T RK YE VE AVRUPA

<loitr lttt(t
\rilprliit'l sel)ct) oltltu$tur.
tlir Eok [iavt'utrt (cizelliklc [rircy-toplLnn, gclcnck-
irrr-r<ii:r'rritc. \'n'ci*cvrcnscl gibi kar;;rtlrklar) dogu ve batr kolrusu clc
lrl;rtt!rt':t;1'J;i l,grliijerr tlcIcrlctrilirilrncliclir. Arna ltcr ne olursa olsrrn salkacrn
'''r1v.1r5lir | .\';t rlrt 1:r:rttiri:t in r:iki al:rni i:crrriirri hcr zanrarr lrisscttirrni,stir.
iltriirla vc iirr sitl,rrln. [rir
i..;r,i;'r si;rc,:cl. :;ri\;;igrilit;
l
r:, 1'; !..1'1 l r-
i l r.i i
i i.: i
i
l li ii c Iclr1i:
l
f:a,.[irn rnulrallbctin
rii;illr
ck
t
\,',-)
lezcli sevuirrin) eltccliyete
bltiy'a kalkrcla bullrrtan
toplrrtrr
iii: ! ) t e.1;eitl.[i r cd i.i oruz.
TunKiytr Vtr AvRLrpA:
Halil inalcrlc
I
l(r. Yiizyllda. Osrltnnlt Diinl'a-gticti Avrupn siyasi
crx1.;rf'y;1511.,, \,(l
ckononrisirri belir'leyett bagllca etkertlct'clcn [riri olrrrugtur'; a;;ajirrl;r l.].
ag r k
lartraya gal r girca[rz.
A
I. f\VRUPA
ivpannroRlucu,
DEVLETLIJR SiS]'ENAi
I
VU
l\.rr*l;,
0Sh4ANI,I
5oo- lu t 5
Ortag:a[ Avrupa'slttttt, Pitpa vc l(utsAl Rorna Ccr rrrcrr irlprr:rl,rr.rr
egerrrenlifi altrrrda birle;ik bir llt:spultlica Chri,rtiarttt olir;;trrr.clrr.[rr
larzedilirdi. 108 | 'de SclqLrklu Siilcyrrralrgah izrril<'tc l,erlcgtiIi zir'irrl
Bizalts'tn gafnslyla flagll .sel-erleri bagladl. l-lagtr icleoloiisi Ilatr llrr.istii,;rrr
birli[irrin ternel ideoioiisi haline geldi. O zarnan islarrr tii.inyasr 'fi.irk SetgtrklLr
egernenliSi altrnda idi ve Ilaglrlar dairna onlarr kargllaprrrda bulrlakta iclilcr..
l'iit'k aclr korktrlart fakat aynr zamanda sayrlan bir arl olar.al< Rntr l.lrr.isli'arr
dlirtyaslrtlrt belleginde o zarnan yerle;;ti. 15. 1,[iz-yrlrta isplirrvir, I'r1rrsir.
ingilte.c gibi rn!lli rnonarqilc'in clofugtrndan itibarcn lru bii-lik ge);riilrrrcl,t:
baglarrlr;trt'. Dalrtr sonri,. Avrupa'da yiikselen lrrilli giigler igilr tel'c,l
'.rcsclr:.
bir taraftarr rakip tnillr tttottargilcr arasrncla krrvvetler clcrrgesi'i s.[larrral,
t.'
-',
' llu lazrnrrr r\vrulla-Osrrxrnlr ilill:ilcr irrc ilit ilk b(ii(inlil l'crt'cltriotr.r.
dcrgisindc (ll- l N4rrt-t\,lur rs
9t)7) vavrnlrurntrtr. Btiletrt r\rr tarirllndau virprlarr qcr,irisi llalit irrnl'k turallrrcllrrr
!.:iizrlcrr rcq.rriiill
gcrr i5lct i Inr i5ti r.''l\.1ctlcrr iIctL'r '..)atrSrrrirsr" vc'l'ilrki1'c tizcrindc ikirrui
btillirntt isr,: ilk tlclil [rrrrirrlir
|
1,aylr ltrrlrali tad r r.
I
1l1r11rr
I
lrl{r
(Ayrupu stirte-systeln). dlcyarrilarL nrilli lnollar$ilcr ile KLrtsal
Rottta
i,,r1,.rntnrlugs arasrncla ktrvvetlcr clcngcsini siircli.irebilrrlel<ti' 16. ytizyrlda
1ttIrrrlr iistiip Lrir gi.iq olalak 1,'iiksclcrr Osirirutlt irriprl'ittorlr-rIrr, Avrr-rpa LrirliIi
Iilr,:lr icIecl<r.iisiiri savrrrr.rn, Kutsal Roiira itrlllaratclt'lLt1]tt l'e Papalrk ile
'c
irz,r-rir Lrir sa\/il$ rlottcnlittc
f,:irdi.
ilt1,ly.iit6r l;iarlkcn (V. I(arl) ilc n'rircaclclesirtclc, Frattstz Kralr I. I]Latrstrva
(ltrrrrrq:r',is) ( l5 i5- l5tIl\, ollllll liiln Avntpa iizerillde hakilniyetini
(1520-156(r) olclr-rftrrlr-r
cirg,cllc-r,cl-rilc.^ck tck g,iici.irr ltanr-rrti Sr-rltart SLiieyrrian
baskrst sotltlcLl
Osrnattlr
Fransuva.
dtiSerr
lrrtsali
clitrc
lialiilti
ctriristir.
itirl.f
l iuilrIr;ra cliint:biirni;;. burrr!art solll'zl da nriicaclclesirrcle hep Osrnanlt asl<cri
_\,itrilritli sa1,c:;irrilc
Avlrl.ta kalatrilrnigtir. [iraltsttvl'clatl sollril -uelctt lit'atlsit
l.rair Il. !la1ri (llcrili) ayrtr politikayr iz-lcdi. FIalta irttparatorn l<at'5t savagr
lliralsc e ile irilr:rc,ir igirr Osrrranlr Yalrucli bartkcr ailesi Mcttclcs lll'ttlitst yolrryla
():;rrrrriillr.,l:rrr.,,irllii ruililiiliilcln lrorg itltttak z.ot't-tncJa kalclr. \'ittc Irt'atlstz
grlitrIt rlatitz-cdc
ll;-rrrcrl;.rpr111l;1;1 iitcki i Iarlli []'glitltl'11'tla IIabst'ttt'glartll arka
k.r-5r" Ii.rryyctli Osrriarrlr clcslcf,iyle Polorrl,'a talrlrna
1),l tc3 A l3:alri a'cl1ki ProtesLanlal
otttrur ( 1573). Ostttattltlar-
gibi I-labsbii :A l<ar;l
is1'alt
cclclt
'l';rrihq:ilcr brtgiitl'
ll.llrrrtialrlala rll ),arclrnr varlcclcrek onlai't clcstcklcnri5tir'.
rl.!q'tllrr r-..r:lcrr Osrnarilr tchclidi saycsincle Altnanl'a'tla I'rotestarttlartn.
Daha
i'rpr;rr.u1orr1;rrr iipcplli titvizlcr koparttrklal'r ger'gefitlitr altttlt giziyorlar.
a i*giliz krlli;:rr,;i l. Elizabcth ( I 55lJirri,,iitcr c'1,i istili lchclitliylc kirr5rla5trilrntla.
I 603), lspanyol dottatttnastnttt
so'r
isparrva';-,1 l<ar9t ()sttratlltlarr
.rtrrk ilcniz. h:rrckitrrrr ikna ctrncyc Aalrgacaktrr. l(t. ytrzyrlcla Osttiatnltlitrttt
,,\r,r.Lipa krlr,,r,ctitil rlcrrgcsinirr ittuhalazastltda t]e katlar cjncrrlli bir rol
rlr,r.rlclirirnr Lariillul,.acark brr t)rnckler gofaltrlaLrilir. Ozetle, Ostttatrlr dcvlcti.
Ai'i.rrlxi'ci:rlii bil lirr.,,r.,etin, tiinr Avrupi't'yt kencli lraltirniyeti altrtra toplattlast
.,c lrrglr sclcr.i i)ri'.iitlc,vcl;ilrrrcsinc kargr z,a.vf clcr'lctlet'i clestclilclttc
icnrcl politika cllarali segntiS, boylece brrgiinkti Avt'r-t1la Sii'3t1
f,.oiitililsrnr
11[1;1i\,n5llr1r grtal,ii grkrnusrnrla ltirinci clerecedc etken oll;rttgtttt"
Nilliypt, I)of,u't-11 v( Ilatr'cla iki siiperglig. Ostltatllt ve lrlabsbtrrg
iriipaliigrlrrklal'r. rirLicarlclelcrirrde ofia Avrttpa ile Al<clerriz'dc bir gcSit
bir ate;kcs itrizalaclrlar. []oylccc.
():;rllitlr!1r'gr AvrLrl;a'daki topr"aklarttta istiltral'gctirerl vc AvrLtpa'cla llir
kuvvcilcr <lcirgesi kururn -vcni bir ddnetn aqrlcll. A'rrttpa'cla Ilatolil(
krri,i,ctlcr.clcngcsirie valitral<, 1547'de
rr:lr:r.rr1rs\,.yi vr: tcplii:;i vc (.)lrrz Yrl sava;;larttttlt (1618-1648) ardltlclall Iirattsa
l.,r.rrlr XlV. i,t-tUi:;'iir (l(r'1 lt-l7l-5) iirtpaurtora tttcl'clatt ol<tttltasl. ve r\ltlti'tttY'a
xlr;r,iri.c rlrllrr:sirti tcitiqlt:f tttc)'c tla'sletnast Ostnatrltlarltt Ilabsbtrrglarit l<ar';t
rirrr.cr cr'cllcrirri kalr,,.rlurlr. l(iS:1'c{e Osutartlilat'ttt Viyarta l(Ltsatntast
'.,,
.,,i,, nl irirf iik
Avllrpra'da llabsbtlrglar
(l(r84). 168(r'cla
sottrrq:larrdr
iie
ctiirl-r6rlu lxinalrlrir 1al;.Cisilrlc bir l'rirLsal itti{ali
katrlclr.
D(irt cellhctle
cla
Ii,Lisl'a
Vcrrcrli!l'tr:tt
[ragl.::r
ilitll:a I'6lorr.,1 \/c
Osrttartlllar',
Sotttttttla
(
dligttilcr.
clrrrurirta
pcl'iq:rn
hir
)sr11rrlrirr.
5it.r,i1i,;rlr
[icz-r]rrrr, ()sntarrlt dcvlctirte kargr
lttlil
ltttrlc'rk
Avrupa'da kendilerinc kargr birlegik Ilaglr szrlclrrrsllrrn gcr'gchleSrncsi
karrgtstncla kaldrlar. Rusya ittilaka katrlarak ilk clefa Avrtrpa clcvletlcr sistcrrri
igincle yer alryor ve bunu Osntanlr tilkelcrini istila iqin krrllarrnr;r.r'rr
haztrlantyordLt. Nihayet Fransa'nttt l{cn Vaclisi'nde ilcrlcrnclcr'irrclcn
teldglanan ingiltere ve Hollanda [.labsburglara baskr yaparal< Kar'lol!a'tln
bartgr sa[,laclrlar. Batrlrlarrn bu yardtrntna rntite gekkir kalarr strllarr orrlarir _r'trri
ticari imtiyazlar bafrgladr. Bu, ingilterc'nin Osrnarrlr devlcti tizerin,.lc sil,lsi
ve ekonomik alanda 1878 yrlrna kadar siirecek olarr ntifuzunun baglangrcr<lrr'.
Bu igbirliIi, 6zellikle Orta-Do[u pazarr ve I-lincl yolunLrrr giivcnce altnrir
altnmast bakltnrndan ingiltcrc iqin lrayati bir dncrn kazannrr;trr. l(r99. avrrr
zatnanda Ostnanlrlartn nilrayet Avrupa sava$ teknolo.iisinirr iistilrrlLi(iinti
kabLrl edip orrrck alrnaya karar vcrdifi tarilrtir. Bunclarr sonra ()srrurrrlr
orclttsunu ntodernize etrtrek tizcre Avnrpa'darr uzrnanlar ga11r'rlacul., \,c
tarilrilnizdc orcluttult Batrlrlagnra sLirecirrclc 0n sa{ia ),ct'alnursr siircci
baglrl,2cnktrr. ilk Barrlr rnektepler, Vltihcnclishanclcr' lll. ytizvlltla firrrli-;crc
gegecektir.
Uzun stiren 1683-1699 lrarplct'i strasrtrc'laki bir baSka rjrrcrrrli uclilrrrc.
ILltsya'ntri Mukaddcs ittilak'a katrlarak 169(ida Azak'r zaptctrncsi vc
Karadeniz'c girmesidir. $irndi artrl< istarrbrrl tchdit all rnclatlrr'.
T)
I\.US EMPERYALIZMI, OSN4ANLI IMP,,\RA'fOIIL.l j(lU,
BATI iqix $ARK MESITLESi'NIx Doaiu$u
2.
18. ),tizyrlcla Rusya'tttt.t. Avrupa devlctler sistcrnirrin lrargilsr olarak
resnrcn tantnrnastyla Qar, Ostnanlr devletirre kar'5r giiglti bir cJtrrurna gclrrri5
ve Ilalkalrlardaki O.todoks
Hrristiyanlann korurttacrsr olrrra iclrliirsrr'lrr.
istanbul'da Osrnanlr irttparatorluILr'nurr y,enini alrnak igin lllanlar vapnr;,rvir
baglanrrgtrr. Rusya ile Ilabsburglarrn saldrrrlan kar';;rsrrrcla girndi ()srnanlrllrr.
Avrupa'da gLigler dengesirri korurnaya galrgarr Batrlr clevletlere. Fransa vc
ingiltere'ye yaklagrrrqtrr. Osrnanlrlarrn Avrupa'da dcnge siyasclirri ltarati
(jnerrrde sayrnalan, Polanya'nttt Rusya, Ilabsbr-rrglAr vc Plusya (111)-17()-s)
arasrnda paylagrlrnasrna kar'gr protestolarntda agrkga gtiriilLir. ll6E-ll7,L
savagrnda Rrtsya'nrn Osmanlrlara kar;r kazandrIr ezici tistiirrlLik [rir rliiniirrr
rrokta:;rdrr. Zafcrler. go-[unlrrkla'fiirk k0l<cnli MLisliirnanlanrr otrrrclrr[rr I'(rrrrr:
\/e Kuzev Karadcniz tilkclcrinin Rusva tara{lnclan illrakr ( 173-l) biilirrr
Avrupa'yr tclig igirre atrnrgtrr. llLrsya.;;irncli Karaclcrriz'clc Ak1'ar'(Sivaslopol)
vc Odesr.'da yeni dcrtiz iisleri kunnug, istarrllul ve Bofazlar.r dr lchclif crlcr'
hale gelrnigtir. Bu cittrunrda Bab-r t\li, Batrlr gLiglerclerr topra!< [riitiirrltifti igin
ternirtat ararna yolunn gitnrigtir. Avntpa kuvvetlcr rlettlrcsi igirr gert:kli sl-i'rlarr
Osinanlr irnparatorlttfr-r'rrun nrtrlrafaz-asr sorunu burrdan sonr':l AvrLrl,;r
cliplornasisinde $ark Meselesi olarak adlartdrrrlrntplrr Ilalr lileruttirrirrrlc
Osrnarrlr irnparatorlu[unun daittra Tiirk impurulot'ltriu (Turkish Iilrrpirt;
\
dtrgrr bat
Italil lrrulctk
r
ol;rtak Itt.urtl. tiur)lnct1 i'anrltrcr(lu'. l-]er;lcli bir ltaba rnil'asl sayan
In(tirt:otrt'lil [rir ltlticri.'lt intirat'itlorlttIu olan Osrnarrlr clct,lctini, 192--]'dc
kttt'ttllr;r brqiiiil..ti 'l iiriiil'tr rrrilli rlcvlcli.vlc iizdcglcqtirrncli, Avnrlta
{g,',iclicriiiin lntttl:t'n'['iirkive ile ilgili rncscic:lr i'iirkivc CLrrnhul'iyctinrr
[.;rt';;t z-atturtt rllql ltakstz: tntt;tttrelelct'inin rrecicnicrirrclcn biridir. Yrrrranistarr,
'f iirliil,c :rleylrinclcki qaltalarrncla Batrlrlara clairna bu goriigii l<abLrl cttirnrcyc
1:alr5tr'. ()srrtaitlr'r'utl nlillcrlcrrrast ItrrllLrliun tcrlinali altrna girrlc artracryllr
lll(r ii,.r litktitlaltrra si1.,i:;cti sottttttth 19. 1'Lizyrlcllr onu. Avrtrpa dcvlctlcr
si:.1:ilrinin llili i.il ii)'.r:.i rlLrr.rtitutta tctircccliiir. Irakat fiili i;;birliIirrc l<ar;;rrr.
()l;rir;lrrlr rlcvlctirrirr Avrulla rlr:r,lctlcr sistcininirr bir par'gasr sal,rltnan.ursrrrclarr
l?.trsi';i vi: \"ttnlrtti:;iart'ttt dirt ir-1,1'1t-'n' ilcri siirrnclcri solurnltrdLrr'. Arrcalt,
'.in'ln ci':lc:rttcl< E'.crcl'ir ki, Protcst:itt irll.:clcLin trrlunru lhrkll olrnugtur.
iizcili!<ic itteiltctr:, I'apattttt rniisltitrtrrrlala slratc.iilt rnal satrna yasaIrrrr
rifiz;tt,.lr ctlct'ck ti 16. r'i.izyrlclan bcri Osrriarrlr irnparatorluIu'lra yliksek
kalitcii b;rrrrl vc qclilt ihracairrrr stircliirrniigtLir. Beli yanclan Osrnarrlrlar da.
(ritrt Ai'tup:t'c!a sisicittli olarak [)rotestarrlan ve Kalvilristlcri
,.ic,'.i.rkli'nti.lictrlir'. Ostn;rttit irnparatot'ultr'rrcia pragnralil< cliiqiinceli btirol<rat
I rlevlctin tttctiiltatirti helqcyin iistLlrrclc ttrtarrkcn, isllirni
irlL:r,io;iyi lcrrr:;il cilcn r.tictna. IJatr ilc yakrnla;lnaya kar';r qrl<lnrplardrr. IlaSka
'l'Lirl<
ilrq l',olitiliasrrrda pratik zanrrctlcri g(iz0nLindc tutarr
1[r.:_yiiiilc, htrr;irrr
.iakial
li
rni r rt t arihi kcilicn lcri orad acl r r.
birr"oi.,r';ri i
rl'.:i'i':i. :til;uirl;ti
'(. -1'\\ii{Li['r\ Gt-l\/liNLII( SiSTlrMl.lrRi Vli
j)lrvl ili'i, li; ;-{-lli,'li
t1!
OSMANLI
h,lillctlct'Ccirti'r,cli v'c llir"lcSntig Millctlcr'itt kLrrurlugundarr bir yiiz.yrl
Napoleon'Lrrr bcrtar:rl'
cqlilriicsirrd0n sorrrii. Avrupa'yt birbilil,lc siirekli rnticaclelc halinclelii dcvletlcr'
vc ririllcticrdcn oiuqtitr-r1 bir l<rta olarak cicf,il, tersine tel< ve birlegik bir'
(irrr
tr. Avtt:tttiylt tJci,lct aclatnr lv{cttcrrriclr.
Avrrrpa C'uirrlrirril,eli )':)pnla goriigiinti ortaya attr. Ona gore, bLr birlik btiytik
irir clevlctirt cgctttertliIi de!1i1, cle:vlctler arasrrtda bir orgiit igincle igbirliIi ilc
.sir1-thriabilir'.1i. Avrupa'tl;r lrut'tSttt vc r.r'tcvcut rnorrar';il< cltizcnin rnrrhalhzasl ve
qri';rrrii rl(rrra alrrrtrrlst igin. diirt btlyLik clcr,lcttcn olLr;;an birliIin, Avrupa'rrrrr
ht:iimrigi bir yerirtricki ihiilal irarr:l'ctinc krrgr nriiclahalc hakkr getirildi. lB l5
Vivatrn Iiortgt'es;i'trrlc Diir'llii ittiiak, Mctlcnrir.li Sistcrni'nc Lrygun olai'itk,
Ar'frtp;r'rrin clui'itttiutttt gili iigrnclt [izcrc lrcr sct]e toplanrnayl, bciylecc
\/i;'arta'rll llut'trlan :;lrlfilioi,u .s[ircllirecek ciainri bir rlckarrizrna olugttrnnayr
krirr l;r5lrrtlr. {lt.cl nilciigi vc lbnl<si-vonLr clikl<atc alrnnraz-sa. Mettcrniclt
Siisir:rni ,r.irrrriiici 1'Liz.1'rl nrillctlcrarasr <)r.gi"itlenruclcrinin lrabercisi tclakki
cdiir:trilir"'
'll.lt. V.rn Srtrik. "N'lrrit,:rniclrs I)lun tler Ncuorrlrrrurg l3Lu()pc lUl'l/1.5", I\littcilunscn tlcs
iictirrcitlrr:;clr,:it lnstilrrts lrir {ic:rlrii:lrt:rlirrschune. 6() (1925) P;t l0() l2o: llW Schnnls ( I940).
Io
BAb-l Ali, Viyana Kongrcsi'nde ternsil eclilrnccli. t)stnanlr clc.,'lcl aclunrr
ve larilrgisi Cevdet Pa,sa. Bib-r Ali'nin o zaman Viynna l(ortglcsi'nc krrtllttut
flrsatrrrr yakalayartradl[rrrr Lizlilerck yaztnakta<.llr.' Kottutcnin
sr)r1
ilgisi ttlrttt lrct' Avt'ttp;t
clevleti ternsilci giindermigti. Tabiatryla, L)smanlr devlctitrin clc cn azntclrttt
agarnasrnda, gdrtigUlen konularla lter lralrg; bir gekildc
l<endisini do[rudalt ilgilcndiren birgok konuda gori.igrnelere
kattlnlt
lral<lrr
vardr. Fakat Cevdet Paga'ya gdre o zanran clcvlct. irrrpnratorlrrk iq:inclcl;.i i,;
sorurnlarla ufragma (ozellikle ayanlar ile tnticadcrle) ytiz-iindctt btt gibi (irrcrnli
drg olaylarla ilgilenrnedi. Oysa, Irranstz hcyctirre verilcn talittr;rtta Clutrlr:s
Talleyrancl Avrupalr lltiyiik Gtig'lerirr C)stttattlt irttparatorlu(u'tutt.t toltt'rrl'
birtlinltifiine ortaklaga terninat venttcsi gercktiIi flkrini ortaya rtnriqtr.
Ccvdet Paga'nrrr inancrna gorc. Osrnanlt dcvlctinirt kolrgt'cyc klttlttt;tst.
llusya'nln saldlrgan politikasrnrn clizgirrlcrrrnesin(le yararlr olabilircli. Iiransrt
vc Avust'.rrya ile beraber irrgiliz htikiirrrcti clc, "Ostttanlt tlcvlctiltin Avt'tt1l;t
statiikosunu tenrinat altrna alan genel bir andlaglraya clalril ctlilrrresi" lilirirri
clesteklcrnigtir. ilrgiliz devlet adatttt Carrning kongreclctr l;(i1,lc lrit' sottttt'
beklcrnig, fakat I{us1/a'nnt itirazr iizerirrc Osrtranlt itttltatator'luItr igin gcrrcl
bir tenrinat fikri sLtya dLi$ttlii.,stiir.'
Osrnarrlr itriparatorlu[r.r'nu Avrupa'clalr tcclit iqirr. t:1'liil I fl | ,i'rlc
kurulan Mukaddes ittifak'ta, Qar l. Alexarrdr ittilakrrr lln'istiyarr niteligi
I'iirkil'c'rc lr;tt';t
larr talitttitt tclcti
Lizerindc lsrarla durdti. Giintirnlize kaclar bu ttir bir siyast:t.
Yunan diplornasisinin de ternel tagl
oltttt-tgtttr. Olacak
Metterrrich'in baqlrca kaygrsr, Ostttattlt irnparatorlrtfrt't.tt-ttt ltarg:alatttttit:itttut
Avrtrlra kuvvetlcr dengesini bozaca{r ve bunutt gertel bir :;ava;n 1,ol itqitcalll
idi.
1832-
1833 ;v4rslr bulrranr srrasurdaki gcligntclcr,
I\'{cltct'rtir:lr'irt
kolkularrnr talnarnerr haklr grkartntgtrr'. Napoleotl'tltt cltigrtrcsirttlcrr solrul
I{usya, Avrupa siyasetine lrakirn clururna gelrttig; Balkarrlar'cla ve islanltrtl'tll
Osrnanlrlarnr yerini ahna lrayaline herz.atrtanclatr dalra gok bit' tltttttllit dt:r.'itttt
etmigtir'. 1832'cle Mrsrr Valisi Melrrncd Ali I'aga ot'clltlitrtttttt Attatloltt'rtt
i5gal etllesi l<arqrsrnda garesiz kalan Il. Mnlrnrrrcl ( | 809- I lt-19), I{trsya lclr irrc
Avrgpa ltuvvetler dengesirri de[igtiren ve fiilcn Ostnattlt Stlllittttnt iclelr'r (iirra
tflbi bir hale getirerr 1833 I ltirrkar iskelesi AndlaSrnastrtr itttzalatnl$ttr.. Ilu
altcllagrla ile Osnrarrll htiktirncti, IJclfazlarda I{trsya'ya (izcl ltir stalii tattttrtitl<
zorLlncla kalnlgtrr.a B6ylece Qar, Mlstt' ltteselesinilt ilk agatttltstttcla llatr
vt'lstlcllc citlcr
gcsntntctrropnlische-n Organisirti()n' | [t l5-
Mcttcrnichlirt Osntattlt Politikilsr (l u l5-I 848). Alrkara
2 -l
arih-i Ccvclct. 2. ilaskr istanbtrl. XI. Cilt, 1309. s. l-5(r- l6
|
.
I
ti20' Alrrrttt: ll
1.;l
'l
tlttt:t't'
( | r)')(r i
.
I Anrl.:rsort, The Easlerlr Qtlcs(itln, s. 57--58.
I IIitlrkar iskclcsi Antllagtrrasr'nrrr gizli ntadtlcsirrc giirc. I{rrsvr'tlttl
p:l<li;nhlr askcri vlrrtllllll't,t
k.r$rlrk. "l)cvlct-i Aliyl,c I{usya dcvlcti lchirre llilini ('arral<kalc llolitzt'ttt kuprrlttlrk. r';ttrr hiqhrr
vaSarrcl s;rvag gcrnisini hcrhrrngi bir baltrnc ilc girrrrcsirrc izitt vcrtltctttcf i" tallrlriit cttrri;lir
tl
f,)
rlolu lrirIl
I
[ulrl ]nalcrk
Avrrrlta cln,lctlcrirrin gckingcn siyasetinclen yararlattmrgtrr'. ikirrci a;arnacla isc
( 1837- l8i9). [iransa'rtttt lv'1rstr yanlrsr tavn, Osrnanlr irnparatorlLr!Lr'nun
nraddesinde: "ma.iestelerinirt, Osrnartlr irnparatorlu[u'lrun 1o1,.r'alr
btitLinlti[tine ayn ayn kefil olduklarr" ifade olunrnakta, bciylecc 'l'iir'l<iyc ill.r
r)
biitiirrliiIii lrrrsusrrrrda Batrlr igbirliIini cngellcrrigtir. Fakat
Osrnanlr
kez Avrupa rnilletlcr hukukr-r gtivencesi altrnda Avrttpn devletlcr sistcrninirr
\
olrlri:;rnrr.rn Nizib ycnilgisi (24 IIazirarr 1839) ertesindcki rrazik drrnrmda.
ingiltcrc vc Avusturl,il''.t"l onciilii[li ile Rusya, [rransa ve Prusya da claltil
Ilili'iiii I)cr'lctler ltirlc$rtii,.lcr. ilab-r Ali'ye bir rtota vererek soruna bir q6zi.irn
iriri;ira:;rni tale;l ctinirsir:rclir-. Iloylcce. Avrttpa'claki kuvvetle r dengesini ciddi
bir lrargasr lraline geliyordu.
Buna kargrlrk, Osmanlr Dcvleti, 1856 hatt-t htitnayunu ile tcbaasrrrrrr
ya$aln kogullarrnr iyilegtirecek tetnel rc{bnnlart yaprnaya soz verrnigtir'.
ingiltere, Fransa ve Avuslitrya, Osrnanlt egetnenliIini ve toprak trtittirrliigiinii
ortaklaga terninat altrna alrrken butta kargr girigirnleri srva$ scbcbi
sayrnrglardrr. J'arihi oiarak bu durunt, 'i'tirkiye'rrirt Avnrpa ilc uzun bir'leqnrc
bit tclrlikeli dur.uttrda "Avrupir Konseri" (Euroltean
(lo;1r-:i:tt) tckt'ar oitr-ira grktttlq, I{ttsy:r'ttln LILinl<Ar iskclcsirrde sagladrIl
irn1i.;az-ir ririntit.i [rcrlernl' cililniiq oluyorclu. lB38 ticaret Arrdlagrlasl ile
Osnrinir toplakiariirdit gcniS ticari irrrtiyazlar alarr ingiltere, irnparatorlufun
f i;11;rk tchtlit crlcn
Iopr"al<
[riitiirrliifiinii vc -fanziittal. refornrlarrnr srkrca
clesteklerncyi
ingiliz tttifitzuttun C)stttattlt irnparltorlu[u'nun her alanrrrcla
crlrl'rcri lraic gcldi[i l6-19-llJTfi y'tllarrnr l<apsa1,an yeni bir cldrre rnirr
lr;r5lairrrctycit. FLairsa iutriq lliiyiik Dcvlctlcr'irr hcpsi I-ondra'da Lriraraya
1:'-'lt:rck I5'i'crrrnrlrz I840'tj;t, i"4r:itntccl Ali'y'i, Osrnanlr padiqalulrrnl<inc rakill
bir i^rrl11 i;ntrltratoi'lu[tt {ll<rinclcn vazgcgr]rcye zorladrlar. Btr rrohtacla,
Aviir1l.r rlcvlctlcr i arastttclirl':i lekabe t devatn etse cle. r\vrr.rpa kuvvetlcr
rlcrrrtr:sirri i.ontnr;t i.:u.1,gisr ottlart _yinc clc birantd:t t>irlik hnlinde tutLrl,ordu.
[]iir,lccc" ()::rrnanlr irnparaiorirrf,u'nrrn alrir yazlsl, 19. l,iizyrl AvrLrpa
Lri;li"ia:;itr<lr.
LJLt,
ri i 1-,lor lilr.;i:rr rr irr
c;i iirrcrt ii i ortitk sorLrnu hirl i nclc idi.
,4slrntll. Ililviik [)cvlc{lcr"in, l8l5-1878 clorrcrnilrcle ikirrci sltrf
tl,.:i'icii,'r irr i,;i;icr inc ntirrluiralc igirr onc slirdLiIti ncdcnlcr, csils olarak
irrri'.ii1ilii;1111.-11 pok {ark ir dcIiiJir. Ancak bugtitt, gerrel bir sava$a yol
:rr;;;l'ilc,:cl< il'iiir'.,a:..'r';.nrilin, llirlcqrrrig Milletlcr 0rgiitii yoluyla kiiresellcgrniS
irir rlii;:,:rr ir,:iirrlc clr: rirnrnakiaclu'.
lli i i'tic J;r'arr:ra'irrt da ittifhkzr katrlrrnryla beq clevlct taraflnclarr
iiirz;rltrnriii rii;r:ir,ii bclgc, Ilr',riazlar lv{trkavelenamesi cski statLiyi,i gcri
Il. rrr,-\r(l'11r11 i;liiii azlr l<lttLttltttnil soll vcrlliigtir. "Yabancl tilpe lcrirr
sil\/A; r:crnilcrinirr (arrakkalc ve islantlrl Bofazlanlra giriqi" yasaklanryor ve
bc; Ilitr,fili [)cvici L.'rr kata;':i sa],gi gosterrtrel,e r"e altnati l<arara u)rlnr',,',."t
vcrii,r.rllrrlr, liu:;i)zk:qr;lcitiir cn ijrieriili yanr. brr ortal< taahlrLidLin Ar,,ru1ta
rrrilli:ilr:ruir;l:;r irrrl.rrkriiiutr bii' parEasr halinc gclnrcsi ve btiyi.ik devletlcri
!r:rililr rcrrrrl.r ilirc:ri,lii'. iJrr, C:;rtlrrrlr l)evletit.tirt "AvrLrp:r I(orrser"irrc girnre
:;iir':r'in',lc iili r,rlrirt sa';tlint5tu'. lB53 yrlrtrda Car, Osnranlr Ortodol<s
I Irri:;tii'rrr {r:i",;r:istnrrt ktii'lt1'ttcusu olttt;i iddiasrncia bLtlununca, biiytik ;:r,lctler
Ir;rrc!.'clc rtrtrrri${ir- itrr:iiiz'.,c Iitatistz hiiktirrreticri RLrsya'1,x li;1ys1 Klrrnt
I l,rririrr;ic 11 8:;.1- | 856) i)srri:rrrlryi rlestcklcrncye karar vcrrniglerclir'. 1856
I';ri.is ,A rrrilr;i.nras;t';'i;r clri ilii.t'iik Devlctler', fLirkiyc'yi doIrLrdan Avnrpa
licn:,c''r.i'rr..- tlairil clcvlciirrt' Arasnra soktnuslarcltr. A;rdlasrnanrrr VII.
t:liirii kcrr.
I'
si,ireci rrin baglarrgrcr anlam tna gelrnez rni
?
+lOsrvrANt-r REFoRMLARI vrj MODrirrN
.f
LJ
TTI( I-
YII'NiN DOGUSU
1856'dan sonra
dr.,s
ve i9 yaprsrnda Ostttanlt clevleti, Batr
ile
btitrirrlc5rnc
igin ciclcli onlernler aldt.Tanzimattn getircligi refbrrrilar (1839-lBll),
karrurr
oniinde biiti"in tebaantn egitliIi. Batrdan bazt temel kanunlarrn alrrrnrasr. ,ser'i
nrahkcrneler )'anrnda nizarttiye Inaltkemeleri kurLrlrttast, vilayct kanuntr ilc
Fransrz 6rnefi genig yetkili rnahalli idarelere',ticut verilrnesi (186.1),..,e vcni
nizarnnarnelerlc Ilrristiyan aztnltklara tcrrrsili ttrcclislcr
q:g1'qgvg,si111lg
orgiitlenrne hakkr vcrilmesini igeriyordu. Batrlrlagrna yolunda bu sorr dcrccc
ilcri liberal refbrrrrlar, anayasanrn ildnr ve 1876-1877'cle ilk parlerncrrtorrurr
toplanrnasr ile dorul< noktastna erigti. Fakat RLts1,a, l8-5(r vcnilc.isinirr
iritil<arlrnr ahnak igin frrsat kolluyordr-r. Balkanlarda bLiytik Bosna-llcrsek vc
Brrlgar ayaklanrnalarrnr destekledi. Osmanlt hiikiirnetinirr rnali iflis ilarr
ctnrcsi,vlc Batrlr karnu oyunu kaybetti[i ve Batrlr devletlcrirt tarahtz krilaclllr
irrarrcr iie savag ilin etti. 181'7-1878 savagt, Balkartlarcla Lrtir,tik topraklarrrr
l<aybeclilrnesi vc irnparatorlufun pargalatrtnasryla sottuglattrlt. I]u rltrnrrr.
'ftirkler arr.srrda o kadar derin bir hayal klnklrgr yaratlr ki, II. r\bcltillrarrrirl'irr
(1576-190r):;altanatr boyunca, Ilatr ntifuzu ve'farrz-.irnat pdlitikasrrra kur'5r
giiglti bir islilrlcr hareket devlct politikaslnr korrtrolr-t allrna alclr. tlir lcqilr
Siiglii bir Alrn:r,rva'r'rrn do[u,pu at'drrrdan [rurta kal'gr Rus-t'a'y r [;r'ansir \/c
irrgiltere gibi Batrlr giiglerin bir rntittcfiki ;,apan Uglti ittilhk kurrrlrlrr. Ilrr
drrrurnc'la 1878 Berlin Kongresi sonrasr AvrLrpa kuvvetler clenscsirrrlr: (irre rrrli
cle[iqirrrler gerEeklegnri,s ve Ostttartlr clevleti Ru.syit kar.,srsnrcla telir:rr'
yalrr rzlrfa itilmig bulunuy'ordu.
93 savagrnda llalkanlar i'e Kalkasya'claki Rus ilcrletneleri kar';rsrrrrla
Osrnanlr devletinin gare.sizli[inden y'ararlanarr irrgiltere, 1878'clc I(rbrr.s.
1882'de Mrsrr'rlr iggali yanrsrra Krzrldeniz ve Ilasra Korfezi'nc gircrcl.r
irnparatorlu[un pargalannrasrnclan aslan payrnr aldr. Artrk I-lindistarr l,olrrnrr
l':i't.t.trt kontrolLr altrna z.ldrIrna inartan ingiliz irnparatorlu[Lt'tttrrr eski tcrninat
vaadle:i ur.rutulclu. Bu, gelecefini bir bli1,i1li dcvletin gfivcncesinc vc lierrtli
l1
lialil
ltrulctk
d0gr
.stmtc.iik dLrnnl.runurr Orrctlitrc ba[latnarln bir clevlct igin rtc kaclar rtazik vc
tclrlikcii bir si;'xsg1 oklufunu giizlcrirrriz iirrtine scnnekteclir. Yeni geligrnclcr,
Osnranlr cirS politikasrtrrn latttantcn veniclctt yclnlcnclirilrncsirri
Balr trtralllttlan tcrkedilen, I{us1,;1'11111 ernpcryalist
11crcktirrncrktcl,lli.
bir yandan cla Bizarrs
inrparatorlrrilu'nrr tckrar diriltrneyi dc[i;rlez Lrir rlilli politika olarak izleyen
errrcll<rLiylc LarSr kargrya btrrkllatt Ostttatrlr devlcti,
Yrrnarr rlevlctinirr crrtrikalart ortLirtclc yalnrz brrakrlrl'ordrr.
(-)srrranirlrr. Alrttativit ilc
Bu ltoqLrllarcla
tarl bir iSbirliIi politikasrna 1,6,'.t.1,''lcr (l(ayscr ll.
\\' illrclnr' irr I l"iq)t) i:rllirrtrrri zi1'lu'eti).
lq l4- i9l8 I. Diinl'n Sava$t strastnclaki olal,lnp ve 6zcllikle rllitLc{lk
tlorrrrrnlsrrrrn (,llinkliirlc Llofazt'rrcla l,cnilgisi. cliiny,aya T'Lirlii;,c
vc
[]nilir,:lrrrrir lrat,ali stratc.jik ijncrnirri gi)stcrnriqtir. Qanakkale savaglarrnrn [rit'
lrrihi oncrni clc. Arral?rrtalar girlibi N4ustafa Kernal'in Salrstrrcla
-l
irrl.ir:r'irr [''ir rnilli kairrulnriln bt-rltrtalat'tcltr. L Diinya SavaSr'rrn ct'lcsirrclc,
liccci"ikli f.ir <Jiirlornat olan Yuttarr DrEiqleri Llakanr [lleLrtherios Vcnizelos.
lli;,:rir.s lnrl-.riralorlrrIu'nLt canlattdtral'ak YLtttatt lrayalini gcrgcklcgtirnrek
iil-,-'rr' itilil'ri''rvlctlcrincicrt tiint clcstck safladr. l5 Mayrs l9l9 giinti nri"ittel'll<
tl<'rrurrrrrrirsrnrrr liirilrvcsi itltrrtcla Yttttan kuvvctlcri. bir ytizyrl oncc Navarin
b;,:;l..rnrnr airclirrr ;ckilric iz.rnir''c Atkat'ttta yaptrlar. Brrnu izliycrr <llaylat'tit
l,r;.!:ir
lril..;ri'csi
ili
biiinrncl'tcclir'.
O
zanran saltanat tttcrl<czitri iggal alttttrla
hirlruirlrrrart rrriittclli< clcvlc:tleritt baskrsr ilc inrzalarrarr 1920 Scvr Andlaqrnasr
((r:i fi.i rrurtlrli:lci') i.,.rrril r,'c llavalisirri Yunattistan'a btral<rrketi Attadoltt'cla
gciril liiiiLicicri n-:ri:1cfiklc-r arastnda pa1'laqtrrryot'rlu. O zatrtan, l-iirk vatantnttt
lirr;rrl;utirutsr i.qiir rriiiltclrlilcrirr Yttttanltlarr kullanntastttttr bLiyLik bir hala
itllrc;ri1rrri vc l;ir piarra lcar.,st'['iilli rnillctinin topyckLin giiqlii bir ciircniS
r:ii:;ir:r,-'r-'citini kilrr:;t: tirltntilt edcnrenti.,slir. l(attttrtca, a.vltl ltata;,1 [rrrglirr
Avlrrl,ir tlirlipi tcl.rar clttrcl<tcclit'. i'lg 1'rllrk tnticaclclccle rr (1919- | 922) yeri
['ii rrrillr:l rloitlrr. \'rirranlr istiliicrlara vc I. Dtinya sava$lrll kazanattlara olclttftr
Luclar', i;sgrrl iilirrrtlr bulrrirarr islarrbLrl'claki llalilbnin ntirlcvlalat'tna karSt
I'iiliitiilcn rnilli rrliica<lclc.lc vLtrsrrlanrtrast gerel<ctt nokta grtclttr: Mtrstatir
Kr-';rurl. Airl.;rrir'clrr bii'lnilli nrcclis topla;'arak dcvlcti. rnilli it'aclt:yc
,.lr\';rntlinnr:i, ),rrr.ilrirr i:elccc[ini ilqilendirctt l<ararlat'r clailtta TLirk rrrilletirtirr
lcrrr:;ilci:;i Ilii\/lik Millcl lvlcclisi'nclcrr grkat'trntqtrr. Bu suretlc I(rrrtuluS
Slr';i5r, a.,,r1l z:rrnarrcla'l'iirk rnillctinirr patrirnonyal Osltranlt
ltatteclart
iclarcsirrc son vct'erck r\r'rLrpa dcvletlcr toplLrltr[Lrrra cqit kogLrllarla katrllna
l.rrr';rrlrlrtrrrr r,'r-ll'grrla'y'an rlilli bir clcvrirni il'aclc otrnekteclir. Avrupa bLrglin btr
r:crgcfi g0z-arr-lr cdr:n bir tututrila, T'iirkiye Cr-rrnhuriyctine karqr cski $arl<
lr4csclesi q'crgcve'sindc yiiriittilen rnlidalraleci, r,csayctci politikasrrrt devattt
cliirrnc scvclaslnda gorirrrnrcl<tcclir. 1922'de l'iirl<-YLrrran cephcsini ziyarct
,...di'ir Arrroltl 'l'ovcnbee.
Ttirkleritt, [Jatrlr iclcallcrin bayl'afr elinde
Batrya
konusr-r iizerinde duniir-rgtur. Osntarrlt InrPnl'31s1'luf,u'tttt Ilatrlr cicr,lctlerin bir'
yan srirntirgesi haline getircrr kapittilasyonlar crr atcqli tartrgriralnra l,orrir
olrnug ve gdrti$lnelere i"ig ay ara verilrrtesine yol agrnrgtr. Ctintinrtiz-ilc clainrit
geleneksel dtiqrnanrn oyLrnlarryla, AvrLtpa Birlig;'rrde Tiirkiyc'yc il<irrr--i srrrrl
bir statli venne giriginrleri, AvrLrpa'nut'fiit'kiyc'.v"i ttastl ltala Osrrranlr
sLrltanlr[rnrn bir devarnr gibi gonne efiilirninin agrk bclirtisiclir', 192.-]-192[J
arasrnda, Ttirk rnilleti ve devletinin tek tcrnsilcisi olan Bi.iyi.ik Millct fr4cclisi.
Mustafa Kernal'in 6nderliIinde, T[irkiye'yi clernokratik. laik ve rrroclcrrr bir'
rnilli devlet clunrnturna ylikselten devrinr kattunlarrnr l..abul ctti. Ataltir'l< r'c
onun nteclisteki inkrlapgr grubu. Lilkenirr radikal attlittttryla []atrltlrtlrrr;rsrrrr.
-l'tirkiye'nin Batrlr lnilletler ailesinin bir Li1'csi c'rltttast i!,irt
0tr5ar
t ollurli
gcirdliler. Bu anra;la inkrliiplar birbiri arcltstt'a geltli.
1a
.s) I
Irl(SENi
O. YUzytL osMANLt
Ut.rce,si. DtlNYA t,t(oNONIisiNit't
1250-l,500 yrllarr arasrrrdaki drirretrcle . I-cvant. varii iktisaclcrr
ig kesimleri de kapsayan dolLr Akclcniz iill<clcri, lrril'iilr
biitrinle;;rnig
kegiflerdcrr once Do[rr ve Batt arastndaki tnal ve lrkir alr5vcriSirrirr crr carrlr
bolgcsi lcli. 1300-1453 dcincmincle Ostnanlrlat' <)lrcc Ftrat'tan 'l-rnrir'\,;r.
I(rrrrn'dan Ege adalarrrrit kadar Anadolu vt: Llalkarrlarr f'cthcclcrck liirrr
bOlgeyi egenrenlikleri altrnc!a birlcAtirdiler. l4-53'cle isc, []atrilrttr hir lraglr
telrclidine rafrnen istanbul'u fetltederek gehri itttpat'atot'lttl< [ra5l,,ettti vlptrlar
ve bofazlar elcseninde Anadolu vc Balkarrlarr l<altsay'an biiytil< l;ir'
illparatrlrluk 111s:yrluita getirdiler'. Ottalttrtct ytizvrl baglarrnclr
irnparatorluklarrna Suriyc. Mrstr. Arabistarr vc Ycllett ( I 5 l(;- l5 I 7) llil;i Aralr
topraklarrnl da kattrlar vc I-lint OkyanLrsuna grktrlar. Ilut'adan ltcrrclilcrini
t,ortekiz,lilerle uzun bir rrriicadcleye itccck bir politika ilc I'littt Oltvunttstt vr:
l(rzrlderriz Lizcrindcn gegen hac ve ticarct y'ollartttt ltontt'ollct'i itlttttit ultttal';r
galrgtrlar. l'ebriz-Bursa ve 'fcbriz-llalep ipcl< yolu iizcrindc tant bit' liortlrtrl
saflarnak arnacrylrt da, do[uda gegitli tarihlercle Tebriz (l-517. l-5i4. l-sfi,5).
Giircistarr (1549) vc Flazar Deniz.i'nclc ( l-5t3,5) Irakirrtiytrt kttrclttlrtr.
l(rz-rlcleniz'clen Porte l<izlilcri ge ri attrlar, Ycrnctt, Aclctt vc Blttrtiltttcttrlrrb'i
l<ontrolleri altrna alclrlar ve otcyanclart 1534'clc lrali.'ttr illral<r ilc []ast:t
Kcirl'czi'nc aErlrp, bLrrada bir cleriz iissli kLtrat'alt. Poltckizlilcr'\,c iurrt
Safevilerinc kargl Brsra vc Bafdad iizcrindcn I-lirrt-OkyilltLtsLl ticalctirri
irnparatorlLrk lehine yeniden canlancltrdtlar. Ot'ta-Dofu tclit'itt' cl[inva ticnrcli
iqin baglrca bir koriclor lralirre geldi (1517-1630). Vitsco dit Gitttut'tl:ltt sortt;t
dtinvn ticaretinin en cinernli kcsirnini olugturan I lint-Avt'Lrpa ticarctirrin
Itinrtiyle Avrupalrlartrr elirrc gcatigi icldiasr. brrgiin tarihgilcr trtt'allntlitn
recldeclilrnekteclir. 16. vtizyrl ortasrnda Liztrorr'a Urnit IJr-u'tttt yolLrl'lr
i0
[rirr
Lri',;i :;ilva5lrilrrrr l1:rlillnrrkta icli. I-,ozan Barrg Konf'crattsr'rrcla (24 'l'ernnruz
'l'ilrli hc1'cti giir ii5iilcrr her nrcselccle Avrttpa clevle tlcriylc c;;itlili
I !t2 1,,
t.i
dogu
llltr
l{alil InaluA
l:r.:ntal lraliarat gelirkerr a--vfn afrrlrkta baharat I(rzrlclcniz ve Basra kdrf-ezi
iizcrinclcn Ostnlttlr tilkcsine trlaqtl,sp{11.
l,'!.s3'.1. Llo[a;:lzrr sistcrni (Qarrakkalc Bof,azr. Marrnara Dcnizi \/c
ilo[azr) iizcrirrdc tlittr irakitttiyct, Ostnanlrlara l(aradeniz ve L)o[u
Avlupa iilkclcrinin liciLrcti iizcrindc kotttnrl sa[lryaral< onernli strate.jih bir
Lcrrrrr.rt kaz.altdn r.nt$ttr. 1.152'dc F'atilr istanlrLll Bofazrncla Bo[az-l(escrr
(lturrrcli) hisarrl,la gcai;;i korth'ol altttta altrkcn i)biiryandan Qanakkale'clc
Srrllrrriyc. r,c ttilicliilbahr'(Dcniz I(ilidi) hisarlatrl'la istanbul ve l(araderriz'e
l'latrclarr gclctrilccck salilrrrlantr iintirr[i kcsiyor ve l(aradeniz'i bir Osrnanlr
giilir lralirrc gctiriyordLr. (l-175'cle Ktrtrn'daki Cencviz. kolonisinin ve 1484'cle
Akkci'nrln vc I(ilia'nrn fcthi vr: 1497'cle Moskova ilc ilk ticaret antlagnrasr).
i:;tarrbtrl
iciciia stlurr<lLr[u gibi Osrnanlr, [(rittesans italyasrrrrn l.cvitnt ticaretini
s11L1cllcrlcir.ri5. 1ct'sittc gcliqtinrre irnkanlau saIlarntgtrr. Osrnanlrlarrrr ill(
trlrrrurl. 1352 l,rlrrrcla (icrrclit,lilerc, claha sonra cia Vcnedil< ve Florarrsa'ya
vcrtiif i ticali irrrti-r'at.lttr, r,ct'a l<apitiilasyonlar, bLr Currrhrrril,gll.t'1't Levant ilc
tii:lrcl lcl iiri siirriiirrnclcrini garanti altttta alnrtq vc bLr srrrctle cle I{dncsarrs
it;il1'u'srrrnr t:korrortiik tclhlrtna rittcrttli katkrcla [rulunrrruqtur. 15. ytizyrlcla
Gillitta'cla -50 kaclar Iilorartsll (icarct firttrast ftrali1,s11g icli. Aralanncla lvleclici
rilr:sirrclcn ltii:car'lrrr brrlrrntryor', I;lorattsa ticarctirtin i,rllrli cir'ostr 400 birr altrrr
t:rlrrnin olrrnrrytrrclu. I'ct'it 1453'de teslirtt olcltrgLr zanriln bir'9ok Cenevizli
tirce;rr' "lri1'hir'5c-r' rrltttzrttrtS gibi" (Pistarino'tturt ilirclcsi) e.ski tic;u'i
[l.rii.rctlclrlrc rlci'arrr cttilcr'. Ostttrrtlt'nttt italyan tiiccar cLrrllruriyetleri
k;irgrsrntJl valllrrir vcganc dcgigiklik, ottllrut Bizans'rn zaytf cl(jnenrirrclc
I g,,r'dc. z\, rradullr vL] Llllli:rn f:t;'tlartttcla l<rtrdtrlclart l<olonileri kcncli
r.stlrrrcirlii:i rltrn.i.solinrit:,t,.ltr. Saktz (1566) ve I(tbt'ts (1.570) btt s[irecin son
lt;rlf:;rlarlrlrr'. Ve'nt:rlili lrcr sirvlS sr-rttttncla Osntanlt ile licarct irntiyazlarrrrt
ycnilcnrcl:tc idi. i'iilrrrz llalcl;'1c Verncdik rrial alnnr yrlda birbrrg;uk nrilyort
aitrur cluf,ul'r brrlacakirr. Osrttartlt sttltanlalt ayttt ticiiri irrrtiyazlan l-5(r9'cla
Iiran:;a'_rir. l-;il()'de' Irrqiltcrc',t'c vc l6l2'de de Ilollancla'ya vcrtnek suretiylc
,/\\'ruPir ilc 1i'-'ari:1i gcrri5lctrniglcrclir. I6. vc ll . ;,iizyrllarcla [;rattsa. d'f
tic;rrr:linirr I ar'rriu)r Ostttanlr till:elcriylc gcrgcklcStirirl<cn bi.iytik licarct
krurrparir,:,ilrrrrnr iincLisii olan irrqiltcrc'cle [-cvaltt C<ltnllany. o Lilkenirr
cliiirr:rtill.i ticari y,'ayrlr;rntri vc kapitalist gcli;rnesinin tenrelini alrnrqtrr'.
()srrranlrrrrn Al'r'ur1"r;r-Ast'u itrirstttcla stilter giicri tcnrsil
cttiIi o
yi"izyrllat'cla,
i
sr.tilut:c clost olatt iilkcIerc bir ba[rg olarali.
rcri_\,orlrri'ilr. (-) /,llnrirn tcl< taraflr olaral< vcrilcn kapitiilasyonlar. arrcali
srrltirnllrr
irir
inrlit'lrz.lat
ItLl:l'ii';rirr l78l'rlc ltr:irzcr trir I'apitiilasl,ott altnasrrrclan sonra iki taraflr,
lnIlavrcr iirrtllliSnirllr ir:rline glclrrriStir'.'l'icalct giivencelcli saflayan ve hef
l crriit'nrrrcsinric gcni;lctilcn kapitiilasl'onlar, ??,1'liil( dLiqtik giirrrrLil<
i'crqisivlc yiii'iitiilrriiil (o zilnlur Ft'ansa giirrrrLigii 1'rizclc orr tizcrirrclc) r,c
z,arrrarrla
,Avrulxr'rrrn Ot'{it I )oItr'r'u iktisacli stjrnlirii aracr ltalitrc gclrniStir'.
0:,rnlrnlr'rrrrr agrk r-rrz-ar'1;olitiltasr. Avt'ul-xt nrcrkarrtilizntittitt tarnatnert tet'si
bir ekonornik anlayl;tan, ig pazarda rnallann bolluk vc trcuzlufrrrru ilkc
cdinen bir ekonorni anlayrgtndan (economy of plenty) kaynaklanty'ortlLr. []rr
politika, sonunda daha ucuz ve iyi kalite Batr mallarr kargrsrncla.verli sanaviin
gdktigiinit hazrrlarnrgtrr. 1800-1850 dcinerninde Osmanlrlar parntrk bezirri vc
istanbul igin unu bile Batrlr Lilkelerden ithal etnte durunruna di.igrni.iqlertlir'.
ingilizlere 1838 de verilen yeni irntiyazlar sonucu lngiltere'nin Orta Do[u';'a
ilrracatr, ttim drg ticaretinin iigte birine ulagrnrgtrr. Ozetle denilcbilir ki, l-5001890 arasrnda, On Asya, Balkanlar ve Arap topraklarrrrr kaplal'arr ucrriq
Osrnanlr iilkeleri, Avrupa'nrn iktisadi geligirninde, illtin Avrupa-r\sva
ticaretinde bir antrepo, sonra bir pazar olarak kesin bir rol oynnnrrqtrr.
r)
\
II
"MEDENivETLTn Qnrr$MASr"
VE Tunrivn
Batr Medeniyeti ile dtinyanrn oteki rnedeniyetleri arasrnda gelcccl(tcki
gatrgrnalan tarihin baglrca konusu olarak gdrert Sarnuel Huntington tartrqrnalr
yazrsrnda, Tiirkiye ve Batr iligkileri tizerinde birtakrnr ilging giizlcrrrlcr'
yapryor ve yorurnlalda bulurluyor. ilkin onun, diinva sorunlarrrra. bir sir':rs;ct
bilirncisi olarak genelde nasrl yaklagtrfrnr birkere dalra anrrnsayalrnr.
Fluntington'a g{ire, Sovyetlerin dafrlrnasrndan ve soEuk s:lvagn.l son
br:lrnasrndan sonra, olasr savaglar artrk rnilli devletler vc)'a icleokriiler
arasrnda defil, farkh rncJeniyetlere nrensup olup birle;;en ve kavnagan clcvlct
topluluklan arasrnda olacaktrr. Daha bug[irrden rrrilli devlet lrcr alanda gcr i
plana gekilrnigtir. Artrk insanlar, kendi kimliklerini etrrik ve dini adlarl;r
tanrmlamaya baglarrrrglardrr. Huntington'a giirb bu, kiire irlEti.siinde rneydunir
gelen hrzlr etkilegirr ve sosyal hareketliliIin bir sonucu olarak gelrrrigtir. Orra
gcire, medeniyet veya ktiltrir (o bu iki kavranlr aynr anlanrda kullanryor) err
yliksek ve en derin kirnli[i ifade etrnektedir. Genelde Arnolrl 'I'oyerrbee'r,i
izleyen yazar, farklr medeniyet veya ktilttirleri rneydana getiren ve belirleycn
en kuvvetli etken olarak dirr dgcsini ileri si.irnrektedir. O, irrsanlr[r clirrmederriyet esasrna gore, islarn. Konfiigiyan, Batr hrristiyan, Do[u htristivarr
gibi tasnif etmektedir. Huntington'a gore din veya medcniyet kirnligi, err
genig, en du,'in ve en giiglti kirnliktir. Huntington bugtin di.inyada bu nttlarrrclrr
altr veya sekiz rnedeniyet sayabiliriz, diyor. Ona gdre, dinlcrin btt iinettri
guradan kaynaklanmaktadrr. Dinler, devlet gibi yalnrz siyasi dcfil, 'l'arrrr-
birey, birey-grup, aile, kan-koca ve gocuklar, ferl ve toplutn
arasrttclaki
iligkileri dtizenler veya dtizenlemek iddiasrndadrr. Flernen $unLr ildve eclelirrr
ki. bu dirrler arasrnda islirn, l-lazret-i Peygarnberin hayatr ve stitrrreli kcsirr
bigimcle rnal0m bir din oldu[u igin, insanrn tlirn gtinltik ve sosy'al ltayaltnt
bLlttin aynntrlan ile 'fann buyrufu olarak belirleycn bir dindir'. Bdylccc
dofu
lhtlil inalcrl;
batt
islirrn, kcsin bigirnde tanrnrlanrr.u$ ve kurallagrritg bir yaSarn tarzrm ifade eder.
Ri1cr,. bu 1,3s.111 tarz-rna J'anrt brtyruf,r-r olarak rnutlak trir qekilde bafrlnlrdtr.
Iluirtinstorr'a giirc, gi,iniinriizcle gittikqe zaytflayart rnilli devlet gergevesinde
lic.r'r,crcle dirri l.irnlik 6ne gelrnektedir. Yalnrz gtigsLiz ve nasipsiz halk
liitlt:ic:rindc ck,[il. a1'drrrlar arastncla cla bciyle bir geligrne gdzlenir. cliyor'
IlLrntirrgton. 'l-Lirkiye'de Isldnr kirnliIi rnilli kinrliIi geride btrakryor
.s(')''rrsunu sorabilrlrcktcrlir. Din l<imliIi esastrr diyor ve rlisAl olarak il6r,e
crlii',.rr'. l''l'a.rrsa'cll uzurr sirre ya$ilyan bir Alap yan Fransrz olabilir altta, yArt
l.:;t{ rrl
i
l.
trl it tn;tz.
tiiiqiiicrr ciiirrlainrzrla clinlcr vc kiiltirrler arastttda etkilegrne, solt clerecc
Fiiilii v,c kurrri;r;rk bir lralc gelnrigtir. Artrk cllinya insatrlart, birbirini tdbi
olrlriItr nrcricrrilct vc]a dinlc tanrl,or vc tanllryor. Yazar. din farklrlrIl ile
hiililtlc cinik [arkirlr!irn da su yiiziine grktrIr, d[inyatrtn ltcr tarafltrda ctnik
kiikiin vc kirnli[in cinc gegti[ini de ayrlca vrrrgitluyor. IJu noktacla,
liairrrrrrzca, IIurrtinitlon kcndi teorisini <jncnrli bigirndc z-aytllatrnal<ta,
qcli;;ki_r,e clii;irrektcdir. iiuntingtorr, bir yandan rnedeniyct ve ktilttiri-i birbiri
yt:r'ilrg gcq:c[;iicrr (izrlcq kavraittlar gibi kullarttyor ki, sosyologlat'. trteseli btt
anrtll Kroebcr bu ikisinirr kesin olarak ayn nitelikte sosyal olgular olduftrnr,r
[r'lirrn:cl..irtlir. "l iil k so.syolo jisinin kurucusu Ziya Gdkalp igin de kiiltiir, bir
Ir!lirlr saitat. f'ollilor, tjrliiadct, davrantg biginrlcrini belirleyclt, onLln dr-lygLr
rlitrrr,r:;irrr krpsirl,iin crr asli kirnli[idir. I(tiltiir bir toplurtr igin organik bir
iriiri.iiriliii'. Vaz.gcr,:ilcrncz. dc[igtirilelltcz ve bagka bir ktilttirle bLittirtlegenlez.
llrrnr kar;rr (iilkrilt'a g(irc rncclcniyet. akltn, bilirn ve teknolojinin yarattrIr
ii;riii \'('
'\'irf.)nra
irrri. iri! Liir;rl;
iI
Lrii .\i.\tcttldit' vc tncclctril'et bir kiilti.irden
6bi-iriinc
ir.
-l'tirliiye
Lrugtirr aylt zalnanda Orta Asya ve Ttirki
iiirntirrqtori r,lr:r l.i,
r-li:i,ic(isilc v;r!irrrla;;rna vc birti.inlcgrneyi vegleyen bir politika benirnserniStir;
rr lrirr:rrli,r rla qcii5ki iqirrdeciir'. 'l-iirkil'c neclen tnlisl[ilttan Araplarla.de[il de,
cirrill lr,::al;alri. tlola,r'rsryla bLr topluluklarla birlik igine girmeye galrqryor.
I)gnr:k l<i. etnik kirllil< din kirnli[inden once gelrncktedir. T[irkiye'de strlislirrrcr gclcrrcl;ci l;ir parti iktidara gcldiIinde, etttik akra[ralartnr de[il. dirr
halcl**:Slcrirri an1'rlr, bu aradr Arap devletleri ilc dayanrgma ve birlik kltrtttzrk
igirr llaiel,ctc gcgi.),or; Ilatr lrrristiyarl ve Yahudi dtinl'astna kargl cephe alryor.
ilclh;rlclc clin kiurli[i itc etrrik kinrlik, tlirntiyle ayn geylerclir.
llrrrrlington, 'l'iirkiyc Curnhuriyeti'nitt AB LiyeliIine kuvvetle yoneldiIi
gcr'gcgirri vul'guia).aral.:. Llatr rnedeniyetini dteki rnedeniyetler kargrslnda
irrcclerrre kottt-tsu yaplnaktadrr. Glirrtirntizde, diyor Huntington, aynl
rncrl,:piyctc rlcnsup devlctler, bloklar halinde birleqrnektedir. Sonuqta,
rrrccicpiycI r,eya l<tiltiir tiirli[i. milli devletler kargrslnda yeni bir grLrpla$lltayl
(irrc Q:rkarrnaktiirlrr. I-lrrrrtittgton'a gtirc, AU. Avrttpa l<LiltLirli ve Batt
lrrri:;ti1,'arrl1g1111 pa1,la;an nrillctlerin birliIidir. Feoclalizrtt, ltlirnarrizrn,
rclbnirilsl'on, lfJ. f iizi'rI rr1'rirttlerrtrna l-clselesi, scrki.ilariznr (laiklik), clitt devlet
ayrrlrIr, liberal parla,tnenter dentokrasi, endtistri inkilAbr ve serbc1t ;taz.tr
ekonomisi Avrtrpayr tarihi evrirni iEirrrtc yapan ve yaratan rizclliklcrclir-.
Ancall btr tarilri deneyirrtleli paylagan rnilletler, AB sirresinclc toplanryor.:
AB'nitt tabii tiyesi sayrlryor. Lluntington. burada da qcliqki iginclcrlir. Ctinkii
bLr icldiasr
ile o rnetleniyetleri, tarihi deneyimlerirr
sonug olarak algrlamaktadrr.
o
rnevclana
getircliIi
bir.
zanran rnederriyetler, ilAhi, dc[igrn,:z
dogmalara dayattatt dinlerin de[il, evrim gegiren. geligen toplurnlarrl tar-ilri
deneyirnlerinin bir irriintidiir. 'farihi geligirnin ortaya grkarclrIr nruhassala. bir
Inedeniyet veya ktilttir yahut bir rnillet olabilir. isl6rn rnecleniyeti sorr qel<lirri
ancak . trzun bir tarihi evritn sonunda gergeklegtirebilnrigtir. ( cSitli clirri
cemaat ve etnik gruplar, uz.un bil tarihi beraberlik sonunrla ortak b(iliinrrrcz
bir ki.iltir,'ve millet nteydttta getirir. Bclki bunun ilginE rni.siillcrirrderr biri.
Ostnanlt toplulLrfudur. Tarilrgiler, bugiirr gittikge daha irrarrcllrrcr bir [riqirlrlc
bir Osrnanlr rrreddniyetinden soz edebilrnektedir. Buuiin Anadolu'rla. rrzak
tariltten gelen gegitli etnik gruplar, ytizyrllar boyu siiren bir tarihi her-a[cr.lik
sottttctttrda ortak bir Arrudolu-Ttirk ktiltlirtirrti yaratrnrq, onrrn kaltsarnrncla
birleqrnig bir Ttirk rnilleti olugtrrrrnug g(iziiktiyor.
Iluntington, dtjn"/a dlgtistintle yeni ekonornik, sosl,al vc kiiltiircl hrzlr
dcIigirrrler, ginrdi mociir olatt bir deyigle ktiresellegrnc kargrsrrrcla. rlilli
dcvletin gittikgc zayfladt$L inancrnda. Acaba 1'tirkiye' rrin bugtin kargr l agtrp,r
prroblernler bciyle bir diyalektik iginde agrklanabilir rrri? Ilugiin arrrk rnilli
'flirk
devletilrin kurulug ddnenrinde uygulanan reforrnlarrn. gi-icltilcrr
politikalarrn, gegersiz oldufunr"r iddia eden kirnselcr var. Ba$lansr!-taki
ideolo-iilere, meselA Altr Ok'a taassLrpla ba[lanan partilcr ve btirokratlara
kargr gtiglii bir kargltlrk geligrnekte, rnesel6 bir tevhid-i tedrisat kanunLrnrr
yeniden ytil'tirlti[e koyrnayr ilnkAnsrz grirmektedirler.
Medenivet birliIinirr milli devlet kargrsrnda giltikge gtiglencliIirrin bir
bagka gdstergesi olaral< lluntington, bdlgesel ekonomik tirgtitlenmelcri eler
alrnakta. Ona gcire :kortontik btitiinlegrnenirr cin gartr ktiltlir ortaklrIrdrr'.
VerdiIi 6rnekler arastnda Kuzey Arneril<a -l'icaret Birli,ii anlagrnasr ve
1960'da l<tilti,ircc birbirine yakrrr 'fiirkiyc-iran-Pakistarr arasrncla RCI)
attlagmaslnr zil:retmektedir.'l'tirl<iye, irarr vc ['akistan arasrrrcla kiiltiir
akraballlrrrrn TLirkiye ile Araplar arasrrrdaki onaklrktan dalra kLrvr.'ctli
oldtr[unu tarilt aragtrrrnalart teyid ctmektedir. Yazara s(ire, ekorrolrrik
b(rigecilik. ortak medeniyet bilincini destekleyen bir mekaniznra hizrnctirri
uormel(tedir. Yazar, verdiIi t;rnekler arasrnda, 'fi.irki1,s'nin Orta Asy,zr 'l'tir-lii
devletler ile ekorrorlil< billik arayr$n1r cjrremle kaydetrnektcdir. Btrna par.alcl
olarak, isldrn metnleketleri arasrnda diri-ktilttir ternelincle bir ekononrik birlik
ve iirgiitlcnme girigitnletltte tanrk olmaktayrz. Btittin bu geligrneleri g(iziirrtinc
alalr l-Iuntington, br.r girigirtrleri diinyanrzdaki derin defigikli[in iqaretlcr.i
olzrruk kabul etlnekt'idir'. Ania buracla da, Fiuntillgton'u diizeltrnek gerckiyor'.
Arap etnik bilincinirr tercili edilen bir politika olarak islirrr kirnli[i l,unrrrcla
()
I
lalil lnalcrk
rlo!tr ltatt
iirr plana geldigi gdzclen kagrnaz; isldnr devletlcrinin kurduklarr tegkilAtlar
cliirrl,atlaki benzeri tegkilltlar kaclar etkin vc faal gorlinmemektedir.
Ilurrtirrgto6'plt giizlerllccliIi baqka ilging bir geligme dc, Batt'ltttt lter
alalcla tistiirrlii[ii ve oltu lerrrsil eclen rnederriyete kargr oteki medeniyet-ktiltlir
qruplarrrr,-la p'.iltikqc liLrvvetlenen bir l<argrt ltareket, bir direnEirl ortaya
gelenckgi halk kitleleri de[il, 9oILt
lrktrgrclrr. Ilu 11t:ydan okLrniada yalnrz
Ilali<ia iairsil giirrntig aydrnlar clalri rol alrnaktacltr. Bu arada Huntington,
{}atl1,a klrqrt toplurnlar igirrde halk arastnda, Batr kiilt[irtintin gerqek
tizilc[,crlcri ),cr.ine, pop[iler kLiltiir iktibaslannrrr gittikqe yairrldt[tnt
r,..,rgulo,',',ri..latltr. Hcr haliikirda, arttk Batr. kargtstnda, oteki ktilttir
to1tl6i1ll-rrrr. pasil, itaatkar, ba[rrnlr bir dtrrr.rtttda defil, rnLrcadeleye kararlt
l.itlclcr olarak bulllaklacltr. Sonug olarak, Huntingtott, gelecekte gerEek
grtr;pr;ilarrrr, sava;larrrr btr rnecleniyet-kiiltLir grtrplarr arastnda ortaya
grk.aca[r
n
t iddia ctrrlcktetl i r.
iluglirrgtgir'a g(rrr:. bir din-rneclcniyet cliinya yi"iziinden silinebilir. O.
.l'ri,r-.pg"*'pi1 tesbit ettigi 21 rnederriyetten bugtin 1'211n't alttstntn devarn
ctti!,i*c iSarct etrnckteciir. Bunlar arastttda Batr tncdenil's1it]' cn seft bigirnde
rcl'tlit cclcn tjin-rrrcclcniyct olarak islirrtr gorniektcdir. Vaktiyle Toyenbee
de
rlcyiliin okunrasr l<argtstncia islArn toplr,rtrllarrnda iki 9e;it tepki ortaya
'i'oyenbee'ye gore tehdit kargrsrnda o topltrtnda ya
q:rktri,.rrrr ilcri siirrliigtiir.
.lilrri g.k riaha lniilaassrl't bir big,inri kttvvet kazantnakta, yahr-rt Ratt
I),;-rlrnrrr
bir ravrr ofiaya grkrnaktadrr. Tiirkiye hangi taraftaclrr?
sert
llrrrrtipgf on, T'tirl:iyc'clc Batr ilc biitLrrrlegmek isteycrr grr-rpla, Batrya kargt
iki
tlaglrca
olarak
yc
islArncllar
isiirrr cltinl,asrn" 1'onelerr
tcpl.i g.ij:;lercp
r'r,r.lc'ivcti
ilcr trzla$icr
llnr irirr vrt'l tIt
it
t giizlcnr Ierrl ektcd i r.
Ilai,varil;:i. l:clcli aralanncla rnensltll oldLrklan tiire gore birbirinden
ay,r.rltrlrr. Ilii-birirrclcn falklr hayvan tiirlerirtin Lrirbirine saldtrtna nederli
vas.pl alarrrpr korurnaktrr. Buna kargt insanlar farklr ktiltlirlcri ilc
kcrrclirri
'e a1,rrlrr. insanl ha1'vandatl aytran gey ktilttirdLir, bagl<a deyirnle
'oirlririrrr.icrr
ins:ui liiilliir yaratan liayvanclrr. Btr sctreptelt insanlar arastnda qattqtna,
i"ckahcl \,c sAVag, farkll ktiltiirler araslnda kerrdirri gosterir. l-evy Straltss'et
stirc tlcn ve 0tcki bilirrci, ltliltiirclerr kaynaklanan farklr sosyal davrantgltt
olan ittsatt veylt
sor.rrrt:r.rclrrr.. ilsaplar arasrnda ijteki, ayrr bir kiiltLire t'rrensub
gurtlp
benden farklr
geliqtiren
yagant
tarzt
ve
gunrptLrr-. Ayrr bir kiiltiir
ben ve
ise
farklrltk,
geligmig
kadar
ne
l<orrrpleksi
ola,16rr.. iirekiclir. Iiiiltiir
gruplan
arastttda'
insan
Gelignrig
olLrr.
giiglLi
ve
iilcki bilinci o kadar.clcrirr
krlirnlcr. rrriilctlcr. din r,e rncdcniyetler arasttida ben ve oteki bilinci en
kcsllirr i;ir.triqirlclc kcndini gosterir ve et1 getin gatrgtnalar o gruplar arastnda
orti^,a grkar.3atr rlccieniyeti ile islirn arastttda yiizyrllar sliren haglr
ile
sA.,aSlarr, (;tcki biitiin r:tltenlcr yanrnda din i,e ktilttir aynlr[r olgtrsu
aqrklrnrL''ilir.
Tiirkiye tarihinde toplurnda din hareketleri,
Lrlerna
vc mtisltirrr;rrr kitlt:
arasrnda iligkileri incelemek bugiin islArncr lrarekctlcri ltaklrryla anlarrral< vc
deferlendirmek bakrrnrndan gok onernliclir. insanlrk clt"igiirrce tarihirrc'lc sol,rrt
akrlcrlrk, mantrk yonterrri yanrnda intuitiott, yani insarrrn aklr a;arr evrenscl
sezgi gticii dainra gergefie erigmertin oteki l,dnlerni olarak giinclenrclt:
kalrnrgtrr. IslAm drigtince tarihinde mu'tezile, Ibn-l{iigdciiltik gibi akrlcr
dliglince sisternleri kargtstnda mutasawuflarttt sczgi yolu tarikatlarer vticLrt
vermig, halk kitlelerini stirtikleyen gtiglii bir Irareket olarak ozcllikle ll.
yLizyrldan sonra lslAm di.inyasrnda egemen olmugtr-rr. B0ylcce. f Iiic:cctiilisfAm Gazali, bu akrmr geriatgr islArnla bafdaqtrrrnrg, bu talihten ba;;lr;,aral<
isldrn toplurnlarrnda tarikatlar gori,ilrlernig bir cinern kazanrlrgtrr. Kayclarlcgcr'
ki, Osmanlr medrese gelenefi, ulerna arastnda icazc-t silsilesirri Gnzali'yr:
kadar grkarrr. ibadet lcurallarr yantnda sezgi gticiinLi ytikselterr seuril'. raks.
zikr teknikleri vecd haline gotiiren yOntemler ol:rrak ilzelliklc Anaclolrr'du
tarikatlarla yayrlmrg, gehirlerde ytiksek ktiltlir gevrelerindc tasavvrrl'l'clscf'csi
ve Mevlevi tarikatr ile en yliksek noktasrna
eriSirken Ttirkrncn halk
qevrelerinde, BdbAi, Kalenderi, Abdal, Bektagi erettleri ile barnbaqka bir rlirri
hayat ve bagka bir yagarn tarzt egemen oltnugtur. Derviqlcr ilc rncclrcsc
ulernasr ve danrgmendler arastnda giddetli bil rckabct. birbirini uzlagrnaz. bir
drglama gdrtilmtigttir. Arna devleti temsil eden otoritcler, ozelliklc clcvletirr
selimetini hergeyin tjsttinde tr-rtan btirokratlar, her iki akttnt aynt arrla,t'r1 ilc
benimsemiglerdir. Padigahlarrn uletnadan lter halia dcrs alclr[r hocalarr
oldLrfu gibi, birer tarikat geyhi de vardr. C) ddnemin bagta gelcn tar"ikat
geyhlerine carnilerde v6izlik veriliyordr:. 16. yiizyrl ortalartnda l(anuni
devrinde ulemanrn da katrldr[r btr uzlagmact hava bozulclu. 16. ylizyrltlr
Mehmed Birgivi, 17. ytizyrlda Kadr Mehnted'i izlcycrrr l(aclrzadclilcr.
slinnetin en katl ve uzlagmaz tenrsilcileri olarak, lstanbul'utt belli ba5lr
ciimilerinde, vaazlerinde Osrnanlr toplurnutrda tesbit ettikleri gcriata aykrrr
bid'atlara;;iddetle hticunra ve halkr krgkrrtrnaya baqlarnrglarclrr.
l\,lcsela.
Mehmtd Birgivi, para vakfinr geriata aykrrr bir bid'at olarak tatunrlarl<cn. lrrr
ideti rnilsltiman toplunr igin hayrrh bir kurutn sayan geyhtilislAttr ELnrssuurl'a
kargr hticuma gegmig, geyhtilislAm't kafir sayacak kaclar ileri gitrnigti. IlLr
giddetli goriig aynlrfl Mehrned Birgivi'nin Hanbeli rnczhebini izlenrr:si. ona
kargl geyhtilislarn'rn ise gok daha liberal olan Ilanell rnezltebinc lntri
olrnasrndan ileri geliyordu. 17. yiizyrl ortalanncla belli baqlr canrilci'rlc
vdizlifii ele gegiren Kadrzadelilerin dirr adrna agtrr saldtrtlart toplurncla clcrin
bir huzursuzluk yarattr. Kadrzadeli vdizler tesbit ettikleri bid'atlarr (trrcsclri
dlenlerden, velilerden. gefaat beklenrek gibi) geriata avktrt ilAn ediyor'lar ve
bu bid'atlan izleyenlcri kdfir sayryorlardr. Ategli vaazlert ile carnilerdc lrrlli
kitlelerini peglerintien siirtikledikleri igin padigah IV. IVIurad vc saray lurlkt
onlan durduracrk cjrrlernler alamadrlar ve sincliler; lratta bazt 7-atnan
Kadrzadelileri clesteklcr gdriindi,iler. Oy,le bir arr geldi ki, Kadrzadcli v,iizler
tt,I
do[Lr batr
citnri kalabalr[r dtttine dtigerek istanbul'da talikat iiyeleri iizerine yiiriinrcyi,
onlarr toptan katletmeyi vaaz edecek kadar ileri gittiler. Bu anargi ortarnr
iq:inclc nrernleketi tiirlij f'ellketlerden kurtarntak izere saraydan rnutlak
yctkik:r alan Kdprtilti Mehrned Paga, bu korkung bafinazlrk kargrsrnda
Irarelletc gcEti ve btittin krgkrrtrcr Kadrzadeli vAizleri gehir drgrna sLirdti.
Ilulttingion'irn gOzden kagrrdrfr bir nokta da, aynr milli devlet yaprsr
iqirrdc clin-[:.iiltiir gatrgrnalzrrtntn ortaya grkabilnresidir. islarnct akrrtr yanrnda
batrci, al<rlcr, pozitif dedi[irniz ktilttir deferlcr sistemi aydrn kesirnlerin
rlii;;iince tcrrrclirri olrrpturur. Bu kartezyen diigtince, davranr$ ve yaganl tarzt,
8. f iizvrld. ilkin l-:':rrrsa aydrnlattnia clonernirrcle ortaya grkmrg, btitlin
A.,,r'rrlla'da a.yrJnr gevrelerin cli.igtirrce ve davrantg tarztnt belirlemigtir'. Srrf
1
akrlcr \/c 1;o;:itivist cliinya gdrtigfinc clayatran bu harekct. Osrnanlr
irrr;'r;u'atoi'lu1]rrnu cla etkisiz btraktnarnrgttr. 18. ytizyrlcla ill<in Balkan
itrtr:llig:cntsi;rsr rrrasrncla kcrrclini gdstcnnig. istanbLrl'da Dirnitri Kanternir ve
Ir.urii al,clrnlar aracilr[r ile Ostnanlt btirokratlan arasrnda da yayrlnraya
hi;;lanrrgtrr'. Dcvlcti pcrigan lralinden kurtarrnak kaygrsrnda olan relbrrrr
tarafiarr ()snrturlr btirokra'.lart, bu fikirleri btiyiik istekle bertirnserleye
l'a;lnrrrrglarclrr. lti99'da Karlofga lrartqtnt intz.alavan Ranri Mehrned Paqa, ki
Iirrrl,:irrir''in closlrr idi, saclrazatn olarak iktidara geldi. Bu tarih, Osnranlrlarnn
l];rtr nrcclcnil,ctinc yonclig lrarckctinirr baglangtcrdtr. Bundan sonraki
riirircntclc ulcnrarirn ve gclenekgi topluttturr direnci kargrsrncla, ilk Batrcr
lriiroltraiiar )/llnrz cn gcrckli bir salrada, askeri tcknolo.ii salrasrnda rcfbrm
Imi.clrctinc r:iri$cbilcliler. Ulernayr ikrra igin islirnrrr gr.r kr,rralr gegcrli icli:
licrrtlini krrnrrrrak igin d[rgrnanrn silAhrnr alrnak, kdfiri taklit etmck dernek
r,lcitilriir ve $criata u1'grrndur. Bu ylizderr. lS.ytizytlda reformcular topguluk,
istilrl.:lnr i,rlcri gibi askeri teknolo.fi tizerinde ilk Batrlr rtrektepleri,
N.liiirr.r',li5i1;111qlcri ag.trlar. AtaLlirk'ten 9ok (ince ilk Bafrcr asker biirokratlar
[rrr rncklcl-rli'.r'clc 1'ctiSrnigtir'. Bu doner-nde Ft'attsa ile klilttir telnaslart srklagtr.
(')r,lc lli. l7li9'da [;ransrz devrirni patlak verdiIinde baglangrgta Osrnarrlrlar
clei,rirrri sclArnladrlar. Bd-vlecc, isldrncllarla Battcrlar, tarihin'iz.de gok cskilere
girlcir iki kargrt ktiltiir grubu olarak ortaya glkrrttglardrr.
Cdriillil'ol ki, bir rnillet vcya din grubu iginde de, zanranla kiiittir
r1r:liSrrr':lcl.i vc farklrla;rra.re sonugta gattgma kendini gosterebilir. Arradolu
'l
iirk isi.4,rrr l,iiliiir daircsi iginde Krzrlbaglrk lrergeyden once bir farklr kiiltiir'
vc.)/flIarn tarzrnr ternsil cder. Bunun sonLtcu, siittt.ti inang ve ya$anr tarzrnr
izlcl'enlcr ile KrzrlbaSlar arustnda bettzeri gorlilrnenrig bir kargrtlrk ve gatrgnra
orta;,a grkrrrqtrr. Ilugiln toplr"uttuntuzda, kLilttir benli[i aile iginde gelenekler
ile l,etiqnrig bir gcnq ile sckiller mekteplerde talrsil gdrrntig geng arasrncla
Lrirbirini clr;lama psikolojisi heri;eyden evvel bir ktiltiir gatlgrnastdtr.
'fi.irkiyc'clc gelcncksel ktiltiirtin kendirri ifade etrnesini dnleyen kanurr VC
nizarnlr,ra karSr harekct. ancak i:ok partili re.iinrirr geligi ile ortaya grknrrq VC
z-arnarrla giiqlcncn bir siyasi <irgiitlertrne;'e ,.icr"rt vennigtir. Tarihi VC
')')
llalil itnlc'rk
sosyolojik gdzlem gu gergefi saptarnal<tadrr: Bu 0rglitlenrnenin (irrrlcr"lcri.
kendilerini de[igmez ilAhi sanksiyona ba[lr belli bir clc[er'lcr sislr:rnirri vt:
onun beliriedi[i bir yagam tarztttt bir rrrticahit gayrcli ilc bcnirrrscrniSle rclir.
Ziya Gokalp, bundan 90 yrl <ince insanrn en clerin benliline lrakinr olarr
ktilttir deferlerinin <iniine durultnaz gtictinti lrelirtrtrigtir. (iclcnekqilcr
kargrsrnda inkrlapgrlar da, ben ve oteki bilinci ile a.t'nr clerececle cltrygusal hir
kiilttir kornpleksi iginde kar;;r grkrnrqlardrr. liarklr kiilttir gruplarrrrrrr
mlimessilleri olarak, s(izde gtrici ve ileric:i diye adlarrclrrrlarr
po!itikacrlarrmtztn ve btirokratlanrnrztn anlarnadrIt ve anlarnadrklarr iqin cli.
yanlrg 6nlemlerle gatrgrnayr gittikqe daha keskirr hale getirdikleri agrk bir
gerqektir. Uzlagrnaya irnkAn vermeyen bafnazltk ve gattgnra, Ttirk rtrilletirri
ve vatanrnr tekrar 90 yrl tjnceki gibi bir cjliinr kaltnt,131lr1-rf,itZrrn s<rk;rbilir..
Devlet ve rnillct olarak sclrunlartttrtzrn goztilttii, hcrgeyclerr cvvcl l;ilinrscl
metodla sorunlarr sosyolojik niteligi ile kavramaktadrr. K:rr;r tarafi arrlarnak
istemeyen bap,nz bir davrantg yerine, akrlct yaklagrrnla irrsrtrlar uzlagrnacr
bir tLrtum igine girebilir. insan. kiilttir farklrlrIr ile trirbirinc llarqr olabilrligi
gibi, akrl saycsinde ben ve oteki bilincini agabilcrr yerri kiiltiir sentez-lcri
nrcydana getircbilen yaratrktrr. Medeniyet budtrr.
islarn clini, insarrrn ahlaki ve sosyal davranrplarrnr. rlolayrsr ile hiitirnti ilc
yagaln tarzrrrr herhangi bir bagka clinderr ziyade kurallagttrnrrg bir clinclir'. A1'nr
toplurrr iginde farklrlrk, teorik inang forrniillerirtclen z.iyaclc. inang vc clcricrlcr
sistelninin 6tesinde, kendine (izgti bir yagaln tarztnclalt kayrraklanrr. lrarklr
ktilttir lnensubu olanlann sen ve ben aynlr[r, giycli[i baglrkta, kr-vafctte.
selamlagmada, yiyip igme gibi tabii fiillerde, sernbolik ifhrlclcrini brrlur. llir
tarihgi olarak gunu tesbit ettik ki, tarihinizde heterodox gunrplar ttirlti ttir'lti
adlar aldlktan scnra rrihayet 16. ytizyllda Krzrlbag aclryla ayn bir grup olarak
tanrrnlanrnrgtrr. Gdrdi.ik ki, bLr tdbir Ttirkrtren Itclcroclox gruplar ara,srrrtla
kendini cihada vennig rtrilitan grutplartn, I 3. yiizytldarr be ri lraglat'rnclrr
tagrdrklarr hnl_hdrk'den adrnr alrttt;ttr. Krzrl bdrk. Krzrlbaglrtnt.t, trclli [rir
dini l<iilttir grubunun sernbol[i olnttrgttrr.
Huntington, dLinya devletlerinin tneclcniyet tente linrle
sal'lara
bciltindtifiinli, gelecektc tnedeniyet grtrplart arastnda cltinl'anln bir j:atrgrlaya
salrrre olacafrnr sdylclken, Batt'ttttt iisttinltifiinii siirdlirtttc Aabalartttn karqr
cjtcki rnedeniyet gr'uplarrttrn direng durutttuna gegrrresi olgusuttclln ltarel<et
ettnektedir. Ona gcil'e Batl. askeri vc ekottottrik rakipsiz tistiinlLigiinii
siiril[irrnek iQin kcncli :i:tfinda igbiLliIini orgtitlcrne ktcclir. Bir'lcqrrri,s fr'lillctler.
Gtivenlik i{onsr:yi, IN{F, Butr'ntn grkarlannt ve iisttinliiItinti kot.tuturk. 6tcl<i
diinyai,l kontrol altrnda tutnrak ve kcndi cliirt.t'a sistemini clivcnlik altrrra
altrrak igin nreyCana gctirilrnig orgiitlenrnelerdir. Fakat bi.ittirr lrtr s(iztlc global
drgiitlerin aldr[r kal'ariar "dtinva toplulu[Lrnun arzularint
yattsrltt'cnsrnrr
takclirn edilrnektcdir'". BLr yaklai;rnrrrr tetnel felsefesi gudur': [Jatt, clernokrasi.
bireyin ozgtirltifii. irrsln haklan gibi deferler sislcrnini insanttt tabii. cvrcnscl
a)
Ilalil inalcrk
do!,u batt
btrldurn. Clricago Linivcrsitesincle Meksikir Aragtrrrnalirrr Mcrl.rczi
cli,l,c hir.
ktrrultl; vardtr. Onlarrn gcizlcrriinc gore, siyasi iktirJar'. scqirntlc lrrllt
l<aybetnrernel< amact ile gerekli ekorrornik iinlcrnlcri alrrralita
'r,Lrnrr
l<a:itelr *cr:il<rrrt:
vaptntqtrr. Dolarla yerli para paritelcrirrin te;;vrk cttiIi parn spc.kiilas1,r.,111111.1
1,1.
toplumun birden yabanct rnallara ydnelen bir ttikctici toplrrlrr halipe
,riclrrcsi.
aniden biiyiiyen drq ticaret agrIr ve arkasrrrrl:rn ani qiikii5. I]rg1k
srrJrrrrl:r
yiirtiyen Tiirkiye ekottotttisi, lter an lgg4 krizinc tlrli;rrnr: lc6likcsi
kar$rsrndadrr. Ticaret clengesirrcle briyriycrr agrk, 80 rnil_r,a.r, uqu,.,
<lrg 6or.g.
btitgeyi yutan ig borglar ve nihayet tiikctici topltrnru. ithal rrrallrrrn
,r(jrriillfi
propogandacrsr olarak tUketimi nriitalnactil,ep karncrlavan
bilirrcsiz bir
lnedya. igte Ttirkive cl<onornisini gdki.iqc gr'itrircbill:ccl< tn6l.. p^rr.
Ciirreydo[u sotlnunu ve Krbrrs bilrnecesini.'l'iirltil,c'r,i ltrskr altrncl;r
lrr{rrlrk
kiill"iirler
olarak s.l''aktadlr. oysa, 61cki dcfer sistetttlc.ine baflr
de[ildir'
birqey
bagka
alciatmacalardan
ibaret
vc rnillctler iqin bunlar laftir.n
igin bunlar
kazandtrtnak
Ine$ntlrrk
kararlanltil
ljatr konlr.oii.lrrdeki(ir5liitlerirr
,,rliitr1,;1 tt-rplrrlrrirr'' ,,a,,.ln zor lirtl!attrla'ak ttygttlatttr. itlsan lraklarr, dent()krasi
clr:g,crlcri
ve
orgtitlcre
slrieni;cl clc[icrlcr r;larali ortltya attltr, otcfiiler. tttilletlcrarast
kontrol
cltinyayr
otel'i
anlti;nt;rlar':r intzay:l clnvct ctliliI r'e bu nlekattizltla
l<Lrllarrrltr'
iqill
vcrttlek
dtizen
ve:
llilli,,ln tritniak. onlurrn i9 i.;lcrine karlgrnak
ilAve
Ilrir,ti'sio'. hrrlriir-r [rir si1,'asct birinrcisi olarak belirtliktcn sonra,
ki-iltiir-rnedeniyct
iki
ol<uyatt
nrcydan
ctrircli{Jdir.: R.tr kerrdi tistiinlii!,iine
gornrektcdir' C)na
q:ui)Lrrrir, i:;lirtr vc. korrl'ligiyarr tlleclcrri-v-etlerini karqtsrttda
),air.c
Il.tr ilc (.in arnsrncla
sofiLrk sava$ Sirldiclen baqlanlrq bttltrtttltaktacltt"
Kt:z.a I.l,,tr, lrcr yancla isllitilr l<arqtstttcla bttlrlraktadrr.
.1.(irki1'c,tic I]att'),zt clir.crlg ltareketi, ilkiri sosyalist SOllra IsIarrtct
gcldi. I{clirhrn karSr tt'tttttlttt' tr
cr.rplreck:n, []i.iii:ilt l::r;evit'ten Vc Ilef:rlrtiin
'l'tirkiye
irna.irna alrErnrS olan Anrerika'yt
,:alrlanii kaclai- rrysal trir gizgide
'l'tirkiye'yi gantada kcklilt
gaz.etesi, biz ;inlc1i1'c clck
i;ir$irtti. */;rsiiirtgl0tt l'clst
na.,,iyorclirll.
ili1,t:
,r,,liiikur,lo,'.
lrrrrrrri.r
g,.,,
g.gi
agrl<lirtnak ccsat'ctitlcle btrlundLt' cergekgi
liagltriltltaz zarttri bir $cy oldtr[trna irrantyorlartlr'
b.l,'du[rr telrlikeli ko;u!' iizelliklc ilkin Sovyetler'
'l-i,11,i,,"'rriir igirrilc
kerldi clavttst yapan AB kar$tsrrtda
;irrrtli i:;c }itttritistall'tn hcr' clccli[ini
silihlalla cltlttattrlak, hclikoptct' ve
rlt
tttocle
tirclttstttlt,t
..1,.,'z liiilnnrnall..
iqin IMF krecJilcrirli
Iu'i;rtcvn llnrtk, sallattatt cl'.rrttotrlisilli a.v.'akta tttttttak
'l'iirliil,c'trin
biitiirr hayati sonrrtlart bakrtnttttlan
qai.ar.,ti ctinr:1.. bii- kclirnc ilc
dcfil'
irltl)'riiri kllrtstilt ttillttck z<lt'rttlltt goriilrnekle idi' Ve de yalntz ABD
tiniter
sortttr,
bir
,\li krii.Sr*srpr{;r rla Itii,l..i1'*'rrin clirti kttltttttt tla[layan bagka 'fiirkiyc'nin br-t
ki' Batr'
rlcVl<:Ii rr;lrrlit cclctt I'l(K irclisr. Qok ilginq'tir
licntli 9tl<a;lltrt aqtstttclatt istisllar ettnekten gekinmotncktc'
sartlntak zorltnda' Batr' l(iirt
i\lcr.l.llckcr irrr darbo[az-rla []atl ba[,lrlrltlr[ttra
Ktirt yitylttlart yapan
parlernenlosu,
KLirt
ar.iq;trr rrril crrstitiiier-i kurarak,
alarak TLirl<iye'yi
altrna
hir]layesi
cliyasporasltll
rnetlyrrya kucrk aEarak, I{iirt
serbest ?a7ar
Birilcrincc'
q'a[rasrncla'
lttttna
lialirrclc
siirckli ira!,rrnlrlrk
blt
sri,rgiisrLrr cla
Balt gtkarlzrrt yattnakta ve
cl;lJnnnri:;iniri Vc kilrcse llcSrttenitt ternclirlcie cle
clofrtrltLrsuncla iglcyen bir Inekaniztt'ta oldtt[Lt
Ti-irkiye vc Nleksika
gi)z.icrlll,:nrnck1c. Yinc birilcri iddia ecliyor ki. 1994'tc
:;ir,;r:;ctirr
Ilair giliilrlart
tantk olclt-t[ttltrttz
e|r,"crr.'ik krizicri ye halep uzak clofu ekonomilerirrcle
krizl:r.
uyarmaltdtr'
Sc;ttcsl pazar ekoltc"'lnisi rotnitt.ttizttrinc kaprlattlart
Ilittl'
kcriili i:ircltistrilcLirri tniitctracliyeti bLiyiirrlc' biiylece kcndi ekongtriisitlclc
gerligleyen pazzirlara
iSsizlik scviycsirri en aSailrcia tuttttak igin dairTra
Btlnurn igin dt$
vardtr'
gerqck
btr
alttllcla
rlulttayttr. I(iircselleSrne tcorisirtitt
ve teknololi
kapital
Batr,
ile
alnilcl
cliirr1,n.1n tiikt:tici i6plLrrltlar )'arettttrak
itylarda
bLtluttcltr[urrt
Arrrcrika'cla
1994'ctc
grjriirrriickte.
al;iarrnakla criincLl
{lrsattttr
illcksihr l<l'izirtirl liarrqi neclcttlci'rlon lllllak I'crcliIirri giizlcrrtc
igilr istisrnar etmektcn dc !,ekinrnenrekte. HLrrrlinqrorr'rrlr iqaret cttiIi
r:.ilri.
Batl'ya baflmllllktan ktrrtulrnak gabasrnclaki []atr karqrtr hcr. clcvle,l. qrlir5
yolunu giiglti bir ekonorni, kencli sil6hlannr yapabilcrr griglii bir.
errrtfistr.i
kttrnrakta gdrtiytlr. Arna yinc de trttjtctratliyen ilc'rlclle
l,6lrrrrda.larr Il'lr'rrr'
tistlinlLi[LirrLi lrigbir zaman lirranrryacarrrrr cla bilivor-. ]-iirkiye icirr
ivirrrscr.
olrnak imkAnr da l'.aybolrnug cle[il; geniq dinarnik nlilirsrr iie. tiiliciicili[c
yiirrelen topluntu ile btryi.ik bir ig paz.ar olugturarr .",c ekonorlisirrclc
sil,a.si
istikrarslzlr[a rafrlett daima biiyrirnc kaydcden f iirkiyc, [ru potarrsi'cli ile
krizi cinlerlle \iatlslna salrip olabilir. [;akat lrunun igirr siya:;i isti!rrar sar.irr.. Srk
srk segim ekonomileri ve popiilizrnclen kurlulrnuS bir siyasi grtarn. :;i1,asi
istikrar ve bunttn yatttncla .f apon vatandagr gibi I'tir k vatarrcla,srnrrr cla
tnenrlekctitt gencl durtttnu ile yakrnclan ilgilcrrip bir self-6isi'li' icrnc
girrnesi, avdlnlr[a gtktnaltttt kagtnrlnraz kogLrllarrdrr. Ya Batr ilc trrrrr bir.
bi-ittinleqrne, yahttt ona kargr olan clevletler grubuna katrlarak iirrritsiz 5ir
tnliciideleve girigrnek iki hayati alternatif olarak J'tirki_t'e'pip (irriirrclt:rlir.
I
Itrtttittgton, '['tirkiye'lrin Batr
ile
btittirrlegrlc siilccilrclc
olt ilcrirle .1.'
rnenileketlerden biri oldu[u l<arrrslnda.
Batt ve oteki dtinya araslnda sava$rn pilncliclen ilk nqamasr gi)ziirliiziirr
rirttjnde cereyan etnlektedir. Saddanr I-liiscyin, cltinya;r6 clt biiytrl< sticli'c
kargr rneydarr okurken tabii kafasrnda gtiverrcriIi birqel, r,,ar. o. [Jir.le5rni,s
lV{illetleri, Ilatl kamuc-yttntr degil. Arap dtinyasrrrr. islarrr cllirr,r,irsrrrr
dliqlintil,ol'. irrarrryor l<i. nrenrleketi ve halkr ycr.lctrir edilse bilc_.. o s,.,nrrrr,llr
Batr karqrtt dtinyarrtl, kahratnartr dururnLrna gelecel<tir'. O. Ar;rp cliir,r,a.srrrlri
Iltiklirnetleri dc[il, kcndisirri Inilli heyecarl vc gLrnrrla izlcycrr Ar.1p g,rirq.li.qirri
dLi;rintiyor'. orrlarrn kahrarnanr oldufunrr biliyor. Sacldarn ola1,r x1,,.,i znrnarrrlrr
diinf il cllgLislirrde Batr l<arqrtr islArrrcrlrk hurckctirri gtiglcrrrlirrrrcl<tc.
I-luntington, 9u gczletni yapnraktadrr: "poptilist politikacrl;rr. clini lirlcr lcr r.c
ttteclla bLr noktacla kitle dcste*[ini lrarekctc geginncrrin vc rnritercrltlitl rAr-;r')
hiikiilnctlerini baslir altttta allttattnult gtiglii bir aracrrrr brrlrluglarclrr." Ilcr.rr;rr.cl
[-cr.vis'in teglrisi goyle: "bizitn cli,\,or'" ".liideo-lJrristivarr nrirasrrruz-a. s.kiilcr
'I
I
(loL:,rl
varirf,lllrr/.il \,() hel ikisirrin diinyrt grtptncla yayrlr;rna har;r kesinlikle cski bir
rak i lri
n
(i
:;lir
n
I
rt) tarilr i
lcpliisi"
kar5 tst nclayt z'
Ilrr6tipgtcrr'a g[ilc'l'tu'l<iyc, Rus1,a gibi, iki tnecleniyet araslnda en deritt
'l-iirkiyc'yi
[riq.iiirrl: biiltirirrrLi.,s nrcnrlcitt--tlcrrlett bilidir. O, btttttlnla beraber
llatr ilc [trltii;rlcsrnc $iu)sriril en qok sahip rrternlcketler a[aslncla saytyor(liirrki cliygr, 'l'iirkiyi:'rle lr\',-lrn segkinler klilttirtin yerli bir tatrttnltrtllrlaslnl
kahul elrlckto v{l l<Lrpru o}'unun btryiik gopunlufiu burrtt betrirltselnig
brrlrrrrrrraklirclrr. IJati lci"triyesi alrnrg olanlar Avrupa ile biltiinlcqrtreyi satttilni
slrrr 1k islcrrrr:l<tc ve bLrrttn rnLinrkiin olaca[tna inarlmaktacltrlar
'l'Lirkiyc'y'i Orta Asya'datr Qin'e kadar
(At;rtiiLkgLilr:r). Uir ktsttlt scakirrlcr tie,
clrrift-c!irri bir "rnccle niyeti" tenrsil eden halklarrrr lideri olarak gortne
tiriririirrricriir' (f iirk-isliirn scrrtczi, Ml-lP). islarrrcrlar isc. birirlci grtlp karqtsttta
,;ll:lr111. islirn int:rnlclic'tlcri ilc bir din-kiilttir birli[i ozlcrticktc ve bttrrtttt igirt
larrrrr o-\/Ll1g ilirr? tcnrelclc sistcntli bir ;;ekilde orgtitletnckte (fl,cfalr partisi).
Ycrk:;rni5 Atattrrk'qii
re
lortnlart kabrrl etnrckle beraber, artrk kitlerrin
1,rr13l'ltlal l<rrrnarrcla ile iilaresi ve efitilrnesine kargt olatr, geleneklere saygrlr
cs[..i rlt:lrrrrkrat plrrri giz-gisinde 0lanlar (Dernokrat parti ve onLln trrirasctst olan
'l'iir"lci1,s l.loqullarrtu yakttrclan gori.ip tarttgttlak igirl
plrtiicr). li6p clcftr.
Ijlrlr'iirrrr gclcrr hcyctlerirr ltastal'a vcrdiklcri rcqcte ;ttdtrr: Tlirkiye. devlet
ylpr:,rpcla. virrqrvr, ckorrorrri.l,i iginderr lcernirett hastalrklal'r iyiye gottirrrtel<
icirr. hir cirr !artr ),Lrl"ilrc gctirrrrcll:zorunclrrltr: Siyasi istikrar, siyasi ttzlaqttra.
ilitrra
01,1. t,,'i1"or
ki, aiirr siyasi ve ekonotlik sorttnlat'
kargtsrnda
5rrlrrirari 'l'iir.f;ivc'rrirr. son yrllerdn istiklarlr bir hiikiirnete kavttqalnalnaslnln
Iriillrc:ir ircrlcrri, siyasctirr g,ciri.ilrncnrig dereccde kigisel bir nitelik kazanlnast,
sivasilcr. arnsrnrla ki;isel rei<abctlerin hergcyi ttntttturacak kadar derin bir
I rtrs irrncl c rliintisrnesi clii.
iiir 11r'iitq:i c.lnrak Tiirk tlcvlet -Vaptsl ve izlcnetr siyasetler [izerincle 9tr
1,;-r1t:ir;ii.:'lan kcnrtirnizi alanllvorLtz. BLrgtinkti siyasi re.lirnirniz
'ii.r.lr.:rirlr:ri
gclcnci..s..,l O:;irrarrlr lcjirninin uzatrttlartrrdalt kurtr-tlatnamtqttr. Btr sebepten c1e
-I'iirl.,ii,,.',
lJatr'nrn qoli paltili liberal clentokrasi rejinrirli ttygttlatnakta
lt.call\,or vc stir.ckli 5i5 si1,x5i istikrarsrzlrk, darbeler, koalisyottlar igirtcle
()srnanlrrlan gtiniinriize etkisini slirdtiren gelenekler.
1,rrv:rr lairrp !_lirlii,1;1'.
pltlirptirtt,itliz,rtt, lllli5ivortali;.rrn. popiiliztn olarak tanltnlarlalrilir.
()srrr;rrrlr rlevlctirrcJe si.,'asi iktidar, kanurt vc lter ge$it rneqrltla;ttrttta
patrinrorryal bir hiiktinrclarln elincle toplanrlrtg
Sulr:r-rrrygri.lu. N,lrrx Vctler''in tantrttl:rclrIr bigirrrcle patrirttolryal Ostltanlt
sultrrnr. iilfrc.r,i ,11:.,,ii:ri r',: tcbaavt ataclittt niiras bir rntilk gibi algtlalnl$ ve
biitilp sii,lsi vc sq,.j-t,11 i::r(i1,':rzlirr. tasat'r'ul've tttcricrbclcr attcak onttn onayr ile
r,g5t'irlult !,1ztrlir olrr,rr5ttir. IJtr \'tiztlerr. clcvlc-t iginde ve tolllr-ttnda bir irntiy'az
crlilc r:trlcl< istcl,r:n hcrkcs on,;c hiikiitldarit ttttttliik baflllr[rrlr kanltlatllal<.
,rrurr ltr:lu ollrak yc ltLrrrrr qrjstt:rnlt:l< zorttncla ,..,. Biiliin sosyal kadctnelertlc
lai:kr. lltrtlal< qckilrlc
tli'. 1-rltrsrr-l,rrl sistctli liiikirritli. Itciirnin vlzgcgiltrlcz llrcnsipi,
tibiiveL.
s:tdakat
ya
lttlil lrtttlt'rk
vc ifaal.trr (Mlu* !Vr:bcr'in Osrrrarrlt pltrinronyll sistcrnilti clc
m igin bakrnv. I''rittr:tttt:rt Ptqtcrs',
;rlun
I, 1993). Bugi.in
sivasi rc'jirninrizrlc Iy11
noktalarr anttnsaian cizcllliklcr rnel'<!andadlr. N4illelveltillcri, rnillctvcl<illi!rini
elde etrnek ve gelccck segirtt igirr garanti altrna alrnak anracr ile parti lirlcrinc
rntrtlak ba$rlrIrnr gcis(crrnck gerefirri drrynraktadrr. KtrSkusuz. biz.c iizgti trLr
durumu defigtirnrek !gin y'eni bir lrukuki dlizcnlerrre yaprlahilir'. 'IV'de
millr-',vckillerinin liclerlelini kargrlarnak igin lneclis kaprsr clrqrrrcla sn.aya
clizilip, bagkanrrr elini 6pnrek igin kogugtuklannr gdrdLiItim zarnarr. r,ezirlcrirr
clivatt-t lt[itnayutt'a gclen sadrazarnrrr clini oprneleri salmcsi giiziirniirr (irriine
gcldi. [,iderin, patnlntrrr vcva lner]rurLur iyi rriyetini ve <lesteIini sa$arla
ihtiyacrru herkes her sevi;,edc dul,mnlitadrr. f)evlct gliciirrii clc geqire rr krrnsc.
bu etnattcti slrf 62 rnilyonrrn kaderi igin ktrllannra sorrnrrluluf,unrr rlu_vacal<
ycrclc, herpeyderr rittce kcttcli kipiscl rtradcli ve nranc\i lriilrrz vc qrllarlarrrrr
tjtte altrak eIilinrini vc z.aal'iyctirri gi)stcrrrrektcclir, I'rrrti lirlc:r'i. hirzilrc,lcn
bLil,tik talrsisleri kerrdi bdlgesine veya [relecliyelcre akrtrnal,a vc l]roicler'
iiretmeye tizel bir ilgi g(isterir. Fakir'-lirkara tesbit olurrur vc hazinctlen
safllanatt bLiyiik nreLrlalar sadaka gibi daIrtrlrr. Bu sadaka cla[rtrna ve lrcclive
vernte efilirrri son zarnartlardll lrer siyasirriz igin bir iiclet lralini alrlr. IJunun
irrsarr hal,siyetirri a;;airiayen Ortagaf nitcliIi bil yana. brr lritlclerc tcAirn
irnkdnlarr gottirnrek bakltrtrnr,lan hiqbir kaltcr )ariln tla l,oktLrr'. Aslrnrla
rasyonel ntodcrrr dc:vlet, fal.:irliIi ','* ilsizliIi rjrrlcrrrek vc (iziir'liilcr"i [rorrrrnirk
igirr cirta!<rtr lrrrkuki dtizenlerneler vc talaf-srz orgiitlerrrclcr gelirrligtir. Ilizrlc
igsiz.lik sigortasr irala tasarr lralindedir.
Patrirnonyalizrn'in rasyorrel rrrodern dcvlete avkrrr dtiqen
kt;tii
bir
de.f'uciiortali.srtt'dir. Osmanlt Devletincle patrorr-kul iligkisi iqirrclc
-rI(ittjrrtijsLi
nLifirzlrr kiginin etrafincla bir nrtinter;iblcr, taral'tarlur grubu, ".frrctiori'
mey'clana qelir', her ttirlii devlet irntiyazlarr ve ona I'a[lr nraclcli rnarrevi
grl<arlar o grLrbun tiyelcri nrasrncla pavlagrlrrdr. Detttol<rasilcrcle parti iginrle
.fa<:tionlut'olrrrasr rrorrrral sayrlrr ama vartdaglara y,itptlan liitul-ve krlrrrrrallr'.
pallc:'nerrio vc nredya riniinde karrruoyuna tagrtrr vc gcrekli cleqtirilcr
yaprlabilir.
Yalnrz yliksek rricvkilcrdeki bi.irokratlar cle[il, agairr kade nteclekiler clc
iktidar partisirrin yandaqlarr olrrrak zorurrclaclrrlar. iktidara gelcn bir p;11'1i111'.,
ilh iqi rncrnurlal alasrncia tastlve yapnraktn'. t{e.iintirrtizclc llatrirnonvllizrrrirr
ve l'actiorrali:;rl'iii en goz,c Aarpen uygularna [riqirnleri
firkrrrllrcla
g0rlilrniiqtilr. iktidal'a .gcgcn pnrti gelecekte kenrli ikticiarrnrrr bir garantisi
olarak rncrrrur tasfiyesini u1'gtrlar. Sa!'L'1 ilitidardal<i parli" toplutn iqirrclc gok
belilgin e[ilirrrlerle bir y'ancla; grubrrrta dayanntal< istil'orsa. lasfiye. bir'9ok
tnasLnl insarrrr. huf irt '',,i: nrli$r:ti ile ol,rrayun acnnilstz. bir;;ekil alrrraktlclrr'.
Obiir' ,l'andiln, ihtisas istcy'cn btilokratik lrizrnetlcrdc Lrztnr .r,rllar bo1'unca
rizrnlrrlaprnrg ki5iler. eelipigiizcl i;;lclinden alrnrp ),et'lct'itre clcncf irrtsiz I<iSilcr
gctirilcli[ri zanran bu hiznretler bliytik olgiiric aksatnaya rnalrkirrrtcltrr. iyli:r'irn
dogu tratr
<!ollvrsr ile _t,aklndan tenrurs cttifiirn bazr bakanlrklarcla tnernirr kadrolarrttttt
bii;larr apaf,r dcfiqtifiini gorrnokle derin bir hayrete vc rsttraba dtigm[iglrnrdtir.
I)cnrukrar;ilcrdr: ikticlara gt-.lnlck isteycn bir partinin belli gruplara vaacller
\;:itr.rii;r:ii rrr'unliciir. [;rlirt htr vaacllcr lrigltir ziur]an devletin ig ve drq siyasi
qrk;ri'lrrrrrrin. sosl,al yapr:intin vc ckottotlisinin, [lir kclime ile devletilr ve
rliiletiir uzun vadeli rnenfaatlcrinin aleyhincle kancitrmacr, poptilist vaadler
clinunralirlrr'. Sirl- ov l;az-arinrak igin gchirlerinrizirr yaptsrnr kangren edett ve
ir:nirr [riii:rcl: 5lr:i-:cklrrtdu u-l,gttlatnastnt teqvik eden parti liderlcrinc attcak
'i-iiri..i.,'c'rlc la;rtllrnirbilir. Iiir iktidar, en{'lasyonu 0nlemek igin ekortrinri
ilrrrinin gercl:ie riiri ..,erirr,: gstirnrel,e galrgrrken, kagtntlmaz gegici stktnttlar
giirrtlt:rlc gclir" Ilurirr rrt'uhalefct adrtta katnuol'u drriirtde istislnar etmek, yarti
Poiriiirz-rrr pr;ii1ilia,;rlartnrtz g(iztindc bir dct'"1:rasi rnticadelesidir. IJztrn
r':rtlcrlc lrrr iirrlcnrlclin srknttrl;rrr l<6l,Litttlen gicicrccefini kendisi de bildi[i
hulrlc, srrf'clcnrasoji vc partizanlrk uf,runa halk krgkn'trltr. Birkag aile ziyaret
rrrliiip sadaka ve hcrlil,s da[,rtrlrr. ]]unlar ilkel rnctocllardtr. Gcrgektclt,
clcrrrol.:rasi adnra r'.rprlan tlr a,vtplar. mentleke tirnizdc delnokratlrk saytltnakta,
rncdy'alei' lrLr gihi harei.:etlcri ;;igirip karntrya aktartnaktadrr. 'flirkiye'de esas
sorru.l, ()srrrarrlrrrrrr patlitlonyal idetlerini birtarafa attp, rasyottel modern
cl c.r' I':t .\/r pr :i r lt l lict i lrnc kti r.
lli.r 1'nzrrr.rrzr okrryanlar, I'{r"rntirtgton'u vesile yaparal< Ttirkiye'nin Batt
l..lr;:rslnda vc kentli i9 yaprsrnda, tarihtc ve bugtirr clurult-tt-t hakkrnda, bir
st,'s1,ll tariltEinirr. herharrgi bir siyasi efilirni desteklerne kaygusundan uz:tk
r'rlntak" llrralsrz bir inc:elcnro clenemesinde bulundufuntr ltattrdan
qikarrriarirallrllr. Llclki de bLr yazt ile, 17. yttzythn biiyUk rslAhat savLltlucttslt
It ogi Ilr:r,'c iizcniIrnigtir.
1
1Q