83-96 İktâ` Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü Erkan GÖKSU

83-96 İktâ` Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü Erkan GÖKSU

TARHNPENDE
THEPURSUITOFHISTORY
ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS
INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Yl:2009,Say:1
Sayfa:8396
Year:2009,Number:1
Page:8396
IKT‘SSTEMNNTEKÂMÜLÜNDESELÇUKLULARINROLÜ
ErkanGÖKSU*
Özet
slamtarihininilkdönemlerinekadaruzananktâ‘sisteminintarihîtekâmülündeSelçuklular
devriözelbiryertekileder.BudönemdeNizâmü’lmülk,dahaöncekidönemlerdeuygulanan
ktâ‘nizamnnaksayanyönlerinitadiletmi,öncekidönemlerdepekfazlauygulanmayanaskerî
ktâ‘yyaygnlatrarakktâ‘nnidarîveiktisadîfonksiyonlaryanndaaskerîbirilevkazanma
snsalamtr.Böyleceortayaçkantopraabalordusistemi,BüyükSelçuklulardansonra
kurulanAtabeglikler,Hârezmâhlar,TürkiyeSelçuklular,Eyyûbîler,Memlûkler,Osmanllarve
hattaHindistan’dakurulanMüslümanTürkdevletlerinedemodeltekiletmitir.
AnahtarKelimeler
Iktâ‘Sistemi,darîIktâ‘,AskerîIktâ‘,Selçuklular,Nizâmü’lMülk
ROLEOFTHESELJUKIDSONDEVELOPMENTOFIQTASYSTEM
Abstract
TheSeljukideratakesaspecialplaceinhistoricaldevelopmentofiqtasystemwhichgoesbackto
thefirstyearsoftheIslamicperiod.InthisperiodNizamü’lmülkchangedtheproblematicparts
ofthesystemandbyusingwidelymilitaryiqtathatwasrarelyexecutedinpreviousdecadeshe
addedmilitaryfunctionnexttoitsadministrativeandeconomicfunctions.Thus,militarysystem
basedonsoilbecameamodelforAtabeyliks,Kharizmshahs,AnatolianSeljukidsEyyubids,
Mamlukids,Ottomans,evenIslamicTurkishstatesinIndiaaftertheGreatSeljukids.
KeyWords
Iqtâ‘System,AdministrativeIqtâ‘,MilitaryIqtâ‘,Seljukids,NizamalMulk
*
Ar. Gör. Dr., Krkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Eleman, [email protected]
84 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1
Muhtelif Müslüman Türk devletlerinde “nânpâre” ( )1, “hubz/ahbâz”
(
/
)2,“suyurgal”()3,tuyûl/tiyûl()4,“timar”()5gibiadlarlada
karmza çkan ktâ‘nn muadili uygulamalara, eski çalardan itibaren muhtelif
devletlerderastlanmaktadr6.Hattabazyazarlar,slâmiyetöncesiTürkdevletle
1
2
3
4
5
6
“Farsçada “ekmek parças” anlamna gelen “nânpâre”, ktâ‘ kelimesinin muadili olarak da kullanlmtr (Nizâmü’l-mülk,
Siyerü’l-Mülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 2535 (1976), s.21, 37, 45, 138, 147, 154, 156, 205,
252., (Türkçe terc., Mehmet Altay Köymen, Ankara 1982., s.35, 43, 44, 46, 49, 99, 182).; Reîdü’d-dîn Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârîh, II. Cilt 5. Cüz (Selçuklular Ksm), (Ner. Ahmet Ate), TTK Yay., Ankara 1999., s.25, 45, 101, 116, 150,
172.; Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Kitâb- Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, (Ner. Muhammed kbâlTashîhât- lâzm. Müctebâ Meynovî), Tahran 1333., s.110, 127, 183, 230 ve muhtelif yerler; Kitâbu ‘Atebeti’l-Ketebe,
Mecmua-i Mürâselât- Dîvân- Sultan Sencer, be-kalem-i Mü’eyyidü'd-Devle Müntecibü'd-dîn Bedî‘ Atabeg el-Cüveynî,
(be tashih u ihtimam: Muhammed Kazvînî-Abbas kbâl), Tahran 1329., s.21, 68, 69, 73, 84.; bn Bîbî (el-Hüseyin b. Muhammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el-Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iye, Tpk Basm, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan
Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., s.128.; Hasan Enverî, Istlâhât- Dîvânî Devre-i Gaznevî ve Selçûkî, Tahran 2535.,
s.72-73, 112.)
Arapçada “ekmek” manasna gelen “hubz” kelimesi bazen ktâ‘ anlamnda kullanlmtr. (Ferheng-i Ferheng-i Fârisî-i
Âmid, I, (Haz. Hasan ‘Amîd) Tahran, 1379., s.835.; Sa‘îd Abdu’l-Fettâh Aûr, el-‘Asru’l-Memâlikî fî Msr ve’-am, Kahire, 1986., s.434.; Mahmud Nedîm Ahmed Fehîm, el-Fennü’l-Arabî el-Ceyü’l-Msrî fi’l-Asri’l-Memlûkî el-Bahrî (12501383/648-783), (Basm yeri yok) 1983., s.211.; Kâzm Yaar Kopraman, Msr Memlükleri Tarihi, Ankara 1978., s.117,
216.; Altan Çetin, Memlûk Devletinde Askerî Tekilât, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara 2002., s.29, 80.
Uygur Türkçesindeki “suyurgamak” sözünden alnan “suyurgal” kelimesi, hükümdarn bir kimseye ba ya da hibede
bulunmasdr. lhanl, Timurlu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevî devletlerinde kullanlmtr. bkz., Ferheng-i Fârisî-i
‘Amîd, II, s.1269.; Kazm Payda, “Mool ve Türk-slâm Devletlerinde Suyurgal Uygulamas”, Bilig, 39, (Güz/2006),
s.195-218.; Ann K. S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue
Administration, (I.B. Tauris & Co Ltd.) London 1991, s.IX, 101-104, 115-118, 124-126.; Ayn yazar, Continuity and
Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, New York,
1988.; 129.; Ayn yazar, “Reflections on the qta”, Arabic and Islamic Studies in Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed.
George Makdisi), Leiden, E. J. Brill, 1965., s.373-375.; Ayn yazar, “Two Safavid ‘Soyurghals’”, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, XIV/1 (1952), s.44-54.; V. Minorsky, “A ‘Soyurghal’ of Qasim b. Jahangir Aq-qoyunlu
(903/1498)”, Bulletin of the School of Oriental Studies, IX/4 (1939), s.927-960.; Reuven Amitai, “Turko-Mongolian
Nomads and the Iqtâ‘ System in the Islamic Middle East (CA100-1400 AD)”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by
Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s.157, 164.; Bert Fragner, “Social and Internal Economic Affairs”,
The Cambridge History of Iran, The Timurid and Safavid Period, VI., (Edited by Peter Jackson, Laurence Lockhart),
Cambridge University Pres 1986., s.501, 504-505, 510.; Tsugitaka Sat, State and Rural Society in Medieval Islam:
Sultans, Muqta’s, and Fallahun, Leiden: Brill 1997., s.9.
Safevîler, merkezîyetçi bir yap oluturabilmek için “suyurgal” uygulamasn tadil etmiler ve “tiyûl/tuyul” adn vermilerdir
(Ferheng-i Fârisî-i ‘Amîd, I, s.654.; Hasan Enverî, s.69, 72-73.; Payda, a.g.m., s.208 vd.; Lambton, Landlord and
Peasant in Persia, s.IX, 101-102, 109-110, 123-126, 139-140.; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia,
s.129.; Ayn yazar, “Reflections on the qta”, s.373-375.; Fragner, “Social and Internal Economic Affairs”, s.513, 516.;
Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.9.).
bn Bîbî “timar” kelimesini sadece bir yerde, I. Alâü’d-dîn Keykubâd’n büyük emîrleri tasfiyesinden sonra rastlanr.
Müellifin kaydna göre emîrlerden geriye kalan gulâmlarn bir ksm tmara sahip olmalar için gulâmhânelere ve
babayâna teslim edilmitir (bn Bîbî, s.274.). Said Polat’n da belirttii gibi buradaki “tmar” ifadesinin ne anlama geldii
tam olarak anlalamamaktadr. Bkz. M. Said Polat, Mool stilasna Kadar Türkiye Selçuklularnda çtimaî ve ktisadî
Hayat, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara Üniv. Türkiyat Ara. Ens., stanbul 1997., s.99; Buna karlk
Yazcolu, birçok yerde tmar kelimesini ktâ‘yla beraber veya ktâ‘nn muadili olarak kullanmtr (Yazcolu Âlî,
Tevârîh-i Âl-i Selçûk, Târîh-i Selçûkiyân- Rûm-i Türkî, (Yay. M. Th. Houtsma), Leiden 1902., s.9, 20, 24, 67, 72, 110
145, 210, 211 ve muhtelif yerler) ki söz konusu tabirin Osmanllar döneminde yaygnlat ve Osmanl toprak sistemine
genel olarak tmar sistemi dendii malumdur. Osmanl tmar sistemi hakknda bkz., Ömer Lütfi Barkan, “Timar”, A, XII/I,
s.286-333.; Ayn yazar, “Feodal Düzen ve Osmanl Tmar”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980.,
s.873-895.; Ayn yazar, “Osmanl mparatorluu’nun Kurulu Devri’nin Toprak Meseleleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi,
Toplu Eserler I, stanbul 1980., s.281-290.; Halil Cin, Osmanl Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulmas, stanbul 1985.;
M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, baz notlara, bibliyografyaya ilaveler
ve geni bir indeksle yaynlayan Orhan F.Köprülü), stanbul 1981., s.94 vd.; Cokun Üçok, “Osmanl Devleti Tekilâtnda
Tmarlar I”, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, I/4 (1943), s.525-551.; Ayn yazar, “Osmanl Devleti Tekilâtndan Tmarlar II”,
AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, II/1, (1944), s.73-94.; Cokun Can Aktan, “Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yönü”, Türk Dünyas Aratrmalar Dergisi, 52, (ubat 1988), s.69-78.; A. Mesud Küçükkalay, “Osmanl Toprak Sistemi: Miri Rejim”, Osmanl, III, Ankara 1999, s. 53-58.
Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, s.101.; Ali afak, slâm Arazi Hukuku ve Tatbikat,
stanbul 1977., s.36-43.; Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 85
rinde mevcut toprak hukukunu veya arazi tevcihlerini de bir nevi ktâ‘ olarak
deerlendirmilerdir7.Ancakhemstlahhemdesistemolarakktâ‘nn,slâmme
deniyetinehasbirkurumolduusöylenebilir.slâmtarihindeilkörneklerineHz.
Peygamber8 döneminde rastlanan ktâ‘, Hulefâi Râidîn9, Emevîler10 ve Abbasî
ler11dönemindetekâmületmiveEndülüs’tenHindistan’akadaruzanansahada
hükümsürenbütünslâmdevletlerindeuygulananbirsistemhalinegelmitir.
Iktâ‘nn Hz. Peygamber ve Hulefâyi Râidîn dönemlerinde balayan ve za
manlateamülhalinialanbirsistemolmas,tarihîtecrübeningeliimseyrivehare
ketliliinigöstermesibakmndanönemlidir.Busüreceslâmhukukçulardakat
kda bulunmu, mevcut tatbikat tasvir etmek, gerekiyorsa eletirmek suretiyle
uygulayclara yol göstermeyi hedeflemilerdir. Iktâ‘ konusu klasik dönem fkh
literatürününvakf,cihad,maden,ihyâülmevâtgibiarazihukukuyladorudan
veya ksmen ilgili bölümlerinde veya emvâl, haraç, elahkâmü’ssultâniyye türü
eserlerde böyle bir yaklamla ele alnmtr. Bunun sonucu olarak literatürde
ktâ‘ya konu olan tanmaz mallarn özellikleri, kamu otoritesinin bunlar tahsis
yetkisiveekli,ktâ‘dârdaarananartlar,tahsisindevamllkarzedipetmeyecei
vektâ‘ilemülkiyetnakliningerçekleipgerçeklemeyeceigibihususlardaayrn
tlfkhîtartmalararastlanr12.
7
8
9
10
11
12
Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001., s.180.; Mustafa Demirci, “ktâ”, DA, XXII, stanbul 2000., s.43.; Cin,
a.g.e., s.55, 57.; Mehmet Ali Klçbay, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanl Üretim Tarz, Ankara 1985., s.263-264.
Toplu bilgi için bkz., Bahaeddin Ögel, “slâm’dan Önceki Türk Devletlerinde Tmar Sistemi”, IV. Türk Tarih Kongresi,
Ankara 1952, s.242-251.; Reat Genç, Karahanl Devlet Tekilât, TTK Yay., Ankara 2002., s.170, 191, 201.
el-Belâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir el-Belâzurî), Fütûhu’l-Büldân, (Tahkik. Rdvan Muhammed Rdvan), Beyrut 1403.,
(Türkçe terc., Çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanl Yay., Ankara 2002., s.16-17, 23, 28-29, 40, 50, 106, 126, 135, 184
ve muhtelif yerler; afak, a.g.e., s.197-198, 209-210.; Halil nalck, “slâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkülü ve Osmanllar Devrindeki ekillerle Mukayesesi”, Osmanl mparatorluu (Toplum ve Ekonomi), stanbul 1996., s.15.; Cin,
a.g.e., s.54., Osman Turan, “ktâ”, A, V/2., stanbul 1992., s.950.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.180-182.; Demirci, “ktâ”, s.43.
el-Belâzurî (Türkçe terc., s.15-16, 181-182 ve muhtelif yerler); Turan, “Iktâ”, s.950.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi,
s.182-184.; Demirci, “ktâ”, s.43-44.
el-Belâzurî, (Türkçe terc., s.45, 50, 177, 183, 190-191 ve muhtelif yerler); smail Hakk Uzunçarl, Osmanl Devleti
Tekilâtna Medhal, Ankara 1941, s.17-18.; afak, a.g.e., s.217.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.184-185.; Demirci, “ktâ”, s.44.; Tsugitaka Sat, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia,
II., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New York 2006., s.447.; Hugh Kennedy, The Armies of the Caliphs:
Military and Society in the Early Islamic State, Routledge, 2001., s.82 vd., 140-141.
Abbasî toprak sistemi ve ktâ‘ uygulamalar hakknda ayrntl bilgi için bkz., Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001.; Sat, “Land Tenure
and Owneship, or Iqta”, s.447-448.; Khalil Athamina, “Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects of Early
Muslim Egypt”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997.,
s.105, 109.; Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.82 vd.; afak, a.g.e., s.208.; Demirci, “ktâ”, s.44; Klçbay, a.g.e.,
s.261-262.
“Iktâ‘ konusunda Kur’an- Kerim’de hüküm bildiren sarih bir âyet yoktur. Bu husustaki görüler Hz. Peygamber'in söz ve
uygulamalarna dayandrlmaktadr. Ayrca sahabe devri uygulamalar, bilhassa Hz. Ebu Bekir ve Ömer dönemindekiler,
sünnete açklk getirmesi açsndan özel öneme sahiptir. Ayrca ktâ‘nn cevaz hususunda icmâ vardr. Resûl-i Ekrem
çok sayda kimseye farkl mülâhazalarla ktâ‘da bulunmutur. Bu ktâ‘larn büyük ksm ‘müellefe-i kulûb’a, bir ksm da
âtl duran tabii kaynaklar verimli hale getirmek için yaplmtr. Bunlar gerçekletirilirken hem kamu yarar hem de özel
mülkiyet korunmutur. Resûl-i Ekrem ve özellikle Hz. Ömer dönemi ktâ‘ uygulamalarnn sistemletirilmesinden sonra slâm arazi hukukuyla ilgili esaslar netlemeye balamtr. Sonraki dönemlerde bu uygulamalar esas alnarak yerine ve
zamanna göre ktâ‘ kavramnn kapsam geniletilmi ve deiik isimlerle muhtelif ktâ‘ ekilleri gelitirilmitir. Bu durum,
ktâ‘ ekilleri ve bunlarn hükmü konusunda slâm hukukçular arasnda görü ayrlklarnn domasna sebep olmutur.
slâm hukukçular ktâ‘nn, Müslüman ya da müellefe-i kulûb’dan olup beytü’l-mâl’den istihkak sahibi kiilere haklar nispetinde yaplabilecei hususunda fikir birlii içindedir. Hz. Peygamber'in tahsis ettii ktâ‘lardan müellefe-i kulûba yaplm olanlar önemli bir yer tutmaktadr. Hz. Ebu Bekir döneminde de baz kabile reislerine ayn amaçla ktâ‘lar yapld,
Hz. Ömer devrinde ise bu tür ktâ‘larn azald, önceden yaplanlarn denetlendii ve âtl braklan bazlarnn tamamen
86 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1
slâm tarihi incelendiinde ktâ‘nn, arazinin mülkiyetiyle birlikte tasarruf
hakknn da verildii “ktâ‘u’ttemlîk” ( )13, sadece tasarruf hakknn
ktâ‘edildii“ktâ‘u’listilâl”( )14vekamuyaaitpazarvekonaklama
yerlerinden,surezervlerindenistifade,geniyollarnkenarlarndaoturma,tezgâh
açma,gölgelikasmayadahayvanbalamagibifaydalanmaönceliklerinintahsis
edildii “ktâ‘u’lirfâk” ( )15 eklinde uyguland görülmektedir16. Bu
nunlaberaberktâ‘nnhemamaçhemdeuygulamabakmndanfarkllkarzettii
gözden kaçmamaktadr. Nitekim slâm medeniyetine ait her müessese gibi ktâ‘
dabiryandanmuhtelifsiyasîveictimaîhadiselerdieryandanslâmtoplumunu
oluturanfarklmilletvekültürlerinkatksylatekâmületmiveneticedeherdev
13
14
15
16
ya da ksmen iptal edildii görülmektedir. Beytü’l-mâl’den hak sahibi olmayanlara ktâ‘ yaplmas hususunda ise görü
ayrl vardr. Hazineye ait tanmazlardan beytü’l-mâl’den istihkak bulunmayanlara ktâ‘ yaplmas Mâlikîlere ve Hanefîlerden Muhammed b. Hasan e-eybânî'ye göre caiz deildir. Çünkü beytü’l-mâl üzerinde bütün Müslümanlarn hakk
vardr. âfiîlerle Ebû Yûsuf gibi baz Hanefîler ise kamu yarar gerektirdii takdirde buna cevaz vermektedir.” (Demirci,
Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.180-185.; Demirci, “ktâ”, s.43;Beir Gözübenli, “ktâ (Fkh)”, DA, XXII, stanbul 2000.,
s.49.)
Bu tür ktâ‘larn, mevât ve mamur arazi ile madenlerden yaplmas öngörülmütür. Iktâ‘dârn dier özel mülkleri gibi kira,
ariyet, alm satm, hibe, miras vb. akidlere konu olabilir. Bir kimsenin kendisine ktâ‘ edilen araziyi vakfetmesinin hükmü
mülkiyetin sübûtuna baldr. Vakfa konu olan arazinin ktâ‘dârn mülkiyetine geçtii hukuken sabitse vakf sahihtir, aksi
takdirde sahih olmaz. Temlîken ktâ‘ üç türlü tanmazdan yaplabilir: Mevât arazi, mâmur (âmir) topraklar ve madenler.
Hukukçularn çounluu, hazine malndan olmayan mevât ve sahipsiz âtl arazi gibi tanmazlarn ktâ‘snn onu ihya
ederek kamu yararna iletecei düünülen herkese yaplabilecei hususunda fikir birliine varmtr. Mâlikîler'e göre
dümanlardan silâh zoruyla alnan mevât topraklar temlîken ktâ‘ edilebilir. Hz. Peygamber’in, ölü bir araziyi tarma elverili hale getirenin ona sahip olacana dair hadislerini ve bu yöndeki uygulamalarn dikkate alan fakihler, mevât topraklarn uygun görülen kimselere ihya için ktâ‘ edilebilecei görüündedir. Kamu yarar gözetilerek ihya maksadyla ktâ‘
edilen topraklar üç yl üst üste âtl tutulursa Halife Ömer'in uygulamasna dayanlarak yetkili merci tarafndan geri alnr.
Ayrca bir kimseye ihya edemeyecei kadar büyük topraklarn ktâ‘s caiz deildir. Gerek söz konusu sürenin bitiminden
önce gerekse ihyann gerçeklemesinden sonra arazi iletildii müddetçe ktâ‘dan dönü caiz olmaz; aksi bir davran
gasp saylr. Ancak belli bir kullanma tahsis edilmek artyla yaplan ktâ‘lar artn yerine getirilmemesi durumunda geri
alnabilir. Ayrca bir kii sahip olduu ktâ‘y kendi rzasyla iade edebilir (Gözübenli, a.g.m., s.50-51. Ayrca bkz., elMâverdî (Ebu’l-Hasan Habib el-Mâverdî), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (Çev. Ali afak), stanbul 1994., s.356.; Hasan Enverî,
s.71-72.; Muhammad Akram Khan, Islamic Economics and Finance: A Glossary, New York 2003., s.91.; afak, a.g.e.,
s.197-204.)
“stilâl” kelimesinin sözlük anlam, bir eyin gelirinden faydalanmaktr. “Iktâ‘u’l-vazîfe”, “ktâ‘u’l-tazmîn” gibi adlar da
ktâ‘u’l-istilâl ise gerçek kiilerin mülkiyet, faydalanma ya da iletme hakkna sahip olmad ve ktâ‘sndan kamunun zarar görmeyecei haraç veya öür arazisi gibi bir tanmazn mülkiyetini deil, sadece kullanm hakkn salayan ktâ‘dr.
Buna “ktâ‘u'l-imtâ” veya “ktâ‘u’l-intifâ” da denmektedir. Baz kamu personelinin ücretlerinin çeitli devlet gelirlerinin havalesiyle ödenmesi usulü Emevî ve Abbasî dönemlerinde yaygnlamaya balamtr. Özellikle ordu mensuplarna hizmetlerinin karl olarak haraç gibi baz vergilerin toplama imtiyaznn verilmesi uygulamas zamanla askerî ktâ‘lar dourmutur. Bir ktâ‘dâr, sadece kullanm hakkna mâlik olduu tanmaz bakasna kiralayabilir veya ariyet olarak verebilir. Bu hüküm, kiracnn tasarrufu altndaki tanmaz bakasna kiralamasnn cevazna benzetilmektedir. Iktâ‘dârn
ölümü veya ktâ‘nn geri alnmas durumunda mülkün el deitirmesi sebebiyle kira akdi düer. ntifa hakk devlet bakan tarafndan babadan oula miras kalacak ekilde ktâ‘ edilebilir. Ancak devlet bakannn halefi bu kayd geçersiz sayabilir. Mülkiyetinin beytü’l-mâle ait olduu görüünü savunanlara göre madenler “ktâ‘u't-temlîk”in deil “ktâ‘u'l-istilâl”in
konusuna girer. Eer ktâ‘, sava için hazrlk yaparak gerei halinde orduya katlmak kouluyla verilmise ktâ‘dâr intifa
hakkn kamu otoritesinin iznini almakszn bakasna devredemez (Gözübenli, a.g.m., s.51., Ayrca bkz., Hasan Enverî,
s.72.; Khan, a.g.e., s.91.; afak, a.g.e., s.205-207.).
Kamuya ait pazar yerleri, konaklama yerleri ve su rezervlerinden istifade, geni yollarn kenarlarnda oturma, tezgâh
açma, gölgelik asma ya da hayvan balama gibi faydalanma önceliklerinin tahsisidir. Hanbelî ve âfiîler'e göre kamu yarar bulunmas halinde bu tür ktâ‘lar caizdir. Kamu yarar ortadan kalknca yetkili merci tarafndan geri alnr. Bu tür
ktâ‘lar, ktâ‘dârn ölümüyle miras hükümlerine tâbi olmaz. Iktâ‘nn bedelsiz yaplmas asldr. Bununla birlikte Hanefî, Mâlikî ve Hanbelîler ile âfîler'den bazlarna göre bir defaya mahsus ya da her yl ödenmek üzere belli bir bedel karlnda ktâ‘ yaplmas da caizdir. Bu durumda ktâ‘nn bedeli beytü’l-mâle aktarlr. Ancak baz âfiîler ktâ‘nn bir çeit atyye,
hibe veya tevik olduu gerekçesiyle bedel karlnda yaplmasna cevaz vermemektedir. Çünkü bedel talebi sat akdinin özelliindendir (Gözübenli, a.g.m., s.51. Ayrca bkz., Hasan Enverî, s.72.; Khan, a.g.e., s.92.; afak, a.g.e., s.207.)
el-Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, s.356 vd.; Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.28-30.; Ayn yazar,
Continuity and Change in Medieval Persia, s.100.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.1-2.; Ayn yazar,
“Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.447.; afak, a.g.e., s.197-198.; nalck, “slâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkülü”, s.19.
1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 87
let,ktâ‘sisteminikendisiyasî,ictimaîve iktisadîartlarnagöretadilveyatekâ
mülettirerekuygulamtr.
Iktâ‘sisteminintarihîtekâmülündeSelçuklulardevriözelbiryertekileder.
Bu dönemde Nizâmü’lmülk marifetiyle tesis edilen ktâ‘ nizâm, yaplan baz
deiikliklerin ardndan öylesine düzenli ve yaygn bir ekilde uygulanmtr ki
baz müellifler ktâ‘ sistemini Nizâmülmülk’le özdeletirmiler ve söz konusu
sisteminilkdefaNizâmülmülkeliyleSelçuklulardönemindeuygulanmayaba
landnzikretmilerdir17.HâlbukiNizâmülmülk’ünyapti,dahaöncekidö
nemlerde uygulanan ktâ‘nn18 aksayan yönlerini tadil etmek ve Büyük Selçuklu
Devleti’ninsiyasî,ictimaîveiktisadîartlarnagöreyenidentanzimetmekteniba
rettir.elBundârî’ninkaydnagöredevletnizâmnn,dinîveictimaîyapnnsarsl
d, memleketin harab ve hâlî kald bir dönemde vezâret makamna gelen
Nizâmülmülk, devlet idaresini, dinî ve ictimaî yapy düzenlemi, vilâyetleri
tamirveimaretleri isaletmitir.Müellif,kaydndevamnda“eskidenaskere sarf
etmeküzerememlekettenmaltoplanmasusulününcariolupkimseninktâ‘nn
bulunmadn”söylediktensonraNizâmülmülk’ünmuhtellbirvaziyettebulu
nanmemlekettenmaltoplanmad,hastaolanil’denmahsuleldeedilemediini
görüp araziyi ktâ‘ olarak askere taksim ettiini ve böylece asker için bir varidat
kayna ortaya çkardn kaydetmitir. Müellife göre bu usul, kendisine arazi
ktâ‘ edilen askerin, gelirini artrmak için araziyi iletmesini gerekli kldndan,
memleketenizamgelmitir19.
GörüldüüüzereNizâmülmülk’ünktâ‘sistemiüzerindeyaptdüzenleme,
önceki dönemlerde yaygn bir ekilde uyguland bilinen idarî ktâ‘
(administrative iqtâ‘) ile örneklerine pek az rastlanan askerî ktâ‘nn (military
iqtâ‘)20terkibiveböylecektâ‘nnidarîveiktisadîfonksiyonlaryanndaaskerîbir
ilevkazanmasntemindir21.BataOsmanTuranolmaküzerebazyazarlaragöre
17
18
19
20
21
el-Bundârî (Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundârî), Zübdetü’n-Nusre ve Nuhbetü’l-Usre, (Terc. Kvameddin Burslan), Irak
ve Horasan Selçuklular Tarihi, Ankara 1999., s.59.; el-Hüseynî (Sadrud-dîn Ebu’l-Hasan Ali bn Nâsr Ali el-Hüseynî),
Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Türkçe terc., Necati Lügal), TTK Yay., Ankara 1999., s.46.
Iktâ‘ sisteminin Selçuklulardan önce de mevcut olduunu zikretmitik. Bunun yannda Büyük Selçuklularda da Nizâmü'lmülk’ün söz konusu düzenlemesinden önce ktâ‘ tevcihine dair kaytlar mevcuttur (el-Hüseynî, s.29.; bnü’l-Esîr (Muhammed b. Muhammed Abdu’l-Vâhid e-eybânî bnü’l-Esîr), el-Kâmil fi’t-Târîh, (Tahkîk. Ebu’l-fidâ Abdullah el-Kâd),
Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, X, (Çev. Ahmet Arakça-Abdülkerim Özaydn-Mertol Tulum), stanbul 1985-1987., s.59.). Esasen Nizâmü'l-mülk de “eskiden askerlere ktâ‘ verme usulünün olmadn zikretmekle beraber (Nizâmü'l-mülk, s.134. Türkçe terc., s.127), “eski sultanlarn” ktâ‘dan nasl yararlandklarna dair örnekler
vermektedir (Nizâmü'l-mülk, s.43-55. Türkçe terc., s.41-51.). Iktâ‘ sisteminin Büyük Selçuklularda çok ksa bir süre içerisinde düzenli bir ekilde ülkenin tamamnda uygulanabilmi olmasnn sebebi de bölge halk ve devlet ricâlinin, söz konusu sisteme yabanc olmamalarna balanabilir (V. Xylyfly/Huluflu, SΩlcyk DevlΩtinin Daxili Kyrylyyna Dajir, (ADETI
N!rijat), Baq 1930., s.12.; Klçbay, a.g.e., s.263-264.).
el-Bundârî, s.59.
Askerî ktâ‘nn Selçuklulardan önce Fâtmîler, Büveyhoullar ve Eyyûbîlerde uygulandna dair bkz, Lambton, Landlord
and Peasant in Persia, s.60-64.; C. E. Bosworth, “Military Organisation under the Buyids of Persia and Iraq”, Oriens, 18,
(1965-1966), s.143-167.; D. T. Suzuki, “The Iqta System of Iraq under the Buwayhids”, Orient, 18 (1982), s.83-105.;
Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.6-7., 18-42.; Ayn yazar, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.448.;
Ira Marvin Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002., s.116, 122.; Turan, “ktâ”, s.951.;
Demirci, “ktâ”, s.45.; Sadi S. Kucur, “ktâ (Selçuklular)”, DA, XXII, stanbul 2000., s.47.
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.61.; Ayn yazar, “Reflections on the qta”, s.369.; Sat, State and Rural
Society in Medieval Islam, s.7-8.
88 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1
OrtaAsyageleneininizlerinitayanbuyeniktâ‘nizam22,hemnazariyathem
defiiliyattadahaöncekislâmdevletlerindegörülenklasikktâ‘modelindenfarkl
olup23 Büyük Selçuklulardan sonra Atabeglikler24, Hârezmâhlar25, Türkiye Sel
çuklular,Eyyûbîler26,Memlûkler27,Osmanllar28hattaHindistan’dakurulanMüs
lüman Türk devletlerinde29 görülen topraa bal ordu sisteminin kurulmasna
zeminhazrlamtr30.
Selçuklulardanönceörneklerinepeknadirrastlananaskerîktâ‘nntemelhe
defi, ordu için varidât teminidir. Zira askere sarf etmek üzere memleketten mal
veyavergitoplanmas,hemidarîhemdeiktisadîbakmdandevletiçinbüyükbir
yüktekiletmekte,özelliklesiyasîveiktisadîbuhranlarnhâkimolduudönem
lerdebuusulüntatbikibüyükskntlarasebepolmaktadr.Nizâmülmülk,asker
lerektâ‘tevcihiusulünüyaniaskerîktâ‘sisteminiuygulamaklabiryandandev
letiiktisadîveidarîbiryüktenkurtarmdieryandandadevlethazinesindentek
22
23
24
25
26
27
28
29
30
“Eski Türk müesseselerini uzun süren vezirlik zamannda yakndan örenen ve imparatorluun tekilâtlanmasnda
bunlarn lüzum ve ehemmiyetini tamamyla müdrik bulunan Nizâmü’l-mülk’ün, askerî ktâ‘lar kurarken de yapt ey eski Türk askerî ve idarî an'anelerini, yeni artlarn icâbna göre, tanzim etmekten ibarettir. Esasen Selçuklu ktâ‘nn mene'i hakknda fikirler ileri sürülürken, bunun tarih sahnesine yeni çkan bir kavmin daha evvelki zamanlarda yaad askerî, idarî ve hukukî hayat ve an'aneleri ile münasebetlerini düünmek ve kendileri tarafndan tatbik edilen bir müessesenin kaynaklarna dair bir ksm unsurlar bizzat kendi ictimaî bünyelerinde aramak ilmî bir zarurettir. Nitekim göçebelerin
slâmiyet’ten önceki hayat ve idarelerine dair elimizde bulunan birtakm kaytlar ve Karahanl ve Selçuklular devrinde
Türkmen boylarna tahsis edilen ve eski devrin hayat ve an'anelerinin devamndan baka bir ey olmayan ktâ‘lar Selçuklu ktâ‘ ile mukayese edilirse, mahiyet itibar ile aradaki farkn göçebe ve yerleik hayat tarzlarna taalluk edenlerden ve
yeni bir ktâ‘ stlahnn zuhurundan ibaret olduu göze çarpar.” (Turan, “ktâ”, s.953.)
Claude Cahen, Osmanllardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev. Yldz Moran), stanbul 1979., s.176. (Müellif, bu hususun
ilk defa Osman Turan tarafndan fark edildiini söylemektedir.)
Selçuklular, atabegler de ktâ‘lar vermek suretiyle bu nizamn ran, el-Cezîre ve am topraklarnn büyük bir ksmnn
askerî ktâ‘ haline gelmesini salamlardr. Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.9-10.; Ayn yazar, “Land
Tenure and Owneship, or Iqta”, s.448.; Yaakov Lev, Saladin in Egypt, Leiden 1999., s.159.; Amitai, “Turko-Mongolian
Nomads and the Iqtâ‘ System”, s.156.; R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of
Damascus, 1193-1260, Albany, State University of New York Pres, 1977., s.16.; Turan, “ktâ, s.953.; Kucur, a.g.m., s.48.
Fuad Köprülü, “Hârezmâhlar”, A, V/2, M.E.B. Yay., Ankara, 1992, s. 280, 281.; Aydn Taneri, Celalu’d-din Hârezmâh
ve Zaman, Ankara 1977., s.124.; Aydn Taneri, Hârezmâhlar, Ankara 1993., s.150-151.
Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.42-75.; Lev, Saladin in Egypt, s.148-150, 155-160.; Michael
Chamberlain, “The Crusader era and the Ayyubid Dynasty”, The Cambridge History of Egypt, I, slamic Egypt 640-1517,
(Edited by Carl F. Petry), Cambridge University Press, 1998., s.227-229.; Hassanein Rabie, “The Size and Value of the
Iqtâ‘ in Egypt, 564-741 A.H. 1169-1341 A.D”, Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam
to the Present Day, (Edited by M. A. Cook), (Oxford University Press.), London 1970., s.129-130.; Donald S. Richards,
“A Petition for an Iqtâ‘ Adressed to Saladin or al-‘Adil (Notes and Communications/Plates I-II)”, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, LV/1 (1992), s.100-105.; Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.371-375.
David Ayalon, “The System of Payment in Mamluk Military Society”, Journal of the Economic and Social History of the
Orient, I/1 (Aug., 1957), s.61.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.77 vd.; Reuven Amitai-Preiss, “The
Mamluk Officer Class Durring the Reing od Sultan Baybars”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th
Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.268-270, 280-292.; Linda S. Northrup, From Slave to Sultan: The
Career of al-Mansur Qalawun and the Consolidation of Mamluk Rule in Egypt and Syria (678-689 A.H./1279-1290 A.D.),
Stuttgart: Franz Stener Verlag, 1998., s.265-268.
“Timar”la ilgili dipnota baknz.
Peter Jackson, The Delhi Sultanate: A Political and Military History, (Cambridge University Press.), 2003., s.24, 70-77,
95-102 ve muhtelif yerler.; Richard M. Eaton, The New Cambridge History of India; I.8, A Social History of the Deccan,
1300-1761, Cambridge University Pres., 2005, s.25-26, 41.
Turan, “kta”, s.953-954.; Ira Marvin Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002., s.217.
(Lapidus’un zikri geçen eseri Türkçeye tercüme edilmitir. Bkz., Ira M. Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, I (Hazreti Muhammed'den 19. Yüzyla), (Çev: Yasin Aktay), letiim Yay., stanbul 2002.)
1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 89
kuruçkmadanbüyükvedüzenlibirordununtesisineimkânsalayarakdevletin
ksasüredeaskerîbirkarakterebürünmesinisalamtr.31
“Eskisultanlar”dönemindecariktâ‘sistemininaksayanyönlerinitehiseden
Nizâmülmülk, askerî ktâ‘ modelinin baarl bir ekilde uygulanmasn sala
makvemukta‘larnmerkezîotoriteyekarbirgüçhalinegelmeleriniönlemekiçin
gereken düzenlemeleri de ihmal etmemitir. Gerek tarihî kaynaklarda gerekse
bazresmîvesikalardabudüzenlemelerebüyükölçüderiayetedildiinigösteren
kaytlarbulunmaktadrkibukaytlaragöreNizâmülmülk’üneserindezikrettii
hususlarnsadecenazariyattakalmad,fiiliyattadauygulandanlalmaktadr.
BucümledenolmaküzereSelçukluktâ‘nizamndamülkveraiyyetinSultan’aait
olup mukta‘nn, arazisinde yaayan reaya üzerinde hiçbir tasarruf hakknn bu
lunmad,bununaksinehareketederekreayayazulümyapanlarncezalandrl
d32, ktâ‘ gelirlerinin önceden belirlenip kayda baland33, mukta‘larn tasar
ruflarndakiaraziyikesinliklebirbakasnadevredemedikleri,askerlerindenölen
leri veya herhangi bir sebeple ayrlanlar bildirme zorunluluu34 ve mukta‘larn
herhangibirikâyethalindeteftiedilmesi35gibiesaslarncariolduugörülmek
tedir.Nizâmülmülk’ünmukta‘larnkendilerinetevcihedilenarazidedaimîola
rak bulundurulmayarak bir iki ylda bir deitirilmesi fikri36 ise uygulanamam
vektâ‘larzamanlarsîlemitir37.
Selçuklu ktâ‘nn, “ülkeyi, hanedan üyelerinin ortak mal sayan” Türk hâki
miyet telakkisine kar merkeziyetçi devlet anlayn tesis etme hedefine doru
danveyadolaylolarakkatkdabulunmuolmasdaüzerindedurulmasgereken
bir husustur. öyle ki Türk hâkimiyet telakkisinin temelinde “kut” anlaynn
bulunduuvebuanlayn“kut”lukantayanhükümdarailesininbütünbirey
lerine hükümdar olabilme hakk tand malumdur. Buna göre devlet, hanedan
üyelerininortakmalsaylrve“sonucunakatlanmakartyla”herhanedanüyesi
31
32
33
34
35
36
37
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.62-63.; Lambton, “Reflections on the iqta”, s.373.; Amitai, “Turko-Mongolian
Nomads and the Iqtâ‘ System”, s.155.; Marshall G. S. Hodgson, The Venture of Islam: Conscience and History in a
World Civilization, (The Expansion of Islam in the Middle Periods), II., University of Chicago Press, 1977., s.49, 51.;
Omid Safi, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum likisi”, Türkler, V, Ankara 2002., s.354.
Nizâmü’l-Mülk, s.135., (Türkçe terc., s. 128.)
Nizâmü’l-Mülk, s.134., (Türkçe terc., s. 127.)
“Iktâ‘ sahipleri (ktâ‘daran) ne söylesinler: (Emirlerindeki) atl (hayl)lardan her kim, ölüm sebebiyle veya baka bir sebeple
(ortadan) kaybolursa, derhal bildirsinler ve gizli tutmasnlar. Atlnn sahiplerine (hüdâvendân) para (mâl) larn aldklar
zaman vuku bulan her mühim (i) için bütün askerlerini hazr tutmalarn söylesinler. Eer bir kii mazeretli olarak kalrsa,
derhal söylesinler ki, bu kal emir (ferman) ile olsun. Eer bundan baka yaparlarsa, onlar azarlansn ve para cezas
çeksinler.” (Nizâmü’l-Mülk, s.135., (Türkçe terc., s.127-128.)
Nizâmü’l-Mülk’ün bu husustaki görüleri öyledir: “Eer bir nahiyeden bir raiyyetden haraplk ve dalma alameti verirlerse, (bunlar) belki de garez sahiplerinin yaptklar üphesi uyanrsa, (padiah) kendi hâss adamlar (havâss)ndan birini
anszn göndermelidir. Öyle ki, hiç kimse, kendisinin ne i için gittiini bilmemelidir. O kimse o nahiyede bir ay dolamal,
mamurluk ve viranlk bakmndan vilayet ve ehrin durumunu örenmeli, ktâ‘ sahibinin (mukta‘) raiyyetin ve âmilin durumunu sormal, memurlarn (gumâteân) ne mazeret ve bahane gösterdikleri hususunda doru haberi getirmelidir. Cihann mamur kalmas, raiyyetin fakir dümemesi ve yurdundan olmamas (avâre) için padiaha bu farz lazmdr.” (Nizâmü’lMülk, s.177., (Türkçe terc., s.170.); Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.66.)
Nizâmü’l-Mülk, s.62., (Türkçe terc., s.51.)
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.61-62.; Turan, “kta”, s.954.; Kucur, a.g.m., s.48.; Klçbay, a.g.e., s.265.
90 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1
ninhükümdarolmahakkvardr.Hâkimiyetinbellibirahsadeil,bütünaileye
aitolmasise“ülü”veya“ortakhâkimiyet”prensibiniberaberindegetirmitir38.
Buuygulama,OsmanTuran’n“Türkfeodaldevletsistemi”39adnverdiibir
yapnndomasnasebepolmutur.Hernekadarbusistemkuvvetliahsiyetlerin
meydanaçkmasnayardmetmiisedeTürkdevletveimparatorluklarndataht
kavgalar,boybeylerininisyanlargibiiçmücadelelerivebumücadelelersonunda
parçalanmalarn da beraberinde getirmitir. slâmî dönemde kurulan ilk Türk
devletleridebuusulüdevamettirmekleberaber,ilkolarakSelçuklularnbu“feo
dalhukuk”unmahzurlarnbertarafedebilmekiçinbaztedbirlerebavurduklar
görülmektedir.BucümledenolmaküzeredahaTurulBegdönemindeTürkhâ
kimiyettelakkisineuygunolarakülkeninhanedanazasveTürkmenbegleriara
sndataksimedilmesindenhemensonrabiryandanhanedanüyelerininyetkileri
snrlandrlmaya çallm dier yandan da Türkmen beglerinin nüfuzunu kr
makiçinçabasarfedilmitir40.
Sistemolarakktâ‘nnarazitahsisatnmerkezinkontrolünebalamas,üstelik
busistemegörearazitahsisatyaplanlarn,kendilerine ktâ‘edilenaraziüzerin
deki yetki ve salahiyetlerinin snrlanmas, söz konusu sistemi klasik Ortaça s
lâmdevletinehasbirpayitahtdüzenivemerkeziyetçidevletanlayiçinidealbir
yöntemhalinegetirmitir41.TurulBegdönemindegörülenülkeninhanedanazas
arasndaki taksimi ameliyatnn42, Alp Arslan döneminde ktâ‘ tevcihine dönü
mesi, bu hususa dair ilk iaret olarak deerlendirilebilir. Nitekim bnü’lEsîr’in
kaydnagöreAlpArslan,oluMelikâh’veliahtilanediphanedanazasveüme
38
39
40
41
42
“Kut”, “ülü” ve Türk hâkimiyet telakkisi hakknda birçok çalma yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Bahaeddin
Ögel, Türklerde Devlet Anlay, Ankara, 1982.; A. Alföndi, “Türklerde Çifte Krallk”, II. Türk Tarih Kongresi Zabtlar (2025 Eylül 1937), stanbul 1943., s. 507-519.; Abdulkadir nan, “Orun ve Ülü Meselesi”, Makaleler ve ncelemeler, I, Ankara, 1988., s.241-254.; Abdulkadir Donuk, “Türk Devletinde Hakimiyet Anlay”, TED, Say.10-11 (1981), s.29-56.;
Abdulkadir Donuk, “Eski Türklerde Hükümdarn Vazifeleri ve Vasflar”, TDA, Say.17 (Nisan 1982), s. 103-152.; Masao
Mori, “Kuzey Asya’daki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilât”, TED, Say.9 (stanbul), s.209-226.; Genç, Karahanl Devlet
Tekilât, s.33-75.; Mahmut Arslan, “Eski Türk Devlet Anlay ve Çifte Hükümdarlk Meselesi”, Tarih Metodolojisi ve Türk
Tarihinin Meseleleri Kolokyumu, Elaz, 1990, s.223-242; Ali Güler, “Türklerde Devlet ve Siyasî Otorite Kavram”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Say.24, (1987), s.16-22.; Harun Güngör, “Uygur Kaan Unvanlarnda Kün ve Ay Tenri Kavramlarnn Kullanl”, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1994., s.511-519; Dursun Yldrm, “Köktürklerde Kaanlk Süreci;
Kaldrma, Kötürme, Oturma”, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1991, s. 519-530.; Halil nalck, “Osmanllarda Saltanat
Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi”, AÜ SBFD, XIV, (Mart 1959), s.69-77.; Halil nalck, “Kutadgu
Bilig’de Türk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reit Rahmeti Arat çin, TKAE Yay., Ankara 1966, s.259-271.;
Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, s. 145-154.; Ayn yazar, “Orta zaman Türk Hukukî Müesseseleri”, Belleten, II/5-6, (1938), s.39-72.; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985.; Mehmet
Niyazi, Türk Devlet Felsefesi, stanbul 1993.; Nevzat Köseolu, Devlet, stanbul, 1997.
Gerek Osman Turan gerekse Fuad Köprülü, Bahaeddin Ögel, Mehmet Altay Köymen gibi aratrmaclar, Selçuklu ktâ‘,
toprak hukuku veya idarî yapsnn “feodalite”den farkl, kendine özgü bir yapya sahip olduklarn kabul etmekle beraber,
eserlerinde “feodalite”, “feodal sistem” veya “feodal bey” gibi kelimeleri kullanmada bir mahzur görmemilerdir.
Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, II, stanbul 1999., s.10-11.; Salim Koca, Dandanakandan Malazgirt’e, Giresun 1997., s.111-116.; Klçbay, a.g.e., s.261.
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.63, 65, 66.; Amitai, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ System”,
s.156.; Hodgson, The Venture of Islam, II, s.50. (Merkeziyetçi devlet nizam için bir araç gibi görünen ktâ‘nn, mukta‘lar
üzerinde gereken kontrolün salanamamas, mukta‘larn kötü niyetli yaklamlar gibi sebeplerle, hedeflenen amacn tam
tersine yani “feodallemeye” yol açaca üphesizdir.)
Serahs (1038) ve Dandanakan Savalarndan (1040) sonra yaplan taksimler için bkz., el-Hüseynî, s.12.; er-Râvendî,
s.104., el-Bundârî, s.6.; Zahîrü’d-dîn Niâbûrî, Selçûknâme, (Ner. smailhân Afar Hamîdü’l-Mülk), Tahran 1332., s.18.;
Reîdü’d-dîn, II/5, s.19-20.
1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 91
râydevlettenonaitaatedeceklerinedairsözaldktansonrahilatlerdatmve
ülkeyihanedanazasveemîrlerinektâ‘etmitir43kibuuygulamann,ktâ‘edilen
arazilerin hanedan azas ve emîrlere “ortak hâkimiyet” prensibinden doan bir
hakolarakdeil,merkezîotoriteninbirlütfueklindetevcihedildiimuhakkaktr.
Melikâh dönemine tesadüf eden askerî ktâ‘ uygulamasnda da iktisadî ve
idarî amaçlar kadar merkezîleme düüncesinin izleri görülmektedir. Nitekim
Nizâmülmülk’ün, askerî ktâ‘ uygulamas ile hedefledii amaçlardan biri de
merkezîdevlet anlaynnkarsndakien büyükgüçolarakduranTürkmenleri
kontrol altna almaktr. Türkmenlerin bütün menfi hareketlerine karn özellikle
devletinkuruluudönemindebüyükhizmetlerineveSultan’nakrabasoldukla
rna iaret eden Nizâmülmülk, bunlarn tekrar devlet hizmetine sokulmas ve
kontrolaltnaalnabilmelerininyerleikhayatageçirilmeleriylemümkünolacan
söylemivebununiçinsarayhizmetinealnmalarveyaktâ‘tevcihleriyletopraa
balanmalarnteklifetmitir44.
elBundarî, Nizâmülmülk’ün ktâ‘y ilk defa uygulad ve bundan ne gibi
faydalar temin edildiini kaydettikten hemen sonra, Nizâmülmülk’ün ayrca
“padiahn akraba ve taallukatndan olup padiaha karabetlerinden dolay ele
avucasmayan,küstahlkedenveahaliyetecavüzedenleriyolagetirdiini,bun
larnelleriniksaltptecavüzlerinimenettiini,bunlarnileriniiyitedbirler,idare
vesiyasetiiletanzimettiini”zikretmitir45kiburadapadiahnakrabavetaallu
katndankastnTürkmenler,Nizâmülmülk’üniyitedbir,idarevesiyasetininise
ktâ‘tevcihiolduumuhakkaktr.
OsmanTuran,buhususuuekildeaçklamaktadr:“mparatorluukuranbu
göçebeunsurun,yineoimparatorluunyaamasiçin,askerîkuvvetinesasolma
szaruretivaridi.Bumünasebetle,birtaraftandevletinhenüzdayanmaktaoldu
u bu göçebeleri yeni artlara uydurmak için onlar feodal hayat tarz ve hâ
kimiyet telakkisinden uzaklatrmak, dier taraftan eski yaayn verdii itiyat
dolaysiledevamedenyamaveçapulhareketlerinesonvererek,devletebal
müstakarbirunsurhâlinesokmakicapediyordu.teSelçukludevrindetopraa
balbirordununmeydanaçkmas,yanigöçebelerearazîtevzîetmeksuretiyle,
askerî ktâ‘larn kuruluu hadisesi, bu ihtiyaç ve zaruretlerin askerî hedefler ile
telifi, asker ve idareci unsurlar ile reaya arasndaki münasebet ve menfaatlerin
ahenkletirilmesifaaliyetlerininbirneticesidir.”46
43
44
45
46
bnü’l-Esîr’in kaydna göre Sultan Alparslan, Mâzenderân' Emîr nanç Yabgu'ya, Belh'i kardei Süleyman b. Dâvud Çar
Bey'e, Hârezm'i dier kardei Arslan Argun'a, Merv'i dier olu Arslanâh'a, Saâniyân ve Toharistân' kardei lyas'a,
Baûr vilayetini ve çevresini yakn adamlarndan Mes'ûd b. Erta'a, sfirâr' da Mevdûd b. Erta'a ktâ‘ etmitir (bnü’lEsîr, (Türkçe tec., X, s.59.).
Nizâmü'l-mülk, s.139., (Türkçe terc., s.132.); Xylyfly/Huluflu, a.g.e., s.16-17.; Anatoy M. Khazanov, “Nomads in the
History of the Sedentary World”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink),
London 2001., s.5-6.
el-Bundârî, s.59.
Turan, “Iktâ‘”, s.952.
92 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1
Selçuklularn Türk hâkimiyet telakkisinin “ortak hâkimiyet” prensibini terk
ederek merkeziyetçi devlet anlayna geçme politikasnn baarl olduu söyle
nemez.Nitekimsarfedilenbütünçabalararamennedevletinhanedanazasnn
müterekmalolduuanlayterkedilebilminedeTürkmenlerinmerkezîotori
tenin kontrolü altna alnabilmesi mümkün olmutur. Kendilerine ktâ‘ edilen
bölgelereyerleerektopraa,dolaysyladamerkezîotoriteyebalhalegelmeyi
reddeden Türkmen beglerinin büyük ksm47, Selçuklu yönetiminin zayf bulun
duu,müstakilolarakhareketedebilecekleribakabölgelere,özellikleAnadolu’ya
göçmeyi tercih ederken, bir ksm da ayn corafyaya bizzat Selçuklu Sultanlar
tarafndan yönlendirilmilerdir48. leride görülecei üzere bunlardan bazlarnn
zamanla yerleik hayata geçtikleri anlalmakla beraber49 bu deiim, merkezin
isteidorultusundaveyaktâ‘uygulamasnnbirneticesiolarakdeil,yenico
rafyann siyasî, iktisadî ve ictimaî artlarnn sevkiyle meydana gelmitir. Dier
yandan Türkmen beglerinin, kendilerine ktâ‘ edilen araziler üzerine ahsî hü
kümranlklarntesisederekmüstakilhareketetmeihtimaligözönündetutularak
Türkmenlerinkesifolarakyaadklaruzakbölgelerinfiilîdurumudndaboy
beglerine ktâ‘lar verilmemi, onlarn yerine gulâm kökenli sivil ve askerî ricale
ktâ‘tevcihitercihedilmitir.Ancakbunlarndamerkezîotoriteninzaafgösterdii
dönemlerdemüstakilhareketetmeleriengellenememitir50.
Bütün bunlara ramen, askerî ktâ‘nn, merkezîleme ve buna bal gelien
toprakhukukudeiimindeönemlibirroloynadveSelçuklularnTürkves
lâmunsurlarnbirletirmeksuretiylekurduklaryenimüesseselerinenönemlisini
tekil ettii söylenebilir51. Özellikle bu sistem neticesinde ortaya çkan topraa
bal ordu sistemi, dönemin artlar göz önüne alndnda oldukça önemli bir
gelimedir.Zirabusistemledevlet,gulâmlardanteekküledenmerkezkuvvetleri
dndaordununbüyükksmnoluturanktâ‘askerlerinemaavermektenkur
tulmu,bununladakalmayarakmaietlerini,seferiçingereklierzak,at,silah,ça
dr gibi teçhizâtlarn bulunduklar ktâ‘lardan temin eden ve sistemin düzenli
ileyiine paralel olarak büyüyen düzenli ve daimî bir orduya sahip olmutur52.
47
48
49
50
51
52
Kar., Xylyfly/Huluflu, a.g.e., s.16-17, 19-20.
l tutmak üzere Anadolu’ya göçen Türkmenleri, hiçbir siyasî hâkimiyeti kabul etmeyenler, Selçuklu yönetimine muhalif
olanlar ve Selçuklu Sultanlar tarafndan Anadolu’ya yönlendirilenler olmak üzere üç ksma ayrlabilir (Polat, a.g.t., s.2627. Geni bilgi için bkz., Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, stanbul 2002., s.1 vd.; Ayn yazar, Selçuklular
Tarihi ve Türk-slâm Medeniyeti, stanbul 1993., s.112 vd., 150 vd., 281 vd.; Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya lk Girii, (Terc. Yaar Yücel-Bahâü’d-dîn Yediyldz), Ankara 1992.)
Toplu bilgi için bkz, Polat, a.g.t., s.67-78.
Xylyfly/Huluflu, s.11-12, 18.; Kucur, a.g.m., s.48.
Çetin, a.g.t., s.24.
Eserinde siyaset, ahlak, felsefe gibi muhtelif konular yannda ordu ve sava taktikleri hakknda da bilgi veren Muhammed
bin Turtûî, (451-520/ 1059-1126), askerî ktâ‘nn Endülüs’teki uygulamas ve önemi hakknda unlar söylemektedir:
“Topraklarn askerlere ktâ‘ edildii dönemde Müslümanlar dümana kar daima galip gelirlerdi. Askerler kendilerine
ktâ‘ edilen arazileri yöredeki çiftçilere ilettirir, kendileri sadece takip ve kontrolünü yaparlard. Dolaysyla topraklar mamur, mallar bol, ordu zengin, ambarlar dolu, silahlar haddinden fazla idi. Fakat Hâcib Mansûr bn Ebu Âmir'in askerî ktâ‘
sistemini brakp maal askerî sisteme geçmesiyle ordunun gücü zayflam, araziler aç gözlü görevlilerin eline dümütür. Haraç âmilleri çiftçileri soyuyor, ellerinde ne varsa alyorlard. Bunun neticesinde halk topraklarn terk etti, hazinenin gelirleri kurudu, ordunun gücü zayflad ve buna karlk düman güçlendi. Nihayet bu kötü gidiin önüne geçmek
için tekrar askeri sisteme dönüldü.” (Sirâcü'l-mülûk, II. 498-499’den nakleden Demirci, “ktâ”, s.46.)
1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 93
Melikâhdöneminde400.000kiiolduurivayetedilen53BüyükSelçukluordusu
nunbüyükksmnnktâ‘askerlerindenolutuudüünülecekolursa,askerîktâ‘
sistemininnedereceetkinbiraskerîyaplanmayaimkântanddahaiyianlalr.
SONUÇ
Klasikslammüesseselerindenbiriolanktâ‘,Selçuklutarihininenfazlatart
lan meselelerinden biri olmakla beraber, ktâ‘ sisteminin tarihî tekâmülünde
Selçuklulardevrininözelbiryertekilettiiüphesizdir.BudönemdeNizâmü’l
mülk marifetiyle tesis edilen ktâ‘ nizâm, yaplan baz deiikliklerin ardndan
öylesinedüzenliveyaygnbirekildeuygulanmtrkibazmüelliflerktâ‘siste
mini Nizâmülmülk’le özdeletirmiler ve söz konusu sistemin ilk defa
Nizâmülmülk tarafndan uygulanmaya balandn zikretmilerdir. Hâlbuki
Nizâmülmülk’ünyapti,dahaöncekidönemlerdeuygulananktâ‘nnaksayan
yönlerinitadiletmekveBüyükSelçukluDevleti’ninsiyasî,ictimaîveiktisadîart
larna göre yeniden tanzim ederek önceki dönemlerde uygulanan idarî ktâ‘ya
askerîbirilevkazandrmaktr.BuekliyleSelçukluktâ‘,hemnazariyathemde
fiiliyatta daha önceki slâm devletlerinde görülen klasik ktâ‘ modelinden farkl
oluptopraabalordusistemininkurulmasnazeminhazrlamtr.
KAYNAKÇA
Alföndi,A.,“TürklerdeÇifteKrallk”,II.TürkTarihKongresiZabtlar(2025Eylül1937),stanbul
1943.,s.507519.
Amitai, Reuven, “TurkoMongolian Nomads and the Iqtâ‘ System in the Islamic Middle East
(CA1001400 AD)”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and
AndréWink),London2001.,s.152171.
Amitai,ReuvenPreiss,“TheMamlukOfficerClassDurringtheReingofSultanBaybars”,War
and Society in the Eastern Mediterranean, 7th15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill
1997.,s.267300.
Arslan,Mahmut,“EskiTürkDevletAnlayveÇifteHükümdarlkMeselesi”,TarihMetodolojisi
veTürkTarihininMeseleleriKolokyumu,Elaz,1990,s.223242.
Aûr,Sa‘îdAbdu’lFettâh,el‘Asru’lMemâlikîfîMsrve’am,Kahire,1986.
Athamina,Khalil,“SomeAdministrative,MilitaryandSocioPoliticalAspectsofEarlyMuslim
Egypt”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th15th Centuries, (ed. Yaacov Lev),
Leiden:Brill1997.,s.101114.
Ayalon,David,“TheSystemofPaymentinMamlukMilitarySociety”,JournaloftheEconomicand
SocialHistoryoftheOrient,I/1(Aug.,1957),s.3765.
Barkan,ÖmerLütfi,“FeodalDüzenveOsmanlTmar”,Türkiye’deToprakMeselesi,TopluEser
lerI,stanbul1980.,s.873895.
Barkan,ÖmerLütfi,“Osmanlmparatorluu’nunKuruluDevri’ninToprakMeseleleri”,Türki
ye’deToprakMeselesi,TopluEserlerI,stanbul1980.,s.281290.
Barkan,ÖmerLütfi,“Timar”,A,XII/I,s.286333.
53
Nizâmü'l-mülk, s.133., (Türkçe terc., s.216.)
94 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1
Bosworth,C.E.,“MilitaryOrganisationundertheBuyidsofPersiaandIraq”,Oriens,18,(1965
1966),s.143167.
Cahen,Claude,OsmanllardanÖnceAnadolu’daTürkler,(Çev.YldzMoran),stanbul1979.
Cahen,Claude,TürklerinAnadolu’yalkGirii,(Terc.YaarYücelBahâü’ddînYediyldz),Anka
ra1992.
Chamberlain,Michael,“TheCrusadereraandtheAyyubidDynasty”,TheCambridgeHistoryof
Egypt,I,slamicEgypt6401517,(EditedbyCarlF.Petry),CambridgeUniversityPress,1998.
Cin,Halil,OsmanlToprakDüzeniveBuDüzeninBozulmas,stanbul1985.
Çetin,Altan,MemlûkDevletindeAskerîTekilât,(YaynlanmamDoktoraTezi),GaziÜniversitesi
SosyalBilimlerEnstitüsü,Ankara2002.
Demirci,Mustafa,“ktâ”,DA,XXII,stanbul2000.
Demirci, Mustafa, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
YaynlanmamDoktoraTezi),stanbul2001.
Donuk,Abdulkadir,“EskiTürklerdeHükümdarnVazifeleriveVasflar”,TDA,Say.17(Nisan
1982),s.103152.
Donuk,Abdulkadir,“TürkDevletindeHâkimiyetAnlay”,TED,Say.1011(1981),s.2956.
Eaton,RichardM.,TheNewCambridgeHistoryofIndia;I.8,ASocialHistoryoftheDeccan,1300
1761,CambridgeUniversityPres.,2005.
elBelâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir elBelâzurî), Fütûhu’lBüldân, (Tahkik. Rdvan Muham
medRdvan),Beyrut1403.,(Türkçeterc.,Çev.MustafaFayda,KültürBakanlYay.,Anka
ra2002.
elBundârî (Feth b. Ali b. Muhammed elBundârî), Zübdetü’nNusre ve Nuhbetü’lUsre, (Terc.
KvameddinBurslan),IrakveHorasanSelçuklularTarihi,Ankara1999.
elHüseynî(SadruddînEbu’lHasanAlibnNâsrAlielHüseynî),Ahbârü’dDevleti’sSelçukiyye,
(Türkçeterc.,NecatiLügal),TTKYay.,Ankara1999.
elMâverdî (Ebu’lHasan Habib elMâverdî), elAhkâmü’sSultâniyye, (Çev. Ali afak), stanbul
1994.
Enverî,Hasan,IstlâhâtDîvânîDevreiGaznevîveSelçûkî,Tahran2535.
FerhengiFerhengiFârisîiÂmid,III,(Haz.Hasan‘Amîd)Tahran,1379.
Fragner,Bert,“SocialandInternalEconomicAffairs”,TheCambridgeHistoryofIran,TheTimurid
andSafavidPeriod,VI.,(EditedbyPeterJackson,LaurenceLockhart),CambridgeUniversity
Pres1986.,s.491567.
Genç,Reat,KarahanlDevletTekilât,TTKYay.,Ankara2002.
Gözübenli,Beir,“ktâ(Fkh)”,DA,XXII,stanbul2000.,s.4950.
Güler,Ali,“TürklerdeDevletveSiyasîOtoriteKavram”,BelgelerleTürkTarihiDergisi,Say.24,
(1987),s.1622.
Güngör,Harun,“UygurKaanUnvanlarndaKünveAyTenriKavramlarnnKullanl”,XI.
TürkTarihKongresi,II,Ankara1994.,s.511519.
Hodgson,MarshallG.S.,TheVentureofIslam:ConscienceandHistoryinaWorldCivilization,(The
ExpansionofIslamintheMiddlePeriods),II.,UniversityofChicagoPress,1977.
Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 11931260,
Albany,StateUniversityofNewYorkPres,1977.
bnBîbî(elHüseyinb.MuhammedbAlielCaferîerRugedî),elEvâmirü’l‘Alâ’iyefi’lUmûri’l
‘Alâ’iye,TpkBasm,(Önsözvefihristihaz.AdnanSadkErzi),TTKYay.,Ankara1956.
bnü’lEsîr(Muhammedb.MuhammedAbdu’lVâhideeybânîbnü’lEsîr),elKâmilfi’tTârîh,
(Tahkîk. Ebu’lfidâ Abdullah elKâd), Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., elKâmil fi’tTarih
Tercümesi, X, (Çev. Ahmet ArakçaAbdülkerim ÖzaydnMertol Tulum), stanbul 1985
1987.
nalck,Halil,“slâmAraziveVergiSistemininTeekkülüveOsmanllarDevrindekiekillerle
Mukayesesi”,Osmanlmparatorluu(ToplumveEkonomi),stanbul1996.,s.1530.
1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 95
nalck, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reit Rahmeti
Aratçin,TKAEYay.,Ankara1966,s.259271.
nalck,Halil,“OsmanllardaSaltanatVerasetiUsulüveTürkHakimiyetTelakkisiylelgisi”,AÜ
SBFD,XIV,(Mart1959),s.6977.
nan,Abdulkadir,“OrunveÜlüMeselesi”,Makalelervencelemeler,I,Ankara,1988.,s.241254.
Jackson,Peter,TheDelhiSultanate:APoliticalandMilitaryHistory,(CambridgeUniversityPress.),
2003.
Kennedy,Hugh,TheArmiesoftheCaliphs:MilitaryandSocietyintheEarlyIslamicState,Routledge,
2001.
Khan,MuhammadAkram,IslamicEconomicsandFinance:AGlossary,NewYork2003.
Khazanov,AnatoyM.,“NomadsintheHistoryoftheSedentaryWorld”,NomadsintheSedentary
World,(EditedbyAnatoyM.KhazanovandAndréWink),London2001.,s.s.123
Klçbay,MehmetAli,FeodaliteveKlasikDönemOsmanlÜretimTarz,Ankara1985.
Kitâbu ‘Atebeti’lKetebe, Mecmuai Mürâselât Dîvân Sultan Sencer, bekalemi Mü’eyyidüd
Devle Müntecibüddîn Bedî‘ Atabeg elCüveynî, (be tashih u ihtimam: Muhammed
KazvînîAbbaskbâl),Tahran1329.
Kopraman,KâzmYaar,MsrMemlükleriTarihi,Ankara1978.
Köprülü,Fuad,“Hârezmâhlar”,A,V/2,M.E.B.Yay.,Ankara,1992.
Köprülü,Fuad,“OrtazamanTürkHukukîMüesseseleri”,Belleten,II/56,(1938),s.3972.
Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, baz notlara,
bibliyografyayailavelervegenibirindeksleyaynlayanOrhanF.Köprülü),stanbul1981.
Köseolu,Nevzat,Devlet,stanbul,1997.
Kucur,SadiS.,“ktâ(Selçuklular)”,DA,XXII,stanbul2000.,s.47.
Küçükkalay,A.Mesud,“OsmanlToprakSistemi:MiriRejim”,Osmanl,III,Ankara1999,s.53
58.
Lambton,AnnK.S.;“Reflectionsontheqta”,ArabicandIslamicStudiesinHonourofHamiltonA.
R.Gibb,(Ed.GeorgeMakdisi)Leiden,E.J.Brill,1965.,s.358372.
Lambton, Ann K. S.; “Two Safavid ‘Soyurghals’”, Bulletin of the School of Oriental and African
Studies,XIV/1(1952),s.4454.
Lambton,AnnK.S.;ContinuityandChangeinMedievalPersia:AspectsofAdministrative,Economic
andSocialHistory,11th14thCentury,NewYork,1988.
Lambton, Ann K. S.; Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue
Administration,(I.B.Tauris&CoLtd.)London1991.
Lapidus,IraMarvin,AHistoryofIslamicSocieties,CambridgeUniversityPress.,2002.
Lev,Yaakov,SaladininEgypt,Leiden1999.
MahmudNedîmAhmedFehîm,elFennü’lArabîelCeyü’lMsrîfi’lAsri’lMemlûkîelBahrî(1250
1383/648783),(Basmyeriyok)1983.
Minorsky,V.,“A‘Soyurghal’ofQasimb.JahangirAqqoyunlu(903/1498)”,BulletinoftheSchool
ofOrientalStudies,IX/4(1939),s.927960.
Mori, Masao, “Kuzey Asya’daki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilât”, TED, Say.9 (stanbul),
s.209226.
Muhammedb.Alib.SüleymanerRâvendî,KitâbRâhatü’sSudûrveÂyetü’sSürûr,(Ner.Mu
hammedkbâlTashîhâtlâzm.MüctebâMeynovî),Tahran1333.
Mumcu,Ahmet,OsmanlDevletindeSiyasetenKatl,Ankara1985.
Niyazi,Mehmet,TürkDevletFelsefesi,stanbul1993.
Nizâmü’lmülk, Siyerü’lMülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 2535 (1976),
(Türkçeterc.,MehmetAltayKöymen,Ankara1982.
Northrup,LindaS.,FromSlavetoSultan:TheCareerofalMansurQalawunandtheConsolidationof
Mamluk Rule in Egypt and Syria (678689 A.H./12791290 A.D.), Stuttgart: Franz Stener
Verlag,1998.
96 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1
Ögel,Bahaeddin,“slâm’danÖncekiTürkDevletlerindeTmarSistemi”,IV.TürkTarihKongresi,
Ankara1952,s.242251.
Ögel,Bahaeddin,TürklerdeDevletAnlay,Ankara,1982.
Payda, Kazm, “Mool ve Türkslâm Devletlerinde Suyurgal Uygulamas”, Bilig, 39,
(Güz/2006),s.195218.
Polat, M. Said, Mool stilasna Kadar Türkiye Selçuklularnda çtimaî ve ktisadî Hayat, (Yaynlan
mamDoktoraTezi),MarmaraÜniv.TürkiyatAra.Ens.,stanbul1997.
Rabie, Hassanein, “The Size and Value of the Iqtâ‘ in Egypt, 564741 A.H. 11691341 A.D”,
Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day,
(EditedbyM.A.Cook),(OxfordUniversityPress.),London1970.,s.129138.
Reîdü’ddînFazlullâh,Câmi’ü’tTevârîh,II.Cilt5.Cüz(SelçuklularKsm),(Ner.AhmetAte),
TTKYay.,Ankara1999.
Richards, Donald S., “A Petition for an Iqtâ‘ Adressed to Saladin or al‘Adil (Notes and
Communications/PlatesIII)”,BulletinoftheSchoolofOrientalandAfricanStudies,LV/1(1992),
s.98105.
Safi,Omid,“BüyükSelçuklulardaDevletToplumlikisi”,Türkler,V,Ankara2002.,s.352363.
Salim,Koca,DandanakandanMalazgirt’e,Giresun1997.
Sat
, Tsugitaka, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, Medieval Islamic Civilization: An
Encyclopedia,II.,(Ed.JosefW.Meri),(TaylorandFrancisGroup),NewYork2006.,s.447448.
Sat
,Tsugitaka,StateandRuralSocietyinMedievalIslam:Sultans,Muqta’s,andFallahun,Leiden:
Brill1997.
Suzuki,D.T.,“TheIqtaSystemofIraqundertheBuwayhids”,Orient,18(1982),s.83105.
afak,Ali,slâmAraziHukukuveTatbikat,stanbul1977.
Taneri,Aydn,Celalu’ddinHârezmâhveZaman,Ankara1977.
Taneri,Aydn,Hârezmâhlar,Ankara1993.
Turan,Osman,“ktâ”,A,V/2.,stanbul1992.,s.949959.
Turan,Osman,SelçuklularTarihiveTürkslâmMedeniyeti,stanbul1993.
Turan,Osman,SelçuklularZamanndaTürkiye,stanbul2002.
Turan,Osman,TürkCihanHâkimiyetiMefkûresiTarihi,II,stanbul1999.
Uzunçarl,smailHakk,OsmanlDevletiTekilâtnaMedhal,Ankara1941
Üçok,Cokun,“OsmanlDevletiTekilâtndaTmarlarI”,AÜHukukFakültesiDergisi,I/4(1943),
s.525551.;II,AÜHukukFakültesiDergisi,II/1,(1944),s.7394.
Xylyfly/Huluflu,V.,SlcykDevltininDaxiliKyrylyynaDajir,(ADETINrijat),Baq1930.
Yazcolu Âlî, Tevârîhi Âli Selçûk, Târîhi Selçûkiyân Rûmi Türkî, (Yay. M. Th. Houtsma),
Leiden1902.
Yldrm,Dursun,“KöktürklerdeKaanlkSüreci;Kaldrma,Kötürme,Oturma”,XI.TürkTarih
Kongresi,II,Ankara1991,s.519530.
Zahîrü’ddînNiâbûrî,Selçûknâme,(Ner.smailhânAfarHamîdü’lMülk),Tahran1332.