ADD/ADHD

Hazırlayan: Dr. Mehmet Ata Öztürk
Marmara Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu
[email protected]
• Dikkat eksikliğ
eksikliği hiperaktivite bozukluğ
bozukluğu
nörodavranış
sal bir düzensizliktir
rodavranışsal
• Genellikle günlü
nlük fonksiyonlar kaydadeğ
kaydadeğer
seviyede etkilenmiş
etkilenmiştir
• ADD/ADHD
ADD/ADHD’’li bireyde…
bireyde…
– Kronik seviyede dikkat eksikliğ
eksikliği
– Hiperaktivite
– Ya da ikisi görülür
1
2
http://2.bp.blogspot.com/_Nt4cq_E388I/TFkbEKsG8OI/AAAAAAAAAA0/3wTJSf_m1RQ/s1600/77160.jpg
http://2.bp.blogspot.com/_Nt4cq_E388I/TFkbEKsG8OI/AAAAAAAAAA0/3w
TJSf_m1RQ/s1600/77160.jpg
• İyi öğrenme ve unutmanın temeli…
3
4
• Korteksin olgunlaşması
(maturation)
• Kesin sebebi bilinmemekle birlikte,
birlikte, dopamin
ve epinefrinle iliş
ilişki düşünülmekte…
lmekte…
– 223 ADHD’li gencin kontrol
grubuyla karşılaştırıldığı
korteks bölgeleri MRI
çalışması
(Shaw ve ark., 2007)
– Beyin olgunlaşması belli
bölgelerde 3 yıl boyunca
ADHD’lilerde gecikmeli
(videoya bakalı
bakalım)
5
– ADHD’de korteksin ön
bölgeleri yavaş
6
1
Göğüs kanseri Astım
Boy
Şizofren
Hudziak, 2000
• Yaygı
Yaygın etiyolojik faktö
faktörler…
rler…
Nadder, 1998
– Kalı
Kalıtım
Levy, 1997
Sherman, 1997
• Vakaları
Vakaların %80
%80’’inin irsi oldu
olduğ
ğu düşünülmektedir
lmektedir..
• Çocuklar
ocuklarıın %50
%50’’sinin ebeveynlerinde de mevcuttur
mevcuttur..
Silberg, 1996
Gjone, 1996
Thapar, 1995
Schmitz, 1995
Edelbrock, 1992
Gillis, 1992
Yale Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Bölümü’nden,
Algı ve İlişkili Sorunlar Kliniği Yardımcı Direktörü
Dr. Thomas Brown’un bir sunumuna göz atalım…
Goodman, 1989
Willerman, 1973
0
0.2
0.4
0.6
0.8
ADHD temelli ikizlerin denekliğindeki çalışmalarda genetik faktör ortalamaları
7
• Yaygı
Yaygın etiyolojik faktö
faktörler…
rler…
8
Faraone, 2000; Hemminki. 2001; Palmer, 2001
• Okul yaşı
ndaki çocukları
yaşındaki
ocukların %7.82’
%7.82’sinde
– Diğ
Diğer
•
•
•
•
1
ADHD
ortalama
(CDC, 2003)
Doğ
Doğum öncesi sigara,
sigara, alkol,
alkol, uyuş
uyuşturucu kulanı
kulanımı
Dr. Bülent M adi’nin bir sunumundan…
Prematü
Prematüre doğ
doğum
Beyin enfeksiyonları
enfeksiyonları
Doğ
Doğuştan metabolik sorunlar
• Çocukları
ocukların %7%7-9’u; yetiş
yetişkinlerin %4.4’ü
%4.4’ü
• Tüm IQ seviyeleri
• Ailevi genetik etki:
etki: 0.750.75-0.8
• Tüm sosyososyo-ekonomik seviyeler
Barkley, 1998; Gaub ve Carlson, 1997; Levy ve ark., 1997; Smalley ve ark., 2000
Kırm
rmıızı ve turuncu bölgeler ADHD
ADHD’’li çocuklarda
beynin nispi olarak küçü
üçük
k oldu
olduğ
ğu bölgelerdir
9
1. Ağırlıklı olarak DİKKAT EKSİKLİĞİ
10
2. Ağırlıklı olarak HİPERAKTİF-DÜRTÜSELLİK
– Hiperaktivite YOKTUR
– Düzen bozucu hareketler azdır
– Kişi…
– Kişi huzursuzluk verir ve çok fazla konuşur
– Olduğu yerde uzun süre durmakta zorlanır
(ör. Yemek yemek ya da ödev yapmak için)
– Küçük çocuklar süreklİ olarak koşup, zıplayabilir
– Kişi yerinde duramaz
– Kaza ve sakatlıklara eğilimlidir
• Bir görevi organize etmede/bitirmede zorluk çeker
• Detaylara ilgi göstermede güçlük yaşar
– Kolaylıkla dikkati dağılır ya da
– Günlük olağan işlerinin detaylarını unutur
11
12
2
3. KARIŞIK
• Tıbbi/psikolojik teşhis testleri olmamakla birlikte
bazı skalalar var
– Önceki semptomların ağırlığının ortak olarak
yaşandığı durumlar
http://www.drthomasebrown.com/assess_tools/index.html
4. DİĞER DURUMLAR
– Semptomlar mevcut
– Ancak minimum kriterlere
erişilmemiş
• Semptomların değerlendirilmesiyle
13
• Diagnostic & Statistical Manual of Mental
Disorders (DSM-IV-TR, 2000) ADHD’nin teşhisi
için kriterler vermektedir
• Eğer bu semptomlardan ≥6’sı, 6 aydan fazla
süreyle karşılanırsa
15
• Ağırlıkı olarak Hiperaktivite-Dürtüsellik
• En az 6 ay boyunca 9 semptomdan ≥6’sı:
Hiperaktivite
– Ellerle ve ayaklarla
meşguliyet
– Sınıfta sandalyeyi terk
– Aşırı derecede koşar
– Sesli oyunda zorlanır
– Motor takılmış gibi hareket
eder
– Aşırı konuşur
Dürtüsellik
– Sorular bitmeden cevabı
vermeye çalışır
– Sıra beklemede zorlanır
– Başkalarını keser, rahatız
eder
17
14
• Ağırlıklı olarak Dikkat Eksikliği
• En az 6 ay boyunca 9 semptomdan ≥6’sı:
–
–
–
–
–
–
–
Detalara yakın ilgi gösteremez
Görevlere dikkati sürdürmede zorlanır
Direk konuşulduğunda dinlemez
Talimatları dinlemez
Görev organizasyonunda zorlanır
Süregelen çaba gerektiren görevlerden kaçar
Görevlerin yerine getirilmesi için gerekli şeyleri
kaybeder
– Kolaylıkla dikkatini çeken başka şeyler olur
– Günlük yaşamda unutkandır
16
• ADHD Karışık
• En az 6 ay boyunca 9 semptomdan ≥6’sı
(her iki tip iççin ayrı ayrı) karşılanmışsa
• ADHD Diğer Durumlar
• Semptomlar ciddi şekilde mevcut
• Ancak ≥6 kriterine erişilmemiş
18
3
•
Çoklu-kaynak, çoklu-metod yaklaşımı
• Çoklu-kaynak, çoklu-metod yaklaşımı,
çoklu-disipliner
• Standart skalalar.
1. Semptonların ölçülmesi
2. Benzer semptolara sebebiyet verebilecek diğer
durumların ölçülmesi
3. Diğer bir rahatsızlıktan bağımsız olarak aynı anda
bulunan durumların ölçülmesi
4. Tıbbi, psikososyal ya da öğrenme güçlüklerinin
değerlendirilmesi
–
• Conners Teachers Rating Scale Revised
– 28 maddelik öğretmen skalası
• The Conners Parents Rating Scale
– 48 maddelik ebeveyn skalası
• The Child Behavior Checklist
– 138 maddelik ebeveyn raporu
Bu 4 çerçeve alanın incelenebilmesi için
aşağıdakiler tamamlanmalıdır :
•
•
•
– Yapılandırılmış teşhis
mülakatları (ekolojik yaklaşım)
Detaylı geçmiş (kişisel tarihi süreç)
Fiziksel/nörolojik incelemeler
Akademik değerlendirme
19
• Akademik başarısızlık
• Akademik başarısızlık
– Öğrenme güçlükleri (Learning disabilities)
Klinik örneklem
Okuma
Matematik
Yazılı ifade
1 ya da 1+ ÖG
20
– Öğrenme güçlükleri (Learning disabilities)
• Uyarlama becerilerinde başarısızlık
(günlük yaşam, iletişim ve sosyal beceriler)
27%
31%
65%
70%
• Gelişimsel koordinasyon sorunları
(zayıf ince ve kaba motor beceriler, sosyal izolasyon)
• Uyku problemleri
(%86’sı ilaç kullanmıyor. Corkum ve ark., 1999)
(Mayes ve ark., 2000)
Geniş katılımcılı çalışmalar
• ADHD tanılı çocukların %50’si aynı zamanda
öğrenme güçlüğü tanısına sahiptir
Dikkat
eksikliği
%30
Akademik
sorunlar
HiperaktiviteDürtüsellik
%9
Davranış
sorunları
Karışık
Tip
%61
Akademik ve
davranış sorunları
21
(CDC, 2002)
• Sakatlıklar
22
• Psikiyatrik durumlar
– Fiziksel şiddette risk grubu, düşmeler, trafik kazaları
– ADHD tanılı çocukların %70’inde, ADHD’ye ek olarak en az 1
psikiyatrik durum mevcuttur (MTA, 1999).
Tik
Karşı
Kar
şı gelme bozuklu
bozukluğ
ğu
Ruh hali
Davranış
Davran
ış
23
Kaygıı
Kayg
24
4
• Çocuğu, aileyi, öğretmenleri güçlendirmek
• Psikososyal uygulamalar (+ destek, aile terapisi, okulda
• Farmakolojik tedavi
– Uyarıcı ilaç
sosyal beceri aktiviteleri – beden eğitimi ve spor uygulamaları bunun için çok
uygun olabilir)
• En yaygın öneri
• Genelde etkili
• İlaç tedavisi
(Zihin engelli çocuklarda daha az etkili)
• Bireylerin %70’i normalleşmekte
• Gündüz vakitleriyle sınırlı
• Yan etkileri: Ribound (geçici kötüleşme) Okul yaşındaki
çocukların %24’ünde görülür, tikler, uykusuzluk,
başağrısı, yükselen kan basıncı, düşen iştah
• Örnekler
– Kısa etkili (3-5 saat) Ritalin,Focalin,Dexedrine,Adderall
– Uzun etkili (6-12 saat) Concerta, Ritalin LA, Adderall XR26
25
• Farmakolojik tedavi
• Öğretmen/personelin bilmesi
gerekenler
– Uyarıcı olmayan ilaç
• Anti depresanlar (Sürekli. Yüksek doz riski. Buproprion)
• Alfa adrenerjik ajanlar (Hiperaktiviteyi düşürür ancak aynı
– ADHD tipi
– Öğrencinin kullandığı ilaçlar
– İlaç yan etkileri
zamanda dikkati ve atik olmayı azaltır. Guanfacine, Clonidine)
• İlacı kesmek
– Haftasonu ve tatillerde
– İlaçlara halen ihtiyaç olup olmadığını tespit için imkan
27
• Öğretmenin uygulayabilecekleri
28
• Öğretmenin uygulayabilecekleri
– Yeterli tekrar
– Çevresel düzenleme
– Okul dışında kurs, etüt
–
–
–
–
29
Yeterli tekrar
Çevresel düzenleme
Okul dışında kurs, etüt
Davranış listesi, kontrat...
30
5
• Beden eğitiminde öğrencinin yaşayabilecekleri
•
•
•
•
• Beden eğitimi için öneriler
• Yoğunca yapılandırılmış dersler ve rutinlerin hatırlatılması
• Sınırları daraltın
Stres
Salon kurallarını unutma
Talimatları takipte güçlük
Antisosyal davranış mümkün
(Salon ve bahçe içinde sınırları belirleme)
• Fazla sayıda etkinlik
• ADHD’li çocukları küçük gruplara yerleştirin,
(spor yardım edebilir)
(daha çok uygulama yapabilsinler)
• Koordinasyon problemleri
• Gereksiz uyarımı engelleyin
(ince/kaba motor beceriler değişken)
• Zayıf hareket becerleri
• Hiperaktiviteye bağlı sakatlıklar
(Kullanılmayan ekipmanı kaldırın)
• Dersleri çok yoğun etkinliklerle başlatın
• Davranış kontratı hazırlayın
31
32
ADHD’li Ünlü Atletler
Bruce Jenner
Alberto Tomba
Michael Phelps
Babe Ruth
Michael Jordan
Magic Johnson
Jason Kidd
Olimpik altın madalyalı atlet
Olimpik altın madalyalı kayakçı
Olimpik altın madalyalı yüzücü
Profesyonel beyzbolcu
Profesyonel basketbolcu
Profesyonel basketbolcu
Profesyonel basketbolcu
33
http://www.doktorsitesi.com/video/90/?dikkat-eksikligi-ve-hiperaktivite-nedir#90
6