Yazıyı PDF formatında da okuyabilirsiniz

Transkript

Ce document a €t€ cr€e avec une version d'EVALUATION gratuite d'eXPert PDF. Ce filigrane sera supprim€ apr•s
l'achat de la licence de la version compl•te d'eXPert PDF. Consultez le site www.avanquest.fr pour plus d'informations.
Mustafa Kemal - K€rd jenosidleri - Askeri İlişkiler Aƒısından 1937-38 D…rsim Jenosidine
giden s€reƒ
K€rdistan`da savaş su‚larının tarihini araştirmak bizlere, K€rd alternatif duruş sergileyen araştırmacılara-tarih‚ilere
d€ş€yor. Devletlerin tarih‚ileri halkların bilmeleri gereken ger‚ekleri ne yazarlar, ne de bilinmesini isterler. „zellikle
dezenformasyon-bilgisizlendirme ama‚lı ataklar geliştirirler.
Biz K€rd ulusunun evlatları halen K€rdlerin zorla g…‚ertilmeleri, jenosidlere uğrayanların sayıları, jenosidlerden sağ
kurtulanlar konusunda olması bilinmesi gereken ger‚ek sayıları bilemiyoruz. Bizim ger‚ek sayıları bilmemiz zor.
Ittihad-i Terakki Partisi mensuplarının raporları, karar mercilerinde yer alanların, zorla g…‚ertmeleri, toplu
…ld€rmeleri pratige koyanların notları halen gizli tutuluyorlar.
Şifreli telgraflardaki rakamlar ve …zel defterlere yazılan notlar zorla g…‚ertme, …ld€rme sayılarını belirtmekteler. 1.
D€nya Savaşı s€reci ve sonrasında K€rd halkıyla ilgili olarak devlet adına konuşanların sundukları d…k€manları
ger‚ek belgeler olarak kabul etmemek gerekiyor. Onlar kendi iddialarını ıspatlamak i‚in, kendi ama‚larına g…re
belgeler d€zenliyorlar ve bunları konuyu araştıranlara doğru uzatıyorlar. Belgeleri gizleyenlerin uzattıkları,
kullandıkları kağıt par‚alarının €zerlerine soru işaretleri koymak bir zorunluluk.
Bu g€n T.C. de belirli birimlerde g…revlendirilen kişiler, Nizam-ıi Alem, T€rk-İslam anlayışını benimseyenler, bilim
etigine g…re davranmıyorlar. Bu kişilerin K€rd soykırımlarıyla iligili tutumları resmi devlet tutumudur. Onlar, 191617 yılları s€recin de K€rdistanìn B‰l‰s (Bitlis), MŠş, Diyarbekir b…lgesinde kumandan olan M.Kemalìn emriyle
zorla evlerinden ‚ıkarılan, kovulan, s€rg€n yollarına d€ş€r€len y€zbinlerden bahsetmezler.
Bu y€zbinler a‚ olarak y€r€t€l€rlerken, ge‚is noktalarında kendilerine yiyecek verenlerin …l€m cezasıyla
cezalandırıldıklarını bilmemezlikten gelirler. S€rg€ne ‚ıkarılma mevsiminin kış olarak tercih edilmesinin, soğuğun
…l€mleri artıracağının hesab edilmesinden kaynaklandığını da gizlerler. S€rg€n yolunda y€zbinlerce K€rd€n
…ld€ğ€n€ kamuoyuna a‚ıklayanları hain, d€şman olarak damgalarlar. Onlar bu sıfatları tekrarlayıp dursunlar, bizlerse
ger‚ekleri bulup, yazmaya devam edeceğiz.
İttihat‚ıların, 1909`da, Selanik`de yapılan parti kongrelerinde, imparatorluk sınırları i‚indeki memleketlerde T€rk
ulusu dışındaki ulusların, T€rk kimliğine eklenmeleri, …zlerinden uzaklaştırılmaları, değiştirilmeleri, d…nd€r€lmeleri
hedeflenir. Alınan kararlar bizaat parti kadroları tarafından pratige ge‚irilir.
İslamiyet eldeki tek ge‚erli, etkili ara‚ olarak kullanılacaktır. Osmanlı da saraya yaklaştırılmayan, ezilen, itilen, …fke
ve i‚ acısı yaşayan ırk T€rkt€r. Elde kalan, basılabilinecek, €zerinde y€kselinebilinecek tek ırk bu olduğu i‚in
ittihat‚ılar, b€t€n renkleri T€rke d…n€şt€rme ‚alışmalarına hız kazandırırlar.
1912, Balkan savaşları d…n€m noktasını oluştururlar. Makedonyalı olup Osmanlı İmparatorluğu`nun asker ve sivil
b€rokratlığını yapanlar, zulm ettikleri Hristiyan halklar tarafından Balkanlardan kovulurlar. Kalacak yurtları
olmayanlar, T€rk-İIslam ideolojisini, Nizam-ı Alem’i doruklaştırırlar. Helladas-Pontos, Ermenistan ve K€rdistan’da,
yani kendilerine ait olmayan topraklarda memleket sahibi olma projesi geliştirirler. İşgal tek ama‚ ve hedeftir. İşgal
edebilmek i‚in de yerliyi kırmak, harmanlamak proğrama konur.
T€rk-İslamı g€‚lendirme siyaseti, felaketleri kendisiyle birlikte taşır. Kendilerine yurt arayan Makedonyalılar,
Balkanlılar-Rumeliler imparatorluk sınırları i‚indeki yerli halkları kırarak, kendilerine yaşanabilecek bir memleket
oluşturacaklardır. Bu memlekete sahip olabilmek i‚in de Kafkas halklarına hem İttihad-i Terakki’de, hem de bu
partinin yan birimi olan Teşkilat-ı Mahsusa’da yer verirler. Onları da g…revlendirirler. Œ€nk€ Rus İmparatorluğu
g…revlilerinin kovdukları, s€rg€n ettikleri, muhacirleşen ve Osmanlı İmparatorluğu sınırları i‚inde dağıtılan Kafkas
halklarının da kalıcı bir yurda ihtiya‚ları vardır.
İttihat‚ılar, Ocak 1913'de h€k€met merkezini (Bab-i Al‰) basmakla kendi iktidar merdivenlerinin €st aşamasına
kavuşmuşlardı. B€t€n kurumları, kuruluşları kontrol altına almaya doğru adım adım ilerlerler. Ağlarını ‚ok daha
sağlam şekilde …rme atakları geliştirirler.
İttihat‚ılar Balkan savaşlarının sonrasında 1913’te iktidarı tam ele ge‚irdiklerinde, …zellikle K€rdistan’da k…kl€
d€zenlemeler yapma girişimleri başlatırlar. Bu d€zenlemelerin başında devlet memurlarının, yani Teşkilad-ı Mahsusa
kadrolarının g…revlendirilmeleri politikası gelmektedir. Yani K€rdistan’nın her yerleşim biriminde para-militer
şahıslar b€t€n kurum ve kuruluşlara yerleştirilirler. İttiha‚ılar, kendi kadrolarını, taraftarlarını, memur olarak tayin
ederek, bir …nceki memurların g…revlerine son verirler. Onlar geleceğe y…nelik olarak derin hazırlıklar i‚indedirler.
İskan-ı Aşair ve Muhacirin- Aşiretleri Yerleştirme ve G…‚men M€d€rl€ğ€ 1914'te kurulur.
Petrol ve mineral olan toprakları işgal etmek olan ama‚ • Kutsal savaş Ž olarak ilan edilir. Bu savaş i‚in savaşacak
fig€ran lazımdır. Binlerce K€rd Teşkilat-ı Mahsusa mensubu din adamlarının devreye konulmaları sonucu-Şeyh
Sunussi, Haci Bektaş`da ki Cemalledin Efendi gibileri- kandırılmak s€retiyle, g…n€ll€ olarak savaşa alınırlar.
Gitmeselerde zor kullanılarak g…t€r€leceklerdir. Wan, B‰l‰s yerleşim birimlerinde ise K€rd din adamları osmanlı
ordusuna asker toplama amacıyla kullanılırlar.
D•rsim-Rostan
1. D€nya Savaşı’na girilmiştir. K€rtler, ittihat‚ıların yanında yer alıp, onların ‚ıkarları i‚in m€teffik g€‚lerle
‚arpışmak istemezler, ‚arpışmazlar. Abd€lhamit tarafından zorla, imparatorluğun g€c€-şiddeti kullanılarak
oluşturulan Hamidiye Alayları-Aşiret mensupları ise konumlarından rahatsızdırlar. Daha savaşın başlarında
savaşmayıp, geri ‚ekilirler. Bir kesimi Ermenistan’a, Rusya`ya doğru gitmeyi tercih ederler. İttihat‚ılar bu
gelişmelerden, tavır alıştan dolayı K€rtleri hain olarak değerlendirmeye tabii tutarlar. K€rd isteyerek, sevrek
Hamidiye Alaylarının y…neticisi, elemanı olmaz. İnanarak, g…n€lden bir şeyler hisederek osmanlı s…m€rgeciliğinin
devamından yana tavır almaz. Şiddet altında, zorla cepheye s€r€l€r.
Osmanlı İmparatorluğunun y…neticileri hi‚ bir zaman K€rdlere g€venmemişlerdir. Onları cephelere g…t€r€p …l€mle
karşı karşıya bırakmışlar ve ‚arpıştıkları ordularla kendi aralarında siper olarak kullanmışlardır.
Sarıkamış ‚arpışmalarında ise diğer seferlerde olduğu gibi K€rdlere ağır silahları teslim etmiyorlar. Kılı‚tan daha
k€‚€k olan aletlerle K€rdleri Rus ordusuyla karşı karşıya bırakıyorlar. Bu duruşun anlamı; “Benim i€in •lme
hakkını sana veriyorum. Seni nufus olarak azaltmak istiyorum. Seni askere alarak doğumlarınızı, €oğalmanızı
engelliyorum. Ağır silahları kullanma yetkisini vermiyorum. „…nk… •lmeni istiyorum. †
Sarıkamış cephesinde g…rev yapan Kurmay Başkanı Yarbay Şerif Bey’e g…re K€rdler; “Aşiret s•vari t•menleri eğitim
ve askeri malzemelerinin Ruslara nazaran pek geri olmasından dolayı hi„bir iş g…remediler. Yalnız Aras havzasında
değil, Eleşkirt Ovası’nda ve Murat suyu vadisinde de aynı durum mevcuttu. K•rdler hem zeki, hem cesur bir halktır.
Doğuştan olan bu zeka malesef eğitim ve bilim cilasıyla nurlandırılmamış olduğu gibi yokluk, zorluk zamanında
hilekarlık şeklinde faliyet y•r•tt•.
K•rdler, Rus ve Ermeni „etelerinin topları ve mitraly…zleri karşısında pala kılı„la iş g…rmek m•mk•n olmayacağını
derhal anladılar, dağıldılar. Aşiret halinde başlayan silahlı K•rd•n o g•nk• savaşcılık amacı kendi evini ve malını
korumaktı.
İyi donatılarak Rus Kazak alayları eşliğine verilmiş olan Ermeni „eteleriyle ve Rus bataryalarıyla karşı karşıya kalan
K•rd, İstanbul’a doğru eğlenen, alaycı bir bakış atarak atını geriye doğru s•rd• ve yolda bizim zavallı
piyadelerimizin zayıflarını yakalayarak ayağından yırtık „izmesini ve sırtından yamalı paltosunu aşırdı. Kendi
k…y•ne doğru atını s•r•p gitti. K•rd evine ganimetsiz mi d…ns•n?
Mehmet Fazıl Paşa’nın Aşiret Kolordusu karargahında işler daha g•l•n„ gidiyordu. Burada K•rdler daima Rusların
top menzili dışında dolaşıp duruyorlardı. Halbuki Ordu Kumandanlığı bunlarla d•şmanın yanını ve gerisini tehdit ve
ihata manevraları yapmak hayaliyle oyalanıyordu.
Aciz yazar Kasım ayının ilk on g•n•nde Aras G•ney inde en nihayet varlığını belli eden meşhur 33.nc• t•men ile
Rusların Kazak alaylarını ve bir, iki Plaston veya avcı taburlarını Veli Baba istikametine doğru doğuya
uzaklaştırmağa g…revlendirilmiştim. Bu saldırıya Aşiret Kolordusu da katılma emri almıştı. Aşiret Kolordusu’nun
karargahı doğal olarak kendi alaylarına bu g…revi anlatmış ve emir vermiş iken bizim taarruzumuza bir tek K•rd•n
katıldığını g…rmek nasip olmadı.
D…rd•nc• Ordu M•şiri K•rd aşiretlerini g•„ ve iradeleri altında bulunduran aşiret reislerinin etkinliğini kırma,
bozma ve ileride Rusların Kafkasya Kazaklarına karşı duracak değil, fakat “hesap edilecek” bir k•tle meydana
getirme politakısıyla g•n•n birinde, ceplerinde para ve gazete „ıkarır gibi ortaya elli altmış alay aşiret s•varisi
„ıkarıp fırlatmışlardı !.
Aşiretlerden ordu ve memleket namına yararlanmak i„in aşiretleri ordu ve memleket namına istifade ettirmenin
yolunu aramalıyız. Biz Meşrutiyet ve eşitlik hukuku ilan ettik diyerek aşiret •yelerince reis ve amir tanınmış tabakayı
k…leleriyle eşit olacak bir uygulamaya tabi tutmakta hi„bir „ıkar yoktur.
Birinci d•nya savaşının Kafkasya ve İran cephelerinin y•ce tarihini Genelkurmay heyetimiz a„ıklayacağı zaman
g…recegiz ki …zellikle Van dolaylarındaki aşiretler b•l…k ve alay halinde reisleri ve beyleri ile beraber Ruslara
sığınmışlardır.
Demek Ruslar bizim kendi toprağımızda, kendi dinimizde olan bir kısım halkın ne şekilde avlanacağını bizden daha
iyi tespit etmişlerdi. Eğer İttihat ve Terakki bakanlar kurulu bu aşiret reislerinin kadir ve haysiyetini paralama, kırma
y…n•nde hareketlerde, uyğulamalarda bulunmayıp da onları samimi bir himaye ve şefkatla devlete bağlama
noktasına akıl erdirselerdi bu reisler evini barkını bırakıp elbette Ruslara sığınmazlardı.” (Kaymakam Şerif Beyìn
Anıları, Sarıkamış-İhata Manevrası, Arba Yayınları, s.111, 112, 113, 114, İstanbul, Kasım, 1998)
16.cı asırdan itibaren K€rdleri emir-mirlikten ağalığa d€ş€rme, sosyal yapılarını par‚alama proğramı uygulanır.
Osmanlı y…neticileri bu ‚alışmalarla da yetinmeyerek ağalık kurumunu da sarsmak istiyorlar. Bu istemin temelinde
feodal onuruyla ayakta duran, Osmanlı’ya teslim olmayan K€rd ağalarını ortadan kaldırıp, kullaştırılmış, baskı
altında y…netilmeye, her emre “ez beni, ez xulam, bel‰, her‰-k•leniz, kulunuz, hizmetkarınız olayım, evet, evet”
demeye alıştırılmış ve başka bir y…netim sisteminden haberi olmayan bireyselleşememiş, …zg€rleşememiş K€rd€,
Osmanlı ‚ıkarları i‚in istedikleri gibi kullanma istemi, arzusu yatmaktadır. Bu istem kabul g…rmez, tepki toplar.
Œ€nk€ K€rd beylerini ulusal duyguları, kendilerine ve uluslarına olan sevgileri, g€venleri, feodal onurları ayakta
tutmaktadır. Bu hislerden, ruh halinden dolayı Osmanlı İmparatorluğu y…neticileri K€rdleri istedikleri hizaya
getirmeyi başaramazlar. S€reklilik arz eden bir direnişle karşılaşırlar.
Rus İmparatorlugu sınırları i‚inde yaşayan K€rtler g…‚ etmek zorunda kalıyorlar. Kafkaslardan, Serhad b…lgesinden
K€rd g…‚€n€n nedeni Teşkilat-ı Mahsusa’cıların K€rdlere y…nelik zalimane uygulamaları, teşkilat‚ıların K€rdlerin
zor duruma d€şmeleri amacıyla Ruslara y…nelik olarak yaptıkları provakatif, panik yaratıcı sabotajları,
propağandaları, ‚alışmalarıdır. Rus Ordusu mensuplarının K€rdlere saldırmasını sağlayarak, K€rdleri Osmanlı
safhında savaşmaya ‚ekebileceklerine inanırlar. K€rdleri yurtlarından g…‚ertme, muhacirleştirme hedefler
arasındadır.
Halk teşkilat‚ıların uygulamalarına maruz kalmamak i‚in de yerleşim birimlerinden ayrılır. Bu insanlar Kuzey’den,
G€ney’e ve Batı’ya doğru y…nelirler. K€rdistan’ı terk etmezler. O d…nemi anlatan bazı subayların anılarında bu
ger‚ekleri g…r€yoruz.
İttihat‚ıların geliştirmiş oldukları T€rk-İslam projesi, nufus m€hendisliği projesiydi. Bundan dolayı 1.D€nya Savaş`ı
s€reci, …zellikle 1915-16-17 ler K€rdlere y…nelik kapsamlı kırma, nufusu azaltma ‚alışmalarının pratige
d…n€şt€r€ld€ğ€ yıllar olurlar. K€rdistan’da, K€rtlere ait olan yerleşim birimlerinde yerel otoriteler K€rtlerin
elindedir. Etki ve g€‚ K€rdlerdedir. Osmanlı y…neticileri, normal koşullarda girişemeyecekleri, ger‚ekleştirmeye
kalkışamayacakları planlarını savaş ortamının sundugu imkanlarla uygulamaya koyarlar.
Enver Paşa’nın emriyle, Osmanlıya asker olmayan, askerden ka‚an K€rdlerin yakınlarına y…nelik yapılan
uygulamalar, K€rdler a‚ısından durumu daha ‚ok k…t€leştirir. Sakat, hasta, yaşlı olanlar Osmanlı g€‚lerine karşı
direnemezler. 1. D€nya Savaşı koşullarında K€rtler ekonomik anlamda fazlasıyla yoksullaşırlar. Her y…n€yle g€‚ten
d€şerler. Bu durumu fırsat bilen İttihad-i Terakki Partisi y…neticileri K€rdistan’a, K€rtlere y…nelirler. Sosyal, idari
yapılaşmaya m€dahale ederler. K€rtlere y€klenmeye, mevcut sosyolojik …rg€tlenmelerini dağıtmaya başlarlar.
(K€rdistan 1919, Binbaşı Noelìn G€nl€ğ€, Edward William Charles Noel, Avesta Yayınları, s.34, 35, 1999,
İstanbul)
• Osmanlı ordularında K•rdlerin sayıları „ok azdı. Hamidiye alayları ta savaşın başlarında savaşmayıp geri
„ekildiler. Bu nedenle t•rkler onları hain olarak g…r•yorlardı. Bir g•n bunun intikamını almayı tasarlıyorlardı.
T•rklerle K•rdlerin ger„ek ilişkilerini, T•rklerin K•rd s•rg•nlerini d•zenleyen kanunda g…rmek m•mk•nd•r.
Aşağıdaki b…l•m de bu kanundan bazı alıntıları …rnek olarak sunacağız ;
€ Madde 8 ; S•rg•n edilen K•rtlere vatandalrına hiƒbir şekilde d…nme izni verilmeyecektir. Savaştan sonra bile.
Madde 9’da belirlenen yerlerde ikamet etmek zorundadırlar. Belirlenen alanlarda isimleri kaydedilecektir. Hiƒ bir
sebeple oturdukları alanları değiştiremezler.
Madde 12 ; K•rd s•rg•nler silahsız olmaları kaydıyla her biri 300 kişiyi aşmayacak şekilde k•ƒ•k gruplara
ayrılmalıdırlar. Aşiretler k•ƒ•k parƒalara b…l•n•p ayrı ayrı yerlerde ve o yerlerin yerleşik insanlarının % 15 ‘ ini
geƒmeyecek sayıda iskan edilmelidirler.
Madde 3 ; Aşiret liderleri, şeyhler ve halk arasında etkili olan diğer kişiler aşiretlerinden ayrı ve tercihen h•k•metin
denetiminin g•ƒl• olduğu kent merkezlerinde iskana tabii tutulmalı ve halklarıyla ilişkilerine asla izin
verilmemelidir. ‰
Merkezi y…netim T•rklerin elinde olduğu i„in her zaman K•rd varlığını inkar etmişlerdir. B•t•n resmi raporlarda
Š K•rd ‹ s…zc•ğ• yerine Š M•sl•man ‹ terimini kullanmışlardır….(….)….1915 yılında h•k•met, K•rdleri batı
vilayetlerine s•rg•n kararı verip ayrıca onların toplu halde bir arada değil, T•rkler arasında dağıtılmaları
konusunda talimat vermişti. Ama„ları. K•rdleri bir an …nce osmanlılaştırmaktı. Bu şekilde bir „ok K•rd askeri
baskılarla topraklarından uzaklara s•r•ld•. Ž (K€rdistan 1919, Binbaşı Noelìn G€nl€g€, Edward William Charles
Noel, Avesta Yayınları, s.143, 144, 1999, İstanbul)
II.Ordu komutanı Ahmet İzzet Paşa hatıralarında şu bilgileri verir: “ K•rd aşiretlerinin Batı vilayetlerine
g…nderilmelerine h•k•met tarafından başlanılmıştı. Bunun da b•y•k …l•mlere ve başka t•rl• zararlı olaylara
sebebiyet vermesi d•ş•n•lebilirdi. Dolayısıyla K•rd aşiretlerinden s•vari oluşturacağımı …ne s•rerek bu g…„•n
engellenmesine, elden geldiğince „alıştım.” (Ahmed İzzet Paşa, Feryadım, Nehir Yayınları, İstanbul, 1992, C.I,
s.256-57)
Serhad b…lgesindeki zorla oluşturulan Hamidiye Alayları listesinde yer verilmiş olan K€rtlerin g…‚ertilenlerinin
Mardin ve M‰dyad’a yerleştirilmeleri i‚in idari-resmi yazışmalar yapılır. 7 Kasım 1915'de B‘b-ı ’l‰ D‘hiliye
Nez‘reti İsk‘n-ı Aş‘yir ve Muh‘cir‰n M€d‰riyyeti Umumiyesi -Osmanlı H€k€meti İ‚işleri Bakanlığı Aşiretleri
Yerleştirme ve G…‚menler Genel M€d€rl€ğ€ (I.A.M.M.) tarafından B‰l‰s vilayetine g…nderilen resmi telgrafta Aşiret
Alaylarına mensup muhacirlerin M•rd‰n (Mardin) ve Midyad’da sahipleri kaybolmuş k…ylere isk‘nlarına başlanması
istenir. Bu k…yler jenosid sonucu boşaltılan Hristiyan inancına sahip olan S€ryani, Ermeni halkların k…yleridirler.
(İ‚işleri Bakanlığı Şifre Kalemi, (DH. ŞFR.) 57, 328)
Ş€kr€ Kaya, Mart 1916’da Osmanlı H€k€meti İ‚işleri Bakanlığı Aşair-i Muhacirin M€d€riyeti Umumiyesi- G…‚men
Aşiretler Genel M€d€rl€ğ€’n€n başına getirilir. Zekerya Sertel de Aşair (aşiret) Şubesi M€d€rl€ğ€’nde
g…revlendirilir.
9.4.1916’da, İ‚işleri Bakanı Talat Paşa’nın, K€rtlerin s€rg€n edilmeden …nce haklarında detaylı incelemelerin
yapılmasını emreden ve bu ama‚la idari birimlere g…nderdiği telgraflardaki bilgiler soykırım proğramının varlığını
kanıtlamaya yetiyor.
İttihad Š Terakki Partisi Genel Merkezi’nce K€rdistan’ın idari b…lgelerinde, D‰arbekir, Erz‰rom, Mamurat-€l Ez‰z,
B‰l‰s, Wan ve S•waz vilayetlerinde …zal g…revlendirmeler yapılır. Toplanılan bilgiler, İ‚işleri Bakanlığı’nda bir araya
getirilir. Bu bilgiler Başkomutanlık Vekaletine sunulan raporda yer alırlar. K€rt s€rg€n€ planlı proğramlı ‚alışmalarla
y€r€t€l€r. Bu ‚alışmalar sonucu jenosidin hangi oranda başarıya ulaşabileceğine karar kılınır. En €st aşamada bir
jenosid ger‚ekleştirmek hedeftedir.
1916 baharında netleşme ger‚ekleşir. K€rtler Wan, B‰l‰s, Erz‰rom’daki yerleşim birimlerinden s€r€lmeye başlanırlar.
Savaştan dolayı m€lteci oldukları yerlerden zorla s€rmeye başlayacaklardır.
1915-16-17 yıllarında K€rd s€rg€n€nde, jenosidinde yer alan devlet kadroları ile Ermeni, Helen-Grek-Rum, AsuriKeldani-S€ryani jenosidlerinde rol alanlar aynı kişilerdirler. 1. D€nya Savaşı s€reci bize ittihat‚ıların K€rds€z bir
K€rdistan istediklerini ispatlıyor. Bunun i‚in K€rdsitan’da g…revlendirilen M.Kemal’in g…rev s€resi i‚indeki pratiğini
ortaya koymak gerekiyor.
Kafkasya Cephesi 1916-1917 ve M.Kemal; O, 27 Ocak 1916`da kararg‘hı Andrinople`da (Edirne) bulunan 16.
Kolordu Komutanlığı`na atanır. Aynı ismi taşıyan bir kolordu Diyarbakır'da kurulur. O, kolordu komutanı olarak 11
Mart 1916`da Diyarbakır-Bitlis-Muş Cephesinde g…revlendirilir. 1 Nisan 1916`da da generallige y€kseltilir. Kendisi,
7 Mart 1917'de kararg‘hı Diyarbekir'de bulunan II.Ordu komutan vekilliğine atandirilir.
M.Kemal tarafından y…netilen nuf€s m€hendisliği programı, ulusal-dinsel temizlik harek‘tı incelenmeye deger.
S€rg€n edilen K€rdlerden bir b…l€m€ de D•rsimlidir. O, g…rev alanı olan K€rdistan`da jenosid emirleri verirken hi‚
bir ‚ekincesi yoktur. İttihad-ı Terakki Partisi`nin kadroları olan m€lki-askeri yetkilileri, Teşkil‘t-ı Mahsusa’nın gayr-ı
nizami g€‚lerini y…netir. Bizzat kendisine bağlı olarak ‚alışanlar emirlerini uygularlar. Kendisinin Konstantinopl`da
ki parti merkeziyle yaptığı yazışmalar, şifreli telgraflar sadece belirli kişiler tarafından ‚…zebilirler.
Zor kullanılarak kışın yollara d€ş€r€len, kendilerine yiyecek verilmesi yasaklanan y€zbinlerce K€rd€ kırma
konusunda başarılı olan M.Kemal, 1917’de Konstantinopla giderek Ittihad-ı Teraki Partisi y…neticilerine raporunu
sunar. Bitlis, Mus, Erzingan, D•rsim K€rdleri de, Ermeni, Helen-Rum-Grek, Asuri-Keldani-Suryani soykırımında
uygulanan uygulamalara tabi kılınmışlardır. O soykırımlarda da ; • Kim ki bunları saklar, yardım eder, evinin
kapısının …n•nde asılacaktır. Ž diyen parti y…netimi aynı kuralı K€rdler i‚inde ge‚erli kılar.
“ Mustafa Kemalìn emri •zerine Ocak 1917 de, K•rdler evlerini terk etmek mecburiyetinde kaldılar. Onlara, Konya
ya gitmeleri emredildi. Kararı uygulayanlar tarafından oluşturulan karavan g•neye dogru y…nlendirildi, itildi.
Diyarbakıir g•zergahindan yol alınması, gidilmesi emri verilmişti. M.Kemal, yola €ıkarılanların a€ bırakılmaları
i€in de emir verdi. “ Yola „ıkarılanlara kim un ve bugday satarsa …l•mle cezalandırılacaktır. Bir kilo verecek
olanların cezası da …l•m olacaktır. •ok sayda firıncı bu insanlara bugday ve un verdikleri i„in g…zaltına alındılar.
G…zaltına alınanlar, r•şvet vererek …l•mden kurtuldular.
Yani K•rd soykırımı da gereken şekilde pratige konmuş ve y•zbinlerin …l•m• sağlanarak nuf•s
azaltılmıştır. K•rdlerin zorla g…„ertilmelerinin sonucu; 300.000-400.000 kişinin …l•m•d•r. Eger bir toplama
yaparsak, 1.D•nya savaşı sırasında K•rd olarak can kaybımız, …l•lerimizin sayısı 1.000.000 dur. M.Kemal, K•rdleri
g…„ertme emri veren şefti. Ben K•rdlerin M.Kemal ile ilgili neler d•ş•nd•klerini, yaptıkları degerlendirmeleri tahmin
edebileceğinizi sanıyorum.” (Bulletin de Presse N”158, 15 juillet 1925, p. 108-109)
İsvi‚re Basel’li olup, Ruha (Urfa)da bir hastenede g…revli olan tanığın anlatımları; “Avrupanın g•nl•k gazeteleri
J…nt•rkler’in Ermenileri katl ettiklerini yazdıkları d…nemler, K•rdler’in ev ve yurtlarından s•r•lmelerini yazma
zahmetini g…stermediler. K•rdlere yapılan muamelelerin bir benzeri başlangı„ta Ermeni’lere de yapılmıştı. Bunları
da g•venilmez unsurlar ve Rus’larla işbirliği yapmakla su„luyorlardı.
K•rdlerle ilgili işbirliği su„lamasının ne kadar doğru olduğu konusunda kesin h•k•m verebilecek durumda değilim,
izlenimlerimi aşan bir husus. Ama şunu kesin bir dille s…yleyebilirim; S•rg•ne zorlanan K•rd insanlar arsında
y•ksek r•tbeli K•rd subayların olduğunu s…yleyebilirim. Bu subaylar ki daha …nce T•rk saflarında b•y•k bir
cesaretle Rus’lara karşı cesurca savaşmışlardı. Şimdi karşılaştıkları yaptırım karşısında hayal kırıklığına uğramış
durumdalar ve b…yle bir muameleyi hak etmediklerini d•ş•n•yorlardır.
K•rdler 1916 yılının kış mevsiminde •apak„ur b…lgesinde, Palu ve Muş havalelerinden zoraki bir şekilde
yerlerinden s•rg•n edilmişlerdi. Yani Erzurum ve Bitlis vilayetlerinden. Tahminler dikkate alınırsa 300.000 K•rd
g•neye doğru g…„e zorlanmışlardı. Yerlerinden edilip s•rg•ne g…nderilen insanlar başlangı„ta …zellikle Urfa ve
Antep-Maraş’ın batısında mukim etmek zorunda kalmışlardır. Daha sonra, yani 1917 yaz mevsiminde (Gonya)
Konya ovasına (yukarı Konya) g…„e zorlanmışlardır.
J…nt•rklerin asıl ama„ları g…„e zorlanan bu tip unsurların bir daha memleketlerine d…nmemeleri ve İ„anadolu’da
t•rkleştirilmeleriydi. K•rdlerin zoraki g…„• Ermenilerde olduğundan farklıydı. Aslında, zoraki g…„ esnasında kimse
onlara yolda zulum etmemeliydi.
En acı olanı, onların kış ortasında zorla s•rg•ne g…nderilmeleriydi. G…„ kafilesi o mevsimde (kış) ve akşam vakti
herhangi bir T•rk k…y•ne vardığında, ev sakinleri korkudan dolayı onları i„eri almaz ve kapılarını kapatırlardı.
Mağdur, fakir insanlar, yağmur ve kar altında beklemek zorunda kalırlardı. Ertesi g•n k…y sakinlerine onlar i„in
mezar kazmak kalırdı.
Sonu„ta Mezopotamya’ya varanların durumu bunlardan pek farklı değildi. Şehirlerde yarı harabe halinde olan
Ermeni evlerine yerleştirilen K•rdlere h•k•met tarafından kısmen yardım verilse de başlangı„ta acıları devam
etmiştir.
K…yl• T•rkler’de K•rdler’den korkuyorlardı. Kıt-az olan kendi erzaklarını-yiyeceklerini saklar ve zor durumda olan
insanlara yardımı esirgerlerdi. B…ylelikle g…„e zorlanan insanlar a„lık-kıtlık ve sefaletle karşı karşıya kalmışlardı.
Benim destek ve yardımlarım h•k•met tarafından hoş karşılanmazdı. Olumlu olmayan bir tarzla, dikkatle olup
bitenleri izlerlerdi.
K•rdler’in ızdırap ve acılarına daha fazla seyirci kalamazdım. Bunlara farklı bir şekilde yardım eli uzatmalıydım. Bu
ama„la Aralık 1916’da Halep’e gitmeye karar verdim. Amacım orada bulunan konslosları yardım vermeleri
konusunda ikna etmekti. Eğer bu tarz bir yardım alabilirsem, bunun dolaylı olarak Ermeniler i„in faydalı olacağı
d•ş•ncesi bende hakimdi. Talebim Amerika ve Alman konsloslukları tarafından olumlu karşılandı.
Geri d…nd•ğ•mde bilerek Suru„ ve Haran ovasında ge„tim ki, s•rmekte olan s•rg•n• g…rebileyim. Herg•n
Kuzey’den bu b…lgeye insanlar getiriliyorlardı. Getirilenlerden 30.000 kişiyi g…rd•m. Aralık ayının sonlarına doğru
Konsoloslardan belirleyici vaatler aldım. Kısa bir zaman sonra Amerikan Konslosluğundan Bay B. 150.000 Frank’la
geldi. Alman Konslosu da bana 300 Ltq. ( 7.000 franks) g…nderdi. Verilen parayla a„ insanlar i„in buğday ve arpa
aldım.
Ocak ve Şubat aylarında g…rev taksimi yapıp, g•vendiğim kişiler kanalı ile k…ylerde ekmek dağıtımına başladık. Buna
rağmen yardımın işleyiş „arkı kolay olmadığı i„in, d…nem d…nem kendim de yola „ıkardım. İşlerin sağlıklı y•r•y•p
y•r•mediğini yerinde g…rebilmek i„in bunu yapmak zorundaydım.
Bir k…yde bir miktar buğdayın anlaştığımız kaliteye uygun olmadığını tespit ettim. Bu nedenle s…zkonusu olan k…y
sakinlerine kendilerine yaya 4 saat uzakta olan k…ye gelmelerini tavsiye ettim. ••nk• diğer k…ydeki depomuz
nispeten doluydu. B•y•k bir „aresizlik, yalvarma ve yakarma doruk noktaya ulaşmıştı. Yarı „ıplak, kederli g…zlerle
yalvararak kendilerine sağlıksız buğdayı vermemi istiyorlardı. Buğdayın kalitesine bakmaksızın ve ne pahasına
olursa olsun yiyeceklerini s…yl•yorlardı. İnsanların ısrarına daha fazla dayanmadım ve sonu„ta isteklerini yerine
getirdim. İyi „ıkmayan buğdayın bir numunesini alıp birlikte şehre g…t•rd•m. Orada satıcıyla tartışmamız oldu.
Sonu„ itibarıyla telafi anlamında bana ek olarak bir ton buğday verdi. Tedarik edilen buğday erken t•kendi. İyi ki
ilkbahar ayına girmiştik, mahsul•n verimli olacağı kanısındaydık. K•rdlerin a„lık ve sefaletleri devam ediyordu.
Hayatta kalabilmek i„in yeşil ot („im) yerlerdi. Mevsim gereği iş imkanları da doğmuştu. K•rdler iş konusunda
Araplardan farklıydılar. İş imkanları değerlendirilirdi. K•rdler, ekin toplama konusunda yardımcı olurlardı.
1917-18 kış ayları sefaleti yeniden getirdi. Hasatın (rekolte) iyi ge„mesine rağmen, zoraki g…„e tabi tutulan nerdeyse
t•m K•rdler a„lıktan dolayı yaşamlarını kaybetmişlerdi. Bu olup bitenlerin mağdurları yalnızca Ermeni ve K•rdler
değillerdi. Aynı zamanda J…nt•rklerin imha ( yok etme) planı kapsamında Araplar da vardı. Onlar da kendilerine
d•şen payı almalıydılar! Arap meselesi pek kolay değildi. ••nk• bunların tesbit edilmesi o kadar kolay değildi. Bir
de arkalarında İngilizlerın destegi vardı. Bir Jandarma Subayı bana, başarılı bir savaştan sonra Araplarla
hesaplaşacaklarını s…yledi. Hesaplaşma anında bizzat kendisinin kendi elleriyle onları katletmekte b•y•k haz
duyacağını belirtti.“ ( Jakob K€nzler, Im Lande des Blutes und Tranen 1914-1 (texte imprime):Erleebnisse in
mesopotamien wahrend des Weltkrieges 1914-1918 /K€rtelerin zoraki g…‚€-iskanı-s€rg€n€, s.101-103)
K€rdistan’daki idari birimlere g…nderilen talimatname de; k…y, kasaba ve nahiyelerin var olan adlarının mevcud
isimlerinin tetkiki, bunların cetvellerinin tutularak, değiştirilecek yeni isimlerin belirlenmesi konusunda …n ‚alışma
yapılması istenir. K€rdistan’ın idari birimlerinde yapılan tetkikler, hazırlanan cetveller, belirlenilen isimler …zel
telgraflarla İttihad-i Terakki Partisi’nin, Osmanlı H€k€metini oluşturan genel merkezine ulaştırılır. K€rdistan’dan
g…nderilen bilgiler İ‚işleri Bakanlığı tarafından değerlendirilmeye tabii tutulurlar.
İttihat‚ılar, yerleşim birimlerinin K€rt‚e olan isimlerini değiştirmeyi, kendi ideolojilerini belirgin kılmayı ama‚larlar.
İlk ‚alışmalardan biri K€rdistan’da, k€rt‚e olan yerleşim birimlerinin adlarını değiştirmek, uyduruk, b…lgenin
doğallığıyla tezat T€rk‚e isimler verip, resmi belgelere işlemektir. • Haritalarda g…sterildiği gibi bu b…lgedeki yer
isimlerinin genelde t•rk„e olduğu s…ylenebilir. Bunun sebebi haritaların t•rkler tarafından ya da k•rt„eyi bilmeyen
genelde T•rk jandarmalarınaın eşlik ettiği Avrupalı seyyahların raporlarına dayanılarak yapılmış olmasıdır.
H•k•met tarafından t•rk„eleştirilen yerlerin isimleri esasta k•rt„edir. Bir„ok durumda k•rt„e asıllı isimler t•rk„eye
benzetilerek d…n•şt•r•lm•şt•r. Ž (K€rdistan 1919, Binbaşı Noelìn G€nl€g€, Edward William Charles Noel, Avesta
Yayınları, s.23, 24, 1999, İstanbul)
1925 s€reci ; K€rdistan’daki başkaldırı i‚in 10.000.000 t€rk liralık kredi ayrılır. B€t‚e dengeleme komisyonu
b€t‚eyi dengeleme …nerisini kabul eder. Bu …neri B€y€k Millet Meclisi’nde de kabul edilir. Œ€nk€ K€rd
başkaldırısını bastırmak i‚in 10.000.000 t€rk liralık kredi istenmiştir. Bu kredi ulusal savunma b€t‚esine katılır.
T€rk Genelkurmay Başkanlığı mensupları 23 Mart 1925’de, Erzirom, Erzingan, D•rsim, Elaziz, Melet‰, Urfa, Wan,
B‰l‰s, M•rd‰n, D‰yarbekir, S••rt, MŠş, G•nc vilayetleri insanlarına y…nelik olarak bildirimde bulunurlar.
Bildirilerinde ; kendi ordularının kendisini yenileme, hazırlama ‚alışmalarını bitirdiğini, bastırma hareketinin ‚ok
hızlı ve sert olacağını, bastırma operasyonunun yalnızca başkaldıranlara y…nelik olacağını a‚ıklarlar.
Devamla ; kendilerinin başkaldıranları ‚ok k…t€ şekilde cezalandıracaklarını, başkaldıranlara, direniş‚ilere
katılmayan, onları desteklemeyenleri, cezalandırılmayacaklarını, bunun i‚in de cumhuriyet taraftarı olanların,
cumhuriyetin en yakın askeri, idari birimlerine başvurarak, askeri g…n€ll€ler servisi i‚inde yerlerini almalarını ve
başkaldıranlara karşı saldırıya ge‚melerini isterler.
Ayrıca ; kendilerinin bu başkaldırının liderleriyle birlikte olup, bu şefleri cumhuriyet h€k€metine teslim edenlere
dokunmayacaklarını, devletin b€t€n asker ve sivil g…revlilerinin bu bildiriyi en k€‚€k yerleşim birimlerine dahi
ulaştırmak, haber vermek zorunda olduklarını, bu bildirinin duyurulması i‚in sadece €‚ g€nl€k bir s€re verdiklerini,
bu s€re i‚inde herkesin haberdar edilmesi gerektigini dikte ederler.
Tehditler devam ettirilr ve ; operasyona başlamadan …nce kendilerinin ‚ok iyi bilmeleri gereken şeyin, kimlerin
kendileriyle beraber, kimlerin kendilerine karşı olduğudur.
B…lge halkı t€m€yle rejime karşıdır. Devlet ter…r€ doruk noktasına ulaştırılmıştır. D•rsimliler 1925 de de yerlerini
alırlar. 18-19 Mart 1925 gecesi Ko‚an-Kozan aşireti mensupları Œemişgezeke saldırırlar. Œemişgezekte ki konramiliter g€‚lerle ‚arpışırlar.
Bu konuda fransız konsolosluk g…revlilerinin değerlendirmesi ; Š Başta resmi a„ıklamalar ile ger„ekler durum
arasındaki „elişkiyi g…r•yorduk. Başta Angora’da ki yetkililer başkaldıranların Diyarbakır valisini esir aldıklarını
a„ıkladılar. Sonra başkaldıranların Diyarbakır i„ine girmediklerini a„ıkladılar. Daha sonra şehrin bir mahalesinde
7-8 Mart gecesi „arpışma yaşandığını a„ıkladılar. Ž (Bulletin de Presse, No : 153, L’İnsurection du Kurdistan,
1.4.1925)
D•rsime y…nelik baskılar s€reklilik arz eder. Saldırma, …ld€rme, s€rme….Doğu vilayetlerinde durum başlıklı bir
raporda Ko‚an-Kozan aşireti mensuplarına yapılan zul€m anlatılır. İstiklal mahkemeleri g…revlileri ‚ok rahat bir
şekilde idam, s€rg€n, zorla ‚alıştırma cezalarını K€rdlere verirler.
Bahsedilen bir basın b€ltenindeki anlatımlar bu ger‚eği ıspatlıyor. • Son basın b•lteninde ; Elazığ İstiklal Mahkemesi
tarafından yarğılanan kişilerle ilgili bilgiler mevcut ; 13 …l•m kararı, 14 kişi zorla „alıştırma, 83 kişi s•rg•n. Su„ ;
Š bu kişiler direniş„i, kanun dışı davranışlar sergileyen bireyler. ‹ Resmi olmayan telgrafta bu bilgiler yer
almaktaydı. Bu bilgiler dışında a„ıklama yoktu. Ž
K€rdistan şehirlerinde halka ağır yaptırımlar uygulanır. İttihat‚ıların gazetesi olan cumhuriyetin yazarları da korkuyu
daha ‚ok yaygınlaştırma amacıyla olmuş olmalı ki verilen cezalardan €st€ kapalı bahsederler. Y€zeysel bilgiler
verirler. Detaylı a‚ıklamalar yapmazlar. 5.1.1927 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde de aynı şekilde bir haber yapılır.
K€rlerin sosyal yapısına değinilir ve • Y•zyıllardan beri Doğu vilayetlerinde yaşayanların yaşam şekilleri,
y…netimleri aşiret liderlerine, feodal tiranlarına bağlıydı. Bu b…lgenin halkı, insanları gelirlerinin bir kesimini
devlete vergi olarak veriyorlardı. Diğer kalanı da tiranlarına veriyorlardı. Gelirlerini kendileri i„in
kullanamıyorlardı. Ždenilir.
Değerlendirmelerden, direniş‚i K€rd aşiret mensuplarını teslim alma faliyetlerinin yoğun bir tarzda devam
ettirildiğini …ğreniyoruz. Bilgizilendirme-ger‚ekleri saklama, s…m€rgeciliği ve kurulan rejimi kabul edilmiş
g…stermek i‚in propağanda yapılır. • Bu b…lgeden gelen haberlere g…re ; Devlet „etelere karşı harekete ge„ti.
Bunlara y…nelik olarak yeni yaptırımlar başlatıldı. Halk b•y•k bir heyecanla h•k•metin uygulamaya başladığı yeni
uygulamaları, reformları karşıladı. Bu reformlar barış ve sukunet i„in uygulanmaya başlandılar. Y•zbinlerce insan
esaretten, esirlikten, tiran y…netiminden kurtarıldılar. Bu uygulamalarla aynı zaman da en b•y•k aşiretlerden biri
olan Ko„an-Kozan aşiretinin „evreye y…nelik baskılarına son verilmiş oldu. Ž
Ertesi g•n Š İkdam Gazetesi € daha geniş a•ıklama yaptı. (Konuyu ele alan sadece bu gazeteydi) ;
diyordu ; ƒ Artık D„rsim yok. Ama ge•mişde bir tane vardı. T…m…yle farklı …lkenin kalbinde,
ortasında. Ama bu g…n uygarlaştırma başlangıcında bu dışa kapalı ve 110.000 insanın yaşadığı
d…nyanın i•ine girildi.
Malatya Gazetesi’nde g‡rev yapan bir meslektaşımız, D„rsim de baskın yapma, d…zenlemeyi
sağlamakla g‡revlendirilen ve oradan d‡nen jandarmalarla ilgili uzun bir değerlendirme yazısını
son gelen postayla g‡nderdi ; Š Bizim vilayetteki jandarma •„ d•zenli birimden oluşmakta. Bu jandarmalar
Elaziz vilayetinde, D•rsimdeki Kozan-Ko„an aşiretine karşı yapılan sindirme hareketinde yer aldılar. Bunlar
Malatya’ya d…nd•ler. Halk, şarkılar ve alkışları i„inde bunları karşıladı. B•t•n halk bu …nemli başarıyı g…steren
milli jandarmalara hayranlık ve sayğı g…sterdi.
Aynı zamanda D•rsim’de ki başkaldırıya karşı ger„ekleştirilen sindirme operasyonundan sonra Mardin Vilayeti,
Ordu M•fetişi’ ne şbu telgrafı g…nderdi; Š Bizim vilayetimiz bu g…zel haberi almakla •ok mutlu olmuştur.
Mutlu haber ; ezme ve t…m…yle bitirme. Bizim kahraman ordumuzun en se•kin elemanları
başkaldıran Kozan aşireti ki y…zyıllardan beri hainlik ve zul…m… alışkanlık haline getirmişlerdi.
Biz vilayet adına size en i•ten saygılarımızı sunuyoruz. Cumhuriyetimizin başarılarının devamını
istiyoruz. Ulusumuzun mutluluğu ve iyiliği i•in cumhuriyet rejimini prensipleri •er•evesinde. ‹
İşte Š İkdam Gazetesi‹ nde yer verilen ve Š Malatya Gazetesi‹ nden alınan kesit ;Son g…nlerde D„rsim
b‡lgesindeki bir kesim halka karşı operasyon yapma mecburiyeti ‡nerildi, duyuldu. Bu halk son
yıllarda da cumhuriyet rejimine karşı direniyorlar ve •etecilik yapıyorlar. Eski alışkanlıklarını
devam ettiriyorlardı. Asker ve cumhuriyet jandarmasının yaptığı operasyon, a•ılacaklarını
d…ş…nemediğimiz dersim kapılarını dış d…nyaya a•tılar. İnsanlar hi• kimsenini dersim dağlarına
gidemeyeceklerini, ulaşamayacaklarını d…ş…n…yorlardı. Asker ve cumhuriyet jandarmasından
oluşan birimler o dağları aştılar. Qılavuz vadisine girdiler. Orada yılanı ezer gibi o •eteleri ezdiler.
êtelerki magalarda ve k…•…k vadilerde gizleniyorlardı. ‹
Bu memlekette eski mentaliteyle, anlayışla yaşamak isteyen diğer insanlar i„in, D•rsim’deki Kozan Aşireti
mensuplarının yaşadıkları durum ibret verici bir …rnektir, derstir. Ž (Bulletin de Presse, No : 185, Situation
İnterieure, La situation dans les vilayets orientaux, 27.1.1927)
D…rsim jenosidien doğru giden yıllarda T.C.ni yˆnetenlerin ƒevre devletlerle olan ilişkileri;
14 Eyl€l 1933; T€rkiye ve Yunanistan “Samimi Anlaşma Paktı-Pacte d'Entente Cordiale”ni imzalarlar.
17 Ekim 1933; T€rkiye ile Romanya arasında “Dostluk, Saldırmazlık, Hakem ve Uzlaşma Antlaşması” imzalanır.
27 Kasım 1933; T€rkiye ile Yugoslavya arasında “Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması” imzalanır.
9.2.1934; T€rkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya “Balkan Birligi antlasması”nı imzalarlar.
Balkan antlaşması ile taraflar, kendi sınırlarını karşılıklı olarak garanti altına alırlar. Antlaşmayı imzalayan devletler,
birbirlerine danışmadan bir başka Balkan devletiyle birlikte bir siyasal gelişme yaratmayacaklardır, siyasal anlaşma
imzalamayacaklardır.
20.1.1936; Fransız mandacıılığına karşı Suriye’de gelişme.
20.8.1936; Montreux antlaşmasını kapsayan boğazlar konusu ele alınır. T.C. sorumluları boğazların korunmasını
€stlenmişlerdir.
26.8.1936 ; İngilizler ve mısırlılar arasında antlaşma. Mısırlılar bağımsız olacaklar. İngilizler yalnızca S€veyş
kanalında askeri g€‚ bulunduracaklar. Savaş ‚ıkarsa ingilizler Mısırı kullanabilecekler.
9.10.1936 ; Fransız-Suriye antlaşması parafe ediliyor. 22 Aralıkta da imzalanıyor.
29.10.1936 ; Irak’ta, Bekir Sıdkı ve Hikmet S€leyman diktatoryal sistemi oluşturuluyor.
13.11.1936 ; Frans ave L€bnan arasında L€bnan’daki mandanın son bulması i‚in antlaşma imzalanıyor.
26 Mart 1937 ; Mısır Birleşmiş Milletler €yesi olur.
7.7.1937 ; Peel Komisyonu Filistin ile ilgili raporunu a‚ıklıyor. • Filistin b…l€nmeli Ž
8.7.1937 T€rkiye, Irak, İran ve Afganistan arasında Sadabad antlaşması imzalanır.
10.11.1938 ; Fransız h€k€meti,
gerekirken, sunmaz.
Fransız-Suriye ve Fransız- L€bnan antlaşmasını parlamento €yelerine sunması
D…rsim jenosidine doğru giden yıllar ve bu yıllardaki silah, uƒak alış-satışları ;
Osmanlı-T€rk y…neticilerin Avrupa Devletleri ile olan askeri ilişkileri incelenmeye değer. İnceledik‚e, askeri
ticaretin, diplomasinin yapıldığı yılları, alınan-satılan silahları miktarlarıyla g…relebilmek m€mk€n oluyor. Dosyalar
a‚ıldık‚a imparatorlukların, kapitalist-emperyalist devletlerin, Osmanlı-T€rk imparatorlugu veya devletinin savaş
su‚larına ortaklıkları da belgelenebiliyor. Silahları satan imparatorluk, devlet yetkilileri, silahları alanların barışa
hizmet amacıyla alıcı olmadıklarını da biliyorlardı. Silah alımında kullanım ama‚ları bellidir. Silah, savas, su‚
birbirleriyle baglantılıdırlar. Osmanlı-T€rk-Ittihad-i Terakki Partisi y…neticilerinin, Fransa, Almanya ilişkileri silah
satışları ve …zellikle kemalist d…nem iyi araştırılmalı.
Almanya`yı y…netenler, 1.D€nya Savaşı`nda (1914-1918), 1915’de fransızlara, bel‚ikalılara ve ingilizlere y…nelik
olarak kimyasal silahları kullanırlar. Savaş s€reci i‚inde kullandıkları kimyasal silahları Osmanli Imparatorluğu’nu
bu savaşa ortak eden Ittihat-ı Teraki Partisi y…neticilerine de verirler. 1. D€nya Savaşi`nda ve sonrasında T.C.
Ordusu`nda g…rev yapan alman subay ve generaller, T.C.ni y…neten askeri liderler ile fazlasıyla yakındırlar. Hem
Kaymakam Şerif Bey, hem de İsmet İn…n€ hatıralarında bunlardan bahsederler.
Almanya, İngiltere, Fransa, Avusturya, İtalya, Amerika, Cekoslovakia, Polonya, Rusya devletleri Osmanlı-T€rk
Devleti yani T.C. y…neticilerine, bormardıman u‚akları, tanklar, otomatik silahlar satarlar. Ayrıca kendi elemanlarını
da g…ndererek sınırları ‚izilen T.C.de kulanılacak silahlar i‚in kimyasal maddeler €reten fabrikaların kurulmasına,
u‚akların monte edilmesine de katkı sağlarlar. Savaş pilotu eğitimi verilmesi ihtiyacı vardır. Bunun i‚in de destek
sunarlar. Kendi eğitmen pilotlarını g…revli olarak g…ndererek, T.C. okullarında de pilot eğitimi verdirirler.
Savaş pilotlarunun g…revleri bellidir. K€rdistan`da belirtilen noktalar, sivil halk bombalanacaktır. Ormanlar yakılıp,
sular, bitkiler, gıda maddeleri zehirlendirilecektir. Emperyalist-kapitalist devlet g…revlilerinin verdikleri desteklerle
savas su‚ları işlenecektir. Jenosidlere yenileri eklenecektir.
1920 s€recini ele alacak olursam, T.C.ni y…netenlerin satın aldıkları silahları; 1921; Ko‚giri, 1925; Œewlik, Reşkotan
- Raman, Sason, 1926; Ağrı, D•rsim, 1927; Mutki, Agri , Bicar, 1929; Siirt, Tend€rek, 1930; Savur, Zilan,
Oramar, Agri, Pilemori, 1937–1938; D•rsim de, kullandiklarini bilmek i‚in kahin olmak gerekmiyor. Sadece
1925`de, 350 saatlik bir s€re i‚inde, 350 ton bomba kullanılarak €lkemiz bombalanır.
D€zenlenen bir raporda 1-13 sayfalara kadar askeri fabrikalarla ilgili bilgiler verilmekte. Raporun 6.cı sayfasında
Almanların Ankara Mamak’da 1925 yılında kurdukları ve idare ettikleri fabrika da T.C.Ordusu i‚in gaz maskeleri
€retildigi a‚ıklanmakta. Bir başka fabrikada ise …zellikle sadece el bombalarının imal edildigi belirtiliyor. Bu €retim,
bombaladıkları yerlede zehirli gazlar kullandıklarını ıspatlıyor. T.C.Ordusu mensupları, jandarma birimleri zehirli
gazları kulanıyorlardı ki, kendi personellerini korumak amacıyla gaz maskelerini €retiyorlardı.
7. ci sayfada ise; • Ankara`nın 40 Km. Doğusunda K•„•k Yozgad’da 1929 yılında bir fransız sosyetesi tarafindan
kurulan fabrika iflas etti. T.C.ni y…netenler fabrikayı satın aldılar. 1931 itibariyle ordu silahlari i„in kimyasal
maddeler •retilmeye başlanıldı. T.C. yetkilileri bu fabrika i„in Alman devletinden kimyasal maddeleri en hızlı •reten
makinalar satın aldılar. 5 fabrikadan oluşan bu birimde ki b…l•mler; kimya, nitrosel•loz, dinamit, siyah pudra,
„akmak-ateşleme den oluşmaktadırlar. Macar uzmanlar yenileme, d•zenleme yapmakla g…revlendirildiler.
Bu makinlar aracılıgıyla 24 saatte, 1.500 kg tritol, 8 saat de 2.000 kg dinamit, yine 8 saate 1.000 kg nitroclycerin
•retiliyor. Bu miktarların y•kseltilmesi ama„lanıyor. Nitroclycerinin 1.500 kga, tritolun 3.000 kga „ıkarılması
hedefleniyor.
Ayrıca bir başka fabrika da inşa edildi. Burada da patlayıcı maddeler •retilecek. Ama„; 8 saate 500 kg patlayıcı
nitroglyo, 8 saate 700 kg patlayıcıi nitrocellulose, 24 saate 10 ton s•lfirik asit •retmek.
Ankara Mamak`da ki gaz maskesi •retilen fabrika ; Fabrika daha …nce Š Alman Auer Evi ‹ isimli kurum tarafindan
Kızıl Ha„à hizmet sunması amacıyla yapıldı. 1937’ye kadar T.C Ordusu alman end•strisinden gaz maskesi satın
alıyordu. Kasım 1935’de „alışırılmaya başlanılan bu fabrika da gaz maskeleri •retiliyor. 8 saate ; 100.000, 24
saate ; 300.000 maske yapımının imkan dahilinde olduğu a„ıklanıyor. Ž denmekte. (A.F., No; 31, Exemplaire No; 1,
Note Sur Les Fabrique Militairess en Turquie, Stamboul, au 31 Janvier, 1937, s.6, 7, 8, 10)
Fransız El‚iliğinde g…revli askeri ateşenin d€zenledigi bir başka raporun 9 sayfasına g…re; Ekim 1933’de Sovyet
yetkilileri, t€rk havacılığına 3 tane R.P. iki kişilik, tek motorlu 700 beygirlik u‚ak hediye ederler. Aynı raporun 15. ci
sayfasında ki tablo da 1924-1936 arasındaki u‚ak alım sayısı ayrıntılı olarak veriliyor.
Avions —cole; eğitim ucağı, avions de reconnaissance; keşif u‚ağı, avions de chasse; avcı u‚ağı, hydravions; su €st€
u‚ağı. 1-hala teslim edilmemiş. 2- 15 tanesi teslim edilmemiş. 3- 20 tanesi teslim edilmemiş. (A.F., No; 70,
Exemplaire No; 5, Situation de LÀviation en Turquie, 10 Mars 1937, Stamboul)
1929 yılında T.C.nin satınalma b€t‚esine, savunmaya ayrılan pay; 3.456.814 TL.dir. 1929’da alınan u‚akların ‚oğu
Fransız malıdır. SMOLIK u‚ak firması u‚aklarını satmak i‚in fiyat d€ş€rd€ğ€ gibi, uzun vadeli satış …nerilerini de
sunar. BLERIOT, NIEUPORT firmaları 1931`de u‚ak satışlarını arttırırlar. A.B.D. firması KURTISS ise 24 u‚ak
satar. (A.F, note sur les fabriques militaires en Turquie, 31-01-1937, p.90)
Bir başka raporda T€rk Ordusunun silahlandırılmasından bahsediliyor; T•rk H•k•meti 60 P.Z.L Polonya avcı u„ağını
sipariş verdi. Bu 60 u„ak 25 Eyl•l’den, Nisan 1937`ye kadar ki s•re i„inde teslim edilecekler. U„aklar beşer, beşer
teslim ediliyorlar. Yapımcı firma 60 u„aktan kırkını yapıp teslim edecek. 20 tanesi ise C•sar•e (Kayseri) de monte
edilecekler. Kayseri’de ki fabrika da u„ak montajı, tamiri yapilabilinmesi i„in daha …nceden gerekli olan aletler
alındı. Polonyalı m•hendisler bir yıllık s•re i„in de 20 u„ağın montajını ger„ekleştirecekler.
P.Z.L firmasının Polonyalı y…neticileri Ankara’ da ki h•k•met yetkilileriyle g…r•ş•yorlar. Bu g…r•şme de ki konu ;
arama-tarama-keşif u„aklarının T•rkiyeye satışları.”(A.F. No; 216, Stamboul, 23.8.1936, Note au sujet de
lèxecution de la commande de 60 avions de chasse P.Z.L. Moteur Gnome.Rhone)
Sadece T.C.Ordusunun 1932-1939 yıllarını kapsayan askeri harcamalarına ve b€t‚esine g…z atmak D•rsim s€recini
algılamayı kolaylaştıracaktır. Genel b€t‚enin b€y€k bir kısmı askeri harcamalara ayrılıyor. Fransa Genelkurmay
g…revlileri tarafından kendi merkezlerine raporlar halinde verilen bilgiler yıllık harcama miktarlarını …ğrenmemizi
sağlıyorlar.
II. – Askeri b€t‚enin evrimi
Kullanım Genel b€t‚e
Askeri b€t‚e Genel b€t‚eye oranla milli savunmaya
1
ayrılan harcama orani 2
(T€rk lirasi
olarak)
–
19321933
19331934
19341935
19351936
19361937
19371938
19381939
–
169.100.000
–
–
51.700.000 31%
170.400.000
54.300.000 35%
184.100.000
68.400.000 48%
195.000.000
72.800.000 38%
212.700.000
72.700.000 36%
230.000.000
79.000.000
249.954.000
93.138.690 38%
35%3
1 - Milli savunma, Kara, Deniz ve Hava kuvveleri, Jandarma ve askeri fabrikalar i‚in yapılan
harcamalar buna dahildir.
2 - Eger diğer milli savunmaya aktarılan, orman, g€mr€k vergileri buna eklenirse askeri
but‚e genel devlet b€t‚esinin genel t€ketiminin 50% sini oluşturur.
3 – Her seferinde ulusal savunma i‚in ‚ok daha y€ksek miktarda kredi alınıyor.
Askeri merkezler, fabrikalar ; Kayseri, Eskişehir, Konya, Adana, Diyarbakır, İstanbul.
Š Genelkurmay Baskani Mareşal Fevzi „akmak T•rkiye’nin Doğu b…lgesini kapsayan 4 hafta s•ren bir araştırmainceleme gezisi yapıp, d…nd•. Bu araştırma Dogu sınırını, S.S.C.B.-T•rkiye sınırı b…lgesini i„eriyordu. Biz g•venilir
bir kaynaktan bu geziyle ilgili bilgi aldik. Kendilerine g…re 10 yıla yakın bir s•redir bu sıınırda gerekli g•venlik
d•zeyini sağlayamadıklarını d•ş•n•yorlar. Fevzi •akmak’ın, g•venlik …nlemlerini en •st d•zeye getirmeyi istedigini
…ğrendik….(…)…
Şimdi Karadeniz sınırında, Samsun’un g•neyinde, Merzifon’da yeni bir d•zenleme yapılıyor. ‘nemli bir haberleşme
ve havacılık merkezi oluşturulacak…(…)....Trakya ve S.S.C.B. sınırlarını yeniden zorlamak isteyen T•rkiye i„in
m•mk•n olan tek „…z•m askerlik hizmeti s•resini uzatmak. Bu da halen •lkeyi y…neten diktat…ryal h•k•metin basit bir
kararına bağlıdır. Ž (A.F. No; 256, Exp. No ; 1, Stamboul, 6.10.1936)
T.C y…neticilerinin kullanımlarına hazır durumda olan demiryolu taşıma ara‚ları ; 504 lokomotif, 1.200 wagon, 9.000
askeri malzeme taşıma wagonu. Y€k wagonları aynı zamanda asker taşımacılığında kullanılır. Her tren de 40 wagon
vardır. 400 ton y€k ‚ekiliyor. ( A.F, N”107 16 Nisan 1937 )
Mamekiye-D•rsim
Fransiz El‚iligi Askeri Ataşesi Miralay Courson`nun verdigi, 10 Mayıs 1937 tarihli rapora g…re Š Ankara`daki
s…ylentiye g…re, T•rkiye Cumhuriyeti Devlet Başkanı, K•rtlerin başkaldırmasını zor kullanarak ortadan kaldırmaya
karar vermiştir.” (A.F, 10 Mai 1937, N” 126 p.2 )
Tr—bizonde-Trabzon M€zesi’nde bulunan coğrafi harita.
Bir raporda; •1936 yılında T•rk devleti ne kadar parayla aşiretleri satın almak istediyse, ne kadar tehdit ettiyse de,
bu işi beceremedi. General Abdullah Dersim b…lgesinde askeri garnizonlar ve kışlalar inşa etti. Yine 1937’de T•rk
devleti parayla aşiretleri satın almak istedi. Bu y•zden T•rk h•k•meti 1937 Nisan’ında aşiretleri Nazımiye’ye davet
etti.
Devletin planlarına yeni programlar ekleniyordu. Dersımli kirmanc ileri gelenleri T.C.`den korkmuyorlardı. Ama
aşiret liderleri Nazımiye’ye gelir gelmez, General Abdullah onları yakaladı, birbirlerine bağlayarak Harzan’dan El
Aziz’e kadar g…t•rd•. Devletin planı; Dersim b…lgesini toptan, işgal etmekti. Bunun i„in, Dersimliler k…ylerini
terkedip dağlarda gerilla savaşına başladılar.
‘te yandan General Abdullah askeri operasyonu genişletip Nazımiye yakınlarına kadar geldi. Kuru„am yakınlarında
Dersim gerillaları- askeri, T•rk ordusunun askeri g•„lerine karşı saldırıya ge„tiler. Bazı subaylarını …ld•r•p
Abdullah Paşa`yı da yaraladılar. Dersim gerilları 18 mityaly…ze ve T•rk ordusu askerlerinin ellerindeki pek „ok
silaha elkoydular. T•rk devletinin korkusu, Dersim başkaldırmasının K•rdistan’in geneline yayılma riski taşıması.
Dersimin bazi ileri gelenleri askeri saldırılardan ka„ıp Konstantinopl’a geldiler. Dersim savaş„ıları, b…lgeye sevk
edilen askeri birliklerin …nlerini kesip •in„inik yakınlarında 47 T•rk subayını …ld•rd•ler. O g•n Mareşal Fevzi
•akmak ve General Asim G•nd•z Elaziz’ deydiler. ‹ (A.F., 20 Mai 1937, Nouvelle Insurrection Kurde, 141/1s in m
p.2, 3)
Aynı d…nem de Œekoslovakya’dan 2.000 mitralyoz sipariş edilir. (A.F, 30.6.1937, N” 171 p.6)
Milli elbiseler i‚inde olan D•rsimliler
• İsmet İn…n• Haziran ayının ortasında Dersim B…lgesine geldi. Ankara’ya d…n•p kabineyi topladı. İ.İn…n•,
Dersim’in toptan katledilmesine karar verdi. Dersim •zerine yeniden asker s•rd•. 3.000 Dersimli partizan Dersim
b…lgesinde, Kutu Deresi ve Hozad’da silaha sarıldılar ” (A.F. N” 176, Sur la r—pr—ssion militaire contre les insurg—s
du Dersim, 5 juillet 1937)
1937-38’de T.C.Ordusu’na karşı savaşan D•rsimliler
Haziran 1937 tarihli bir başka Fransa Genelkurma raporuna g…re de T.C. Genelkurmay Başkanlığı’na bağlı g€‚lere
karşı, Zel Dağı eteklerinde silahlı m€cadele veren K€rd savaş‚ıların sayısı; 26.500’dir. Aynı d…neme denk d€şen
Fransa Genelkurmay raporuna g…re • T•rkiye, A.B.D.’ye 20 adet Martin bombardıman siparişi verdi. 20 -08-1937
Ekim ayında 16 bombardıman u„ağı T.C. yetkililerine teslim edildi.” (A.F., N” 208 Exemplarie N”4, Stamboul 10
AoŠt 1937)
•T.C. y…neticileri 45 tane Hamilka Vulte marka bombardıman u„ağını sipariş etti. T•rkiye devleti y…neticileri
Miralay Enver’i A.B.D.ye g…nderdiler ki 65 u„ağı alıp, getirsin. Kurulan montaj fabrikasında 15 Gotha u„ağı ile
20 P.Z.L. u„ağı monte edildi. Ayrıca 40 P/Z/L/ u„ağı getirilip T•rk devlet yetkililerine teslim edildi.” (A.F, N” 208
Exemplarie N”4, Stamboul 13 AoŠt 1937)
Fransa`nın el‚ilik yetkililerinin yaptıkları bilgilendirmeye g…re, “ Almanya, 45 adet Heinkel marka u„akla birlikte,
30 adet Gotha marka u„akğı T•rkiye’ye sattı. Bunlardan 15 adet getirilip teslim edildi. Diğer 15 adeti de Kayseri
Montaj fabrikasında monte edildi. Bunlara ek olarak T•rk Kuşu Derneği 15 adet Pocke-Wulf marka u„ağı satıın
aldı.
T•rkiye, Polonya’dan 60 adet P.Z.L marka u„ağı satın aldı. Bu u„aklardan, 40 adeti T•rkiye’ye getirildi. 20
adedi ise Kayseri’de, fabrika’da montaj edildi. Ayrıca İngiltere, T•rkiyeye 4 adet Haviland u„ağı ile birlikte, 15
adet Bristol marka bombardıman u„ağını da sattı.
A.B.D.’li yetkililerin, 20 adet Martin marka bombardiman u„ağı ile 45 adet Vultee marka
bombardıman u„ağını T•rkiye’li ilgili kişilere satmalarıyla T•rkiye’nin elindeki bombardıman u„ak
sayısı 203’e y•kseldi. ” (A.F., N” 208 Exemplaire N”4, Stamboul 8 AoŠt 1937)
Mustefa Kemal, 1936’da İngiliz Kumandan L—e ile €‚ yıllık bir s…zleşme imzalar. Kendisi, Dersim Jenosidi sırasında
bu kumandanın pratiklerinden yararlanır. M.Kemal “ 20 adet Gleen Martin marka u„ak siparişs etti. Bizzat Albay
Fenimoore d…rt u„ağı g…t•r•p T.C. yetkililerine teslim etti.” (A.F., N”246, 20-10-1937, p.3)
Buyerbaba G…l€- Pilemori
Ekim ayında 5 adet (Focke Wulf) marka u‚ak satın alınır. Sabiha G…k‚en-Mustefa Kemal’in evlatlığı ve iki pilot
daha birlikte Angora, Gonya, Adana, Diyarbekir, Xarput-Elaaziz, C—sar— (Kayseri), €zerinden bombardıman
manevralarına katılırlar. (A.F., N”246, 20-10-1937, p.4)
1937 de, 6 Haviland marka “Tiger Rapide” ‚ok hızlı jet u‚akları satın alınır. (A.F., N”246, 20-10-1937, p.6)
Dersim savaşında Dersimliler tarafından 2 adet Breguet u‚ak d€ş€r€l€r. • T€rkiye altı ayda bir hayli u‚ak kaybetti”
(A.F, N”25, 30-10-1937)
Direniş‚i Demen-Demenu aşiretinden bir ana. Eşi, kizi …ld€r€l€rler. Iki erkek kardesinin ise g…zleri oyulur ve
…ld€r€l€rler. Kendisi ise esir d€şer.
Dersimli savaş‚ıları 2-11-1937’de pilot Ekrem ile u‚ak mekanisyenini birlikte …ld€r€rler. Bu gelişme €zerine T.C.ni
y…netenler bombardıman u‚aklarının bizzat ingiliz pilotları tarafından kullanılmasına karar verirler. (A.F., N” 265, 811-1937 ; p.3)
Fransa b€y€kel‚iliğinin verdigi bir diger raporda “T•rkiye bunun •zerine 125 u„ak sipariş etti. Bunlardan 34 tanesi
Br•guet, 10 tanesi Smolik, 6 tanesi Focke- 4 Heinkel, 14 tanesi Kurtise, 29 tanesi P.Z.L...B…ylece iki, •„ yıl da
T•rkiye 400 u„ağa sahip oldu” (A.F., N” 265, 8-11-1937; p.3)
Fransa Konstantinopolis B€y€kel‚isi Henri Ponsotùn, Fransa Dişişleri Bakanı Yovon Dembos’a g…nderdigi
19.9.1937 tarihli mektubunda; • Şu anda T•rkiye’nin elinde 200 bombardıman u„ağı ile 350 pilotu var. 1936-1937
taaruzu i„in T•rkiye 30 milyon TL b•t„e ayırdı. Buna ek olarak T•rkiye, A.B.D.` den 20 adet Glenn L.Martin marka
u„ak sipariş etti. Her u„ak 1.000 kilo bomba taşıyor. T•rkiye her yıl 305 u„ak satın alıyor. Meclis başkanı ise; yılda
500 u„ak azdır diyor.Ž (A.F., 15-10-1937 N” 2165)
Ocak 1938 de hazırlanan bir rapor da “ U‚ak sayıları veriliyor ve …zellikler belirtiliyor.
Askeri bombardıman u‚ağı; 20,
Deniz kuvvetlerine bağlı u‚ak;1,
Avcı u‚ağı; 79,
Casus, bilgi toplama ve bombardıman u‚ağı; hava kuvvetleri 66, deniz kuvvetleri; 10.
Hava kuvvetlerinde toplam 165,
Deniz kuvvetlerinde ise 11 u‚ak bulunmakta. (A.F., Stamboul, 10.10.1938, No ; 4)
Fiziki anlamda yoğun bir kırma, …ld€rme ger‚ekleştirilmiştir. Bunu tamamlayabilmek ve k€lt€rel jenosiddede doruk
noktasına ulaşabilmek i‚in b€t‚eden y€ksek miktarda pay ayrılır. 5 Eyl€l 1938 tarihli bir raporda, mebus Falih
Rıfkı’nın, kendisinin olan “Ulus” adlı gazetede K€rdlere y…nelik cezalandırıcı operasyondan bahssetiğini g…r€yoruz.
• D•rsim b…lgesinde K•rtler bir daha başkaldıramazlar. III.Ordu ya bağlı g…revliler her yerde arama tarama
yaptılar. Buldukları silahları aldılar. D•rsimlilerin hepsini silahsızlandırdılar.
Falih Rikfi yeni ugulamaların yapılacağından bahseder. Yapılacak „alışmaların K•rdleri pasifize etme, etkisiz hale
getirme, bir daha savaşamayacakları hale getirmek olduğunu a„ıklar. K•rdleri etkisiz hale getirmek i„in yapılan
harcamaların tutarının : 3.000.000 t•rk lirası değerinde olduğunu belirtir.
Yapılan „alışmalar ;
a-Elaziz’de idari ama„lı bir genel m•ufettişlik a„ıldı. General Aldullah Alpdogan m•fetişligi y…netiyor. •ok genis
yetkilere sahip.
b- İdari ama„lı yenileme, reformlar yapıldı. D•rsim 5 vilayetten oluşmakta.
c- Toprakları paylaştırma.
d-Okullar a„ıldı.
e- 420 km. yol, 9 betonarme k…pr• ve kanalizasyon sistemi yapıldı.
f- 9 tane kışla yapıldı.
g- 8 yeni jandarma karakolu inşa edildi.
(A.F., p.1, 5.9.1938)
Manevra alanı ; Agustos 1938 de D•rsim de manevra alanı ve nufusla ilgili değerlendirme de; •A-Manevra alani;
1938 de T•rk Ordusu`nun b•y•k manevrasi yuksek daglik Dersim bolgesinde yapildi. B•y•k askeri manevralar
yukarida, kuzeyde Firat Irmagi boyunca ve Erzincan arasında, asagida …te tarafta g•neyde Elaziz’a (eski Xarput)
kadar devam etti.
‘n Asya nin ortasındaki bu iyi savunma, korunma noktasinda dağların y•ksekligi 3000 metreyi ge„iyor. •ok fazla
ağa„ yok. Dicle irmağına karışan suların „oğu Dersim b…lgesinden „ıkmaktadırlar. Derin vadileri D•rsim’e gidişi,
girişi engelliyorlar. Ağa„tan yapılmış olan k…pr•ler başkaldıranlar tarafindan kullanılmaz duruma getirilmişler.
Devlet şimdi betondan k…pr•ler yapıyor. İki ana yol bitmek •zere. Birinci yol Erzincanìn kuzeyinden Palo’ya, digeri
ise batı, doğu Elaziz’e kadar. Dersim nufusunun 500.000 kişiden oluştuğunu d•ş•n•yoruz.
Operasyonu-manevrayı y…neten komutan Kazım Orbay’dır. Operasyondaki ama„ ;“B•t•n manevraların amacı
K•rd direnis„lerinin toptan imhaları ve ortadan kaldırılmalarıdır. 1937`de ki toptan bastırma hareketinden sonra,
Dersimliler Nisan 1938`de yeniden silaha toparlanmayı başardılar.
Diğer taraftan bu manevra şunlara olanak verebilir ; piyade akserler g•n de 13 saat y•r•yebileceklermi,
y•r•yemeyeceklermi ıspatlayabilme. Bazı albay ve generallerin y…netme kapasitesine sahip olup, olmadıkları
ıspatlanacilecek.
Bu operasyon, manevra polis operasyonuna benziyor. Ataşe militerleri davet etmediler. Ateşe militerler 31 Agustos
ta Elaziz e gittiler askeri ge„işi, defileyi izlediler. Bu manevralara kumandanlık yapan kişi General Kazım
Orbay`dır. Devlet adına manevraları yerinde izleyen Konsey Başkanı Celal Bayar, Genelkurmay Başkanı Milli
savunma Bakanı Mareşal Fevzi •akmak, General Asım G•nd•z, General Fahreddin Altay ile İzeddin •alışlar.
D•rsim de g…revlendirilen ordu birlikleri ; VI. Kolordu, I. Tugay ve Diyarbakır, VII. Kolordudan iki tugay, Tokat’tan
VII. Kolordu, Erzurum’dan IX. Kolordu ve iki Tugay, Ararat Komando Taburu, Beyazıd İkinci Suvari Alayı, Urfa 14
Alayı, Tank taburu, 5 bombardıman ekibi, bunlar ; 19 adet Breuguet ve Polonya malı P.Z.L. bombardıman u„aklar,
Curtiss*Hawk casus u„akları, Vulte arama tarama, saldırı u„akları, Smolik, arama-tararma, bombardıman u„akları,
Henkel; b•y•k bombardıman u„akları ; toplam 50 u„ak. D•rsim deki askeri operasyona katılan asker sayısı ; 3537.000 kişi, 11.000 hayvan. At, katır, deve.
B•y•k manevra ; cezalandırıcı manevra başkaldıran k•rdlere karşı 10-20 Agustos arası ; Agustos ayı başında
Erzincan ve Elaziz vilayetlerinin alanlarında seyyar, motorise ağır silahlı g•„ler eşliğinde askeri yığınak yapıldı. Bu
g•„ler 10-20 Ağustos arasında hem Erzincan, hem de Elaziz’den D•rsim e doğru harekete ge„irildiler ve D•rsimi
sıkıştırmaya başladılar. K•rdlerin direniş merkezi havadan bombalandı. T•rk ordusuna bağlı piyadelerde el
bombalarını direniş„ilerin bulundukları siperlere attılar. K•„•k „arpışmalarda T•rk ordusuna bağlı „ok sayıda
asker ve subay …ld•ler. ‘ld•r•lenler arasında E.M. H•srev de var. K•rd direniş„ilerden „ok sayıda …l• var. •ok
sayıda K•rd• haise attılar. Biz diyebilirizki „ok sayıda direniş„i yargılanmadan asıldılar.
Operasyonun devamı 24-25-26 Agustos 1938 ; operasyon iki ama„lı bu b…lgenin •zerinden silindiri ge„irme, t•m•yle
ezme, her yerde arama-tarama yapıyorlar. Son direniş noktasını, son direniş„iyi bulmak ve b•t•n halkı
silahsızlandırmak. Ž (A.F., N0 204, le 8 septembre 1938, p.1, 2, 3, 4, 5, AoŠt 1938)
Mustafa Kemal …l€m€nden 9 g€n …nce 1 Kasim 1938’de B€y€k Millet Meclisi’ni a‚ış konuşmasında; • Gurup
halindeki „ete hareketi yıllardır Tunceli de mevcuttu. Bazen t•m•yle g•venliği tehdit eder duruma geliyorlardı.
Onları kısa s•re de safdışı birakacak bir proğram uygulandı. ‘yle bir uygulama yaptıkki, bir daha ge„mişteki gibi
davranamazlar. Bu operasyon tarihteki yerini aldı.Ž der. (A.F, N” 259, Ex ; 3, Istanbul, 3.11. 1938)
“T…ren sırasında askerleri izlerken; Manevraya katılan asker sayısı; T•rkiye Dışişleri Bakanı Dr.R•şt• Aras,
b•y•kel„imize Elaziz’de 50.000 askerin olacağını s…yledi. Elaziz’deki t…ren-defile sırasında sayı daha azdı. 20.000
kişi vardı.Mareşal Fevzi Cakmak’ın askeri ateşelere yaptıgı a„ıklamada ise sayı 35- 37.000 olarak belirtildi.” ( A.F,
N’ 187, Exemplarie N’;2, İstanbul 16 Ao“t 1938, p.9)
30 Ağustos 1938’de T€rk Ordusunda terfileri y€kselenler ; Korgeneralliğe y€kselen; General Mustafa Kemal Dogan
T€mgeneralliğe y€kselenler; M.Zeki Erokay, Recep Sualp, Kurtcebe Noyan, İsmail Hakkı Hakoğuz, Baki
Vandemir, Sabri Bese, Abdullah Emir Ko‚ak, Hassan Fahri Durudoğan, Hakkı „zgener. Tuggeneralliğe
y€kselenler ; Fikri Erbug, Rıfat Mataracı, İsmail ˜lker.
Š D•rsimin pasifize edilmesi ; Biz soruyoruz ; Cezalandırıcı T•rk ordusunun manevra-operasyondan sonra D•rsim
b…lgesi t•m•yle etkisiz hale getirilebilindimi ? T•rk Genelkurmay Başkanlığı bu soruya Š evet ‹ cevabını veriyor.
Ayrıca diyorlarki t•rk ordusu mensupları her noktadan, yerden ge„tiler. Biz diyebiliriz ki, biz emin değiliz. ••nk•,
Bazı T•rk generallerin a„ıklamaları birbirleriyle „elişiyor. Genelkurmay Š Heryeri aradık, taradık ‹diyor. •ok
derin, y•ksek vadiler ziyaret edilmemişler. Bu derin vadilere g…„en direniş„iler „ok soğuk olan kış koşullarından
dolayı aşağılara inmek zorundalar. Y•ksek dağlar da kış „ok sert. Y•kseklere „ıkış yollarına jandarma karakolları
kuruldu. Yollara ve k…ylere yakın yerlere „ok sayıda kışla yapılmaya başlandı. B…lge „ok g•„l• şekilde kontrole,
eğemenliğe alındı. B…lge kontrol altına alınmış olmasına rağmen halkın silahsızlandırılma başarısı g…sterildiğini
s…yleyemeyiz. Halkı silahsızlandırmak imkansız bir durum.
Erzurumda olan bir K•rd organizasyonu tespit edildi. Bu organizasyonun D•rsimli direniş„ilere mermi ve silah
g…nderdikleri belirtiliyor. İyi, kesin doğru bilgi veren bir haber alma kaynağımız bize Erzurumlu 60 t•ccarın
g…zaltına alındığı bilgisini verdi.
Diğer yandan T•rk H•k•meti D•rsimin en „ok direnen aşiretlerini Batı Anadolu’ya g…ndermek istiyor. Planlamaya
g…re 10.000 K•rd• s•rg•n edecekler. Ž (A.F, N”207, Exp. No ; 2, p.10, 13, Stamboul, 12.9.1938)
Laş deresi
Babaannemin anlatımlarında D•rsim ve Tuggeneralliğe y€kseltilen Baki Vandemir ; Deden Rizoy Xamin• Dersim’de
direniş sırasında Dersimlilerle birlikte hareket ediyor. Telgraf tellerini kesiyorlar. D•rsim vurgunundan sonra i‚erden
‚ıkan biri yakınlarını arıyor. Acısını ağıdından anlamak hi‚ de zor değil.
Hevay• we bar• dilo hevak” „i sare
Sal• min temam b“ne
Ez li mapisxana Elez”z • derketime dere
Ketime d“za Kenger” y• bin• ning• min teq”yan e
Nikanim herim
Dikişim li ser destan e
Bandikim, hawara min da b• rebb• j“rin
Ax li min•, Xizir• kal e
Ez derketim, şewit”ye d”yar• de Balan•
Bahar e, dari ber h•şin in, „uli pan e
Hatime qonaxa biray xway D“zgin
Qonax li şune tun ne
Qonax, xan “ v•rane
Heqi tala bişevit”n” mala Baq” Vandem”r
Kumandane w• elay•
Bişevit” mala qeymeqam• M•zgir•
•la midur• w• neyay• And•ra Mezgir•
Kirin Hesenqelaya zemanan
K” ki wirda tere, caran w• da xwaş” nay•
Lo nab”, nab”
Biro vo nab”
Derd• jana birat”y• girane
Caran ji b”rnab”
Digerim h•kimi doxtoran
V• b”r”ne derz”i derman le nab”
Heware, dil• min yani yane
Tera bişevit” birao c”geri cane
Digerim h•k”mi doxtoran
V• b”r”n• nab” ”laci dermane
•n”, ”n”, ”n”
Bahar e, pepug derket”ye
Bi goyin xwa ra xwaş dixw”n”
S• roi s• şev in
Li dora qonaxa biray xwa t•mi terim
Li ber „av• min nare gir”i şine
D•rsim merkez-Muzir suyu
Kıtlıkla ilgili olarak Alişer Efendinin dizeleri;
Ey hain semavet (g…k), ey lem’al (parıltı) şecaat (yiğitlik)
Ali hem-i (b€t€n) menbaai (kaynaklar) sehavet (c…mertlik)
Zatı kerem zatına eylerim arzı (suunuyorum) necat (kurtulmayı)
Selam ve dualarla ihtiramat (sayğılarımı)
Sensin ezelden muhibb-i (muhabetli olan, seven) hanedan (b€y€k aile bireyi)
Sana şayestedir (yaraşır, uygundur) hem ş…hret ve şan
Namın layıktır şanına nam-ı Bahtiyar (bahtlı ocağın)
Daim (her zaman) mu”n (yardımcın) olsun Hayder-i Kerrar (d…ne d…ne saldıran y€rekli yiğit)
Bu sene zuhur etti (meydana geldi) bir darlık (kıtlık)
İşte g…nderdim Hazreti Teberi
Elbette halimizden verecek haberi
Emanet zahiresini (ambarda saklanan yiyecekleri) Butkane (k…y€nde)
Kaldırmasan k…yden b•y•k iane (dayanışma i‚in toplanan yardım)
Ummamız (€midimiz, beklentimiz) budur zatınızdan (şahsınızdan) bu sene
Hak kerimdir elbet gelecek sene
˜mid ile g…nderdim bu manzum mektubu
Necabetin (soyunuz) b•y•kt•r bilirsiniz •slubu (y…ntemi)
(Nazmi Sevgen-Tarih D€nyası –15 ağustos 1950)
R• Heq-R‰ya Heq inancından olan insanların kutsal merkezlerinden Muzır g…zeleri-D•rsim
Alişer Efendi’nin insanlarımızın korunması istemini anlatan dizeleri;
Evladiye ettiğim biad
Hakkın buda h•km• daim
S•leyman namıyla Gungar (xunxar-kan i„ici)
M•minlere yapılsın ateşten kafes
S…ylensin Şevket-i (ululuğu) hem şahı Dersim
Yareb (ermiş kimse,) l•tfet sen bize rahim (esirge, aci)
Himmet-i evliya her yerde badır
K–r etmez bize cihan seraser (baştan başa)
Ayrılsın meydana merdana (erler, yigitler) Dersim
Yarab l•tfeyle bir „arkı d…nd•r
Erkek erenleri her yere g…t•r
Evladı afadı (‚ocukları, bayanları) hıfz (sakla, koru) eyle sıtar
Hem kurtarsın Ehl-i beyti Dersim”
Aƒlığı anlatan bir başka tanık; 1917 dogumlu. Gulişan Sarı. Bir ara başka bir emir geldi. “Fazla „ocuk
yapamasınız.” Kocalarımızla yatmamız dahil, herşeyimize karışıyorlardı. Biz s€rekli korkuyla yaşadık. Œalıştık
başkaları yedi.
Dersim’i vurduklarında ise a‚ kalan insanlar ‚evre k…ylerin halkından destek istediler. Kırıma uğrayan D•rsim’li
kadınlar onarlı guruplar halinde dolaşıp dileniyorlardı. Biz kendilerine yardım ediyorduk. Bir baba kızını buğday
karşılığında evlendiriyor. Başlık olarak buğday alıyor. Kızı kendisine yaptırılan evliliği kaldıramıyor, kabul etmiyor
ve; “Salaki nan nat” Bav• min ez kirim nan• pat”” Ekmek gelmeyen yıl, babam beni pişmiş ekmek yaptı, diyor.
A‚lık insanlara her şeyi yaptırıyor, yaptırabiliyor.
Kalku-Kalan-D…rsim
S€rg€n adı €zerinde; s€r€lme, perişanlık
Ben s€rg€n de yaşamaktan kurtulamayan İsmail. Adı s€rg€n(!) adı s€r€lmek(!). S€rg€n€n …ncesi var, ordan başlamak
gerekiyor. Kemah’ın y…netimi Sağıroğulları’nın elindeydi. Bunlar devletin jandarmalari vasıtasıyla K€rdlere
istediklerini yaptırılardı. Amcamlardan yağ istemişler. Amcam da yağı g…ndermiyor. Bundan dolayı amcam i‚eri
atılıyor. K…yl€lerin kendileri i‚in €rettikleri yiyeceklere zorbalıkla el koyuyorlar. Kendilerine karşı gelebilecek
kişilerin, askeriyenin isteklerini yerine getirmeyeceğinden emin oldukları kişilerin listesini yapıyorlar.
Benim amcalarım Tello, Cemo, Silo ve Firfirik Heso’yu karakola ‚ağırıyorlar. 9 kişi daha listelere yerleştirilmiş.
Toplam 13 kişi. Dayım Tello “Gitmiyelim, neyle karşılaşacağımız belli olmaz. Bunların ne yapacağı belli olmaz”
derken, diğerleri “Ne olacak ki, bir şey olmaz” diyorlar.
Onlar Kemah merkeze gidiyorlar. Œarşı da y€r€rlerken amcam S€leyman merkez de oturan T€rk’ler den birisine
rastlıyor. Adam bizimkilerin dostuymuş. Hal hatırdan sonra amcam karakola gideceğini, kendilerini karakola
istediklerini s…yl€yor. Kemah’lı ve K€rd olmayan kisi “Sakın bir yere gitme. Karakolda ne işin var? Karakola gitme”
diyor ve amcamın gidişini engelliyor. Başka k…ylerden de erkekler varmış. Diğer amcalarımla birlikte 12 kişi bir daha
g…r€nmediler. Onları Kemah’ın €st tarafındaki ˜sk€b€rt’e g…t€r€p, Soxmerık dağın da kurşuna dizmişler.
Kurşunlananlardan Kek• …lm€yor. Diğer …l€lerin altında ve sag. Onların …l€m emrini ger‚ekleştiren komutan
Kek•’yi konuştururken ağzındaki altın dişleri g…r€yor. Onları kurşunlattıktan sonra askerlerine “Gidin onun
ağzındaki altın dişleri s…k•p getirin “ diyor. Altın dişleri almaya giden askerler onun …lmediğini g…r€yorlar ve
kurşunluyorlar.
Maxsudan’lı Kek•’ye Dersim vurgunu sırasında y€k taşıtmak istemişler. Hayvanlar y€r€memiş. Onlara y€k taşıtmak
isteyen komutan “Siz hayvanların nallarına uzun „iviler vurdunuz ki hayvanlar y•r•mesin ve y•k taşımıyasınız”
diyor. Onun intikamını yıllar sonra alıyorlar. Makinalıyla onları tarıyorlar.
Kek•’nin hanımı s€rg€n edildiği Dursunbey’li de dilenerek ‚ocuklarını b€y€tt€. G…renler kurşunlananların
yakınlarını haberdar ediyorlar. Dayım Tello Rus harbin de yer almış. Bunun i‚in Salih Omurtak`tan madalya almıştı.
Dayim, bozguna uğrayan Osmanlı g€‚lerinin cephanesini kurtarıyor.
Bu toplu …ld€rmeden sonra bizim k…ye ve ‚evre k…ylere s€rg€n emirleri geldi. Yıl 1938. Ağıtlar, ağlamalar,
d…v€nmeler başladı. Karşı koyamıyorduk. Benim babam da İstanbul’a ‚alışmaya gidiyor ve orda kayboluyor.
Kendisinden hi‚ bir haber alamadık. Jandarmalar k…ye gelip bizleri alıp Kemah’a g…t€rd€ler. Kemah’ta bir g€n
kaldık. Bizim k…yden altı aileydik. Œevre k…ylerden de aileleri toplayıp getiriyorlardı. Maxsudan, Quzge‚e, Dere,
Kemah’ın aşağısındaki k…yler ve Erzıngan k…ylerinin insanlarıydılar. Zavallı annem bizleri ve bir kat d…şek alarak
yola koyuldu. Dayım İsmail Sungur ise Dersim’de asker. Onun bağlı olduğu askeri birim Kemah’taydı. Alay başka
yere gidiyordu. Onları Kemah’a getirmişlerdi. Gelip bizimle vedalaştı. Oda s€rg€ne nereye g…nderileceğimizi
bilmiyordu. Kemah merkez de bizleri kara trene bindirdiler. Treni doldurdular. Feryat, figan y€kseliyordu. Vagonlar
da korku ve tedirgin bakışlarlar dolu olan g…zler karşılıklı yaş d…k€yordu. Vagonların i‚ine pisliyorduk. Tuvalet
yoktu. Tren durmuyordu. Saatler ge‚tikten sonra duruyordu. Kadınlar pisliği pez par‚alarının i‚ine kor ve camlardan
atarlardı. Trenin durduğu yerler de barka‚lara su doldurabiliyorduk. Kokmaya başladık. Vagonlar bok ve ‚iş
kokuyordu. Bize yapılan zulumdu. Tren de ‚ektiğimiz eziyeti hi‚ bir zaman unutmadım, unutamıyorum. Rezil,
perişan olduk.
Bizi Bandırma’ya g…t€rd€ler. Taner’leri Malkara’ya, Zenging€l’leri Dursunbeye g…t€rm€şler. Bandırma’da bizleri
dağıtmaya başladılar. ˜st€ a‚ık arabalarla bizi G…nen’e g…t€rd€ler. Tello kabilesini Bandırma’ya yolladılar. D…rt
amcam ve diğer k…yl€lerimizi Sındırğı’ya verdiler. Bir derenin yanında kaplıca vardı. Kaplıcanın yanında bulunan
boş binanın …n€ne bizi bıraktılar. O evde yaşıyacaktık. Sanki k…ye kurt girmişti. Kimse bize yaklaşmıyor ve selam
vermiyorlardı. ˜‚ kişi bir tek d…şekde yatıyorduk. Ne yiyecek, ne de başka şey vardı. Biz G…nen’deyken tekrar
s€rg€nleri aile aile dağıtmaya başladılar. Dayım Temir’i Alaşehir’e, dayım Mustafa ve ailesini Yukarı Ke‚eller’e
verdiler. Dersim’liler de s€rg€ndeydiler. Her aileyi bir k…ye vererek aramızdaki ilişkileri t€mden koparıyorlardı.
Verildiğimiz k…yde biz tarlalara doğru gittiğimizde k…yl€ler bizi g…r€nce ka‚maya, uzaklaşmaya başlıyorlardı. Ya biz
‚ocuktuk! Canavar g…rm€ş gibi oluyorlardı. Bir g€n ormanlık alana doğru y€r€d€k. 25 yaşlarındaki k…yl€ kağnısını
bıraktı, ‚ığlık atarak bizden uzaklaştı, ka‚ıp gitti. Biz iki kardeş şaşırıp kaldık. Bir anlam veremiyorsun. Onun
‚ığlıklarından biz korktuk. Epey s€re bu durum devam etti. Biz k…y€n bir ucundaydık.
Bize yemek getirir ta evin uzağına bırakır ve ka‚arak uzaklaşırlardı. Korkun‚ zor g€nler ge‚irdik. A‚, perişan kaldık.
Kimse yanımıza gelmediği gibi bizi g…rd€klerin de canavar g…rm€ş gibi davranmaları bizi etkiliyordu. Her şey
yabancıydı.
Annem Kemah merkezle olan ilişkilerimizden dolayı t€rk‚eyi biliyordu. Biz kaldıktan bir s€re sonra elimizi tutarak
kaymakamlığa doğru y€r€meye başladı. Kaymakama “Ben „ocuklarımın okumasını istiyorum. Burdan gitmek
istiyorum. Yeter artık bu yalnızlığı kaldıramıyorum” dedi. Kaymakamın hanımı iyi bir insandı. Belki de K€rt d€.! O
bizimle ilğilendi. Bizi Ke‚eller k…y€ne g…nderdiler. Alaşehir’e dayımların yanına gittik. Onları da caminin yanında
boş bir eve koymuşlardı. Her g€n k…yden bir aile camiye gelenlere ve dayımlara sabahları bir miktar yiyecek getirip
caminin yanına bırakır ve hızla uzaklaşırlardı. Aynı ka‚ışı orda da izlemeye başladık. Anlam veremiyorduk. Herkes,
b€y€k, k€‚€k bizlerden ka‚ıyorlardı. Bizi ‚ok horladılar.
İki ay ge‚tikten sonra yavaş yavaş erkekler bizim yanımıza gelmeye başladılar. Kendilerine bizlerden ka‚ışlarının,
bizden korkmalarının nedenlerini sorduk. Bizlere “Yahu sizler k•ye getirilmeden •nce yetkililer bizlere sizlerle ilgili
olarak •yle şeyler bildirdiler ki “Ufak bir „ocukları bile bir yetişkin insanı par„alar, yer ” demişlerdi. Bizler de
korktuk. Sizlere yaklaşamadık.” dediler. İnsanlar yavaş yavaş bizleri tanımaya başladılar. Dayımlara iyi bir ev
verildi. Kız ‚ocukları kendi aralarında arkadaşlık geliştirdiler.
Biz G…nen-Ke‚eller’de iki sene kaldık. O k…yden ayrıldığımızda k…yl€ler ağladılar. “Bizimle kalın, burda kalın,
gitmeyin” dediler. Sındırlı’da ‚anak, ‚…mlek at…lyesinde 5 aile bir yıl birlikte kaldık. Daha sonra Taşlıbayır isminde
bir mahaleye bizleri yerleştirdiler. Diğer k…ylerden gelen K€rdleri de o mahaleye verdiler. 20-25 aile o mahale de
yaşamaya başladık. 1891 muhacirleri, Y…r€kler ve Œetmiler vardı. Hayvan alıp besledik. Bah‚eler de, tarlalar da
‚alışmaya başladık. Ben 9 yaşımda iken s€t satıyordum. Bizleri tanımaya ve g€venmeye başlamışlardı. Œalıştığımız iş
yerlerinin sahipleri anahtarlarını bizlere teslim ederlerdi. B€y€k ‚ift‚iler vardı. T€t€n ekiyorlardı. S€rg€nde iken
‚alışamayan, kimsesi olmayan kadınlar dilendiler. Dilenerek yetimlerini b€y€tt€ler.
İkinci d€nya savaşı d…nemi. Jandarma Alman ordusu i‚in o b…lgede de halktan yiyecek, eşya alıyordu? Hangi k…yl€
nereye gidecek, hangi y€k hayvanı nereye g…nderilecek, bunları belirlediler. Evlerin …n€ne sığınak yaptılar. Halk
evine gidiyorduk. İlan-ı harb bekliyorduk. Almanlar Sındırgı’ya geliyorlardı. Y…neticiler k…yl€lere domuz
vurdururlardı. Vurulan domuzları Mehmet Ağa hanının …n€ne getirtirlerdi. Almanlar gelip burdan alırlardı ve bu
hayvanlara beyaz bir toz serperlerdi. O zaman karne (belediyenin verdiği, kişi başına yarım ekmek alma hakkının
yazılı olduğu belge) vardı. Kişi başına g€nl€k yarım ekmek veriyorlardı. Parasını …deyerek belediyenin fırınından
alabiliyorduk. Cami Kebir mahallesinin camisine ‚uvallarla buğdayları doldururlardı. Bir seferinde Mehmed Şinasi
ağanın damadı hamalların sırtına buğdayları y€kletip evine g…nderirken yakalandı. Mahkemeye verdiler. Onlar
buğdayı ‚almışlardı.
B€y€kler s€rekli kaymakama gider ve “ Bizleri geriye, k•ylerimize g•nderin” derlerdi. 1949 da bizlere “Emir geldi.
K•ylerinize d•nebilirsiniz ” dediler. Kamyonlara bindik. Oraya giderken yaşadığımız korkunun, acının, kederin
yerini sevin‚ almıştı. Kılamlar s…yleniyordu. Elimizden gelse kamyonu u‚uracağız. Ş…f…re habire “..daha hızlı, daha
hızlı s…r ” diyorlardı.
K…ye d…nd€k. Bize ait hi‚ bir şey yok. Ne ekecez, ne yiyecez? İlkin bir katır aldık. Œift s€rmeyi bilmiyordum.
K…yl€ler evleri korumuşlardı. Evler yıkılmamıştı. Ama yiyecek bir şey yoktu. S€rg€nde biriktirebildiğimiz paralarla
bazı eşyaları alabildik. Aman ne ‚ile ‚ektik, ne ‚ile! Bildiğin gibi değil! Annem bu arada beni de evlendirdi. Œaşur
otu toplar hayvanlara yedirirdik ki hayvanlar kışın a‚lıktan …lmesin.
İstanbul’a ‚alışmaya gitmek zorunda kaldım. Yazları iş zamanı k…ye gelir, g€ze doğru tekrar İstanbul’a giderdim.
Senelerim b…yle ge‚ti. Œocuklarımı da okutamadım. İstanbul’da yetmedi. Ta gidip isvi‚re’de yıllarca ‚alıştım.
Yıllarım hasretle ge‚ti.
Œem• Şerxanu (Kutu Deresi)
Sınırın diğer tarafına mahk€m edilen K€rdlerin s€rg€n€
O d…nem de K€rd s€rg€n€ yalnızca D•rsim ve ‚evre yerleşim birimlerinde mi ger‚ekleştirildi? Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliği, kemalist diktat…rl€k ve K€rd s€rg€n€ ;
K€rdler oluşturulan €lkelerde ve oluşturulan siyasal sistemlerin hemen hepsinden darbe yemişlerdir. Kimisi
sosyalizmi koruma adına, kimisi kapitalizmi koruma adına, kimisi diktat…rl€ğ€n€ koruma adına saldırıya ge‚miştir.
Her sistem kendi ‚ıkarı gereği davranmıştır. K€rdler kendilerini koruyamamışlardır.
Stalin ve kendisinde bagli y…neticiler Kirim Tatarlarini, Ermenileri ve K€rdleri yurtlarindan s€rerler. K€rdistan’da
Kemalist anlayışın dayatığı soykırım uygulanırken Kızıl K€rdistan’da bulunan K€rdler de Stalin’in gazabına uğrarlar.
Stalin Kızıl K€rdistan’ı dagıtır. Kemalistler, K€rdleri Ege’deki illere,Trakya ve Anadolu’nun değişik noktalarına
zorla s€rerlerken, Stalin y…netimi de onları Asya ‚…llerine …l€me g…nderir. Onları kendilerine ait olan y…netim ve
topraklardan koparıp uzaklaştırarak asimile etme, k…kten koparma hedeflenir. Stalin ve diger y…neticiler
uygulamalarini meşru g…stermek i‚in de politik kılıflar yaratırlar. Kemalistler K€rdleri “bağımsızlık istiyorlar,
oluşturulan sistemi kabul etmiyorlar” diye kırarlarken, Sovyet y…neticileri de K€rdleri Kemalistlere ajanlık
yapmakla su‚larlar.
1.D€nya savasi s€recinde, daha sonraki yillarda ve Zilan deresinde yakınları bombalanan, katl edilen K€rd aşiret
mensupları nasıl olurda Kemalistlere ajanlık yaparlar? Yapmalari m€mk€n degil. Başkaları, hakları olmadan
topraklarımız arasında sınır telleri oluşturmuşlardır. Ancak bu teller akrabalık duygularını, k…reltemez, ortadan
kaldıramaz. Elbetteki insanlar birbirlerini g…rmek, ziyaret etmek istemektedirler. Bu hak K€rdlere reva g…r€lmez.
K€rdleri , T.C. y…neticileriyle isbirligi yapmakla su‚layanlara sormak gerekiyor, peki Osmanli-T€rk burokratlari
tarafindan toplu imhalarina, g…‚ertilmelerine karar verilen ve soykirima ugrayan Ermenilerde mi isbirligi
yapiyorlardi? Ki 1936-37-38 de T.C.ni y…neten kişiler Teşkilat-ı Mahsusa kadrolarıydılar. Bizzat K€rd, Ermeni
soykırımlarında rol almışlardı.
Sınırın her iki yanında temizlik devam eder. Bir tarafta temizligi Bolsevikler, Stalin adli diktat…r€n emirleriyle
ger‚eklestirirlerken ve buna sosyalizmi emperyalistlerden koruma denirken, diğer tarafta da M.Kemal y…netimindeki
diktatoryal sistemin oturtuldugu T€rkiye de bir ulusu yok etme amaciyla hareket edilir. Emperyalistlerin b€t€n
olanaklarıyla koruduklari, iktidara getirdikleri ve antlasmalar imzaladiklari T.C. y…neticileri kıyımi meslek
edinmislerdir.
İttihad-ı Teraki Partisinin €yeleri, Alman komutanların, idarecilerin y…netimi altında 1.D€nya Savaşı’ nı
y…netmişlerdi. K€rdler bu faliyetlerin dışındaydılar. Osmanlı İmparatorlugu ve Almanya arasında ki birlikte savaşma,
Asya’ya kadar işgal etme kararını K€rdler imzalamadılar. Alman-Osmanlı y…neticilerin Kafkas petrollerini kontrol
altına alma istemleri sonucu savaş s€recinde K€rdler, Rum-Helenler ve Ermeniler toplu kıyımlara maruz bırakıldılar.
Daha sonraki s€re‚te de “T€rk nazi”lerin “Alman nazi”lerle olan ‚alışmaları, Kafkas’larda ki faliyetleri bellidir.
Almanlar, Bak€ petrollerini “T€rk Naziler”in vasıtasıyla kontrol altına almak isterler. T€rkiye-Almanya işbirliğine
yine K€rdler ve Ermeniler kurban olarak se‚ilirler.
İktidarını kan €zerinde saglamlaştırmaya ‚alışan Stalin zaman kaybetmeden adamlarını korunmasız insanlara karşı
harekete ge‚irir. Kızıl K€rdistan K€rdleri i‚in s€rg€n kararları ‚ıkarılan g€nlerde Dersim’de de katliam devam
etmektedir. Dersim halkı direniştedir. Halkların kendi kaderlerini tayin hakkından bahseden Sovyet y…neticileri
D•rsim deki jenosidi g…rmemezlikten gelirlerken, Kızıl K€rdistan’da ki K€rdlere jenosid uygularlar. S€rg€n kararlari
alirlar. S€rg€n, kırımı getirecektir. Onlar, s€rg€n kararlariyla T.C.ni y…netenlerin islerini kolaylastirirlar. K€rd
ulusunun mensuplari Serhad b…lgesindeki akrabalarindan koparilarak binlerce kilometre uzaklara savrulurlar.
Topraktan s€rme s€rec icinde asimilasyonu g€‚lendirecektir. Dagitmayla birlikte bagimsizlik istemi s…nd€r€lecektir.
S€rg€n edilen birey, bir ulusal harekette dayanismaya giremeyecek ve g…rev alamayacaktir. K€rd s€rg€n€, K€rd
birligini engeleyecektir. K€rdler T.C. y…neticileri i‚in bir tehlike olmaktan uzaklaştırılacakları gibi, K€rdlerin maddi
değerleri de devlete kalacaktir. K€rtler b€t€n maddi zenginliklerinden koparılacaklardır.
1.D€nya Savaşı s€reci i‚inde ittihat‚ılar Kafkaslar da ki halkları etkilemek i‚in ‚ok ‚aba harcarlar. İslamiyet anahtarı
kullanılarak Azeriler i‚inde ‚alışmalar yapılır. Bolşevikler sınırları ‚izdirdikten sonra da Azerilerin ilişkileri devam
eder. Azeriler, Kemalist y…netimle olan derin bağları vasıtasıyla K€rd ve Ermeni karşıtlığını devam ettirirler.
Kemalist sisteme yardımcı olurlar. Kemalistlerin de, Azerilerin de ama‚ları K€rdlerin K€rdistan’dan, Ermenilerin
Ermenistan’dan uzaklaştırılmalarıdır. Kemalistlerin y…nlendirmeleri sonucu Azeriler s€rekli K€rdleri rahatsız ederler.
Moskova’daki y…neticilere de degişik y…nl€ şikayetlerde bulunarak ama‚larına ulaşmaya ‚alışırlar. Projeyi
ger‚eklestirenler kemalistler, fig€ranlar Azeriler, karar vericiler de Stalinistlerdirler.
S€rg€n€n gelişs s€recini anlayabilmek i‚in 1932’ye uzanmak gerekiyor. Azerbaycan İlmi Araştırmalar Enstit€s€
doğu K€rs€s€ adına A.Buşkapan’ın 1932 de Bak€’de “Azerbaycan K…rdleri” adıyla hazırladığı rapor, Kızıl
K€rdistan’la ilğili bilğileri i‚eriyor. Raporun 51-53 sayfalarında K€rdistana Sor’un kuruluşu şu şekilde anlatılıyor.
“7.5.1923 tarihinde Az.TS-İ-Komitesi K…rdistan’ın Kubatliski ve €evresinin idaresini tartıştı.Birinci •neri
K…rdistan’ın bağımsız bir otonomi olarak merkeze bağlı olmasıydı. Bu K…rdistan’ın Bak…’den (Azerbaycan’dan)
ayrılması anlamına geliyordu.İkinci •neride K…rdistan’ın Karadağ’a bağlı bir b•lge olmasıydı.Farklı g•r…şlerden
sonra bir sonuca varılamadı.Daha sonra konu Moskova’ya gitti. 23 mayıs 1923 te Otonom K…rdistan kabul
edildi.Buna g•re otonom b•lgenin bağımsız bir idaresi olacaktı.Otonom cumhuriyet’in idari komitesinin başkanı
olarak Gussi Gaciyev se€ildi.”
La‚in doğumlu K€rd tarih‚i Memedov o g€nlerde Azerilerin “K•rdistan’ı K•rdlere Lenin hediye etti”diye tepki
g…sterdiklerini yazıyor. K€rdistana Sur’un sınırları ise La‚in, Kelbecar, Kubatliski ve Cebrail’in bir b…l€m€.
1929 yılında Azerbaycan H€k€meti, 1926 yılındaki toprak dağılımına ilişkin olarak …zel bir plan hazırlar. Aynı plan
‚er‚evesinde K€rdistan olarak adlandırılan b…lge Azarbaycan’a bağlanır. Gussi Gaciyev bu plana Moskova nezdinde
itiraz edersede bir sonu‚ alamaz. 1930 yılında ise Moskova’daki y…neticiler artık Kızıl K€rdistan’a gerek kalmadığını
Bak€ y…netimine bildirirler. (Kofi-Mehmet Aktaş-„zg€r Politika-Aralık-2000)
Azeriler ve T.C y…neticileri gizli planlarında başarıya ulaşmışlardır. K€rdlerin oluşumu yok edilmiş, K€rdlerin
…rg€tlenmesi sekteye, başarısızlığa uğratılmıştır. Politik oyun makyevelist‚e başarıya ulastirilmistir. Azeri y…neticiler
“kominizmi koruma” adına istemlerini Moskova’ya onaylatmışlardır. Moskova y…netiminin K€rdlerin ger‚ek
durumunu araştırma, ger‚ek ama‚ları …ğrenme gibi bir dertleride olmaz.
Kafkasları kontrol altına almak isteyenler, Almanlarla onlarca yıldır bilği, teknik alış verişinde bulunan OsmanlıT€rkiye Cumhuriyeti y…neticisi olan kişiler, İttihat‚i-kemalist klik azerilerin eliyle Kafkaslarda K€rt, Ermeni
s€rg€n€n€ ger‚ekleştirtir. K€rdlerin Adolf Hitler Almanyasıyla, nazi kurumlarıyla ilişkileri yoktu. Alman uzmanlar
K€rdistan da, K€rdler i‚in fabrikalar a‚ıp, y…netmiyorlardı. T€m€yle ittihat‚i-kemalist klikle işbirligi i‚indeydiler.
Stalin s€rg€n kararını verir. Kararın nasıl uygulanacağına dair 12 maddelik bir talimat oluşturulur. Bu talimat, KGB
ve İ‚işleri Bakanlığı’na bağlı polis teşkilatı NKDV’ye bildirilir. Stalin ayrica, hi‚ bir karışıklığa izin verilmemesini,
nakil işleminin en kısa zamanda, gizli ve sessizce yapılmasını, olası ka‚ışları …nlemek i‚in her t€rl€ tedbirin
alınmasını, yollarda zaman kaybedilmemesini, …zellikle ister.
S€rg€n kararından …nce Moskova’da Kominist Parti’nin Polit B€ro’su 7.7.1937 tarih ve 103-1127-267 sayılı bir
başka karar alır. Ermenistan ve Azerbaycan’ın T€rkiye ve İran’a olan sınırlarında yer alan bazı yerleşim birimlerini
“G€venli B…lge” ilan ederler. Alınan kararlardan sonra K€rdlerin s€rg€n emri Bak€ ve Erivan’a ulaştırılır. K€rdler,
Kazakistan ve Kırgızistan’a yerleştirileceklerdir.
Œocuklar yapılanları hafızalarının bir kenarlarına kaydetmekteler ve yaşadıkları s€rece var olan g…r€nt€leri
unutamıyorlar. K€rdistan’a Sur (Kızıl K€rdistan’ı) yıkıp halkı s€rg€n yollarında …l€m melekleriyle baş başa bırakan
Stalin ve yoldaşlarının yaptırımlarını o g€n€n ‚ocukları, tanıkları anlatıyorlar.
Muhidin oğlu Mahmud (Mam•y Miho)” Biz 1937 yılına kadar Nah„ıvan’da yaşıyorduk. Hayvancılık yapıyorduk. Ben
o zaman 14 yaşındaydım. Azeriler bizimle ilgili olarak dilek„e veriyorlardı. “K…rdler sosyalizme karşılar. Kolhoz ve
solhozları kabul etmiyorlar. Sınırı ge€ip Igdır’a, Bazid’e akrabalarının yanına gidip geliyorlar. O tarafa bilgi
g•t…r…yorlar.”diyorlardı.
Bu şikayetlerden dolayı „ok sayıda kişi tutuklandı. Zul•m g…rd•. Bir g•n KGB’den haber geldi. Dediler ki “B…t…n
erkekler gelsinler. Onlara pasaport vereceğiz.”Gidenler geri gelemediler. Bir ka„ g•n sonra askerler gece
k…ylerimizin etrafını sardılar. Bizleri topladılar. Herkes yanına ancak bir ka„ par„a eşya alabildi.
Bizleri Bak• yakınlarında denizin kenarında topladılar. Bizi denize d…kmelerinden korkuyorduk.Koministler neden
bize karşı b…yle bir gazaba gelmişlerdi? Kimse bir şey bilmiyordu.Silahlı kişiler “Emir Moskova’dan geldi “
diyorlardı. O zaman Kremlin’de, Stalin’in h•km• ge„iyordu. Bir hafta korkuyla bekledik. Sonra bizi hayvanların
taşındığı vagonlu trenlere g…t•rd•ler. Bir ka„ aileyi bir vagona koydular. S•rg•n ediliyorduk. Ancak kimse nereye
s•rg•n edildiğimizi tam olarak bilmiyordu.
Yola „ıktıktan iki g•n sonra babam “Bizi Orta Asya’ya g•t…r…yorlar “ dedi. Bir asker ona s…ylemiş. •ok yavaş
gidiyorduk. Yolda …lenleri mezarlara g…memiyorduk. Askerler trenden aşagı atıyorlardı.Vagonlara bizimle birlikte
sanki Azrail de binmişti. Daha ilk g•nde hastalıklar başladı. Bitlendik. Yanımızda ila„, doktor …yle şeyler yoktu.
••nk• bizleri k•„•k vagonlara hayvanlar gibi doldurup, kapıları •st•m•ze kapatmışlardı. Yeni doğan „ok „ocuk
…ld•. Sadece bizim vagonda •„ kişi …ld•. İki-•„ g•nde bir ancak tren duruyordu.
Ancak o zaman askerler bize biraz ekmek, helva gibi şeyler veriyorlardı.Kadınlarımız utanıyorlardı. Erkeklerin
yanında tuvalet ihtiya„larını gideremiyorlardı. ••nk• tuvalet olarak vagonun ortasında bir yer a„ılmıştı.Tuvalet
ihtiyacının olmaması i„inde yemiyor ve i„miyorlardı.Ancak tren durduğu zaman erkekler dışarı „ıkıyor, onlarda o
delikleri kullanarak ihtiya„larını gideriyorlardı. Korku ve yas i„indeydik. Tam 33 g•n s•rd• yolculuğumuz. Bizim
su„umuz, kabahatimiz neydi ? Bu g•ne kadar ben anlamadım. Neden Stalin’in esirleri olduk ? Bunu bilmiyorum.
O zamanlar yedi yaşında olan Hamid’in kızı Nazlı (Naza Hem‰d) “Annem Sosın’ı trene bindirdiklerinde karnı
b•y•kt•,hamileydi. Beşinci kardeşimiz olacaktı.Babam da yanımızdaydı. Vagonda yirmi kişi kadardık. Yola
„ıktığımızın ikinci g•n• annem hastalandı.Geceleri hep “ah, of “ diyordu. Vagonda uzanacak yer yoktu. Tren
sallandıkca o bağırıyordu. “Allahım ruhumu neden almıyorsun” Bir ka„ g•n sonra annemin sancıları arttı. Doğum
yapıyordu. •ocukla birlikte kan da geldi.Annem •„ defa bağırdı. Sonra hi„ sesi „ıkmadı. —st•ne bir şey …rtt•ler.
•ocuk da hi„ ses „ıkarmadı. O da …ld• dediler. Vagon mezarlık gibiydi. Herkes ağlıyordu. Ben de ağlıyordum. Bir
g•n sonra askerler annemi alıp g…t•rd•ler. “Tren durduğunda biz g•mecegiz.” dediler. Sonra duyduk ki onu ve …l•
bebegimizi gece trenden atmışlar. Babam sadece annemin kofisini aldı. Ve …ld•ğ• g•ne kadar hep odasında astı.
Muhidin’in oğlu Mehmed (Memoy Miho) B•y•klerimiz şaşkınlardı. Ne yapacaklarını, nereye baş vuracaklarını
bilmiyorlardı. Yakın k…ylerde oturan kazaklar bizler vebalıymışız gibi bizlerden uzak duruyorlardı, ka„ıyorlardı.
••nk• kimse Bolşeviklerin neden bize karşı b…yle gazab geldiklerine anlam veremiyordu. Perişan halimizi g…rd•kten
sonra i„lerine merhamet d•şt•.Kazakların k…ylerine dağıldık.Kimisi bizimle evini paylaştı.Bir evde yer
bulamıyanlarımız Kazakların ahırlarına,ambarlarına sığındı.Bahara kadar „ok zor koşullarda barındık.Havalar
ısınınca misafirliğimiz bitti.Stalin bizi buralara s•rd•ğ• i„in devlet g…revlileri halen bize su„lu g…z•yle
bakıyorlardı.Biz dağ insanlarıydık.•…ldeki sıcaklardan dolayı hastalıklar oluşmaya başladı.•ok sayıda insanımız
…ld•.Bize yayla havası ve hayvan lazımdı.Aşiretlerimizde okuma-yazması olanlar Almaata’ya dilek„e •st•ne dilek„e
yazdılar.Ama Kazakistan yetkilileri “Sizinle ilğili olarak Moskova karar verecek “diyorlardı.Sonunda haber
geldi.Moskova’daki y…neticiler “Gitsiner dağlarda kendilerine bir yer bulsunlar “ demişler.Biz 1938 baharı
dağlarda dolaştık.Sonunda b•y•klerimiz burayı buldular.Bu dağların arasında,herkesten uzak k…y• kendi ellerimizle
yapmaya başladık.
Œingene Ali (Allik• Asiq) İlk başta bir ka„ aile birleşip tek g…zl• ya da iki g…zl• evler yaptık.Kadınlar dere
kenarında kerpi„ kesip taşıyor,erkekler evleri yapıyorlardı.O zaman taş ev yapmak kimsenin aklından
ge„miyordu.Herkesin tek sevindiği şey serin ve sulu bir yere yerleşmemiz olmuştu.Sonraki yıllarda yavaş yavaş
durumumuz d•zaeldi.K…y•m•ze kolhoz(koparatif) girdi.Devlet her eve bir ka„ koyun,davar verdi.”
Kimya prof…s…r€ Nadir Nadirov “Biz Kazakistan’a geldikten yaklaşık sekiz ay sonraydı duydukki Celali ve Bruki
aşiretlerinin ileri gelenlerini KGB (haber alma, istikbarat teşkilatı) rejim d•şmanı olarak topluyor. Nihayet bir gece
bizim evimizin …n•ne geldiler. “Bu evin reisi kim ?”diye sordular. 23 yaşındaki abim”ben”dedi. Onu alıp
g…t•rd•ler. G•nlerce bekledik. Sonra akrabalarımız dayanamayıp gidip KGB den sordular. KGB yetkilileri onlara
“Moskova’an haber gelmiş.Adamınız diğerleri gibi T…rk ajanı €ıkmış” diyorlar. Kardeşim bir kere bir K•rd olarak
T•rkiye’ye “Roma reş” diyen okuma-yazması dahi olmayan, cahil bir adamdı.
K•rdleri Kafkas’yadan temizlemek isteyen kominist g…r•n•ml• Azeriler aslında Kemalistlerle aynı ırk„ı-s…ven
politikayı y•r•t•yorlardı. Bizimkiler nasıl T•rk ajanı olsun ? S•rg•nden bir ka„ yıl …ncede Bolşeviklerle, T•rkler
işbirliği yapınca bizim b•y•klerimizi Ararat isyanına destek veriyorlar, emperyalistlere ajanlık yapıyorlar diye
tutuklamışlardı. B…yle sa„ma bir sistemdi.
Ne yazık ki biz K•rdler bir defa daha politik oyunlarda, vebalı bir halkın „ocukları gibi uygulama g…r•yorduk.
Stalin’in …l•m•nden sonra Moskova’ya Almaata’ya „ok dilek„e yazdım. Abimin akibetini …ğrenmek istiyordum.
Yıllarca hi„ bir haber alamadım.
1998’de Kazakistan devlet başkanı Nursultan Nazarbayev’in „abaları sonucu o d…nemin kurbanlarıyla ilğili arşivler
a„ıldı. Abim T•rk ajanı olarak su„lanmış ve kurşuna dizilmişti. Biz K•rdistan’ın sınırında yaşıyorduk. ‘te yanda da
aynı aşiretlere mensup akrabalarımız vardı. Dinimize bağlıydık. Bu fakt…rler Azerilerin bizleri rahatlıkla
su„lamalarına-ihbar etmelerine olanak sağlıyordu. Azeriler Kızıl K•rdistan otonomisinden rahatsızdılar.
•ok iyi hatırlıyorum.Yedi yaşındaydım. KGB’den geldiler ve dediler ki “24 saat i€inde buradan gidiyorsunuz,”
Esirler gibi y•k trenlerine y•klendik. •imkent’e kadar gelişimiz bir aydan fazla s•rd•. Yolda bir „ok insan hayatını
kaybetti.”(Kofi-Mehmet Aktaş-„zg€r Politika-Aralık-2000)
K€rd erkekleri Kızıl Ordu €yeleri olarak Berlin kapılarında Alman faşizmine karşı savaştırılırken, ailelerde cephedeki
askerlerin ihtiya‚larını gidermekle g…revlendirilirler. T.C y…neticilerinin Almanlarla olan ilişkileri Moskova’yı
rahatsız. Kafkasya daki halklara g€venmeme krizinden kurtulamazlar.
Bolsevikler, K€rdleri kendi ‚ıkarları i‚in savaştırıp onlara kahramanlık madalyaları takarken diğer yandan da yeni
s€rg€n kararları alırlar. G€rcistan’da yaşayan K€rdleri tıpkı 1937 de olduğu gibi vagonlarla doğuya doğru
g…ndermeye başlarlar. Moskova’nın s€rg€n kararını G€rc€ y…neticiler de desteklerler. Kendileriyle ic ice olan, yan
yana olan halklardan kurtulmak, yalnız kalmak isterler. Sovyet Devlet Komitesi’nin 31.7.1944 tarihli ve 6279 sayılı
kararıyla G€rcistan’daki 84 bin K€rd, T€rk, Hemşin’li Kazakistan, „zbekistan ve Kırgızistan’a g…nderilirler. Yine
son bahar, yine soğuklar tercih edilir. Œ€nk€ insanlar …l€me daha rahat yenilmektedirler. Sovyetler i‚in savaşan
K€rdler ise geri d…nd€klerinde yeni s€rg€n emirlerini ve sonu‚larini …ğrenmeye ve aile bireylerini aramaya başlarlar.
Bolsevikler tarafindan kendilerine verilen kahramanlık madalyaları onlar i‚in hi‚ bir şey ifade etmez.
Œem• Muzir-Mu(n)zur‰
1937-38 soykırım mıdır ? Evet
K€rdistan’da defalarca soykırımlar ger‚ekleştirilir. Yapılan ugulamaları K€rdler “qirkirin” olarak isimlendiriyorlar.
Avrupa da ise bu tanımlama ilk kez Polonyalı hukuk‚u Raphael Lemkin tarafından 1943 kullanılıyor. Kendisinin
1944 yılında basılan “İşgal Altındaki Avrupa’da Mihver Devletleri Y…netimi” adlı kitabında yer veriyor. Yahudi
inancına mensup insanlara uygulan yaptırıma soykırım adı veriliyor.
“Soykırım” kavramı, 1948 tarihli “Birleşmis Milletler Soykırım Su„unun ‘nlenmesine ve Cezalandırılmasına İlişkin
S…zleşme” ile tanımlanıyor. 135 €lke tarafından onaylanan bu s…zleşmenin 2.maddesine g…re soykırım şu şekilde tarif
ediliyor; ulusal, etnik, ırksal ya da dinsel bir grubu toptan ya da onun bir b…l€m€n€ yok etmek niyetiyle:
(a) Grup €yelerinin …ld€r€lmesi,
(b) Grup €yelerinin fizik ya da akıl b€t€nl€ğ€n€n ağır bi‚imde zedelenmesi,
(c) grubun fiziksel varlığının t€m€ ya da bir b…l€m€ ile yok edilmesi sonucunu verecek yaşam koşulları i‚inde
tutulması,
(d) grup i‚inde doğumları engelleyecek …nlemler alınması,
(e) bir grup ‚ocukların başka bir gruba zorla ge‚irilmesi eylemlerinden herhangi birine başvurulmasını kapsamı
i‚ine alır.
D•rsim de bu şıkların hepsi yaşanmıştır.
Gola Xizir-kutsal merkezlerden biri
A- Binlerce insan kimyasal maddeler kullanılan silahlarla …ld€r€ld€ler. D•rsim’e giriş ‚ıkış noktalarının kontrol
altına alınması, ambargo uygulanması sonucu bilin‚li olarak yokluk, kıtlık oluşturuldu. İnsanların doğadan yiyecek
toplamaları da yasaklanır. Ormanlık alanlarda binlerce meyve ağacı vardır. A‚ kalan insanlar gidip ceviz de
toplayamazlar. Kıtlıktan, a‚lıktan dolayı insanlar …ld€ler.
B- 1937-38 s€recinde yapılanlar insanlarımızın hem fiziksel hem de ruhi sağlıklarını etkilemiştir. Hep D•rsim’in
delilerinden bahsedilir, g€l€n€r. İnsanlar ağır savaş travmalarını yaşadılar. Tedavi edilmediler. Baskılar devam etti.
Rahatsızlıklar iyileştirilemeyecek safhalara vardılar. Travmalar kuşaktan kuşağa aktarıldılar. A‚lık, soğuk, kullanılan
silahlar fiziki sonu‚lar oluşturdular. Œok sayı da sakat insan yaşamları boyunca jenosid izlerini taşıdılar. Hastalıklar
oluştu, yayıldı.
C- İnsanlarımızın var olan b€t€n taşınır mallarına devlet adına el konuldu. Taşınamayanlar yakıldı. Ekonomik
anlamda b€y€k bir yıkım ger‚ekleştirildi. İnsanlarımız yoksullaştırıldılar. Bombalamalalardan dolayı …len,
sahipsizlikten dolayı kaybolan, yırtıcı hayvanlar tarafından yenilen, T.C. g€‚lerinin el koydukları hayvan sayısı
bilinemiyor. Hayvancılık yok edildi. Tarım ara‚ları ve hayvanları imha edildikleri i‚in tarımcılık yapılamadı.
„ld€rmelerden, hastalık ve sakatlıklardan dolayıı insanlar €retme g€‚lerini kaybettiler. ˜retimden d€ş€r€ld€ler.
D- Kullanılan kimyasal silahların etkileri, oluşturulan toplama kampları, insanların …ld€r€lmemek i‚in dağlarda
kalma mecburiyeti sonucu doğumlar ger‚ekleşmedi.
E-Okullar yapıldı. Ailelerinden koparılan ‚ocuklar bu okullarda T€rk-İslam sentezine g…re eğitime tabi tutuldular.
Kendi halklarına d€şmanlaştırıldılar. Bu okullarda okutulan …ğrenci, t€rk‚e konuşmayan babasına k€fredebiliyordu.
K€rd‚enin leh‚elerinin yerini, t€rk‚e konuşma mecburiyeti aldı. Bu ‚ocuklara dilleri unuturuldu. K€rd- R‰ya Heq
inancından olan …ğrenci, T€rk ve M€sl€man olarak şekillendirildi. Kendisine, b€t€n kimliklerine, değerlerine
yabancılaştırıldı.
K€lt€rel anlam da jenosid yaşandı. K€rt k€lt€r€ yasaklandı. Saz ‚alınamadı. Milli elbiseler giyilemedi. K€lt€rel
anlam da …zel g€nler unutturuldu. „rneğin halk i‚in ‚ok …nemli olan Mart ayındaki ibadetler, doğanın canlanışını
kutsama t…renleri-ayinleri artık yapılmıyorlar. Unuturuldular. Zorla camiler yapıldı. İnsanlar kendi inan‚larının
gereklerini yapamaz duruma getirildiler. Devletin dini olan islamiyet dayatıldı. Bundan dolayı da gizli ibadet etme
mecburiyeti doğdu. Kimlikler gizlenmeye başlandı.
D…rsim jenosidinde gˆrev alan kişiler ;
Fevzi Mustafa Œakmak ; 1856 -12 Nisan 1950 ; €st d€zey siyasi-Genelkurmay Başkanı olarak.
Mehmet Kazım ORBAY; 1887- 3. 6. 1964 ; III.Ordu komutanı, €st d€zey subay olarak.
İzzetin Œalışlar ; 1882 – 1951 ; €st d€zey subay olarak.
Asım G€nd€z ; 1880 - 14 Ocak 1970 ; en €st d€zey askeri y…neticilerden biri olarak.
Fahrettin Altay ; 1880- 26.01.1974 ; subay olarak.
Mustafa Kemal Atat€rk ; 1881-1938 ; hem asker, hem de sivil. Cumhurbaşkanı olarak.
İsmet İn…n€ ; 1884 – 1973 ; hem asker, hem de sivil. Başbakan ve cumhurbaşkanı olarak.
Celal Bayar ; 1883 – 1985 ; başbakan olarak.

Yazıyı PDF formatında da okuyabilirsiniz

Transkript

Benzer belgeler