Yeni Toplumsal Hareketler

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2345
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1342
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER
Yazarlar
Yrd.Doç.Dr. Aylin AKPINAR (Ünite 1)
Yrd.Doç.Dr. Filiz GÖKTUNA YAYLACI (Ünite 2, 3, 4)
Prof.Dr. Hande B‹RKALAN GED‹K (Ünite 5)
Yrd.Doç.Dr. Suna Gülfer IHLAMUR ÖNER (Ünite 6)
Ö¤r.Gör.Dr. Baran Alp UNCU (Ünite 7)
Doç.Dr. Semra CER‹T MAZLUM (Ünite 8)
Doç.Dr. Bülent AÇMA (Ünite 9)
Yrd.Doç.Dr. Ali Faruk YAYLACI (Ünite 10)
Editörler
Prof.Dr. Bilhan KARTAL
Prof.Dr. Belk›s KÜMBETO⁄LU
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Prof.Dr. Nezih Orhon
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör.Günnur Tuba Türksavafl
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Gönül Yüksel
Grafiker
Nihal Sürücü
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
ISBN
978-975-06-1018-9
3. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Mart 2014
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ viii
Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme ...................................
2
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME SÜREC‹N‹N ÖZELL‹KLER‹.....................................
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME F‹KR‹N‹N TAR‹HSEL ARKA PLANI.......................
TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LEYEN ETMENLER ....................................
Kültür ve Toplumsal De¤iflme......................................................................
S›n›f Çat›flmas› ve Toplumsal De¤iflme ........................................................
Fiziksel Çevre, Demografi ve Toplumsal De¤iflme .....................................
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI...........................................................
Evrimci Yaklafl›mlar.......................................................................................
Auguste Comte (1798-1857) ...................................................................
Herbert Spencer (1820-1903)..................................................................
Emile Durkheim (1858-1917) .................................................................
Sosyal Eylemlilik Yaklafl›m› ..........................................................................
Max Weber (1864-1920) .........................................................................
Yap›sal-Fonksiyonalist Yaklafl›mlar .............................................................
Talcott Parsons (1902 - 1979).................................................................
Diyalektik Yaklafl›mlar ..................................................................................
Karl Marx (1818-1883) ............................................................................
Aksiyonalist Yaklafl›mlar ...............................................................................
MODERN‹TE VE MODERNLEfiME ...............................................................
KÜRESELLEfiME .............................................................................................
KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN ÖZELL‹KLER‹ ...........................................
Küresel Karfl›s›nda Yerel...............................................................................
KÜRESELLEfiME KURAMLARI.......................................................................
Kapitalist Dünya Sistemi ve Ba¤›ml›l›k Kuramlar›.......................................
Dünya Kültürü Kuram› .................................................................................
EKONOM‹K KÜRESELLEfiME .......................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
6
8
8
9
9
11
11
11
11
12
12
12
13
13
14
14
14
15
17
17
19
20
20
21
22
24
26
27
28
29
29
30
Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklafl›mlar.................. 32
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKT‹F DAVRANIfi....................................
TOPLUMSAL HAREKET‹N KAVRAMSALLAfiTIRILMASI ..............................
TOPLUMSAL HAREKETLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ...................................
TOPLUMSAL HAREKET B‹Ç‹MLER‹ .............................................................
TOPLUMSAL HAREKET‹N N‹TEL‹KLER‹ VE AfiAMALARI ..........................
TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI ..........................................................
Kolektif Davran›fl Yaklafl›m› .........................................................................
Sembolik Etkileflimci Yaklafl›m.....................................................................
Katma De¤er Kuram› ....................................................................................
Göreli Yoksunluk Kuram›.............................................................................
Rasyonel Tercih Kuram›................................................................................
33
34
35
38
40
43
47
48
49
49
50
50
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Kaynak Hareketlili¤i Kuram› ........................................................................
Yeni Toplumsal Hareketler Yaklafl›m› ........................................................
Politik Süreçler Kuram› .................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
3. ÜN‹TE
Yeni Toplumsal Hareketler .................................................... 60
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAfiANAN DÖNÜfiÜM ..............................
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIfiININ GEL‹fi‹M‹ .......................
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAfiIMINA YÖNEL‹K
ELEfiT‹R‹LER ..................................................................................................
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER‹N N‹TEL‹KLER‹ .....................................
Aktörler Aç›s›ndan.........................................................................................
Temalar Aç›s›ndan.........................................................................................
De¤erler Aç›s›ndan........................................................................................
Hareket Biçimleri Aç›s›ndan .........................................................................
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLERE ‹L‹fiK‹N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR..
KÜRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER .........................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
4. ÜN‹TE
51
52
52
54
55
56
57
58
58
58
61
62
64
67
67
69
69
70
70
70
73
76
77
78
78
80
81
81
Yeni Toplumsal Hareketler ve Kimlik................................... 84
G‹R‹fi .............................................................................................................. 85
K‹ML‹K KAVRAMI ......................................................................................... 86
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER VE K‹ML‹K ............................................ 89
K‹ML‹⁄E DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER ........................................... 90
TOPLUMSAL HAREKET BA⁄LAMINDA K‹ML‹K......................................... 92
K‹ML‹K ‹LE TOPLUMSAL HAREKETLER‹N ETK‹LEfi‹M‹............................. 95
Özet................................................................................................................ 97
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 98
Okuma Parças› .............................................................................................. 99
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 101
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 101
5. ÜN‹TE
Feminist Hareketler ................................................................ 104
G‹R‹fi ..............................................................................................................
FEM‹N‹ZM‹N BATIDAK‹ TAR‹HÇES‹ ..........................................................
Anglo-Amerikan Feminizmi ..........................................................................
Frans›z Feminizmi .........................................................................................
BAZI ÖNEML‹ KAVRAMLAR.........................................................................
Toplumsal Cinsiyet ......................................................................................
Toplumsal Cinsiyet Rolleri............................................................................
105
106
106
107
107
107
108
v
‹çindekiler
Üretim ile ‹lgili Roller ............................................................................
Yeniden Üretimle ilgili Roller ...............................................................
Topluluk Düzeyinde, Hayat›n ‹damesine ‹liflkin Roller ......................
Topluluk Düzeyinde Politik Roller .......................................................
“Özcülük” ve “Toplumsal ‹nflaac›l›k” ..........................................................
FEM‹N‹ZM ‹Ç‹NDE FEM‹N‹ZMLER ..............................................................
Radikal Feminizm..........................................................................................
Radikal-Liberal Feministler .....................................................................
Radikal-Kültürel Feministler ..................................................................
Liberal (Burjuva) Feminizm ..........................................................................
Marksist (Sosyalist) Feminizm ......................................................................
BATILI OLMAYAN FEM‹N‹ZMLER ...............................................................
Üçüncü Dünya Feminizmi ............................................................................
Farkl› Örnekler: Ortado¤u, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta
Asya’da Feminizm ...................................................................................
TÜRK‹YE’DE KADIN HAREKET‹ ................................................................
Osmanl› Kad›n Hareketi ...............................................................................
Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi ..........................................................
1980 Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi......................................................
1990 Sonras› (III. Dalga) Kad›n Hareketi ....................................................
KADIN HAREKETLER‹N‹N KARfiILAfiTIRMALI DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ .....
I. ve II. Dalga Kad›n Hareketleri..................................................................
II. ve III. Dalga Kad›n Hareketleri ..............................................................
AKADEM‹DE FEM‹N‹ZM...............................................................................
Kad›n ve Toplumsal Cinsiyet Çal›flmalar› ....................................................
Erkeklik Çal›flmalar› .....................................................................................
Queer ve Queer Teori .................................................................................
LGBTT Hareket ............................................................................................
TÜRK‹YE’DE FEM‹N‹ST HAREKET‹N ÇALIfiMA KONULARI......................
fiiddet .............................................................................................................
‹stihdam ve Kad›n Eme¤i ............................................................................
Yoksulluk.......................................................................................................
SONUÇ...........................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
108
108
108
108
108
109
109
109
109
110
110
111
111
111
112
112
113
113
115
116
116
116
116
117
117
118
119
119
120
120
121
121
122
124
125
126
128
128
129
Uluslararas› Göçle Ba¤lant›l› Toplumsal Hareketler........... 134
ULUSLARARASI GÖÇ ....................................................................................
KÜRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE DÜZENS‹Z GÖÇ ..............
GÖÇMEN HAKLARI MÜCADELES‹: SORUNLAR VE YEN‹
YÖNEL‹MLER.................................................................................................
S‹YAS‹ KATILIM, SEFERBERL‹K, TEMS‹L VE TOPLUMSAL
HAREKETLER.................................................................................................
GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹ VE S‹YASAL KATILIMI ............................................
GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹N‹N KOfiULLARI........................................................
ULUS-ÖTES‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ....................................................
ULUS-ÖTES‹ GÖÇ VE GÖÇMENLER‹N ULUS-ÖTES‹ AKT‹V‹ZM‹ .............
ULUSLARARASI GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERDEN
ÖRNEKLER.....................................................................................................
135
136
138
140
141
142
149
151
152
6. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE ‹LG‹L‹
ARAfiTIRMALARDA YEN‹ YÖNEL‹MLER .....................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
7. ÜN‹TE
Bar›fl Hareketleri ..................................................................... 168
G‹R‹fi ..............................................................................................................
BATI’DAK‹ BARIfi HAREKET‹N‹N TAR‹HÇES‹............................................
Ulus Devletlerin Ortaya Ç›k›fl› ......................................................................
Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya Ç›k›fl›............................................
Modern Bar›fl Giriflimlerinin Bafllang›c› .......................................................
ABD’DE VE AVRUPA’DA BARIfi HAREKET‹ ...............................................
‹kinci Dünya Savafl› S›ras›nda Nükleer Silahlanma Karfl›t› Giriflimler........
So¤uk Savafl Dönemi ....................................................................................
Nükleer Silahlar›n Denenmesine Karfl› Kampanyalar ...........................
Vietnam Savafl› Karfl›t› Hareket ..............................................................
1970’lerde Savafl Karfl›t› Kampanyalar ...................................................
1980’li Y›llarda Nükleer Silahs›zlanma Hareketleri ...............................
So¤uk Savafl Sonras› Dönem ........................................................................
Birinci Körfez Savafl› Karfl›t› Eylemler....................................................
Irak Savafl› Karfl›t› Kampanya .................................................................
Uluslararas› Anti-Personel May›nlar›n Yasaklanmas› Kampanyas› .......
BALKANLAR’DA BARIfi HAREKETLER‹NE ÖRNEK ....................................
Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde Savafl Karfl›t› Hareketler Örne¤i ......
TÜRK‹YE’DE BARIfi HAREKET‹ ...................................................................
1980 Öncesi Bar›fl Hareketinin Durumu......................................................
2000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Hareketi .....................................................
BARIfi HAREKET‹N‹N GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹ ...................................
Özet ...............................................................................................................
8. ÜN‹TE
157
159
161
162
164
164
165
169
169
169
170
171
172
173
174
174
175
176
176
179
180
181
184
185
185
187
187
188
190
196
199
200
201
202
Çevrecilik ve Çevre Hareketleri ............................................ 206
G‹R‹fi ..............................................................................................................
YAfiAM B‹Ç‹M‹, SOSYAL HAREKET VE ‹DEOLOJ‹ OLARAK
ÇEVREC‹L‹K...................................................................................................
ÇEVRE SOSYAL HAREKETLER‹....................................................................
ÇEVRE HAREKETLER‹N‹N TAR‹H‹ ..............................................................
Birinci Dalga: Do¤a Korumac›l›k .................................................................
‹kinci Dalga: Ekoloji Hareketi ......................................................................
Çevresel Adalet Hareketi ..............................................................................
Bin Y›l Dönemecinde Çevresel Aktivizmin Yer(küres)elleflmesi ...............
ÇEVRE HAREKET‹: DE⁄ERLER VE EYLEM B‹Ç‹MLER‹..............................
De¤erler .........................................................................................................
Eylem Biçimleri .............................................................................................
ÇEVRE HAREKET‹N‹N B‹LEfiENLER‹ ...........................................................
Kitlesel Çevre Örgütleri.................................................................................
Do¤rudan Eylem Gruplar› ............................................................................
207
208
210
212
212
213
217
218
219
219
221
223
224
225
vii
‹çindekiler
Yerel Çevre Hareketleri ................................................................................
Yeflil Partiler...................................................................................................
BATI DIfiI DÜNYADA ÇEVREC‹L‹K.............................................................
Avrupa’n›n Güneyinde ve Do¤usunda Çevrecilik.......................................
Küresel Güneyde Çevre Hareketleri: Yoksullar›n Çevrecili¤i.....................
ÇEVRE HAREKET‹NDE KURUMSALLAfiMA.................................................
ÇEVRE HAREKET‹N‹N ETK‹S‹: EKOLOJ‹K TOPLUMA DO⁄RU ................
TÜRK‹YE’DE ÇEVREC‹L‹K VE ÇEVRE HAREKETLER‹................................
Çevreci Uyan›fl Dönemi ................................................................................
Ekolojik Hareketler Dönemi.........................................................................
Çevrecili¤in Kurumsallaflmas› .......................................................................
Yer(küres)elleflme .........................................................................................
SONUÇ: KÜRESEL ÇEVRE HAREKET‹NE DO⁄RU .....................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Internet Kaynaklar›........................................................................................
225
226
226
226
227
229
230
231
233
233
234
236
237
239
240
241
242
242
243
245
Sivil Toplum Örgütleri ............................................................ 246
G‹R‹fi ..............................................................................................................
S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹.........................................................................
Sivil Toplum Kavram›n›n Tan›m› .................................................................
Sivil Toplum Örgütlerinin Temel Özellikleri ...............................................
Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçlar› ve ‹fllevleri..........................................
Sivil Toplum Konusunda Tart›flmalar .........................................................
S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N GEL‹fi‹M SÜREC‹.....................................
TÜRK‹YE’DE S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹..................................................
Türkiye’deki Sivil Toplum Örgütlerinin Sorunlar› ......................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
247
248
248
248
250
252
254
255
257
259
260
261
262
262
263
Toplumsal Hareketler ve E¤itim...................................... ..... 266
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME, TOPLUMSAL HAREKETLER VE E⁄‹T‹M .............
TOPLUMSAL HAREKET VE E⁄‹T‹M ETK‹LEfi‹M‹ .......................................
TOPLUMSAL HAREKETLERDE E⁄‹T‹M VE Ö⁄RENME .............................
TOPLUMSAL HAREKET OLARAK E⁄‹T‹M HAREKETLER‹.........................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
9. ÜN‹TE
267
268
271
273
276
279
280
281
282
283
284
10. ÜN‹TE
viii
Önsöz
Önsöz
Aç›kö¤retim Fakültesi sosyoloji program› kapsam›nda yer alan Yeni Toplumsal
Hareketler kitab›nda, evrensel ve yerel sivil toplum eksenine dayanan toplumsal
hareketler ele al›nmaktad›r. Günümüzde toplumsal hareketler küreselleflme sürecinin etkisiyle disiplinler aras› düzlemde tart›fl›lmaktad›r. Öngörülemez bir ivme
kazanan ve giderek çeflitlenen, yayg›nlaflan toplumsal hareketler, sosyoloji alan›n›n son dönemde irdeledi¤i baflat konular aras›nda yerini alm›flt›r. Kitab›n amac›,
programa kat›lanlara konuya iliflkin kavramlar, kuramlar ve sivil toplum etkinliklerine iliflkin temel bilgileri aktarmak, ö¤renenlerin yeni toplumsal hareketleri de¤erlendirmelerini ve irdeleyebilmelerini sa¤lamakt›r.
Kitab›n ilk ünitesi olan Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme’de, özünde bir toplumsal de¤iflme olgusu olan ve ça¤›m›za damgas›n› vuran küreselleflme olgusuna
iliflkin kavram ve kuramlar hakk›nda bilgi edineceksiniz. Bu ba¤lamda yeni toplumsal hareketlerin kayna¤› olan toplumsal de¤iflme ile küreselleflmenin sosyal,
kültürel, siyasal ve ekonomik sonuçlar›n› tart›flabileceksiniz. Toplumsal Hareketler
ve Kuramsal Yaklafl›mlar bafll›kl› ikinci ünitede ise, toplumsal hareketlerin ortaya
ç›k›fl› ve geliflimine yön veren dinamikler ile bu hareketleri aç›klamaya yönelik
kuramsal yaklafl›mlar› de¤erlendirebileceksiniz. Bu çerçevede, toplumsal hareketlerin kayna¤› olan kolektif davran›fl› kavrayacak; konuyla ilgili tan›mlar, hareket
biçimleri ve genel özellikleri ile mevcut görüfller hakk›nda bilgi sahibi olacaks›n›z.
Üçüncü ünite olan Yeni Toplumsal Hareketler’de, yeni toplumsal hareketlerin anlafl›labilmesi aç›s›ndan önem tafl›yan ve hareketlere yön veren köklü dönüflümlerin etkilerini kavrayacak; söz konusu dönüflümlerin geçmiflten çok farkl› paradigmalara dayanan, farkl› yap›lara, amaçlara, yöntemlere ve kat›l›mc›lara sahip olan
yeni toplumsal hareketlere nas›l yol açt›¤›n› irdeleyecek ve yeni hareketlerin temel niteliklerini ö¤reneceksiniz.
Endüstri sonras› toplumsal yap›da küreselleflmenin etkisiyle dönüflüme u¤ram›fl, yeni ve farkl› yönleri öne ç›kmaya bafllam›fl olan ve dinamik bir yap› gösteren ‘kimlik’ olgusu, yeni toplumsal hareketlerin en belirgin özelliklerinden biridir.
Yeni hareketler ba¤lam›nda önemli rol oynayan ‘kimlik’ kavram›na yönelik bilgi
sahibi olaca¤›n›z dördüncü ünite Kimli¤e Dayal› Hareketler’de ‘kimlik’ ve ‘yeni
toplumsal hareketler’ aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek ve kimli¤in boyutlar›n› de¤erlendireceksiniz. Kitab›n beflinci ünitesi Feminist Hareketler‘de ise geleneksel
ve yeni toplumsal hareketler içinde yer alan feminist hareketin ABD, ‹ngiltere ve
K›ta Avrupa’s›nda ve d›fl›nda farkl› biçimlerini kavrayacak, söz konusu farkl› yap›sal özellikleri Türkiye’deki kad›n hareketi ile karfl›laflt›rabileceksiniz. Konuya iliflkin yaklafl›mlar› görece¤iniz ve hareketin geliflme sürecini de¤erlendirece¤iniz bu
ünitede, Türkiye’de akademik alanda harekete yönelik çal›flma konular› hakk›nda
da bilgi sahibi olacaks›n›z. Sermaye ve eme¤in s›n›r afl›r› hareketlilik gösterdi¤i
günümüzde uluslararas› göç, her ülkeyi ilgilendiren küresel bir olgu haline gelmifltir. Eme¤in küreselleflmesi sonucunda gerçekleflen göç hareketine dayal› alt›n-
Önsöz
c› ünite ‘Uluslararas› Göçle Ba¤lant›l› Toplumsal Hareketler’de, ulus ötesi göçe
iliflkin kavram ve kategoriler ile ulus ötesi göçmenlerin pratiklerini tan›mlayacak;
göçmen haklar› mücadelesini irdeleyeceksiniz. Ayr›ca, uluslararas› göçle ba¤lant›l› ortaya ç›kan toplumsal hareketin geliflimi ve farkl› eylemsellik türleri aras›ndaki
iliflkiyi de¤erlendireceksiniz.
Bar›fl hareketlerini kapsayan yedinci ünitede Bat›’da ve Türkiye’de bar›fl hareketinin geliflim sürecine iliflkin bilgi edinecek ve hareketi organizasyon modelleri,
eylem repertuarlar›, çerçeveleme ve siyasi f›rsatlar gibi çeflitli toplumsal hareket
ö¤elerini kullanarak analiz edebileceksiniz. Bunun yan› s›ra bar›fl hareketlerinin
eylem repertuarlar›, organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular aç›s›ndan
di¤er hareketlerle iliflkisini tart›flacaks›n›z. ‘Çevrecilik ve Çevre Hareketleri’ bafll›kl›
sekizinci ünitede ise, hareketin dayand›¤› ekolojik düflüncenin temel kavramlar›na, temel de¤er ve ilkelerine iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Bu kapsamda dünyada ve Türkiye’de hareket içindeki mevcut farkl› ak›mlar ile hareketi biçimlendiren
etkenleri çözümleyebilecek; hareketin di¤er toplumsal hareketlerle etkileflimini
de¤erlendireceksiniz.
Dokuzuncu ünite olan ‘Sivil Toplum Örgütleri’ ünitesinde, dünya sisteminde
son dönem gerçekleflen köklü de¤iflimlerin sivil toplum ve sivil toplum örgütlerine etkisini irdeleyecek; sivil toplum örgütlerinin özelliklerini, örgütlerin toplumdaki yeri, amaçlar› ve ifllevlerini kavrayacaks›n›z. Bu çerçevede, Türkiye’de sivil
toplum örgütlerinin mevcut durumunu irdeleyeceksiniz. E¤itim olgusunun toplumsal de¤iflme ve toplumsal hareketler ba¤lam›nda ele al›nd›¤› ‘Toplumsal Hareketler ve E¤itim’ bafll›kl› onuncu ünitede, hareketlerin içinde yer alan e¤itim ve
ö¤renme süreçleri ile e¤itim hareketlerini kavrayabileceksiniz. Bu ba¤lamda toplumsal de¤iflme ve e¤itim olgusu aras›ndaki etkileflimi tart›flacaks›n›z. Küreselleflen dünya ile aras›nda dinamik bir iliflki olan e¤itimin, yaflanan sorunlara tepki
olarak geliflen ve toplumda de¤iflim gerçeklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketlerle iliflkisini de¤erlendireceksiniz.
Ünitelerin sonunda ‘Özet’, ‘S›ra Sizde’, ‘Kendimizi S›nayal›m’ ve ‘Okuma
Parças›’ bölümleri yer almaktad›r. Söz konusu bölümler, ele al›nan konular›
daha iyi pekifltirmenize yard›mc› olacakt›r. Okuma parçalar› ise, konular› güncel geliflmeler ve yaflanan olaylar üzerinden irdeleyici bir bak›fl aç›s› kazanman›z› sa¤layacakt›r.
Editörler
Prof.Dr. Bilhan KARTAL
Prof.Dr. Belk›s KÜMBETO⁄LU
ix
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Toplumsal de¤iflme olgusunun özelliklerini s›ralayabilecek,
Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen etmenleri tan›y›p örneklendirebilecek,
Toplumsal de¤iflme ile ilgili kuramlar› özetleyebilecek,
Modernite ve modernleflme kavramlar›n› tan›y›p iliflkilendirebilecek,
Küresellleflme olgusunun özelliklerini tan›mlamak,
Küreselleflme olgusuna iliflkin farkl› kuramlar› karfl›laflt›rabilecek,
Küreselleflme olgusunun kültürel, siyasal ve ekonomik sonuçlar›n› irdeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Toplumsal De¤iflme
Geliflme
Modernleflme
Ak›lc›laflma
• Küreselleflme
• Dünya Kapitalist Sistemi
• Ba¤›ml›l›k
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Toplumsal
De¤iflme ve
Küreselleflme
• G‹R‹fi
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME SÜREC‹N‹N
ÖZELL‹KLER‹
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME F‹KR‹N‹N
TAR‹HSEL ARKA PLANI
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LEYEN ETMENLER
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI
• MODERN‹TE VE MODERNLEfiME
• KÜRESELLEfiME
• KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN
ÖZELL‹KLER‹
• KÜRESELLEfiME KURAMLARI
• EKONOM‹K KÜRESELLEfiME
Toplumsal De¤iflme ve
Küreselleflme
G‹R‹fi
Toplumsal de¤iflme sosyolojinin en temel konular›ndan biridir. Çünkü, sosyolojinin kendisi 19. yüzy›lda Bat›’da geleneksel, tar›m ekonomisine dayal› toplumdan
modern, kentli ve endüstri ekonomisine dayal› topluma geçifli anlamaya yönelik
entelektüel bir çaba olarak geliflmifltir. Kapitalizmin Bat›’da geliflmesi ile bafllayan
süreç ve bu sürecin sonuçlar› toplumlar›n de¤iflebilece¤ini göstermifl ve ilerlemeye yönelik bir inanç oluflturmufltur. Sosyolojinin kurucular› Bat› toplumunu merkeze al›p di¤er toplumlar› kendi toplumlar› ile karfl›laflt›rm›fllard›r. Bat› merkezli yaklafl›m taraf›ndan “Bat›” ve “di¤erleri” fleklinde bir ikilem yarat›lm›flt›r. Bat›’n›n bilimsel ve teknolojik bulufllar›n›n ço¤unu “di¤er” uygarl›klardan ödünç ald›¤› unutulmufltur. Böylece, geliflmifl, az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlar gibi kavramsallaflt›rmalar ortaya ç›km›flt›r.
Bu kavramlar›n içeri¤inin nas›l doldurulaca¤› tart›flmal› bir konudur. Bat› hem
geçmiflini hem de gelece¤e dair öngörülerini, kendisini di¤er toplumlarla karfl›laflt›rarak üretmifltir. “Öteki” olarak tan›mlanan toplumlar ise henüz tam geliflmemifl
olan toplumlard›r. Öte yandan insanlar›n, daha refah toplumlarda yaflama arzusu
toplumlar›n de¤iflebilece¤ine dair inanc›n güçlenmesini sa¤lam›flt›r. Toplumsal de¤iflmeyi h›zland›ran ya da engelleyen faktörlerin bilinmesinin, toplumlar›n geliflmesinin önündeki engelleri kald›rabilece¤i düflünülmüfltür. Dolay›s›yla, sosyolojik
kuramlar ›fl›¤›nda araflt›rmalar yaparak toplumsal de¤iflmeyi yönlendirebilmek,
sosyal bilimcilerin önem verdi¤i bir konu haline gelmifltir.
Ça¤›m›za damgas›n› vuran küreselleflme özünde bir toplumsal de¤iflme olgusudur. Günümüzde toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar› geri dönülemez bir noktaya
ulaflm›flt›r. Küreselleflme sürecinde Bat› d›fl›ndaki toplumlar da tarih sahnesine etkin aktörler olarak ç›kmaya bafllam›flt›r. Böylece Bat› merkezli modernleflme paradigmas› sorgulanabilmifltir.
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME SÜREC‹N‹N ÖZELL‹KLER‹
Toplumsal de¤iflme; içinde do¤du¤umuz toplumlar› biçimlendiren teknoloji ve kültür düzeyi, endüstrileflme, kentleflme, k›rdan kente do¤ru göçler, bireyleflme, bürokrasinin geliflmesi, medyan›n ve internetin hayat›m›zda gittikçe artan etkisi gibi dinamik güçleri içeren bir süreçtir. Baflka deyiflle, toplumsal de¤iflme gerek kültürün, gerekse toplumsal kurumlar›n zaman içerisinde dönüflmesi anlam›na gelmektedir.
4
Mutlak yoksulluk: Bireyin
geçimini sa¤layabilmek için
ihtiyaç duydu¤u
kaynaklardan yoksun kald›¤›
bir duruma iflaret eder.
Uluslararas› araflt›rmalar,
geçim düzeyiyle ölçülen
toplam yoksulluk düzeyinin
çok yüksek oldu¤unu
gösterirken, baz›
araflt›rmalar düflük gelirli
ülkelerde yaflayanlar›n
neredeyse yar›s›n›n mutlak
yoksulluk koflullar›nda
olduklar›n› öne sürmektedir
(Marshall, 1999: 825).
Toplumsal de¤iflme sürecinin üç temel ve genel özelli¤inden bahsetmek mümkündür:
1. Hangi toplum söz konusu olursa olsun, toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r.
Türkiye’de yaflayan halk aç›s›ndan önemli bir toplumsal de¤iflme, Osmanl› tebaas›ndan Türkiye Cumhuriyeti yurttafll›¤›na geçifl biçiminde yaflanm›flt›r. (Aybay,
1998: 37). Ça¤dafl yurttafll›k anlay›fl› 1924 Anayasas› ile kabul edilmifltir. Ne var ki,
yurttafllar›n hak ve özgürlükler bak›m›ndan yasal eflitli¤i, uygulamada somut olarak gerçekleflememifltir. Çünkü yurttafllar devlet karfl›s›nda psikolojik aç›dan kendilerini ezik hissetmeye devam etmifltir.
Bir toplumda kurumlar›n de¤iflmesi kadar düflüncelerin, tutumlar›n ve de¤erlerin
de¤iflmesi de önemlidir. Yasa ve kurumlar de¤iflse de birey psikolojisi hemen de¤iflememektedir. Maddi kültürün manevi kültürden daha h›zl› de¤iflmesine Ogburn
“kültürel geri kalma” ad›n› vermifltir (Ogburn, 1957, aktaran Güvenç, 1976: 118).
Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r. Ama bir toplumun geliflmesi kendili¤inden
ortaya ç›kmaz. Geliflme ile hedeflenen, insan onuruna yak›flan bir yaflam düzeyine
ulaflmak olmal›d›r. Dolay›s›yla, toplumsal de¤iflme çok yönlü bir hedeftir. Gelir da¤›l›m›nda adaletsizlik önlenmeden, yurttafllar bilgi ve kültür bak›m›ndan ileri düzeye ulaflt›r›lmadan gerçek anlamda bir geliflmeden söz etmek mümkün de¤ildir.
Geliflme kavram›n› y›ll›k gayrisafi milli gelirin ço¤almas›na ba¤layan yaklafl›m
sorunludur. Gerçek anlamda geliflmenin daha güzel bir yaflam ile ilgili oldu¤u Birleflmifl Milletler taraf›ndan kabul edilmifltir. Dolay›s›yla, geliflme insan›n e¤itim,
sa¤l›k, adalet duygusu gibi temel ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n› içeren bir süreç olarak düflünülmelidir.
2000 y›l›nda dünya genelinde ülke liderleri bir araya geldiler. Düflük gelirli ülkelerin yurttafllar›n›n yaflamlar›n› iyilefltirecek birtak›m programlar üreterek “Biny›l
Kalk›nma Hedeflerini” oluflturdular. Bu hedefler flunlard›r:
1. Açl›¤›n ve mutlak yoksullu¤un yok edilmesi
2. Temel e¤itimin yayg›nlaflt›r›lmas›
3. Cinsiyet eflitli¤inin iyilefltirilmesi
4. Çocuk sa¤l›¤›n›n iyilefltirilmesi-Çocuk ölümlerinin ortadan kald›r›lmas›
5. Anne sa¤l›¤›n›n iyilefltirilmesi
6. HIV/AIDS ile mücadele edilmesi
7. Çevrenin sürdürülebilirli¤inin korunmas›
8. Kalk›nma programlar›nda evrensel bir ortakl›k kurulabilmesi
2008 Dünya De¤erler Araflt›rmas›’nda Biny›l Kalk›nma Projesi’nin bu hedeflerinden en önemli bulunan 5’i seçilmifl ve görüflmecilere, çözülmesi gereken bu
sorunlardan hangisini, dünyan›n ve kendi ülkelerinin sorunlar› aras›nda ilk s›raya
koyduklar› sorulmufltur. 18-22 yafl aral›¤›ndaki gençlerden al›nan cevaplar, gençlerin % 66’s›n›n, dünya genelinde yoksullu¤u çözülmesi gereken sorunlar›n en
bafl›nda sayd›klar›n› göstermifltir. Gençlerin % 11’i, çevre ve e¤itim sorunlar›n›n
kalk›nma hedefleri aras›ndaki en ciddi sorun oldu¤unu düflünmektedir. Bu oran›
takiben gençlerin % 10’u, dünya genelinde sa¤l›k imkânlar›n›n yetersizli¤ini ve
bulafl›c› hastal›klar›n etkisini birinci s›rada saym›flt›r. Gençlerin %7’si ise en çok
kad›nlara ve genç k›zlara yap›lan cinsiyet ayr›mc›l›¤›ndan flikâyetçidir. Ne var ki
Türkiye’deki gençlik için e¤itim sorunu hemen hemen yoksulluk sorunu kadar
önemlidir. Buna karfl›l›k Türk gençlerinin çevre sorunlar›na duyarl›l›¤› çok gerilerdedir. Dünya genelinde ise çevre sorunlar› ile sa¤l›k ve e¤itim sorunlar›n›n neredeyse ayn› oranda öncelik tafl›makta oldu¤u görülmüfltür. (Esmer, Y. ve Ertunç,
B. http://www.un.org/millenniumgoals/ Betam Araflt›rma Notu 10/75)
1. Ünite - Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme
2. Toplumsal de¤iflme genelde planlanmadan ortaya ç›kar. Planland›¤› durumlarda ise öngörülmemifl sonuçlar ortaya ç›kabilir.
Türkiye’de Cumhuriyet Projesi ile yeni bir toplum yaratmak amaçlanm›flt›r.
1927’de yap›lan ilk nüfus say›m›na göre nüfusun % 80’den fazlas› k›rsal kesimde yaflamaktayd›. Köylülü¤ün çözülmesi planlanmadan ortaya ç›kan bir dizi süreci içerdi
(K›ray, 1999: 331). 1950’lerden beri köylüler kentlere göç etmekte ve gecekondu
mahalleleri oluflturmaktad›r. Bu durum planlanmam›fl, ancak bir sonuç olarak ortaya ç›km›flt›r. Yeni kentlerde görece farkl›laflm›fl sanayi ve ifl bölgeleri yan› s›ra apartmanlaflm›fl genifl konut alanlar› da ortaya ç›km›flt›r. Evler ve ifl yerleri birbirlerinden
uzaklaflt›kça insan tafl›mac›l›¤› önemli bir sorun haline gelmifltir. Örne¤in, ‹stanbul’da apartman tipi konutlarda oturanlar ile gecekondularda oturanlar özel arabalara karfl› dolmufl ve minibüs tafl›mac›l›¤›n› gelifltirmifltir. ‹stanbul trafi¤ine son çözüm olarak ise metrobüs tafl›mac›l›¤› devreye girmifltir. Bu unsurlar etkileflim halinde yeni kentlilerin zaman bilincini ve çal›flma al›flkanl›klar›n› biçimlendirmifltir.
Planlanmadan gerçekleflen toplumsal de¤iflmeler son kertede insanlar›n hayatlar›n› kolaylaflt›rmak yerine zorlaflt›rabilmektedir. ‹nsanlar fabrikalar kurarak üretimi art›rmay› baflard›lar. Ama sera gaz› ve küresel ›s›nma etkisini hesaba katmam›fllard›. Otomobil insanlar›n ulafl›m›n› kolaylaflt›ran bir çözüm olarak düflünülmüfltü ama otomobilin kent ulafl›m›n› aksataca¤›, zaman ve enerji kayb›na neden
olaca¤› düflünülmemiflti.
3. Toplumsal de¤iflme tart›flmal› bir süreçtir. Çünkü nas›l yaflan›lmas› gerekti¤ine dair görüfller birbirleriyle çeliflebilmektedir.
Toplumun kalk›nmas› için özel sektör mü egemen olmal›d›r, yoksa kamu sektörü mü? Kentlere göç eden k›rsal kökenli kifliler için kökene dayal› iliflkiler, baflka deyiflle akraba ya da hemflehrilik iliflkilerinin varl›¤› ne anlama gelmektedir? Bu
iliflkilerin kentsel ortamda kullan›lmas› kentsel yaflamla bütünleflme aç›s›ndan
olumlu mu, yoksa olumsuz mu rol oynamaktad›r? Bütün bu sorulara verilecek yan›tlar kuflkusuz de¤er yarg›lar› içermektedir. Dolay›s›yla çeflitlilik gösterecektir. Yukar›daki sorulara cevap niteli¤inde baz› sosyologlar›m›z›n çal›flmalar›na göz atal›m.
Örne¤in Ergun (2004: 9), “Türk Bireyi Kuram›na Girifl” adl› kitab›nda “Türk kültürü, kamu iktisad› a¤›rl›kl› bir toplum düzeni için elverifllidir.” varsay›m›n› öne sürmüfltür. Buna karfl›l›k Esmer (1997: 43) taraf›ndan yürütülen “Devrim, Evrim, Statüko: Türkiye’de Sosyal, Siyasal, Ekonomik De¤erler” konulu araflt›rmada, 19901997 y›llar› aras›nda en büyük güven s›çramas› yapan kurumun özel sektör oldu¤u görülmüfltür. Öyle ki, iki araflt›rma aras›nda büyük flirketlere güvenenlerin toplam oran› % 28’den % 62’ye f›rlam›flt›r. Kentleflme de tart›flmal› bir konudur. Erder
(2001: 302), “‹stanbul’a Bir Kent Kondu Ümraniye” adl› kitab›nda kente göç eden
köylülerin flehirde tutunabilmek için yeni ve farkl› stratejiler gelifltirmeleri gerekti¤ini öne sürmektedir. Bu iliflkiler kimi zaman dayan›flma, kimi zaman ise hiyerarflik güç iliflkileri olarak biçimlenebilmektedir. Örne¤in, bir aile iflletmesinde “aile
iliflkileri” dayan›flma yerine emek sömürüsüne neden olabilmektedir. Parasal ekonominin egemen oldu¤u ortamlarda enformel iliflki kanallar›, uluslararas› sermayenin üretim yapt›rmak için arad›¤› denetimsiz ve kurals›z kay›t d›fl› ifl piyasas›na ulaflabilmektedir. K›ray (1999: 344) “Kentleflme ve Yeni Siyasal ‹slam” adl› makalesinde kentlerde yeni yetiflenlere formel e¤itim yerine dinsel e¤itim verilmesi gibi önceden fark edilmeyen durumlar›n önemli sorunlar olarak toplumumuzun karfl›s›na
ç›kt›¤›n› belirtmifltir.
5
6
Anomi: Bir toplumun
normlar›n›n etkisizleflmesi,
çöküntü, kar›fl›kl›k ya da
çat›flma olmas› durumunu
ifade eder. Ekonomik
de¤iflim çok h›zl› olabilir. Bu
durumda ahlâki
düzenlemeler farkl›laflma ile
uzmanlaflman›n art›fl›na
ayak uyduramayabilir ve
toplumda anormal bir ifl
bölümü görülebilir
(Marshall, 1999:32).
Bir toplumun çeflitli kurumlar› bir taraftan da zamanla toplumda de¤iflen de¤erlerin tafl›y›c›lar›d›r. K›ray (1982: 454) toplumumuzda de¤iflme söz konusu oldu¤unda Türk ailesinin kuflaklar aras› çat›flmay› ve anomiyi k›smen önleyen bir tampon
mekanizma olarak karfl›m›za ç›kt›¤› görüflündedir. 2008 Dünya De¤erler Araflt›rmas›n›n sonuçlar›na göre Türkiye’nin dünyada aile de¤erlerine en ba¤l› ülkelerden
biri oldu¤u görülmüfltür.
Dünya De¤erler Araflt›rmas›, Türkiye halk›n›n % 98’i için ebeveynlerinin onlar
hakk›nda ne düflündüklerinin büyük önem tafl›d›¤›n› göstermifltir. Türkiye’nin geleneklerine ba¤l›l›¤› ve aile yap›s› aç›s›ndan Arjantin, Meksika, ‹ran, Irak, Hindistan ve
Malezya gibi farkl› kültürlere ait olsalar da gelenekselli¤in a¤›rl›k tafl›d›¤› ülkeler ile
ortak bir tablo çizdi¤i görülmüfltür. Bütün bu ülkelerde yaflayan halk % 90 civar›nda ebeveynlerinin görüfllerine çok önem vermektedir. Ayr›ca, Japonlar›n % 70’i,
ebeveynlerinin onlarla gurur duymas› için ellerinden geleni yapmay› amaçlamaktad›r. Araflt›rma, Bat›ya do¤ru gidildikçe aile ba¤lar›n›n gevflemeye bafllad›¤›n› göstermifltir. Örne¤in, Bulgaristan’da araflt›rmaya kat›lanlar›n % 79’u “anne babalar›n›n
onlarla gurur duymas›n›n hayatlar› için önemli bir amaç” oldu¤unu ifade etmektedir. Akdeniz ülkesi olan ‹spanya’da ise bu oran % 84’tür. Buna karfl›l›k “‹skandinav ülkelerinde gençlerin ebeveynlerinin onlarla gurur duymas›n› pek de önemsemedikleri” anlafl›lm›flt›r. Örne¤in Finlandiya’da oran % 34’e düflmüfltür.
Almanya’da araflt›rmaya kat›lanlar›n % 61’i için ebeveynlerinin onlarla gurur
duymas›n› sa¤lamak önemlidir. Buna karfl›l›k, bu oran Do¤u Almanya’da % 42’ye
gerilemektedir. Dolay›s›yla, de¤erlerin oluflmas›nda, “kültürün yan› s›ra siyasal rejimin ve egemen ideolojinin de rol oynad›¤›” sonucuna var›lm›flt›r. Günümüzün
egemen de¤erlerinin üreticisi konumunda say›lan Amerika’daki aile iliflkileri ise
do¤u ülkelerinin aile yap›s›na daha yak›nd›r. Amerikan aile yap›s›nda da “çocuklar ebeveynlerinin gözünde gurur duyulan evlâtlar olmay›” istemektedir. (Esmer,
Y. ve Ertunç, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Araflt›rma Notu 10/77)
Tampon mekanizma:
Mübeccel K›ray’a göre
de¤iflme toplumsal yap›n›n
bütün kurumlar›nda ayn›
anda ve h›zda meydana
gelmez. Bir toplumda hem
eski hem de yeni yap›ya
iliflkin özellikler bir arada
bulunabilir. Tampon
mekanizmalar bir
toplumdaki fonksiyonel
bütünlü¤ü yarat›r. K›ray’›n
Ere¤li araflt›rmas›nda
annenin aile içinde gittikçe
önem kazanan yeri ve
ebeveynlerin k›z evlat
yan›nda bar›nmas›yla ortaya
ç›kan genifllemifl aile
tampon mekanizmaya bir
örnektir (K›ray, 2000:142).
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME F‹KR‹N‹N TAR‹HSEL ARKA
PLANI
Tüm insanl›k tarihi insan-do¤a ve insan-insan iliflkilerinin tarihidir. Tarihin öznesi insan gruplar›d›r. Toplumsal de¤iflme insan-do¤a çeliflkisinin belirledi¤i teknoloji ile insan-insan çeliflkisinin belirledi¤i ideoloji aras›ndaki etkileflim taraf›ndan
biçimlenir ve nesnel oldu¤u kadar kaç›n›lmaz bir süreçtir (Kongar, 2002). Sosyolojik bir kavram olarak ideoloji özellikle Karl Marx’›n çal›flmalar›yla gündeme gelmifltir. ‹deoloji kavram›n›n at›fta bulundu¤u toplumsal olgu genelde fikirler ya da
kültür alan›, daha özelde ise siyasal fikirler ya da siyasal kültür alan›d›r. ‹deoloji
ve bilim aras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klar konusunu derinlemesine araflt›rm›fl
olan Mardin (1997: 48-49), Marx ile Freud’u karfl›laflt›rm›flt›r. Mardin’e göre, Marx
ideolojiyi sosyal yap›n›n fikrin flekillenmesine katk›s› anlam›nda ele alm›flt›r. Buna karfl›l›k Freud ise ruhsal geliflme dinami¤inin insanda düflünceleri yaratan ortam› ne flekilde etkiledi¤ini araflt›rm›flt›r. Her iki düflünürün ortak yan› ideolojilerin aldat›c›, yanl›fl fikir kümeleri oldu¤u konusundaki görüflleridir. Her iki düflünür için de “gerçek”, insana do¤an›n do¤rudan sundu¤u bir fley de¤ildir. Ço¤u zaman gerçe¤i bulabilmek için gerçek gibi görünen bir görüntünün maskesini düflürmek gerekir. 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru gerçekleflen siyasal yap› de¤iflikli¤i ve
büyük kitlelerin politikaya kat›lmas› bu ça¤a “ideoloji ça¤›” nitelemesinin yak›flt›r›lmas›na yol açm›flt›r.
7
Toplumsal de¤iflme olgusu kuflkusuz tarihsel de¤iflme düflüncesini de içerir.
Ancak, çok yavafl biçim de¤ifltiren ortamlarda tarihsel de¤iflme fikri insanlar›n ak›llar›na gelmemifltir. Eski Yunan’da Aristo’nun ve ‹slam toplumunda ‹bn Haldun’un
tarih anlay›fllar› tekrarlanan devrelere dayan›r. Örne¤in, Aristo’da devre monarfli ile
bafllar; monarfli bozulunca yerine oligarfli gelir ve oligarfli demokrasiye dönüflse de
demokrasideki aksakl›klar yüzünden yeniden monarfliye dönülür. ‹bn Haldun çölde yaflayan Bedevi kabilelerin “asabiyya” (grup duygusu ve bilinci) sayesinde birleflebildiklerini ve flehirlerde yaflayanlar›n refah›ndan pay alabilmek için idareyi ele
geçirdiklerini; ancak flehir hayat›n›n lüks ve refah›na kap›l›p baflka Bedevilerin sald›r›s›na aç›k hale geldiklerini anlat›r. Böylece idareyi yeni Bedeviler ele al›r ve devir yeniden bafllar. Bu durum “tarih tekerrürden ibarettir” ifadesiyle de belirtilmifltir (Mardin, 1997:125).
Toplumsal de¤iflme düflüncesinin ortaya ç›kabilmesi için tarih ak›fl›n›n bir birikimle sonuçlanmas› ve nitelik de¤ifltirmesi gerekmifltir. Avrupa’da Rönesans ile ortaya ç›kan, insanlar›n kaderlerine hâkim olabilecekleri fikri, insanlar› gerçek anlamda tarihin öznesi konumuna getirmifltir. Bu fikir, Fransa’da geliflen Ayd›nlanma
ve ‹ngiltere’de bafllayan Endüstri Devrimi ile de pekiflmifltir.
Yeniden do¤ufl, uyan›fl ifadeleriyle özdefllefltirilen Rönesans, içinde yaflad›¤›m›z
ça¤›n bafllang›c› say›l›r. Bat› ve Orta Avrupa’da boy gösteren burjuva s›n›f› sayesinde derebeylik düzeninin dayana¤› olan kilise sars›l›r. Yeni ekonomik düzen Orta
Ça¤ devleti bütünlü¤ünü da¤›tarak ulusallaflmay› zorunlu k›lar. Burjuva kapitalizminin temellerini atmak üzere Protestanl›k geliflir. Yeni ekonomik iliflkiler din,
devlet, e¤itim, ideoloji gibi de¤erlerle etkileflerek yeni bir dünya do¤urur. Orta Ça¤›n metafizik dünya görüflü yerini bireyci ve flüpheci dünya görüflüne b›rak›r. ‹nanan insan›n yerine düflünen insan geçer. Bu ça¤›n ay›r›c› bir özelli¤i hümanizma
ak›m›d›r. Hümanizma insan›n özünü ve evrendeki yerini araflt›r›r. Yeni insan tasavvuru ›rk, kavim, parti, lonca ve aile ba¤lar›ndan kopmufl, alabildi¤ine özgür bir insand›r (Hançerlio¤lu, 1978:342-343).
Avrupa düflüncesinin, akl›n, deneyimin, dinsel ve geleneksel otoritelere kuflkuyla bakman›n yan› s›ra, seküler, liberal ve demokratik toplumlar›n ideallerinin
tedrici biçimde flekillendi¤i döneme Ayd›nlanma ad› verilmifltir. Ayd›nlanma, edebiyat, sanat, bilim, din ve felsefe gibi çeflitli kollardan yay›lmakla birlikte genelde,
materyalist bir insanl›k görüflüyle efl tutulmaktad›r. En belirgin özellikleri ak›lc› ve
bilimsel bilgiye, e¤itimle ilerleme konusuna olan inanc› ve etik ile topluma faydac› yaklafl›m› içermesidir (Marshall, 1999: 48-49).
Britanya’da 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 19. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar olan dönemde h›zla gerçekleflen toplumsal, ekonomik, demografik ve teknolojik de¤iflimler Endüstri Devrimi olarak bilinir. Bu Devrimi belirleyen özellikler konusunda fikir birli¤i olmasa da ‹ngiltere k›rsal bir tar›mc› toplumdan, giderek imâlâta ve endüstriye dayal› kentsel bir toplum durumuna gelmifltir. Bu Devrimin en önemli
özellikleri: 1) Ölüm oranlar›nda azalmaya ba¤l› olarak nüfusta art›fl, 2) K›rdan kente göçün sürekli art›fl›, 3) Kentlerde iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›k›fl›, 4) Demiryolu sisteminin bulunmas› ve tafl›mac›l›kta devrim, 5) Çiftçilik tekniklerinin ilerlemesi, 6) Sömürge pazarlar›n›n geliflmesi sayesinde sömürgelerden hammaddeler gelirken bitmifl mallar›n sömürgelere sat›l›fl›, 6) Buhar gücündeki ilerlemelere ba¤l› olan teknolojik yeniliklerdir (Marshall, 1999:632-633).
Toplumsal de¤iflme düflüncesinin ortaya ç›kmas›na neden olan tarihsel de¤iflim
süreci Fransa’da 1780’lerde bafllar ve 1789 Frans›z Devrimi, geri dönüflü olmayan
bir tarihsel dönüm noktas› olarak kabul edilir. Frans›z Devrimi sona erdi¤inde top-
Teknoloji: Sosyolojide
oldukça esnek bir biçimde
makineleri, donan›m›,
bunlar›n beraberinde
getirdi¤i üretim tekniklerini
ve mekanizasyonun
dayatt›¤› bir toplumsal iliflki
tipini anlatmak amac›yla
kullan›l›r (Marshall, 1999:
722-723).
‹deoloji: Frans›z düflünürü
Destutt de Tracy (17541836) taraf›ndan idea
(görülen biçim) sözcü¤üyle
logos (bilgi) sözcüklerinin
eklemlenmesiyle yap›lm›fl ve
düflünceyi inceleyen bilim
anlam›nda ileri sürülmüfltür.
Fransa’da görgücü ve
duyumcu filozoflara ideolog
denmifltir (Hançerlio¤lu,
1977: 26). ‹deoloji kavram›
siyaset ve iktisat alanlar›
aras›ndaki iliflkiler
ba¤lam›nda da
tart›fl›lmaktad›r (Marshall,
1999: 320).
8
lum, tarih ve siyaset üç temel olayla sars›l›r: Birinci olay insanlar›n temel hak ve özgürlüklere sahip olduklar› düflüncesinin yeflermesi ve insan-insan iliflkilerinde yeni bir ç›¤›r aç›lmas›d›r. ‹kinci olay, Frans›z Devrimi’nin ekonomik ve siyasal sonuçlar›n›n feodal toplumun temellerini sarsmas›d›r. Üçüncü olay ise bu tarihe kadar
içe dönük olarak gerçekleflmifl olan felsefe yapma gelene¤inin sars›lmas› ve tarih
alg›s›n›n toplumsall›k kazanmas›d›r. Frans›z Devrimi neticesinde Frans›z toplumunun h›zl› çöküflünü gözlemleyen Hegel, de¤iflmez san›lan bir sosyal ve politik biçimin yerini baflka bir sosyal ve politik biçime b›rakt›¤›n› görmüfltür. Bu gözlem
toplumun biçim de¤ifltirebilece¤i düflüncesinin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.
Bu tarihten itibaren ekonominin ve siyasetin toplum ve tarih ile olan kaç›n›lmaz
iliflkisi telâffuz edilmeye bafllanm›flt›r. Dolay›s›yla, tarihsel de¤iflmenin toplumsal
bir biçim ald›¤›n› anlayan Hegel, toplumun de¤iflik aflamalar›n› tarihsel ve sosyal
bir geliflme çizgisi izleyen de¤iflik biçimler (antik, feodal, endüstri toplumlar›) olarak kavramsallaflt›rm›flt›r. ‹nsan›n özgürce kendini gelifltirebilmesini tarihsel geliflmenin ayr›lmaz bir parças› sayan Hegel bireyin tecrübelerini de sosyal ve tarihsel
analizin konusu haline getirmifltir (Morrison, 2009: 1-2).
TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LEYEN ETMENLER
Kültür ve Toplumsal De¤iflme
‹nsan›n yaflamak için üretti¤i her fley kültürdür. Bunun içine teknolojiyi, bu çerçevede oluflturulan nesnelerin yan› s›ra de¤erleri, normlar› ve gelenekleri de katabiliriz. Toplumsal de¤iflme kavram› toplum ve kültür olgular› aras›nda önemli bir
fark gözetmeyen sosyal bilimciler taraf›ndan sosyal/kültürel de¤iflme olarak da adland›r›lm›flt›r (Güvenç, 1976: 27).
Resim 1.1
MURS‹ AFR‹KALI
KADIN
De¤iflme kuflkusuz ki insano¤lunun icatlar› ile bafllam›flt›r. Tafl devrinde kesici
alet yap›m› ile bafllayan icatlar günümüzde “dijital devrim” olarak da adland›r›labilen bilgi ve iletiflim teknolojileri olarak geliflmifltir. Yaz›n›n icad› de¤iflmenin h›z›n›
belirlemifltir. “Tarih yaz›n›n icad› ile bafllam›flt›r” denir. Kay›t alt›na al›nabilen bilgi toplumsal örgütlenmenin geliflmesini sa¤lam›flt›r. Toplumlar geçmiflte neler oldu¤undan hareketle ilerde neler olmas›n› istediklerine dair bir bilinç gelifltirebil-
9
mifltir. Bilimin geliflmesi elefltirel, yenilikçi ve ak›lc› bir düflünce sistemi demektir.
‹catlar günümüzde insano¤lunun en temel ihtiyaçlar›ndan en lüks say›labilecek ihtiyaçlar›na kadar her türlü kullan›ma cevap verebilmektedir. Endüstri kapitalizmi
gelifltikçe üretimin artmas› teknolojik bulufllar› h›zland›rm›flt›r. Teknolojik geliflmenin hizmetine sokulan bilimsel geliflmeler de de¤iflmeye ivme katm›flt›r. Örne¤in,
uluslararas› 1000-Genom projesinin ilk sonuçlar›na göre her insan›n kal›tsal hastal›klarla iliflkili ortalama 50-100 gen çeflidi tafl›d›¤› keflfedilmifltir. Bu bilginin hastal›klarla mücadelede önemli rol oynayaca¤›n› öngörmek mümkündür. Klonlama
teknolojisi geliflmifltir ve ilk kez bir hayvan kopyalamas› gerçekleflmifltir. Ancak
klonlama eyleminin ahlâki aç›dan kabul edilebilirli¤i tart›flmal›d›r.
Tarihte önemli kifliler ve karizmatik liderler de toplumsal de¤iflmede önemli rol
oynam›flt›r. Örne¤in Newton ve Edison’un bilimsel bulufllar› toplumsal de¤iflmeye
hizmet etmifltir. Kristof Kolomb Amerika k›tas›n› keflfetti¤inde ileride süper güç
olacak ve tarihin ak›fl›n› belirleyecek bir kara parças›n› keflfetti¤ini düflünemezdi.
Atatürk tarihe Türk Devrimi’ni haz›rlayan ve uygulayan karizmatik bir lider olarak
geçmifltir.
Karizmatik lider: Bu
kavram› ileri süren sosyolog
Weber’dir. Weber’e göre
karizma bir insan›n s›radan
insanlardan ayr› bir yerde
durmas›n› ve insanüstü ya
da istisnai güçler ve
niteliklerle donat›lm›fl olarak
görülmesini sa¤layan kiflilik
özelli¤idir. Bir insan bu
ola¤anüstü özellikleri
sayesinde lider olarak kabul
edilir. Karizmatik lider
kavram› din ve siyaset
sosyolojilerinde yayg›n
biçimde kullan›lmaktad›r
(Marshall; 1999: 387).
S›n›f Çat›flmas› ve Toplumsal De¤iflme
Bu görüfle göre, toplumsal de¤iflmeyi etkileyen sosyal etmen toplumun dinamizmini de yaratan insanlar aras›ndaki eflitsizliktir (Dahrendorf, 1976). Toplumsal eflitsizlikler sadece s›n›flar aras›nda de¤il, ayn› zamanda etnik gruplar ve toplumsal
cinsiyetler aras›nda da mevcuttur.
Marx toplumsal de¤iflmenin k›smen teknolojik geliflmelere ba¤l› oldu¤unu öne
sürmüfltür. Ama de¤iflmeyi as›l sosyal çeliflkilerin neden oldu¤u s›n›f çat›flmalar›na
ba¤lam›flt›r. Tarihin her evresinde, farkl› üretim biçimlerine göre flekillenen farkl›
s›n›flar ortaya ç›km›flt›r. Bu s›n›flar aras›ndaki çat›flma yeni bir toplumsal evreye geçilmesine neden olmufltur. Örne¤in, bahçecilik ve hayvan besicili¤i ile geçinen
toplumlarda sosyal eflitsizlik çok belirgin de¤ildir. Daha yo¤un ve yayg›n tar›m›n
yap›ld›¤› dönemlerde toprak sahipleri zenginleflmifl ve sosyal eflitsizlik artm›flt›r. Ticaretin geliflmesi sonucu tüccarlar güç kazanm›flt›r. Tüccarlar zanaatkârlarla birlikte kentlere yerleflmifl; kentsoylu bu s›n›f fabrikalar› kurarak endüstriyel geliflmenin
kontrolünü ele geçirmifltir. Endüstri Devrimi neticesinde güç kazanan kentsoylu
bu s›n›f toprak sahiplerinin iktidar›na son vermifltir. Endüstri Devrimi iflçi s›n›f›n›n
geliflmesini sa¤lam›flt›r. Bu modele göre, toplumsal de¤iflme yönetici s›n›f›n de¤iflmesi ile gerçekleflir (Szacki, 1979: 387). Günümüz toplumlar›nda görülen toplumsal hareketlilik s›n›f çat›flmas›n› ortadan kald›rmaz; ancak zay›flat›r.
Toplumsal hareketlilik, toplumsal tabakalaflma sistemi içinde bireylerin ve gruplar›n farkl› konumlar aras›ndaki hareketini anlat›r. Hareketlilik bir yandan yukar›
ve afla¤›, öte yandan kuflaklar aras› olabilir. Kuflaklar aras› hareketlilik kiflinin aile
kökeni ile kendi s›n›f ya da statü konumu aras›ndaki de¤iflkenli¤e gönderme yapar. Bireylerin gelir, e¤itim baflar›s› ya da sosyoekonomik prestijleri yan› s›ra emek
piyasalar› ve üretim biçimleri içinde belirlenen iliflkiler çerçevesinde hareketlilikleri mümkündür (Marshall, 1999: 751).
Fiziksel Çevre, Demografi ve Toplumsal De¤iflme
Nüfus örüntüsünün de¤iflmesi de toplumsal de¤iflmeyi etkiler. Durkheim toplumun de¤iflmesini nüfusun artmas› ve ifl bölümünün geliflmesi ile iliflkilendirmifltir
10
(Morrison, 2009: 179). Ona göre ifl bölümünün geliflmesinin üç temel nedeni vard›r. Birincisi belli bir co¤rafyada yaflayan nüfus yo¤unlu¤unun artmas›, ikincisi buna ba¤l› olarak kentlerin geliflmesi, üçüncüsü de kentlerde yaflayan sosyal kitlenin
art›fl›na ba¤l› olarak sosyal hacmin ço¤almas›d›r. Ço¤alan kitle artan ulafl›m imkânlar› sayesinde daha s›k› iletiflim kurmaya bafllay›nca toplum daha da kalabal›klafl›r.
Resim 1.2
HONKONG
Öte yandan, bir toplumda kaynaklar ve f›rsatlar›n da¤›l›m›nda çok büyük eflitsizlikler ç›kmas›n› engellemek için nüfus kontrolü zorunludur. Endüstrileflmekte
olan ülkelerde t›ptaki ilerleme neticesinde ölüm oranlar›n›n düflmesi ile nüfus art›fl› bafllar. Toplumsal de¤iflmeyi kontrol alt›nda tutabilmek için nüfus planlamas›
gerekli hale gelir. Bat›’da Endüstri Devrimi ile birlikte teknolojinin geliflmesi ve çocuk eme¤i kullan›m›na ihtiyaç kalmamas›, do¤urganl›k oranlar›n›n düflmesini etkilemifltir. Toplumumuzda ise tar›mda kullan›lan çocuk eme¤i do¤urganl›k art›fl›n›
etkilemifltir. Bir toplumda do¤urganl›k ve ölüm oranlar› birbirine yak›n oldu¤u zaman baz› çocuklar›n yaflamas›ndan emin olabilmek için daha çok çocu¤un do¤mas› gerekir (Timur, 1972). Bu koflullarda toplumumuzda “yaratan Allah r›zk›n› verir” inanc› yerleflmifltir (K›ray, 1982: 24). K›rsal bölgelerde artan nüfus, de¤iflen geçim flartlar›na ba¤l› olarak aile yap›s›ndaki de¤iflikliklerin ve kente göçlerin nedenlerinden birisidir. Ne var ki, toplumumuzda yeterli sanayileflme ve istihdam yoktur
ve çocuklar halen kay›t d›fl› ifllerde ifl gücü olarak kullan›lmaktad›r (User vd.,
2009). Dolay›s›yla, Türkiye’de demografik de¤iflme ve kentleflme sanc›l› bir flekilde gerçekleflmektedir. Sosyal bak›m politikalar›n›n geliflmifl oldu¤u ve devletin yeterli say›da krefl açt›¤› ‹skandinav ülkelerinde do¤urganl›k oran› AB ölçütlerine göre yüksektir. Buna karfl›l›k Kuzey Akdeniz ülkelerinde sosyal bak›m politikalar› yeterli de¤ildir. Bu ülkelerde kad›nlar ekonomik ba¤›ms›zl›k ile çocuk sahibi olmak
aras›nda seçim yapmaya zorlanmaktad›r. Ataerkil muhafazakâr de¤erlerin biyolojik farkl›l›¤a ba¤l› toplumsal ifl bölümünü do¤allaflt›rd›¤› toplumumuzda kad›nlar
annelik ifllevleriyle tan›mlanmaktad›r. Ülkemizde çocuk bak›m› ve erken çocukluk
e¤itimi olanaklar›n›n kurumsal yetersizli¤i kad›nlar›n ifl gücüne kat›l›m›n› olumlu
yönde etkileyememektedir (Ecevit, 2008: 159).
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI
Evrimci Yaklafl›mlar
Auguste Comte (1798-1857)
Sosyolojinin kurucusu say›lan Comte, kuram›n› “toplumsal statik” ve “toplumsal
dinamik” olarak ikiye ay›rm›flt›r. Toplumsal statik, toplumun denge haline iflaret
eder ve toplumun belirli bir zaman dilimi içerisinde incelenerek tasvir edilmesini
içerir. Toplumsal dinamik ise toplumun de¤iflme sürecine iflaret eder ve zaman içerisinde hangi toplumsal olgular›n baflka toplumsal olgular› izledi¤ine dikkatimizi
çeker. Comte “insanl›k” kavram›n› ortaya atar ve insanl›¤›n evrim sonunda en iyiye ulaflaca¤›na inan›r (Kösemihal, 1968: 162). ‹nsan zihni teolojik ve metafizik aflamalardan geçerek pozitif aflamaya ulafl›r. Her aflamada egemen olan düflünce flekli o aflamadaki toplumsal yap›y› belirler. Teolojik aflamada toplum do¤aüstüne
önem verir. Toplumsal olaylar›n arkas›nda insanlar›n iradesine benzeyen tanr› iradesi aran›r. ‹nsanl›k tanr› düflüncesinde Fetiflist (nesnelerin canl› olarak düflünülmesi) ve Çok Tanr›c›l›k inançlar›ndan sonra Tek Tanr›c›l›k inanc›na ulafl›r. ‹nsan
zihninin geçirdi¤i ikinci aflama metafizik aflamad›r. Bu aflamada insanl›k Tanr› fikri yerine ruh ya da do¤an›n e¤ilimleri gibi soyutlamalar ile düflünür. ‹nsanl›k giderek duyu organlar›yla alg›lanan, gözlem ve deneylerle s›nanabilen bilimsel yöntemin kullan›lmas›yla elde edilen gerçeklere ulafl›r. Bu aflamaya Comte pozitif aflama
ad›n› vermifltir. Comte’un öne sürdü¤ü evrimci bak›fl aç›s› H›ristiyan Avrupa toplumlar›n›n gözlemine dayand›¤› için Bat› merkezcidir.
Herbert Spencer (1820-1903)
Spencer’e göre evrim basitlikten karmafl›kl›¤a, homojenlikten heterojenli¤e, tek
tiplikten uzmanlaflmaya giden do¤rusal bir süreçtir. Dünyan›n oluflumu, dünya
üzerinde yaflam›n oluflumu, toplumun, ticaretin, bilimin ve sanat›n geliflimi hep ayn› süreçten geçer. Spencer toplumu evrim s›ras›nda gittikçe karmafl›klaflan bir organizmaya benzetmifltir. Nas›l insan organizmas› bir sistem ise ve vücudun uzuvlar› bu organ›n parçalar› iseler, toplum da parçalardan oluflan bir bütündür. Toplumun bütünü bir yap›y› oluflturur. Toplum içinde yer alan kurumlar bu yap›n›n
sa¤l›kl› ifllemesi için gerekli fonksiyonlar› yerine getirir. Spencer’e göre de¤iflmenin
kayna¤› toplumun içindedir ve tüm toplumlar evrim sürecinden geçmektedir. ‹nsan topluluklar› önceleri homojen flekilde yaflamaktad›r ve ifl bölümü çok farkl›laflmam›flt›r. Ancak kal›t›msal nedenler ve çevre koflullar› yüzünden insanlar ayr›flmaya ve farkl› roller, fonksiyonlar, prestij, güç, mal ve mülk edinmeye bafllar. Giderek insanlar aras›nda zenginlik ve güç farklar› artar. Farkl› rollere ve fonksiyonlara
sahip insanlar farkl› gruplar oluflturur. Dolay›s›yla farkl› meslek gruplar› ve s›n›flar
ortaya ç›kar. Toplum o kadar karmafl›k bir hal al›r ki eski homojenli¤e dönmek imkâns›zlafl›r. Evrim sürecinde farkl›laflan parçalar yani kurumlar aras›nda karfl›l›kl›
ba¤›ml›l›k artar. Spencer’e göre evrim sürecinde belirleyici öge endüstrileflmedir
(Szacki, 1979: 227). Endüstrileflmenin getirece¤i yeni parçalar›n toplumsal sisteme
uyum sa¤layarak bütünleflece¤i varsay›lm›flt›r. Hatta Spencer, endüstrileflen düzen
sonunda savafllar›n yok olaca¤›n›, birey haklar›n›n daha iyi korunaca¤› için hükümetlerin fonksiyonlar›n› yitirece¤ini öngörmüfltür.
11
12
Emile Durkheim (1858-1917)
Evrimci yaklafl›ma sahip iz b›rakm›fl en önemli sosyolog Durkheim’ d›r. Durkheim
insanlar›n basit ve yüz yüze homojen iliflkiler içeren cemaat hayat›ndan karmafl›k ve
sözleflmeye dayanan cemiyet hayat›na geçtiklerini öne sürer. Geliflen teknoloji ve ifl
bölümünün artmas› insan iliflkilerinin ve dolay›s›yla toplumsal yap›n›n de¤iflmesine
neden olur. ‹fl bölümünün geliflmesi nüfusun artmas› ile do¤ru orant›l›d›r. Nüfus az
ve ifl bölümü basit iken toplumda mekanik dayan›flma olur. Bu durum az nüfuslu
toplumlarda yaflayan insanlar›n bilinçlerinin ve de¤er yarg›lar›n›n birbirlerine çok
benzemesine ba¤l›d›r. Mekanik dayan›flma içinde yaflayan insanlar ayk›r› davran›flta olan kiflileri cezaland›rarak, baflka deyiflle “cezaland›r›c› hukuk” yolu ile dayan›flman›n bozulmas›n› engeller. Cezaland›r›c› yapt›r›mlar sayesinde herkes ayn› davran›fllar› sergiler. Çünkü, kural› bozan kimse topluluk taraf›ndan d›fllan›r. Suç say›lan
eylemler vicdanlar› incitir. Bir toplumu oluflturan bireyler birtak›m kolektif inançlara ve duygulara sahiptir. Bu sisteme Durkheim “kolektif bilinç” ya da “kolektif vicdan” ad›n› vermifltir. Mekanik dayan›flmada suçlu kifli kolektif vicdan› incitti¤i için
cezaland›r›l›r (Kösemihal, 1971: 63). Burada söz konusu olan öç duygusudur. Ama
bu duygunun arkas›nda toplulu¤un benli¤ini koruma çabas› vard›r.
Durkheim, toplumlar gelifltikçe ceza hukukunun giderek azalaca¤›n› öne sürer.
‹fl bölümünün artmas› farkl› fonksiyonlara iliflkin “geri verdirici” hukuku ortaya ç›kar›r (Kösemihal, 1971:64). Geri verdirici hukuk bireylerin baflka bireylerle olan
iliflkilerini düzenler. Örne¤in, medeni kanun, ticaret kanunu, usul kanunlar›, anayasa ve idare kanunlar› böyledir (Kongar, 2002:103). Geri verdirici kanunlar toplum içinde yeni organlar›n meydana gelmesine hizmet eder. Örne¤in iflçi patron
anlaflmazl›klar›n› çözen mahkemelerin bafl›nda belirli ifllerde uzmanlaflm›fl yarg›çlar bulunur. Avukatl›k yapmak uzmanl›k gerektirir. Özel hallere hukukun genel
kurallar› uygulan›r. Dolay›s›yla toplum do¤rudan do¤ruya de¤il ama dolayl› olarak
bireyler aras› iliflkileri düzenler. Durkheim toplumun geliflmesi konusunda iyimserdir. Hayat kavgas› ifl bölümünü gerektirir. Toplumsal bilinç gittikçe genelleflir.
Genellefltikçe bulan›klafl›r ve bireysel çeflitliliklere yol açar. Örne¤in, kent yaflam›
gelene¤e kuflku ile bakmay› ve yenili¤e daha aç›k olmay› içerir. ‹fl bölümü artt›kça bireyin meslek seçme ve meslek de¤ifltirme özgürlü¤ü de artar. Geri verdirici
kanunlar› destekleyen meslek ahlâk› düflüncesidir. Organik dayan›flma içindeki
toplumlarda geliflebilen evrensel de¤erler bireyleri bir arada tutar.
Bireysel bilinçler bir araya geldi¤i zaman insan kendi kiflili¤ini ortak amaç içinde unutur. Uygarl›¤›n üzerinde inflâ edildi¤i toplumsal idealler böyle zamanlarda
ortaya ç›kar. Örne¤in Frans›z Devrimi s›ras›nda vatan ve özgürlük gibi kavramlar
toplumsal bilinç taraf›ndan kutsal birer varl›k gibi alg›lanm›fl ve hissedilmifltir. Türkiye’de sosyolojinin kurucusu say›lan Ziya Gökalp (1876-1924) Durkheim’dan etkilenmifltir. Durkheim’daki toplumsal bilinç kavram›n›n yerine ulusal bilinç kavram›n› ikâme etmifl ve Türk ulusal kültürünü gelifltirebilmek için çal›flm›flt›r.
Sosyal Eylemlilik Yaklafl›m›
Max Weber (1864-1920)
Weber’in temel entelektüel çabas› kapitalizmin neden H›ristiyan Bat›’da geliflti¤ini anlamak üzerine kuruludur. Bu soruya cevap ararken H›ristiyan Bat› ve H›ristiyan olmayan öteki olarak konumland›rd›¤› uygarl›klar› (Müslüman, Hindu, Budist v.d.) karfl›laflt›r›r. Ak›lc›l›¤›n sadece Bat›’da geliflmesinin bu uygarl›¤› üstün
k›ld›¤› sonucuna var›r. “Ak›lc›laflma” (rasyonalite) Weber’in modernite kavramsallaflt›rmas›n›n anahtar kelimesidir. Sekülerleflmeyle birlikte bir toplumda dinin
kurumsal etkisinin azalmas› beklenir. E¤itim ve bilimde art›fl ve yay›lma gözükür.
Geleneksel ve karizmatik otorite biçimleri yerlerini ak›lc›, yasal ve bürokratik otorite biçimlerine b›rak›r.
Weber toplumsal de¤iflmenin nedenleri aras›nda önemli bir unsurun düflünceler oldu¤unu öne sürmüfltür. Ona göre toplumda zaman içerisinde geliflen düflünceler kültürel birikim sa¤lar ve de¤iflmenin etkili gücü haline gelir. Düflünceler sosyal eylemlili¤e yol açt›¤› ölçüde önem kazan›r. Bu geliflme sonucunda eski toplumsal yap› meflrulu¤unu kaybeder. Kitleleri harekete geçirebilen karizmatik liderler önemli toplumsal krizler s›ras›nda ortaya ç›karlar. Yeni bir düzen kurulduktan
sonra liderlerin yapt›klar› gelenekler haline dönüflür. Weber kapitalizmin Bat›’da
geliflmesini Protestan ahlâk› ile iliflkilendirmifltir. Bat›’da sermaye birikimine yol
açan çok çal›flma, tutumlu ve disiplinli olma rasyonalitesini Protestan ahlâk›na ba¤lam›flt›r. Bu ahlâk›n geliflmesine John Kalvin ad›nda Lutheryan kilisesine ba¤l› bir
din lideri önderlik etmifltir. Dini motife ba¤l› olarak ortaya ç›kan çok çal›flma ve tutumlu olma düflüncesi giderek seküler bir davran›fl biçimini alm›fl ve “ekonomik
rasyonalite”ye dönüflmüfltür. Weber s›n›f kavram›n›, insanlar›n hayatta elde edecekleri olanaklar ve piyasadaki mallara sahiplik dereceleri ile iliflkilendirmifltir.
Ona göre eflitsizli¤in bir baflka boyutu da ayn› itibara sahip ve ayn› de¤erleri paylaflan insanlar›n oluflturdu¤u statü grubudur. Weber’e göre bilinç sosyal statü ile
ortaya ç›kar. Çünkü statü farkl›l›klar› yaflam tarz›ndaki farkl›l›klar› ortaya ç›kar›r. S›n›f ve statü kavramlar› aras›nda bir iliflki söz konusudur. Piyasadaki mallara sahip
olanlar itibar elde edebilmek, baflka deyiflle statülerini artt›rabilmek amac› ile yaflam tarzlar›n› da birbirlerine yak›nlaflt›rmaktad›r (Szacki, 1979: 366). Bu duruma
Türkiye’den bir örnek, son birkaç y›lda güçlenen Anadolulu ifl adamlar›n›n, bir
“statü” simgesi olarak görülen Bo¤az’daki yal›lar› sat›n alarak yal›lara tafl›nmas›d›r.
Yap›sal-Fonksiyonalist Yaklafl›mlar
Talcott Parsons (1902 - 1979)
Evrimci ve yap›sal-fonksiyonalist kuramc›lar aras›nda Amerikal› sosyolog Parsons
öne ç›kmaktad›r. Ona göre toplumsal de¤iflme basitten karmafl›¤a do¤ru giden
normal bir toplumun evrimidir. Weber’den ald›¤› toplumsal eylem kavram›n› Durkheim’dan ald›¤› toplumsal kurum kavram› ile uzlaflt›rmaya çal›flarak kendi kuram›n› gelifltirmifltir. Herhangi bir bireyin toplumsal eylemleri, içinde yaflad›¤› toplumun kurumlar› çerçevesinde ortaya ç›kar. Birey bu çerçevede tercihler yapmak zorunda kal›r. Bir toplumsal sistemde fonksiyonlar›n ayr›flmas› neticesinde yap›sal
farkl›laflma meydana gelir. Ancak bu farkl›laflman›n kültürel sistemin yard›m› ile
bütünleflmeye gitmesi beklenir (Kongar, 2002: 160).
Yap›salc› - fonksiyonalist yaklafl›m, sistem modeli çerçevesinde düflünülür. Sistem modeli, herhangi bir düzeyde gerçekleflen toplumsal de¤iflmenin di¤er düzeyleri etkileyece¤i düflüncesini içerir. Toplumsal de¤iflme makro, orta düzey ve mikro olmak üzere üç düzeyde ele al›nmaktad›r. Birbirleriyle ba¤lant›l› olarak de¤iflik
düzeylerde ortaya ç›kan de¤iflmeler “sosyal süreç” kavram› ile aç›klanmaktad›r
(Sztompka, 1993: 7). Makro düzeyde sistem denince akla uluslararas› sistem ve
devletler gelebilir. Orta düzeyde flirketler, siyasi partiler ve dinsel hareketlerden
bahsedebiliriz. Mikro düzeyde toplumsal de¤iflme aileler, meslek gruplar› ya da arkadafll›k gruplar› içinde gerçekleflebilir. Örne¤in, mikro düzeyde tüketici davran›fl-
13
Statü grubu: Statü
konumlar› eflit olan bir insan
grubu ayn› itibara sahip bir
statü grubunu oluflturur.
Sosyolog Weber’e göre statü
gruplar›n›n hukuksal,
siyasal ve kültürel ölçütlerle
derecelendirilip düzenlendi¤i
bir tabakalaflma sistemi
mevcuttur. Statü evlilik,
gelenek ve görenekler, ortak
yaflam düzenlemeleri gibi
d›fllay›c› pratiklerle korunur
(Marshall, 1999: 697-698).
14
lar›ndaki de¤iflmeler makro düzeyde bir ekonomik enflasyonu tetikleyebilir. Ya da
bir toplumda makro düzeyde oluflan ekonomik kriz mikro düzeyde aile içi iliflkileri etkileyebilir. Örne¤in iflsiz kalan bir erke¤in eve ekmek getirememesi, kar› koca aras›nda geçimsizli¤e yol açarak boflanmayla sonuçlanabilir.
Diyalektik Yaklafl›mlar
Karl Marx (1818-1883)
Marx liberal görüfl aç›s›ndan ön plana ç›kan bireye karfl›l›k toplumsal olan› ortaya koymufltur (Antonio, 2000: 114). Maddeci tarih görüflüne dayanan diyalektik
yaklafl›m›yla di¤er evrimci yaklafl›mlardan ayr›l›r. Ona göre toplumsal de¤iflmenin
temel nedeni s›n›f çat›flmalar›d›r. S›n›flar toplumlardaki farkl› üretim biçimlerine
ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Üretim güçleri ile üretim iliflkileri üretim biçimlerini
oluflturur. Marx’a göre üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki çat›flma insanlar›n iradeleri d›fl›nda meydana gelir. ‹nsanlar›n ideolojileri maddi hayat taraf›ndan biçimlenir.
Bir toplumda maddi üretim araçlar› ve insanlar üretim güçlerini oluflturur. ‹nsanlar›n içine girdikleri iliflkiler üretim biçimlerini ortaya ç›kar›r. Örne¤in tar›mla
geçinen toplumlarda toprak temel üretim arac› iken, endüstri toplumlar›nda fabrika üretim arac›d›r. Üretim araçlar› karfl›s›nda insanlar›n ald›klar› pozisyonlar onlar›n bilinçlerini belirler. Toprak sahibi topra¤›n› kaybetmemek ve topraktan daha
fazla verim elde etmek için çabalar. Topra¤a ba¤l› çal›flan köylü ise toprak sahibine boyun e¤mek durumundad›r. Çünkü karn›n› ancak topra¤› iflleyerek doyurabilir. Fabrika sahibi iflçilerini daha çok çal›flt›r›p daha fazla kâr elde etmek ister. Fabrikada çal›flan iflçi ise eme¤ini satmak zorundad›r. Üretim araçlar›n›n geliflmesi sonucunda üretim güçleri mevcut üretim iliflkileri çerçevesinde huzursuzlu¤a yol
açar ve üretim biçimini de¤iflmeye zorlar. Marx’›n diyalektik yaklafl›m›, tarihin öncüsü olan yeni üretim iliflkilerinin tohumlar›n›n eski üretim biçiminde at›ld›¤›na
iflaret eder. Örne¤in, 16.yüzy›lda ortaya ç›kan ticaret yollar› sayesinde ulus afl›r› ticari kapitalizm geliflmifl ve tüccar s›n›f›n› ortaya ç›karm›flt›r. Bu s›n›f, tar›m ekonomisine dayal› feodal düzende egemen olan aristokratlara baflkald›rarak kendi egemenli¤ini ilan etmifltir. Çünkü ticaret sayesinde ço¤alan para bafll› bafl›na bir de¤iflim arac› olarak de¤er kazanm›flt›r. Buna karfl›l›k toprak de¤er kaybetmeye bafllam›flt›r. Oysaki Orta Ça¤’da toprak de¤erliydi ve ticaret yapmak çok makbul bir u¤rafl› de¤ildi. Tanr›ya dua etmek ve topra¤› ifllemek üretmek anlam›na geldi¤i için
daha makbul eylemler say›l›rd›. Ticaretin giderek de¤er kazanmas›yla yükselen ticaret burjuvazisi kendisini aristokratlar karfl›s›nda daha güçlü hissedince eski düzene son vermifltir. Üretim biçiminin de¤iflmeye zorlanmas› ile burjuva devrimi
meydana gelmifltir. Marx böylece toplumlar› de¤iflmeye zorlayan s›n›f çat›flmalar›na dikkatimizi çekmektedir.
Aksiyonalist Yaklafl›mlar
Sistem modelinin alternatifi, toplumu dinamik bir sosyokültürel alan olarak tahâyyül eden modeldir. Bu modele göre toplumun en temel tafl› sosyal olayd›r. Aksiyonalist yaklafl›ma göre toplumsal de¤iflmeyi etkileyen teknoloji, ekonomi ya da
kültüre ba¤l› bir ya da birden fazla etmen düflüncesi yeterli de¤ildir. De¤iflme için
bütün bu etmenlerden ziyade sosyal aktörlerin aksiyonlar› gereklidir (Touraine,1977). Bu yaklafl›ma göre toplumsal de¤iflme toplumsal hareketler neticesinde
gerçekleflebilir. Endüstri öncesi toplumlarda bireyler gelenekler etraf›nda s›k› bir
15
flekilde kenetlenmifltir. Öte yandan, endüstri ve endüstri sonras› toplumlar›nda
farkl› toplumsal konular›/sorunlar› gündeme getiren toplumsal hareketlerin ortaya
ç›kmas› olas›l›¤› yüksektir. Günümüzde yayg›n kitle iletiflim araçlar› ve özellikle internet a¤lar› sayesinde toplumsal hareketler daha genifl çapta ve h›zl› bir flekilde
örgütlenebilme olana¤›na sahiptir. Örne¤in, Bat› toplumlar›n›n önemli bir k›sm›nda eflcinsel e¤ilimlere sahip olan yurttafllar›n evlenme hakk›n›n meflrulu¤unu savunan gruplar vard›r. Bu gruplar aksiyonlar› ile toplumlar›nda seslerini duyurabilmifller ve yasalar›n de¤iflmesini etkileyebilmifllerdir. Avrupa’n›n çeflitli ülkelerinde
2010 y›l›n›n son aylar›nda Facebook ve Twitter’da üniversite gençleri hükümetlerinin tasarruf politikalar›n› elefltirmifltir. Söz konusu siteler kapat›ld›kça gençlerin
yenilerini açt›klar› internet siteleri mevcuttur.
Toplumsal de¤iflmeyi sistem modeli ile aç›klayan yap›salc›-fonksiyonalist
yaklafl›m ile topSIRA S‹ZDE
lumu dinamik sosyokültürel bir alan olarak kavramsallaflt›ran aksiyonalist modellerin temel varsay›mlar› nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
MODERN‹TE VE MODERNLEfiME
Toplumsal de¤iflme denince akla gelen önemli bir kavram modernitedir.
GidS O R U
dens’a (1991) göre modernite Bat›’da Endüstri Devrimi ile beraber de¤iflen toplumsal kurumlar› ve davran›fl biçimlerini içerir. Modernleflme ise endüstrileflme ile baflD‹KKAT
layan toplumsal de¤iflme sürecine verilen isimdir ve a¤›rl›¤›n› 20. yüzy›lda dünya
çap›nda hissettirmifltir. Modernite’nin bir boyutu endüstrileflme ise öbür boyutu
SIRA S‹ZDEmetalaflmakapitalizmdir. Kapitalizm pazarda gerçekleflen rekabeti ve ifl gücünün
s›n› içerir. Modern toplumda bireylerin aktivitelerini eflgüdümlü hale getirmek için
enformasyon ve bireyleri kontrol alt›nda tutabilmek için denetim sistemleri geliflir.
AMAÇLARIMIZ
Modern toplumun politik örgütlenme biçimi ulus devlettir. Giderek ulus devletler
tarih sahnesine aktörler olarak ç›km›fl ve uluslararas› iliflkilerin çap› geliflerek küreselleflme sürecini h›zland›rm›flt›r. Dolay›s›yla, modernite olmasayd›,
K ‹ T A P küreselleflme de geliflemezdi. Modern sosyal yaflam› modernite öncesi sosyal yaflamlardan
ay›ran en önemli özelli¤i dinamik olufludur. O halde modern toplumu dinamik yapan nedir? Modern toplum her fleyden önce zaman ve mekân
ayr›flmas›na iflaret
TELEV‹ZYON
eder. Modernite öncesi toplumlarda zaman ve mekân insanlar›n günlük yaflamlar›n› idâme ettirdikleri yer ile s›n›rl›yd›. Bilimin geliflmesi, evrensel bir takvim sisteminin icad› ve standartlaflm›fl zaman dilimleri modern toplumun modern öncesi
‹ N T Eile
R N Emekân›
T
toplumlardan temel fark›n› oluflturur. Mekanik saatin icad› zaman
ayr›flt›rm›flt›r. Küresel haritan›n icad› ile ayr›flt›r›lan zaman ve mekân›n farkl› biçimlerinde sosyal iliflkiler yeniden örgütlenmifltir.
Sosyal iliflkiler ve de¤ifl tokufl kuflkusuz modernite öncesi dönemde de vard›.
Ancak, para gibi soyut bir arac›n standartlaflt›rma özelli¤i para ekonomisi temelinde modernitenin geliflmesini sa¤lam›flt›r. Uzmanl›k sistemleri, uzmanlardan ve zaman ile mekândan ba¤›ms›z olarak hayat›m›za kar›flm›flt›r. Günümüzde ister istemez doktor, mühendis, terapist gibi uzmanlara güvenmek zorunday›z. Öte yandan
sürekli flüphe eden ve ak›l yürüten insan, edindi¤i yeni bilgilere dayanarak modern kurumlarla olan iliflkisini gözden geçirmeye de bafllam›flt›r.
Marx’a göre özgür ifl gücü modernitenin anahtar kavram›d›r. Emek pazarda sat›lan bir meta haline gelmeden kapitalizm geliflemezdi. Kapitalizmin geliflmesi ayn›
zamanda fabrikada çal›flma biçimine ba¤l› olarak artan disiplini de getirdi (Antonio, 2000: 122). ‹fl gücünün özgürleflmesi sadece sosyal s›n›f iliflkileri ba¤lam›nda de¤il ayn› zamanda toplumsal cinsiyet iliflkileri aç›s›ndan da önemli bir ölçüttür.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
16
Walby’e göre (2009: 28) önemli say›da kad›n›n kocalar›na ba¤›ml› ev kad›n› statüsünde yaflad›¤› toplumlar henüz tam anlam›yla modernleflememifl demektir. Demokrasi ve insan haklar› kavramlar› modernitenin önemli ölçütleridir. Ne var ki, insan haklar› kavram› iki aç›dan tart›fl›lmaktad›r. Birinci olarak kültürel aç›dan kolektivist toplumlarda bireyleflmeye dayanan insan haklar› kavram›n›n geçerli olup olamayaca¤› konusu sorunsallaflt›r›lm›flt›r. ‹kinci olarak ise insan haklar› kavram›n›n ilk
ortaya ç›k›fl›nda kad›n haklar›n› içermemesi elefltirilmifltir (Nussbaum, 2000).
Simmel’e (1858-1918 ) göre modernite bireyleflme olmadan gerçekleflemez. Geleneksel toplumlarda bireyler daha ziyade aile ve h›s›m-akraba ba¤lant›lar› içinde
sosyalleflirken, moderniteyle birlikte bireyler ba¤lant› kurmak istedikleri gruplar›
ak›lc› bir biçimde seçmeye bafllam›flt›r. Birey art›k çeflitli gruplara üyedir ve bu durum bireyin belirsizlik duygusuna kap›lmas›na neden olabilir. Modern toplumda
insan›n yaratt›¤› maddi objeler ve teknoloji insan›n kendisine karfl› gelmeye bafllam›flt›r. Para ekonomisi insanlar aras› iliflkilerin çözülmesine ve insan›n yabanc›laflmas›na yol açm›flt›r. Simmel asl›nda modern toplumda bireyin bir yandan özgürleflmek, öte yandan kendi yaratt›¤› objelerin esiri olmak gibi bir ikilemde kald›¤›n›
savunur (Scaff, 2000: 257).
Ritzer (1993) modern toplumu tan›mlarken “Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas›”
kavram›n› ortaya atm›flt›r. Ritzer’a göre ak›lc›laflma süreci, modern yaflam›n ihtiyaçlar›na verdi¤i yan›tlar› dört temel unsura dayand›r›r: verimlilik, hesaplanabilirlik, öngörülebilirlik ve denetim. Bu unsurlar›n hepsi özünde kapitalist toplumda egemen
olan üretim biçiminin gereksinimleri ile ilgilidir. Kapitalizmde üretim artmal›, ne kadar üretilebilece¤i öngörülebilmeli ve denetlenebilmelidir. Giderek tüm yaflam alanlar›na hâkim olan ak›lc›laflma süreci standardizasyonu getirmifltir. Günefl yüzü görmeyen tavuklar›n yumurtlad›¤› yumurtalar ile standart lezzetlerdeki patates k›zartmalar›n›n arkas›nda tavuklar›n kapat›ld›¤› hapis ortam› ve standart besinler üretilirken yap›lan çevre tahribat› vard›r. Zengin ülkelerin yan› s›ra di¤er ülkelerde de tüketim toplumu modeli yerleflmeye bafllam›flt›r. Reklâmc›l›k sektörü belli markalar›n
ön plana ç›kmas›na ön ayak olarak bu süreçte önemli bir rol oynamaktad›r. Tüketim toplumunda tüketme prati¤inin kendisi bir ritüel durumuna gelmifltir. Örne¤in
“Fastfood” tipi restoranlarda yemek yenir; hafta sonlar› AVM’lere gidilir; turizm acentalar›n›n sundu¤u paket programlar ile seyahat edilir (Ritzer, 2007: 166).
Resim 1.3
JAPONYA’DA
MCDONALDS
17
Bauman (2006: 93) “insan›n yaflamak için mi tüketti¤i, yoksa tüketebilmek için
mi yaflad›¤›” sorusunu sormam›z gerekti¤ine vurgu yapar ve tüketim toplumu kültüründeki insan› flöyle tan›mlar:
‘’Tüketiciler toplumundaki tüketiciler için hareket halinde olmak, aramak, bulamamak, daha do¤rusu henüz bulmam›fl olmak, marazi bir durum de¤il, bir mutluluk
vaadidir; belki de mutlulu¤un kendisidir. Onlar›nki var›fl› bir lanete dönüfltüren
umutlu bir yolculuktur... Tüketim oyunu ele geçirme, mülk edinme h›rs› ya da maddi, somut anlamda servet biriktirme de¤il, yeni bir fleyin ve önceden bilinmeyen bir
duygunun verdi¤i heyecan aflk›na oynan›r. Tüketiciler her fleyden önce, heyecan
derleyicileridir; onlar, fleylerin ancak tâli ve ikincil anlamda koleksiyoncular›d›r
(Bauman, 2006: 95-96).’’
Modernleflme kuramlar› toplumlar› ya geleneksel ya da modern ikilemi çerçevesinde düflündükleri ve tüm toplumlar›n mutlaka Bat› toplumlar›n›n geçti¤i aflamalardan geçerek modernleflebileceklerini öngördükleri için elefltirilmifltir.
Modernitenin ölçütleri nelerdir? Tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
2
KÜRESELLEfiME
Küreselleflme kimi zaman Bat›l›laflma, Amerikanlaflma ya da evrenselleflme
ile efl
anlaml› olarak düflünülür. Bu anlamlardan herhangi birisiyle özdefllefltirildi¤inde
S O R U baflka deyifltoplumlar aras›ndaki kültürel farklar›n giderek ortadan kalkmas›na,
le kültürel homojenleflme sürecine iflaret eder (Tomlinson, 2004). Uçak küreselleflmeyi h›zland›ran önemli bir teknolojik bulufltur. Çünkü hava
ulafl›m› sayesinD‹KKAT
de zaman kavram› hakk›ndaki alg›m›z ve yaflam biçimimiz radikal bir flekilde etkilenmifltir.
SIRA S‹ZDE
Castells’a göre (1996) küreselleflme özellikle 1970’lerden bu yana enformasyon
toplumunun ortaya ç›kmas› ve geliflmesi ile ba¤lant›l›d›r. Çünkü internet gibi yeni
iletiflim teknolojileri sayesinde bilgi ak›fl› h›zlanm›fl ve birbirinden
ba¤›ms›z gibi
AMAÇLARIMIZ
gözüken toplumlar gerek bilgi, gerek sermaye ak›fl› sayesinde ekonomik ve politik aç›lardan birbiriyle ba¤lant›l› hale gelmifltir. Neoliberal ideoloji küreselleflme ile
K ‹ T A ak›fl›n›
P
efl anlaml› olmasa da sermayenin avantajl› buldu¤u ülkelere serbest
teflvik
ederek küreselleflmeyi h›zland›rm›flt›r. Böylece, gerek ülkeler aras›nda, gerekse
herhangi bir toplumda s›n›flar aras›nda eflitsizlikler giderek artmaktad›r. Sermaye
T E L E V ‹ Z dönüflmüfltür.
YON
fabrikadan, üretimden kaçm›fl ve dünya piyasas› bir para piyasas›na
Öte yandan, küreselleflmeyi sadece ekonomik bir süreç olarak göremeyiz. Bu
süreçte Birleflmifl Milletler örgütü gibi ulusafl›r› kurumlar geliflmifl ve siyasi planda
egemen ülkeler ile di¤er ülkeler aras›nda iliflki a¤lar› kurulmufltur.
Sivil toplum ha‹NTERNET
reketleri de ço¤alm›flt›r. Küreselleflme giderek artan say›da ve ölçekte metan›n, sermayenin, insan›n, bilginin, imaj›n, modan›n yan› s›ra suçun, çevreyi tahrip eden
zararl› kimyasal maddelerin ve uyuflturucu trafi¤inin de ulusafl›r› s›n›rlar içinde dolafl›ma girmesidir.
N N
KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN ÖZELL‹KLER‹
Küreselleflmenin en önemli özellikleri zaman ve mekân›n s›k›flmas›; mekân›n yeniden biçimlenmesi ve uluslararas›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar›n geri dönülmez bir
biçimde artmas›d›r (Harvey, 1989). Örne¤in, uçak yolculu¤u mekândan çok zaman
içinde yap›lan bir yolculuktur. Havada uçarken insan binlerce kilometrelik bir me-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
18
safenin birkaç saate indi¤ini hisseder. Öte yandan zaman içinde mesafeleri aflmakla kültürel mesafeleri aflman›n ne kadar örtüflebildi¤i tart›fl›labilir. Tomlinson bu
konuda ilginç bir örnek aktarmaktad›r:
“Uluslararas› bir yolculuk s›ras›nda uçak Suudi Arabistan üzerinden geçerken, hostes hava sahas›ndan ç›k›ncaya kadar uçakta alkol al›nmas›n›n yasakland›¤›n› duyurur. Bu karan›n havay› iflgal etmesidir. Toprak=toplum=millet=kültür=din fleklindeki antropolojik alan denklemi k›sa bir süre için havaya yaz›lm›fl olur. (...) Çünkü,
“kabin zaman›”nda birbirini takip eden rutinlerden geçerek yapt›¤›m›z yolculuklar
s›ras›nda aflt›¤›m›z uzakl›k sadece fiziksel de¤il, ayn› zamanda “gerçek”, somut
uzakl›k taraf›ndan korunan toplumsal ve kültürel bir uzakl›kt›r (Suudi Arabistan=‹slam=alkol yasak). Bu nedenle hava yolculu¤unun getirdi¤i ba¤lant›l›l›k, toplumsal-kültürel uzakl›¤›n afl›lmas› sorununu kesin olarak önümüze koymaktad›r
(Auge, 1995, aktaran Tomlinson, 2004: 17).’’
Resim 1.4
BAHÇEfiEH‹R
Bir yandan birbirine çok benzeyen
hava alanlar› ve hava alanlar›n›n yak›n›nda ifl adamlar›n›n konaklamas› için
oteller infla edilir. Ulusafl›r› “ifl adam›
kültürü” geliflir ve ulusafl›r› sermayenin
ak›fl› h›zlan›r. Tüketim kal›plar› standartlaflmaya bafllar. Art›k süper marketlerde
dünyan›n her yöresinden g›da ve ürün
çeflitleri bulmak mümkündür. Öte yandan ulusafl›r› flirketlere ba¤l› üretim zincirleri oluflur. Dünyan›n bir köflesinde
ekonomik kriz bahane edilerek bir fabrika kapat›l›r ve hayatlar›nda süper marketlere u¤rayamam›fl milyonlarca iflçi iflsiz kalabilir. Küresel finansal a¤lar sayesinde banka hesaplar›m›z küresel kapitalist pazara ba¤lan›r. Medya teknolojileri uzaklardaki imajlar› oturma odam›za
getirir ve bizde “âflinal›k” duygusu uyand›r›r. ‹nsanlar ceplerindeki paraya ve
sosyal hareketliliklerine göre az ya da
çok biçimde “yersiz - yurtsuzlaflma” duygusundan paylar›n› almaktad›r. Kimi insanlar do¤duklar› yerde kar›nlar›n› doyuramad›klar› için göç etmek zorunda kal›r. Kimileri izledikleri televizyon sayesinde dünyan›n baflka bir köflesinde olup bitenlerden haberdar olur. Kimileri de daha çok para kazanabilmek için fabrikas›n› eme¤in
en ucuz oldu¤u ülkelere tafl›r. Yersiz-yurtsuzlaflma, zaman ve mekân boyunca sosyal iliflkilerin esnekleflmesi anlam›na gelir (Giddens, 1998). ‹nsanlar yerel mekânlar›nda yaflamaya devam edebilir. Ama âflina olduklar› özelliklerin uzaktaki güçler taraf›ndan o mekânlara yerlefltirilmifl oldu¤unun fark›na varm›flt›r. Örne¤in, k›saca
AVM olarak adland›r›lan al›flverifl merkezlerinde rastlanan ma¤azalar›n bir zincirin
parças› oldu¤unun fark›ndad›rlar. Bu al›flverifl merkezleri günlük ihtiyaçlar›n giderilmesi d›fl›nda küresel piyasa güçlerinin dayatmas› sonucunda ortaya ç›km›flt›r.
Dolay›s›yla küreselleflme, içinde her türlü eflitsizli¤i, çeliflkiyi, karfl›tl›¤› ve yerel
ile küresel aras›ndaki diyalektik iliflkileri bar›nd›rmaktad›r. Bu süreç tek bir boyuta indirgenemeyece¤i gibi tek bir zaman dilimine de indirgenemez. Buna karfl›l›k,
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
19
küreselleflme halen içinde yaflamakta oldu¤umuz çok boyutlu
ve dinamik bir süAMAÇLARIMIZ
reç olarak kavramsallaflt›r›lmal›d›r.
AMAÇLARIMIZ
Küreselleflme sürecinin içinde bar›nd›rd›¤› eflitsizlikler ve yol açt›¤›
için
K ‹ T yoksullaflma
A P
önemli bir kaynak olarak Küreselleflmenin Öteki Yüzü Yoksulluk adl› kitaba bakabilirsiniz. (Fikret fienses, 3. bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 2003)
K ‹ T A P
Küresel Karfl›s›nda Yerel
TELEV‹ZYON
Modernlik öncesi küresel ile modernlik sonras› küresel aras›nda bir fark vard›r. Örne¤in Anderson’un (1991) günümüzde k›talar üstü dayan›flmalara karfl›l›k geldi¤i
‹ N TMüslümanl›k
ERNET
için “hayâli cemaatler” olarak adland›rd›¤› H›ristiyanl›k veya
modernlik öncesi toplumlarda yerel ba¤lamda tahâyyül edilirdi. Muhtemelen Orta
Ça¤’da yaflam›fl olan insanlar öteki H›ristiyan ya da Müslümanlar›n kendilerinin birer kopyas› olduklar›n› düflünüyordu. Orta Ça¤ dünyas›nda yolculuk tehlikelerle
dolu oldu¤u için oldukça zordu. Dolay›s›yla seyahat eden insanlar›n gittikleri yerler üzerindeki etkisi s›n›rl›yd›. Modernlik öncesi ba¤lant›l›l›k ile modernlik sonras›
ba¤lant›l›l›k aras›nda bir eksen kaymas› söz konusudur. Bu eksen kaymas› sadece
mekân de¤ifltirmenin esnekleflmesi de¤il, ayn› zamanda bir bütün olarak dünya bilincinin yo¤unlaflmas› anlam›na da gelmektedir (Robertson, 1992). Günümüzde
iletiflim, hareketlilik ve ba¤lant›l›l›k yaflamlar›m›z›n merkezindedir. Bu durumu
aç›klamak için Tomlinson Orta Ça¤’da, XV. yüzy›l ‹ngiltere’sinde, bir anayolun kaz›lmas› ile ilgili olay› örnek verir ve olay›n hukuki sonuçlar›n› tart›fl›r:
“Aylesbury’de anayolda bir çukur kaz›lm›flt›r. Çukur o kadar büyüktür ki talihsiz bir
eldiven sat›c›s› içine düflüp bo¤ulur. O bölgede yaflayan ve çukuru kazan de¤irmenci, ihtiyac› olan kili baflka hiçbir yerde bulamad›¤›n› söyleyince jüri taraf›ndan suçsuz bulunur (Bennet, 1990, aktaran Tomlinson, 2004: 64)’’
Orta Ça¤’da jüri nas›l düflünmüfltür? Jürinin karar›nda hangi gerekçeler rol oynam›flt›r? O dönemde çukuru kazan de¤irmenciyi aklayan jüri yerelli¤in ihtiyac›n›,
ba¤lant›l›l›¤a üstün görmüfltür. Anayol ba¤lant›l›l›¤› simgeler ve ba¤lant›da kalma
ihtiyac›na karfl›l›k gelir. Günümüzde benzer bir olayda jürinin ayn› flekilde yorum
yapamayaca¤›n› düflünüyorsak iletiflim ve ba¤lant›l›l›k yaflam›m›zda merkezî bir
önem kazand›¤› içindir. Dolay›s›yla, Giddens’a (1991) göre küreselleflmenin gerçek kökeni modern öncesi dünyada de¤ildir.
Küreselleflme tek yanl› bir süreç de¤ildir. Kültürel boyutu aç›s›ndan düflündü¤ümüzde diyalektik bir yap› ortaya ç›kar. Küresel süreçlere yerel müdahalelerde
bulunma olana¤› vard›r. Toplumumuzda küreselin karfl›s›nda yerelin yeniden inflas› çabas›na bir örnek, “Türk geleneklerine uygunluk” ölçütünün “Bat› gelene¤i” ile
karfl› karfl›ya getirilmek istenmesidir. ‹slâmi kökene sahip belediye baflkanlar› taraf›ndan ölen insanlara sayg› için ayakta durmak bir Bat› gelene¤i olarak nitelenmifl;
buna karfl›l›k dua okumak Türkiye’nin ‹slâmi geleneklerine uygunluk, baflka deyiflle yerel olana uygunluk ad›na uygulamaya sokulmufltur (Navaro-Yafl›n, 2000: 93).
Huntington kültürel homojenleflme yerine “uygarl›klar çat›flmas›” dönemine girdi¤imizi öne sürmüfltür. Uygarl›klar› kültürel/dinsel özelliklerine göre kategorilere
ay›rm›fl; uygarl›klar›n ço¤unun modernleflmek istedi¤ini ama Bat›l›laflmak istemedi¤ini iddia etmifltir. Huntington’un kültürü din farkl›l›¤›na indirgemesi ve ‹slâmiyeti Bat›’n›n karfl›s›na yerlefltirmesi elefltiri alm›flt›r. Ayn› zamanda Latin Amerika ülkelerini
H›ristiyan olmalar›na karfl›l›k politik kültürlerinden dolay› Bat› Uygarl›¤›ndan farkl›
olarak ele almas› da tezinin zay›f yan› olarak öne sürülmüfltür (Walby, 2009: 39).
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
20
KÜRESELLEfiME KURAMLARI
Küreselleflme olgusunu inceleyen çeflitli kuramlar vurgulad›klar› konular aç›s›ndan farkl›laflmaktad›r. Bu kuramlar›n aralar›ndaki farkl›l›klar› anlayabilmek için
hipotetik bir soru ortaya atabiliriz: Bir adada yaflayan yeni bir toplumun keflfedildi¤ini düflünelim. Bu ada toplumu dünya toplumlar›na nas›l entegre edilirdi? Baz› kuramc›lar flirketlerin derhal bu adan›n do¤al kaynaklar›na el koyaca¤›n› iddia
edecektir. Daha sonra s›ra bu kaynaklar› iflleyebilmek için adaya mühendisler yollamaya ve ucuz ifl gücünden yararlanabilmek için fabrikalar kurmaya gelecektir.
Baflka bir grup dünyadaki süper güçlerin adaya temsilciler yollayarak güçlü bir
devlet kurulmas›n› sa¤laman›n ve bu devletle iliflkileri gelifltirmenin en do¤ru yol
oldu¤unu iddia edebilir. Yeni devletin küresel siyasette yer almas› gerekecektir.
Bu süreçte çok uluslu flirketlerin dan›flmanl›k ve destek hizmetleri vermesi önemlidir. Üçüncü bir grup kuramc› her devlette oldu¤u gibi yeni kurulacak bu devlet
için de yeterli say›da dan›flman›n adaya gönderilerek gerekli her türlü kurumun
kurulmas›na yard›m etmesi gere¤inin alt›n› çizecektir. Dördüncü bir grup kuramc› ise ada toplumunun kendi kültürel miras›n› koruyabilmesi ve dünya kültürünün istilas›na karfl› koyabilmesi için gerekli dengenin öneminden bahsedecektir
(Lechner & Boli, 2000: 49).
Dolay›s›yla, adan›n entegrasyonu ekonomik sömürü, siyasal antlaflmalar ve ittifaklar, küresel modellere göre yap›lacak kurumsal reformlar ve kültürel bir kimlik
aray›fl› seçeneklerinin hepsini içerebilir. Küreselleflmenin 1970’ler sonras› ortaya ç›kan yeni bir olgu olmad›¤›n› iddia eden farkl› kuramlar vard›r. Bu kuramlar Marx’tan
etkilenmifl olan “kapitalist dünya sistemi” ve “ba¤›ml›l›k” kuramlar› ile “dünya
kültürü” kuram›d›r.
Kapitalist Dünya Sistemi ve Ba¤›ml›l›k Kuramlar›
1960’lar›n ortalar›nda modernleflme kuramlar›n› elefltiren alternatif kuramlar geliflmifltir. Özellikle Latin Amerika ülkelerinde ithal ikâmeci endüstrileflme sürecinin
dinamizmini kaybetmesi modernleflme sürecinin sorgulanmas›na yol açm›flt›r (Larrain, 1989: 115-123). Ba¤›ml›l›k kuram› olarak adland›r›labilecek düflünceler çeflitli olsa da ortak yönleri dünya kapitalist sistemi kavram›n› kabul etmeleri ve bu sistemin çevresinde yer alan ülkelerin iç yap›lar›n›n d›fl güçler taraf›ndan belirlendi¤ini öne sürmeleridir. Ön plana ç›kan düflünürler “kapitalist dünya ekonomisi”
kavram›n› kullanan Andre Gunder Frank ve Immanuel Wallerstein’d›r. Frank “azgeliflmiflli¤in geliflmiflli¤i” kavram›n› ortaya atm›flt›r. Kapitalizmin 16.yüzy›lda Avrupa’da bafllad›¤›n› ve tüm dünyay› uluslararas› bir sistem haline soktu¤unu iddia
eder. Bu kuram›n temel argüman› bütün ülkelerin ayn› anda geliflemeyecekleridir.
Merkez ve çevre aras›ndaki iliflki sömürü iliflkisidir. Merkez ülkeler çevre ülkelerin
üretti¤i art› de¤ere el koymaktad›r. Bütün ülkelerin ayn› anda geliflememesinin nedeni de budur. Çevreden merkeze art› de¤er transferi gerek uluslararas› ifl bölümü
gerekse siyasal güç ile sa¤lan›r. Merkez ülkelerde daha fazla beceri gerektiren ifller ve sermaye yo¤unlafl›r. Ayr›ca merkez ülkelerde daha güçlü devlet mekanizmalar› vard›r. Bu eflitsizliklerin do¤al sonucu çevrenin geliflememesine karfl›l›k merkezin geliflmesidir. Ayn› süreçte sömürgeci ve ulusal sermaye ile ihracat sektörü
dünya metropollerinin uydusu haline gelmifltir. Ulusal metropollerin uydusu haline gelen taflra kentleri ise kendi yerel uydular›n›n yer ald›¤› taflra merkezlerine dönüflür. En son halkada k›rsal yörelerdeki tüccarlara ba¤l› köylüler yer al›r. Uydu ülkenin üretti¤i ekonomik zenginli¤in tümüne yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararas›
metropoller taraf›ndan el konulur. Çünkü sermaye birikimi dünya çap›nda gerçekleflmektedir. Çevre ülkelerde ifl gücü, kendisini yeniden üretmesi için gerekli olan
asgari ücretin dahi alt›nda ücretlerle çal›flt›r›lmaktad›r. Ba¤›ml› ülkelerdeki ifl gücü-
nün sömürüsü sayesinde ihraç edilen yiyecek fiyatlar› düflmekte ve merkez ülkelerdeki eme¤in yeniden üretim maliyeti ucuzlamaktad›r. Çevre ülkelerdeki iflçi s›n›f› kendi imâl etti¤i ürünleri tüketemezken merkez ülkelerde az say›da yönetici s›n›ftan insanlar lüks tüketime sahip olmaktad›r. Wallerstein, Frank’›n görüfllerini gelifltirmifltir. Ona göre dünya ekonomik sisteminde üç konum vard›r: merkez, yar›çevre ve çevre. Frank’tan farkl› olarak bu konumlar›n sabit olmad›¤›n› ve baz› ülkelerin sistem içinde yer de¤ifltirmelerinin mümkün oldu¤unu öne sürmüfltür. Yar›-çevre ülkeler merkez ve çevre aras›ndaki kutuplaflmay› azalt›p sistemin kal›c›l›¤›n› sa¤lamaktad›r.
Art› de¤er kavram›n› Marx emek-de¤er kuram› çerçevesinde kullanm›flt›r. Marx
flu soruya cevap aram›flt›r: Serbest piyasa kural›na göre tüm metalar kendi eflitleriyle mübadeleye (de¤ifl tokufla) girer. O zaman paras› olanlar niçin üretime yat›r›m
yapmaktad›r? Cevab› flöyledir: Yat›r›mc› kullan›ld›¤›nda maliyetinden daha fazla de¤er yaratan, benzeri olmayan bir meta görmüfl ve onu sat›n alm›flt›r. Bu meta emek
gücüdür. Kapitalist üretim biçiminin ortaya ç›kmas›yla birlikte emekçiler emek güçlerini üretim araçlar›n›n mülkiyetini ellerinde tutanlara hem satmak zorunda kal›r;
hem de bunu yapabilecek güçtedir. ‹flçiler, ürettikleri fleyler temel al›narak de¤il,
kendilerinin ve çocuklar›n›n çal›flmak amac›yla varl›klar›n› idame ettirmelerini mümkün k›lan g›da ve di¤er ihtiyaçlar temel al›narak ücretlendirilir. ‹flçinin kendini geçindirme de¤erinin (zaruri emek) normal flartlarda, çal›fl›lan saat toplam›ndan daha
az zamanda üretilmesiyle “art› de¤er” yaratmak mümkün olur (Marshall, 1999: 184).
Ba¤›ml›l›k kuramlar› da temelde modernleflme kuramlar› gibi ideal bir geliflme
tasavvur ettikleri ve çevre ülkelerin durumunu bu modele göre tan›mlad›klar› için
elefltirilmifltir.
Sassen, küresel ekonominin “dünya flehirleri” sayesinde hayat buldu¤una dikkatimizi çeker. Dünya flehirlerinden küresel ekonomiyi kontrol eden kifliler gerek yerel kültürlerin etkisinden, gerekse siyasi kontrolden uzaklafl›rlar. Buna paralel olarak dünya flehirlerinde yaflayan küresel elitler ile asgari ücretle çal›flan iflçiler aras›ndaki eflitsizlik uçurumu artar (Sassen, 1998, aktaran Lechner & Boli,
2000: 70-73).
1980’li y›llarda bir dünya flehri olan ‹stanbul’da da küreselleflme özelliklerini tafl›yan yeni mekânsal düzenlemeler ortaya ç›km›flt›r (Keyder, 2000: 185). Pek çok
flirket yüksek kârlar getiren müteahhitlik ifline girmifltir. Mali liberalizasyon sayesinde bankac›l›k sektörü dünya piyasalar› ile bütünleflmifl ve ‹stanbul yat›r›m aç›s›ndan bir çekim merkezi haline gelmifltir. Bu koflullar çerçevesinde konut piyasas› ‹stanbul’un en kârl› sektörü olmufltur. Kentlerin ifllevleri dünyadaki yerlerine
ba¤l› olarak dönüfltürülmektedir (Keyder, 2000: 219). ‹stanbul önemli bir ulusafl›r›
ticaret ve finans merkezi durumuna getirilmek istenmektedir.
Dünya Kültürü Kuram›
Dünya kültürü kuram› (Lechner & Boli, 2005) küresel meta, insan ve kültür dolafl›m› zincirlerini analiz eder. Küreselleflme sürecinde gerek mallar›n, gerekse insanlar›n dolafl›m›n› görürüz. Örne¤in, Türkiye’ye yönelik düzensiz göç ve kad›n ticareti küresel bir sorundur. Küresel çaptaki enformel ifl ve ticaret faaliyetleri uluslararas› nüfus hareketlerini etkilemekte, Türkiye de bundan pay›n› almaktad›r (Erder
ve Kaflka, 2003). Dünya kültürü kavram› meta dolafl›m› ve insan dolafl›m› süreciyle, uluslararas› finans ve banka sistemiyle, iletiflim a¤›yla, uluslararas› kurumsallaflmalarla (Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararas› Çal›flma Örgütü, Dünya Bankas›, Dünya Satranç Federasyonu gibi) ve küresel popüler kültür ile bireylerde ulus ötesi yeni bir bilinçlenme düzeyine iflaret etmektedir. Üstelik bu kültür dinamiktir. Sürekli oluflum ve yenilenme halindedir. Dünya kültürü kuram›, küreselleflmeye karfl› ç›-
21
22
kan Dünya Sosyal Forumu gibi küreselleflme karfl›t› platformlar›n da kaç›n›lmaz
olarak küresel çapta örgütlenmeleri gerekti¤ini vurgulamaktad›r.
Dünya kültürü kavram› e¤itsel, yönetsel, örgütsel ve yurttafll›kla ilgili pratiklerin bütün toplumlarda benzer biçimler alm›fl oldu¤una iflaret eder. Öte yandan, günümüzde önemli say›da toplum demokrasi ile yönetilirken, halen demokratik olmayan toplumlar
da bulunmaktad›r. Baz› toplumlar henüz kad›nlara seçme hakk›
SIRA S‹ZDE
tan›mam›flt›r. ‹nsan haklar› kavram› küresel düzeyde yayg›nlaflmam›flt›r. Burada
sormam›z gereken soru kültürün nas›l yay›ld›¤›d›r. Ulusafl›r› ticaret ve neoliberal
ideoloji yay›ld›¤›
çok uluslu flirketler tarih sahnesine ç›km›flt›r. Hatta çok
D Ü fi Ü N E Lölçüde
‹M
uluslu flirketler küresel aktörler olarak ulus devletlerin yerini almaya bafllam›flt›r.
Ancak yine de her çok uluslu flirketin ana ofisinin bulundu¤u bir dünya kenti mevS O R U
cuttur. Dolay›s›yla, çok uluslu flirketlerin tarih sahnesine ç›km›fl olmas› ulusal s›n›rlar›n sona erdi¤i anlam›na gelmemektedir. Dinsel gelenekler toplumlara ve bireylere küreselDdüzlemde
aidiyet hissi verdikleri ölçüde önemli dünya görüflleri ola‹KKAT
rak yay›labilmektedir. Dolay›s›yla, dünya kültürü yaklafl›m› küreselleflme sürecinin
düflünüldü¤ü ölçüde bir homojenlik yaratmad›¤›n›; buna karfl›l›k “melezlenme”
SIRA S‹ZDE
denebilecek oluflumlara yol açt›¤›n› öne sürmektedir. “Amsterdam’da Fasl› k›zlar›n
Tayland boksu yapmas›” bu duruma güzel bir örnektir (Nederveen Pieterse, 1995,
aktaran Lechner
& Boli, 2000:99-105). “Melezlenme” düflüncesi kültürel özcülük ya
AMAÇLARIMIZ
da içe dönük kültür anlay›fl›na karfl› bir taraf oluflturursa anlaml› olabilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Küreselleflmenin
boyuttaki çeflitlilikleri üzerine kapsaml› bir kaynak olarak Bir
K ‹ T kültürel
A P
Küre Bin Bir Küreselleflme. Ça¤dafl Dünyada Kültürel Çeflitlilik adl› kitaba bakabilirsiniz.
(Peter, L. Berger & Samuel, P. Huntington, çev: A.Ortaç, ‹stanbul: Kitap Yay., 2003)
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
3
Küreselleflmeye
SIRA iliflkin
S‹ZDE dünya kapitalist sistemi ve ba¤›ml›l›k kuramlar› ile dünya kültürü
kuram› aralar›ndaki temel farklar nelerdir? Kuramlar›n argümanlar›n› k›saca aç›klay›n›z.
M
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TKÜRESELLEfiME
EKONOM‹K
1970’lerin bafl›ndan itibaren kavramsal olarak sermayenin ulusal düzeyde tan›mlanamayaca¤› Sgörüflü
O R U a¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Bu tart›flman›n çerçevesini anlayabilmek için sermayenin toplam sosyal döngüsünü oluflturan üç sürece aç›kl›k
kazand›rmak gereklidir (Ercan, 2009: 173-74). Birinci aflamada ticari sermaye ulusD ‹ K K Kapitalist
AT
lararas›laflm›flt›r.
üretim tekniklerinin geliflmesi üretim hacmini artt›rm›fl;
dolay›s›yla uluslararas› ticaret artm›flt›r. Bu durumda çok uluslu flirketler güçlenmifltir. 1970’lerin
ortas›nda dünya ticaretinin % 30’u çok uluslu flirketlerin ellerinSIRA S‹ZDE
dedir. Bu dönemde ticaret serbestli¤i savunulmufl; ticaretin devam edebilmesi için
paran›n hem ödeme arac› hem de ortak ölçü olma özellikleri gündeme getirilmifl
AMAÇLARIMIZ
ve alt›n-para
sistemi gerçeklefltirilmifltir.
‹kinci aflamada erken endüstrileflen ülkelerde sermaye afl›r› artm›fl; yeni kârl›l›k
koflullar›n›n aranmas› gündeme gelmifltir. Anonim flirketler geliflmifl ve toplumda
K ‹ T A haklar›
P
var olan mülkiyet
tek elde yo¤unlaflm›flt›r. Buna ba¤l› olarak sermaye yarat›c›s› bankalar güçlenmifl ve sermaye hem borç sermaye hem de hayâli sermaye
olarak ulus d›fl›na ç›km›flt›r. Bu sürece para sermayesinin uluslararas›laflmas› demek mümkündür.
TELEV‹ZYON
Üçüncü aflamada geliflen teknoloji ve ulafl›m maliyetlerinin ucuzlamas› üretim
faaliyetinin uluslararas›laflmas›na neden olmufltur. Üretim için gerekli ifl gücü ve
üretim araçlar›n›n sa¤lanmas›nda oldu¤u gibi üretim sürecinde yarat›lan art› de¤er
‹NTERNET
de uluslararas›laflm›flt›r.
Sermayenin üç farkl› görünümünü kendi içlerinde toplayan firmalar hareket
alanlar›n› geniflleterek kârl›l›k oranlar›n› artt›rabilmifllerdir. Baflka deyiflle, bir yan-
N N
23
dan firmalar üretimi sürdürürken, bankalar yat›r›m için para sa¤lamakta ve ticaret
flirketleri ise üretilen mallar›n da¤›t›m›n› yapmaktad›r.
Resim 1.5
COCACOLA
Neoliberal küreselleflme özellikle 1980 sonras›na iliflkin bir kavramd›r. 1980
sonras›nda petrol ihracatç›s› ülkelerin ellerindeki petro dolarlar içe dönük sanayileflme modeli uygulayan az geliflmifl ülkelere yönlendirilmifl ve bu model bir süre
devam edebilmifltir. Ayr›ca bu yönlendirme finansal piyasalar›n önemini artt›rm›flt›r. Sürecin sonunda ortaya ç›kan borç krizi içe dönük sanayileflme modelinin sona ermesine ve küreselleflme ad› verilen sürecin bafllamas›na neden olmufltur. Arka arkaya ç›kan petrol krizleri az geliflmifl ülkeler aras›ndaki dayan›flma duygusunu azaltm›flt›r. Az geliflmifl ülkeler uluslararas› yeni ekonomik düzen ça¤r›s›nda bulunmufllar ve geliflmifl ülkeler ise bu ülkelerin borçlar›n› ödeyebilmelerinin ancak
ihracata yönelmeleriyle mümkün olabilece¤ini düflünmüfllerdir. 1970’li y›llar›n sonunda IMF ve Dünya Bankas›’n›n katk›lar›yla neoliberal ekonomi politikalar› az
geliflmifl ülkelerin büyük bir k›sm›na s›çram›flt›r. Bu politikalar az geliflmifl ülkeleri
d›fla aç›k serbest piyasa ekonomisi yönünde dönüfltürme yolunu seçmifltir. Al›nmas› gereken önlemler çeflitlidir: D›fl ticaret, finans piyasalar›, do¤rudan yabanc› yat›r›mlar serbestlefltirilecek; kamu iktisadi kurulufllar› özellefltirilecek; e¤itim, sa¤l›k
ve sosyal hizmet alanlar›nda özellefltirmeler gündeme gelecek; ifl gücü piyasalar›
esneklefltirilecektir (Dedeo¤lu ve Subaflat, 2004: 16-17). Türkiye’de de bu model
Ocak 1980’de önemli bir borç krizi s›ras›nda IMF ve Dünya bankas› ile yap›lan anlaflmalar ile uygulamaya konmufl ve alternatifsizlik söylemi içinde devam etmifltir.
Neoliberal küreselleflme derinleflmifl ve yayg›nlaflm›flt›r. Bu süreçte baflat rol oynayan ülkelerin sürecin tersine çevrilmemesi konusunda gösterdikleri kararl›l›k sayesinde küreselleflme devam edebilmektedir. ‹sviçre’nin Davos kentinde aralar›nda
Microsoft yöneticisi Bill Gates’in de bulundu¤u flirket yöneticileri ve hükümet liderleri taraf›ndan Dünya Ekonomik Forumu toplanm›flt›r. Öte yandan küreselleflme karfl›t› toplumsal hareketler de geliflmektedir. 2001 y›l›n›n Ocak ay›nda on binden fazla insan, Brezilya’n›n Porto Alegre kentinde Dünya Ekonomik Forumu’na
alternatif Dünya Sosyal Forumu’nda toplanm›flt›r. Bir Frans›z köylü liderinin bafl›n›
çekti¤i bu forumda, insan›n ve do¤an›n merkezde oldu¤u yeni bir dünyan›n mümkün oldu¤u görüflü dile getirilmifltir.
Günümüzde küreselleflme neoliberal ideolojiden ba¤›ms›z olarak düflünülebilir
SIRA S‹ZDE mi? Küreselleflme süreci toplumumuzda hangi özellikleri ile göze çarpmaktad›r?
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
24
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Toplumsal de¤iflme olgusunun özelliklerini
s›ralamak.
Toplumsal de¤iflmenin temelde üç özelli¤i vard›r: 1) Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r; 2) Toplumsal de¤iflme genelde planlanmadan ortaya
ç›kar; 3) Toplumsal de¤iflme tart›flmal› bir süreçtir. Toplumsal de¤iflme, içinde yaflan›lan toplumun teknoloji ve kültür düzeyi taraf›ndan belirlenir. Çok dinamik ve çok yönlü bir süreçtir. Bireyleflme, medya iletifliminin geliflmesi, bürokrasi kurumunun karmafl›klaflmas› bu sürecin parçalar›d›r. Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r. Ama
herhangi bir toplumda genellikle maddi kültür
daha önce de¤iflirken bak›fl aç›lar›n›n, de¤er ve
normlar›n ayn› h›zda de¤iflmemesi “kültürel boflluk” duygusu yarat›r. “Geliflme” tart›flmal› bir
kavramd›r. Her de¤iflme geliflme anlam›na gelmemektedir.
Toplumsal de¤iflmeye neden olan etmenleri tan›y›p örneklendirmek.
Toplumsal de¤iflmeyi sosyokültürel farkl›laflmalara, s›n›f çat›flmalar›na ve demografik geliflmelere ba¤layan çeflitli görüfller vard›r. Sosyokültürel
nedenler teknolojik geliflmelerin yan› s›ra, normlar ve de¤erlerdeki de¤iflmelerdir. Baflka bir görüfle göre toplumsal de¤iflmeyi etkileyen önemli
bir etmen toplumlardaki eflitsizliklerdir. Toplumsal eflitsizlikler sadece s›n›flar aras›nda de¤il, ayn› zamanda etnik gruplar ve toplumsal cinsiyetler aras›nda da vard›r. Toplumsal hareketlilik s›n›f çat›flmas›n› ortadan kald›rmaz, sadece zay›flat›r. Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen önemli bir
baflka etmen ise fiziksel çevre ve nüfus iliflkisidir.
Belirli bir toplumda nüfus yo¤unlu¤unun artmas› kaynaklar ve f›rsatlar›n da¤›l›m›nda dengesizlik yarat›r. Endüstrileflmifl ülkeler kaynak da¤›l›m›n› ve nüfus art›fl›n› belli ölçülerde dengelemeyi baflarm›flt›r. Endüstrileflmekte olan ülkelerde
dengeyi sa¤layabilmek için nüfus planlamas› yapmak zorunludur.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Toplumsal de¤iflme ile ilgili kuramlar› özetlemek.
Comte insan zihninin teolojik, metafizik ve pozitif aflamalardan geçerek en iyiye ulaflaca¤› inanc›ndad›r. Her aflamada egemen olan düflünce biçimi o aflamadaki toplumsal yap›y› belirler. Spencer’e göre insan topluluklar› kal›t›msal nedenler
ve çevre yüzünden farkl›lafl›r ve aralar›ndaki zenginlik ve güç farklar› giderek artar. Durkheim’a
göre toplumda ifl bölümünün artmas› mekanik
dayan›flmadan organik dayan›flmaya geçmemize
etki eder ama dayan›flmay› ortadan kald›rmaz.
Çünkü, bireyler toplumda sürekli dayan›flmaya
ihtiyaç duyar. Marx toplumsal de¤iflmeyi etkileyen en önemli unsurun s›n›f çat›flmas› oldu¤unu
öne sürmüfltür. Tarih boyunca her toplumda de¤iflen üretim biçimine karfl›l›k gelen de¤erlerin
tafl›y›c›s› olan s›n›f, gücü eline geçirmifl ve düzeni de¤ifltirmifltir. Weber’e göre bir toplumda zaman içerisinde geliflen düflünceler de¤iflmenin
etkili gücü haline gelir. Kitleleri harekete geçirebilecek karizmatik liderler toplumsal krizler s›ras›nda ortaya ç›kar. Parsons’a göre herhangi bir
bireyin toplumsal eylemleri içinde yaflad›¤› toplumun kurumlar› ve kültürü çerçevesinde ortaya
ç›kar. Birey bu çerçevede tercihler yapmak zorunda kalaca¤› için toplumun dengede kalmas›
beklenir. Touraine ise toplumsal hareketlerin de¤iflme aç›s›ndan itici gücünü ön plana ç›kar›r.
Modernite ve modernleflme kavramlar›n› tan›y›p
iliflkilendirmek.
Modernleflme endüstrileflme ve kapitalizm ile
bafllayan toplumsal de¤iflme sürecine verilen
isimdir. Modernite ise Bat›’da bu süreçte de¤iflen
kurumlar› ve davran›fl biçimlerini içerir. Modernleflme a¤›rl›¤›n› yirminci yüzy›lda hissettirmifltir.
Modern toplumda bireylerin davran›fllar› enformasyon ve denetim sistemleri ile eflgüdümlü hale getirilir. Politik örgütlenme biçimi ulus devlettir. Modern toplumda zaman ve mekân ayr›flmas› vard›r ve toplum dinamiktir. Toplumsal iliflkiler mekanik saatin ve evrensel takvim sisteminin
icâd› ile yeniden örgütlenmifltir. ‹fl gücü özgürleflmifltir. Demokrasi ve insan haklar› kavramlar›
da önemli ölçütlerdir.
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
6
Küreselleflme olgusunun özelliklerini tan›mlamak.
Küreselleflme özellikle 1970’lerden bu yana enformasyon toplumunun ortaya ç›kmas› ve geliflmesi ile ba¤lant›l›d›r. ‹nternet sayesinde bilgi ak›fl› h›zlanm›fl ve toplumlar gerek bilgi, gerek sermaye ak›fl› sayesinde ekonomik ve siyasal aç›dan ba¤lant›l› hale gelmifltir. Ulusafl›r› kurumlar
geliflmifl, sivil toplum hareketleri ortaya ç›km›fl
ve toplumsal problemler de ulusafl›r› s›n›rlar içinde dolafl›ma girmifltir. Küreselleflme olgusunun
önemli özellikleri zaman ve mekân›n s›k›flmas›
ve tüketim kal›plar›n›n giderek standartlaflmas›d›r. Yersiz-yurtsuzlaflma kavram› sosyal iliflkilerin esnekleflti¤ine iflaret eder. Küreselleflme her
türlü eflitsizli¤i, çeliflkiyi ve yerel ile küresel karfl›tl›¤›n› içerir.
Küreselleflme olgusuna iliflkin farkl› kuramlar›
karfl›laflt›rmak.
Kapitalist dünya sistemi kuram› küreselleflme
kavram› ile kapitalist sistemin dünyaya yay›lma
sürecine iflaret etmektedir. Tüm ülkeler ayn› kapitalist sistem içerisinde geliflen iletiflim ve ekonomi a¤lar› sayesinde zaman içinde birbirlerine
ba¤lanm›flt›r. Merkezdeki ülkelerin geliflmifl olmas›, çevredeki ülkelerin sömürülmüfl olmalar›
yüzündendir. Ba¤›ml›l›k kuram›na göre geliflmifllik ve az geliflmifllik bir madalyonun iki yüzü gibidir. Merkez ve çevre ülkeler aras›ndaki eflitsizliklerin yeniden üretilmesi söz konusudur. Dünya kültürü kuram› küresel meta, insan ve kültür
dolafl›m› zincirlerini analiz eder. Küreselleflme
sürecinde ürünlerin oldu¤u kadar bilginin, enformasyonun, de¤er ve düflüncelerin yan› s›ra insanlar›n dolafl›m›n› görürüz.
N
A M A Ç
7
25
Küreselleflme olgusunun kültürel, siyasal ve ekonomik sonuçlar›n› irdelemek.
Kültürel küreselleflme aç›s›ndan sormam›z gereken soru kültürün nas›l yay›ld›¤›d›r. Dünya kültürü yay›l›rken baz› kavram ve kurumlar›n evrensel düzeyde kabul edilmesini getirmifltir. Demokrasi ve insan haklar› kavramlar›n›n yay›lmas› bu duruma bir örnektir. Kültürel küreselleflme
ayn› zamanda tüketim toplumu özelliklerinin de
yay›lmas›na yol açmaktad›r. Bu duruma karfl› ç›kmak mümkün müdür? Ulusafl›r› ticaret ve neoliberal ideoloji yay›ld›¤› ölçüde çok uluslu flirketler tarih sahnesine ç›km›flt›r. Bunun sonuçlar› nelerdir? 1980 sonras›na iliflkin bir kavram olan neoliberal küreselleflme finansal piyasalar›n önemini artt›rm›flt›r. IMF ve Dünya bankas› bu süreçte
baflat rol oynam›fl ve alternatifsizlik söylemi yarat›lm›flt›r. Dünya Sosyal Forumu’nun kurulmufl
olmas› ekonomik kürselleflmeye alternatif oluflturabilecek midir?
26
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflme sürecinin özelli¤i de¤ildir?
a. Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r.
b. Toplumsal de¤iflme genelde planlanmadan ortaya ç›kar.
c. Toplumsal de¤iflme tart›flmal› bir süreçtir.
d. Toplumun kurumlar› de¤iflen de¤erleri tafl›r.
e. Yasalar›n de¤iflmesi insan psikolojisini de¤ifltirir.
6. Afla¤›da küreselleflmeye iliflkin verilen önermelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹nternet sayesinde bilgi ak›fl› h›zlanm›flt›r.
b. Siyasi planda ülkeler aras›nda iliflkiler geliflmifltir.
c. Gerek toplumlar, gerekse toplumlardaki sosyal
gruplar aras›nda eflitlik artm›flt›r.
d. Dünya piyasas› bir para piyasas›na dönüflmüfltür.
e. Bir bütün olarak dünya bilinci yo¤unlaflm›flt›r.
2. Afla¤›dakilerden hangi kuramc› toplumsal de¤iflmeyi insan zihninin olgunlaflmas›na ba¤lam›flt›r?
a. Karl Marx
b. Max Weber
c. Herbert Spencer
d. Auguste Comte
e. Talcott Parsons
7. Weber’e göre Bat› uygarl›¤› ötekilefltirdi¤i di¤er uygarl›klardan üstündür. Neden?
a. Bat› uygarl›¤›nda hiç çocuk eme¤i kullan›lmam›flt›r.
b. Bat› uygarl›¤›nda toprak sahiplerinin iktidar›na
son verilmifltir.
c. Bat› uygarl›¤›nda endüstri devrimi gerçekleflmifltir.
d. Bat› uygarl›¤›nda ak›lc›l›k (rasyonalite) geliflmifltir.
e. Bat› uygarl›¤›nda sosyal hareketlilik mümkündür.
3. Durkheim’a göre toplumsal de¤iflmeyi etkileyen en
önemli etmen afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kapitalizm sayesinde özgürleflen ifl gücü
b. Toplumsal ifl bölümü
c. Düflüncelerin kültürel birikim sa¤lamas›
d. Bireylerin toplumsal eylemleri
e. Kolektif bilincin geliflmesi
4. Toplumsal de¤iflmeyi aç›klamak için kullan›lan sistem modeline göre “sosyal süreç” kavram› neye iflaret
etmektedir?
a. Bir toplumda üretim araçlar›n›n geliflmesine
b. Bir toplumda süreç içinde ortak mülkiyetten özel
mülkiyet sahipli¤ine geçifle
c. Bir toplumdaki sosyal aktörlerin örgütlenmeleri
sürecine
d. Bir toplumda makro, orta ve mikro düzeylerde
ortaya ç›kan de¤iflimlere
e. Bir toplumdaki insan say›s›n›n ço¤almas›na
5. Afla¤›dakilerden hangisi modern toplumun bir özelli¤i de¤ildir?
a. Modern toplumun siyasal örgütlenme biçimi ulus
devlettir.
b. Bireyler günlük yaflamlar›n› ayn› zaman ve mekânda geçirirler.
c. ‹fl gücünün özgürleflmesi önemli bir ölçüttür.
d. Hesaplanabilirlik ve standardizasyon söz konusudur.
e. Bireyleri kontrol alt›nda tutan denetim sistemleri vard›r.
8. Dünya kapitalist sistemi kuram›n›n temel önermesi
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Her yeni kurulan devlet küresel siyasette yer almak zorundad›r.
b. Sistemin merkezindeki ülkelerin geliflmifl olmas› çevredeki ülkelerin sömürülmeleri yüzündendir.
c. Çevredeki ülkelerin kültürel miraslar›n› koruyabilmeleri sistemin dengede kalmas› için önemlidir.
d. Küresel popüler kültür ulusafl›r› göç sayesinde
merkezden, çevre ülkelere yay›lmaktad›r.
e. ‹nsan haklar› kavram› küresel düzeyde yayg›nlaflamam›flt›r.
“
9. Neoliberal ideoloji küreselleflme ile efl anlaml› olmasa da küreselleflme sürecini h›zland›rm›flt›r. Afla¤›daki ifadelerden hangisi bu önermenin do¤ru nedeni
de¤ildir?
a. Sermayenin avantajl› buldu¤u ülkelere ak›fl›n›
teflvik etmifltir.
b. Azgeliflmifl ülkelerde kamu yat›r›mlar›n› özendirmektedir.
c. Çok uluslu flirketlerin ulus devletler gözetiminde palazlanmas›n› sa¤lam›flt›r.
d. Sosyal haklar›n k›s›tlanmas›n› önererek ucuz ifl
gücü kullan›m›n› desteklemifltir.
e. ‹flçi haklar›n› koruyan sendikal örgütlenmeleri
yasaklam›flt›r.
10. Sassen’in önerdi¤i “dünya kentleri” kavram› küreselleflme aç›s›ndan hangi durumu ifade etmemektedir?
a. Bu kentlerdeki ticari faaliyetler düzensiz göçü
etkilemektedir.
b. Bu kentlerde küresel ekonomiyi kontrol eden
kifliler siyasi kontrolden uzaklaflm›flt›r.
c. Dünya kentleri yat›r›m aç›s›ndan çekim merkezi
haline gelmifltir.
d. Dünya kentlerinde gelir da¤›l›m› giderek eflitlenmektedir.
e. Dünya kentlerinin ifllevleri dünyadaki yerlerine
ba¤l› olarak dönüfltürülmektedir.
27
Yaflam›n ‹çinden
Toplumsal De¤iflim ve Zaman Kavram›
Mübeccel K›ray
1962’de yap›lan bir çal›flmada, Türkiye’nin kuzeyinde
h›zla de¤iflen çeflitli k›rsal topluluklarda, de¤iflme sonucu zaman kavram›n›n yeniden standardizasyonunu analiz etmeye çal›flt›k. Bu bölgede tar›m, kendine yeterlilik
evresinden ticarî tar›ma do¤ru evrilmekteydi. Motorlu
karayolu tafl›mac›l›¤› etkili bir biçimde kurulmufltu; bu
ise mekândaki hareketlilik ve h›za yeni boyutlar, toplumsal yap›ya yeni görünümler katmaktayd›.
Zaman kavram›ndaki de¤iflim ve farkl›l›¤›n derecesini
ve bu tür kavramlar›n bireyin yaflam›ndaki çeflitlili¤ini
göstermek için sistematik bir örneklem üzerinde yap›lacak bir çal›flman›n ilginç olabilece¤ini düflündük. Bu
tür bir toplumda, farkl› insanlar›n kendi zaman alg›lar›n› farkl› ba¤lant›lar arac›l›¤›yla flekillendirecekleri ve
yaflamlar›n›n farkl› parçalar›nda bireylerin birden çok
toplumsal zaman kullanaca¤› umulabilir (....)
Araflt›rmam›z, kasabada veya yak›n köylerde (en izole
olanlar›nda bile), özellikle h›zla ilgili olmak üzere yeni
deneyimler yaflayanlar›n, zaman alg›lar›n›n bir ya da
birçok parças›nda uluslararas› birimleri kullanmaya bafllad›klar›n› göstermifltir. Bu davran›fl›n en önemli kan›t›
standartlaflm›fl zaman kavram›n› ölçmek için kullan›lan
mekanik saatlerin say›s›d›r. Çal›flman›n yap›ld›¤› kentsel topluluk içinde hane reislerinin yüzde 95.7’sinin kol
saati, yüzde 82. 4’ünün takvimi vard›. Köyde ise kol
saati olanlar›n oran› yüzde 82.3, takvimi olanlar›n oran›
ise 63.2 idi (....). Ancak birey daha az izole bir toplulu¤a geçti¤inde ya da topluluk geliflti¤inde, modern teknolojinin etkisinin derecesine ve h›zla ilgili deneyimlerin yayg›nlaflmas›na ba¤l› olarak, uluslararas› zaman birimleri yayg›n olarak kullan›lmaya bafllan›r ve bunlar›n
kullan›m› giderek daha kesin bir hal al›r.
Kaynak: (1999) K›rsal Toplumlarda Zaman Kavram›.
Toplumsal Yap› Toplumsal De¤iflme, 213-231. ‹stanbul:
Ba¤lam
”
28
Okuma Parças›
Küreselleflmenin Do¤as›
Do¤an Kuban
Türkiye’de gelifli güzel bir klifle olarak kullan›lan ulusal
kültür, uygarl›k, demokrasi gibi kavramlar›n flu s›ralarda dünyan›n içine girdi¤i kaotik koflullarda ne anlama
geldikleri ve gelece¤i haz›rlamakta etkileri üzerinde konuflmak her zaman yararl› olabilecek bir u¤raflt›r.
Kültürü insan›n yaflamak için yaratt›¤› bütün fiziksel ve
kurumsal araçlar ve bunlar çerçevesinde oluflturulan
nesneler ve söylemler olarak tan›mlarsak üretilen her
fley kültürdür. Bugün dünyadan izole edilmifl toplum
kalmad›. Bazen Amazonlar’da yeni bir kabile bulundu¤u haber olarak ç›ksa bile, iletiflim ve ulafl›m toplumlar›n birbirinden izolasyonunu ortadan kald›rm›flt›r.
Kültürlerin yaflama sayg›l› en üst, entelektüel, incelmifl,
insanc›l üretimlerinin bütünü evrensel uygarl›¤› oluflturuyor. Atatürk’ün vaktiyle vurgulad›¤› gibi, günümüzde
bir tane egemen uygarl›k var: Bütün kültürlerin evrensel nitelikli yarat›lar›n› içeren ve bunu özümseme kabiliyeti gösteren Bat› uygarl›¤›.
En iyi örneklerin Bat›’da oldu¤u kabul edilse de uygarl›k Do¤u’ya ya da Bat›’ya ait de¤ildir. ‹nsanlar›n ortak
olduklar› de¤er yarg›lar›, yaflama sayg›, insana sayg›,
güzeli aramak, ac›mak, sevmek, bilgiyi insan için kullanmak, yard›mlaflma, do¤ruyu arama, baflkalar›n›n hakk›n› tan›ma, uygarl›¤› herkes için tan›mlar.
UYGARLIK NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R
Kin, nefret, fliddet, dayatma, zorbal›k, eziyet etme, tehdit uygarl›k de¤ildir. Zenginlik ve sömürü de uygarl›k
de¤ildir. Uygarl›k ölümü, iflkenceyi, insanlara ac› çektirme jestlerini içermiyor. Silah üretip, sömürge kurmak,
atom bombas›yla bir kenti yok etmek uygarl›k de¤ildir.
Evrensel bilim uygarl›kt›r. Atom bilgisi evrenseldir. Fakat atom bombas› uygarl›k jesti de¤ildir. Kimya uygarl›k, t›p uygarl›k, zehirli gaz uygarl›k de¤ildir.
Uygarl›k Antikite’den bafllayarak Çin’den Roma’ya bileflenler içerir. Bu bileflenler inanc›n, akl›n ve sanat›n
ürünleridir. Fikirler dolafl›r, yaflam›n üst katlar›nda buluflur, uygarl›k dokusunu dokurlar. De¤iflik kültür alanlar›n›n bilgeleri bunlar› özümser. Örne¤in, Budizm Çin’i
ve Uzak Do¤u’yu fetheder. Yunan felsefesi ve bilimi 9.
Yüzy›lda ‹slam bilim ve felsefesine temel oluflturur. Akdeniz çevresinde politika, din ve dil s›n›rlar› afl›larak evrenselleflen bir uygarl›k kurgusu oluflur. Düflüncelerin
eski dünyada nas›l dolaflt›klar›n› gösteren ilginç bir kültürel iliflkiyi bu ba¤lamda an›msatmak istiyorum:
‹slam felsefesi Profesörü Japon Toshihiko ‹zutsu’nun
“Tasavvuf ve Taoizm” adl› ilginç bir kitab› var. ‹sa’dan
önce 4-3 yy.da flekillenen Taoizm Lao Tzu ve Chuang
Tzu’nun ö¤retilerini içerir.
‹zutsu’nun bunu karfl›laflt›rd›¤› tasavvuf düflüncesi ise,
‹spanya’da 1165 y›l›nda do¤an Muhyiddin ‹bn Arabi’nin
Fusus el-Hikem (Bilgeliklerin Mücevherleri) adl›, 1229
yaz›lm›fl yap›t›ndan al›nm›flt›r.
Arada 1500 y›l var. Kitapta her iki ö¤retinin ideal insan
ve insan ontolojisi üzerine paralellikleri anlat›l›yor. Bu
iliflki devletler, ülkeler, kültürler ve zamanlar aras›ndaki büyük farklara karfl›n insan akl›n›n birlefltiricili¤ini ve
uygarl›k denilen insanl›k ürününün hepsinin üstündeki
konumunu kan›tlar.
Ak›l her iklimde benzer yeteneklere sahip. Benzer konularda, özellikle soyut düflünürken benzer sonuçlara
ulafl›yor. Kültürler aras›nda de¤iflik kökenli düflünceler
birbirlerini döllüyor. Evrensel uygarl›¤›n temeli bu. Bugün dünyan›n büyük bir yo¤unlu¤u için bilim, teknoloji, görsel sanat, musiki, edebiyat, felsefe ortak ölçütlere
dayan›yor. Ticaret, finans, turizm, sinema, televizyon,
internet ortak. Folklor ve müzelik eflya d›fl›nda ne ulusal kültür var, ne de farkl› uygarl›klar. Görünüfle göre
d›flar›da kalmak isteyen de pek yok.
Fakat her toplum, bir yandan kendinin oldu¤unu varsayd›¤› bir fleylere sar›l›rken öte yandan insanl›¤›n ortak gösterisine kendisinin de katk›s› oldu¤unu kan›tlamak için elinden geleni yap›yor. Din zaten ulus üstü,
evrensel bir olgu. Kuran Arap’a ayr›, Türk’e ayr› emretmiyor. Müslümanlar dünyan›n her köflesinde yafl›yor.
Bir soru ortada kal›yor. Ulusal kültür nerede bar›n›yor?
Dil, özdeyifller, örf ve adetler, halk musikisi, mutfak gelenekleri, baz› duyarl›klar. Bunlar ulusal yaflam›n bir
yerlerinde ça¤dafl duyarl›¤a hitap edebildikleri oranda,
örne¤in modern yorumlarla yeniden do¤duklar› zaman
varl›klar›n› belli ediyorlar.
Gelece¤in dünyas›nda kimlik sadece dilde ve toplumlar›n yeni uygarl›¤›n yarat›lmas›na kat›klar› ile belirlenecek.
TAR‹H‹ DE⁄‹fi‹M Efi‹⁄‹NDEY‹Z
Dünyan›n bugünkü durumu, olas›l›kla bugüne kadar
geçerli görünen bütün politik ve ekonomik hatta kültürel formüllerin boflald›¤›na iflaret ediyor. Serbest piyasa
ekonomisinin, bir sahtekârl›k k›l›f› oldu¤u son krizde
kan›tland›. Ne var ki daha ciddi bir tarihi de¤iflim efli¤indeyiz. Fiziksel dünya do¤al bir iklimsel dönemece
girdi. Bunda insanlar›n da biraz pay› var. Kurakl›k, susuzluk, do¤al afetler, su bask›nlar›, yang›nlar dünyan›n
kap›s›na dayand›.
29
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
‹kinci eflik ise enerji bunal›m›. Petrol ve do¤al gaz kaynaklar› tükeniyor, pahal›lafl›yor. Yerlerine alternatif
enerji üretmek zorunday›z. Geç kalan her ad›m ekonomik gerileme demek. Bunu gerçeklefltirmek yeni bir
toplumsal yap›laflma ile olas›. Yeni dünya toplumunun
gerçekleri politik, dinsel ya da ideolojik de¤il. Sadece
bilimsel. Bütün dünyada ‘Ak›l’› egemen k›lacak köktenci politik de¤iflimler gerekiyor.
Kurakl›k, susuzluk, açl›k, hangi dinden oldu¤umuzun
fark›nda olmayacak. Yaflam›n sürdürülmesi için yarat›c›
bir e¤itim ve bilimsel bir dünya görüflünün dünyaya
egemen olmas› için özgür düflünce gerek. Özgür düflünce için özgür insan gerek. Özgür insan için gerçek
demokrasi gerek.
Ve bu gerçekleflti¤i zaman küreselleflme flimdiki gibi
zenginin kölesi olmaktan farkl› bir fley olacak. Bu küreselleflme o zaman gerçek içeri¤ine kavuflacak.
1. e
Kaynak: Do¤an Kuban, Cumhuriyet Gazetesi, Bilim
Teknoloji Eki, Y›l: 24, Say›: 1231, 22 Ekim 2010, s.2.
10. d
2. d
3. b
4. d
5. b
6. c
7. d
8. b
9. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme Sürecinin Özellikleri” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme Kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernite ve Modernleflme” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Olgusunun
Özellikleri” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Kuramlar›”
konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Sistem modelinin temel varsay›m› toplumun denge halinde olmas› gerekti¤idir. Bu model çerçevesinde toplumsal de¤iflme mikro, orta düzey ve makro gibi farkl›
düzeylerde birbirini tetikleyen sosyal süreçler halinde
gerçekleflir. Sonuçta toplumda yeni fonksiyonlar ortaya
ç›kaca¤› için sistem denge durumuna kavuflur. Aksiyonalist modele göre toplumsal de¤iflmenin kökeninde
toplumsal olaylar yatar. Bireylerin aksiyonlar› de¤iflme
için gereklidir. Toplumsal hareketler olmadan de¤iflme
gerçekleflemez.
S›ra Sizde 2
Modernitenin ölçütleri çeflitlidir. Weber’e göre ak›lc›laflma süreci, Marx’a göre özgür ifl gücü, Durkheim’a göre
ifl bölümünün artmas›, Simmel’e göre para ekonomisi
ve bireyleflme, Ritzer’e göre standardizasyon ve denetlenebilirlik en önemli ölçütlerdir. Ayr›ca modernite bilimin geliflmesini, sekülerleflmeyi ve insan haklar› düflüncesinin geliflmesini de içerir.
30
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 3
Dünya Kapitalist Sistemi ile Ba¤›ml›l›k kuramlar› Marksist kuramdan etkilenmifltir ve ekonomik küreselleflmeye vurgu yapar. Temel argüman Avrupa’da 16. yüzy›lda
geliflen kapitalizmin dünyay› uluslararas› bir sistem haline soktu¤u ve tüm ülkelerin ayn› anda geliflemeyecekleridir. Merkez ve çevre ülkeler aras›nda sömürü
iliflkisi vard›r. Uluslararas› ifl bölümü ve siyasal güç sayesinde çevreden merkeze art› de¤er tafl›n›r. Bu süreçte çevre ülkelerdeki ulusal sermaye dünya metropollerinin uydusu haline gelir. Uydunun üretti¤i ekonomik
zenginli¤in tümüne uluslararas› metropoller taraf›ndan
el konur. Dünya kültürü kuram› günümüzde e¤itsel,
yönetsel, örgütsel ve yurttafll›kla ilgili pratiklerin bütün
toplumlarda benzer biçimler alm›fl oldu¤unu vurgular.
Çok uluslu flirketler tarih sahnesine ç›km›flt›r ve bafl
oyunculard›r. Ne var ki, her çok uluslu flirketin ana ofisinin bulundu¤u dünya kenti mevcuttur.
S›ra Sizde 4
Günümüzde neoliberal ideoloji küreselleflmenin h›z kazanmas›na etki etmektedir. Bu ideoloji sayesinde sermaye avantajl› buldu¤u ülkelere gitmekte ve çok uluslu flirketler güçlenmektedir. Bu sürecin kültürel sonucu
tüketim toplumu modelinin giderek daha fazla topluma
yay›lmas›d›r. Küreselleflme süreci toplumumuzda finansal piyasalar›n artan önemi, yaflanan ekonomik krizler,
buna karfl›l›k gittikçe artan say›da büyük al›flverifl merkezlerinin aç›lmas›, ‹stanbul gibi metropoliten alanlar›n
finans ve ulusafl›r› ticaret merkezi haline getirilmek istenmesi ile göze çarpmaktad›r.
Anderson, B. (1991). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.
Antonio, R.J. (2000). Karl Marx. George Ritzer (Ed.).
The Blackwell Companion to Major Social Theorists,
105-113. Oxford: Blackwell.
Aybay, R. (1998). Teba-i Osmai’den T.C. Yurttafl›’na Geçiflin Neresindeyiz? 75 Y›lda Tebaa’dan Yurttafl’a
Do¤ru, 37-42. ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf› Yay›nlar›.
Bauman, Z. (2006). Küreselleflme (2.Bask›). Abdullah
Y›lmaz (Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt›.
Berger, P. L. & Huntington, S. P. (2003). (eds.). Bir
Küre Bin Bir Küreselleflme. Ça¤dafl Dünyada Kültürel Çeflitlilik. Ayla Ortaç (Çev.). ‹stanbul: Kitap
Yay›nevi.
Castells, M. (1996). The Information Age (Vol.1): The Rise of Network Society. Oxford: Blackwell.
Dahrendorf, R. (1976). Class and Class Conflict in Industrial Society. London: Routledge & Kegan Paul.
Dedeo¤lu, S. & Subaflat T. (2004). Kalk›nma ve Küreselleflme. ‹stanbul: Ba¤lam.
Ecevit, Y. (2008). ‹flgücüne Kat›l›m ve ‹stihdam. Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eflitsizli¤i: Sorunlar, Öncelikler ve Çözüm Önerileri, 11-207. Tüsiad Yay›n No:
Tüsiad-T/2008-07/4G8, Yay›n no Kagider-001. ‹stanbul
Ercan, F. (2009). Modernizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifllik (5.Bask›). ‹stanbul: Ba¤lam.
Erder, S. (2001). ‹stanbul’a Bir Kent Kondu: Ümraniye
(2. Bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.
Erder, S., & Kaflka, S. (2003). Düzensiz Göç ve Kad›n Ticareti: Türkiye Örne¤i. UNFPA(Birleflmifl Milletler
Nüfus Formu), IOM (International Organization For
Migration).
Ergun, D. (2004). Türk Bireyi Kavram›na Girifl (3. Bask›). ‹stanbul: ‹mge.
Esmer, Y. (1997). Devrim, Evrim, Statüko: Türkiye’de
Sosyal, Siyasal, Ekonomik De¤erler. ‹stanbul: TESEV.
Esmer, Y., & Ertunç, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Araflt›rma Notu, 10/75.
Esmer, Y., & Ertunç, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Araflt›rma Notu, 10/77.
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity: Self
and Society in the Late Modern Age. California: Stanford University Press.
Giddens, A. (1998). Modernli¤in Sonuçlar›. Ersin Kufldil (Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt›.
Güvenç, B. (1976). Sosyokültürel De¤iflme. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Hançerlio¤lu, O. (1977). Felsefe Ansiklopedisi. Kavramlar ve Ak›mlar. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Harvey, D. (1989). The Condition of Postmodernity. Oxford: Blackwell.
Keyder, Ç. (2000). Enformel Konut Piyasas›ndan Küresel Konut Piyasas›na. Ça¤lar Keyder (Ed.) ‹stanbul
Küresel ile Yerel Aras›nda, 171-191. ‹stanbul: Metis.
K›ray, M. (1982). The New Roles of Mothers: Changing
Intra-Familial Relationships in a Small Town in Turkey. Toplumbilim Yaz›lar›, 7, 443-456. Ankara: Gazi Üniversitesi ‹‹BF.
K›ray, M. (1982). Sosyal Yap› ve Nüfus Art›fl› Etkileflimi.
Toplumbilim Yaz›lar›, 7, 21-39. Ankara: Gazi Üniversitesi ‹‹BF.
K›ray, M. (2000). Ere¤li, A¤›r Sanayiden Önce bir Sahil
Kasabas›,(3.bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.
K›ray, M. (1998). Taflköprü. K›rsal Topluluklarda Geliflme ve Liderlik. De¤iflen Toplum Yap›s›, 89-132. ‹stanbul: Ba¤lam.
K›ray, M. (1999). Türk Toplumunda Yap›sal De¤iflme.
Toplumsal Yap› Toplumsal De¤iflme, 327-342. ‹stanbul: Ba¤lam.
K›ray, M. (1999). Kentleflme ve Yeni Siyasal ‹slam. Toplumsal Yap› Toplumsal De¤iflme, 342-349. ‹stanbul:
Ba¤lam.
Kongar, E. (2002). Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve
Türkiye Gerçe¤i (9. Bask›). ‹stanbul: Remzi.
Kösemihal, N.fi. (1968). Sosyoloji Tarihi. ‹stanbul: Remzi.
Kösemihal, N.fi. (1971). Durkheim Sosyolojisi. ‹stanbul:
Remzi.
Larrain, J. (1989). Theories of Development. Oxford &
Cambridge: Polity Press.
Lechner, F. J., & Boli, J. (2005). World Culture Origins
and Consequences. Oxford: Blackwell
Mardin, fi. (1997). ‹deoloji (4.Bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Osman Ak›nhay,
& Derya Kömürcü (Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
Morrison, K. (2009). Marx, Durkheim, Weber: Formations of Modern Social Thought. Los Angeles & London: Sage.
Nederveen Pieterse, J. (2000). Globalization as Hybridization. Frank J. Lechner & John Boli (eds.). The Globalization Reader, 99-105. Oxford: Blackwell.
31
Nussbaum, M. (2000). Women and Human Development: The Capabilities Approach. Cambridge: Cambridge University Press.
Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and
Global Culture. London: Sage.
Ritzer, G. (1993). The McDonaldization of Society. Newbury Park&California: Sage.
Ritzer, G. (2007). The Globalization of Nothing 2. London&New Delhi: Pine Forge Press.
Sassen, S. (2000). Whose City Is It? Globalization and
the Formation of New Claims. Frank J. Lechner &
John Boli (Eds.). The Globalization Reader, 71-76.
Oxford: Blackwell.
Scaff, L.A. (2000). George Simmel. George Riter (Ed.).
The Blackwell Companion to Major Social Theorists,
251-278. Oxford: Blackwell.
Sztompka, P. (1993). The Sociology of Social Change.
Oxford&Cambridge: Blackwell.
Szacki, J. (1979). History of Sociological Thought. London: Aldwych.
fienses, F. (2003). Küreselleflmenin Öteki Yüzü Yoksulluk (3.bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.
Timur, S. (1972). Türkiye’de Aile Yap›s›. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›.
Tomlinson, J. (2004). Küreselleflme ve Kültür. Arzu Eker
(Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt›.
Touraine, A. (1977). The Self-production of Society. Chicago: University of Chicago.
User, ‹., Kümbeto¤lu, B., Akp›nar, A., & Karao¤lu Beflp›nar, Z. (2009). Bir fiiddet Tablosu: Küçük Yaflta
Çal›flma Yaflam›na Giren K›z Çocuklar›. Prof. Dr. Tülay Erkan (Ed.), Çocuk ve fiiddet Çal›fltay›. ‹stanbul
Tabib Odas› Çocuk Haklar› Komisyonu (12 Eylül
2009) 202-223. ‹stanbul.
Walby, S. (2009). Globalization and Inequalities Complexity and Contested Modernities. London: Sage.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Toplumsal hareketin kayna¤› olarak kolektif davran›fl› özetleyebilecek,
Toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›na iliflkin görüflleri s›ralayabilecek,
Toplumsal hareket biçimlerini tan›mlayabilecek,
Toplumsal hareketlerin genel özelliklerini tan›mlayabilecek,
Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilmifl kuramlar› ve yaklafl›mlar› de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Toplumsal Hareketler
• Kolektif Davran›fl
• Kalabal›k
• MBSB Hareketleri
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Toplumsal
Hareketler ve
Kuramsal Yaklafl›mlar
• G‹R‹fi
• TOPLUMSAL HAREKET VE
KOLEKT‹F DAVRANIfi
• TOPLUMSAL HAREKET‹N
KAVRAMSALLAfiTIRILMASI
• TOPLUMSAL HAREKETLER‹N
TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
• TOPLUMSAL HAREKET B‹Ç‹MLER‹
• TOPLUMSAL HAREKET‹N
N‹TEL‹KLER‹ VE AfiAMALARI
• TOPLUMSAL HAREKET
KURAMLARI
Toplumsal Hareketler
ve Kuramsal Yaklafl›mlar
G‹R‹fi
Toplumsal hareketler kendilerini çevreleyen toplumdaki derin ve köklü de¤iflimlerin sonucu olarak modern yaflam›n art›rd›¤› rasyonelleflmeye tepki olarak ortaya
ç›km›flt›r (Scott, 1991; Habermas, 1973 aktaran Foweraker, 1995:9). Toplumsal hareketler bir anlamda toplumda yaflan›lan hoflnutsuzlu¤un d›fla vurumu, karfl›lanmas› istenilen ihtiyaçlar›n dile getirilmesidir (fientürk, 2006:33). Toplumsal düzeyde hoflnutsuzluklar›n ya da ihtiyaçlar›n çeflitli biçimlerde ifade edilmesi, d›fla vurumu insanl›k tarihi kadar eskidir. Bu ifade edifllerin çok farkl› biçimleri insanlar›n
hayatlar›nda de¤iflimlere yol açm›fl, çat›flmalar, baflkald›r›lar ve isyanlar toplumsal
yaflamda her zaman var olmufltur. Bu ba¤lamda toplumsal hareketler insan yaflam›nda çok eski zamanlardan bu yana önemli bir yere sahip olagelmifltir (Çetinkaya, 2008:15). Günümüzde ise bütün toplumlar bir ‘hareket dünyas›’nda yafl›yor gibidir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 4). Toplumsal boyuttaki hareketler giderek çok
daha fazla önem kazanmakta ve ilgi çekmektedir. 1960’lardan bu yana toplumsal
hareketler özellikle Bat› medeniyetinin kal›c› bir parças› haline gelerek kuramsal
çabalar›n konusu olmufltur (Lipsky, 1968; Kornhauser, 1959 aktaran Weissmann,
2008:7). Özellikle ça¤dafl Bat› toplumlar›nda çok yo¤un biçimde hemen her yerde
rastlanan yayg›n olgular haline gelmifl olan toplumsal hareketler; toplumsal de¤iflimi sa¤layan temel mekanizmalardand›r. Karmafl›k bir süreçler bütünü olan toplumsal hareketlerin baflar›lar›n›n, baflar›s›zl›klar›n›n ya da dinamiklerinin anlafl›labilmesi ise oldukça zordur (Crossley, 2002:8-9). Bu özellikleri nedeniyle toplumsal
hareketlerin irdelenmesi, toplumsal de¤iflimin do¤as›n›n ve biçimlerinin daha iyi
anlafl›labilmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.
Toplumsal hareketleri giderek daha çok akademik çal›flma konu edinmifltir.
Bugüne dek toplumsal hareketlerin neden ve nas›l ortaya ç›kt›klar›na, geliflim süreçlerine ve tarihsel örneklerine iliflkin çeflitli yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Farkl› direnifl ve çat›flma örüntülerini ifade eden toplumsal hareketlere yönelik düflünsel
çabalar hep var olmufltur ancak 19. yüzy›ldan itibaren modern sosyal bilimlerin geliflimiyle birlikte daha sistematik çözümlemeler yap›lmaya bafllanm›flt›r (Çetinkaya,
2008:17).
Toplumsal hareketlerin toplumsal de¤iflimleri yans›tt›¤› düflünüldü¤ünde büyük benzerlikler tafl›malar› gerekti¤i sonucu ortaya ç›kar ancak toplumsal hareketler bunun tersine, birbirlerine benzemekten çok farkl›l›klar› ve çeflitlilikleriyle dikkat çekmektedir (Foweraker, 1995:11). Bu bak›mdan toplumsal hareketlerin kay-
34
naklar›, tarihsel geliflimi, tan›mlanmas›, temel özellikleri ve ilgili kuramlar›n›n irdelenmesi yararl› olacakt›r.
TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKT‹F DAVRANIfi
Kolektif davran›fl biçimlerini
flöyle s›n›fland›rabiliriz
(Buechler, 2004: 47;
Kendall, 2008:540);
Kalabal›k (crowd), çeteler
(mobs), ayaklanmalar
(riots), panik, ç›lg›nl›k
(fads), moda (fashions),
kamu düflüncesi (public
opinion) ve dedi-kodu.
Toplumsal nitelikli hareketlerin, protestolar›n ve devrimlerin alt›nda yatan temel
eylem, mücadeleci/kavgac› kolektif davran›flt›r (Tarrow, 1998:3). Toplumsal hareketler, kolektif davran›fl›n formlar›ndan birisi olarak yüksek düzeyde yap›land›r›lm›fl bir kolektif davran›fl biçimi olarak tan›mlanabilir (Shephard, 2009:539; Snow,
Soule ve Kriesi, 2004: 6).
Toplumsal hareketlere iliflkin alanyaz›nda yer alan bafll›ca tan›mlamalarda kolektif davran›fl olgusuyla toplumsal hareket aras›ndaki iliflki önemle vurgulanmaktad›r. Bu tan›mlamalara göre, toplumsal hareket bir kolektif davran›fl formudur.
Afla¤›daki tan›mlamalarda bu iliflki ifade edilmektedir (Türkdo¤an, 1997; Touraine,
1999; Melucci, 1999 aktaran fientürk, 2006:33);
• Toplumsal hareket, toplumda yeni bir hayat tarz›n›, yeni bir modeli oluflturmak için eylemde bulunan kolektif davran›fl biçimidir.
• Toplumsal hareket, birbiriyle egemenlik iliflkileri ve çat›flma düzleminde
karfl› karfl›ya gelen, ayn› kültürel yönelime sahip ve bu kültürün ortaya ç›kard›¤› etkinliklerin toplumsal kontrolü için mücadele eden aktörlerin kolektif hareketidir.
• Toplumsal hareket, belli bir dayan›flmay› esas alan, bir çat›flma özelli¤i tafl›yan ve yer ald›¤› sistemin s›n›rlar›n› zorlayan kolektif davran›fl biçimidir.
Kolektif davran›fllar bask›n grubun norm ve de¤erlerini zorlayan, çok say›da kiflinin kat›ld›¤›, gönüllü ve genellikle planlanmadan, do¤açlama biçiminde gerçeklefltirilen eylemlerdir. Çevreci örgütler ya da sendikalar gibi yap›larda ve kurumlarda var olan organize davran›fltan farkl› olarak, belirlenmifl kural ya da prosedürlerin, otorite hiyerarflisinin söz konusu olmad›¤› davran›fllard›r. E¤itim, din ve siyaset gibi kurumsal davran›fllardan farkl› olarak da kolektif davran›fllar› yönetecek
kurumsallaflt›r›lm›fl normlar yoktur (Kendall, 2008:540).
Kolektif davran›fl, kurumlarla normal ve kurallar çerçevesinde iletiflim kurma
olanaklar› olmayanlar, baflkalar›na ya da otoritelere karfl› ç›kanlar ve yeni ya da kabul görmemifl iddias› olanlar taraf›ndan gerçeklefltirildi¤inde mücadeleci-kavgac›
bir eyleme dönüflür. Mücadeleci kolektif eylem toplumsal hareketlerin temelini
oluflturur ancak bu eylem fliddet ya da afl›r›l›k içermesinin yan› s›ra donan›ml› ve
güç sahibi yönetimlere karfl› s›radan insanlar›n sahip olduklar› tek baflkald›r› yoludur. Kolektif davran›fl birçok biçimde ortaya ç›kabilir; k›sa ya da sürekli-kal›c›, kurumsallaflm›fl ya da y›k›c›-bozguncu, monoton-s›k›c› ya da dramatik nitelikte gerçekleflebilir (Tarrow,1998:3).
Kolektif davran›fl› sosyolojinin tan›nabilir, aç›k bir alt alan› olarak temellendiren
Blumer’e (1951) göre bu davran›fl büyük ölçüde planlanmam›fl, kurallara ba¤lanmam›fl ve yap›land›r›lmam›fl grup etkinliklerini kapsar (aktaran; Buechler, 2004:
49).
Kolektif davran›fl›n ortaya ç›k›fl›, ba¤lam› ve sonuçlar› bak›m›ndan farkl› biçimleri söz konusudur. Bu biçimler aras›nda spor ve rock grubu fanatiklerinin uyumlu biçimde alk›fllad›klar›nda ve tezahürat yapt›klar›nda ortaya ç›kan türden eylemler, marketleri ya¤malama gibi baz› ayaklanma eylemleri ve gangster hareketleri
say›labilir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6).
Smelser’e göre kolektif davran›fl biçimleri ve ilgili olduklar› sistem elementleri
farkl› aç›dan de¤erlendirilmektedir (Crossley, 2002:44);
35
2. Ünite - Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklafl›mlar
• De¤er yönelimli toplumsal hareketler - de¤erler
• Norm yönelimli toplumsal hareketler - normlar
• Düflmanca taflk›nl›klar - örgütlenme
• Ç›lg›nl›k ve panik - durum kolaylaflt›r›c›lar
Kolektif davran›fllar›n bu ba¤lamda daha çok olumsuz bir yaklafl›mla de¤erlendirildi¤i görülmektedir. Olumsuzlu¤un yan›nda korkunç olarak da alg›lanan Stalinizm ve faflizm gibi ideolojilerin etkisiyle oldukça negatif bir imaj tafl›yan kolektif
davran›fl, 1960’larda gerçekleflen toplumsal hareketler içinde otoriteler taraf›ndan
olumlu nitelikleriyle birlikte ele al›nmaya bafllanm›flt›r (Tarrow, 1998:15).
Kolektif davran›fl biçimlerinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klamaya yönelik farkl› yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Ayn› zamanda toplumsal hareketlerin aç›klanmas›nda da kullan›lan kolektif davran›fllar› aç›klamak üzere gelifltirilen yaklafl›mlar flöyle ifade edilebilir (Buechler, 2004: 48-50);
• Kolektif hareketi aç›klayan temel bir yaklafl›m olarak gerginlik ve çöküfl
(strain and breakdown) dönemleri yaklafl›m›na göre, gerginlik ve çöküfl dönemleri kolektif davran›fl üretir. Bu tür davran›fllar› s›n›rland›ran sosyal kontroller ve moral buyruklar zay›flat›ld›¤›nda ya da yok oldu¤unda kolektif
davran›fllar ortaya ç›kar.
• Yoksunluk kuramlar›, bireylerin kendi durumlar›n› baflka gruplarla, kendi
geçmiflleriyle ya da gelecekleriyle karfl›laflt›rarak de¤erlendirmelerde bulunmalar› ile ortaya ç›kan gerilim ve kolektif davran›fllar aras›ndaki iliflkiyi vurgular.
• Kitle toplumu kuram› ise küçük toplumsal gruplar›n yok olmas›yla birlikte
modern toplumun, soyutlanma, kifliliklerin kaybolmas› ve yabanc›laflman›n
egemen olmas› sonucunda kitle toplumuna dönüfltü¤ünü savunur. Bu ba¤lamda özellikle soyutlanan ve yabanc›laflan bireylerin sosyal güvenlik ve s›¤›nma sa¤layacak kolektif davran›fllar›n cazibesine daha çok kap›ld›klar›
öne sürülmektedir.
Kolektif davran›fl nedir? Bafll›ca türleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
TOPLUMSAL HAREKET‹N KAVRAMSALLAfiTIRILMASI
1
Toplumsal hareketlerin meydana gelifl süreçleri, amaçlar›, biçim
ve sonuçlar› birbirinden farkl›l›klar gösterdi¤i için ortak bir tan›mlamadan söz etmek oldukça güçS O R Ugerçekleflmifl
tür. Toplumsal hareketler özgün dinamikleri içinde tan›mlanmakta,
olduklar› tarihsel ve toplumsal gerçeklik içinde aç›klanmaktad›r. Bu nedenle farkD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
‹KKAT
Resim D2.1
Balina Av›na Karfl›
bir Greenpeace
SIRA S‹ZDE
Eylemi, Almanya.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
36
Toplumsal hareketler kolektif
davran›fl›n bir biçimi olarak
görülmekle birlikte di¤er
bütün kolektif davran›fl
türlerinden oldukça farkl› ve
özgün niteliklere sahiptir.
Toplumsal hareketlerin
kavramsallaflt›r›labilmesi
için niteliklerinin irdelemesi
gerekmektedir.
l› zaman ve mekânlarda meydana gelen toplumsal hareketler için farkl› tan›mlamalar yap›lm›flt›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:47).
Toplumsal hareketlere yönelik ortak bir tan›m›n yap›lmas› her ne kadar zor olsa da çeflitli toplumsal hareket örnekleri dikkate al›narak bir kavramsallaflt›rma yap›labilir. Toplumsal hareket örnekleri aras›nda flunlar say›labilir (Crossley,2002:1);
• Kad›n hareketi ya da feminizm,
• ‹flçi hareketi ve ticaret birlikleri hareketleri,
• Faflist hareketler,
• Faflizm karfl›t›, ›rkç›l›k karfl›t› hareketler,
• Psikiyatri karfl›t› ya da psikiyatrik çabalarla sorunlar›n› aflanlar›n hareketleri,
• Milliyetçi hareketler,
• Dayan›flma hareketleri,
• Çevreci ya da yeflil hareket,
• Kürtaj karfl›t› ya da savunucusu hareketler,
• Hayvan haklar› hareketleri,
• Bar›fl hareketleri
Resim 2.2
Tunus’ta Ocak
2011’de Yaflanan
Halk Ayaklanmas›
Lorenz Von Stein
Kaynak:http://www.
lvstein.unikiel.de/t3/i
ndex.php?id=13
Alman sosyolog Lorenz von
Stein 1789-1850 döneminde
gerçekleflen Frans›z
toplumsal hareketlerinin
tarihsel sürecini
de¤erlendirdi¤i kitab›yla
toplumsal hareket kavram›n›
halk›n politik mücadelesine
iliflkin bilimsel tart›flmalar›n
içine sokmufltur (Tilly,
2004:18-19).
Yukar›daki örneklerde de görüldü¤ü üzere toplumsal hareketler birbirinden
çok farkl› biçimlerde ve ba¤lamlarda ortaya ç›kabilmekte ve çok farkl› amaçlara sahip olabilmektedir. Bu durum toplumsal hareketleri genel olarak kapsayabilecek
bir tan›mlaman›n ve kavramsallaflt›rman›n yap›lmas›n› güçlefltirmektedir. Buna karfl›n alan yaz›nda çeflitli kavramsallaflt›rma çabalar› görülmüfltür.
‘’Toplumsal Hareket’’ kavramsal›n› ilk olarak Lorenz Von Stein, siyasal mücadele ba¤lam›nda kullanm›flt›r. Bafllang›çta bu kavram, iflçi s›n›f›n›n özbilinciyle birlikte iktidar› elde edece¤i, süreklilik gösteren birlefltirici bir süreç anlam›n› tafl›yordu.
Von Stein ile ayn› dönemde Marx ve Engels de Komünist Manifesto’da bu anlam›
benimsemifltir. 1848 y›l›nda politik analizciler ço¤ul olarak toplumsal hareketlerden bahsetmeye bafllam›fllard›r. 19.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren ise toplumsal hareketler, örgütlü proleterlerin yan› s›ra çiftçileri, kad›nlar› ve hak talebinde bulunan
di¤er kesimleri de kapsayacak biçimde geniflletilmifltir (Wirtz, 1981; Heberle, 1951
aktaran Tilly, 2004:20).
Von Stein, mevcut kuramsal sistemler ve doktrinler ile toplumsal sistemler aras›nda kavramsal bir ayr›m yapm›fl ve toplumsal hareketleri sosyoloji alan›nda merkezi bir yere koymufltur. Bu yönüyle von Stein toplumsal hareketlerin kavramsallaflt›r›lmas› bak›m›ndan oldukça önemli bir katk› sa¤lam›flt›r (Heberle, 1940:348).
37
Toplumsal hareket olgusunun kavramsallaflt›r›lmas› ve tan›mlanmas›nda öncelikle yukar›da da vurgulanan kolektif davran›flla iliflkisi ile di¤er kolektif davran›fl
türlerinden farkl›l›klar› ortaya koyulmal›d›r.
Bir kolektif davran›fl türü olan toplumsal hareketler, süreklilik ve organize olmak gibi özellikler tafl›mas› aç›s›ndan di¤erlerinden ayr›lmaktad›r. Çünkü toplumsal hareketlerde bulunan, üzerinde anlafl›lm›fl belirlenmifl ortak hedef, belli bir birikim sonunda flekillendi¤i için süreklili¤i ve organize edilmeyi gerektirmektedir
(fientürk, 2006:35).
Reformcu ve devrimci nitelikteki eylem biçimlerini kapsayan toplumsal hareketler (Türkdo¤an, 2004:31), Raschke (1985) taraf›ndan zamanla bütün toplumlara
yeni de¤erleri yayacak derin toplumsal ya da kültürel dönüflümlerin en özgün örnekleri olarak tan›mlanm›flt›r (aktaran; Finger, 1992:312).
Toplumsal hareketlere iliflkin çok çeflitli tan›mlamalar genelde belirli eksenler
etraf›nda yap›lmaktad›r (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6);
a. Kolektif davran›fl
b. De¤iflim yönelimli hedefler
c. Kurumsal kolektif davran›fl
d. Belli bir düzeyde örgütlenme
e. Geçici bir süreklilik.
Bu temel kavramlar çerçevesinde tan›mlanan toplumsal hareketlerin kavramsallaflt›r›lmas›nda göz önünde bulundurulmas› gereken üç temel ilke söz konusudur. Bu üç ilke dikkate al›nmadan herhangi bir toplumsal hareketin aç›klanmas›
söz konusu olamaz (Castells, 2006: 100; aktaran; Kökalan Ç›mr›n, 2010:49);
• Hareketin ortak kimli¤i
• Hareketin karfl›t›n›n olmas›
• Toplumsal hedefin olmas›
Lofland (1996) ise baflka bir aç›dan toplumsal hareketlerin tan›mlay›c› dört temel elementini belirlemifltir (aktaran Shephard, 2009:539);
• Genifl ölçekte insan say›s›
• De¤iflimi sa¤lamaya ya da engellemeye dönük ortak bir hedef
• Belirli bir düzeyde liderlik ve organizasyon
• Göreli olarak uzun bir dönemde kal›c›l›k ve süreklilik
Toplumsal hareketlerin kavramsallaflt›r›lmas› ve tan›mlanmas›nda yol gösterici
di¤er bir ölçüt ise harekete kat›lanlar›n ortak eylemlerinin niteli¤idir. Ortak eylemler flunlar› kapsamaktad›r (Della Porta ve Diani, 2006:20);
a. Aç›kça tan›mlanm›fl bileflenlerle çat›flmac› iliflkiler
b. Biçimsel olmayan yo¤un a¤lar taraf›ndan iliflkilendirilme
c. Özgün ortak bir kimli¤i paylaflma
Toplumsal hareketler, kurumsal ya da örgütsel kanallar›n d›fl›nda devaml›l›k
gösteren ve belirli bir örgütlenme düzeyinde meydana gelen, parças› olunan dünya düzeni, toplum, grup ya da örgütte var olan otoriteyi savunmak ya da bu
otoriteye meydan okumak amac›yla gelifltirilen hareketlerdir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 11). Toplumsal hareketler sosyal bir hedefe yönelik olarak, paylafl›lan
inançlar ve dayan›flman›n efllik etti¤i biçimsel olmayan etkileflim a¤lar› olarak tan›mlanabilir. Bu sosyal hedefler, toplumsal yap›ya ve/veya de¤erlere iliflkin bir de¤iflimin sa¤lanmas›na ya da engellenmesine yönelik olabilir (Weissmann, 2008:7).
Toplumsal hareketler her ne
kadar bir dönem de¤iflime
karfl› direniflleri d›fllayan
biçimde tan›mlanm›flsa da
(Vander Zanden, 1959: 312)
yap›lan tan›mlamalardaki
özellikler düflünüldü¤ünde
hareketlerin belirli bir
de¤iflimi gerçeklefltirmeyi ya
da bir de¤iflimi engellemeyi
hedefledi¤i görülmektedir.
38
Toplumsal hareketler 1750’den sonra Bat›’da geliflti¤i flekliyle üç unsurun sentezinden do¤mufltur (Tilly, 2004:17). Bu unsurlar toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›nda da önemli rol oynamaktad›r;
a. Hedef al›nan otoritelere karfl› ortak hak talebinde bulunan organize olmufl
ve süreklilik gösteren halk giriflimi (kampanya),
b. Çeflitli siyasal eylem türlerinin gerçeklefltirilmesi (özel amaçl› dernekler, birlikler kurmak, mitingler düzenlemek, dilekçeler göndermek, gösteriler, resmi kortejler vb. toplumsal hareket repertuar›),
c. MBSB (Makul olma, birlik, say› ve kendilerine ve/veya seçmenlerine ba¤l›l›k) ilkelerini kat›l›mc›lar›n halk önünde uyumlu flekilde sergilemeleri, mbsb
gösterileri.
Toplumsal hareketlere iliflkin kavramsallaflt›rma çabalar›n›n sonucu olarak ortaya ç›kan çeflitli tan›mlamalara bak›ld›¤›nda, bütün farkl› biçimlerine ve özelliklerine karfl›n yine de belirli düzeyde ortak bir tan›mlamaya ulafl›labilece¤i görülmektedir. Yukar›da verilen temel unsurlar ba¤lam›nda kavramsallaflt›rma çabalar›n›n
sonucu olmak üzere toplumsal hareketlerin üç tan›m› flöyle ifade edilebilir;
• Elitlere, otoritelere, baflka gruplara ya da kültürel kodlara karfl›, elitler, di¤er
gruplar ve unsurlarla kal›c› bir etkileflim içinde, ortak hedeflere sahip ve dayan›flma içinde olan bireyler taraf›ndan gelifltirilen kolektif eylemler (Tarrow, 1994; Tarrow,1998:4).
Ortak bir hedef do¤rultusunda bir araya gelenlerin taleplerini ve flikâyetlerini
sergilemeleri; bireylerin birlikte hareket ederek hak, gönenç (refah) ve esenli¤e
iliflkin flikâyetlerini, taleplerini caddelerde protesto vb. ortak eylemler ile dile getirdikleri temel toplumsal davran›fl formu (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 3).
• Tarihselli¤in biçimi, kültürel yat›r›m, bilgi ve ahlak modelleri üzerindeki
egemenli¤i ya da ba¤›ml›l›¤› ile tan›mlanan bir sosyal s›n›f›n, bu modellere
iliflkin çat›flmac› hareketi (Touraine, 1999:51).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Toplumsal hareket
tan›mlar›n›n ortak olarak vurgulad›klar› noktalar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
TOPLUMSAL HAREKETLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
D Ü fi Ü Nberi
E L ‹ Mdünyan›n de¤iflik bölgelerinde farkl› biçimlerde halk ayaklanBinlerce y›ldan
malar› gerçekleflmifltir. Ancak çeflitli ç›kar gruplar›ndan oluflan genifl kapsaml› örgütlerin gelifltirdi¤i
S O R U toplumsal hareketler 18.yüzy›l›n sonlar›nda Bat› Avrupa ve Kuzey Amerika’da ortaya ç›km›flt›r (Tilly, 2004: 16).
Tarihsel dönüm noktalar›nda meydana gelen önemli toplumsal olaylar› tan›mD‹KKAT
lamak için kullan›lan “toplumsal hareket” kavram›, 18.yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren tart›fl›lmaya bafllanm›fl, 19.yüzy›ldan bu yana ise sosyal bilimlerde giderek
SIRA S‹ZDE
önem kazanm›fl
ve üzerinde yo¤un çal›fl›lm›flt›r. Bafllang›çta daha çok tarih alan›nda ilgi gören toplumsal hareket olgusu zamanla sosyoloji çal›flmalar›nda da önemli bir yer alm›flt›r. 19.yüzy›lda ortaya ç›kan toplumsal de¤iflimler ve toplumsal haAMAÇLARIMIZ
reketlerin giderek önem kazanmas›, birçok toplumbilimcinin ilgisinin bu konuya
yönelmesine yol açm›flt›r. Bu do¤rultuda toplumsal hareketlerin meydana gelifl biçimleri, nedenleri,
anlamlar› ve toplumsal ya da bireysel etkileri üzerine saK ‹ T A türleri,
P
y›s›z araflt›rma yap›lm›flt›r. (Kökalan Ç›mr›n, 2010:47).
Kimi sosyologlar, Bat› toplumlar› ba¤lam›nda toplumsal hareketlerin kayna¤›n›,
Frans›z Devrimine
ve ölçüyü aflm›fl kalabal›klar›n olumsuzluklara karfl› göstedikleTELEV‹ZYON
ri tepkilere kadar dayand›rmaktad›rlar (Tarrow, 1998:10). Fakat modern toplumsal
hareketlerin geliflim sürecinde 19. yüzy›l›n ikinci yar›s› bir bafllang›ç noktas› olarak
N N
‹NTERNET
39
kabul edilmektedir. Toplumsal hareket kavram› kolektif amaca dayal›, organize ve
süreklilik sergileyen davran›fl biçimi olarak tan›mland›¤›nda bu bafllang›ç noktas›
anlaml› görünmektedir. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan önce de birçok toplumsal nitelikli eylem yaflanm›flt›r ancak modern anlamda toplumsal hareketler 19. yüzy›l›n
ortas›nda görülmeye bafllanm›flt›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:49).
Toplumsal hareketler olgusu ve kavramsallaflt›rmas› büyük ölçüde 19. yüzy›l
ürünüdür. Tilly’e (1984) göre 19. yüzy›lda çok önemli bir de¤iflim meydana gelmifl
ve geleneksel olarak ya da cemaat gruplar› taraf›ndan gerçeklefltirilen savunmac›
eylemlerden organize, öz bilincine sahip, daha kal›c› hareketlere ve yeni haklar ile
f›rsat aray›fl›nda olan sald›rgan eylemlere do¤ru bir dönüflüm yaflanm›flt›r (aktaran;
Foweraker, 1995:14).
Markoff (1996:45) ise günümüzde bilinen anlam›yla toplumsal hareketlerin 18.
yüzy›l›n sonlar›nda ‹ngiltere’de filizlenmeye bafllad›¤›n› öne sürmektedir. 18. yüzy›ldaki ekonomik de¤iflime koflut olarak topluluklar›n piyasadaki iletiflimi ve birbirleriyle ba¤lant›s› güçlenmifltir. 19.yüzy›lda Avrupa, Kuzey Amerika ve baflka
co¤rafyalarda kök salan bu hareketler, ülkelerin siyasal koflullar›na, örgütlenerek
hak talebinde bulunanlar›n profiline, ayr› mekânlardaki insanlar› ortak bir hareket
duygusuyla birlefltiren yeni bilgi ve kitle iletiflim araçlar›na ve yayg›n okuryazarl›k
gibi koflullara ba¤l› olarak geliflmifltir. Toplumsal çat›flmalar muhtemelen insanl›k
tarihi kadar eskidir ancak kal›c› ve sürekli olan hareketler görece yak›n zamanlarda devletlerin güç kapasitelerinin ve insanlar›n hareketlilik düzeyinin de¤iflmesinin
bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r.
Alan yaz›nda toplumsal hareketler genelde sadece Bat›’ya ait geliflmeler olarak
de¤erlendirilmektedir. Bat› d›fl›ndaki toplumlara ve bu toplumlar›n tarihlerine oryantalist bir yaklafl›m sergilenmekte, herhangi bir muhalefet ya da direnifl gelene¤inden söz edilmemektedir (Çetinkaya, 2008: 42). Toplumsal hareketlerin tarihsel
olarak sadece Bat› toplumlar›ndaki sosyoekonomik de¤iflimlerle aç›klanmaya çal›fl›lmas› genel bir yaklafl›m olarak gözlenmektedir. Gerçekte 20. yüzy›l öncesindeki
küresel toplumsal hareketlere iliflkin dünya tarihi çal›flmalar› oldukça eksiktir ve
bu durum küreselleflen kapitalizme karfl› geliflmifl hareketlerin tam olarak çözümlenmesini zorlaflt›rmaktad›r (A¤artan, Choi ve Huynh, 2008:83). Türkdo¤an’a
(2004:11) göre Osmanl› toplum yap›s› sistemli bir biçimde toplumsal hareketler
kapsam›nda incelenmemifltir. Örne¤in Celali isyanlar›, toplumsal taban›n› köylülerin oluflturdu¤u bir toplumsal hareket olarak de¤erlendirilebilir (Türkdo¤an,
2004:652).
Bat› toplumlar›yla özdefl geliflen toplumsal hareketlere iliflkin yaklafl›mlarda da
bir ölçüde Avrupa merkezcilik anlay›fl›n›n etkili oldu¤u söylenebilir. Bu durum
dünyan›n di¤er bölgelerindeki toplumsal nitelikli hareketlerin göz ard› edilmesine
yol açmaktad›r. Di¤er etken ise Bat› toplumlar›nda yaflanan özgün modernlik deneyimi ve endüstrileflmenin do¤urgusu olan toplumsal koflullar›n üretti¤i özgün
bir toplumsal hareket biçiminin varl›¤›n›n kabulüdür. Charles Tilly toplumsal hareketlerin modernli¤in bir ürünü oldu¤unu, örne¤in Çin hanedanl›klar›n› y›kan köylü isyanlar›n›n özellikleri nedeniyle toplumsal hareketlerden ayr›ld›¤›n› vurgulamaktad›r. Bu bak›fl aç›s›na göre toplumsal hareketler Frans›z ‹htilali’nden bu yana
ve dünya ölçe¤inde gerçekleflmektedir (Dirlik,2008: 65).
Özellikle 1750-1850 döneminde dünyada Avrupa merkezli hareketlerin d›fl›nda
gerçekleflen toplumsal hareketleri genel olarak kapsayacak flöyle bir s›n›fland›rma
yap›labilir (A¤artan, Choi ve Huynh, 2008:21);
Avrupa merkezcilik
(eurocentrism), Avrupa
kültürünün üstünlü¤ünü
kabul eden ve olaylar›olgular› Avrupal›
perspektiften de¤erlendiren
yaklafl›m. Bilinçli ya da
bilinçsiz bir flekilde, Avrupa
(ve genellikle Bat›l›)
sorunlar›na, kültür ve
de¤erlerine, di¤er
kültürlerden daha çok önem
veren anlay›flt›r. Avrupa
merkezcilik genellikle
Avrupal› veya beyaz olmayan
kültürler üzerinde hak iddia
etmifl ya da onlar›n varl›¤›n›
tamamen görmezden
gelmifltir.
40
a. Amerika’daki köleli¤e karfl› isyanlar,
b. Balkanlar’dan Amerika’ya uzanan, sömürgeci ve yay›lmac› sistemlerdeki
milliyetçi ve ayr›l›kç› hareketler,
c. Asya ve Ortado¤u’dan Amerika’ya uzanan alanda, dünya ekonomisine kat›lmaya ve bu ekonomiyle birleflmeye karfl› olan ve dünyan›n geri kalan› ile
ba¤lant›lar› koparmay› deneyen giriflimler,
d. Ortado¤u, Asya, Afrika ve Amerika boyunca görülen, Avrupa kültürüne ve
kapitalist kültüre direnen, genellikle dinsel ya da kültürel hareketler olarak
adland›r›lan uygarl›kç› hareketler.
Resim 2.3
Kölelik Karfl›t›
Hareket
SIRA S‹ZDE
3
TOPLUMSAL
HAREKET B‹Ç‹MLER‹
S O R U
D‹KKAT
Resim 2.4
Three Mile Island
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ortak noktalar› bulunmas›na karfl›n toplumsal hareketler özgün özellikler tafl›r. ÖrS O R Uhareketi ile çevreci hareketi karfl›laflt›rmak oldukça güçtür (Shepne¤in sivil haklar
hard, 2009:539).
fiekil 2.1’de görüldü¤ü üzere toplumsal haD‹KKAT
reketler oldukça genel bir s›n›fland›rmayla ve
daha çok amaçlar› bak›m›ndan dört grupta
SIRA S‹ZDE
ele al›nabilir. Bu grupland›rmaya göre bafll›ca
toplumsal hareket türleri bar›fl hareketleri,
çevreci hareketler, iflçi hareketleri ve ifade
AMAÇLARIMIZ
özgürlü¤ü-demokratik hareketlerdir.
Toplumsal hareketleri s›n›fland›rmak zor
olmakla birlikte amaçlar›, hedefledikleri de¤iK ‹ T A P
flimin düzeyi vb. ölçütlere göre çeflitli s›n›fland›rmalar yap›lm›flt›r. Örne¤in baz› toplumsal hareketler
baz›lar› ise toplumu de¤ifltirmeyi hedefler (Kendall,
T E L E V bireyleri
‹ZYON
2008:553). Toplumsal hareket biçimleri flöyle s›ralanabilir (Aberle 1991: aktaran
Shephard,2009:539);
N N
SIRA
S‹ZDE
Nükleer
Kazas›
AMAÇLARIMIZ
Modern anlamdaki
toplumsal hareket olgusu ile tarih boyunca görülen toplumsal hareketSIRA S‹ZDE
ler aras›ndaki temel farkl›l›klar nelerdir?
‹NTERNET
41
fiekil 2.1
‹fade
Özgürlü¤ü/Demokratik
Hareketler
‹flçi Hareketleri
Toplumsal Biçimleri
Kaynak: Giddens,
1990: 159
Bar›fl Hareketleri
Çevreci Hareketler
• Devrimci Hareketler; Toplumu bütün olarak de¤ifltirmeyi hedeflerler. Mao
Zedong’un Çin’deki hareketi gibi.
• Reformcu Hareketler; Toplumda belirli alanlarda k›smi de¤iflimi hedefler.
De¤iflimi savunucu ya da engelleyici olabilir. Kad›n özgürlü¤ü hareketi buna örnektir. Tersi bir örnek de kürtaja karfl› dinî gruplar›n yürüttü¤ü kampanyalard›r.
• Kurtar›c› Hareketler; Bireylerin de¤iflimini hedefler. David Koresh’in dinsel
kültü buna bir örnektir.
• Alternatif Hareketler; Bireylerde s›n›rl› de¤iflimi hedefler. Nüfus Ba¤lant›s›
(Zero Population growth) hareketi buna örnek olarak verilebilir.
Kendall (2008: 553-554) bu toplumsal hareket biçimlerinin farkl› özelliklerini ve
hedeflerini örneklendirerek aç›klam›flt›r;
Resim 2.5
Hare Krishna
Hareketi
42
• Reform hareketleri (Taban örgütlenmesine dayal› çevre hareketleri gibi toplumsal yap›n›n belirli bir boyutunu de¤ifltirerek toplumu iyilefltirmeyi hedefleyen hareketlerdir.),
• Devrimci hareketler (Toplumda bütüncül ve kökten bir de¤iflimi hedefleyen
hareketlerdir, genellikle var olan sistemin içinde yer almamaya çal›fl›rlar. Bu
hareketler ideal bir toplum kurmay› hedefleyen ütopistlerden radikal yöntemleri kullanan terörist hareketlere kadar genifl bir yelpazede yer al›r.),
• Dinî hareketler (Bireylerin inanç sistemlerinin içsel de¤iflim yoluyla köklü
de¤iflimini hedefler. Köktenci dinî hareketler kendileri gibi inanmayanlar›n
inançlar›n› de¤ifltirmeyi hedeflerken birçok dinî hareket ‘’milenyumcu’’dur,
son’un yak›n oldu¤unu savunur ve davran›fllarda h›zl› bir de¤iflim öngörür.
Hare Krishnas, Scientology, Unification Church gibi yeni dinî ak›mlar, özellikle ana ak›m dinlerin sa¤layamad›¤›n› savunduklar›, gençlerin hayat›n anlam›n› keflfetme gereksinimlerine karfl›l›k vermeyi amaçlar.),
• Alternatif hareketler (‹nsan davran›fl›n›n belirli bir boyutunda s›n›rl› bir de¤iflimi hedefler. 20. yüzy›l›n bafllar›ndaki ‘The Woman’s Christian Temperance Union /Hristiyan Kad›nlar ‹çkiden Kaç›nma Birli¤i’ adl› derne¤in gelifltirdi¤i hareket insanlar›n alkol tüketiminden uzak durmalar›n› sa¤lamay› hedefliyordu. 1990’larda yo¤unlaflmaya bafllayan New Age kökenli meditasyon, yoga, vejetaryenlik gibi hareketler de bu kapsamda de¤erlendirilebilir.),
• Direnifl hareketleri (De¤iflmeyi engellemeyi ya da var olan bir de¤iflimi ortadan kald›rmay› hedefler.).
SIRA S‹ZDE
4
Bafll›ca toplumsal
hareket biçimleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
D Ü fi ÜResim
N E L ‹ M 2.6
The Woman’s
Christian
S O R U
Temperance Union
(Hristiyan Kad›nlar
‹çkiden Kaç›nma
D‹KKAT
Birli¤i)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
TOPLUMSAL HAREKET‹N N‹TEL‹KLER‹ VE AfiAMALARI
Toplumsal hareketler insanlara normalde tek bafl›na elde edemeyecekleri, politika
oyununa girmeleri için kaynaklar sa¤lar (Kendall, 2008:552). Toplumsal hareketlerde bireylerin kendili¤inden bir araya gelmesi söz konusudur, organize olmak
zorunda de¤ildirler ancak organize de olabilirler. Formel örgütlere örnek olarak,
bir siyasi parti toplumsal hareket de¤ildir ancak bu partinin üyeleri çeflitli toplumsal hareketlerin içinde yer alabilirler. Örne¤in bir toplumsal hareket olmayan ‹sveç
Yefliller Partisi üyeleri daha iyi bir çevre için çeflitli konularda çaba göstermektedirler (Weissmann, 2008:7).
Sosyal bilimler alan yaz›n›nda toplumsal hareketlerin tan›mlamalar› ayn› zamanda hareketlerin nitelikleri hakk›nda da bilgi içerir. Hareketlerin kolektif bir
kimli¤e dayal›, organize olmufl, çat›flmac› ve süreklilik arz eden bir yap›ya sahip olmas›, ayn› zamanda bu hareketlerin nitelikleri olarak da kabul edilmektedir (Kökalan Ç›mr›n, 2010:49). Toplumsal hareketlerin kayna¤› olarak görülen kiflilerin
hissettikleri rahats›zl›¤›n ve eflitsizli¤in türü ise hareketin kapsam› ile içeri¤ini de
belirlemektedir (fientürk, 2006:31-32).
Tilly’e (2004:30-33) göre, toplumsal hareketlerin özellikleri flunlard›r;
• Toplumsal hareketler, 18.yüzy›lda ortaya ç›k›fl sürecinden itibaren tekil giriflimler de¤il etkileflimli kampanyalar olarak yürütülmüfltür.
• Toplumsal hareketler, program, kimlik ve durufl olmak üzere üç iddiay› birlefltirir.
• Program, kimlik ve durufla iliflkin savlar›n öne ç›kmas›, hareketin yap›s›, hareketin içindeki hak talep eden insanlar ve hareketin aflamalar›na göre de¤ifliklik gösterir.
• Demokratikleflme toplumsal hareketlerin oluflumunu olumlu yönde etkiler.
• Toplumsal hareketler halk›n egemenli¤ini kabul eder.
• Toplumsal hareketler siyasi giriflimcilere ba¤l›d›r.
• Toplumsal hareketler model alma, iflbirli¤i ve iletiflim kanallar› ile farkl› ortamlarda da yerleflir.
• Toplumsal hareketlerin yap›lar›, personeli ve iddialar› tarihsel olarak de¤iflir
ve evrilir.
• ‹cat edilmifl bir kurum olan bir toplumsal hareket ortadan kalkabilir ya da
çok farkl› bir politika biçimine dönüflebilir.
Heberle (1951) ise toplumsal hareketlerin özelliklerini flöyle ifade etmifltir (aktaran Vander Zanden, 1959: 313-314);
1. Toplumsal hareketler, toplumsal yap›da ve özellikle mülkiyet ve emek iliflkilerinin var oldu¤u temel kurumlarda köklü de¤ifliklikler meydana getirmeyi amaçlar.
2. Toplumsal hareketlerde yer alanlarda ortak duyarl›l›k, dayan›flma ve grup
kimli¤i bilinci söz konusudur.
3. Toplumsal hareketlerde bir ideoloji ya da infla edici düflünceler seti vard›r.
4. Üyeleri içinde biçimsel olarak örgütlenmifl gruplar bulunmakla birlikte toplumsal hareketler organize gruplar de¤ildir.
5. Toplumsal hareketlerin gücü, üye kompozisyonunda de¤iflimler olsa bile
varl›¤›n› sürdürmeye yeter.
6. Toplumsal hareketler k›sa dönemli de¤ildir ancak yine de bir gerçekleflme
süresi vard›r.
Castells’in a¤ kuram›nda toplumsal hareketlerin boyutlar› ve nitelikleri flöyle s›ralanm›flt›r (Stalder, 2006: 77-78);
43
44
• Toplumsal hareketler öz bilinçlidir, Bir analiz sunar, üyeleri ile ve d›flar›dakilerle iliflkilerini tan›mlar ve kolektif davran›fl için strateji belirler.
• Toplumsal hareketler otantik ve özerktir. Genifl toplumsal ba¤lamla s›n›rland›r›l›r, ancak s›n›rland›rmalarla kendi mant›k ve de¤erlerini yans›tarak yarat›c› biçimde bafla ç›kar.
• Toplumsal hareketler için birincil öncelik baflar› ya da baflar›s›zl›k de¤ildir,
var olmakt›r.
• Toplumsal hareketler toplumsal yap›da do¤rudan ya da dolayl› olarak de¤ifliklik meydana getirmeyi amaçlar.
• Toplumsal hareketler çat›flmac› ya da muhaliftir.
Toplumsal hareketlerin geliflim süreci genel olarak üç aflamada gerçekleflir
(Kendall, 2008:568);
1. Bafllang›ç-haz›rl›k aflamas›: Alg›lanan bir sorun huzursuzluk yarat›r.
2. Toplanma-birleflme aflamas›: Kifliler organize olmaya bafllarlar.
3. Kurumsallaflma aflamas›: Bir örgüt gelifltirilir. Liderlik konumlar›nda gönüllülerle ücretli personel yer de¤ifltirir.
Haz›rl›k ya da bafllang›ç aflamas› olarak tan›mlan ilk aflamada toplumsal bir harekete yol açacak bir huzursuzlu¤un varl›¤› söz konusudur. ‹nsanlar›n varl›ksal nitelikleri, mevcut toplumsal sistemin dayatt›¤› ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel
alandaki iflleyiflte bir ayr›ma dönüfltü¤ünde ortaya rahats›zl›k ve güvensizlik durumu ç›kar. Sistemin zorunlu k›ld›¤› koflullar karfl›s›nda insanlar›n bir k›sm›, sahip olduklar› niteliklerinden dolay› kendilerini d›flar›da b›rak›lm›fl, ihmal edilmifl, sindirilmifl ya da ötekilefltirilmifl hisseder. Bu düflüncelerin toplumun belli bir kesiminde kabul görmesi, rahats›zl›klar› do¤urur. ‹kinci aflama olan toplanma-birleflme
aflamas›nda ise ortaya ç›kan ve yayg›nlaflan rahats›zl›k koflullar›n›n mevcut yap›
içinde hofl görülebilecek boyutu aflmas›, “protesto hareketleri”nin oluflmas› için gerekli ortam› haz›rlar. Bundan sonraki süreç; toplu halde normal düzen ve uyum
içinde yaflayan insanlar› belirli say›da, belirli bir amaç, fikir ve yöntemle harekete
geçiren protesto hareketidir (fientürk, 2006:31-32). Son aflamada ise bu protesto
hareketleri kurumsallaflmaya ve göreli olarak yerleflik olmaya bafllar. Kessler’in de
(1985) belirtti¤i üzere, toplumsal hareketler zaman içinde kendine sabit ve sa¤lam
bir flekil vermeye e¤ilimlidir (aktaran; Türkdo¤an, 2004:51-52).
Crossley (2002:34) bir toplumsal hareketin aflamalar›n› flöyle tan›mlam›flt›r;
a. Toplumsal istikrar-beklentiler ve gerçeklik aras›ndaki uyum.
b. Beklentiler ve gerçeklik aras›nda gerilimin ortaya ç›kmas›.
c. Toplumsal kontrol mekanizmalar›nda gevfleme.
d. Temel kolektif davran›fllar›n ortaya ç›kmas›.
e. Ajitasyon, grup ruhu, moral, ilkeler, ideoloji ve taktiklerin oluflmas›.
f. ‹stikrarl› bir toplumsal hareketin ortaya ç›kmas›.
g. De¤iflim için bask›n›n oluflmas›.
Toplumsal hareketin oluflabilmesi için kampanya, hareket repertuar› ve MBSB
gösterilerinin yer almas› gereklidir. Kampanya bir seferlik dilekçe, miting ya da
gösteriden fazlas›n› ifade eder. Kampanyada üç unsur bulunur; Kendi bafl›na
oluflmufl talepçiler grubu, talep nesneleri ve bir grup halk. Hak talep edenlerin,
nesnelerin ya da halk›n tekil eylemleri de¤il bu üçü aras›ndaki etkileflim toplumsal hareketi oluflturur. Kampanya repertuvar›nda ise çeflitli siyasal eylem türleri bulunur (Tilly, 2004:17). MBSB hareketleri çeflitli özellikler tafl›r (Tilly,
2004:18);
45
• Makul olma: Ölçülü davran›fllar, düzgün k›yafetler: din görevlilerinin, yüksek rütbelilerin ve çocuklar›yla birlikte annelerin kat›l›m›.
• Birlik: Benzer rozetler, bandajlar, ilanlar ve kostümler, saflar halinde yürüyüfl, flark› söyleme ve dua etme.
• Say›: Kat›l›mc› say›s›, imzalanan dilekçeler, seçmenlerin mesajlar›, sokaklar›n doldurulmas›.
• Ba¤l›l›k: Kötü hava koflullar›n›n dikkate al›nmamas›, yafll› ve engellilerin gönüllü kat›l›m›, bask›ya direnç gösterme, gösteriflli fedakârl›k, ba¤›fl ve yard›m.
Resim 2.7
Protestanlara
Yönelik Bir Katliam
1572, Fransa.
Toplumsal hareketlerin özelliklerini ve geliflim süreçlerini etkileyen önemli bir
unsur, içinde bulunulan çevrenin sosyal, ekonomik ve politik koflullar›d›r. Özellikle devlet yap›lar›, egemen kültürler ve sivil toplum, toplumsal hareketleri etkilerken toplumsal hareketler de devleti, politikalar›, sivil toplumu ve kültürleri biçimlendirebilir. Toplumsal hareketler zaman, mekân ya da üyelik bak›m›ndan s›n›rland›r›lm›fl önceden belirlenmifl yap›lar de¤ildir, onlar› de¤iflen örgüt kümeleri, a¤lar,
topluluklar ve aktivist bireyler oluflturur (Whittier, 2002:289).
fiekil 2.2’ de görüldü¤ü üzere toplumsal yap›n›n demokratik nitelikleri ve demokratikleflme düzeyi ile toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl› aras›nda bir etkileflim
söz konusudur. Demokratikleflme düzeyi artt›kça toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl›, ölçek ve alan bak›m›ndan geliflimi gerçekleflir.
Demokratikleflme ve toplumsal hareketler aras›nda güçlü bir iliflki vard›r. Bu
iliflki flöyle ifade edilebilir (Tilly, 2004:201-203);
Kampanya, repertuvar ve
MBSB gösterileri tarihin
çeflitli dönemlerinde hep var
olmufltur. Örne¤in 1750’den
önce Avrupal› Protestanlar
inançlar›n› yaflatmak ad›na
Katolik otoritelere karfl›
defalarca süreklilik gösteren
kampanyalar
düzenlemifllerdir. MBSB
gösterileri dinî flehitlik, halk
fedakârl›¤› ve iflgale direnifl
biçiminde gerçekleflmifltir.
Ancak MBSB hareketleri ve
repertuvar›n birleflmesi
toplumsal hareketin
farkl›l›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r
(Tilly, 2004:18-19).
46
fiekil 2.2
Demokratikleflmenin
Farkl› Derecelerinde
Toplumsal
Hareketlerin Ölçek
ve Alan›
Kaynak: Tilly,
2004:202
1
Uluslararas› Nitelik
Kazanma
Eriflebilme
Toplumsal
Hareketlerin Ölçek
ve Alan›
Birleflimler
Benzerlikler
Toplumsal Hareket Yok
0
0
Demokratikleflme
1
1. Demokratikleflme yok ya da yetersiz ise
toplumsal hareket yoktur.
2.
Yeni bafllayan bir demokratikleflme süreSivil Haklar
ci söz konusu ise kampanyalar, repertuHareketinin Öncüsü
Martin Luther
varlar ya da MBSB gösterileri toplumsal
hareketlerle benzerlik gösterir ancak topKaynak: http://www.
lumsal
hareket kampanyalar›n, repertuilr.cornell.edu/events
/102710_Social.html
arlar›n ve MBSB gösterilerinin olgun bir
birleflimi de¤ildir.
3. ‹leri demokratikleflme süreci söz konusu
ise toplumsal hareketler s›n›rl› kesimlerde
de olsa yine görülür.
4. Yayg›n demokratikleflme süreci söz konusu ise, toplumsal hareketlerin programlar›n›n, repertuvarlar›n›n ve MBSB
gösterilerinde, program kimlik ve yer aç›s›ndan yayg›nlaflma görülür.
5. Yeni bafllayan bir uluslararas› demokratikleflme sürecinde ise toplumsal hareket
uluslararas› nitelik kazan›r.
Demokratikleflmenin sa¤lad›¤› ortam toplumsal hareketleri besler. Demokratikleflme sürecinin toplumsal hareketi destekleme yollar› flöyle s›ralanabilir (Tilly,
2004:214-216);
a. Devlet ile vatandafllar aras›nda daha düzenli ve kategorik iliflkilerin oluflmas›yla birlikte vatandafll›k iliflkisinin kurulmas›n›n sonucu olarak hak talepleri daha makul ve çekici bir hâl al›r.
b. Kamu politikas› çerçevesinde haklar›n ve yükümlülüklerin eflitlenmesi sonucunda sosyal eflitsizliklerin giderilmesi, kategori ötesi koalisyonlar›n ve
yeni tesis edilmifl kimliklerin önündeki engelleri zay›flatarak toplumsal hareketlerin geliflimini kolaylaflt›r›r.
Resim 2.8
47
c. Devlet politikas›na, kaynaklar›na ve personeline iliflkin de¤iflimlerde vatandafllar›n etkisinin artmas› ile birlikte hak talebinde bulunmak için yeni f›rsatlar ve güvenli bir ortam oluflur.
d. Tamamlay›c› kurumlar›n oluflturulmas› ile seçim kampanyalar›, siyasi partiler, sendikalar, ticari kurulufllar, sivil toplum kurumlar› ve lobiler gibi kurumlar toplumsal hareketleri besler.
Tilly’nin yaklafl›m›na göre toplumsal hareketlerin ay›rt edici özellikleri
SIRA nelerdir?
S‹ZDE
TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI
D Ü fi Ü N E Ldo¤rudan
‹M
Toplumsal yaflam›n herhangi bir noktas›nda ortaya ç›kan bir de¤iflim
ya
da dolayl› olarak di¤er dinamikleri de etkiler. Dolay›s›yla ortaya ç›kan yeni bir olgunun tek bafl›na ve tek bir de¤iflken ile aç›klanmas› olas› de¤ildir.
haS O RToplumsal
U
reket kavram› da geçirmifl oldu¤u de¤iflim dinamikleri ba¤lam›nda farkl› süreçlerde, farkl› yaklafl›mlarla aç›klanmaktad›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:46).
D‹KKAT
Toplumsal hareketlerin 18. yüzy›lda ulusal düzlemde ortaya ç›kmas›n›n ard›ndan ilk dönem kuramc›lar› hareketlerin üç boyutuna odaklanm›flt›r; afl›r›c›l›k, yoksunluk ve fliddet (Tarrow,1998:4). Emile Durkheim’›n öncülük SIRA
etti¤iS‹ZDE
19. yüzy›l sosyologlar› ise toplumsal hareketleri, anomi ve toplumsal çözülmenin sonucu olarak
de¤erlendirmifllerdir. Bu dönemde ‘ç›lg›n kalabal›klar’ tan›mlamas› yayg›nd›r (TarAMAÇLARIMIZ
row,1998:4). Toplumsal ölçekteki hareketlere iliflkin ilk sistematik yaklafl›m olarak
görülebilecek ‘’kalabal›klar’’ kuram›n›n en önemli temsilcisi Gustave Le Bon’dur
(Çetinkaya, 2008:18).
K ‹ T A P
Dönemin seçkinlerinin ve yöneticilerinin yaklafl›m›n› yans›tan, Le Bon’un temsilcisi oldu¤u bu bak›fl aç›s›nda kitlelerin ve kalabal›klar›n y›k›c› rolü vurgulanm›flt›r. Kalabal›¤a girildi¤inde söz konusu kolektif fluur bireylerinT Eakli
melekelerini ve
LEV‹ZYON
kifliliklerini siler ve bilinçalt› egemen olur. Kalabal›klar›n bafltan ç›kmaya haz›r oldu¤unu belirten ve afl›r›l›¤›n› vurgulayan Le Bon’a göre toplumsal hareketler daha
çok irrasyonellik durumudur (Çetinkaya, 2008:18-20).
TERNET
Toplumsal hareketlerin temelinde yatan mücadeleci politik‹ N hareketleri
aç›klamaya yönelik en aç›k kuramsal giriflim ise protesto döngülerinin ve dalgalar›n kavramsallaflt›r›lmas›yla oluflmufltur. Buna göre toplumsal hareketler üç temel eksende aç›klanabilir (Koopmans, 2004: 40-41);
1. Mücadelenin bir co¤rafi ve toplumsal alanda ortaya ç›kmas› için ekolojik bir
perspektif gerekir. Mücadelenin biçimler; mücadeleci, destekçi, rakipleri ve
tarafs›z üçüncü kesimler aras›ndaki sosyal iliflkiler a¤›n›n bir parças›d›r. Bu
bak›fl aç›s›yla, belirli bir grup için var olan politik f›rsatlar yap›sal etken de¤ildir.
2. Mücadelenin ortaya ç›kmas› evrimsel bir süreçtir.
3. Politik istikrar ve istikrars›zl›k dönemleri mücadeleci hareketleri farkl› biçimlerde etkiler.
Crossley (2002:10) toplumsal hareketlerin aç›klanmas›na dönük kuramsal yaklafl›mlar› iki zaman dilimi ve iki farkl› toplumsal ortam aç›s›ndan de¤erlendirmifltir.
Buna göre 1970’ler öncesi ve sonras›nda farkl› yaklafl›mlar gelifltirilmifl ve bu farkl›l›k ABD ve Avrupa ba¤lam›nda kendini göstermifltir (Tablo 2.1). ABD’de kolektif
davran›fl temelli aç›klamalardan kaynak hareketlili¤i ve politik süreçler gibi yaklafl›mlara do¤ru bir geliflim gözlenirken Avrupa’da Marksizm temelli yaklafl›mlardan
yeni toplumsal hareketler anlay›fl›na do¤ru bir geliflme yaflanm›flt›r.
5
SIRA S‹ZDE
O R U
Anominin sözcükS anlam›
normsuzluktur. Toplumsal
kontroller zay›flad›¤›nda,
ahlaki ve siyasal
D‹KKAT
k›s›tlamalar ortadan
kalkt›¤›nda anomi ortaya
ç›kar. Durkheim’a göre
anomi oldukçaSIRA
önemliS‹ZDE
boyutlarda bir toplumsal
düzensizlik potansiyeline
sahiptir. Bu kargafla
AMAÇLARIMIZ
potansiyeli birçok
Avrupa
kentinde ‘kalabal›klar’›n
ç›lg›n davran›fllar› biçiminde
alg›lanm›flt›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Gustave Le Bon
Kaynak: (1841-1931).
Ünlü bir Frans›z
hekimi ve sosyologu
‹nsanlar›n belirli koflullar
alt›nda bir araya
toplanmas›yla oluflan y›¤›n,
kendisini oluflturan bireylerin
özelliklerinden farkl› yeni
özellikler tafl›r. Kalabal›klar ve
kitleler sadece y›k›c› bir rol
oynar (The Crowd, 1896).
48
Tablo 2.1
Toplumsal
Hareketlerin
Çözümlenmesine
Yönelik Dört Yaklafl›m
Kaynak: Crossley,
2002:10
Alain Touraine
Kaynak: http://esouth.
blog.lemonde.fr/2009
/05/15/la-crise-etapresconversationavec-alain-touraineehess-paris/
Toplumsal hareketleri
etkileyen kimlik yönelimli
paradigmalar› aç›klamaya
çal›flan Touraine’e göre
temel problem, bir hareketin
kimlik aray›fl›ndan de¤iflim
sürecini kontrol etmeyi
amaçlayan kolektif ve
toplumsal bir harekete
dönüflmesinin
keflfedilmesidir (Cohen,
1999:127).
Toplumsal hareketleri
aç›klamak üzere ifle koflulan
bafll›ca yaklafl›mlar
aras›nda Kolektif Davran›fl,
Göreli Yoksunluk, Kaynak
Hareketlili¤i, Politik
Süreçler, Katma De¤er, A¤
Kuram›, Rasyonel Tercih ve
Kimlik Yönelimli Yaklafl›mlar
say›labilir.
ABD
Avrupa
1970’ler öncesi
Kolektif Davran›fl
Marksizm
1970’lerden beri
Kaynak Hareketlili¤i,
Politik Süreç
20. yüzy›l›n ortalar›nda toplumsal tarih alan›n›n geliflimi ile birlikte insanlar›n
mücadeleleri ve gündelik hayattaki deneyimleri sosyal bilimcilerin ilgi alan›na girmifltir (Çetinkaya, 2008:23). Özellikle II. Dünya Savafl› sonras› dönemde yaflanan
düflünsel paradigma de¤iflimi farkl› yaklafl›mlar›n do¤mas›na yol açm›fl, bu yaklafl›mlar sosyal hareket ve kolektif eylem kuramlar›nda karfl›l›k bulmufltur. Sosyal hareketlere iliflkin aç›klamalar ve kuramsal çabalar sürekli evrilmekte olan farkl› disiplinlerin bir yans›mas› olarak görülmüfltür (Buechler, 2004: 47).
1970’lerden itibaren toplumsal hareketlere iliflkin yaklafl›mlar 1960’lar›n sonunda gerçekleflen toplumsal hareketlere dayal› olarak de¤iflmifltir. Yaklafl›mlar›n konusu olan toplumsal hareketler olgusu sürekli bir de¤iflim içindedir ve süregelen
kuramsal çabalar da bu de¤iflimi yans›tmaktad›r (Buechler, 2004: 47). Marksizm’e
iliflkin hayal k›r›kl›¤›n›n yafland›¤› 1970’li ve 1980’li y›llarda baz› otoriteler kültür
ba¤lam›nda ortaya ç›kan yeni paradigmalar do¤rultusunda kimlik yönelimli yaklafl›mlar gibi yeni aç›klamalar gelifltirmifllerdir (Tarrow,1998:16). Alain Touraine toplumsal hareketleri etkileyen kimlik yönelimli paradigmalar do¤rultusunda en genifl
kuramsal çerçeveyi oluflturmufltur. Touraine, toplumsal hareketlerin, kimli¤in ve
normlar›n inflas› temelinde kendileri üzerine düflünmeleri, toplumun demokratikleflmesine vurgu, kendini s›n›rlama ve kültürel konulara odaklanma gibi yeni boyutlar› üzerinde durmufltur (Cohen, 1999:122).
Benzer koflullara sahip farkl› toplumlarda ayn› ya da standart tepkiler meydana
gelmez. Bunun nedeni, toplumsal davran›fllar› belirleyen de¤iflkenlerin toplumdan
topluma farkl›l›k göstermesi, yap›sal de¤iflkenler ile sabit de¤iflkenlerin toplumlar
üzerindeki farkl› etkisi ve toplumsal hareketler üzerinde toplumlara özgü belirli
toplumsal de¤iflkenlerin bask›n olmas›d›r (fientürk, 2006:37). Toplumsal hareketlerin yap›s›n›n aç›klanabilmesi için politik süreç, yeni toplumsal hareketler ve kaynak hareketlili¤i kuramlar›, kolektif kimlik paradigmas› gibi yaklafl›mlar›n ve kuramlar›n birlikte ele al›nmas› gerekmektedir (Whittier, 2002:289). Her yaklafl›m
toplumsal hareketlerin belirli bir boyutunu aç›klayabilmektedir. Bu nedenle toplumsal hareketlerin, özgün koflullar› ba¤lam›nda ve bütün kuramlara dayand›r›larak aç›klanmas›nda yarar vard›r. Afla¤›da bafll›ca yaklafl›mlara ve kuramsal aç›klamalara yer verilmifltir.
Kolektif Davran›fl Yaklafl›m›
Toplumbilimciler toplumsal hareketleri 1900’lerin bafl›ndan itibaren psikolojik temelli bir yaklafl›mla, kendi kontrolleri d›fl›ndaki koflullara duygusal tepki veren bireylerin davran›fllar› olarak de¤erlendirmifllerdir. Gustav Le Bon, Herbert Blumer,
Wiliam Kornhauser ve Neil Smelser bu ba¤lamda yaklafl›m gelifltiren toplumbilimciler aras›ndad›r. Kolektif davran›fl yaklafl›m›na göre toplumsal hareketler (Crossley, 2002:11);
49
a. Yap›sal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikâyetler gibi olumsuzluklara verilen
tepkisel karfl›l›klar olarak ortaya ç›kar.
b. Yap›sal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikâyetler gibi zorluklar taraf›ndan
atefllenen kolektif histerinin belirimi, irrasyonel ve psikolojik karfl›l›klar›d›r.
c. Toplumdan soyutlanm›fl, toplumla bütünleflememifl bireylerin kat›ld›¤› avam,
ayak tak›m› hareketleridir.
d. Farkl›l›klar› ve siyasal do¤alar› dikkate al›nmaks›z›n, panik, moda, ç›lg›nl›k
gibi di¤er kolektif davran›fllarla bir arada ele al›n›r.
Kolektif davran›fl kuram›na yönelik elefltiriler söz konusudur. Bu elefltirilere göre toplumsal hareketlerin toplumsal gerilimlere bir cevap oldu¤unun varsay›lmas›,
hareketlerin ortaya ç›kt›¤› genifl politik ba¤lam› göz ard› etmektedir. Bunun yan›
s›ra bireysel hoflnutsuzlu¤un toplumsal hareketlerin nedenleri aras›nda tan›mlanmas› sorunlu görülmektedir. Ayr›ca bireyselci yaklafl›mlar›n, kolektif davran›fl›n
politik boyutunu ihmal etti¤i de öne sürülmektedir (McAdam, 1982 aktaran Buechler, 2004: 51).
Sembolik Etkileflimci Yaklafl›m
Kolektif davran›fl ekolünden gelen Herbert Blumer’in (1969) gelifltirdi¤i sembolik
etkileflimci yaklafl›m›, toplumsal huzursuzluk, hareket kültürü ve kimlik boyutlar›na odaklanan sembolik etkileflimcilere örnek teflkil etmektedir (Crossley,
2002:16).
Sembolik etkileflimcilik kolektif davran›fla dayan›r ve Blumer’e göre sosyoloji
de kolektif davran›fl› irdeler. Toplumsal dünya kolektif davran›fltan ibarettir. Blumer’in kolektif davran›fl ve toplumsal hareketlere iliflkin analizi üç aflamay› vurgular; toplumsal huzursuzluk, temel kolektif davran›fllar ve son olarak toplumsal hareketler. Bu yaklafl›m, toplumsal hareketlerin ortaya ç›kt›¤› ortam›, yap›sal koflullar› ve toplumsal a¤lar› göz ard› etti¤i gerekçesiyle elefltirilmektedir (Crossley,
2002:23-24;34-35).
Blumer
Sembolik Etkileflimcilik
Kaynak: http://www.
pipale.com/H.html
pipale.com pipale.com
‘’Sosyoloji, sosyal düzen,
adetler, kurallar, kurumlar
gibi bileflenlere yönelik çal›fl›r
ve onlar› olduklar› gibi inceler.
Kolektif davran›fl ise sosyal
düzenin meydana gelifl
yollar›yla ilgilidir (Blumer,
1969 aktaran Crossley,
2002:24).
Katma De¤er Kuram›
Katma de¤er kuram›, toplumsal hareketlerin oluflmas› için belirli koflullar›n gerekli oldu¤unu öne süren sosyolog Neil Smelser (1963) taraf›ndan gelifltirilmifltir.
Smelser toplumsal hareketleri, di¤er kolektif davran›fllar gibi flekillendikleri toplumsal sistemler içinde aç›klamaya çal›fl›r. Kurama göre toplumsal sistemler içinde
toplumsal hareketler sorunlara ya da gerilimlere bir karfl›l›k olarak onlar› düzeltmek amac›yla ortaya ç›kar (Crossley, 2002:40-41).
Ekonomi kaynakl› bir kavramsallaflt›rmaya dayand›r›lan katma de¤er kuram›,
üretim sürecindeki her bir aflaman›n sonuçtaki ürüne bir fleyler ekledi¤ini var sayar. Kurama göre, toplumsal hareketlerin oluflumunda, afla¤›da belirtilen koflullar›n varl›¤› önem tafl›r (Smelser 1963 aktaran Kendall 2008:555);
1. Yap›sal durumdan kaynaklanan etkenler: ‹nsanlar önemli sorunlar› alg›layabilmeli, sorunlar›n fark›nda olabilmeli ve ortaklafla eylemlere kat›labilmelidirler. Toplumsal hareketler, genellikle kifliler ya da s›n›flar, ajanslar bir sorunun kayna¤› olarak d›flland›¤›nda; hissedilen rahats›zl›klar ve flikâyetler
dile getirilemedi¤inde ya da haks›zl›¤a u¤rayanlar kendi aralar›nda iletiflim
kurma olana¤› bulduklar›nda ortaya ç›kar.
Neil J. Smelser
Kaynak: http://
rhodesscholars.wordpr
ess.com/2009/11/23/n
eil-j-smelser/
50
2. Yap›sal bask›dan ve gerilimden kaynaklanan etkenler: Bir toplumda ya da
toplulukta gerginlik söz konusu oldu¤unda, bireylerin beklentileri karfl›lanamad›¤›nda sistemde bask› oluflur. Ard›ndan meydana gelen gerilim, çat›flma ve bireylerin, ‘E¤er otoriteler beklenen fleyleri yapm›fl olsalard› sorun yaflanmazd›’ biçimindeki inan›fllar›na dayal› olarak bir toplumsal hareket ortaya ç›kar.
3. Bir inanc›n/görüflün yayg›nlaflmas›ndan kaynaklanan etkenler: Bir toplumsal
hareketin geliflebilmesi için öncelikle sorun aç›k ifade edilmeli, soruna yol
açan nedenlere ve çözüm yollar›na iliflkin ortak bir görüfl paylafl›lmal›d›r.
4. H›zland›r›c› etkenler: Mevcut bir inanc›n güçlenmesini k›flk›rt›c› ya da dramatik olaylar destekler.
5. Eylem için hareketlilik-seferberlik etkenleri: Toplumsal hareket önderleri
eylemi organize ederler ve kat›l›mc›lar› yönlendirirler.
6. Sosyal kontrol etkenleri: Toplumda e¤er yüksek düzeyde sosyal kontrol söz
konusu ise ortak eylemlere kat›l›m ve toplumsal hareketlerin geliflimi zorlafl›r.
Katma de¤er yaklafl›m›, ifllevselci gelene¤e dayanmas› ve yap›sal zorlamalar›,
bask›y› toplum aç›s›ndan birli¤i ve düzeni bozucu nitelikte görmesi nedeniyle elefltirilmektedir (Kendall,2008:556). Bunun d›fl›nda elefltirilen di¤er boyutu ise, kuram›n daha çok kolektif davran›fl›n kurumsallaflm›fl biçimleri üzerine odaklanarak
sosyal aktörlerin etkinli¤ine s›n›rlay›c› bir bak›fl getirmesidir (Crossley, 2002:48).
Göreli Yoksunluk Kuram›
Göreli yoksunluk kuram›, James Davies, Ted Gurr ve Denton Morrison’un öncülü¤ünde gelifltirilmifltir. Kurama göre hâlihaz›rdaki durumlar›ndan ve koflullar›ndan
memnun olan, doyum sa¤lam›fl insanlar toplumsal de¤iflime göreli olarak daha az
gereksinim duyarlar. Toplumsal hareketler, insanlar›n adalet gere¤i haklar› oldu¤una inand›klar› paylar›ndan yoksun b›rak›ld›klar›na iliflkin alg›lar›na bir yan›t olarak ortaya ç›kar. Göreli yoksunluk, bireylerin kendilerini benzer konumdakilerle
karfl›laflt›rd›klar›nda hak ettiklerinden daha az›na sahip olduklar›n› hissetmeleridir
(Rose, 1982; Orum ve Orum, 1968; aktaran, Kendall,2 008:555).
Göreli yoksunluk kuram›, yoksunluk ve memnuniyetsizlik yaflayan baz› kiflilerin toplumsal hareketlere neden kat›lmad›klar›n› aç›klayamaz. Memnuniyetsizlik
ya da yoksunluk duygular› baz› kiflileri toplumsal harekete yönlendirse de bu durum hareketlerin ortaya ç›kmas› için yeterli de¤ildir (Kendall,2008:555).
Rasyonel Tercih Kuram›
Hareketleri kör inançlar›n ve sürü psikolojisinin sonucu olarak gören kalabal›klar
yaklafl›m›n›n karfl›t› olan rasyonel tercih kuram›, hareketleri bireylerin rasyonel eylemlerinin tezahürü olarak aç›klar (Çetinkaya, 2008:21). Bu kurama göre bireyler
rasyonel aktörlerdir ve kat›lacaklar› eylemlerin maliyet ve yararlar›n› hesaplayarak
kendileri için olabildi¤ince çok yarar sa¤layacak olan› tercih ederler.
Mancur Olson (1971) rasyonel tercih kuram›n›n öncülerindendir (Crossley,
2002:61). Olson’a (1965) göre bireyler her eylemde kâr-zarar hesab› yapan bir ç›karc›d›r. Bu yaklafl›m, toplumsal hareketleri ya da kolektif eylemi gözü dönmüfl
kalabal›klarla iliflkilendirmez, ölçülebilir, tart›fl›labilir, incelenebilir bir olgu olarak
ele al›r (Çetinkaya, 2008:21-22).
Rasyonel tercih kuram›n›n birincil temel özelli¤i metodolojik bireyselcili¤idir.
Toplumsal dünya temel olarak bireyler ve onlar›n eylemleriyle aç›klan›r. Kuram üç
temel unsura odaklan›r; talepler, f›rsatlar s›n›rl›l›klar ve rasyonalite (ussall›k) (Cross-
51
ley, 2002:57-59). Bireyler talepleri do¤rultusunda, f›rsatlar ile s›n›rl›l›klar› ussall›k
çerçevesinde de¤erlendirerek kolektif davran›flta yer alma ya da almama karar›
al›rlar.
Kaynak Hareketlili¤i Kuram›
Kaynak hareketlili¤i kuram› da toplumsal hareketlere kat›lanlar›n rasyonel davranan birey oldu¤u düflüncesini benimser. Kurama göre bir toplumsal hareketin kat›l›mc›lar›n›n, hareketin baflar›s› için gerekli olan, belirli düzeyde siyasal ve ekonomik kayna¤a sahip olmalar› gerekir (Kendall,2008:556). Toplumsal hoflnutsuzlu¤un evrensel oldu¤una ancak ortaklafla eylemin evrensel olmad›¤›na iflaret eden
bu yaklafl›m, toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›n›n ve düzenlenmesinin do¤as›
gere¤i zor oldu¤unu öne sürer. Temel sorun, hareketin kal›c› hâle getirilebilmesi
ve geniflletilebilmesi için gerekli kayna¤›n harekete geçirilmesidir. Yo¤un sosyal
a¤lar›n hareketlili¤i daha olas› k›ld›¤›n› ve ekonomik olanaklar›n farkl› yollarla
kaynak hareketlili¤ini kolaylaflt›rarak harekete ivme kazand›rd›¤›n› var sayan kaynak hareketlili¤i kuram› toplumsal örgütlerin düzeyinin hareketin derecesini ve biçimini etkiledi¤ine vurgu yapar (Foweraker, 1995:15-16).
Kaynak hareketlili¤i kuram›n›n genel olarak kabul gören varsay›mlar›n› flöyle
ifade edebiliriz (Cohen, 1999:114);
1. Toplumsal hareketler, kolektif davran›fllar›n çat›flmac› perspektifle
aç›klanmas› olarak anlafl›lmal›d›r.
2. Kurumsal ya da kurumsal olmayan kolektif davran›fl aras›nda temel bir farkl›l›k yoktur.
3. Ç›kar çat›flmalar› ve gruplar›n rasyonel biçimde savunulmas› söz konusudur.
4. Amaçlar ve flikâyetler güç iliflkilerinin daimi ürünleridir, hareketlerin oluflumunu aç›klayamazlar.
5. Hareketin oluflumu kaynaklara ve f›rsatlara ba¤l›d›r.
6. Hareket baflar›ya, grubun siyasal aktör olarak tan›nmas› ya da artan maddi
yarar ile ulafl›r.
7. Kaynak hareketlili¤i büyük ölçekli, özel amaçl›, bürokratik ve resmi örgütlenmeleri de kapsar.
Kaynak hareketlili¤i kuram›, di¤er kuramlarda yeterince dikkate al›nmam›fl
olan kaynak konusuna dikkat çekmektedir. Bir toplumsal harekette yer alanlar›n
para, yetenek, zaman, medya, maddi araç-gereçler gibi kaynaklara ulaflmalar›na ve
kat›l›mc›lar›n kendi davalar› için harekete geçmelerine odaklan›r (Oberschall, 1973
ve McCarty ve Zald, 1977; aktaran Kendall, 2008:556). Kurama göre toplumsal hareketlerin gereksinim duydu¤u kaynaklar flöyle ifade edilebilir (Edwards ve
McCarthy, 2004: )
a. Materyal (para ve fiziki sermaye)
b. Moral (dayan›flma ve hedeflere destek olma)
c. Sosyal-örgütsel (örgütlenme stratejileri, sosyal a¤lar)
d. ‹nsan (gönüllüler, personel ve liderler)
e. Kültürel (eylem deneyimi, amaçlar›n ve konular›n alg›lanmas›-içsellefltirilmesi, ortak hareket etme bilinci)
Kaynak hareketlili¤i kuram›n›n öncüleri olan John McCarthy ve Mayer Zald
protesto faaliyetlerinin iktisadi bilefleni olarak toplumsal hareket örgütleri konusuna da vurgu yapm›fllard›r. Toplumsal hareket örgütleri ekonomik giriflimciler gibi
davranarak kaynak toplar, personel sa¤lar ve görüfllerini olas› al›c›lara aktar›r. Gü-
Mancur Olson, ABD’li
sosyalbilimci. (19321998)
Kaynak:
http://www.wiwo.de/
politikweltwirtschaft/
warumlobbyistenerfol
greich-sind-406929/.
Olson’a göre bireyler kamusal
ç›karlardan daha çok kendi
ç›karlar›n› sa¤lamak üzere
kolektif hareketlere kat›l›rlar.
52
nümüzde birbirileriyle rekabet içinde olan birçok örgüt vard›r ve bir toplumsal hareket endüstrisi oluflmufltur (Çetinkaya, 2008:24).
‹lk kuramsal yaklafl›mlar kolektif eylemlerin nedenlerine dikkat çekerken kaynak hareketlili¤i kuram› harekette kullan›lan araçlara, kaynaklara odaklanm›flt›r.
1980’lerde toplumsal hareketler alan›ndaki çal›flmalara egemen olan bu yaklafl›m
ayn› zamanda yo¤un elefltirilere de muhatap olmufltur. Bu elefltirilerin nedenleri,
McCarthy ve Zald’in ekonomik bir dil kullanmalar›d›r. Hareket giriflimcileri, hareket endüstrileri ve hareket sektörleri kavramlar›n› kullanm›fllard›r. Ço¤u 1960’l› y›llarda gerçekleflen hareketlerde yer alm›fl olan otoriteler taraf›ndan ideolojinin, ba¤l›l›¤›n, de¤erlerin ve adaletsizli¤e karfl› mücadelenin vurgulanmay›fl› da elefltirilmifltir. Bunun d›fl›nda kuram›n elefltirildi¤i di¤er boyut, toplumsal hareket örgütleri ile
ç›kar gruplar›n›n birbirinden ay›rt edilemeyifli ve profesyonel toplumsal hareket
örgütlerine odaklan›lmas› nedeniyle özellikle 1960 ve 1970’lerdeki tabana dayal›
hareketlerin göz ard› edilmesidir (Tarrow,1998:16).
S›n›rl› kaynaklara sahip bireylerin oluflturduklar› toplumsal hareketleri aç›klamaktaki baflar›s›zl›¤› (Kendall,2008:556) ve iradeyi d›fllayan bir analiz biçimi oldu¤u için elefltirilen (Çetinkaya, 2008:32) kaynak hareketlili¤i kuram›n›n, ayr›ca metodolojik bireyselcili¤e ba¤›ml› oluflu da zay›f yönü olarak görülmüfltür (Foweraker, 1995:17).
Yeni Toplumsal Hareketler Yaklafl›m›
‹flçi hareketi, feminist hareket, insan haklar› hareketi, bar›fl ve adalet hareketleri,
ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mücadeleleri gibi üçüncü dünya hareketleri eski hareketlerdendir. Bu hareketler ideolojik kökenlerini 20. yüzy›l›n modern
toplum projesinden almaktad›r (Finger,1992:313). Toplumsal yap›n›n ve koflullar›n
kökten de¤iflti¤ini öne sürenler bu ba¤lamda ortaya ç›kan toplumsal hareketlerin
de öncekilerden çok farkl› oldu¤unu savunarak yeni bir yaklafl›m gelifltirmifllerdir.
Yeni toplumsal hareketler olarak adland›r›lan bu yaklafl›ma göre, s›n›f temeline dayal› eski di¤er deyiflle geleneksel toplumsal hareketler kurulu düzenin parças› olmufl, buna tepki olarak yeni toplumsal hareketler sanayi sonras› toplum olarak tan›mlanan yeni toplumsal koflullar›n etkiledi¤i yeni bir siyaset biçimi olarak ortaya
ç›km›flt›r (Çetinkaya, 2008:33-34).
Yeni toplumsal hareketler yaklafl›m› ortak eylemlerin farkl›l›k gösteren biçimlerine, düzenlerine, desenlerine ve bu eylemlerin politika, ideoloji ve kültüre dayanma tarzlar›na odaklan›r. Bunun yan› s›ra toplumsal hareketlerin ve ortak eylemlerin kaynaklar› olarak ›rk, cinsiyet, s›n›f gibi kimlik etkenleri dikkate al›r. Ekofeminizm ve çevresel adalet hareketleri bunlara örnektir (Kendall, 2008:558). Yeni toplumsal hareketler bir sonraki ünitede etrafl›ca ele al›nacakt›r.
Politik Süreçler Kuram›
Politik f›rsatlar kuram› ya da
politik f›rsatlar yap›s› olarak
da bilinen
politik süreçler kuram›
siyaset sosyolojisinin etkisinde
gelifltirilmifltir ve temel olarak
toplumsal hareketlerin
baflar›s› ya da baflar›s›zl›¤›nda
politik f›rsatlar›n belirleyici
oldu¤unu savunur.
Farkl› devlet yap›lar›nda gerek baflar›lar› gerekse stratejileri ve yap›lar› aç›s›ndan
çeflitlilik gösteren toplumsal hareketlerin politika temelinde incelenebilece¤i savunulmufltur. 1960’lar›n bafllar›ndan itibaren özellikle ABD’de otoriteler toplumsal
hareketleri aç›klamak üzere daha politik temelli bir yaklafl›m gelifltirmeye bafllam›fllard›r (Tarrow, 1998:18). Söz konusu yaklafl›m, kaynak hareketlili¤i kuram›n›n
eksikliklerini gidermeye ve yeni toplumsal hareketler yaklafl›m›yla kaynak hareketlili¤i kuram›n›n sentezine dönük, politik eksendedir. Avrupa merkezli ve toplumsal hareketleri, kolaylaflt›r›c› ya da engelleyici politik süreçlerden ba¤›ms›z ola-
53
rak ele alan yaklafl›mlar ve toplumsal ba¤lam› göz ard› ederek örgütlenmenin politik sorunsal›na odaklanan Kuzey Amerika’daki yaklafl›mlar› inceleyen Tarrow politik süreç modeli ad›n› verdi¤i kuram› gelifltirmifltir (Foweraker, 1995:18).
Politik F›rsatlar olarak da adland›r›lan kurama göre toplumsal hareketlerin
kat›l›mc›lar›n›n eylemleri belirli politik f›rsatlar›n varl›¤›na ya da yoklu¤una ba¤›ml›d›r (Meyer,2004). Kültürel etkenleri göz ard› etti¤i için elefltirilen politik süreçler kuram›na göre toplumsal hareketlerin üç temel bilefleni vard›r (Tarrow,
1994);
1. ‹syan bilinci: Toplumda baz› kiflilerin s›k›nt› ve flikâyetleri olur ve adaletsizlik alg›s›na dayanan bu flikâyetler sisteme yöneliktir. Ortaklafla bir adaletsizlik alg›s› ve bilinci olufltu¤unda bu bireyler toplumsal hareket kat›l›mc›lar›na dönüflürler. Hareketlere kat›lanlar hedeflerini rastlant›sal seçmezler. Toplumsal hareketler politik sistemin öne ç›kard›¤› flikâyetler ekseninde ortaya
ç›kar.
2. Örgütsel güç: Toplumsal hareket güçlü bir liderli¤e ve yeterli kaynaklara sahip olmal›d›r.
3. Politik f›rsatlar: Var olan siyasal sistem baz› meydan okumalara karfl› k›r›lgan ise bu meydan okumay› toplumsal de¤iflim amac›yla kullanmak isteyenlere f›rsat yaratm›fl olur.
Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilen kuramlar›n/yaklafl›mlar›n
SIRA S‹ZDE vurgulad›¤›
ortak noktalar nelerdir?
Sidney Tarrow
Politik süreçler
kuram›nda toplumsal
hareketler ile siyasal
sistemler ve protesto
eylemlerinin iliflkisi
üzerine odaklan›r
(Çetinkaya, 2008:25).
Kaynak: http://web.ceu.
hu/soc_ant/faculty/tarro
w.htm
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
54
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Toplumsal hareketin kayna¤› olarak kolektif davran›fl› özetlemek.
Toplumsal hareketler, çok say›da kiflinin kat›ld›¤› genifl ölçekli ve süreklili¤i olan ortak davran›fllar› ifade eder. Bireylerin belirli bir amaç için bir
araya gelmeleri ve ortaklafla etkinliklerde bulunmalar› toplumsal hareketlerin bafllang›ç noktas›d›r denilebilir. Kolektif davran›fllar egemen kültürün norm ve de¤erlerini zorlayan, çok say›da
kiflinin kat›ld›¤› gönüllü ve kendili¤inden oluflan,
planlanmayan eylemlerdir. Bu ba¤lamda toplumsal hareketler üst düzeyde yap›lanm›fl bir kolektif davran›fl biçimidir.
Toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›na iliflkin
görüflleri s›ralamak.
Toplumsal hareketler, ortaya ç›k›fl biçimleri,
amaçlar› ve yöntemleri bak›m›ndan birbirinden
çok farkl› özelliklere sahiptir. Bu çeflitlilik ortak
bir tan›mlamay› zorlaflt›rsa da toplumsal hareketleri, ortak davran›fl, de¤iflimin hedeflenmesi, örgütlenme, ortak bir kimli¤in varl›¤›, göreli süreklilik gibi temel eksenler çerçevesinde tan›mlama
çabalar› söz konusudur.
Toplumsal hareket biçimlerini tan›mlamak.
Sahip oldu¤u ortak noktalara karfl›n toplumsal
hareketler özgün özelliklere sahiptir ve çok büyük ölçekte çeflitlilik sergiler. Genel olarak toplumsal hareket türleri, reformcu, devrimci, dinî,
alternatif ve direnifl hareketleri olarak s›n›fland›r›labilir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Toplumsal hareketlerin genel özelliklerini tan›mlamak.
Toplumsal hareketler, bir de¤iflimi ya da de¤iflimi engellemeyi hedefleyebilir. Toplumsal hareketler etkileflimli kampanyalard›r; program, kimlik ve durufl bir aradad›r. Demokratikleflme süreci toplumsal hareketlerin oluflumunu olumlu yönde etkiler. Toplumsal hareketlerin yap›lar›, kat›l›mc›lar ve hedefleri dönemden döneme de¤iflir
ve evrilir.
Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilmifl kuramlar›/ yaklafl›mlar› de¤erlendirmek.
‹lk kuramlarda ve yaklafl›mlarda toplumsal hareketler afl›r›c›l›k, yoksunluk ve fliddet ekseninde
aç›klan›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Toplumsal ölçekteki
hareketlere iliflkin ilk sistematik yaklafl›m ise ‘’kalabal›klar’’ anlay›fl› olmufltur. 1960 ve 1970’lerde
yaflanan dönüflümlere koflut olarak kolektif davran›fl ve Marksizm temelli aç›klamalardan, kaynak hareketlili¤i, politik süreçler ve yeni toplumsal hareketler anlay›fl›na do¤ru bir geliflim gözlenmifltir. Bu ba¤lamda kuramsal yaklafl›mlar bireysel oldu¤u kadar çevresel ve yap›sal koflullar›
da dikkate alan aç›klamalar getirmifllerdir.
55
1. Toplumsal hareketlerin temelinde yatan davran›fl türü hangisidir?
a. Kolektif davran›fl
b. Panik Davran›fl›
c. Reform Hareketi
d. Kalabal›k hareketleri
e. Bar›fl hareketi
2. Hangisi kolektif davran›fl için söylenemez?
a. Haz›rl›ks›z ve planlanmayan davran›fllard›r.
b. Grup etkinli¤idir.
c. Egemen kültürün norm ve de¤erlerini zorlay›c›
niteliktedir.
d. Kurallara ba¤l› de¤ildir.
e. Kurumsallaflm›fl davran›flt›r.
3. Afla¤›dakilerden hangisi kolektif davran›fl türlerinden de¤ildir?
a. Kalabal›k
b. Çeteler
c. Ayaklanmalar
d. Devrimci Hareketler
e. Ç›lg›nl›k
4. Afla¤›dakilerden hangisi modern anlamda toplumsal
hareketlere örnek olarak verilebilir?
a. Çevreci ya da yeflil hareket
b. Çin hanedanl›klar›n› y›kan köylü isyanlar›
c. Kürtaj karfl›t› ya da savunucusu hareketler
d. Hayvan haklar› hareketleri
e. Bar›fl hareketleri
5. Hangisi toplumsal hareketin tan›mlar›nda görülen
ortak noktalardan de¤ildir?
a. fiiddeti benimsemifl oluflu
b. Kolektif, birlikte davran›fl oluflu
c. De¤iflim yönelimli hedeflerin bulunmas›
d. Kurumsal kolektif davran›fl›n varl›¤›
e. Belli bir düzeyde örgütlenmenin bulunmas›
6. Hangisi toplumsal hareket türlerinden de¤ildir?
a. Devrimci hareketler
b. Kalabal›k hareketleri
c. Reformcu hareketler
d. Kurtar›c› hareketler
e. Alternatif hareketler
7. Afla¤›daki fl›klardan hangisinde toplumsal hareketin
üç aflamas› do¤ru verilmifltir?
a. Bafllang›ç-Haz›rl›k-Toplanma/Birleflme-Kurumsallaflma
b. Problemin ortaya ç›kmas›-Kurumsallaflma-Çözülme
c. Haz›rl›k-Toplanma/Birleflme-De¤erlendirme
d. Liderlerin ortaya ç›kmas›-Örgütlenme-Kurumsallaflma
e. Haz›rl›k-Kurumsallaflma-Toplanma/Birleflme
8. Kötü hava koflullar›na karfl› koymak, yafll› ve engellilerin gönüllü kat›l›m›, bask›ya direnç, gösteriflli fedakârl›k, ba¤›fl ve yard›m davran›fllar› MBSB hareketlerinden hangisini ifade etmektedir?
a. Makul olma
b. Birlik
c. Say›
d. Ba¤l›l›k
e. Örgütlenme
9. Bir toplumsal hareketin kat›l›mc›lar›n›n, hareketin
baflar›s› için gerekli olan, belirli düzeyde siyasal ve ekonomik kaynaklara sahip olmalar› gerekti¤ini savunan
kuram hangisidir?
a. Kolektif Davran›fl
b. Yeni Toplumsal Hareketler
c. Kaynak Hareketlili¤i
d. Göreli Yoksunluk
e. Rasyonel tercih
10. Arzular, f›rsatlar,s›n›rl›l›klar ve rasyonalite ba¤lam›nda toplumsal hareketlerin oluflumunu aç›klayan kuram hangisidir?
a. Rasyonel Tercih
b. Kolektif Davran›fl
c. Yeni Toplumsal Hareketler
d. Kaynak Hareketlili¤i
e. Göreli Yoksunluk
56
“
Finlandiya Ba¤›ms›zl›k Savafl›
Finlandiya Ba¤›ms›zl›k Savafl›, I. Dünya Savafl›’ndan sonra Avrupa’da ortaya ç›kan “Milliyetçi” ve “Sosyal” halk
hareketlerinden biridir. Savafl Finlandiya’da 27 Haziran
15 May›s 1918 aras›nda sosyal demokrat halk taraf›ndan
yönlendirilmifltir. Sosyalistler “K›z›llar” olarak, karfl› taraftaki anti-sosyalistler ise “Beyaz” olarak adland›r›lm›fl ve
K›z›llar; SSCB, Beyazlar ise Almanya taraf›ndan askeri,
ekonomik ve motivasyon aç›s›ndan desteklenmifllerdir.
Rusya ‹mparatorlu¤unun (Çarl›k Rusyas›) yenilmesi bölgede bir çözülme hareketini bafllatm›fl ve Rusya’da
1917’de Finlandiya ile anlaflma sorunlar› ç›karm›flt›r.
Sosyal Demokratlar (Sol), gelenekçiler (Sa¤) ülkeyi bölmeyi düflünmeye bafllam›fllard›r...
Mart 1917’ye kadar Finlandiya, orduya veya polis teflkilat›na sahip de¤ilken sol ve sa¤, kendi güvenlik gruplar›n› kurmaya bafllad›lar. Sa¤ Beyaz Muhaf›zlar ve sol K›z›l Muhaf›zlar adlar› alt›nda iki ayr› güvenlik grubu kurmufllard›r. Finlandiya’daki korku dolu atmosfer sonunda Beyaz Muhaf›zlar›n Senato’da kendilerini ülkenin
milli ordusu ilan etmeleriyle, iki kutup aras›nda savafl
bafllamas›yla doru¤a ç›km›flt›r. Beyazlar zafer kazanm›fllard›r. 1917-18 iç savafl krizinden sonra Finlandiyal›lar
yönlerini Rusya’dan çok Almanya’ya çevirmifllerdir. Hatta senato, “Alman Krall›¤›na Ba¤l›” mutlak monarfliyi dile getirmifltir. Fakat Almanya’n›n I. Dünya Savafl›’ndan
yenik ayr›lmas› bu fikri tek bafl›na “Ba¤›ms›z Demokratik Cumhuriyet” anlay›fl›na çevirmifltir.
Sivil savafl ard›nda çeliflkili tart›flmalar› da kal›nt› olarak
b›rakm›flt›r. Tahminen 37.000 insan bu halk hareketi sonunda öldü ayr›ca ahlak d›fl› toplama kamplar› ve çat›flmalar da toplumsal negatif etkiler uyand›rd›. Bu olay
Finlandiya ekonomisini sarst› ve y›llarca politik görüfl
ayr›l›klar›n› körükledi. Sol ve sa¤ aras›ndaki gerginlik
uzun süre devam etti.
Savafl›n Arkaplan›
Savafl›n ana sebepleri, I. Dünya Savafl› ve bu savafl›n
Rusya ‹mparatorlu¤unda bafllatt›¤› ve Eylül Devrimi’ne
kadar giden y›k›c› etkileriydi. Finlandiya, Rusya’n›n bir
parças› olarak Rus-Alman savafllar›na mekan olmufl ve
çat›flmalardan çok etkilenmiflti. ‹ki imparatorluk ekonomik, askeri ve politik olarak Finlandiya’ya çok önem
veriyorlard›. Erken bir kriz daha Rusya ile Federal Finlandiya aras›nda 1899 y›l›nda olmufltu ve St. Petersburg’da tart›fl›lm›flt›. Finlandiya’n›n ba¤›ms›zl›k e¤ilimini fark eden “heterojen Rusya”, “Finlandiya’n›n Ruslaflt›r›lmas›” bafll›¤› alt›nda, otonomsal bir program› bafllatm›flt›. Finliler bunu “Rusya’n›n ilk büyük bask›s›” olarak
adland›rm›fllard›. Sonuç olarak bu program daha sonra
olacaklar›n ana hatlar›n› belirleme aç›s›ndan önemliydi.
Hiçbir politik hakka sahip olmayan Finli iflçiler.
Bask›n›n ilk döneminden önce, Finlandiya büyük bir
otonomluktan memnundu. Rusya’n›n di¤er bölgeleri ile
karfl›laflt›r›lacak olursa, Finno-Rus iliflkileri daha sakin
ve bar›flç›ld›. Bu politika Finlilerin anti-emperyalist faaliyetlere bafllamas›na kadar devam etti. Daha sonra siyasi kutuplaflmalar oluflmaya bafllad›; en radikalleri, aktif hareket edenleri, Jäger önderli¤inde Almanya’n›n
k›flk›rtmalar›yla çal›fl›yordu.
Bu savafl›n esas sebepleri asl›nda 17.yy ‹sveç kökenli “s›n›f fakl›l›klar›” idi. Bu antidemokratik s›n›f farklar› Finlileri ekonomik, sosyal veya politik anlamda iki guruba
ayr›lmaya yönlendirdi. Sol, 1899’dan sonra sadece Ruslaflt›rma politikas›na de¤il, di¤er tüm demokratik yap›ya
karfl› aktivasyon gösteriyordu. Finlandiya’n›n nüfusu
19.yy’da muazzam bir h›zla art›nca, endüstriyel bir iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz hale gelmiflti. ‘Sol’, ‘endüstri devrimi’ ve ‘ekonomik özgürlük’ kavramlar›n›n
Finlandiya’ya s›çramas› ve Çar’›n emperyalist ve otokratik yönetiminin olumsuz etkisiyle gittikçe güçlendi. Bu,
daha sonra ortaya ç›kacak endüstrileflmenin ve ‹ngiltere
gibi ülkelerin ekonomik yap›s›ndan ö¤renilen tecrübelerin etkisini göstermesiyle, solun faaliyetleri, iflçi s›n›f›n›n
kendine güvenlerinin artmas›, insanlar›n daha yüksek
hayat standard› istemesi, sayesinde yükselifle geçti. Fakat
sadece sol yükselmiyordu. Onunla birlikte “nasyonalizm”
ve “liberalizm” de farkl› sebeplerle yükseliyordu. Fakat
insanlar›n hayat standard›n›n yükselmesi, endüstrileflme,
zengin ile fakir aras›ndaki uçurumu daha da art›rd›.
Finlandiyal› iflçi hareketleri, 19. yy da “Evangelist Lutherci Kilise” taraf›ndan desteklendi ve bunu takiben ‘Finlandiya Sosyal Demokratik Partisi’ 1899’da kuruldu. Bu sosyalist hareket, Rusya’n›n Japonya’ya yenilmesi (1905) sayesinde ortaya ç›kan siyasi iktidars›zl›ktan etkilendi. Kargafla parlamentoyu da etkiledi. Sosyal demokratlar %50
oy kaybettiler. Rus çar› iktidar› tekrar sa¤lad› ve bölgedeki bask›lar›n› art›rd›. Bu parlamentonun 1908-1917 aras›nda faaliyetlerini durdurmas›na sebep oldu.
”
Kaynak: http://www.msxlabs.org/forum/tarih/324719finlandiya-bagimsizlik-savasi.html
57
Okuma Parças›
BOSTON ÇAY PART‹S‹ ‹SYANI
Boston Çay Partisi isyan›, esasen ‹ngiliz Parlamentosu’nun Pul Vergisi ‹syan›ndan sonra yürürlü¤e koydu¤u
Townshend Yasas›’ndaki düzenlemelerden kaynaklanm›flt›r. Bu yasalar ile ithalata konu olan baz› ürünlere harici vergiler getirilmifl ve bu yolla ‹ngilizlerin koloniler
üzerindeki egemenlik hakk› güvenceye al›nm›flt›r. O dönemde yürürlü¤e konulan yasalar kapsam›nda ka¤›t,
boya, cam, kumafl ve çay üzerine vergiler getirilmifltir.
Bu vergilerin oranlar› hafif olduklar› halde, Amerikal›lar vergilere karfl› tepki göstermifllerdir. Ortaya ç›kan
tepkiler karfl›s›nda ‹ngiliz hükümetinin sessiz kalmas›
üzerine, yine Virginia’l›lar›n giriflimi ile ülke genelinde
‹ngiliz mallar›na genel bir boykot bafllam›flt›r. Koloni halk› evlerini boyas›z b›rakmak, yerli kumafltan yap›lm›fl elbiseler giymek ve ‹ngiltere’den gelen süs eflyalar›n› kullanmamak suretiyle, bafllat›lan boykotu desteklemifllerdir. Bostonlular ise, di¤er kolonilerden farkl› olarak daha
fliddetli tepkilerde bulunmufllard›r. ‹ngiliz askerleri ile
halk aras›ndaki gerginlik, 5 May›s 1770 tarihinde ortaya
ç›kan ve ‹ngiliz askerlerini kartopuna tutan halka karfl›
atefl aç›lmas› üzerine üç Bostonlunun ölümüyle sonuçlanan olayla büsbütün artm›flt›r. Boston Katliam› ad› verilen bu olay, “‹ngiliz vicdans›zl›¤› ve ‹ngiliz zorbal›¤›n›n
kan›t›” olarak nitelendirilmifl ve halk aç›kça isyana teflvik
edilmifltir. Yaflanan bu olaylar üzerine ‹ngiliz Parlamentosu geri ad›m atarak ka¤›t, boya, cam ve kumafl üzerindeki vergileri kald›rm›fl, ancak egemenlik hakk›n›n sembolü olarak Çay Vergisi’ni kald›rmam›flt›r. Çay Vergisi’nin
kald›r›lmamas›n›n bir baflka nedeni de, o dönemde kötü
durumda bulunan Do¤u Hindistan fiirketi’nin mali yönden desteklenmesidir. ‹ngiliz Parlamentosu bu flirketin
kolonilere ithal edece¤i çay› vergi d›fl› b›rakarak, fiyat›n›n ucuzlatmaya ve bu yolla çay alan›nda tekel oluflturmaya çal›flm›flt›r. Ancak, Boston Çay Partisi ‹syan›n›n ç›k›fl nedenini sadece Çay Vergisi’ne karfl› gösterilen tepkilere ba¤lamak yanl›flt›r. Çünkü Amerikal›lar, Çay Vergisi’ni kabul etmeleri durumunda ‹ngiliz Parlamentosu’na
her türlü vergiyi koyma imkan› vereceklerini bilmekteydiler. Bu nedenle onlar için esas önemli olan, koloniler
üzerindeki ‹ngiliz tehdidiydi ve bu tehdidin ortadan kald›r›lmas›nda mücadeleye giriflilmesi kaç›n›lmazd›.
Kolonilerin bütün muhalefetine ra¤men ‹ngilizler, Boston
Liman›’na getirdikleri gemilerdeki çay› ülkeye sokmak istemifllerdir. Ancak Samuel Adams’›n liderlik etti¤i bir grup
vatandafl›n bu olaya cevab› çok sert olmufltur. 16 Aral›k
1773 gecesi Mohawk yerlisi k›l›¤›na giren baz› kifliler çay
yüklü ‹ngiliz gemilerine sald›rm›fl ve çay yüklü sand›klar›
denize boflaltm›fllard›r. Denize dökülen çaylar, suyun s›¤
olmas›n›n da etkisiyle k›sa sürede kabarmaya bafllam›fl ve
Boston Liman› sular› çay rengini alm›flt›r. Bunun üzerine
yaflanan bu isyanda rol alanlar çay partisi slogan›n› kullanm›fllar ve bu olay›n ironik bir ifadeyle Boston Çay Partisi olarak tarihe geçmesine neden Olmufllard›r. Yaflanan
geliflmelerin ertesi günü isyan› yöneten John Adams, kolonilerin ba¤›ms›zl›k kararl›l›¤›n› ortaya koyan flöyle bir
aç›klama yapm›flt›r.”Çay›n imha edilmesi, o kadar cesur-
Boston Çay Partisi, 16 Aral›k 1773
Kaynak: http://wagingnonviolence.org/author/
nathanschneider/page/3/
ca ve yürek isteyen bir ifltir ki; bunun öyle getirileri ya da
önemli sonuçlar› olmal›d›r ki; bu olay›n tarihte bir dönüm
noktas› olaca¤› yorumundan baflka bir fley yapam›yorum”. Yaflanan bu olay karfl›s›nda ‹ngiltere, o dönemde
imparatorlu¤un kaderini tayin edecek siyasi bir bunal›m
ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Buna göre, e¤er çaylar›n imhas›na karfl› ses ç›karmazsa ‹ngiliz Parlamentosu koloniler
üzerindeki hakimiyetinin zay›flad›¤›n› dünya kamuoyu
önünde kabul etmek zorunda kalacakt›r. Bu nedenle ‹ngiliz hükümeti bir tak›m zorlay›c› yasalar ç›karma yoluna
gitmifltir. Bu zorlay›c› yasalar›n bafl›nda ise, Boston Liman› Yasas› gelmifltir. Bu yasaya göre, imha edilen çaylar›n
bedeli koloniler taraf›ndan ödenene kadar Boston Liman› ticari gemilere kapat›lm›flt›r. Bu geliflme karfl›s›nda endifleye kap›lan koloniler, toplumsal haklar›n› savunmak
ve uzlaflma sa¤lamak amac›yla, Pul Vergisi Kongresi’nden
sonra 5 Eylül 1774 tarihinde Philadelphia’da toplanan ‹lk
K›tasal Kongre’ye (First Continental Congress) temsilciler
göndermifllerdir. Kongre’de al›nan kararlar ba¤lam›nda,
‹ngiliz Kral›na duyulan hassasiyeti ifade eden bir bildiri
gönderilmifltir. ‹ngiliz Kral› ise, bu bildiriye yan›t vermemifltir. Bunun üzerine kolonilerde kurulan komisyonlar
yavafl yavafl yönetimi ele geçirmeye bafllam›fl, toplanan
asker ve cephanelerle savafl haz›rl›klar› h›z kazanm›flt›r.
15 May›s 1775 tarihinde Philadelphia’da ‹kinci Amerikan
Kongresi toplanm›fl ve yay›nlanan bildiri ile ba¤›ms›zl›k
mücadelesi resmen bafllam›flt›r. Alt› y›l süren zorlu savafllardan sonra Amerikal›lar galip gelmifl ve 4 Temmuz 1776
tarihinde ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifllerdir. Bu nedenledir
ki, Boston Çay Partisi ‹syan› Amerikan tarihinde önemli
bir dönüm noktas› olmufltur. Ba¤›ms›zl›k mücadelesinin
kazan›lmas› ile birlikte vergi hakk›, Amerikan halk›n› temsil eden meclislere geçmifl, devlet gelir ve giderleri bu
meclisler vas›tas›yla tayin ve tespit etmeye bafllanm›flt›r.
Ancak temsilsiz vergilemeye tepki olarak giriflilen mücadelenin zaferle sonuçlanmas›, temsil ile vergilemenin kusursuz oldu¤unu kan›tlamam›fl, mahiyet de¤ifltiren vergileme alan›ndaki sorunlar devam ederek, temsil ile vergilemenin de kötü sonuçlar do¤urabilece¤i yaflanan yeni
vergi isyanlar› ile ispatlam›flt›r.
Coflkun Can Aktan; Özgür Saraç ve Dilek Dileyici’nin
‘’Avrupa ve Amerikan Tarihinde Vergi ‹syanlar›’’ adl›
makalesinden al›nm›flt›r.
Kaynak: http://www.canaktan.org/canaktan_personal
/canaktan-arastirmalari/maliye-tarihi/avrupa-isyan.pdf
58
1. a
2. e
3. d
4. b
5. a
6. b
7. a
8. d
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket ve
Kolektif Davran›fl” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketlerin
Tarihsel Geliflimi” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketin
Kavramsallaflt›r›lmas›” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket
Biçimleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Nitelikleri ve Aflamalar›” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Nitelikleri ve Aflamalar›” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Kuramlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Kuramlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Kollektif davran›fl, dominant grubun norm ve de¤erlerini zorlayan, çok say›da insan›n kat›ld›¤› gönüllü ve
s›kl›kla planlanmadan gerçekleflen eylemlerdir. Bafll›ca
türleri, kalabal›k, çeteler, ayaklanmalar, panik, ç›lg›nl›k,
moda, kamu düflüncesi ve dedikodu.
S›ra Sizde 2
Toplumsal hareket tan›mlar›n›n ortak olarak vurgulad›klar› noktalar›, kolektif, birlikte davran›fl, de¤iflim yönelimli hedefler, kurumsal kolektif davran›fl, belli bir
düzeyde örgütlenme, geçici bir sürekliliktir.
S›ra Sizde 3
Geleneksel ya da cemaat gruplar›nca gelifltirilen savunmac› eylemlerden farkl› olarak modern toplumsal hareketler organize, öz bilincine sahip, daha kal›c›, yeni haklar ve avantajlar arayan sald›rgan eylemler niteli¤indedir.
S›ra Sizde 4
Bafll›ca toplumsal hareket biçimleri devrimci hareketler, reformcu hareketler, kurtar›c› hareketler, alternatif
hareketlerdir.
S›ra Sizde 5
Tilly’nin yaklafl›m›na göre toplumsal hareketlerin ay›rt
edici özelllikleri, kampanya, hareket repertvuar› ve
MBSB gösterilerinin bir arada bulunmas›d›r.
S›ra Sizde 6
Farkl› yaklafl›mlar, toplumsal hareketlerin amaçlar›n›,
olufltuklar› ortam›, sosyopolitik koflullar›, bireylerin toplumsal hareketlere kat›lmalar›na yol açan etkenleri ve
toplumsal hareket ba¤lam›nda gelifltirilen eylem biçimleri üzerinde durarak aç›klamalar gelifltirmifllerdir.
Kaynaklar
A¤artan, T.; Choi, W.Y.; Huynh, T. (2008). Kapitalist
Dünyan›n Dönüflümü: 1750-1850. Martin, G.W.
(Koord.), Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten
Gelen Dalgalar. (s.21-86.) (Çev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap.
Akça, ‹. (2003). Küreselleflme ve Emek Stratejisi:
Toplumsal Hareket Sendikac›l›¤›na Do¤ru.
(Çev.G.Do¤an). E¤itim, Toplum, Bilim, 4-21.
Buechler, S.M. (2004). The Strange Career of Strain and
Breakdown Theories of Collective Action. Snow,
D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H. (Ed.). The Blackwell
Companion to Social Movements. Malden: Blackwell
Publishing.
Bush, M. C. (2008). Reformcular ve Devrimciler: Sistem
Karfl›t› Hareketlerin Yükselifli ve ‹ktidar Paradoksu,
1848-1917. Martin, W.G (koord.). Toplumsal
Hareketler 1750-2005: Dipten Gelen Dalgalar.
(Çev.D.Keskin.) ‹stanbul: Versus Yay›nlar›.
Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik
Pradigmalar ve Sosyal Hareketler. K. Çay›r (ed.),Yeni
Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (ss.109-130.)
Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.
Philadelphia: Open University Press.
Çay›r, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik
Aç›l›mlar. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›.
Çetinkaya, Y.D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:
Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Davis, G.F.; McAdam, D.; Scott, W.R.; Zald, M.N. (2005).
Social Movements and Organization Theory.
Cambridge University Press.
Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction. Blackwell Publishing.
Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde Toplumsal
Hareketler: Ça¤dafl Radikal Siyasetin Soya¤ac›
üzerine düflünceler. Çetinkaya, Y.D. (Der).,
Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim.
‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Earl, J. (2004). Cultural Consequences of Social
Movements. Snow, D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H.
(Ed.)., The Blackwell Companion to Social
Movements. Malden: Blackwell Publishing.
Edwards, Bob; John D. McCarthy (2004). “Resources
and Social Movement Mobilization”. In Snow, Soule,
and Kriesi (ed), The Blackwell Companion to Social
Movements. (pp. 116-52.). Oxford: Blackwell.
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin
E¤itimi Aç›s›ndan Do¤urgular›. (Çev.R.Günlü)
Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi
Dergisi. 25 (1).
Foweraker, J. ( ). Theorizing social movements. Pluto
Press.
Giddens, A. (1990). The consequences of modernity.
California. Stanford University Press.
Heberle, R. (1949). Observations on the Sociology of
Social Movements. American Sociological Review, 14.
Heberle, R. (1951). Social Movements: an Introduction
to Political Sociology. New York: Appleton-CenturyCrofts.
Jasper, J. M. (2002). Ahlaki Protesto Sanat›. Toplumsal
Hareketlerde Kültür, Biyografi ve Yarat›c›l›k. Ayr›nt›
Yay›nlar›, 49-65.
Kendall, D. (2008). Sociology in Our Times: The
Essentials.
Koopmans, R. (2004). Protest in Time and Space: The
Evolution of Wabes of Contention. David A. Snow,
Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi (ed.). The
Blackwell Companion to Social Movements.
Blackwell Publishing, (pp.19-46.)
Kornhauser, William. (1959). The Politics of Mass Society.
Glencoe, Ill.: The Free Press,
Kökalan Ç›mr›n, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketler
ve Kentsel Yaflam. Gümüfihane Üniversitesi Sosyal
Bilimler Elektronik Dergisi, 2.
Lofland, J. (1996). Social movement organizations:
Guide to Research on Insurgent Realities. New
Jersey: Transaction Publishers.
59
Markoff, J. (1996). Waves of Democracy: Social
Movements and Political Change. California: Pine
Forge Press.
Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 17502005; Dipten Gelen Dalgalar. (Çev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap.
Mccright, M.A.;Dunlap, R.E. (2008). The Nature And
Social Bases of Progressive Social Movement
Ideology: Examining Public Opinion Toward Social
Movements. The Sociological Quarterly 49, 825-848.
Meadows, P. (1946). Theses on Social Movements,
Social Forces. 24, 408-412.
Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Action
in The Informaton Age. Cambridge University Press.
Meyer DS, Minkoff DC. (2004.) Conceptualizing Political
Opportunity. Social Forces.
Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social
Movements; Identity, Culture and The State. Oxford
University Press.
Olson, M. (1971). The Logic of Collective Action: Public
Goods and the Theory of Groups. Harward College.
Snow, A.; Soule, A.S;Kriesi, H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. (A. Snow, Sarah
Anne Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing.
Smelser, Neil J. (1963). Theory of Collective Behavior.
Glencoe, IL: Free Press,
fientürk, Ü. (2006). Küresel Yeni Sosyal Hareketler ve
Savafl Karfl›tl›¤›. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi 30 (1),
31-46.
Shepard, J.M. (2009). Sociology. Cengage Learning, Inc.
Stalder, F. (2006). Key Contemporary Thinkers: Manuel
Castells. Cambridge: Polity Press.
Tarrow, S. (1994). Power in Movement: Collective Action,
Social Movements and Politics. Cambridge
University Pre.
Tilly, C. (2004). Toplumsal Hareketler. ‹stanbul: Babil
Yay›nlar›.
Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.
Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na
Haz›rlayan; K.Çay›r), 35-52.
Türkdo¤an, O. (2004). Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi.
‹stanbul: IQ Kültür Sanat Yay›nc›l›k.
Vander Zanden, J.W. (1959). Resistance and Social
Movements. Social Forces Vol. 37 (4), 312-315
Weissmann M. (2008 ). The Missing Link - Bridging
Between Social Movement Theory and Conflict
Resolution. University of Gothenburg.
Whittier, N. (2002). Meaning and Structure in Social
Movements. Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.
(Ed). Social Movements; Identity, Culture and The
State. Oxford University Press. 289-308.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Toplumsal hareketlerde yaflanan dönüflümü özetleyebilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin geliflim sürecini ifade edebilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin biçimlerini tan›mlayabilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin özgün niteliklerini s›ralayabilecek,
Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Yeni Toplumsal Hareketler
• Postmodernizm
• Yeni Orta S›n›f
• Kimlik
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Yeni Toplumsal
Hareketler
• G‹R‹fi
• TOPLUMSAL HAREKETLERDE
YAfiANAN DÖNÜfiÜM
• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER
ANLAYIfiININ GEL‹fi‹M‹
• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER
YAKLAfiIMINA YÖNEL‹K
ELEfiT‹R‹LER
• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER‹N
N‹TEL‹KLER‹
• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLERE
‹L‹fiK‹N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
• KÜRESEL TOPLUMSAL
HAREKETLER
G‹R‹fi
Modernleflme, sanayileflme, kentleflme ve küreselleflme gibi süreçlerin yo¤un bir
flekilde yafland›¤› toplumlarda köklü dönüflümler söz konusudur. Bu dönüflümlerle birlikte toplumsal yap›da önemli farkl›laflmalar meydana gelmektedir. Bu de¤iflim ve dönüflümlerin sonucunda toplumsal hareketlerin türü, kapsam›, konusu,
aktörleri ve kaynakland›klar› paradigmalar da evrim geçirmektedir (fientürk,
2006:39-40). Sonuçlar› bütün co¤rafyalarda giderek daha yo¤un yaflanmakta olan
küreselleflme süreci ile birlikte yeni toplumsal hareketler ve sivil toplum politikalar›n›n yeni biçimlerine yönelik yeni ortamlar oluflmaya bafllam›flt›r (Haarstad,
2009:172). Toplumsal hareketlerin, protesto eylemlerinin kurumsallaflmas› ve ola¤anlaflmas› Tarrow’un (1984) deyimiyle “toplumsal hareket toplumuna” yol açm›flt›r (aktaran Martin, 2008:8).
Modernli¤in neden oldu¤u bunal›mlar› aflmak üzere ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketler (Finger,1992:312), söz konusu dönüflüm ça¤›nda geçmifltekinden
çok farkl› niteliklerde geliflmeye bafllam›flt›r. Giderek artan bir h›zda yaflanan dönüflüm 1960’larda ortaya ç›km›flt›r. Endüstri toplumundan endüstri sonras› topluma, modern toplumdan postmodern topluma geçifl olarak tan›mlanan bu süreç
toplumsal hareketler bak›m›ndan da yeni kavramsallaflt›rma ve tan›mlamalar›n yap›ld›¤› bir dönem olmufltur.
Literatürde “eski hareketler” olarak tan›mlanan toplumsal hareketler ideolojik
kökenlerini 20. yüzy›l›n modern toplum projesinden al›rken (Finger,1992:313),
1960’lardan sonra gözlenmeye bafllanan yeni birtak›m hareketler modernlik sonras› toplumun düflünce yap›s›n› ve toplumsal koflullar› yans›tmaktad›r. Özellikle son
yirmi y›lda ortaya ç›kan kolektif hareketler yafl, cinsiyet farkl›l›klar›, sa¤l›k, do¤a ile
iliflki, insan neslinin devam› gibi daha önce gündeme hiç gelmemifl olan toplumsal çeliflkilerden kaynaklanmaktad›r. Bu ba¤lamda hareketlerin sosyolojik analizi
önem kazanmaktad›r (Melucci, 1999:81).
“Yeni toplumsal hareketler” kavramsallaflt›rmas› kabul görmüfl olsa da toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›na iliflkin tart›flmalar sürmektedir. Calhoun (1993:386),
yeni toplumsal hareketler ve eski hareketler ayr›m›n› kabul etmekle birlikte bu hareketlerin postendüstriyel ya da postmodern toplumla iliflkilendirilerek aç›klanmas›n› elefltirmifltir. Bu hareketlerin 18. yüzy›l›n sonu ve 19. yüzy›l›n bafllar›nda geliflmifl birçok hareketle benzerlikler gösterdi¤ini öne sürmüfl ve bu flekilde yanl›fl tarihsel varsay›mlar› terk etmenin, bir bütün olarak toplumsal hareketlerin tarihinin
62
daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layaca¤›n› belirtmifltir. Ça¤dafl hareketler, sistem karfl›t›
hareketlerdir ve özellikle 1990’lar›n sonunda, kapitalizmin yeni küresel aflamas› ile
toplumsal hareketler yo¤un biçimde iliflkilendirilmeye bafllanm›flt›r (Martin,
2008:6,11). Günümüzde gerçekleflen toplumsal hareketlerin öne ç›kan niteli¤i, daha küresel ve uluslararas› olmas›d›r. Bu ba¤lamda küresel toplumsal hareketler
kavram› daha kapsay›c› bir kavram olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAfiANAN DÖNÜfiÜM
Toplumsal hareketler uzun süredir var olsa da ça¤dafl hareketler 1960’larda do¤an
vizyonlara çok fley borçludur (Dirlik, 2008:73). Kuramc›lar›n ortaklafla vurgulad›klar› nokta da yeni toplumsal hareketlerin (YTH) yeni bir dönemi temsil ediyor olmas›d›r (Crossley,2002:150). Söz konusu yeni dönemin bafllang›c› olarak 1960’lar
gösterilmektedir.
Gustave Le Bon ve Karl Marks’tan bu yana toplumsal hareketler büyük de¤iflim
geçirmifl, özellikle 1960’lardan itibaren nitel ve nicel aç›dan yo¤unluk, h›z ve çeflitlilik kazanm›flt›r. Ticaret birlikleri, ö¤renci hareketleri ve klasik milliyetçi hareketlerden baflka feminizm, çevrecilik, insan haklar› hareketleri, dinsel köktencilik,
kültürel, etnik, cinsel tercih hareketleri birbiri ard›nca ortaya ç›km›flt›r (fiimflek,
2004:111).
1960’lar›n sonlar›nda dünyada aç›kça gözlenebilen derin ve dramatik bir dönüflüm ve kimilerine göre bir devrim söz konusuydu: 1970’lerin yeni siyasal ortam›n›
flekillendirecek olan 1968 May›s›nda Fransa, Almanya, Britanya, ve Meksika’da bafl
gösteren ö¤renci gösterileri, ‹talya’daki K›zg›n Sonbahar’daki ö¤renci-iflçi koalisyonu, Frankocu Madrid, Komünist Prag gibi yerlerdeki demokrasi talepleriyle geliflen
hareketler, Güney Afrika’dan Roma’ya kadar elefltirel Katolikli¤in geliflimi, kad›n
ve çevre hareketlerinin ilk iflaretleri. Bütün bu olgular köklü dönüflümün göstergeleri olarak de¤erlendirilmektedir (Della Porta ve Diani, 2006:1).
Ö¤renci hareketlerine 1960’larda e¤itim krizi ve bask›c› siyasal yönetimler ile
So¤uk Savafl’›n getirdi¤i ekonomik ve siyasal koflullardan duyulan memnuniyetsizlik yol açm›flt›r. 1967’den itibaren 1973’e dek Fransa, Bat› Almanya, ‹spanya, ‹talya, Polonya, ABD, Arjantin, Cezayir ve Senegal’de ö¤renci gösterileri ortaya ç›km›fl, k›sa sürede Kanada, Japonya, Güney Kore, Yunanistan, Hindistan, Zambiya,
Pakistan, Kolombiya, Kosta Rika, Venezüella ve Ekvador gibi ülkelere yay›lm›flt›r
(Katsiaficas, 1987 aktaran Kalouche ve Mielant,2008:221-224).
Resim 3.1
1968 May›s’›nda
Fransa’da
bafllayan ö¤renci
hareketleri
yaflanan
dönüflümün iflareti
niteli¤indedir.
63
3. Ünite - Yeni Toplumsal Hareketler
1968’de Berlin Özgür Üniversitesi’nde ABD’nin Vietnam’a müdahalesine karfl›
gösteriler yap›l›rken ‹talya’da 1970’lere dek sürecek olan iflçilerin, ö¤rencilerin, Katoliklerin ve orta s›n›f vatandafllar›n hak arama mücadelesi görüldü. Frans›z ö¤renciler ve iflçiler ise De Gaulle ve Pompidou yönetimine karfl› koordineli eylemlerde
bulundular. Kanada’da neredeyse her üniversitede bir baflkald›r› söz konusuydu,
Meksika’daki ö¤renci gösterilerine yüz binden fazla kat›l›m oldu. Benzer hareketler Polonya ve Çekoslovakya’da da görüldü, ABD de 1968 hareketlerinde yer ald›:
K›z›lderili hareketi öne ç›kt›, Vietnam Savafl› karfl›t› hareketler yo¤unlaflt›, Martin
Luther King’in öldürülmesi yüzden fazla flehirde zencilerle polis aras›nda çat›flmalara yol açt›, Yoksul Halk›n Yürüyüflü binlerce göstericiyi Washington’a toplad›,
üniversitelerde gösteriler artt› (Tilly, 2004:113-115).
Dünya Savafllar›n›n sona ermesinin do¤urgular› olarak nitelendirilen bütün
avantajlara sahip bir kuflak olan 1960’lar›n gençli¤i egemen Amerikan kültür de¤erlerine karfl› bir durufl, bir kültür biçimlendirmifltir. Sivil Haklar hareketi örne¤inde oldu¤u gibi ›rk ve benzeri yeni konular 1960’lardaki gösterilerin baflat konusu
olmufltur (Götting, 2010:5).
Resim 3.2
1960’larda Afrika
kökenli ABD’lilerin
haklar›n› savunan
bir Sivil Haklar
Hareketi gösterisi,
Alabama, ABD
Kalouche ve Mielant (2008:279) kapitalizmin, Yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda
ekonominin ve maddi yaflam›n her alan›na giderek daha fazla nüfuz etti¤ini ve buna koflut olarak sistem karfl›t› hareketlerin radikal nitelikte yeniden biçimlendi¤ini
savunmaktad›rlar.
1968 dönemi sistem karfl›t› bütün hareketlerin dönüflüm geçirdi¤i bir süreç olmufltur. Bu dönemde Çin Kültür Devrimi, Küba Devrimi, Vietnam Savafl› gibi dünya ölçe¤inde gerçekleflen ve çok yönlü etkileri olan olaylar›n yan› s›ra pek çok
toplumsal hareket geliflip yay›lm›flt›r. Milliyetçi mücadeleler genelde sosyalist ideolojiyi benimserken merkez ülkelerde kimlik hareketlerine yönelik bir geliflim ve
buna paralel olarak çevre ülkelerde etnik ve dinî kimliklere yönelim gözlenmifltir
(Kalouche ve Mielant,2008:221-223).
1960’lar›n sonlar›nda iflçi s›n›f› hareketi bir toplumsal hareket olarak ivme kaybetti¤inde yeni tip hareketler ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r (Wieviorka, 2005:5). ABD’
de ve baflka ülkelerde 1968 çat›flmalar›na verilen tepkiler, iflçiler ve di¤er sömürülen kesimler ad›na yürütülen “eski” toplumsal hareketlerin miad›n› doldurdu¤unun
göstergeleri olarak kabul edilebilir. Özerklik, kendini ifade etme ve endüstri son-
Frans›z sosyolog Alaine
Touraine 1968 y›l›nda yeni
bafllad›¤›n› ilan etti (Tilly,
2004:117).
64
ras› toplumun elefltirisine yönelen “yeni” toplumsal hareketler eskilerinin yeri alm›flt›r (Tilly, 2004:116).
Yeni Toplumsal Hareketler Kuram›, Marksizm’in yüksek düzeyde akademik ve
yap›sal yorumuna iliflkin yaflanan düfl k›r›kl›¤›na dayand›r›lm›fl, ayn› dönemde gelifltirilen Kaynak Seferberli¤i Kuram› da özellikle ABD’de geliflmifl olan, eski, Kolektif Eylem Kuram›n›n psikolojik indirgemecili¤ini aç›k bir biçimde reddetmifltir.
‹ki yaklafl›m›n da 1960’larda ABD’deki kad›n hareketi, sivil haklar hareketi, savafl
karfl›t› hareket ve Avrupa’daki ö¤renci hareketleri, bar›fl hareketi, nükleer karfl›t›
hareket ve yeflil hareketinin bafllang›ç aflamalar›yla birlikte sosyal hareketlerde görülen h›zl› ve ani art›fla cevap vermek üzere gelifltirilmifltir (Foweraker, 1995:9).
Kapitalizmin hemen her yerde sosyokültürel de¤erleri etkisi alt›na ald›¤›n› vurgulayan Kalouche ve Mielant (2008:279) bu etkilemenin sonucu olarak ortak ç›kan, din ya da etnisiteye dayal› kimliklerin ve yerel gruplar›n yan› s›ra sosyalizm,
milliyetçilik ve komünizm ideolojilerinin de zay›flad›¤›n› belirtmifllerdir. Ayn› zamanda insan hareketlili¤inin ivme kazanmas›na koflut olarak ötekinin kötülenmesi ve fleytanlaflt›r›lmas› yoluyla kimlik inflas›na yönelik e¤ilimleri güçlendirmifltir.
YTH anlay›fl›, kapitalist toplumda var olan temel iki s›n›f›n, burjuva ve proletaryan›n mücadelesine dayal› çözümlemeyi reddeder. YTH kuramc›lar›na göre toplum de¤iflmifltir ve Marks’›n ortaya koydu¤u modele uygun de¤ildir. Marks’›n devrimci bir ifllev atfetti¤i proletarya s›n›f› etkinli¤ini yitirmifl ve iflçi hareketi iflçi partileri arac›l›¤›yla toplumun bir parças› haline gelmifltir. Touraine’in de belirtti¤i gibi
toplum postendüstriyel olmaya do¤ru evrilmifltir (Crossley,2002:151).
Bütün dünyada gözlenen de¤iflim ve dönüflümlerle birlikte toplumsal hareketlerdeki evrilmeler de 1960’lar ve 1970’lerle s›n›rl› kalmam›fl, artan bir h›z ve yo¤unlukla süreklilik kazanm›flt›r. Kalouche ve Mielant’›n (2008:221-226) belirttikleri gibi 1980’ler ve 1990’larda Sovyetler Birli¤i’nin bir alternatif olma özelli¤ini kaybetmesi ve ard›ndan y›k›lmas›yla birlikte devlet sosyalizmi ömrünü tamamlarken yeni dinsel ve etnik kimlikler geliflmeye bafllam›flt›r.
Ö¤renci hareketleri 1980’lerde e¤itim biçiminin dünya çap›nda dönüflümüyle
önemli ölçüde ivme kaybederken, feminist, cinsiyet özgürlü¤ü, çevreci, bar›fl, dinî
ve etnik hareketler de son otuz y›lda geliflerek süreklilik kazanm›flt›r. Bir toplumsal hareket olarak adland›r›lan bu oluflumlar›n gerçekte farkl› yönelimlere sahip
olanlar›n karmafl›k bir gruplaflmas› niteli¤inde oldu¤u öne sürülmektedir (Kalouche ve Mielant,2008:256-257).
Toplumsal hareketler, toplumsal iliflkiler ve toplumsal bilinçle birlikte dönüflüm
geçirmifltir. ‹deallere sahip, ahlaki de¤erleri savunan pek çok birey 1980 ve 1990’larda artan biçimde gösterilere kat›lm›fllard›r. Ancak bunlar, toplumsal hareket olarak
tan›mlanabilecek türden de¤ildir. Devleti ele geçirmeyi amaçlayan eski hareketlerin tersine YTH, politika belirleyicileri üzerinde lobicilik yapmay› ve kamuoyunu
etkilemeyi hedeflemifltir (Kalouche ve Mielant,2008:280).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Toplumsal hareketlerde
SIRA S‹ZDE 1960’larda yaflanan temel dönüflümün kayna¤› nedir?
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIfiININ
GEL‹fi‹M‹
Toplumsal hareketlere iliflkin de¤erlendirmelerdeki farkl›l›klara dikkat çeken Martin (2008:7),SKuzey
O R U Amerika ve Avrupa kaynakl› çal›flmalarda devrimlerin ve fliddet içerikli sol gösterilerin, rasyonelleflmeleri, normalleflmeleri ve kurumsallaflmalar› üzerinde durmufltur. Siyasi süreç ekolü olarak adland›r›lan bu yaklafl›ma göre,
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
kuzeydeki emek, insan haklar› ve yefliller hareketi ile Güney’deki milliyetçi hareketler devletler taraf›ndan giderek kurumsallaflt›r›lm›fl ve siyasi partilere dönüfltürülmüfl, bunun sonucunda 1960’lara dek görülen radikal, ütopyac› hareketler art›k
tarihsel yapay olgular olarak görülmeye bafllanm›flt›r.
Alan yaz›nda, yeni toplumsal hareketlere yönelik yeni protesto hareketleri, yeni politikalar, yeni popülizm, neoromantizm, antipolitik, Ortodoks olmayan siyasal davran›fl, düzensiz politikalar gibi kavramlar kullan›lm›flt›r. Bu kavramlarda,
yaflanan k›r›lma ve devams›zl›k vurgulan›rken yeni çat›flmalar teamüle uymayan
biçimde tan›mlanmaktad›r. Ancak daha kapsay›c› bir tan›mlama olarak yeni politikalara göndermede bulunan “alternatif hareketler” kavram› kullan›lm›flt›r (Offe,
1999:60-61).
Yeni toplumsal hareketler kavram› 1970’lerin ortalar›ndan beri geliflmekte olan
bar›fl hareketleri, feminist hareketler, çevre hareketleri ve yerel özerklik hareketlerini aç›klamaya çal›flan kuramc›lar taraf›ndan genifl kabul görmüfltür. Ancak hareketlerde gerçek anlamda yeni olan›n ne oldu¤u ve bu yenili¤in siyasal etkileri tam
olarak aç›kl›¤a kavuflturulmam›flt›r (Cohen, 1999:109). Bir olgunun yeni oluflu,
kendi özgün yap›lanmas›n›n, benzer ve eski olarak tan›mlanan olgudan ayr›flt›¤›
noktada belirginleflecektir (fientürk, 2006:32).
1960’lar öncesindeki toplumsal hareketler, eski endüstriyel topluma ait olduklar› için eski olarak adland›r›lmaktad›rlar. YTH ise Touraine’e göre devlet gücünü
kontrol etme düflüncesinden uzaklaflmas› ve sivil iliflkileri dönüfltürmeyi hedeflemesi nedeniyle yenidir (Çay›r, 1999:16-17).
1968’den sonra, analistler ve kat›l›mc›lar, biçimsel kurumsallaflma kanallar›n›n
d›fl›nda iflleyen ve ekonomik ç›karlardan çok yaflam biçimi, etik ya da kimlik konular›n› vurgulayan ‘YTH’ den söz etmeye bafllam›fllard›r (Calhoun, 1993:385). Bu
hareketlerin konular, kulland›klar› taktikler ve kat›l›mc›lar aç›s›ndan yeni oldu¤u
iddia edilmifltir (Calhoun, 1993:385). YTH paradigma olarak eski olan iflçi hareketlerine, politikan›n merkez olgusunun s›n›f oldu¤unu ve politik ekonomik dönüflümün bütün toplumsal hastal›klar› iyilefltirece¤ini varsayan Marksizm ile sosyalizme
ve sabit kimlikler ile ç›karlara odaklanan geleneksel liberalizme karfl› olmas› nedeniyle yenidir (Calhoun, 1993:385-386).
YTH’nin yeni politikalar›, sorunlaflt›rd›klar› konular, ilgileri, de¤erleri ve hareket biçimleri bak›m›ndan de¤erlendirilmelidir (Offe, 1999:56). YTH, özellikle ‹kinci Dünya Savafl› sonras› egemen olan “eski paradigma”dan konular, ilgileri, de¤erleri ve hareket biçimleri aç›s›ndan farkl›l›klar gösteren “yeni paradigma”dan kaynaklanmaktad›r. Eski paradigman›n egemen oldu¤u dönemde Bat› Avrupa’da,
ekonomik büyüme, refah da¤›l›m› ve güvenlik, politikan›n baflat konular› olmufltur (Offe, 1999:56). YTH’de ise bu konular›n yerini bask›n kolektif aktörler, kurumsallaflm›fl bask› gruplar› ve siyasal partiler alm›flt›r. Toplumsal ve siyasal çat›flmalar›n çözüm mekanizmas› kolektif pazarl›klar, parti rekabeti ve temsili hükümettir
(Offe, 1999:59).
Özellikle Avrupal› otoriteler taraf›ndan günümüzde yaflanan toplumsal hareketlerin geçmifltekilerden köklü farkl›l›klar içerdi¤i ileri sürülmektedir. Bu ba¤lamda
gelifltirilen Yeni Toplumsal Hareketler Kuram›, 1970’lerin postyap›salc› ve postMarksist e¤ilimlerinden kaynaklanm›flt›r (Foweraker, 1995:14). Toplumda gözlenen çat›flma ve hareketlerde ekonomik ve politik sorunlara odaklanan eski politikalardan farkl› olarak eflitlik, farkl›l›k, kat›l›m ve kimlik inflas›n› esas alan yeni bir
kimlik politikas› söz konusudur (Çay›r, 1999:27).
65
66
Claus Offe (d.1940),
Frankfurt Okulu’na
mensup Alman
siyaset sosyologu.
Yeni toplumsal
hareketler
kuram›n›n Alman
versiyonunu
gelifltirmifltir.
Kaynak:
http://camilatribess.b
logspot.com/2010/06/
claus-offe-emcuritiba-2aparte.html
YTH yön veren yeni
paradigmay› ifade edecek
kavram konusunda önemli
bir öneri Raschke’nin
“yaflam tarz›”
paradigmas›d›r (Offe,
1999:60).
Özellikle 1980’li y›llardan
itibaren küresel geliflmelere
ba¤l› olarak ortaya ç›kan
yeni bir s›n›f›n varl›¤›ndan
söz edilmektedir. ‹ngilizce
“Yuppie” yani “genç”
(young), “kentli” (urban) ve
“profesyonel” (professional)
sözcüklerinin ilk harfleriyle
oluflturulmufl kavram daha
önceki s›n›flardan
farkl›laflan bir “yeni orta
s›n›f”› tarif etmek için
kullan›lmaktad›r
(Çölo¤lu,2010).
YTH’ye kaynakl›k eden yeni paradigman›n bir di¤er boyutu da hareket biçimidir. Bireylerin birlikte hareket etme biçimleri (içsel hareket biçimi) ile kolektif aktör olma biçimleri enformel, devams›z, ortama ba¤l› ve eflitlikçidir. D›fl dünyaya ve
politik muhaliflere karfl› ç›kma biçimleri (d›flsal hareket biçimi), gösteriler ve çok
say›da insan›n fiziksel mevcudiyeti söz konusudur (Offe, 1999:64).
YTH, liberal siyaset kuram›na göre özel ve kamusal biçimindeki s›n›fland›rmaya uymamakta ve üçüncü bir ara kategoriye, kurumsal olmayan siyaset alan›na
yerleflmektedir. Konular› ne özel ne de kamusald›r ancak özel ya da kurumsal siyasal aktörleri kolektif olarak ilgilendiren sonuçlar do¤urmaktad›r (Offe, 1999:61).
YTH, siyasetteki geleneksel sa¤ sol ayr›mlaflmas›n› reddetmifl, siyasetin tan›m›n› daha önce alan›n d›fl›nda kalan olgular› da kapsayacak biçimde geniflletmifltir
(Scott, 1990; aktaran, Calhoun, 1993:386). YTH’nin gelifliminde toplumsal yap›da
yaflanan s›n›fsal de¤iflimlerin ve yeni oluflumlar›n da etkisi büyüktür. S›n›f çözümlemesine dayal› eski hareketlerden farkl› olarak yeni orta s›n›f›n geliflimi ve küçük
burjuvazi YTH’nin ortaya ç›k›fl›nda yaflamsal öneme sahiptir. Söz konusu s›n›f›n
YTH’ye kaynakl›k eden fark›ndal›klar› flöyle s›ralanabilir (Eder, 1985:878): Ekoloji,
bar›fl ve mahremiyet doktrini (yeni moral konular›), klasik ideal aile ve ekonomik
büyüme ortodoksisi, yeni duyarl›l›k idealleri, sonsuz bar›fl ve insan›n do¤ayla uyumuna iliflkin heteredoksi.
YTH’yi, eskisinden ay›ran, ekonomik boyuttan çok kimli¤e dayal› olmas›, kültürel eflitsizli¤i kendine temel almas›, ulusüstü oluflu, k›sa sürede gerçeklefliyor
oluflu, herhangi bir din, ›rk, s›n›f ve ideolojiye indirgenmemesi, aktörlerinin varl›kl› ve e¤itimli olmas› gibi özelliklere sahip olmas›d›r. Asl›nda bu ayr›flman›n temelinde, moderniteden postmoderniteye ve sanayi toplumundan sanayi sonras› biliflim toplumuna geçifl yatmaktad›r (fientürk, 2006:32).
YTH’lerin flehirleflme ve kentsel dönüflümler ile de yak›n iliflkisi vard›r. Oluflan
yeni kentsel yap› ve kültür hareketleri YTH’leri etkileyerek dönüfltürmüfltür.
Alan yaz›nda yeni toplumsal hareketler olarak adland›r›lan “yeni” hareketler
farkl› biçimlerde tan›mlanabilmektedir. “Kentsel toplumsal hareketler” olarak da
adland›r›labilecek bu yeni olgular, daha çok kent merkezlerinde ve yeni kentliler
taraf›ndan üretilmifl olmalar› nedeniyle ayr›cal›kl› bir öneme sahiptir. Kentsel toplumsal hareketlerin ele ald›¤› konular daha çok kent yasam› ve üretimi ile ilgilidir.
Ayr›ca kat›l›mc›lar›n›n daha çok kentli ve orta s›n›f çal›flanlardan oluflmas›, bu hareketi geçmiflteki klasik hareketlerden ay›rmaktad›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:52).
Yeni kentsel toplumsal hareketler kavram› 1960’l› y›llar›n sonundan itibaren ortaya ç›kan ekoloji, feminist, savafl karfl›t›, cinsiyet haklar› ve az›nl›k hareketlerini
ifade etmek üzere kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Toplumsal hareketlerin tarihi aç›s›ndan “yeni” ifadesinin kullan›lmas›, eski hareketlerden farkl› olan bir hareket türünün gerçekleflti¤ini ifade eder. Her iki hareket türü de amaçlar›, konular›, örgütlenme yap›lar›, meydana geldi¤i sosyal ve politik ortamlar›, kat›l›mc›lar›n›n nitelikleri
(s›n›f yap›s›) vb. özellikler dikkate al›nd›¤›nda birbirlerinden oldukça farkl›d›r. Bu
ba¤lamda hareketler için kullan›lan ‘yeni’ vurgusunun tan›mlay›c› olmas›n›n ötesinde bu hareketlerin amaçlar›na ulaflmak için izledikleri yola iliflkin anlamlar da
içerdi¤i söylenebilir. 1960’l› y›llardan sonra h›z kazanan bu tür hareketleri “yeni”
k›lan en temel özelliklerden biri de çat›flma alan›n›n ekonomik, endüstriyel alandan kültürel alana kaymas›d›r. Devlet iktidar›n› amaçlamad›¤› gibi, eski toplumsal
hareketlerden farkl› olarak ekonomik unsurlardan daha çok kültürel alanlarda mücadele etmenin gereklili¤ini savunur (Kökalan Ç›mr›n, 2010:53).
67
SIRA S‹ZDE
Yeni toplumsal hareketler kavram›na kaynakl›k eden temel paradigman›n
özellikleri nelerdir?
2
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAfiIMINA
YÖNEL‹K ELEfiT‹R‹LER
O R U unsur “yeni”
YTH’nin kavramsallaflt›rmas›nda en çok anlam karmaflas›na yolS açan
kavram›d›r. Calhoun (1993) ve di¤er yazarlar›n vurgulad›klar› gibi gerçekten yeni
olan fley hareketlerin kendisinden daha çok hareketleri aç›klamaya
dönük kuramD‹KKAT
lard›r (Williams, 2009:341).
Calhoun, “19. yüzy›l Bafllar›n›n Yeni Toplumsal Hareketleri” bafll›kl› nükteli bir
SIRA S‹ZDE
makale ile YTH kavramsallaflt›rmas›na elefltirel yaklaflm›flt›r. 19. yüzy›lda etnik
az›nl›k kad›n ve iflçi haklar› ile dinsel canlan›fla yönelik düzenli bir biçimde yürütülen hareketlerin de özerklik ve kimlik taleplerini vurgulad›¤›n›
öne sürerek topAMAÇLARIMIZ
lumsal hareketlerin yayg›nlaflmas›n›n moderniteye özgü oldu¤unu ve özel bir aç›klama gerektirmedi¤ini belirtmifltir (Tilly, 2004:117-118).
Yeni toplumsal hareketler ve eski toplumsal hareketler ayr›m›n›n
K ‹ T A P önyarg›lara
dayand›¤› görüflünden yola ç›kan Çetinkaya (2008) da 18. yüzy›ldan itibaren görülmeye bafllanan hareketlerle yeni olarak tan›mlanan hareketler aras›nda ciddi
benzerlikler oldu¤unun alt›n› çizer. Örnek olarak YTH’nin kimlik
durmaT E L E Vüzerinde
‹ZYON
s›, farkl› araçlar kullanmas› ve gündelik hayat› siyasallaflt›rmas› gibi özellikleri geçen yüzy›ldan beri gerçekleflen milliyetçilik hareketlerinde de görülmektedir (Çetinkaya, 2008:36-37).
T E R Nba¤›
E T bütünüyYTH’nin sahip oldu¤u özgün niteliklerine karfl›n geçmifl ile‹ Nolan
le kopuk de¤ildir. Her hareket için geçerli olmamakla birlikte örne¤in kad›n hareketi 19. yüzy›lda Amerika’da seçme seçilme hakk› talebinden kaynaklanm›flt›r. Ayn› flekilde New Age hareketleri de eski ruhani ö¤retilerden ve Do¤u felsefesinden
izler tafl›r (Johnston, Larana ve Gusfrield;1999:138).
Calhoun (1993: 389), akademisyenlerin YTH kavram›n› karfl› örne¤e (19. yüzy›l
sonu ve 20. yüzy›l bafl›ndaki iflçi hareketleri) göre gelifltirdiklerini öne sürmüfl ve
bu kavram› tekçi bir yaklafl›mdan kaynaklanmas› nedeniyle elefltirerek toplumsal
hareketlerin her zaman ço¤ulcu bir çeflitlilik içerdi¤inin alt›n› çizmifltir.
Pichardo (1997) ise YTH’yi sadece sol e¤ilimli hareketlere odaklanmas›, sa¤
e¤ilimli ve tepkisel hareketleri göz ard› etmesinin d›fl›nda deneysel bulgulara dayanmaktan çok kuramsal bir yaklafl›m olmas› nedeniyle de elefltirmifltir (aktaran;Williams, 2009:341).
K›sa sürede, YTH kavram› Touraine’nin postendüstriyel bask›ya yönelik elefltirisine kolayca oturtulamayacak, d›fla vurumcu feminizm, eflcinsel haklar›, yeri haklar, çevre gibi hareketleri kapsayacak biçimde geniflletilmifltir (aktaran Tilly,
2004:117).
S O R U
D‹KKAT
N N
YTH’nin kavramsallaflt›r›lmas›na yöneltilen temel elefltiri nedir?
SIRA S‹ZDE
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER‹N N‹TEL‹KLER‹
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
‹flçi hareketi, feminist hareket, insan haklar› hareketi, bar›fl ve adalet hareketi,
ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mücadeleleri gibi üçüncü dünya hareketO R U
leri olarak örneklendirilebilecek eski hareketlere karfl›l›k yeflil Shareket,
yeni bar›fl
hareketi ve New Age hareketi gibi yeni hareketler, modernli¤e bak›fl, siyasal eylem
anlay›fl› ve e¤itim konular›nda birbirlerinden oldukça farkl›d›r D(Finger,1992:313).
‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
68
Direnifl hareketlerinin modern dünyan›n biçimlenmesinde çok önemli rol oynad›¤›n› belirten A¤artan, Choi ve Huynh (2008:21) her fleyden önce bu hareketleri dönüfltürücü hareketler olarak adland›rm›fllard›r.
Hank Johnston ve di¤erleri (1999) YTH ile geleneksel olarak da adland›r›lan eski hareketler aras›ndaki farklar› flöyle s›ralam›fllard›r (aktaran fiimflek,2004:115):
a. YTH’nin aktörlerinin sosyoekonomik yap›lar›, özellikleri kurulu s›n›f s›n›rlar›n› geçer.
b. YTH’nin ideolojik çerçevesi ço¤ulcu, pragmatist ve kat›l›mc› de¤erlerle çizilir.
c. YTH yeni kimlikler oluflturur ya da bask› alt›ndakileri ortaya ç›kar›r.
d. YTH ortaklafla ve bireysel olan aras›ndaki s›n›rlar› dönüfltürür, bireyler toplumsal hareketlerin içinde kiflisel özerkliklerini ve grup kimliklerinin tad›n›
ç›kar›r.
e. YTH, insan yaflam›n›n, kürtaj, cinsel tercih gibi özel boyutlar›n› yans›t›r.
f. YTH, fliddet karfl›t› ve sivil itaatsizlik davran›fllar›n› eklemleyerek yeni hareketlilik biçimleri gelifltirir.
g. Bireylere karar alma sürecine kat›l›m konusunda alternatifler sunar,
h. Ço¤ulcu ve merkezci olmayan yap›larda örgütlenmeye e¤ilimlidir.
Yeni toplumsal hareketler devlete karfl› toplumun kendisini korumas›n› dikkate al›r, postburjuva, postpatriyarkal ve demokratik bir sivil toplum için mücadele
eder (Cohen, 1999:110). Calhoun her ne kadar kimlik politikas›n›n yeni olmad›¤›n›, kad›n hareketinin iki yüzy›ll›k bir geçmifle sahip oldu¤unu ve 19. yüzy›l milliyetçiliklerinin politikalar›n› öne sürse de YTH’de öne ç›kan özellik farkl›l›k ve ötekilik vurgusudur (Çay›r, 1999:27-28).
YTH, s›n›f temelli geleneksel toplumsal hareketlerden farkl› niteliklere sahiptir.
Jenkins (1982) YTH’nin farkl›l›klar›n› üç alanda ifade etmifltir (aktaran Hannigan,
1990:247):
1. Müdahaleci ya da savafl sonras› refah devletinin gözetimi alt›nda emek ve
sermaye iliflkisinden farkl› yeni konulara odaklan›r.
2. Üniversiteler, mahalleler gibi önceki toplumsal çat›flmalarda öne ç›kmam›fl
toplumsal tabaka ve alanlarda harekete geçer.
3. Analitik bir özerklik sergiler; toplumsal problem analizleri ve reform talepleri geleneksel s›n›f analizi kategorisini keser.
Heywood’a (1997 aktaran fiimflek, 2004:113) göre ise YTH’nin özellikleri flunlard›r:
1. Yeni orta s›n›flara dayal›d›r.
2. Maddecilik sonras› yönelimlere sahiptir.
3. Az ya da çok ortak bir ideolojiye ba¤l›d›r.
4. Yeni sol ile ba¤lant›l›d›r.
5. Performans ve uygulama bak›m›ndan ademimerkeziyetçi, kat›l›mc›, yenilikçi ve teatraldir.
YTH içinde yer alanlar aras›nda her fleyi politik aç›dan de¤erlendirenlerin yan›
s›ra politikay› bütün olarak reddedenler de söz konusudur (Wieviorka, 2005:7).
Eski ve yeni toplumsal hareketlerin temel farkl›l›klar› dayand›klar› paradigmalardan kaynaklanmaktad›r. Eski ve yeni paradigmalar›, toplumsal hareketlerin temel unsurlar› olan aktörler, konular, de¤erler ve hareket biçimleri aç›s›ndan karfl›laflt›rd›¤›m›zda bu farkl›l›klar daha iyi anlafl›lacakt›r. Tablo 3.1’de görüldü¤ü üzere
iki paradigma aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r.
69
Eski Paradigma
Aktörler
Yeni Paradigma
Grup olarak hareket eden, gelir Grup gibi davranmayan, belli teda¤›l›m› çat›flmas›na müdahil sos- malar etraf›nda bir araya gelmifl
yo-ekonomik gruplar
topluluklar lehine hareket eden
sosyoekonomik gruplar
Temalar
Ekonomik büyüme ve refah›n da- Bar›fl›n, çevrenin ve insan haklar›¤›l›m›, askerî ve toplumsal güven- n›n korunmas›
lik, toplumsal kontrol
De¤erler
Özgürlük, tüketim güvenli¤i ve
maddi ilerleme
Merkezî kontrolün karfl›s›nda kiflisel özerklik ve kimlik
Hareket Biçimleri
‹çsel: Resmî örgütlenmeler, büyük ölçekli temsil birlikleri
‹çsel: Biçimsel olmama, düflük düzeyde dikey ve yatay farkl›laflma
D›flsal: Ço¤ulcu ya da korporatist D›flsal: Olumsuz kavramlarla ifade
ç›kar arac›l›¤›, siyasal parti reka- edilmifl taleplere dayanan protesbeti ve ço¤unluk oyu
to politikalar›
YTH, eski hareketlerden amaçlar, semboller, örgütlenme gibi aç›lardan oldukça farkl›d›r (fiimflek, 2004:111).Yeni paradigmadan kaynaklanan YTH’nin niteliklerini Tablo 3.1’de incelemek yararl› olacakt›r.
Aktörler Aç›s›ndan
YTH’de yer alan aktörler yüksek düzeyde kültürel fark›ndal›k sahibi olarak nitelendirilmektedirler. Toplumsal yönelimli olmaktan çok kültürel yönelimlidirler; yaflad›klar› toplumdaki kültürel yönelimlere meydan okuma konusunda bir tedirginlik ya da çekingenlik göstermezler ve her fleyleriyle otoriteye karfl› dururlar (Wieviorka, 2005:6).
YTH’nin aktörleri kendilerini sa¤-sol, liberal-muhafazakâr gibi belirli siyasal ya
da iflçi s›n›f›, orta s›n›f, yoksul-vars›l, k›rsal-kentsel nüfus gibi sosyoekonomik kodlara dayand›rarak tan›mlamazlar. Aktörler kendilerini daha çok kat›ld›klar› hareketin konusu do¤rultusunda, toplumsal cinsiyet, yafl, mekân vb. de¤iflkenlerle kodlarlar (Offe, 1999:66).
Temalar Aç›s›ndan
‹flçi hareketi ve Avrupa sosyal demokrat partilerinin araçsal ve ekonomik hedeflerinden farkl› olarak YTH’lerin kimlik politikalar›na odakland›¤› görülmektedir
(Aronovitz, 1992 aktaran Calhoun, 1993:393).
YTH’nin temel niteliklerinden biri, kimli¤in kurgulanmas› sürecidir. Kad›n hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri gibi cinsiyete dayal› hareketlerin d›fllanm›fl
kimlikleri politik olarak görünür k›lmak ve bu kimliklerin kamusal alanda kabul
görmesi için mücadele etmesi bunun bir göstergesidir (Çay›r, 1999:27).
YTH ekonomik alandan daha çok kültürel alanda ortaya ç›kan kimliklere odaklan›r. S›n›f temelli eski hareketlerde de yer almas›na karfl›n bu kimlikler YTH’de
sistem taraf›ndan emilmifl kimliklerin karfl›t› olarak özerklik ve kendini gerçeklefltirmeye yönelik kimlikler olarak ele al›n›r (Williams, 2009:341).
Toplumsal talepleri öne ç›karan YTH’de ö¤renciler de yaflam koflullar›na iliflkin
zorluklar› dile getirirler (Wieviorka, 2005:6).YTH devlet ve ekonominin genifl öl-
Tablo 3.1
Eski ve Yeni
Paradigmalar›n
Temel Nitelikleri
Kaynak: Offe,
1999:67
70
çekli sistemlerine odaklanmaktan çok gündelik hayat› politize etti¤i için eski hareketlerden farkl›d›r. Savafl sonras› hareketler politik süreçlerin temel konular› olan
ekonomik büyüme, da¤›t›mc› kazan›mlar, yasal korumalar vb. odaklan›rken,
YTH’ler cinsiyet, kad›na yönelik fliddet, ö¤renci haklar› ve çevrenin korunmas› gibi gündelik hayat›n bireysel boyutlar›n› gündeme tafl›r (Calhoun, 1993:398).
De¤erler Aç›s›ndan
Eski hareketlerden farkl› olarak günümüzdeki toplumsal hareketler genellikle
postendüstriyel süreçteki Bat› toplumlar›nda ortaya ç›kmaktad›r ve s›n›f olgusu ile
daha az ilgilidir; ›rksal eflitlik, feminizm, bar›fl, çevre ve yerel konular gibi siyasi ve
kültürel konular etraf›nda geliflmektedir (Touraine, 1981; Habermas,1987;aktaran,
Williams, 2009:341).
Toprak, hareket alan› ya da beden, sa¤l›k ve cinsel kimlik, komfluluk, flehir,
kültürel, etnik ve ulusal miras ve kimlik gibi konular› içeren YTH’de (Offe, 1999:62)
da¤›n›k ve birbiriyle ilgisiz gibi görünen bu konular belirli de¤erler ba¤lam›nda ortak kökene sahiptir. Asl›nda yeni olmayan ancak YTH içinde farkl› bir önem ve
aciliyet kazanan bu de¤erlerin bafll›calar›; adem-i merkeziyetçilik, kendi kendine
yetme gibi örgütsel aç›l›mlar, özerklik, kimlik, etki alt›na girmeye, kontrole, ba¤›ml›l›¤a, bürokratikleflmeye, düzenlemeye karfl› muhalefet etme vb. de¤erlerdir (Offe, 1999:64).
Hareket Biçimleri Aç›s›ndan
Eski toplumsal hareketler ütopistti, toplumu bütün olarak yeniden infla etmeyi,
toptan de¤ifltirmeyi hedeflemifller ve sald›rganlard›. Buna karfl›n YTH ise daha çok
savunmac›d›r (Calhoun, 1993:396).
Tablo 3.2
Yeni Toplumsal
Hareketlerin
Biçimleri
Kaynak: Offe,
1999:62
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
Amaçlar/Araçlar/Aktörler
Baflar›ld›¤›nda Toplumun
Geneline Ulaflmayan
Toplumun Geneline
Ulaflan
Meflruiyeti Tan›nmam›fl
Özel suç
Terörizm
Meflruiyeti Tan›nm›fl
Sosyokültürel Hareketler
Sosyopolitik Hareketler
SIRA
S‹ZDE
YTH’nin temel
özellikleri
nelerdir?
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLERE ‹L‹fiK‹N KURAMSAL
YAKLAfiIMLAR
Yeni toplumsal hareketler kuram›, hareket kültürü ve kimlik konular›na odaklan›r,
O R U kimlik, ideoloji ve politika ile iliflkileri üzerinde durur (Kendal,
hareketlerin Skültür,
2005). Yeni toplumsal hareketler anlay›fl›nda postendüstriyel topluma, büyüyen
orta s›n›fa, bireysel
D ‹ K K A T olarak tan›mlanm›fl gereksinimlere ve refah devletinin geniflletilmesine odaklan›lm›flt›r. Alan yaz›nda hareketlerin olumlu örnekleri, 1950’lerdeki
muhafazakâr
sükûnetin
ard›ndan 1960 ve 1970’lerde gözlenen yayg›n hareketlerSIRA
S‹ZDE
den verilmektedir (Calhoun, 1993:390).
Toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal ve araflt›rmaya dayal› oldukça genifl bir
alan yaz›n AMAÇLARIMIZ
mevcuttur (fiimflek, 2004:112). YTH’ye iliflkin olarak gelifltirilmifl iki rakip yaklafl›m söz konusudur; bunlar kaynak hareketlili¤i ve kimlik yönelimli para-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
digmalard›r (Cohen, 1999:110). Kimlik yönelimli paradigma için en genifl kuramsal
çerçeveyi Alaine Touraine oluflturmufltur. Touraine, YTH’nin kendilerine di¤er bir
deyiflle hareketlere ve ideolojilerine iliflkin yorumsamac› yaklafl›m›na dikkat çekmektedir (Cohen, 1999:121).
Kuramc›lar, hareketlerin siyasi hedeflerin ifadesi olan sosyopolitik yönünü de¤il de¤erler, normlar ve kimlik yap›lar›ndaki de¤iflikli¤i amaçlayan sosyokültürel
boyutunu ön planda de¤erlendirmektedirler (Çay›r, 1999:23).
YTH’nin 60’l› ve 70’li y›llardaki köklü dönüflümlere koflut olarak ortaya ç›kmas› klasik kolektif hareket paradigmas›n›n sorgulanmas›na yol açm›flt›r. Hareketlerin
kayna¤›nda bir ekonomik kriz ya da çöküfl söz konusu de¤ildir, kat›l›mc›larda da
anomik ya da irrasyonel sapk›n nitelik gözlenmemifltir. Bu ba¤lamda ABD’de kaynak hareketlili¤i ve Avrupa’da yeni toplumsal hareketler paradigmalar› oluflmufltur
(Çay›r, 1999:20).
1960’lardan sonra ortaya ç›kan kuramsal tart›flmalarda iki temel gruptan söz
edilebilir. Bunlardan ilki Charles Tilly ve Anthony Oberschall’›n öncülük etti¤i kaynak hareketlili¤i kuram›na dayal› yaklafl›md›r. Bu yaklafl›mda toplumsal hareket
politik sistemde konumlanabilmek için bir araya gelmifl bireylerin rasyonel davran›fllar› olarak aç›klan›r. Bireyler bu konumlar›n› sürdürebilmek için zaman zaman
fliddeti de kapsayabilen bütün kaynaklar› harekete geçirirler. Öte yandan Touraine’in öncülük etti¤i ikinci yaklafl›mda ise toplumsal hareket, kurulu düzene meydan okuyan bireyin davran›fl› olarak görülür (Wieviorka, 2005:4).
Kaynak Hareketlili¤i yaklafl›m›, eski kuramlardaki yap›sal gerilimin ve ideoloji
egemenli¤i karfl›s›nda bir durufl olarak gelifltirilmifltir. Özellikle Tilly, McCarthy ve
Zald gibi kuramc›lar gerilimlerin toplumda daima var oldu¤unu ve hareketlilik için
hem kaynaklar›na hem de harekete rasyonel bir yönelim kazand›r›lmas› gerekti¤ini vurgulam›fllard›r (Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:133).
‹ki rakip paradigmay›; Kaynak Hareketlili¤i ile Yeni Toplumsal Hareketleri birlefltiren Cohen ve Arato ise YTH’yi hem sistem hem de günlük yaflam düzeyinde
ele al›rlar. Hareketlerin kimlik inflas› rolünü benimserler ancak bu sürecin hem sivil hem de politik alanda güç mücadelesi gerektirdi¤ini vurgularlar (Çay›r, 1999:27).
Yeni toplumsal hareketler kuram›, k›ta Avrupas›ndaki politik felsefe ve sosyal
teori gelene¤ine dayanmaktad›r, bu yaklafl›m büyük ölçüde klasik Marksizmin kolektif davran›fl› aç›klamadaki yetersizli¤ine karfl›l›k olarak ortaya ç›km›flt›r (Buechler, 1995:441). Cohen (1999:121), kuramc›lar›n Neo-Marksist kurama yak›nl›k duymalar›na karfl›n toplumsal hareketlerin Marksist analizinin yetersizli¤inin bilincinde olduklar›n› öne sürer.
Yeni toplumsal hareket kuram›na iliflkin dört önemli kuramc›yla birlikte dört
ülke ve gelenekten söz edilebilir; Manuel Castells (‹spanya), Alaine Touraine (Fransa), Alberto Melucci (‹talya) ve Jurgen Habermas (Almanya) (Buechler, 1995:443).
YTH’yi postendüstriyel toplum modeli üzerine yap›land›ran Touraine’e göre bu
hareketler postendüstriyel toplum taraf›ndan gerçeklefltiklerinden dolay› yenidir
(Çay›r, 1999:24).
Bir di¤er kuramc› Melucci ise YTH’yi, farkl› gruplarla diyalog ve mücadeleler
yoluyla kolektif kimli¤in infla edildi¤i bir toplumsal iliflkiler a¤› olarak görür (Çay›r, 1999:24).
71
Charles Tilly (19292008) ABD’li
sosyolog.
Kaynak:
http://crookedtimber.
org/2008/04/30/charl
es-tilly/
Hareketlerin ortaya ç›kt›¤›
toplumsal sistem,
tarihselli¤in üretildi¤i,
çat›flmalar›n
gerçeklefltirildi¤i ve öznenin
bilincinin temellendirildi¤i
bir aland›r (Touraine,
1999:47).
Alaine Touraine
(d.1925) Postendüstriyel
kavram›n› ortaya
koyan ünlü Frans›z
sosyolog.
Touraine’e göre
toplumsal hareket bir
toplumsal duruma
gösterilen tepki
de¤ildir aksine
kültürel modellerin
kontrolünü
hedefleyen
çat›flman›n bir
sonucudur
(Touraine, 1999:49).
72
Resim 3.3
Alberto Melucci
(1943-2001)
‹talyan sosyolog.
Castells, kapitalist dinamiklerin kentsel dönüflümler üzerindeki etkisine ve bu
süreçteki kentsel toplumsal hareketlere odaklanm›flt›r. Kentleri, toplumsal ç›kar
ve de¤erler çat›flmas›n›n bir sonucu ve toplumsal bir ürün olarak gören Castells’e
göre toplumsal hareketler, kentsel toplumsal yaflam› yeniden düzenlemeyi isteyen devlet ve di¤er politik güçlerin diyalektik rekabetleri sonucunda yükselifle
geçmifltir. Kentlerdeki tepkisel hareketler üç konu etraf›nda flekillenir (Buechler,
1995:443);
a. Baz› talepler devlet taraf›ndan temin edilen kolektif tüketim biçimlerine
odaklan›r,
b. Baz› talepler kültürel kimli¤in önemine odaklan›r,
Manuel Castells
c. Baz› talepler ise öz yönetim ve özerk karar almaya odaklan›r.
(d.1942) ‹spanyol
Toplumsal hareketlerin sosyolojik analizinde genellikle düalizmden yararlan›lsosyolog. Touraine’in
takipçisi olan Castells, m›flt›r. Hareketler, çöküfl/dayan›flma ya da yap›/motivasyon gibi yaklafl›mlarla
YTH’i kentsel
aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak 1970’lerde sosyolojik kuram bu düalizmleri aflm›fl,
dönüflüm
Avrupa’da Touraine ve Habermas’›n sistemik yaklafl›mlar› çerçevesinde, yeni çat›flçerçevesinde ele
alm›flt›r.
ma tipleri ve postendüstriyel kapitalizmin yeni oluflan yap›s› aras›nda ba¤ kurulmufltur. ABD’de ise kaynaklar›n mobilizasyonuna ve çevreyle iliflkilerde sürekliliKaynak:
http://icis2002.aisnet. ¤in sa¤lanmas›na odaklan›lm›flt›r (Melucci, 1999:83-84).
org/keynote_speakers.
Habermas, YTH’yi dünya sistemine karfl› bir direnifl olarak görürken Touraine,
htm
sivil toplumun ekonomiye ve devlete karfl› özerklik hedefli mücadelesinin bir parças› olarak de¤erlendirmektedir (Calhoun, 1993:390).
Habermas, YTH’lerin yükseliflini dünyadaki sömürgecilik ve kültürel fakirleflme
ekseninde irdelemektedir. Bu kuramsallaflt›rman›n anlafl›labilmesi için öncelikle
toplum kuram›n›n anlafl›lmas› gerekir. Toplum kuram›na göre, toplumun bütünü,
sistem ve yaflam-dünya etkileflimi ile oluflur (Crossley,2002:154).
Jürgen Habermas
Son yirmi y›lda Avrupa ve Kuzey Amerika’da gözlenen toplumsal hareketler,
(d.1929) Ünlü
eski kuramsal yaklafl›mlar›n aç›klama kapasitelerini zorlay›c› nitelikte ortaya ç›k›p
Alman filozof ve
geliflmektedir. Bu kapsamda bar›fl hareketleri, ö¤renci hareketleri, nükleer karfl›t›
sosyolog. Elefltirel
teori ve pragmatizm
hareketler, az›nl›k milliyetçili¤i, eflcinsel haklar›, kad›n haklar›, hayvan haklar›, algelene¤inden
ternatif t›p, köktenci dinî hareketler, New Age ve ekoloji hareketleri s›ralanabilir
gelmektedir.
(Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:131). Bu durum yeni kuramsal çabalara ve
Kaynak:
toplumsal hareketleri bütün yeni biçimleriyle birlikte olabildi¤ince kapsay›c› nitehttp://en.academic.ru
likte aç›klayacak yeni yaklafl›mlara gereksinim do¤urmufltur.
/dic.nsf/enwiki/9780
73
YTH’ye iliflkin kuramlar›n ve yaklafl›mlar›n ortak noktalar› nelerdir?SIRA S‹ZDE
KÜRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER
5
1960’larda yaflanan toplumsal de¤iflimlerin eski toplumsal hareketleri dönüflüme
u¤ratarak daha önce var olmayan yeni hareketlerin ortaya ç›kmas›na yol açt›¤› giS O ve
R U var olanlar›n
bi günümüz koflullar› da kendine özgü yeni hareketler üretmekte
da evrilmesine neden olmaktad›r. Toplumsal hareketlere biçim veren bu koflullara
burada de¤inmek yerinde olacakt›r. Günümüz toplumlar›na iliflkin
D ‹ K K A Tkuramsal ve
amprik bilgiler flu noktalar› vurgulamaktad›r (Melucci, 1999:81-82):
1. Yeni çat›flmalar konjonktürel de¤ildir, kal›c›d›r. Yeni dayan›flma
SIRA S‹ZDE ve hareket
biçimleri toplumsal sistemlerin de¤iflmez parças› olmufltur.
2. Yeni çat›flmalar›n temelindeki dayan›flma a¤lar› toplumsallaflma ifllevi görAMAÇLARIMIZ
mektedir. Bu a¤lar gruplaflma ve seçkinlerin oluflumuna
yönelik yeni kanallar açar.
3. Temsil ve karar alma mekanizmalar› ile sivil toplum aras›ndaki mevcut boflK ‹ T A P
luk ça¤dafl toplumlar›n karmafl›kl›¤› sonucunu do¤urmaktad›r.
fiimflek (2004:111) YTH’lerin, küresel iletiflimin artmas› ve teknolojik geliflmelerin sonucu olarak 1980’lerden sonra giderek daha çok görünür ve yayg›n hale gelTELEV‹ZYON
di¤ini vurgulamaktad›r. Wieviorka (2005:8-9) ise yeni toplumsal hareketler döneminin geride kald›¤›n› öne sürer. YTH geçmiflteki iflçi hareketleri ile bugünün küresel hareketleri aras›ndaki, endüstriyel toplumla postendüstriyel olmaktan çok a¤
‹ N T E R N E T denk düfltoplumu olarak tan›mlanabilecek toplum aras›ndaki geçifl aflamas›na
müfltür. Bu ba¤lamda Wieviorka’ya göre toplum düflüncesine meydan okunmufltur. Çok uzun süreden bu yana ö¤renci hareketi gerçekleflmemifltir, ekolojik hareketler ise ya kurumsallaflm›fl ya da güçlü olmayan radikal sol biçimlere dönüflmüfltür. Feminizm, modernlefltirici siyasal bask› ve entelektüel ya da felsefi tepkiler
kombinasyonuna dönüflerek nitelik de¤ifltirmifltir. Bölgesel hareketler de oldukça
de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Baz›lar› ahlaki kayg› gözetmeyen fliddet çemberine dâhil olmufl baz›lar› da yeni politik güçlere evrilmifltir. Bireyselcili¤in yo¤unlaflt›¤› 1980’ler
ve 1990’lar boyunca eski toplumsal hareketler ve 1970’lerdeki yeni tip hareketler
zaman içinde gözden kaybolmufltur.
Crossley’e (2002:149) göre de “Yeni Toplumsal Hareketler” kavram› h›zla son
kullanma tarihine yaklaflmaktad›r. YTH kavram›n›n at›f yapt›¤› 1960’larda ortaya
ç›km›fl birtak›m hareketlerin ço¤u art›k yeni de¤ildir. Bunun yan›nda Tarrow’un
(1998) belirtti¤i gibi YTH kapsam›nda farkl› hareketler ortaya ç›kmaktad›r (Aktaran, Crossley, 2002:149).
1960’lardaki hareketler ile 1980’lerdeki diktatörlükleri deviren hareketlerin ard›ndan 1990’lar›n sonundan bafllayarak geliflen süreçte hareketlerdeki patlamaya
dikkat çeken Martin’e (2008:5) göre bu hareketlerin iki temel özelli¤i vard›r; antikapitalist karaktere sahip olmalar› ve bilinçli ve artan bir flekilde çok uluslu ve k›talararas› birliktelikler üzerinden ifllemeleri.
Küreselleflmenin bütün a¤›rl›¤›yla yafland›¤›, sivil toplum kurulufllar›n›n önem
kazand›¤› günümüzde ulus devlet çerçevesiyle s›n›rland›r›lmay› reddeden küreselleflmenin toplumsal yaflam ve kültür üzerindeki etkilerine karfl› direnç ve tepki gösteren yeni mücadeleler görülmektedir. Bugün küresel hareketler olarak
adland›rabilece¤imiz, eski ve yeni hareketlere benzeyen özelliklere de sahip
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
74
olan üçüncü tip hareketlere dahil birçok hareket söz konusudur (Wieviorka,
2005:8-9).
Köle karfl›t› hareket, iflçi s›n›f› hareketi, sömürge karfl›t› hareket ve milliyetçi ya
da savafl karfl›t› hareketlere bak›ld›¤›nda k›talar aras› hareketlerin tarihinin asl›nda
epeyce uzun bir geçmifle dayand›¤› görülmektedir (Martin, 2008:13). Dünya çap›ndaki sistem karfl›t› eylem kümeleri asl›nda son 250 y›l içinde aç›kça görülebilir niteliktedir. Bu durum ulus-afl›r› hareketlerin özellikle son 20-30 y›ldaki küreselleflmenin sonucu olarak ortaya ç›kt›¤› düflüncesini y›kmaktad›r (Martin, 2008:283).
Ancak yine de toplumsal hareketlerdeki küresel niteli¤in 1990’lardan itibaren daha belirginleflti¤i söylenebilir. Örne¤in bar›fl hareketlerinin oldukça önemli ulus
üstü etkileri söz konusudur. Ulusal düzlemde ortaya ç›kan bir toplumsal hareket
ilk kez küresel düzeyde etki yaratmaktad›r (Melucci, 1999:104).
1989 sonras› döneme ait sistem karfl›t› potansiyele sahip hareketlere örnek olarak (Kalouche ve Mielant,2008:254 ve devam›); uluslararas› terör hareketi, kimlik
hareketi, yeni-Luddite hareketi ve yerli hareketi, küreselleflme karfl›t› hareket, etnik ve dinsel hareket, dünya çap›ndaki kitlesel göç hareketi, radikal çevre hareketi vb. verilebilir.
Resim 3.4
Ad›n› Ned Ludd’dan
alan Luddite’ler 19.
yüzy›lda endüstri
devriminin ürünü
de¤iflime karfl› olan
ve dokuma
makinelerinin tahrip
edilmesi
eylemlerinde
bulunan, ‘makine
k›r›c›lar›’ olarak da
adland›r›lan tekstil
zanaatkârlarlar›d›r.
Günümüzde
teknolojiye karfl›
olan gruplar›n
hareketleri de NeoLudizm olarak
adland›r›lmaktad›r.
Ça¤dafl toplumsal hareketler mekân ve zaman aç›s›ndan küreseldir. Bu ba¤lamda Seattle’da dünya çap›nda 1500 örgütün kat›ld›¤› Dünya Ticaret Örgütü karfl›t›
gösteri örnek olarak gösterilebilir (Dirlik, 2008:76).
75
Resim 3.5
1999’da ABD
Seattle’da
düzenlenen
küreselleflme karfl›t›
gösteriler küresel
ölçekteki benzer
hareketlere esin
kayna¤› olmufltur.
Günümüzde gerçekleflen toplumsal hareketlerde iletiflim teknolojileri yo¤un biçimde kullan›lmaktad›r (Rheingold,2003). 1999’da Seattle’daki gösterinin organizasyonunda cep telefonu, internet siteleri, diz üstü bilgisayar vb.teknolojinin yo¤un kullan›ld›¤› bilinmektedir (Tilly,2008:147).
‹leri dönemde gerçekleflecek toplumsal hareketlerin önemli dönüflümler geçirece¤i öne sürülmektedir. Kampanyalar, repertuvarlar ve MBSB gösterilerinde gelecekte etkili olmas› beklenen köklü de¤iflimler söz konusudur. YTH’nin programlar›, kimlik ve durufl eksenleri 21. yüzy›l hareketlerindeki dönüflümlerin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. 21. yüzy›l ilk döneminde gözlenen baz› geliflmeler akla hayale gelmeyecek türdendir. Hayvan haklar› savunucular›n›n büyük maymunlara vatandafll›k haklar› verilmesi için düzenledikleri kampanyalar bu geliflmelerin
örneklerindendir. Giderek ivme kazanan teknoloji ve hareketlerin artan çeflitlili¤i
ve içerdi¤i farkl›l›klar toplumsal hareket gösterilerinin yöntemlerini kuflkusuz de¤iflime zorlayacakt›r (Tilly, 2004:231).
Küresel toplumsal hareketlerin temel özellikleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
76
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Toplumsal hareketlerde yaflanan dönüflümü
özetlemek.
Toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›, ortaya ç›k›fllar›n›n ve geliflim süreçlerinin aç›klanabilmesi
için çeflitli yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Endüstri
devrimi sürecinde ve sonras›nda görülen ve eski
toplumsal hareketler olarak adland›r›lan hareketlerin aç›klanmas›nda modernizm ideolojisine ve
s›n›f temelli çözümlemelere a¤›rl›k verilmifltir.
Toplumsal hareketler daha çok iflçi hareketleri,
kad›n hareketleri ve milliyetçi hareketler ba¤lam›nda ele al›nm›flt›r. Bu hareketlerin ortaya ç›k›fl
nedenleri, kat›l›mc›lar›n›n özellikleri ve hareket
biçimleri boyutlar›nda benzerlikler tafl›d›¤› öne
sürülmüfltür. Ancak 1960’larda yaflanan köklü
toplumsal dönüflümlerin sonucu olarak postmodernizm ya da postendüstriyalizm olarak tan›mlanan yeni ve öncekinden çok farkl› bir döneme
girilmifltir. Toplumsal düzlemde yaflanan bu de¤iflimlerin toplumsal hareketlere de yans›malar›
olmufltur. Toplumsal hareketler, ortaya ç›k›fl nedenleri, kat›l›mc›lar›n›n özellikleri, hedefler ve
hareket biçimleri bak›m›ndan postmodern duruma uygun olarak kökten de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r.
Yine bu dönemde birbirinden çok farkl› ve geçmifle oranla daha çok say›da yeni toplumsal hareket ortaya ç›km›flt›r.
Yeni toplumsal hareketlerin geliflim sürecini ifade
etmek.
Yeni toplumsal hareketler kavram›, postmodern
toplumun ürünü olan farkl›, çeflitli ve çok say›daki hareketi tan›mlamak üzere 1960’larda üretilmifltir. Bu dönemde toplumsal s›n›flar›n de¤iflimi, s›n›fa dayal› çözümlemelerin yetersiz kalmas›, kimli¤e dayal› yaklafl›mlar›n yo¤unluk kazanmas› ve toplumda yaflan›lan sorunlar›n farkl›laflmas› sonucunda eskiden var olmayan yeni hareketler ortaya ç›km›flt›r. Bu dönüflüme koflut olarak toplumsal hareketlerin aç›klanmas›nda da yenilikler olmufltur. Yeni toplumsal hareketler kavram› bu dönüflümün bir sonucu olarak ortaya
ç›km›flt›r. Yeni orta s›n›f›n kat›ld›¤›, kimliklerin
d›fla vurumunu önemseyen, iktidar› hedeflemeyen ve kültürel alanda geliflen yeni hareketler
h›zla artm›fl ve yayg›nlaflm›flt›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Yeni toplumsal hareket biçimlerini tan›mlamak.
Yeni toplumsal hareketler birbirinden çok farkl›
olan hareketlerdir. Genel olarak bak›ld›¤›nda sivil haklar, yefliller, eflcinsel haklar›, hayvan haklar›, insan haklar›, nükleer karfl›t› hareketler, bar›fl hareketleri ve kürselleflme karfl›t› hareketler
örnek olarak verilebilir.
Yeni toplumsal hareketlerin özgün niteliklerini
s›ralamak.
Endüstri sonras› toplumun temel paradigmalar›na dayanan yeni toplumsal hareketler s›n›f temelli de¤ildir, herhangi s›n›fsal sorundan kaynaklanmaz, kat›l›mc›lar› yeni orta s›n›fa mensuptur ve çok çeflitli fark›ndal›klar› söz konusudur.
Kat›l›mc›lar kimliklerini toplumsal hareketin konusuna göre tan›mlarlar, homojen de¤ildirler.
Yeni toplumsal hareketlerde iktidar hedeflenmez, kültürel alanda dönüflümler amaçlan›r, yatay örgütlenme görülür, ademimerkeziyetçilik
esast›r. Gittikçe daha çok küresel nitelik kazanmaktad›r ve teknolojiden yo¤un biçimde faydalanmaktad›r.
Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramlar› ve
yaklafl›mlar› de¤erlendirmek.
Yeni toplumsal hareketleri aç›klamaya yönelik
iki temel kuram/ yaklafl›m söz konusudur. Birbirine rakip olarak da görülen ve ABD’de gelifltirilen bu yaklafl›mlardan ilki, bireylerin politik sistemde konumlanabilmek için bir toplumsal hareket içinde bir araya geldikleri ve rasyonel bir davran›fl gelifltirdikleri görüflünden yola ç›kmaktad›r.
Öte yandan Touraine’in öncülük etti¤i ikinci yaklafl›mda ise toplumsal hareket, kurulu düzene
meydan okuyan bireylerin davran›fl› olarak görülür. Burada kimlik yönelimli hareket yaklafl›m›
esast›r.
77
1. Afla¤›dakilerden hangisi eski toplumsal hareketlerdendir?
a. ‹flçi hareketi
b. Yeflil hareketi
c. Yeni bar›fl hareketi
d. New Age hareketi
e. Nükleer karfl›t› hareket
2. 1960’larda toplumsal hareketlerde yaflanan dönüflümle ilgili olarak hangisi söylenemez?
a. Endüstri sonras› topluma uygun hareketler ortaya ç›km›flt›r.
b. S›n›f analizine dayal› Marksist yaklafl›m toplumsal hareketi aç›klamada yetersiz kalm›flt›r.
c. S›n›f çat›flmas›n› esas alan iflçi hareketleri ço¤ald›.
d. Kimli¤i öne ç›karan hareketler görülmüfltür.
e. Toplumsal hareketler nitel ve nicel olarak h›zla
artm›fl ve çeflitlenmifltir.
3. 1960’larda toplumsal hareketleri kökten de¤ifltiren
süreci bafllatan ve dönemin sembolü olan ö¤renci hareketleri nerede ortaya ç›km›flt›r?
a. Çin
b. ABD
c. Almanya
d. ‹ngiltere
e. Fransa
4. Hangisi yeni toplumsal hareketleri tan›mlamak üzere kullan›lan kavramlardan de¤ildir?
a. Yeni politikalar
b. Kolektif eylem
c. Yeni popülizm
d. Neo-romantizm
e. Antipolitik
5. Hangisi yeni toplumsal hareketlere yön veren yeni
paradigman›n özelliklerinden de¤ildir?
a. Geleneksel sa¤ sol bölünmesinin reddi
b. Enformel, devams›z, ortama ba¤l› ve eflitlikçi eylem biçimleri
c. Yeni orta s›n›f›n geliflimi ve küçük burjuvazi
d. Çat›flma alan›n›n ekonomik alandan kültürel alana kaymas›
e. Ekonomik büyüme
6. Yeni toplumsal hareketler tan›mlamas›n› ilk olarak
kullanan kimdir?
a. Alberto Melucci
b. Manuel Castells
c. Alaine Touraine
d. Claus Offe
e. Charles Tilly
7. Hangisi yeni toplumsal hareketler yaklafl›m›na yöneltilen elefltirilerden de¤ildir?
a. Kimi eski hareketlerin de özerklik ve kimlik taleplerini vurgulamas›
b. Yeni ve eski toplumsal hareketler ayr›m›n›n önyarg›lara dayanmas›
c. Hareketlerdeki çeflitlili¤e karfl›n tan›mlamalar›n
tekçi olmas›
d. Endüstriyel toplum de¤erlerinden kaynaklanmas›
e. Bafllang›çtaki kapsam›n›n geniflletilmesi ve çok
farkl› hareketleri kapsamas›
8. Afla¤›dakilerden hangisi yeni toplumsal hareketlerin
özelliklerinden de¤ildir?
a. Ekonomik ç›karlara dayal›l›k
b. Ortak ideolojiye ba¤l›l›k
c. Performans, uygulama bak›m›ndan ademi merkeziyetçilik,
d. Kat›l›mc›l›k
e. Yenilikçi ve teatral olmalar›
9. Yeni toplumsal hareketlerin aktörleri bak›m›ndan
hangisi söylenemez?
a. Yüksek düzeyde kültürel fark›ndal›k sahibidirler.
b. S›n›f bilincine sahiptirler.
c. Kültürel yönelimlidirler.
d. Bütün biçimleriyle otoriteye karfl› dururlar.
e. Kendilerini içinde bulunduklar› hareketlerin konusundan yola ç›karak kodlamaktad›rlar
10.Touraine’in yaklafl›m› aç›s›ndan hangisi söylenemez?
a. Toplumsal hareketler post-endüstriyel toplum
modeli üzerine yap›land›r›l›r
b. Toplumsal hareket bir toplumsal duruma tepki
de¤ildir
c. Toplumsal hareket kurulu düzene meydan okuyan bireyin davran›fl›d›r
d. Toplumsal hareket politik sistemde konumlanabilmek için bir araya gelmifl bireylerin rasyonel
davran›fllar›d›r.
e. Toplumsal hareketler kimlik yönelimlidir.
78
“
Okuma Parças›
Almanya’n›n baflkenti Berlin “Atom santrallerine flimdi
son” bafll›kl› bir gösteriye tan›kl›k etti. Y›l›n en büyük
gösteri ve mitingine SPD Genel Baflkan› Sigmar Gabriel, Yefliller Eflbaflkanlar› Cem Özdemir ve Claudia Roth
baflta olmak üzere çok say›da politikac› kat›larak destek
verdi. Berlin Ana ‹stasyonu (Hauptbahnhof) ve Hükümet Mahallesi (Regireungsviertel) çevresinde toplanan
yüz bine yak›n gösterici Federal Hükümetin atom santrallerinin kullan›m süresini uzatma çabas›n› protesto
etti. Çok say›da sivil dernek ve inisiyatifin de destek
verdi¤i protesto eyleminde Merkel hükümeti on binlerin sesine kulak ver ça¤r›s›nda bulunuldu.
Berlin ‹dare Mahkemesi’nin “on binlerce insan çimleri
ezer gerekçesiyle Reichstag (Meclis) önüne yap›lmas›na
izin vermedi¤i miting için Hauptbahnhof’ta toplanan o
binlerce gösterici meydana s›¤mad›. Bund für Umwelt
und Naturschutz (BUND), Die Anti-Atom-Organisation
Ausgestrahlt ve das Netzwerk Campact’›n ça¤r›s› ile düzenlenen atom karfl›t› gösteri Hauptbahnhof önünde
bulunan Washingtonplatz’da saat 12.00’de bafllad›. Gösteriye Berlin’de faaliyet gösteren e¤lence kulüpleri de
destekte bulundu. Gösteri ve miting için yaklafl›k 3 bin
700 polis görev yapt›.
Bir Toplumsal Hareket Olarak “Irkç›l›k Karfl›t›
Dünya Kupas›”
Yavuz Y›ld›r›m
1968’in Avrupa’daki en önemli sonuçlar›ndan biri, günlük hayat› ve iliflkileri siyasal bir tart›flman›n içine çekmifl olmas›d›r. K›sa süren sars›nt›n›n uzun dönemli etkisi, çok farkl› konular›n art›k siyasal hareketlerin merkezi haline gelmesi, di¤er bir deyiflle aile, e¤itim tarz›,
cinsellik, kültürel iliflkiler gibi farkl› konular üzerinden
yeni siyaset yapma pratiklerini gelifltirebilmesi oldu.
1968-sonras›nda, “hareketler” art›k sadece bütün resmi
de¤il, ondan önce ve belki de sadece resmin içindeki
parçalar› önemsemeye bafllad›lar. Böylece, toplumsal
hareketler çok parçal› bir yap› seyrederken, siyasal
olan’›n zemini, uzun yüzy›llar sonra ilk kez bu kadar
geniflledi. Afla¤›da bir “örnek olay” çerçevesinde anlamland›rmaya çal›flaca¤›m gibi, bu zemin futbolu dahi
içine alm›fl durumda. Bu konu asl›nda tam olarak, Ranciere’in belirtti¤i, “iliflkisizleri iliflkilendirme” vurgusu
ile birlikte anlam kazan›p, yeni pratik aç›l›mlar için bize yol gösteriyor.
Hareketlerin konu baz›ndaki parçal› yap›s›n›n bir getirisi olarak, kat›l›m boyutunda farkl› kesimlerin, ›rklar›n,
bak›fl aç›lar›n›n bir araya gelebilmesi olana¤› olufltu. Bu
çok-seslilik eski tarz siyasetin pek de al›fl›k olmad›¤› ve
nas›l yönetilmesi gerekti¤ini bilmedi¤i bir aland›. 40. y›l›n› geride b›rak›rken, ‘68 bize hala bu sürecin nas›l yönetilece¤i ve etkili hale getirilece¤ine dair tart›flmalar›n
ortas›nda tutuyor; bugünkü ne yapmal› sorusunu, biraz
da eski ile yeninin, ‘68 do¤umlu bu tart›flmas› oluflturuyor. Günümüzde farkl› alanlarda harekete geçen oluflumlar, bu tart›flmay› teorik ve pratik boyutlar›yla birlikte deneyimliyorlar. Farkl› bir deyiflle, yaparken ö¤reniyorlar.
Irkç›l›k Karfl›t› Dünya Kupas›, bu teorik çerçevede, tam
da yeniden üretilen muhafazakar s›n›rlara karfl›, bir karfl›-hareket olarak, bir arada olma pratiklerini hayata geçiren bir “eylem”. Merkezinde spor ve daha da özelinde futbol olmas›, tam da ‘68 ruhuna uygun bir flekilde
gündelik hayat›n içinden üretilen bir karfl›-hareket olmas›n› sa¤l›yor. Bu hareket, oluflturulan s›n›rlar› aflmak
ad›na, farkl› kültürden insanlar›n bir araya gelmeleri
için birçok neden oldu¤unu ve futbolun “bile” bunlardan biri olabilece¤ini ortaya koyuyor.
Gösteri ve mitingle ilgili Sabah’a aç›klamalarda bulunan
Yefliller Partisi efl baflkan› Cem Özdemir “Söz konusu
olan çocuklar›m›z›n gelece¤idir. Atom enerjisi yerine
dönüfltürülebilir ve tasarruflu enerji kullanmam›z gerekiyor. Hükümet daha önceki anlaflma ve yasalara müdahale ederek Atom santrallerinin ömrünü uzatmaya
çal›fl›yor, bu çabalar› Eyaletler Meclisi’nde geçmeyecek
ve Anayasa Mahkemesi’ne gidecektir. Anayasa Mahkemesi de hükümeti hayal k›r›kl›¤›na u¤ratacak” dedi ve
“Türk ve göçmenlerin gösteriye destek verdi¤ini ancak
daha genifl ve sivil toplum düzeyinde de ülke politikalar›na destek vermek gerekti¤i ça¤r›s›nda bulundu.”
”
Kaynak: http://www.news-eu.com/haber/532-tumberlin-atom-icin-ayaga-kalkti.html
Tabii ki yeni nesil hareketlerin do¤as›na dair çok elefltiri getirildi ve bu devam ediyor. Yukar›da söyledi¤im
gibi ne yapmal› meselesine dair tart›flma olarak görüyorum bunu. Hareketlerin parçal› yap›s› ve s›n›f yerine
gündelik hayat pratiklerini öne ç›karan do¤as›, elefltirinin en merkezi noktas›. Hele ki içine futbol gibi, baflta
sosyalistler olmak üzere, toplumu dönüfltürmek ad›na
çaba gösteren kimi kesimlerin tüylerini diken diken
eden bir alana dair “hareket”, hiç de gündeme al›nmas› gereken bir mesele olarak görünmüyor. Ama bence
tam tersi. Çünkü dönüflüm, tam da bu tip-daha önce
önemsenmeyen- alanlarda bafll›yor.
Yukar›da çizdi¤im kavramsal çerçeve, sadece basit bir
girifl de¤il, yeni nesil hareketlerin asl›nda tarihsel arka
plan›n›n ne kadar güçlü oldu¤unu gösterme denemesi.
Birçoklar› taraf›ndan ilgisiz ve alakas›z görünebilir ama
asl›nda yeni toplumsal hareketler, yo¤un biçimde gündelik iliflkilerin ve s›radan meselelerin siyasetini yapmaya hevesli. Dolay›s›yla, hareketin öznesi, bilinç kazanm›fl bir eylemci ya da yurttafl de¤il, televizyonunun karfl›s›nda oturan ya da sokakta futbol oynayan herhangi
bir dünyal› olabilir.
1997’den beri ‹talya’n›n Bologna kentinin Casallechio
Di Reno “beldesinde” düzenlenen Irkç›l›k Karfl›t› Dünya Kupas›, her y›l daha fazla kifliyi televizyonlar›n›n karfl›s›ndan kald›r›p ya da sokaktan tutup çekip, kamp
alanlar›nda bir araya getiriyor. Türkiye’den kalk›p bu
etkinli¤e giden ilk ekip, biz Adana Demirsporlulard›.
Hem bir ilki gerçeklefltirmenin hem de “hareket”e dâhil
olman›n keyfini ve gururunu yaflad›k.
Bizi oraya götüren, ya da harekete geçiren, temel neden, sporla günlük hayat›n iç içe oldu¤u ve tüm bunlarla siyasetin ayr›lmaz bir parças› oldu¤u düflüncesiydi.
Sporun her türlüsü ile günlük hayat›n birbirinden ayr›lamaz oldu¤unu düflünenler için, sporda fliddet ya da
ayr›mc› davran›fllar, yine sokakla ilgilidir. Sokakta fliddet devam ederken, tribünde ya da stad/salon çevresinde olmamas›n› bekleyemeyiz. Ama bizim gibi sporseverler, fliddet ve ayr›mc›l›k karfl›tl›¤›n› kendi alanlar›ndan kurmaya bafllad›kça bunun soka¤a da mutlaka yans›mas› olacakt›r.
Irkç›l›k Karfl›t› Dünya Kupas›, tam da bu güdülerle harekete geçmifl insanlar›n eylemi. Sporun, gerek sahada ve tribünde yer alan mülteci ve göçmenlerle, gerekse kad›nlar ve eflcinsellerle birlikte yaflan›lan bir
deneyim oldu¤unu, olmas› gerekti¤ini vurgulayan ve
bu alandaki bizden olmayan her kesimle dayan›flma
içinde olman›n yollar›n› arayan bir giriflim. Burada,
79
hem sporun farkl› kesimleri bir araya getiricili¤inden
yararlan›l›yor hem de bu farkl›l›klar›n, göçmenlik, ayr›mc›l›k, homofobi gibi alanlarda neler yapabilece¤i
konufluluyor.
Bu y›l 8-12 Temmuz günleri aras›nda gerçeklefltirilen
etkinlik, a¤›rl›¤›n› cinsiyet ayr›mc›l›¤›na kayd›rm›flt›.
Festival alan›n›n birçok yerinde “Stop and Kick Sexism” pankart› yerlefltirilmiflti. Piazza Antirazzista (Irkç›l›k Karfl›t› Meydan) çad›r›ndaki etkinli¤in en büyük
ortak alan›yd›, göçmenlik ve güvenlik hukuku, sporda ayr›mc›l›k, kad›n bedeninin ticarileflmesi, sporda
homofobi, Avrupa’daki Afrika diasporas› ve 2010 Dünya Kupas› bafll›kl› sunumlar ve seminerler gerçeklefltirildi. Etkinli¤in bir di¤er ana konusu da, G8 zirvesiydi. 10 Temmuz’da, Bologna’daki gösterilere kat›l›m›
sa¤lamak için, futbol turnuvas›na ara verildi. Piazza’da G8 ile ilgili toplant›lar da yap›ld›. Etkinli¤in temel sloganlar›ndan biri, “kazanacak bir fley yok” olsa
da son gün çeflitli ödüller verildi. Piazza Antirazzista
Kupas›, alandaki sunum ve tart›flmalara katk›s›ndan
dolay Alman sendikac›lardan kurulu DGB tak›m›na;
Kick Sexism kupas›, kad›n-erkek kar›fl›k oyunculardan kurulu ve beyaz kurdela kampanyas›n› yürüten
Republica Internationale’ye verildi. Fair Play Kupas›
Bologna’n›n Pratello Cezaevi’nde tutuklularla maç
yapmaya giden Polisportiva Zelig tak›m›na; Kilometre
Kupas›, en uzaktan gelen ve Stand Up Space’te samba workshoplar› yapan Brezilyal› ekibe, Arkadafll›k
Kupas› geçen y›l ölen ve Antirazzisti ekibinin içinde
yer alm›fl Parmal› bir taraftar›n yak›nlar›na, Ultras Kupas› bar ve kahvalt› çad›r›nda çal›flan taraftarlara; Görünmezler Kupas›, Avrupa’ya göç edenlerin yaflad›klar›na dair bir site olan fortresseurope.blogspot.com’a
verildi. Bu kupa, çeflitli vize sorunlar›yla festivale kat›lamayan Afrikal› tak›mlara adand› ve sahnede bir süre tek bafl›na sergilendi.
Biz, sadece sahada oynayacak 7 kiflilik bir ekibi denklefltirip orada renklerimizi temsil ettik. Orada gündeme
ortak olup, derdimizi daha iyi anlatmak için, daha kalabal›k bir grupla gitmek gerekti¤ini fark ettik. Haz›rlad›¤›m›z duvar gazetesi oldukça ilgi toplasa da daha fazla
görsel malzeme veya sunumlara kat›lmak için farkl› dökümanlar haz›rlanabilirdi. Bir ilk deneyim olarak, flimdilik sadece gözlem yapma f›rsat› bulduk.
Ama orada ö¤rendi¤imiz kimi pratikleri burada, yaflad›¤›m›z flehirde veya kendi çevremizde hayata geçirmek
için de motive olduk. “Etkinli¤in bir benzerini Türkiye’de yapabilir miyiz-nas›l yapabiliriz” sorular› kafam›z-
80
da dolan›p duruyor. Sporun farkl› kesimleri bir araya
getirebilmesi, Türkiyeli toplumsal hareketlerin ve sivil
toplum örgütlerin de konusu olmal›. Böylece, bir yandan memleketin her anlamda “farkl› renkleri”, d›fllanm›fllar›, bizden görülmeyenlerini sürece katmak için de
bir araç kazanm›fl olurken, de¤iflimin günlük pratiklerden bafllamas› gerekti¤ine dair sesi, biraz daha gür ç›karm›fl oluruz. Bu süreç, kurumsal alanda gittikçe meflrulu¤unu ve sempatisini yitiren siyasetin, “iliflkisizleri
iliflkilendirme” gücüne sahip oldu¤unu ortaya koyarak,
fazlas›yla ö¤retici olacakt›r.
1. a
Kaynak: http://www.birikimdergisi.com/birikim/makale.aspx?mid=566
5. e
2. c
3. e
4. b
6. c
7. d
8. a
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketlerde
Yaflanan Dönüflüm” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketler
Anlay›fl›n›n Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yaklafl›m›na Yönelik Elefltiriler” yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketlere ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketlere ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
81
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Yaflanan temel dönüflümün kayna¤›, endüstri devriminin ve modernizmin sona ermesi ve endüstri sonras›
toplumdan postmodern topluma geçilmesi ve bunun
sonucunda modern dönemin koflullar›nda ortaya ç›km›fl toplumsal hareketlerin varl›klar›n› sürdürememesi,
yeni ortaya ç›kan hareketlerin de eski yaklafl›mlarla
aç›klanamamas›d›r.
A¤artan, T.; Choi, W. Y.; Huynh, T. (2008). Kapitalist
Dünyan›n Dönüflümü: 1750-1850. Martin, G. W. (Ed.)
Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten Gelen Dalgalar. (s.21-86) (Çev. Deniz Keskin.) Versus Kitap.
Atkinson, J. D. (2010). Narrative Capacity, Resistance
Performance, and the “Shape” of New Social Movement Networks. Communication Studies, 61 (3),
321-338
Buechler, S. M. (1995). New Social Movement Theories.
The Sociological Quarterly, 36 (3), 441-464
Calhoun, C. (1993). “New Social Movements” of the
Early Nineteenth Century. Social Science History,
17, (3), 385-427
Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik Pradigmalar ve Sosyal Hareketler. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r),
(109-130)
Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.
Philadelphia: Open University Press.
Çay›r, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›
Çetinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:
Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Çölo¤lu, D. Ö. (2010). Türkiye’de Yeni Orta S›n›f Üzerine Bir Analiz, Iss›z Adam; Yuppie Alper. Marmara ‹letiflim Dergisi. 16, 187-200
De La Piscin, T. R. (2007). Social Movements in the Public Sphere New Forms of Communication Arise and
Transgress Old Communication Codes. Zer english
edition, 1, p. 63-87
Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction. Blackwell Publishing.
Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde Toplumsal Hareketler: Ça¤dafl Radikal Siyasetin Soya¤ac› Üzerine
Düflünceler. Çetinkaya, Y.D. (Der), Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nlar›.
Eder, K. (1985). The “New Social Movements”: Moral
Crusades, Political Pressure Groups, or Social Movements? Social Research, 52 (4), 869-890
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin
E¤itimi Aç›s›ndan Do¤urgular›. (Çev. R. Günlü),
Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 25, (1)
Götting, A. C. (2010). New Social Movements. Grin Verlag. Norderstedt, Germany
S›ra Sizde 2
Yeni toplumsal hareketler kavram›na kaynakl›k eden
temel paradigman›n özellikleri, eflitlik, farkl›l›k, kat›l›m
ve kimlik inflas›n› esas alan yeni bir kimlik politikas›d›r.
Bireylerin kolektif aktör olma biçimleri enformel, devams›z, ortama ba¤l› ve eflitlikçidir. Politikadaki geleneksel sa¤ sol bölünmesi reddedilmifltir.
S›ra Sizde 3
YTH’nin kavramsallaflt›rmas›n› yöneltilen temel elefltiri
ön yarg›l› ve tekçi bir yaklafl›m olarak, toplumsal hareketlerdeki tarihsel evrilme ve geliflme sürecini göz ard›
etmesi. Eski ve yeni hareketler aras›ndaki benzerlikleri
yok saymas›.
S›ra Sizde 4
YTH’nin temel özellikleri, yeni orta s›n›fa dayal›, maddecilik sonras› yönelimlere sahip, az ya da çok ortak bir
ideolojinin söz konusu olmas›d›r. Performans, uygulama bak›m›ndan ademi merkeziyetçi, kat›l›mc›, yenilikçi
ve teatraldir. Kimliklerin d›fla vurumu esast›r, siyasal ya
da ekonomik yönelimli olmaktan çok kültüreldir.
S›ra Sizde 5
Yeni toplumsal hareketlerin postmodern topluma özgü
olmas›, kimlik yönelimli olmas›, kültür alan›nda varl›k
göstermesi, bireyselleflmenin artmas›, yeni orta s›n›f›n
kat›l›m›, küresel ve ulusüstü niteli¤in giderek artmas›.
S›ra Sizde 6
Küresel toplumsal hareketler teknolojik geliflmelerden
olabildi¤ince yararlanmaktad›r. Etkinlik alan› belirli bir
mekan ile s›n›rl› kalmamaktad›r giderek daha çok ulus
üstü etkinlikler düzenlenmektedir.
82
Haarstad, H. (2009). Globalization and the New Spaces
for Social Movement Politics: The Marginalization of
Labor Unions in Bolivian Gas Nationalization. Globalizations, 6, (2), 169-185
Hannigan, J. A. (1990). Apples and Oranges or Varieties of the Same Fruit? The New Religous Movements
and the New Social Movements Compared. Review
of Religous Research, 31 (3), 246-258
Johnston, H.; Larana, E.; Gusfrield, J.R. (1999). Kimlikler, fiikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K. Çay›r), 131-161
Kendall, D. (2005). Sociology In Our Times, Thomson
Wadsworth.
Kökalan Ç›mr›n, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketler
ve Kentsel Yaflam. Gümüflhane Üniversitesi Sosyal
Bilimler Elektronik Dergisi, 2, 45-58
Mackenzie, J. (2004). The Continuing Avalanche Of
Historical Mutations: The New Social Movements.
Social Alternatives, 23 (1), 50-55
Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 17502005; Dipten Gelen Dalgalar. (Çev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap
Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Action
in The Informaton Age. Cambridge University Press
Melucci, A. (1999). Ça¤dafl Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas›. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r), ss.81-108
Meyer, D. S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social Movements; Identity, Culture and The State. Oxford
University Press.
Offe, C. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Kurumsal Politikan›n S›n›rlar›n›n Zorlanmas›. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r),
ss.53-80
Reger, J.;Myers,D.J.;Einwohner,R.L. (Ed) (2008). Identity Work in Social Movements. University of Minnesota Press
Scott, A. H.; Benford, R. D. (2004). Collective Identity,
Solidarity and Commitment. Snow, A.; Soule, A. S;
Kriesi, H. (2004). The Blackwell Companion to Social Movements. (Ed: David A. Snow, Sarah Anne
Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing
Snow, A.; Soule, A. S; Kriesi, H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. (Ed: David A.
Snow, Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing
fiimflek, S. (2004 ). New Social Movements in Turkey
Since 1980. Turkish Studies, Vol. 5, No. 2, pp.111139
fientürk, Ü. (2006). Küresel Yeni Sosyal Hareketler Ve
Savafl Karfl›tl›¤›. C. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 30,(1)
ss. 31-46
Tilly,C. (2004). Toplumsal Hareketler. ‹stanbul: Babil
Yay›nlar›.
Tilly, C. (2008). Toplumsal Hareketler 21. Yüzy›la Giriyor. Çetinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nlar›.
Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.
Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na
Haz›rlayan; K.Çay›r), ss.35-52
Wieviorka, M. (2005). After New Social Movements. Social Movement Studies, 4, (1), pp. 1-19
Williams, D. M. (2009). Anarchists And Labor Unions:An
Analysis Using New Social Movement Theories.The
Journal of Labor and Society, 12, pp. 337-354
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Kimlik kavram›n›n tan›mlanmas›na iliflkin de¤erlendirmeleri tan›mlayabilecek,
Kimlik ve yeni toplumsal hareketler aras›ndaki iliflkiyi de¤erlendirebilecek,
Yeni toplumsal hareketler ba¤lam›nda kimli¤in boyutlar›n› de¤erlendirebilecek,
Toplumsal hareket ve kimlik aras›ndaki etkileflimi aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kimlik
• Kolektif Kimlik
• Yeni Toplumsal Hareketler
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Yeni Toplumsal
Hareketler ve
Kimlik
• G‹R‹fi
• K‹ML‹K KAVRAMI
• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER VE
K‹ML‹K
• K‹ML‹⁄E DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLER
• TOPLUMSAL HAREKET
BA⁄LAMINDA K‹ML‹K
• K‹ML‹K ‹LE TOPLUMSAL
HAREKETLER‹N ETK‹LEfi‹M‹
ve Kimlik
G‹R‹fi
1960’lardan bu yana giderek artan bir yo¤unlukta ve çeflitlilikte görülmekte olan
yeni toplumsal hareketlerin en belirgin özelliklerinden biri de kimlik olgusudur.
Kimlik, postmodern ya da endüstri sonras› toplum olarak adland›r›lan toplumsal
yap›da küreselleflmenin etkisiyle dönüflüme u¤ram›fl, böylece kimli¤in yeni ve
farkl› yönleri öne ç›kmaya bafllam›flt›r. H›zla de¤iflen dünyada kimlik olgusu da dinamik bir yap› göstermektedir. Çoklu kimliklerin giderek yayg›nlaflt›¤› günümüzde kimliklerin, kabul görme ve toplumsal yap›da, kamusal alanda tan›nma talepleri yo¤unluk kazanm›flt›r. Bu koflullar toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun
merkezî bir rol oynamas›na yol açm›flt›r.
Küreselleflmenin bütün yo¤unlu¤uyla yafland›¤› günümüzde, geleneksel nitelikteki siyasal ve toplumsal yap›lar çözülürken simgesel s›n›rlar, kültürel farkl›l›klar ve etnik çat›flmalar daha çok önem kazanm›flt›r. Bu olgulara yüklenen anlamlar
da giderek daha farkl›laflm›flt›r (Sackmann, Peters ve Faist, 2003:1). Söz konusu geliflme toplumsal hareketlere yön veren paradigmalar› dönüfltürmüfltür. Yeni toplumsal hareketler, ideolojiler ba¤lam›nda ve s›n›f temelli gerçekleflen eski toplumsal hareketlerden farkl› olarak dünyada yaflanan dönüflümleri yans›tmaktad›r. ‹deolojik temelde de¤il de kimlikler temelinde yeni yap›lanmalar ortaya ç›kmaktad›r.
Kimlik olgusu, çat›flma halindeki “uygarl›klar alan›” olarak tan›mlanabilecek
günümüz dünyas›nda özellikle Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan ideolojilerin yerini alm›flt›r (Maalouf, 2009:181,184). Dünyada “kimliklerin çoklaflmas› ve
patlamas›” olarak tan›mlayabilece¤imiz bir süreç yaflanmaktad›r. Kolektif gruplar
gelifltirdikleri yeni kimliklerini bütün kanallarla alenilefltirme ve kamulaflt›rma çabas› içindedir (Alankufl,1996; Akt. Gökalp, 2004: 60).
Eski toplumsal hareketlere kaynakl›k eden paradigman›n dönüflüme u¤ramas›
ve yeni toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›yla birlikte toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilen yaklafl›mlarda da köklü de¤iflimler gözlenmifltir. Önceki
yaklafl›mlar›n yeni toplumsal hareketleri aç›klamada yetersiz kald›¤›n› öne süren
otoriteler, toplumsal hareketlere kaynakl›k eden çat›flmalar›n siyasal yönlerine a¤›rl›k veren ve kimli¤in bugün neden önem kazand›¤›n› aç›klayabilen bir yaklafl›ma
ihtiyaç oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bu do¤rultuda kaynak hareketlili¤i paradigmas›n›n
yan› s›ra kimlik yönelimli paradigma da yeni toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltiren temel bir yaklafl›m olarak ortaya ç›km›flt›r (Cohen, 1999:110,121).
86
Kimlik tart›flmalar›
sosyolojide hep ön planda
olmufltur ancak net bir
kimlik anlay›fl›ndan söz
edilemez. Kimlik kavram›,
genifl kapsamda bireyin
kendi benlik duygusuna,
kendine iliflkin duygular›na
ve düflüncelerine gönderme
yap›larak kullan›lmaktad›r
(Marshall,1999:407).
Toplumsal hareketler ba¤lam›nda “kimlik” olgusu, küreselleflme sürecine koflut
olarak çoklu, farkl› ve melez kimliklerin ortaya ç›kmas›n›n bir do¤urgusu olarak
büyük önem kazanm›flt›r. Yeni toplumsal hareketlerin çözümlenebilmesi ve anlafl›labilmesi için kimlik kavramsal›n›n irdelenmesi, kimli¤in boyutlar›n›n ve toplumsal hareketlerle etkilefliminin de¤erlendirilmesi gerekmektedir.
Erik Erikson(19021994) Danimarka
kökenli Alman
psikolog ve
psikanalist. Sosyal
geliflim kuram›n›
gelifltirmifltir. ‘Kimlik
krizi’ kavram›n› ilk
ortaya koyan bilim
adam›d›r.
‹kinci Dünya Savafl›
s›ras›nda kiflisel ayn›l›k ve
tarihsel süreklilik
duygusunu kaybetmifl
hastalara at›fla “kimlik
krizi” kavram›n› gelifltiren
Erikson, bunu insan›n sekiz
yaflam evresi modeline
uyarlam›fl ve gençlik
dönemini potansiyel kimlik
kar›fl›kl›¤›ndan oluflan
evresel bir kriz dönemi
olarak tan›mlam›flt›r
Kimlik (identity) kavram›n›n
kökeni süreklilik ve ayn›l›k
ifade eden Latince “idem”
kökünden gelmektedir ancak
20. yüzy›la kadar popüler bir
kavram olmam›flt›r
Türkçede ise kimlik hüviyetin
karfl›l›¤› olarak
kullan›lmaktad›r, kökeni
“kim” soru zamirine
dayanmaktad›r. TDK
sözlü¤ünde de kimlik,
toplumsal bir varl›k olarak
insan›n nas›l bir kimse
oldu¤unu gösteren belirti,
nitelik ve özelliklerin bütünü
olarak tan›mlanmaktad›r.
K‹ML‹K KAVRAMI
Günümüz dünyas›nda “kimlik” en büyüleyici ve en ilgi çekici kavramlardan biri
haline gelmifltir. Kimlik, bir özellik ve bir nitelik ifade eder. Ayn› zamanda farkl›l›klar› da ortaya koyan kimlik en genifl anlam›yla bireyin bütün özelliklerini kapsar. Bu ba¤lamda bireyin kendini nas›l gördü¤ü ve toplum taraf›ndan nas›l alg›land›¤› kimlikle yak›ndan iliflkilidir (Aflk›n, 2007: 213).
Kimlik kavramsal›n›n sosyal bilimlerdeki geçmifli görece yeni olsa da oldukça
zengin bir alanyaz›na sahiptir. Psikoloji ve sosyoloji alanlar›nda çeflitli yaklafl›mlarda ele al›nan kimlik olgusu 1940’larda Erikson’un öncülü¤ünde sosyal bilimlerde
kullan›lmaya bafllanm›fl, kuramlaflt›rma çabalar› gözlenmifl ve deneysel araflt›rmalar gerçeklefltirilmifltir (Vryan, Adler, Patricia ve Adler, 2003: 367).
Bireyin kim oldu¤una iliflkin bir kavram kimlik, devam eden bir süreç halindedir ve ifllenmektedir bu nedenle tamamlanm›fl bir süreci ifade etmez. Sürekli bir
dönüflüme ve dahas› parçalanm›fll›¤a maruzdur (Martin ve Nakayama, 2007:154;
Hall, 1996:4; Shi, 2005: 57). Kimli¤in bu dinamik yap›s› toplumsal yap›yla ve toplumsal yap›da meydana gelen dönüflümlerle etkileflimi aç›s›ndan önem tafl›r. Bireyler kimliklerini toplumsal yap›larla etkileflim içinde sürekli olarak infla ederler.
Kimli¤in bu özelli¤i onun ayn› zamanda kurgusal olarak ve bireylerin zihinsel süreçleri kanal› ile biçimlendirildi¤inin bir göstergesidir.
Hall’a (1993) göre kimliklerin varl›¤› temel olarak kurgusald›r. Ulusal kimlikler
genelde safl›k, homojenlik iddias›yla sunulur ancak gerçekte kurgusald›r ve melez
kimlikler oluflturulabilir. Hobsbawm (1993) da bu ba¤lamda aidiyet gruplar›n› zihinsel topluluklar olarak nitelendirmifltir (aktaran Bilgin,1999: 78-79).
Bireylerin sahip olduklar› kimliklerin çok katmanl› bir yap›s› vard›r. Birçok kimli¤in ayn› zamanda tafl›nmas› söz konusu olabilmektedir. Kimliklerin çok katmanl› yap›s› bütüncül bir kimlik tan›m› yap›lmas›n› zorlaflt›rmaktad›r. Kimlikler bireylerin toplumsal yap›daki konumlar›, içinde bulunduklar› belirli gruplar ve toplumsal
kategoriler ile yak›ndan iliflkilidir. Smith-Lovin (2003:169) bu ba¤lamda kimli¤i üç
boyutta s›n›fland›rm›flt›r:
a. Toplumsal yap›daki konumlarla ba¤lant›l› rol kimlikleri
b. Grup ve örgütlere üyelikle ba¤lant›l› toplumsal kimlikler
c Baz› kiflisel özelliklerle ve baz› niteliklerle özdeflleflmenin sonucu olarak kategori üyeliklerinden kaynaklanan kimlikler
Kimlik konusunda çok say›da farkl› yaklafl›m gelifltirilmifltir. Genel kabul görmüfl tek bir yaklafl›mdan söz edilemez. Bu nedenle kimli¤in tan›mlanmas›na iliflkin
yaklafl›mlar› de¤erlendirerek, ortak noktalar›n üzerinde durmak yararl› olacakt›r.
Kimlik tart›flmalar› temelde iki gelene¤e ayr›labilir (Marshall,1999:405):
a. Psikodinamik yaklafl›mlar ve
b. Sosyolojik yaklafl›mlar
Psikodinamik ve sosyolojik yaklafl›mlar, kimli¤i tutarl› ve yaflam boyunca çok
az de¤iflen bir nüve ya da öz -gerçek ben- olarak gören özcü yaklafl›mlardan farkl› olarak kimli¤in de¤iflkenli¤ine ve infla edilen bir süreç olufluna vurgu yapar. Fre-
4. Ünite - Yeni Toplumsal Hareketler ve Kimlik
87
ud’un görüfllerinden kaynaklanan psiko-dinamik gelenek, psiflik yap›n›n sürekli
ama genellikle çat›flan bir kimli¤i içerdi¤ini varsayar. Erikson ise topluluk ile birey
aras›nda ba¤ kurarak kimli¤i, hem bireyin kiflisel özünde hem de toplumsal boyutunda yerleflmifl bir süreç olarak görmüfltür.
Sosyolojik gelenekte kimlik kuram› sembolik etkileflimcilikle ba¤lant›l›d›r ve
William James ile G.Herbert Mead’›n tart›flt›¤› pragmatik benlik kuram›na dayand›r›l›r. Benlik, insanlar›n iletiflim ve dil arac›l›¤›yla kendi do¤alar› ve toplumsal dünya üzerinde düflünmelerini sa¤layan insana özgü bir yetenektir. Benlik iki aflamal›d›r: ‹çteki öznel, yarat›c›, belirleyen ve bilinmeyen ben (I), d›fltaki, belirlenmifl ve
toplumsal aflamay› yans›tan ben (me). Goffman ve Berger ilerleyen süreçte kimli¤in toplumsal olarak verilmifl, sürdürülmüfl ve dönüfltürülmüfl bir fley oldu¤unu
belirtir. Postyap›salc› yaklafl›ma göre ise benlik, bizim kim oldu¤umuzu belirleyen,
kimlik duygumuzu biçimlendiren kiflisel niteliklere, yeteneklere ve davran›fl biçimlerine atfedilen anlamlard›r (Marshall,1999:405-406).
Bu alandaki çal›flmalar büyük ölçüde Mead’›n (1934) kendilik ve topluma iliflkin kuramsal çabalar›na dayanmaktad›r. Bireysel kimlikler, kimliklerin toplumsal
gruplarla ba¤lant›s›na oldu¤u kadar kolektif kimlik yap›s›na iliflkin de temel katk›lar sa¤lam›flt›r. Mead, kendilik ve toplum aras›nda diyalektik bir iliflki oldu¤unu
öne sürer. Önceden var olan toplumsal yap›lar, anlamlar ve ba¤lamlar kendili¤in
geliflim koflullar›n› belirler ve kendilik baflkalar›yla etkileflim içinde sosyal yap›lar›,
anlamlar› ve ba¤lamlar› biçimlendirir. Mead’›n yaklafl›m› ve izleyicileri olan sembolik etkileflimciler üç temel varsay›mdan hareket ederler (Blumer, 1969 aktaran
Hunt ve Benford,2004:435). Buna göre;
1. Bireysel kimlik sembolik etkileflim süreciyle oluflur.
2. Etkileflim sürecinde dil merkezi rol oynar.
3. Kimlik, bir yap› olarak bir taraftan toplumsal yap›, anlam ve ba¤lam taraf›ndan biçimlendirilir di¤er taraftan da onlar› flekillendirir.
Sembolik etkileflimcilik gelene¤ine göre kimlik kavramsal›, kiflinin kendisini tafl›d›¤› çeflitli ve farkl› kimliklerin kombinasyonu olarak görmesini ve sosyal iliflkiler
a¤›nda yer alan rollere iliflkin içsellefltirilmifl anlamlar setini ifade eder (Streyker,
Owens ve White, 2000:6). Kimlik kuram›, prototip sorusu, ‘neden baz› insanlar
bofl zamanlar› oldu¤u bir ö¤leden sonras› arkadafllar›yla golf oynarken baz›lar›
çocuklar›n› hayvanat bahçesine götürür? ’ olan yap›sal sembolik etkileflimcilik
kaynakl› rol iliflkili tercih-seçim davran›fl› kuram›d›r. Sembolik etkileflimci çerçeve
bireylerin, yaflamlar›ndaki tercihleri alg›layabilen aktörler olduklar›n› varsayar. Etkileflim ve davran›fllar durumlar›n, ba¤lamlar›n tan›mlanmas›yla biçimlendirilir. Tan›mlamalar etkileflim sürecinde gelifltirilen paylafl›lm›fl inan›fllar temelinde yap›l›r
(Stryker, 2000:26).
Tajfel (1978) ve Turner (1985) gibi sosyologlar taraf›ndan kimli¤in çeflitli boyutlar›na yönelik, özellikle bireysel ve grup kimli¤i aras›ndaki iliflkiler ba¤lam›nda çok
say›da çeflitli araflt›rmalar yap›lm›flt›r (Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994:11). Tajfel’in öncülük etti¤i toplumsal kimlik yaklafl›m› gerek kimlik olgusunun gerekse
toplumsal hareketler ba¤lam›nda toplumsal kimliklerin anlafl›lmas›na yard›mc› olacak niteliktedir.
Toplumsal kimlik, bireylerin kim olduklar›na ve baflka insanlar›n da kendilerine ve di¤erlerine iliflkin anlay›fllar›n› ifade eder (Jenkins, 2002: 3-5).
Bireylerin içinde bulunduklar› kategoriler aras›ndaki çat›flmalar› aç›klamaya çal›flan toplumsal kimlik kuram›, grup ve toplumsal kategori kavramlar›n› efl anlam-
Kimlik iki boyutta ele
al›nabilir: Öznel kimlik:
Bireyin kendine iliflkin
alg›s›na dayal› tan›mlad›¤›
kimlik. Nesnel kimlik: Bireyin
kendine iliflkin alg›s›ndan
ba¤›ms›z, biyolojik ve
sosyolojik olarak sahip
oldu¤u kimlik.
Kimlik konusunda psikolojik
ve sosyolojik yaklafl›mlar›n
yan› s›ra sosyal-psikolojik
yaklafl›m da söz konusudur.
Sosyal-psikolojik yaklafl›m,
klasik yaklafl›mlara ek
olarak özellikle kendilik ve
kimlik kavramsallar›na
iliflkin varsay›mlar›yla
modern sosyolojik
düflüncede önemli bir yer
alm›flt›r (Stryker
vd.2000;Cerulo, 1997
aktaran Hunt ve Benford,
2004:435).
Henri Tajfel (19191982) Polonya
kökenli ‹ngiliz sosyal
psikolog,
önyarg›lar›n biliflsel
boyutlar›na ve
toplumsal kimlik
kuram›na iliflkin
çal›flmalar›yla
tan›nm›flt›r.
88
Kimlik karmafl›k bir yap›d›r.
Bireyin toplam bütün kimli¤i
birbiriyle örtüflen, üst üste
gelen boyutlardan ya da alt
kimliklerden ibarettir.
Kimlik, milliyet, etnisite,
bölge, cinsiyet, cinsellik,
yafl, kuflak, meslek, politik
üyelik, çeflitli sosyal
gruplara üyelik (ortak hobi
ya da ortak deneyim vb) ve
yasa d›fl› gruplarda yer
almak ile yak›ndan iliflkilidir
(Imahori ve Cupach,
2005:197).
l› olarak kullan›r. Buna karfl›n kimlik kuram› grup ve kategoriler aras›nda ayr›m yapar. Kategori ayn› karakteristikleri paylaflan bireyleri kapsarken (Katolik, Katalonyal›, eflcinsel vb) grup, etkileflim içindeki bireylerin ifllevsel bir birimidir. Bireyler
kategoriler içinde de¤il gruplar içinde yaflarlar (Stryker, 2000:30). Kimlik kuram›na
göre bireyin üyesi oldu¤u toplumsal gruplar, bireyin duygu, düflünce ve davran›fllar›n› belirlemede önemli bir rol oynar. Kuram toplumsal kimli¤in bireyin ait oldu¤u gruplara ba¤l› olarak geliflti¤ini varsayar (Tajfel, 1982; Turner, 1978 aktaran Aflk›n, 2007: 214). Bu noktada toplumsal kimlik ve toplumsal hareket aras›ndaki etkileflimin, hareketin içinde yer alanlar›n oluflturdu¤u grup yap›s›n›n, de¤erlerinin,
hedeflerinin ve üyeler aras›ndaki iliflkilerin ürünü oldu¤u söylenebilir.
Toplumsal kimlikler çoklu bir yap›ya sahiptir. Bireyler ayn› zamanda birden
fazla gruba üye olabilirler ve birçok kimli¤i tafl›mak durumunda kalabilirler. Deaux (1991)’e göre sosyal kimlikler gönüllü-gönülsüz ve istenir-istenmez biçiminde
s›n›fland›r›labilir. Gönüllü kimlik bireyin kendisinin seçti¤i kimlik, gönülsüz kimlik
ise özgür seçimi gerektirmeyen, baflkalar›n›n bireyi kategorize etmesiyle oluflan
kimliklerdir. ‹stenir kimlikler bireyin hakk›nda olumlu oldu¤u düflünülen, istenmez kimlikler ise olumsuz oldu¤u düflünülen kimliklerdir. Bu ba¤lamda kimlikleri flu örneklerle aç›klayabiliriz (aktaran Gudykunst ve Kim, 2003: 98):
a. Gönüllü-istenir kimlikler: Katolik, kulüp üyeli¤i, demokrat-cumhuriyetçi, feminist, arkadafl, efl, anne-baba, ö¤renci.
b. Gönüllü-istenmez: Alkolik, ba¤›ml›, eflcinsel, sigara kullanan.
c. Gönülsüz-istenir: Afro-Amerikan, k›z-erkek evlat, Hispanik, Yahudi, erkek,
kad›n.
Kimlik konusunda gelifltirilen farkl› yaklafl›mlar kimlik olgusunu çeflitli yönleriyle aç›klamaya çal›fl›r ancak bütüncül bir aç›klaman›n gelifltirilebilmesi söz konusu yaklafl›mlar›n eksikliklerinin giderilmesi ve belirli bir sentezle ele al›nmas›na
ba¤l›d›r. Kimlik kavramsal›na iliflkin farkl› yaklafl›mlar›n içerdi¤i sorunlar›n çözümlenmesi, kimlik kavramsal›n›n potansiyelini toplumsal hareket kuram› ve araflt›rmalar› aç›s›ndan daha belirginlefltirebilir. Bu sorunlar› flöyle ifade edebiliriz (Stryker,
2000:25-26):
1. Toplumsal kategori ve grup kavramlar›n›n birbirlerine denk olarak ele al›nmas›, ayn›laflt›r›lmas›.
2. Toplumsal hareketler ve bu hareketlere kat›lanlar aras›ndaki iliflkilere yönelik önemli sorular sorma ve bu sorular› cevaplama konusunda yetersizlik.
3. Bir hareketin bütün olarak de¤erlendirilmesi ya da farkl› hareketler aras›nda
karfl›laflt›rma yap›labilmesi için yeterli olan kimli¤in kategorik, kültürel ve
kolektif kavramsallaflt›r›lmalar›n›n aktörlerin farkl› hareketlerinin çözümlenmesinde yetersiz kalmas›.
4. Bireysel ve kolektif kimlikler aras›ndaki iliflkilerdeki önemli kuramsal ve deneysel konular› çözen tan›mlamalarda bireysel ve kolektif kimliklerin birlefltirilmesi.
5. Bireysel ve kolektif kimliklerin pekifltirici niteli¤inin önemli konular› aç›klad›¤›n›n varsay›lmas›.
6. Sadece harekete dayal› kimlik çözümlemesinin, kimlik ve harekete kat›l›m›n
çok yönlü iliflkilerini anlama konusunda yetersiz olmas›.
SIRA S‹ZDE
1
Kimli¤in tan›mlanmas›na
iliflkin yaklafl›mlarda vurgulanan temel noktalar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
89
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER VE K‹ML‹K
Toplumsal hareketler konusunda çal›flan otoritelerden bir k›sm› hareketlere flikayetler, kaynaklar ve d›fl güçler taraf›ndan sa¤lanan f›rsatlar aç›s›ndan d›flar›dan bakarken di¤er k›sm› öz bilinçli kararlar, hareketlerin içindeki de¤erler ile aktörlerin
harekete kat›lmadan önce ve kat›ld›ktan sonraki durumlar› ve hareket içindeki yerleri ba¤lam›nda bakm›fllard›r (Meyer, 2002:12).
Bilgin (1999: 173)’in belirtti¤i gibi, farkl›l›¤›n yüceltildi¤i ça¤›m›zda her yerde
cinsiyet, kültür ve do¤a ile ulusal ve bölgesel kod farkl›l›klar› olabildi¤ince ortaya
konulmaktad›r. 1960’larda otoriteler s›n›f temelli olmayan feminist, çevreci ve sivil
haklar gibi toplumsal hareketleri, devrimci iflçi s›n›f›n›n yoklu¤u ve bunun yaratt›¤› hayal k›r›kl›¤› ile sosyalist devletlerdeki demokratik olmayan e¤ilimler nedeniyle demokratik de¤iflimlerin yeni arac›lar› olarak de¤erlendirmifllerdir. Bu ba¤lamda
kolektif kimlik, hareketlili¤in ve bireylerin toplumsal hareketlere kat›l›mlar›n›n bir
etkeni olarak s›n›f bilincinin yerini alm›flt›r (Hunt ve Benford, 2004:437).
1960’lar›n sonlar›nda Amerikal› sosyologlar taraf›ndan, toplumsal hareketlere
kat›lanlar›n kimliklerine yönelik ilginin artt›¤› vurgulanm›flt›r. Ralph Turner (1969),
kiflisel kimlik ile kiflisel dönüflümü toplumsal hareketler alan›n›n giderek önemi artan konular› olarak belirtirken Klapp (1969), kolektif kimlik aray›fl›n› modern toplumun fakirlefltirdi¤i etkileflime bir karfl›l›k olarak de¤erlendirmifltir (Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994:10). 1960’lardaki dönüflümle birlikte toplumsal s›n›flar›n ya
da kurumsal otoritelerin siyasi, ekonomik taleplerinin, bireylerin yeni toplumsal
hareketlere kat›l›mlar›nda belirleyici olmad›¤› görüflü egemen olmufltur. Art›k bireyler yeni kimliklerinin ve yaflam tarzlar›n›n tan›nmas›n› ve kabul görmesini talep
etmektedirler (Poletta ve Jasper, 2001:286).
Inglehart (1990), toplumsal de¤iflme ile kimlik arayan davran›fllar aras›ndaki
iliflkinin postmodernizmin dört özelli¤inden kaynakland›¤›n› öne sürer (aktaran
Johnston, Larana ve Gusfield,1999:139);
• Maddi zenginlik,
• Afl›r› bilgi yüklemesi,
• Alternatif kültürel çeflitlili¤in birey üzerinde yaratt›¤› karmafla,
• Sistemin bireyin kendini tan›mlamas› için kurumsal temelli ve kültürel normatif alternatifleri sa¤lama konusunda yetersizli¤i.
Yeni toplumsal hareketlerin oluflumu kolektif kimlik aray›fl›na dayan›r (Johnston vd. 1994 aktaran Hunt ve Benford,2004:437). Yeni toplumsal hareketleri eski
hareketlerden ay›ran temel özelliklerden biri de önceki hareketlerde zay›f olan ve
geri planda kalan kimlik boyutudur. Hareketlere ivme kazand›ran etkenler ve flikâyetler kimlik sorunsal›yla iliflkili kültürel ve sembolik konulard›r (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:136).
Yeni toplumsal hareketler yaklafl›m›na göre hareketlerin temelini kimlik aray›fl› oluflturur. Harekete yol açan etkenler, harekette yer alan aktörlerin kendilerini
güçlü hissedecekleri farkl› bir toplumsal gruba ait olma duygusu ba¤lam›nda, kültürel ve sembolik temalar etraf›nda yo¤unlaflmaktad›r. Bunlar egemen sistemi sorgulayan alt kültürel yönelimlerdir (Melucci, 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gusfield,1994:139).
Toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun yeni bir konu olmad›¤›n›n öne sürülmesine karfl›n yeni toplumsal hareketlerle iliflkili yeni kimlik politikalar›nda yeni
olan özellik, farkl›l›k ve ötekilik üzerine yap›lan vurgudur. Modern zamanlarda
toplumsal hareketlere yön veren itici güç eflitlik ideali iken yeni toplumsal hareket-
Yeni toplumsal hareket
kuramc›lar›na göre, kolektif
davran›fl biçimlerinde
gözlenen köklü dönüflümlere
toplumsal yap›daki
dönüflümler yol açm›flt›r.
Yeni yap›y› Touraine (1981)
postendüstriyel, Melucci
(1996) enformasyon,
Castells (1997) a¤ toplumu
olarak adland›rm›flt›r
(Poletta ve Jasper,
2001:286).
D’Emilio (1983) bireyin özel
yaflam alan›na olanak
tan›yan kentleflme ve
endüstrileflmenin yeni
toplumsal hareketlerdeki
yeni kimliklerin oluflumunda
etkili oldu¤unu varsayar.
Buna örnek olarak eflcinsel
hareketlerdeki kimlik olgusu
verilebilir. Eflcinsel seks her
zaman var olmufl olsa da bu
yüzy›l›n bafl›na kadar
sapma, gayri ahlaki ve
yasad›fl› bir davran›fl olarak
alg›lan›rken art›k sapk›n bir
kimlik olarak da görülmeye
bafllanm›flt›r (Poletta ve
Jasper, 2001:287).
90
Baflkalar›yla eflit düzlemde
kamusal alana girifl
talebinin yan› s›ra
otantikli¤in savunulmas›
yeni toplumsal
hareketlerinin ço¤unun en
belirgin özelli¤idir (Çay›r,
1999:29).
lerdeki aktörler özgün kimliklerini, kendilerini tan›mlama ve baflkalar› taraf›ndan
tan›nma süreçlerini öne ç›karmaktad›rlar (Çay›r, 1999:28). Kimli¤in yeni biçimlerde tan›mlanmas› ve “farkl›l›¤›n” kimlik tan›mlamas›ndaki ayr›cal›kl› konumu yeni
toplumsal hareketlerin ay›rt edici bir özelli¤i haline gelmifltir. Bireyin kendini tan›mlama süreci kolektif örgütlenmelerden ayr›flm›fl, kolektif kimli¤i reddederek
de¤il ama bu kimli¤i araçsallaflt›rarak geliflme sürecine girmifltir (Leyla, 2006:36).
Yeni kimlik politikalar› ve bu ba¤lamda geliflen yeni toplumsal hareketler, mevcut toplumsal düzeni ve yerleflik normlar› sorgulamakta, yeni de¤erlerin, seçkinlerin ve hayat tarzlar›n›n ortaya ç›kmas›na yol açmaktad›r (Çay›r, 1999:33).
Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilen kimlik yönelimli kuramlarda
(Touraine gibi) hareketler, modern toplumun ve toplumsal de¤iflimin itici gücü
olan toplumsal çat›flmalar›n özel bir türü olarak yeni siyasal kimlik kaynaklar› olarak görülmektedir (Marshall,1999:748).
Calhoun’a göre (1994) yeni toplumsal hareketlerin temel çat›flma alanlar›ndan
biri de kimli¤in kurgulanma sürecidir. Kad›n hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri gibi de¤iflik ak›mlar›n d›fllanm›fl kimliklerini politik olarak görünür ve kamusal
alanda kabul görmüfl k›lmak için mücadele etmesi, kimli¤in önemli bir siyasal mücadele alan› oldu¤unun bir göstergesidir (aktaran Çay›r,1999:27).
Toplumsal hareketlerin aktörlerini rasyonel eylemciler olarak gören kaynak hareketlili¤i ve politik süreçler yaklafl›mlar›nda göz ard› edilen kimlik inflas› olgusu,
gerçekte aktörlerin ilgilerinin nas›l olufltu¤unu aç›klama konusunda önem tafl›r
(Lee,2008:37).
Günümüzde ortak kimlik, bireyleri bir arada tutan unsurlar›n bafl›nda gelmektedir. Kimlik bireyin kendini ifade edebildi¤i en önemli araçt›r. Bu nedenle toplumsal hareketlerde yeni kimlik aray›fllar› önemli bir rol oynar. Yeni kimlik aray›fl›na iki
örnek verebiliriz: Bunlardan biri çevre kirlili¤i ile ilgili sorunlar di¤eri nükleer savafl
tehdididir. Örne¤in nükleer bir savafl insanlar›n oluflturdu¤u ve ölçülemez nitelikte
zararlara yol açabilecek büyük bir tehdittir. Bireylerin tek bafl›na bu soruna çözüm
bulmalar› olanaks›zd›r. Bu durumda bireylerin kendilerini toplumsal sistem karfl›s›nda aciz hissetmeleri, antinükleer harekette oldu¤u gibi, ortak bir kimlik etraf›nda
toplanmalar›na yol açar. Böylece nükleer savafl ya da çevre kirlili¤i tehdidi bireyleri sürekli olarak toplumsal bir harekete yönlendirir (K›l›ç, 2002:102).
Toplumsal hareketler
alan›ndaki kültürel
yönelimle birlikte bir
anlamda yeniden keflfedilen
kimlik olgusu bütün
popülerli¤ine karfl›n hâlâ
karmafl›k bir kavramd›r.
Bunun nedeni kavram›n
afl›r› geniflletilmesidir
(Jaspers, 1997 aktaran
Dunlap ve
McCright,2008:1046).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
Yeni toplumsal
ile kimlik aras›ndaki iliflki nas›l aç›klanabilir?
SIRAhareketler
S‹ZDE
K‹ML‹⁄E DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER
D Ü fiyaflam
Ü N E L ‹ M biçimlerinin ve toplumsal kimliklerinin tan›mlanaca¤›, hayata
Bireyler yeni
geçirilece¤i yeni topluluklar arama ve yeni toplumsal alanlar üretme çabas› içindedirler (Habermas,
S O R U 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gusfield,1999:140). Bu çaba
kimli¤e dayal› toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl›ndaki temel itici güçtür.
Bat› toplumlar›nda yo¤un olarak gözlenen feminist, çevreci ve bar›fl hareketleD‹KKAT
ri gibi yeni toplumsal hareketlere yönelik son dönem araflt›rmalar›nda kolektif
kimlik aray›fl› önemli bir yer tutmaktad›r. Yeni hareketler, eski hareketler kapsaSIRA
S‹ZDE
m›ndaki iflçi
hareketleri
gibi kaynaklar›n yeniden da¤›t›m›n› de¤il kültürel de¤iflmenin sa¤lanmas›n› ve aktörlerin yeni kimliklerinin inflas›n› hedefler (Lee,2008:36).
1970’ler ve 1980’lerde ileri endüstri toplumlar›nda ortaya ç›kan yeni kolektif
AMAÇLARIMIZ
davran›fl biçimleri, toplumsal hareket olgusunun yeniden kavramsallaflt›r›lmas›na
yönelik çal›flmalar› gerektirmifltir. Bar›fl hareketleri, ö¤renci hareketleri, nükleer
karfl›t› hareket,
K ‹ Taz›nl›k
A P milliyetçilikleri, eflcinsel haklar›, hayvan haklar›, kad›n hak-
N N
TELEV‹ZYON
91
Resim 4.1
Meksika’daki EZNL
hareketi,
Zapatistalar
lar›, alternatif t›p, köktenci dinî hareketler, çevreci hareketler ve New Age hareketleri bu dönemde ortaya ç›kan hareketlerdir (Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994:3).
Eski hareketlerden farkl› olarak düflünce ve de¤erler aç›s›ndan ço¤ulcu bir niteli¤e sahip olan yeni toplumsal hareketlerde, yeni kimlikler ya da kimliklerin daha önce zay›f ve geri planda kalan boyutlar› öne ç›kmaktad›r. Melucci (1985), yeni toplumsal hareketlere yol açan etkenlerin ekonomik s›k›nt›lardan daha çok kimlikle ba¤lant›l› kültürel ve sembolik konular› kapsad›¤›n› vurgulamaktad›r (Laraña,
Johnston ve Gusfield, 1994:7).
Resim 4.2
Bask Bölgesi’nde
bir gösteri, Bilbao,
‹spanya
92
‹spanya’daki Katalan ve Bask, ABD’deki Hispanik ve Asya ile Rusya’daki etnik
hareketler modern dünyada oluflan yeni kimliklere dayal›d›r ( Laraña, Johnston ve
Gusfield, 1994:7).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Kimli¤e dayal›
hareket örneklerini belirtiniz.
SIRAtoplumsal
S‹ZDE
TOPLUMSAL HAREKET BA⁄LAMINDA K‹ML‹K
Ü fi Ü N E L ‹ M
ToplumsalDhareketleri
aç›klamaya yönelik de¤erlendirmelerde yeni hareketlerin
kültürel boyutlar› daha çok vurgulanmaktad›r. Bu do¤rultuda aktörlerin kimliklerini biçimlendirme
S O R Usüreçleri ile toplumsal hareketin dinamiklerinin kimlikleri biçimlendirme süreçleri önem tafl›maktad›r (Dunlap ve McCright,2008:1046).
Burke ve Stets’in (2009: 3) belirttikleri gibi kimlik, bireyleri belirli bir grubun üyeD‹KKAT
si olarak gören, onlar› biricik bir kifli olarak tan›mlayan anlamlar bütünüdür. Bireylerde bir kolektif kimlik aray›fl› söz konusudur ve bu gereksinimlerini toplumsal ba¤SIRA S‹ZDE
lama göre birtak›m
gruplara üye olarak karfl›lamaya çal›fl›rlar (Bilgin, 1999: 173).
Toplumsal hareketlere iliflkin yeni çal›flmalar›n hepsinde kültürel ve düflünsel
etkenlerin önemi vurgulanmaktad›r. Bu ba¤lamda kolektif kimlik, biliflsel praksis
AMAÇLARIMIZ
ve çerçeveleme gibi kavramlar toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl›, geliflimi ve kültürel etkilerinin daha iyi anlafl›lmas› için kullan›lmaktad›r (Boström, 2004:73).
SosyolojiK alan›nda
‹ T A P kolektif kimlik, toplumsal hareket kuramlar›ndan olan kaynak hareketlili¤i ile politik süreçler yaklafl›mlar›nda hareketlerin ortaya ç›k›fl›, devam etmesi ve etkileri gibi de¤erlendirmelerdeki boflluklar›n doldurmas› aç›s›ndan
önem tafl›maktad›r.
T E L E V ‹ Z Y O Bu
N yaklafl›mlarda eski hareketlerin aktörleri, sistemin zorluklar›n›n ve kalabal›klar›n etkisiyle hareketlere kat›lan irrasyonel bireyler olarak görülmesine karfl›n, bireylerin/aktörlerin flikâyetler ve s›k›nt›lar konusunda ortak davranmalar›na yol açan kaynaklar›n temellendi¤i yap›sal de¤iflimlere odaklan›lmak‹ N Tbu
E R Nyaklafl›mlarda
ET
tad›r. Ancak
sadece ‘nas›l’ sorusu dikkate al›nm›fl, ‘neden’ sorusu göz ard› edilmifltir (Poletta ve Jasper, 2001:283).
Toplumsal hareketlerde kimlik olgusu, hareketlerin nitelikleri ve çevreyle etkileflimi, harekete kat›lan aktörlerin konumu, harekete yön veren kimlik ile aktörlerin infla ettikleri kimlik gibi farkl› aç›lardan ele al›nabilir.
Toplumsal hareketlerde kimli¤in, harekete yönelik etkisi ve kimlik ile hareket
aras›ndaki iliflki aç›s›ndan üç boyutlu bir yap›ya sahip oldu¤u söylenebilir. Bu boyutlar; güçlendirme için kimlik, strateji olarak kimlik ve hedef olarak kimliktir
(Bernstein, 2002:87). Burada hareketin itici gücü olan ve temel talepleri ifade eden
kimli¤in hareket içindeki konumland›r›l›fl› söz konusudur.
Kimlik ile toplumsal hareket iliflkisi ba¤lam›nda kimli¤in yap›land›r›lmas› temel
al›nd›¤›nda ise kimli¤in iki boyutu tan›mlanabilir (Snow ve McAdam,2000;Streyker,
Owens ve White, 2000:8);
• Kimlik yak›nsamas›-çak›flmas›: Üzerinde anlaflmaya varm›fl bireylerin ve hareketin birleflimine at›f yapar.
• Kimlik inflas›: Kiflilerin ve kolektif kimliklerin ba¤lant›land›klar› ve bireyin
kendilik alg›s› ve ç›karlar›yla uyumlu hale geldi¤i süreçlere at›f yapar.
Bir harekette ve bu hareket ba¤lam›nda yap›lan eylemlerde kimli¤in rolünün
dört aflamas› flöyle ifade edilebilir (Poletta ve Jasper, 2001:286);
• Kolektif iddia ve taleplerin oluflturulmas›
• Hareket için aktivistlerin, gönüllülerin toplanmas›
• Strateji ve taktiklere iliflkin kararlar›n al›nmas›
• Hareketin sonuçlar›n›n ortaya ç›kmas›
N N
Kimlik bireylerin bir toplumsal harekete ve hareketin etkinliklerine kat›lmas›yla farkl› biçimler alabilir (Corrigall-Brown,2008:6). Toplumsal hareket analizcileri
taraf›ndan kimlik olgusuna verilen önem giderek artmaktad›r. Bu ba¤lamda birçok
farkl› kimlik türleri tan›mlanm›flt›r (Mccright ve Dunlap,2008:657). Gamson’a göre
(1991) kolektif kimli¤in birbirine yap›fl›k üç katman› söz konusudur (CorrigallBrown,2008:7);
1. Bir toplumsal harekete özgü örgütsel aktivist kimlik
2. Farkl› hareketlerde yer alanlar›n oluflturduklar› daha genifl anlamdaki aktivist kimlik
3. Yaflan›lan toplum ya da mensubu olunan etnik grup gibi toplumsal kategorilere dayal› kolektif kimlik
Toplumsal hareket kimli¤ini Johnston, Larana ve Gusfield (1994) bireysel, kolektif ve kamusal olarak; Hunt, Benford ve Snow (1994) baflkahraman, düflman-has›m ve izleyici olarak boyutland›rm›fllard›r. Jasper (1997) ise bütüncül ve deneysel
verilere dayal› bir kimlik tipolojisi gelifltirmifltir (aktaran Dunlap ve
McCright,2008:1047). Buna göre;
1. Kiflisel kimlik, yafl gibi nitelikler ve koflucu, at›k de¤erlendirici gibi eylemler
ile ‹talyan-Amerikal› gibi özellikleri ifade eden ortakl›klarla özdeflleflmedir.
2. Kolektif kimlik, s›n›f, din, cinsel tercih gibi bir grubun s›n›rlar›na, ilgilerine
ve özgünlüklerine iliflkin bir ortak alg›d›r.
3. Hareket kimli¤i, feminist ya da çevreci olmak gibi de¤iflim arayan bir gücün
parças› olmay› ifade eder.
Bu yaklafl›mlar Dunlap ve Mccright (2008:657) taraf›ndan sentezlenerek, toplumsal hareket kimlikleri toplumsal hareket kimli¤i kavramsallaflt›rmas› çerçevesinde belirli kategorilerde tan›mlanm›flt›r;
1. Hareketin hedefleri do¤rultusunda yap›lan çal›flmalarda etkin biçimde yer
alan aktif kat›l›mc›lar.
2. Hareketin hedeflerine sempati duyan ve destekleyen ancak etkinliklerine kat›lmayanlar.
3. Hareketlere çok az ilgili olan, tarafs›zlar.
4. Karfl›t hareketlere sempati duyanlar.
Bireylerin bir toplumsal harekete kat›lma karar›n› verirken kendilerini nas›l tan›mlad›klar›n›n ve kimliklerinin bir toplumsal hareketin kolektif kimli¤ine nas›l dönüfltü¤ünün anlafl›lmas›n›n büyük önemi vard›r (Lee,2008:38). Bu ba¤lamda otoriteler toplumsal hareketlerin geliflmesinde kolektif kimli¤in oynad›¤› rolün önemini vurgulamakta, grup bilinci, dayan›flma ve ba¤l›l›¤›n oluflabilmesi için grupta kolektif kimli¤in gelifltirilmesinin gereklili¤ine dikkat çekmektedirler.
Raschke (1987) sembolik bütünleflmenin yeni toplumsal hareketlerin temel
özelliklerinden biri oldu¤unu öne sürmektedir. Buna göre toplumsal hareketin
içinde yer alan grup “biz” duygusuyla nitelendirilir. Bu aidiyet duygusu, “di¤erleri
ve onlar” gibi farkl›laflt›rmaya dayan›r ve hareketin ortak, kolektif kimli¤ini ortaya
ç›kar›r. Grup için bir anlamda s›n›r görevi yapan bir biz duygusu söz konusudur
(K›l›ç, 2002:99).
Kolektif kimlik toplumsal hareketlerde afla¤›daki nedenlerden dolay› önem tafl›maktad›r (Lee,2008:36-37);
a. Kültürel de¤iflim sürecindeki kat›l›mc›lar gündelik yaflamlar›nda de¤iflimi
deneyimler ve kendilik alg›lar› önem kazan›r,
b. Hareketi düzenleyenler, kiflileri harekete geçirmek için cinsiyet gibi kimlikleri belirginlefltirmek ve çekici hale getirmek durumundad›rlar.
93
94
Kolektif kimlik, bir toplumsal
hareketteki üyeli¤e, s›n›rlara
ve eylemlere iliflkin
paylafl›lan inan›fllar› ifade
eder (Streyker, Owens ve
White, 2000:6).
Toplumsal hareket
ba¤lam›nda kimlik söz
konusu oldu¤unda otoriteler
taraf›ndan kimlik ve kolektif
kimlik kavramlar› birbirinin
yerine de
kullan›labilmektedir (Dunlap
ve McCright,2008:1047).
Toplumsal hareketler ba¤lam›nda kolektif kimlik, çeflitli analizlere koflut olarak
farkl› kuramsal yaklafl›mlarda ele al›nm›flt›r: Hareketlerin ortaya ç›k›fl›, geliflme süreci ve etkileri aç›s›ndan merkezî bir rol oynayan kolektif kimlik (Poletta ve Jasper,
2001), flikayet yap›lar›n›n ve çerçeveleyici süreçlerin analizinde de kullan›lmakta
(Hunt vd.,1994) ve bireylerin harekete kat›l›m›n› güdüleyen etkenler aç›s›ndan ele
al›nmaktad›r (aktaran Hunt ve Benford,2004:433).
Kolektif kimli¤e iliflkin ça¤dafl yaklafl›mlar klasik ve sosyal-psikolojik temeller
üzerinde flekillenmifltir. Bu ba¤lamda Marks, Durkheim ve Weber grup kimli¤inin
biçimlenmesine yönelik yap›sal-kültürel temellerinin anlafl›lmas›na zemin sa¤lam›fllard›r. Marks’›n devrim için gerekli gördü¤ü s›n›f bilinci, toplumsal hareketlerdeki kolektif kimlik anlay›fl›yla benzerlik göstermektedir. ‹ki yaklafl›m da kolektif
davran›fl, karfl›l›kl›l›k duygusu ve dayan›flman›n yan› s›ra ortak de¤erler, ç›karlar,
hedefler, duyarl›l›k ve s›n›f gibi ortak görüflleri kapsamaktad›r (Hunt ve Benford,2004:434).
Marks gibi Durkheim da bilinç ve dayan›flmaya merkezî bir önem atfetmifltir.
Dayan›flma toplumsal bütünlü¤ü güçlendirir, özdeflleflmeye ve fark›ndal›¤a ba¤l›d›r. Kolektif bilinç ise karfl›l›kl›l›k sa¤lar, paylafl›lm›fl moral de¤erler ve hedefler
ba¤lam›nda bireylerin iliflki kurmalar›na olanak tan›r. Dayan›flman›n geliflmesinin
en dramatik yolu kolektif coflkudur. Weber’in bak›fl aç›s›na göre Marks üretimi
vurgularken grup özdeflleflmesinin ve toplumsal davran›fllar›n di¤er temellerini göz
ard› etmifltir. Weber kolektif davran›fl›n›n grup özdeflleflmesinin üç özgün kayna¤›ndan temellendi¤ini öne sürer; s›n›f, statü ve parti. Berger ve Luckmann’›n (1966)
yap›salc› perspektifi de kimlik konusunda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r (Berger,1966
aktaran Hunt ve Benford,2004:435). Bu yaklafl›ma göre kolektif kimlik bir gerçekli¤in toplumsal inflas›d›r. Bu bir grup, örgüt ve harekete atfedilmifl kimli¤in gerçekli¤inin nesnellefltirilmesidir. Avrupa ve Kuzey Amerika kaynakl› sosyal psikolojik
yaklafl›mlar, kolektif kimli¤in içerdi¤i önemli farkl›l›klara karfl›n etkileflimin ve sosyal yap›lar›n bir ürünü oldu¤unu, onlar taraf›ndan flekillendirildi¤ini varsayar (Hunt
ve Benford,2004:436).
Kolektif kimlik; yayg›n kullan›lan cinsiyet, çok kültürcülük, kimlik politikalar›,
etnik köken, milliyetçilik ve toplumsal hareketlere iliflkin toplumsal yorumlar› ve
sosyal bilimsel çal›flmalar› canland›rm›flt›r. Snow’un (2001) vurgulad›¤› üzere kolektif kimlik 20.yy’›n son çeyre¤inin can veren bir kayna¤› olmufltur (aktaran Hunt
ve Benford,2004:433).
Kolektif kimlik alanyaz›nda hem kolektif hareketlerin öncülü hem de ürünü
olarak de¤erlendirilmektedir (Hunt ve Benford,2004:433). Yeni toplumsal hareketler perspektifi de kolektif kimlik aray›fl›n› en temel kolektif davran›fl biçimi olarak
görür. Melucci’ye göre (1985) kolektif kimlik, kolektif davran›fl› mümkün k›lan
paylafl›lm›fl inan›fl› ifade eder (Stryker, 2000:23).
Kolektif kimlik kavram› toplumsal protestolar›n birçok farkl› boyutunu ve dinamiklerini aç›klamak üzere kullan›lmaktad›r (çevre ya da hayvan haklar› aktivisti gibi). Toplumsal kategorilerin yani kamusal kimliklerin aç›kça sergilenmesiyle birlikte bireyler bulunduklar› konumla ilgili ortak tan›mlamalar› da paylafl›rlar. Kolektif
kimliklerin d›fla vurumu isimler, semboller, sözel stiller, ritüeller, elbiseler gibi kültürel araçlarla gerçekleflir. Ancak yine de kültürel materyallerin her biri kolektif
kimli¤i yans›tmaz (Poletta ve Jasper, 2001:284-285).
Kimli¤in toplumsal hareketlerde merkezî rol oynayan üç boyutu tan›mlanm›flt›r.
Bunlar; bireysel kimlik, kolektif kimlik ve kamusal kimliktir. Kimli¤in iki merkezi
95
boyutu olan bireysel ve kolektif kimlik kamusal kimlik taraf›ndan flekillendirilir
(Johnston, Larana ve Gusfield,1999:159; Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994:11-12);
• Bireysel kimlik: Bireysel kimlik kavram› ço¤u sosyolog aç›s›ndan do¤as› gere¤i tart›flmal›d›r. Cinsiyet ve soya iliflkin ba¤lardan ba¤›ms›z olarak bir kiflinin kim oldu¤unu ve toplumsal süreçlerde neye dönüfltü¤ünü ifade eder.
Birkaç aç›dan bireysel kimlik toplumsal hareketlere kat›l›m›n anlafl›lmas›nda
önemlidir. Bütün olarak kiflisel özelliklerle iliflkilidir, biyolojik kal›t›m ve
toplumsal yaflam›n etkileflimiyle infla edilir, kendine özgü bir biyografi olarak toplumsal hareketlere dahil edilir ve içsellefltirilir.
• Kolektif kimlik: Üyelik, s›n›rlar ve grup içinde yap›lan etkinliklere iliflkin kabul görmüfl tan›mlamalara gönderme yapar. Hareketin üyeleri, içinde bulunulan durum, hareketin yaratt›¤› etkileflim ile müzakere ve çat›flma süreçleri do¤rultusunda kolektif “biz”i infla ederler (Laraña, Johnston ve Gusfield,
1994:15).
• Kamusal kimlik: D›fl kamunun toplumsal harekette yer alan aktörlerin kendileri hakk›nda düflünmelerine yol açan etkilerini kapsar. Örne¤in devletin
ve medyan›n rolü bu ba¤lamda önem tafl›r.
Toplumsal hareketlerde kimli¤in boyutlar›n› aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
K‹ML‹K ‹LE TOPLUMSAL HAREKETLER‹N ETK‹LEfi‹M‹
4
Yeni toplumsal hareket kuramc›lar›na göre kimlik hareketleri, d›fla vurumcu stratejileri ifle koflarak egemen kültürde dönüflümü ve yeni toplumsal kimliklerin taO R U
n›nmas›n› talep eder (Bernstein, 2002:86). Bu süreçte kimlik veS toplumsal
hareket
ile hareketin çevresi aras›nda çok boyutlu bir etkileflim söz konusudur.
Taylor’a (1994: 25) göre ulusal, bireysel, siyasal, toplumsal ya
da etnik, her türD‹KKAT
lü kimlik, “öteki”ni tan›ma/tan›mama ya da yanl›fl tan›ma eylemleriyle biçimlenir.
Kiflilerin düflünceleri monolog düzeyinde de¤il, diyalog düzeyinde flekillenir. BiS‹ZDE
rey, kimli¤ini ancak baflkalar›n›n kendi tav›r ve davran›fllar›naSIRA
verdi¤i
tepkiyi deneyimleyebildi¤inde oluflturur. Bu nedenle “öteki” ile diyalo¤a girmeden kimlik
oluflturmak olanaks›zd›r ya da çok zordur (aktaran Kaya ve AMAÇLARIMIZ
Kentel, 2005: 34). Bir
toplumsal harekette yer alanlar›n kimlik geliflimi de gerek kendi aralar›ndaki iletiflim gerekse d›flar›dakilerle girdikleri diyaloglarla flekillenir. Toplumsal olarak infla
edilmifl olan toplumsal hareketin kolektif kimli¤i de aktivistin Kkimli¤i
‹ T A de
P hareketin
aktörleri ve karfl›tlar›nca müzakere ile oluflturulur. Kolektif kimlik, toplumsal yap›
ve yap›sal f›rsatlar aras›nda dinamik bir etkileflim söz konusudur (Meyer, 2002:15).
Kimli¤in toplumsal hareketlerdeki de¤iflken rolü harekete
T E Lkat›lanlar,
E V ‹ Z Y O N yasalar,
yasalar›n flekillendirdi¤i inançlar, de¤erler vb. kapsayan genifl bir politik çevreyle
etkileflim içinde biçimlendirilir (Katzenstein, 1998 aktaran Bernstein, 2002:87-88).
Bir toplumsal hareket kimli¤inin niteli¤i, harekete iliflkin inan›fllar›n yap›s› ve ka‹ N T2008:674).
ERNET
muoyuna yans›mas› ile yak›ndan iliflkilidir (Mccright ve Dunlap,
Devlet
yap›s› ve toplumsal hareketler aras›ndaki iliflkiyi vurgulayan Meyer de (2002:13)
devletin uygulamalar›yla muhalifler yaratma sürecinin ortak bir dava ve kimliklerin oluflumundaki etkisine dikkat çekmektedir.
Kimli¤in kurgulanma süreci çok say›da yeni toplumsal hareketi biçimlendirirken bu hareketler de kimli¤i biçimlendirmektedir. Bu görüfl, yeni kimlik politikalar› kuramlar›n›n gelifltirilmesine yol açm›flt›r (Çay›r,1999:27). Kolektif kimlikler, bireyler taraf›ndan harekete eklemlenen ortak noktalar, etkileflim ve ortak deneyimler sonucunda biçimlendirilir (Stryker, 2000:23). Bir hareket mobilize oldukça ak-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
96
törler hareket temelli bir etkileflim çerçevesinde d›fl ba¤lar›ndan koparak ortak
kimliklerini güçlendirirler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:150).
Bireylerin toplumsal harekete kat›lma karar› ile kimlik aras›ndaki iliflkiyi vurgulayan Stryker’a (2000:29) göre kiflilerin harekete kat›lma karar› al›p almamalar› sadece hareketin geliflimi, etkilili¤i, dönüflümü ve süreklili¤i aç›s›ndan önem tafl›maz.
Bu durum örne¤in sendika üyelerinin grev ya da boykotlara kat›lma karar› da vermek zorunda olmalar›yla aç›klanabilir. Yine etnik ya da ulusal hareketlerde yer
alanlar da zaman ve para konular›nda hatta ola¤anüstü durumlarda canlar›n› verme gibi yaflamsal öneme sahip kararlar almak durumunda kalabilirler. Bir harekette yer alanlar, hareketin liderlik rolünü üstlenme, hareketin içinde kalma ya da terk
etme karar› almak zorundad›rlar. Yeni toplumsal hareket kuramlar›nda aktörlerin
hareket içindeki yaflamlar› ile d›flar›daki günlük yaflamlar› aras›ndaki ayr›ma dikkat
çekilmektedir. Buna göre aktörlerin her iki yaflamlar›n› etkileyen farkl› etkenler
birbirlerini etkiler (Stryker, 2000:29).
Tüm hareketler yaflamsal flikâyetlerin bireylerin gündelik yaflamlar›n› etkilemesi sonucunda ortaya ç›kan bireysel ve kolektif kimlik sorunlar›yla yak›ndan iliflkilidir. Baz› hareketlerde kimlik sorunsal› önemli boyutlara ulaflabilmektedir, kürtaj›n popülerlefltirilmesinin baz› kad›nlar aç›s›ndan geleneksel annelik kavram›n›
tehdit eden çok olumsuz bir durum olarak alg›lanmas› buna verilebilecek örneklerden biridir (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:153).
Yeni toplumsal hareketler kimlik ve flikâyetler aras›nda paradoksal bir iliflki sergiler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:154);
• fiikâyetlerin niteli¤i, yeni toplumsal hareketlerin kimlik kavram›yla yak›ndan
ilintili olmas›na yol açar. Örne¤in toplumsal cinsiyet/cinsel kimlik hareketleri aç›s›ndan kolektif flikâyetler grup ba¤lam›nda bir kimlik aray›fl›n› gündeme getirir. Feminist ve eflcinsel haklara iliflkin hareketlerin kimlik odakl› ifllevleri söz konusudur.
• fiikâyetlerin grup oluflumunda daha çok önem tafl›d›¤› durumlarda kimlik
aray›fl› bilinçsiz olmas›na karfl›n grup oluflumunun baflat nedenidir. Baz›
toplumsal hareketler aç›s›ndan ozon tabakas›n›n delinmesi, nükleer silahlar›n art›fl› ya da balinalar›n kurtar›lmas› vb. sorunlar gündelik hayattan oldukça uzakt›r. Bu tür flikâyetler ancak süreklilik kazanan toplumsal kurgu ve
gruplar aras› etkileflimler sonucunda önemsenirler.
Sonuç olarak toplumsal hareket ile kimlik olgusu aras›ndaki iletiflimin çok boyutlu ve çok yönlü oldu¤u söylenebilir. Hareket bir kimlik talebi olarak ortaya ç›karken ayn› zamanda söz konusu kimlik yap›s› taraf›ndan da biçimlendirilir. Süreç
içinde aktörlerin paylaflt›klar› bir ortak kimlik oluflur ve buna koflut olarak hareketin kendi kimli¤i geliflir. Bu süreçte aktörlerin kendi kimlik inflas› da gerçekleflir.
Hareketin yer ald›¤› çevre ise gerek hareketi biçimlendiren düzenlemeler gerekse
aktörlerin çevredeki di¤er aktörlerle iletiflimleri kanal›yla ortak kimli¤e etki eder.
SIRA S‹ZDE
5
Kimlik ile toplumsal
SIRA S‹ZDEhareket aras›ndaki etkileflim nas›l gerçekleflmektedir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
97
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Kimlik kavram›n›n tan›mlanmas›na iliflkin de¤erlendirmeleri tan›mlamak.
Farkl› boyutlar›yla kimlik olgusunu aç›klamaya
çal›flan yaklafl›mlarda kimli¤in bireysel ve toplumsal boyutlar› vurgulanmaktad›r. Kimlik dinamik ve toplumsal bir süreçtir Bu nedenle toplumsal süreçlerce biçimlendirilir. Kimlik, bireyin
kiflisel olarak ve toplumsal ba¤lamda sahip oldu¤u bütün özellikleri ve rolleri kapsayan bir kavram olarak tan›mlanmaktad›r.
Kimlik ile yeni toplumsal hareketler aras›ndaki
iliflkiyi de¤erlendirmek.
1960’larda toplumsal hareketlerde yaflanan dönüflümle birlikte eski hareketlerden çok farkl›
hedef, yöntem ve kat›l›mc›lara sahip yeni toplumsal hareketler ortaya ç›km›flt›r. Yeni toplumsal hareketlerin en belirgin özelli¤i, s›n›f temelinden çok ortaya yeni ç›kan farkl› kimliklere dayanmas›d›r. Bu ba¤lamda yeni toplumsal hareketler yeni ve farkl› kimliklerin kabul görme talepleri temelinde örgütlenmektedir.
Yeni toplumsal hareketler ba¤lam›nda kimli¤in
boyutlar›n› de¤erlendirmek.
Toplumsal hareketler ba¤lam›nda kimli¤in boyutlar› kiflisel kimlik, kolektif kimlik ve hareket
kimli¤i olarak ifade edilebilir. Kimlikleri harekette yer alanlar aç›s›ndan ise dört grupta toplayabiliriz. Bunlar hareketin hedefleri do¤rultusunda
yap›lan çal›flmalara ve eylemlere etkin biçimde
kat›lan aktif kat›l›mc›lar, hareketin hedeflerine
sempati duyanlar ve destekleyenler ve hareketle
ilgili konulara fazla ilgi göstermeyenler, tarafs›zlar ile hareketin hedeflerine de¤il karfl›t hareketlere sempati duyanlard›r.
N
A M A Ç
4
Toplumsal hareket ile kimlik aras›ndaki etkileflimi aç›klamak.
Toplumsal hareketler belirli kimlikler etraf›nda
örgütlenir ve belirli kimliklerin kamusal alanda
kabulünü hedefler. Bunun yan› s›ra harekete
kat›lanlar aras›nda özgün bir kimlik de söz konusudur. Bireyler kendilerini o kimlikle tan›mlamaya bafllarlar. Hareketin ortak kimli¤inin, harekette yer alanlar›n kimli¤i ile homojen oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Aktörlerin arka planlar›, sahip olduklar› çoklu kimlik yap›s›,
harekete kat›l›m amaçlar› ve hareket deneyimlerindeki farkl›l›klar vb. nedenlerle bir harekette
her ne kadar ortak kimlikten söz edilse de hareketin içinde görece farkl› kimliklerin bulunmas›
olas›d›r.
98
1. Hangisi toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun
merkezi bir rol oynamas›na yol açan etkenlerden de¤ildir?
a. Çoklu kimliklerin yayg›nlaflmas›
b. Post-modern toplumda kimliklerin dönüflüme
u¤ramas›
c. Küreselleflme
d. Farkl› kimliklerin toplumda kabul görme taleplerinin ortaya ç›kmas›
e. Endüstri devrimi
2. Kimlik konusundaki ilk kuram› gelifltiren ve kimli¤i,
sosyal bilimlere sokan sosyal psikolog kimdir?
a. Erikson
b. Mead
c. Berger
d. Piaget
e. Touraine
3. Kimli¤e iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Kimlik karmafl›k bir yap›d›r.
b. Kimlik bireysel süreçlerle oluflur.
c. Kimlik dinamik bir süreçtir.
d. Kimlik toplumsal bir olgudur.
e. Kimlik genifl anlamda bireyin bütün özelliklerini kapsar.
4. Yeni toplumsal hareketler ve kimlik ba¤lam›nda hangisi söylenemez?
a. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerde de
var olan kimlikleri yans›t›r.
b. Yeni toplumsal hareketler kimliklerin dönüflüme u¤ramas› sonucunda ortaya ç›km›flt›r.
c. Yeni toplumsal hareketler ile kimlik aras›nda etkileflim söz konusudur.
d. Yeni toplumsal hareketlerin oluflumunun temeli
kimlik aray›fl›d›r.
e. Yeni toplumsal hareketler farkl› kimliklerin kamusal tan›nma taleplerini yans›t›r.
5. Toplumsal hareketleri kimlik yönelimli paradigma
temelinde aç›klayan yaklafl›m hangisidir?
a. Katma De¤er
b. Göreli Yoksunluk
c. Rasyonel Tercih
d. Kaynak Hareketlili¤i
e. Yeni Toplumsal Hareketler
6. 1960’lar›n sonunda kimlik ile toplumsal hareket aras›ndaki iliflkiye dikkat çeken ve kolektif kimlik aray›fl›n›n modern toplumun fakirlefltirdi¤i etkileflime karfl›l›k
olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunan otorite kimdir?
a. Bloom
b. Turner
c. Klapp
d. Erikson
e. Calhoun
7. Hangisi kimli¤e dayal› toplumsal hareketlere örnek
olarak verilemez?
a. 19.yy. iflçi hareketleri
b. Feminist hareketler
c. Etnik az›nl›k hareketleri
d. Eflcinsel hareketleri
e. Çevreci hareketler
8. Kolektif kimlik bak›m›ndan hangisi söylenemez?
a. Kolektif kimlik, üyelik, s›n›rlar ve grup için eylemlere iliflkin olarak üzerinde anlafl›lm›fl bir yap›d›r.
b. Kolektif kimlik, s›n›f, din, cinsel tercih gibi konulara iliflkin olarak bir grubun ortak alg›lar› ifade eder.
c. Kolektif kimlik, bir gerçekli¤in toplumsal inflas›d›r.
d. Kolektif kimlik, örgüt ve harekete atfedilmifl kimli¤in gerçekli¤inin nesnellefltirilmesidir.
e. Kolektif kimlik, bütün olarak kiflisel özelliklerle
iliflkilidir, biyolojik kal›t›m ve toplumsal yaflam›n
etkileflimiyle infla edilir.
9. Toplumsal hareketlerde kimli¤in boyutlar› nelerdir?
a. Bireysel kimlik, toplumsal kimlik, kamusal kimlik.
b. Güçlendirme aç›s›ndan kimlik, strateji olarak
kimlik, hedef olarak kimlik.
c. Kolektif kimlik, kamusal kimlik, hedef kimlik.
d. Ulusal, siyasal, etnik kimlik.
e. Melez kimlik, az›nl›k kimli¤i, hareket kimli¤i.
10. Toplumsal hareket ile kimlik iliflkisinin boyutlar›ndan olan ve bireylerle kolektif kimliklerin ba¤lant›land›klar›, bireyin kendilik alg›s› ve ç›karlar›yla uyumlu
hale geldi¤i süreçleri ifade eden boyut hangisidir?
a. Kimlik krizi
b. Kimlik çak›flmas›
c. Kolektif kimlik
d. Kimlik inflas›
e. Bireysel kimlik
99
Okuma Parças›
Sosyolojik Olarak Kimlik, Tekin Tanay, Radikal
(21.11.2009)
‹lk insan Hz. Adem’den beri düflünen bir varl›k olarak
“insano¤lu” kendisini sosyal alanda ifade ederken baz›
‘s›fat’lara ihtiyaç duydu¤unu biliriz. Bu s›fatlar; toplumsal cinsiyet olarak erkek-kad›n, dinsel olarak Müslüman-H›ristiyan, siyasi olarak solcu-sa¤c›, etnik olarak
Türk-Kürt, co¤rafi olarak Avrupal›-Asyal› vs. fleklinde
uzay›p gider.
Peki, nedir bu kimlikleri önemli k›lan sihirli fley?
‹nsano¤lu kimlikleri yaflamlar›nda somutlaflt›r›rken dilsel, dinsel, etnik, mesleksel, kültürel, sosyal ve siyasal
sembollere/ritüellere baflvurmaktad›r. Buda kimliklerin
adeta bir so¤an›n zarlar› gibi bir insanda birden fazla
kimli¤in varl›¤›na iflaret etmektedir. Çünkü her fleyden
önce bir insan önce insan kimli¤ini ve buna ba¤l› olarak sosyal yaflam içinde sahip oldu¤u erkek/kad›n kimli¤ini, Müslüman/H›ristiyan kimli¤ini, ‹ngiliz/Alman
kimli¤ini, sosyolog/doktor kimli¤ini, liberal/sosyalist
kimli¤ini kullanmaktad›r. Ancak her birey yeri geldi¤inde “anahtar kimlik” ya da mesleki anlamda “anahtar
statü” diyebilece¤imiz bir bask›n kimli¤i ile kendini toplumsal alanda ifade ederken öne ç›karabilir. Bu yerine
göre ve sergiledi¤i role göre de¤iflebilme özelli¤ini göstermektedir. Örne¤in iflte doktor olan bir kad›n›n evde
anne olmas› ya da camide imam olan bir erke¤in evde
koca/baba olmas› gibi...
Yeni Kimliklerin Ortaya Ç›k›fl›
21. yüzy›lda yeni toplumsal hareketlerin ço¤almas› ve
küreselleflmenin yerelli¤i öne ç›karan söylemi ile birlikte birçok yeni kimlik, infla edildi ve yeniden oluflturuldu. Toplumsal ve siyasal alanda bireylerin aidiyetlerini
belirlemede kimlik politikalar› son on y›ld›r giderek daha çok önem kazanmaktad›r. Günümüzde, yeniden infla edilen kimliklerden biri olumlanan, içsellefltirilen
‘do¤ru’ kimlik iken, di¤eri ise, olumsuzlanan, d›fllanan
‘öteki’ kimli¤idir. Bu ba¤lamda, kimliklerin birbirlerine
göre anlamlar›n farkl›laflmas› sonucunda kuruldu¤u,
farkl›laflman›n ise ötekili¤e dönüfltürüldü¤ü vurgulanmal›d›r.
Ulusal kimliklerin genel olarak safl›k, homojenlik iddias›yla sunulduklar›n› ve hepsinin de kurgusal oldu¤unu
ve gerçek tarihin ise bize “melez kimlikler” verdi¤ini
bilmekteyiz. Bu anlamda, insano¤lu sosyal hayat›nda
birden fazla kimli¤i ile “aidiyet ekseninde” mevcudiyetini sa¤lamaktad›r. Her birey kendine d›flar›dan bakt›-
¤›nda kendi sosyal yaflam alan›nda ço¤ulcu bir “kimlikler yuma¤›”n› çok net bir biçimde görebilecektir.
Ancak, mevcut toplumlar her ne kadar kendi eflsiz kimlik ve kültürlerinden flüphe etmiyorlarsa da, gerçekte
bu kimlikler tarihsel olarak oluflturulmufl ‘karma’ yap›lard›r. Halklar›n tarihlerinde yeterince geri gidildi¤inde
ayn› kaptan yemek yemek zorunda olduklar› görülecektir. Daha sonra farkl›laflmay› sa¤layan as›l faktör var
olan›n paylafl›m› ve kendini ifade etme tarzlar›ndaki ço¤ulculuk anlay›fl›d›r. Kimlikler dünyas›nda, parçalanmay› ve farkl›laflmay› sa¤layan/h›zland›ran bir di¤er
ça¤dafl olgu ise ‘küreselleflme’dir.
Kimlik Belirlemede Küreselleflme Faktörü
Kimlik üzerine az›c›k araflt›rma yapan herkes bilir ki
kürselleflme olgusu günümüzde “yeni kimliklerin inflas›nda” katalizör bir rol oynam›flt›r. Ancak küreselleflmenin kimlikler üzerindeki sihirli etkisi daha çok sakl› kalm›fl, bast›r›lm›fl veya yok olmaya mahkûm ettirilmifl/edilmifl tüm kimliklerin hem görünür k›l›nmas›na hem de
fark edilmesine büyük bir etkisi olmufltur.
Küreselleflmeyi tek boyutlu de¤il de iki boyutlu sonuçlar› aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde, küreselleflme bir
“dünya sistemi”nin geliflmesiyle ayn› fley olmad›¤› gibi
“öylesine duran” bir fley de de¤ildir. Yerel/etnik yaflam
koflullar›yla do¤rudan s›n›rlanm›fl, bir ‘burada’d›r ayn›
zamanda. Küreselleflmeyi tek bir yöne e¤ilimli bir süreç
olarak de¤il, kar›fl›k ve oldukça s›k ‘z›t’ sonuçlar veren
karmafl›k bir de¤iflimler kümesi olarak düflünmeliyiz.
Küreselleflmenin etkileri birlefltirici oldu¤u kadar parçalay›c›d›r da, küreselleflme yeni katmanlaflma biçimleri
yarat›r ve farkl› bölgeler ya da co¤rafyalarda s›kl›kla z›t
sonuçlar üretir. Kültürel düzeyde, küreselleflme kültürel
diasporalar üretmeye e¤ilimlidir.
Küreselleflme ayn› zamanda farkl›l›k üzerinde bir ›srara,
kay›p yerel geleneklerin tekrar bulmaya yönelik bir aray›fla ve yerel kültürel kimlik üzerinde bir vurguya yol
açar. Bu ba¤lamda, son y›llarda dünya düzeyinde eflitsizliklerin art›p bütünleflti¤ine, toplumdan d›fllananlar›n
uyuflturucu ve fliddete yöneldi¤ine dikkat çekmekte yarar vard›r.
Modern Türkiye’de Kimlik Çat›flmalar› ve Çözüme Do¤ru
Endüstri sisteminin (modernleflme ba¤lam›nda) egemenli¤ine, çeflitli direnifl biçimlerinden “afl›r› modernleflme”, “karfl› modernleflme” ve “modernleflmeden ar›nma” olarak adland›raca¤›m›z üç direnifl biçimi ya da bu
100
üç tepkinin ortak noktas›n›n gerek kiflisel, gerekse kolektif düzeyde, durmak bilmez bir kimlik aray›fl› oldu¤unu bilinmektedir. Bu durum, modernleflmenin çeliflkisinden kaynaklanmaktad›r. Bu sürecin Türkiye’ye
yans›mas›na bak›ld›¤›nda, 60’l› y›llarda sa¤/sol kimlikler öne ç›karken 1980’lerden sonra ve 1990’l› y›llar›n
bafl›nda Türkiye’de, etnik anlamda Kürt kimli¤i ve dinsel anlamda ‹slamc› kimlik öne ç›kan siyasi kimlikler
oldu.
Modernleflme ya da Türkiye’de devletçi-seçkinci blo¤un toplumsal mühendislik olarak adland›rabilece¤imiz
projesinin, Türkiye’ye yans›malar›na ve buna karfl› ç›k›fllar› temsilen taraf olan muhafazakâr blo¤a bakt›¤›m›zda, tarihsel süreç içinde kendi retori¤ini ve kendi
kimli¤ini tan›mlarken laiklik ve bat› karfl›t› bir söylem
gelifltirdi¤ini görmekteyiz.
Özellikle bu durumun yans›malar›, siyasallaflan ‹slami
duyarl›l›¤›n legal siyasi partileri üzerinde daha çok belirginleflmifltir. Devletçi/seçkinci zihniyetin, benzer bir
tahakkümcü tavr›n reflekslerini etnik kimlik üzerinde
uygulad›¤›n› daha net görmek mümkündür. Özellikle
Türkiye’de etnik kimlik alan›nda dile getirilen talepler
ve bunun sonucu ortaya ç›kan çat›flma ortam›nda 30
y›ld›r çok ac› fleyleri hep birlikte yaflad›k. Etnik kimlik
talepleri konusunda Türkiye’de en çok öne ç›kan ve
tart›flma oluflturan kimlik ‘Kürt’ kimli¤i olmufltur.
Gelinen noktada bugün için etnik ya da di¤er kimlik taleplerinin birer sorun olmaktan ç›k›p insan olman›n ve
kendini dilsel, dini, siyasi, ekonomik, toplumsal cinsiyet olarak ifade edebilmenin bir arac› oldu¤unu kabullenmek gerekmektedir.
Kimliklerimizi birer silah olarak, insanlar aras›nda birer
çat›flma arac› olarak görmek/kullanmak yerine birbirimizin sahip oldu¤u ya da olmad›¤› ‘art›lar’ olarak, zenginlik olarak alg›lamak bugünün Türkiye’si için elzemdir. Herkesi oldu¤u gibi kabul etme noktas›na geldi¤imiz zaman “kimlik çat›flmalar›”n› geride b›rakm›fl bunun yerine her anlamda “zenginlikler” ülkesi olmufl bir
demokratik Türkiye görürüz. Bugün insanl›¤›n geldi¤i
aflamada demokratik bir Türkiye’ye hem vatandafl/yurttafl olarak bizim hem de baflta bölgemizin ve dünyan›n
ihtiyac› vard›r.
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=961563&Date=21.11.2009&CategoryID=83
1. d
2. a
3. b
4. a
5. e
6. c
7. a
8. e
9. b
10. d
ve Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimlik Kavram›” bölümünü
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimlik Kavram›” bölümünü
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimli¤e Dayal› Toplumsal
Hareketler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket Ba¤lam›nda Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
101
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Kimlik bireysel ve toplumsal boyutlar› olan, dinamik,
sürekli infla halinde olan bir süreçtir. Kimlik bireysel
boyutlar› olmas›na karfl›n temelde toplumsal bir süreçtir ve toplumsal etkileflimle infla edilir. Kimlik genifl anlamda bireyin, kiflisel olarak ya da üyesi oldu¤u gruplardan kaynakl›, sahip oldu¤u bütün özellikleri kapsar.
Bakuniak, G.; Nowak, K. (1987). The Creation of a
Collective Identity in a Social Movement: The Case
of “Solidarnosc” in Poland. Theory and Society, 16,
401-429.
Belinda Robnett (2005). We Don’t Agree: Collective
Identity Justification Work in Social Movement
Organizations. Patrick G. Coy (ed.), Research in
Social Movements, Conflicts and Change, Volume
26, Emerald Group Publishing Limited, 199-237.
Bernstein, M. (2002). The Contradictions of Gay
Ethnicity: Forging Identity in Vermont. (Ed.Meyer,
D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social Movements;
Identity, Culture and The State. Oxford University
Press. 85-104.
Boström, M. (2004). Cognitive Practices and Collective
Identities within a Heterogeneous Social Movement:
the Swedish environmental movement. Social
Movement Studies, 3 (1).
Cherrier, H.; Murray, J. (2002). Drifting Away From
Excessive Consumption: A New Social Movement
based on Identity Construction. Advances in
Consumer Research, 29,245.
Cohen, J.L. (1985). Strategy or Identity: New Theorretical
Pradigms and Contemporary Social Movements.
Social Research, 52 (4), 663-716.
Corrigall-Brown, C. (2008). We Are Not All Activists:
The Development and Consequences Of Identity in
Social Movement Contexts Presented At The
American Sociological Association Conference,
Boston.
Eskridge, W.N. (2001). Channeling: Identity-Based
Social Movements and Public Law. University of
Pennsylvania Law Review, 150, 418-525.
Grégoire, N. (2010). Identity Politics, Social Movement
and the State: ‘Pan-African’ Associations and the
Making of an ‘African community’ in Belgium.
African Diaspora 3 (2010) 160-182.
Hunt, S.A.; Benford, R.D. (2004). Collective Identity,
Solidarity and Commitment. (Ed:David A. Snow,Sarah
Anne Soule,Hanspeter Kriesi) The Blackwell
Companion to Social Movements. Blackwell
Publishing.
Karamichas, J. (September 2007). Key Issues in the Study
of New and Alternative Social Movements in Spain:
The Left, Identity and Globalizing Processes. South
European Society & Politics, 12(3), 273-294
S›ra Sizde 2
Yeni toplumsal hareketler ve kimlik aras›ndaki iliflkiyi
aç›klarken, 1960’lar›n sonunda toplumsal hareketlerde
yaflanan dönüflüm, temel olarak küreselleflmeyle ivme
kazanan toplumsal dönüflümlerin sonucunda ortaya ç›kmas› önemlidir. Bu ba¤lamda giderek artan say›da ve
eskilerinden çok farkl› yeni toplumsal hareketler oluflmaya bafllam›flt›r. Bu yeni hareketler eski hareketlerden
farkl› olarak kimlik taleplerini yans›tmaktad›r. Gerek
ortaya yeni ç›kan farkl› kimliklerin yeni hareketleri üretmesi gerekse yeni hareketler ba¤lam›nda farkl› kimliklerin gelifltirilmesi biçiminde bir iliflkiden söz edilebilir.
S›ra Sizde 3
Yeni toplumsal hareketler, geçmiflte hareketler ba¤lam›nda çok fazla ön plana ç›kmam›fl kimliklerin boyutlar› ya
da yeni ortaya ç›km›fl kimlik taleplerini yans›t›r. 1960’lardan bafllayan dönüflümle birlikte cinsel kimlik, etnik az›nl›k kimlikleri, yeni dinsel kimlikler vb temalar etraf›nda
yap›lanan yeni toplumsal hareketler görülmektedir. Yeni
kad›n hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri, etnik milliyetçi ve az›nl›k hareketleri örnek olarak verilebilir.
S›ra Sizde 4
Kimlik, toplumsal hareketler ba¤lam›nda iki merkezî
boyuta sahiptir: bireysel ve kolektif kimlik. Toplumsal
hareketlere kat›l›m ba¤lam›nda ise merkezî bir rol oynayan kimli¤in üç boyutu tan›mlanm›flt›r: bireysel kimlik, kolektif kimlik, kamusal kimlik. Kamusal kimlik di¤er iki kimli¤i de flekillendirici bir rol oynar.
S›ra Sizde 5
Kimli¤in kurgulanma süreci çok say›da yeni toplumsal
hareketi biçimlendirdi¤i gibi ayn› zamanda söz konusu
hareketler taraf›ndan da biçimlendirilmektedir. Kimli¤in
toplumsal hareketlerdeki rolü, harekette yer alanlar, yasalar, yasalar›n flekillendirdi¤i inançlar ve de¤erleri kapsayan genifl bir politik çevreyle etkileflimi sonucunda belirlenir. Kimlik süreci bir taraftan yeni hareketlerin ortaya
ç›kmas›na yol açarken di¤er taraftan hareket içinde yeni
kimliklerin biçimlenmesine de neden olur.
102
K›l›ç, S. (2002). Çevreci Sosyal Hareketlerin Ortaya
Ç›k›fl›,Geliflimi ve Sona Ermesi Üzerine Bir ‹nceleme
Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 57-2, 93-108.
Laraña, E.; Johnston, H.; Gusfield, J.R. (1994). New social
Movements: from Ideology to Identity. Temple
University Press.Philadelphia.
Lee, C.W. (2008). Collective Identity, Individual Identity
and Social Movements: The Right-of-Abode Seekers
in Hong Kong. Asian and Pacific Migration Journal,
17 (1), 33-60.
Leyla, fi. (2006). Yeni Sosyal Hareketler Ba¤lam›nda
Türkiye’de Kad›n. Sosyoloji Dergisi, 15, 33-56.
Lipsitz, G. (2008). Walleye Warriors and White Identities:
Native Americans’ Treaty Rights, Composite
Identities and Social Movements. Ethnic and Racial
Studies 31 (1), 101_122.
Mccright, A.M.; Dunlap, R.E. Winter (2008). Social
Movement Identity And Belief Systems: An
Examination of Beliefs About Environmental
Problems Within The American Public. Public
Opinion Quarterly, 72 (4), 651-676.
McGarry, A. (2008). Ethnic Group Identity and the Roma
Social Movement: Transnational Organizing
Structures of Representation. Nationalities Papers,
36 (3), 449-470.
Meyer, D.S. (2002). Opportunitiea and Identities:
Bridge-Building in the Study of Social Movements.
(Ed.Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social
University Press. ss.3-21.
Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social
University Press.
Poletta, F.; Jasper, J.M. (2001). Collective Identity and
Social Movements. Annual Review Social, 27,283305.
Riley E. Dunlap, R.E.;Aaron M. Mccright,A.M ( ). Social
Movement Identity: Validating A Measure of
Identification with The Environmental Movement.
SOCIAL SCIENCE QUARTERLY, 89 (5), 1045-1065.
Snow, A.; Soule,A.S;Kriesi,H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. Blackwell
Publishing.
Stryker, S. (2000).Identity Competition: Key Differential
Social Movement Participation?. (Ed. S.Stryker;
T.J.Owens, R.W.White). Self Identity and Social
Movements. University of Minesota Press.
Stryker,S.;Owens,T.J.;White,R.W. (2000) Self, Identity,
and Social Movements. Univeristy of Minnesota
press.
Tilly, C. (1998). Social movements and (all sorts of)
Other Political Interactions - Local, National, and
International -including identities. Theory and
Sociely 11\ 453-480.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Feminist hareketin temel kavramlar›n› aç›klayabilecek,
ABD, ‹ngiltere ve k›ta Avrupa’s›ndaki feminist hareketleri ve feminist hareketler içindeki farkl› düflünceleri tan›mlayabilecek,
Bat› d›fl›nda geliflen feminist hareketleri iflaret edebilecek,
Türkiye’deki kad›n hareketinin tarihçesini ve farkl› yaklafl›mlar› tan›mlayabilecek,
Feminist hareketin Türkiye’de akademide çal›flma konular›n› belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Kad›n Hareketi
Cinsiyet/Toplumsal Cinsiyet
Özcülük/Toplumsal inflaac›l›k
Ataerkillik (patriyarka/patriyarki)
• Sömürgecilik, fiark›yatç›l›k
• Kad›n ve Toplumsal Cinsiyet
Çal›flmalar›; Erkeklik Çal›flmalar›
• Queer, queer teori, LGBTT
Hareketi
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Feminist Hareketler
•
•
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
FEM‹N‹ZM‹N BATIDAK‹ TAR‹HÇES‹
BAZI ÖNEML‹ KAVRAMLAR
FEM‹N‹ZM ‹Ç‹NDE FEM‹N‹ZMLER
BATILI OLMAYAN FEM‹N‹ZMLER
TÜRK‹YE’DE KADIN HAREKET‹
KADIN HAREKETLER‹N‹N
KARfiILAfiTIRMALI
DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
• AKADEM‹DE FEM‹N‹ZM
• TÜRK‹YE’DE FEM‹N‹ST HAREKET‹N
ÇALIfiMA KONULARI
• SONUÇ
Feminist Hareketler
G‹R‹fi
Toplumsal hareketler genel olarak kolektif olarak gerçeklefltirilen, bilinç artt›r›c› ve
toplumsal de¤iflimi ve mevcut düzen içindeki güç iliflkilerini ezilenler lehine de¤ifltirmeyi hedefleyen hareketler olarak tan›mlan›rsa, feminist hareketler de, kad›nlar›n de¤iflim için bir araya geldi¤i hareketler olarak nitelendirilebilir. Bu hareketler
temel olarak, 20. yüzy›l›n bafllar›nda bölgesel ya da ulusal düzeyde gerçekleflmifl,
20. yüzy›l›n ikinci yar›s›na gelindi¤inde ise küresel bir hareketle dönüflmüfltür.
E¤er feministler kad›nlar›n erkeklerle birlikte eflit haklara sahip olmas› gerekti¤ini söyleyen gruplar ise feminizm de bu düflüncesinin politik bir de¤iflim yaratmas›na yönelik fikir, ideoloji ve faaliyetler olarak tan›mlanabilir. Bu haliyle feminist düflüncenin tarihte farkl› zamanlarda var oldu¤u söylenebilir. Ancak, özellikle
‹ngiltere ve ABD’de 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda geliflen aktivist bir kad›n hareketi bulunmaktad›r. Aktivizm, toplum içinde olumlu politik de¤iflim yaratmak ad›na bilinçli olarak yap›lan eylemlerdir. Feminist aktivizm ise feminist düflüncenin aktivist
alandaki eylemleridir. Günümüzde feminist aktivizm içinde kad›n yürüyüflleri organize etmek; daya¤a, tecavüze, fliddete karfl› kampanyalar organize etmek ve yürütmek; sivil toplum kurulufllar› ile gerçeklefltirilen projelere kat›lmak say›labilir.
fiekil 5.1
Dünya Kad›nlar
Günü Yürüyüflü
(1900’lerin bafl›)
106
Kamusal/Özel Alan: Feminist
teorinin en temel
kavramlar›ndan biri olan
kamusal/özel alan ayr›m›
Yunan felsefesinden gelen bir
ayr›m temelinde flekillenmifltir:
Siyasetin kamusal dünyas› ile
aile ve ekonomik iliflkilerin özel
dünyas›. Modern sosyolojide bu
ayr›m, ev ile iflin ayr›lmas›na
ve toplumsal cinsiyete dayal›
geleneksel iflbölümünün
uygulanmas›na gönderme
yapmaktad›r (Marshall, 1999:
380). Ancak bu ayr›m da
feministler taraf›ndan yeterli
bulunmamaktad›r.
Feministlerin temel ald›¤›
“kiflisel olan özeldir” cümlesi
ile özel alan›n kad›n›n en fazla
bask›land›¤› alan oldu¤u
belirtilmektedir (Lamphere ve
Rosaldo 1974). Ayr›ca daha
sonraki y›llarda yap›lan
çal›flmalar da kamusal/özel
alan ayr›m›n›n farkl›
noktalarda elefltirilerini
kad›nlar lehine sunmufltur.
Örne¤in, e¤er bu farka ait
feminist elefltiriler olmasayd›,
“ev ifli” kavram› feminist bir
bak›fl aç›s›yla çal›fl›lmayacak,
“ev”de gerçekleflti¤i için “ifl”
olarak bile görülemeyecekti.
Kad›nlar›n henüz eflit vatandafllar olarak görülmedikleri dönemlerde, kad›nlar
oy hakk› talep etmek için dernekler kurmufllard›r. Bu gruplar “sufrajist”ler, kad›nlar›n oy kullanma hakk› için mücadeleleri de “sufrajist hareket” olarak tan›mlanmaktad›r. Günümüzde “do¤al” bir hak olarak görülmesine karfl›n, oy kullanma
hakk› 19. yüzy›lda birçok kad›n için bir hayal idi. Örne¤in ABD’de, sadece mülküyet sahibi beyaz erkekler oy kullanabiliyordu.
Ataerkillik (patriyarka,
patriyarki): Efl zamanl› olarak
erkeklere ve erkekli¤e imtiyaz
tan›yarak, kad›nlar› ve
kad›nl›¤› afla¤› gören ve
kad›nlar› erkek tahakkümü
alt›na alan toplumsal
organizasyon biçimi.
Ataerkillik sözcü¤ü önceleri
erkek aile reislerinin otoritesi
üzerine kurulu toplumsal
sistemleri tan›mlamak için
kullan›lm›flt›r. Daha sonralar›
anlam› genifllemifl ve
kad›nlar›n ikincil durumunu
do¤rudan kad›n›n “biyolojik
zay›fl›¤›”na ba¤layarak, kad›n›
sadece ev içi alana hapseden
ve erkekleri de kamusal alana
ait bireyler olarak niteleyen bir
düflünce anlam›n› kazanm›flt›r
(Marshall, 1999: 47).
Hegemonya: Bask›n gruplar
taraf›ndan farkl› güç
formlar›n›n (toplumsal
cinsiyet, ›rk, s›n›f ve cinsellik
gibi) elde tutulmas› ve
kullan›lmas›. Feministler için
en güçlü hegemonya
biçimlerinden biri ataerkillik
olarak adland›r›lmaktad›r.
Öznellik (subjectivity): Kifliye
ya da özneye olan bilinçli
perspektif. Her ne kadar
“öznellik” kavram› “nesnellik”
kavram›na tezat bir kavram
olarak düflünülmüfl ve
pozitivist toplumsal bilimciler
taraf›ndan olumsuz bir kavram
olarak kullan›lm›flsa da,
anlamsal ve yorumsamac›
aç›dan toplumsal bilimlerde
özel bir öneme sahiptir
(Marshall, 1999: 573).
FEM‹N‹ZM‹N BATIDAK‹ TAR‹HÇES‹
Feminist hareketler içinde yaklafl›mlarda farkl›l›klar bulunmas›na karfl›n, temel olarak kad›n erkek eflitli¤i, kad›na karfl› her türlü ayr›mc›l›¤›n önlenmesi, kad›n ticaretinin yasaklanmas› ve kad›na karfl› sömürünün durdurulmas› gibi konular ön plana ç›kmaktad›r.
Kabaca ay›rmak gerekirse, feminizm içinde iki farkl› co¤rafyada, iki farkl› tarihsel arka plan›nda geliflen ve farkl› konulara odaklanan hareketler bulunmaktad›r.
Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Frans›z feminizmidir. Ancak günümüzde,
dünya genelinde bak›ld›¤›nda bu yaklafl›mlar›n çeflitlendi¤i görülecektir.
Anglo-Amerikan Feminizmi
Daha çok kad›n-erkek “eflitli¤i”ne vurgu yapmas› ile, kad›nlar›n “farkl›l›klar›”n›
vurgulayan Frans›z Feminizmi’nden ayr›lan Anglo-Amerikan feminizmi, kad›nlar›n
e¤itimi gibi toplumsal-kültürel konulara odaklanm›flt›r. 19. yüzy›l ile 20. yüzy›l›n
bafllar›nda geliflen Anglo-Amerikan feminizmi, kad›nlar›n oy hakk› talebi vurgusuyla bilinir ve ayn› zamanda Birinci Dalga Feminizm olarak adland›r›l›r (Marshall,
1999: 374).
Kad›nlar›n oy hakk› talep etmeleri ayn› zamanda onlar›n kamusal alan içinde varolma mücadeleleri anlam›na geldi¤inden önemlidir. Önceleri kad›nlar
hukuk, din ve toplumsal normlar aç›s›ndan “ikinci s›n›f” vatandafll›¤a maruz b›rak›l›yorlar; mülk sahibi olam›yorlar, ifl kuram›yorlar ve kendi hayatlar›n› kontrol edemiyorlard›. Bir dokuma iflçisinin k›z› ‹ngiliz feminist yazar Mary Wollstonecraft’›n (1759-1797) 1792’de yay›nlad›¤› Kad›n Haklar›n›n Korunmas› (A
Vindication of the Rights of Woman) ilk “feminist bildiri” olarak yorumlanmaktad›r. Bu çal›flmas›yla yazar k›zlarla erkeklerin eflit e¤itim görme olanaklar›n›
engelleyen Frans›z devrimcilerine karfl› görüfl belirtmifltir. Frans›z devrimciler
kad›nlarla erkekleri eflit bireyler olarak görmüyorlard›. Ancak Wollstonecraft’a
göre kad›nlar›n süs bebekli¤ine ve ev ifline mahkum edilmesi kad›n do¤as›n›n
gere¤i de¤ildi.
1960’larda, kad›nlar›n oy kullanma hakk›na sahip olmalar›ndan çok y›llar sonra, Bat› dünyas›nda feminizm önemli bir güç olarak politik sahneye yeniden ç›kt›.
Günümüzde ABD’li feminist Betty Freidan’›n Feminine Mystique (1963) adl› çal›flmas› ABD’li kad›nlar›n II. Dünya Savafl› sonras›ndaki toplum içindeki mutsuzluklar›n›n bir göstergesi olarak görülmektedir.
Asl›nda 1960 sonras›nda geliflen feminist hareketin sivil haklar ve özgürlükler
talep eden hareketlerle birleflmesi yeni de¤ildir. Özellikle 19. yüzy›l feministleri
aras›nda Elizabeth Cady Stanton (1815-1902) ve Susan B. Anthony (1820-1906) gibi feminist aktivistler ayn› zamanda köleli¤in kald›r›lmas›n› da talep etmifllerdir
(Moi, 1985: 23).
5. Ünite - Feminist Hareketler
107
Özellikle edebiyat odakl› geliflen ve daha çok kad›n yaz›n› (écriture feminine) olarak tan›mlanan, metinsel tasar›m› öncelikli olarak çal›flma konusu yapan Frans›z
feminizmi, kendisini “farkl›l›k” kavram› etraf›nda organize etmifltir. 1970’lerde ve
sonras›nda geliflen Frans›z feminizmi, ‹kinci Dalga Feminizm olarak da bilinir. Kad›n-erkek farkl›l›klar› konusuna edebiyat alan› d›fl›ndan yaklaflan Frans›z feministi
Simone de Beauvoir’in (1908-1986), 1949 y›l›nda yay›nlad›¤› ‹kinci Cinsiyet (Le
deuxième sexe, Frans›zca parçalar olarak 1947, ‹ngilizce çeviri, 1953), ayn› zamanda Marksist/Sosyalist feminizmin klasiklerinden biri olarak da say›l›r. Burada yazar,
kad›n›n tarih boyunca erke¤in “öteki”si olarak ikincil konuma itildi¤ini ve kendi
öznelli¤inin hiçe say›ld›¤›n› öne sürmüfltür (Moi, 1985: 92). De Beauvoir’›n kad›n
do¤as›n› reddeden ve toplumsal olarak kad›n olundu¤unu belirten cümlesi, “kad›n
do¤ulmaz, olunur,” bir anlamda toplumsal cinsiyet kavram›n›n ilk formülasyonu
olarak say›labilir. De Beauvoir, feminizmi kad›nlar›n ikincil konumuna çözüm getirecek bir ideoloji olarak görmekteydi. De Beauvoir, reformcu, yani iyilefltirici
bir anlay›fl yerine, radikal bir feminizm anlay›fl› öneriyordu.
Frans›z feminizminin bir baflka önemli özelli¤i ise, 1968 ö¤renci hareketlerinden sonra oluflan ve daha çok Marksist ve Maoist fikirlerden beslenen sol e¤ilimli bir ortamda özellikle Avrupa’daki felsefe ak›mlar›n›n etkisinde filizlenmifl olufludur (Moi, 1985: 95). Ayr›ca Frans›z feministler Frans›z felsefeci Jacques Derrida’dan ve Jacques Lacan’dan etkilenmifllerdir.
Günümüzde kad›n yaz›n› (écriture feminine) olarak da bilinen yaklafl›m, daha
çok Monique Wittig, Luce Irigaray ve Hélène Cixous’nun çal›flmalar›nda görülmektedir. Bu yazarlar dil konusundan yola ç›karak, dilin politik bir savafl alan› oldu¤unu öne sürerler. Bu grup feministler ataerkilli¤in “dil”i eril (maskülen) normlar dahilinde sundu¤unu ve kendini “rasyonel” olarak tan›mlad›¤›n› belirtirler. Feminist
yazarlara göre fallosantrik (phallogocentric) olan erkek dili, kad›n dilini marjinalize etmektedir. Örne¤in Hélène Cixous, “Medusa’n›n Gülüflü” (The Laugh of the
Medusa) adl› denemesinde (Frans›zca orijinal 1975, ‹ngilizce çeviri, 1976) arzulad›¤› yeni bir yaz›ndan söz etmekte; Bat› dünyas›ndaki yaz›n›n daha bask›c› ve eril oldu¤unu belirtmekte ve bunu fallosantrik/fallagosantrik olarak nitelemektedir (Kolmar ve Bartkowski, 2005 [2000]: 51).
Fallosantrik/Fallagosantrik:
Fallus (phallus), yani,
erkeklik organ›n›n sembolik
olarak erkeklik temelli bir
yaklafl›m› belirtmesi. Cixous
özellikle “farkl›l›k”
temelinde ele ald›¤› edebiyat
alan›nda bu terimi, “kad›n
yaz›n›” konusunu tart›fl›rken
kullan›r. Özellikle
feminizmin yaz›nsal
etmenleriyle ilgilenen
feministler bu terim ile dilde
erkek egemenli¤ini
belirtirler. Jacques
Derrida’dan esinelenerek
ürettikleri bu terim, Bat›
dünyas›n›n yaz›l› ve sözlü
kültür aras›ndaki bir güç
iliflkisi kurmas›n› ve yaz›l›
kültürü (ayn› zamanda eril
olarak nitelendirilen kültür)
di¤erinden üstün
saymalar›n› elefltirir.
Frans›z Feminizmi
‹çlerinde bulunduklar› sosyo-co¤rafi temeller ba¤lam›nda hangi farkl›
feminizmlerden
SIRA S‹ZDE
söz edilebilir ve bu yaklafl›mlar›n temel prensipleri nelerdir?
BAZI ÖNEML‹ KAVRAMLAR
Toplumsal Cinsiyet
1
S O R U
S O R U
Günümüzde feminist düflüncenin temel ald›¤› kavramlardan biri toplumsal cinsiyet
kavram›d›r. Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl› olarak kad›n ve erkekler
D‹KKAT
için toplumsal olarak oluflturulmufl roller ve ö¤renilmifl davran›fl ve beklentilere iflaret etmek için kullan›l›l›r. Frans›z feminizminin öncü isimlerinden Simone de BeauSIRA S‹ZDE
voir “kad›n do¤ulmaz, olunur,” ifadesiyle kad›n olman›n toplumsal
olarak yarat›ld›¤›n›n alt›n› çizmifltir. Sonraki y›llarda, Amerikal› feminist Joan Scott da toplumsal cinsiyet teriminin analitik bir kategori olarak kullan›m›na dikkat çekmifltir
(Scott 1986).
AMAÇLARIMIZ
Toplumsal analizlerde sadece “kad›n”› de¤il, “kad›n”› “erkek”lerle iliflkilendirek, analitik bir kategori olarak kullan›lmas›n› öngören bu terim, ayn› zamanda herhangi birini anlaman›n di¤erini de anlamaktan geçti¤ini vurgulamaktad›r
K ‹(Scott,
T A P 2003: 3-4).
Analitik Analiz kelimesinde
türeyen analitik kelimesi, bir
D ‹ Kay›rarak
KAT
bütünü parçalar›na
ayr›nt›l› inceleme anlam›na
gelir. Bir toplumsal süreci ya
da olguyu anlamak
SIRA için
S‹ZDE
kullan›lan anahtar
kavramlar olarak
tan›mlanabilir.
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
108
Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Toplumsal cinsiyet rolleri içinde, çok kaba bir s›n›flamaya gidilirse, flu temel roller
göze çarpmaktad›r (Ecevit, 2003: 83).
Üretim ile ‹lgili Roller
Erkek: Piyasa için üretim (parasal karfl›l›¤› olan)
Kad›n: Ev/hane içi üretim (parasal karfl›l›¤› olmayan)
Yeniden Üretimle ilgili Roller
Kad›n: Biyolojik yeniden üretim (Çocuk do¤urma ve yetifltirme)
Günlük yeniden üretim (Hanenin günlük iflleri ve hane üyelerini ertesi
günün üretim sürecine haz›rlama)
‹deolojik yeniden üretim (Çocuklar› toplumsal rolleri için haz›rlama)
Topluluk Düzeyinde, Hayat›n ‹damesine ‹liflkin Roller
Kad›n: Hane içi yeniden üretim rollerinin bir uzant›s› olarak topluluk düzeyinde kad›n taraf›ndan yap›lan ifller: K›s›tl› ve toplu tüketime aç›k kaynaklar›n kullan›m› (özellikle su, sa¤l›k ve e¤itim hizmetleri)
Kad›nlar›n karfl›l›k almaks›z›n ve “serbest” zamanlar›nda yapt›klar› düflünülen ifller.
Topluluk Düzeyinde Politik Roller
Erkek: Ulusal düzeyde politika ile eklemlenen topluluk politikas›.
“Özcülük” ve “Toplumsal ‹nflaac›l›k”
fiekil 5.2
Kad›nlar Birleflin
Temel olarak biyoloji ile kültür aras›nda ele al›nabilecek iki önemli kavram ya da
yaklafl›m, özcülük ve toplumsal inflaac›l›k olarak belirtilebilir.
Özcülük, biyolojik ya da genetik belirlemelere daha yak›nd›r ve olgular› “do¤a”
ya da “insan do¤as›” temelinde ele al›r. Örne¤in, kad›n›n toplumdaki ikincil konumunu kad›n do¤urganl›¤›na ba¤lanmas› gibi. Felsefede “öz,” bir fleyin bütün niteliklerinin sadece tek bir fley ba¤lam›nda alg›lanmas› anlam›na gelmekte ve özücülük de bu anlay›fl› temsil eden fikirler
olarak yorumlanmaktad›r. Feminist
düflüncede ise “özcülük” kad›nlar›n
kad›n, erkeklerin de erkek olduklar›n› biyolojik olarak temellendi¤ini ve
bunun de¤ifltirilemeyece¤inin belirtilmesidir. Ancak böyle bir anlay›fltan
bakmak, feministlerin kaç›nmak istedikleri stereotipleri de beraberinde
getirmekte, hatta bunlar› güçlendirmektedir. Bir baflka anlam›yla “özcü”
olarak nitelendirilen baz› feminist anlay›fllar, kad›n› “beyaz, orta s›n›f, heteroseksüel” bir çerçevede tan›mlam›fl ve lezbiyen, siyahi, ya da Üçüncü Dünya kad›nlar›n› bu tan›m›n d›fl›nda b›rakm›flt›r (Kolmar ve Bartkowski, 2005 [2000]: 47-48).
109
Toplumsal inflaac› yaklafl›mlar ise, do¤a unsurunu tamamen d›fllayarak insanlar›n toplumsal ya da kültürel olarak yarad›ld›klar›n› belirtir. Buna göre kad›nlar ve
erkeler aras›ndaki cinsiyete dayal› farkl›l›klar› çal›flmak için farkl› kültürel, toplumsal ve tarihsel koflullara bakmak ve kad›n ve erkeklerin hangi koflullarda toplumsal cinsiyet rollerini edindiklerini saptamak gerekir (Kolmar ve Bartkowski, 2005
[2000]: 47).
‘Toplumsal cinsiyet rolleri’ denince hangi roller anlafl›lmaktad›r? SIRA S‹ZDE
FEM‹N‹ZM ‹Ç‹NDE FEM‹N‹ZMLER
2
SIRA S‹ZDE
Radikal Feminizm
Kad›nlar› özgürlefltirmenin yolunun tamamen yeni bir düzenden
gerektiS Ogeçmesi
R U
¤ini vurgulayan yaklafl›md›r. Kad›nlar›n baflar› kazanma yollar›n› erkeklerinkinden
farkl› organizasyonlarda aramaya yönelir. Bütüncül bir kad›n ba¤›ms›zl›¤›n›n biD‹KKAT
reysel de¤iflimle mümkün olabilece¤ini savunmaktad›r.
Radikal feminizm içinde iki ayr› gruptan söz edilebilir: radikal-liberal feministSIRA S‹ZDE
ler ve radikal- kültürel feministler.
Radikal-Liberal Feministler
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
N N
Radikal-liberal feministler genellikle 1960’larda ve 1970’lerde ilgi gören fikirleri savunmaktad›rlar. Buna göre, kad›nlar›n do¤urganl›k özelli¤i onlar›n tamamen insan
olarak geliflimini engellemektedir. O yüzden kad›nlar›n baz› erkeksi
özelliklere saK ‹ T A P
hip olmalar› gerekir. Bu grupta yer alanlar erkekler ve kad›nlar aras›ndaki temel
farkl›l›klar› biyolojik temeller ekseninde de¤erlendirirler ve kad›n do¤urganl›¤›n›
temel bir engel olarak görürler.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Radikal-Kültürel Feministler
Radikal-kültürel feministler kad›nl›k de¤erlerini savunduklar›ndan ve bunlar› kut‹ N T E R N Edaha
T
lad›klar›ndan, “erkeksi” kad›n olmak yerine “kad›ns›” kad›n olmay›
de¤erli
bulmakta ve kültürel olarak kad›nl›k de¤erlerini yüceltmektedirler. Radikal feminizm, ataerkil düzen taraf›ndan yerilen baz› kad›n özelliklerini (örne¤in tanr›ça imgelerleri ya da kad›n›n besleyici olma durumu) ön plana ç›karm›flt›r. “Kad›n-odakl›” bir kültürü kutlayan kültürel feminizm, ayn› zamanda “kad›nl›k” (femininity) ve
“erkeklik” (masculinity) terimlerinin yeniden tan›mlanmas› gerekti¤ini de belirtir.
Bu terimleri daha çok özcü temellerde flekillendiren erken dönem kültürel feministler, kad›nlar›n do¤al olarak bak›c›, nazik, eflitlikçi olduklar›n› ve fliddetle e¤imli olmad›klar›n› iddia etmifller ve erkeksi nitelikleri de daha çok bencillik, fliddet ve
cinsel davran›fllarda oto-kontrolün sa¤lanmamas› olarak belirlemifllerdir.
Ancak, bu yaklafl›mlara elefltirler baflka feministlerden de gelmifltir. Örne¤in, siyahi kad›nlar kendi gruplar›ndaki erkekleri birinci derecede bask› yaratan grup
olarak görmediklerinden, radikal kültürel feminizmi bir flekilde ›rkç› bulmaktad›rlar. Bu yaklafl›m›n en önemli unsuru, ataerkillik taraf›ndan afla¤› görülen “kad›n
besleyici” pozisyonunu yükseltmeye çal›flmak olarak yorumlanabilir. Radikal feminizm, özellikle kad›nlar› bast›ran ve toplumu karmafl›k iliflkilere iten toplumsal sistem olan ataerkilli¤i, erkek üstünlü¤ü olarak tan›mlar ve sistemin radikal olarak yeniden düzenlenmesini ister. ‹lk dönem radikal feministler 1960’larda II. Dalga feministler, ataerkilli¤i tarihte ezelden beri varolan bir kavram olarak görmüfller ve
bunun sadece en eski hegemonya formu olarak de¤il, ayn› zamanda en baflat for-
“Kad›nl›k” ve “Erkeklik”:
Kad›nlara özgü‹ Nhareket
T E R N ve
ET
duygu biçimlerini karfl›layan
ve erkeklik ile karfl›t olarak
kullan›lan terimler. Temel
olarak “do¤al” olarak
görülen özelliklerin (radikal
feminizm ve özcülük
çal›flmalar›nda iflaret
edildi¤i gibi) temelinde
flekillenen bu fikirler,
sosyologlar ve antropologlar
taraf›ndan elefltirilmifl ve bu
özelliklerin toplumsal olarak
oluflturuldu¤u belirtilmifltir
(Marshall, 1999: 374).
Ancak kültür içinde kök
salm›fl olan kad›nl›k ve
erkeklik fikirleri en çok
gündelik dilde kendini
göstermektedir. Her ne
kadar politik do¤ruluk
tafl›masa da, örne¤in, bir
kad›n›n fiziksel olarak
gücünü belirtmek için
kullan›lan “erkek Fatma”
tan›m› ile “kar› gibi
k›v›rtmak” terimlerini
karfl›laflt›rmak, bu konuda
bir fikir verecektir.
110
Heteroseksüellik: Karfl›
cinse duyulan cinsel ilgi.
Homoseksüellik: Hemcinse
duyulan cinsel ilgi.
mu oldu¤unu belirtmifllerdir. Radikal feministlerin devlete karfl› tutumlar› da erkeklik/kad›nl›k normlar› etraf›nda flekillenmifltir ve devlet ya da hükümet müdahalerini, daha çok, annelik ve kad›n bedeni gibi konulara odakland›¤›ndan ataerkil
müdahaleler olarak görmektedirler.
Daha sonraki radikal yaklafl›mlar kültürel feminizmi de içine alacak flekilde genifllemifl ve farkl› formlar yaratm›flt›r. Bunlar aras›nda say›labilecek olan Lezbiyen
Feminizm, temel olarak radikal feminizmden beslenmektedir. Lezbiyen feministler
için lezbiyenlik cinsel bir yönelim ya da kiflisel bir karar olmaktan çok, kad›n merkezli olmalar›n› istedikleri bir dünyada ataerkil cinselli¤in reddedilmesine dayanmaktad›r. Bu anlamda lezbiyenlik, kad›n kontrolünde bir cinsellik biçimidir ve kad›nlar erkekler taraf›ndan kontrol edilen bir cinsellik yerine kendilerine daha uygun olduklar›n› düflündükleri cinselli¤i yaflamak istemektedirler.
Liberal (Burjuva) Feminizm
Kad›n Hareketi: Kad›n
hareketi kavram›,
kad›nlar›n, toplum içindeki
konumlar›n› kad›nlar lehine
de¤ifltirme ve iyilefltirme
projesi etraf›nda seferber
edimesini anlat›r. Bu terim
s›kl›kla “Kad›nlar›n
Özgürlefltirme Hareketi” ile
ayn› anlamda, 1970’lerden
sonraki feminizmi
tan›mlamak için
kullan›lmaktad›r.
8 Mart Dünya Emekçi
Kad›nlar Günü: Kad›nlar›n
erkeklerle eflit ekonomik
haklara sahip olmak için
giriflti¤i zorlu sürecin önemli
bir dönüm noktas› 8 Mart
1857’dir. ABD’nin New York
kentinde tekstil sektöründe
çal›flan kad›n iflçiler
kendilerine ödenen düflük
ücretleri, uzun çal›flma
saatlerini ve insanl›k d›fl›
çal›flma koflullar›n› protesto
etmifllerdir. Ancak yürüyüflte
üzerlerine atefl aç›lan 115
kad›n, ç›kan yang›nda
ölmüfltür. 1910’da
Kopenhag’da yap›lan
uluslararas› bir toplant›da
kad›n delegelerin önerisiyle
o gün ölen emekçi kad›nlar›n
an›s›na 8 Mart Dünya
Emekçi Kad›nlar Günü
olarak ilan edilmifl ve 1975
y›l› da Uluslararas› Kad›nlar
Y›l› olarak kutlanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
3
Bu yaklafl›m, mevcut ekonomik ve toplumsal düzen içinde kad›n erkek-eflitli¤inin
mümkün olabilece¤ini ileri sürerken, daha çok orta ve üst-orta s›n›f kad›nlar›n
beklentilerini ve taleplerini dillendirmektedir. Bu görüflün temsiline en uygun örnek, kad›nlar›n “pozitif” imgelerinin yayg›nlaflt›r›lmas›na yönelik çabalarda verilebilir. Fakat burada kad›n›n ikincil konumunun arkas›ndaki sebepler çok da fazla
elefltirilmemektedir.
Marksist (Sosyalist) Feminizm
Maddeci feminizm olarak da bilinen Marksist feminizm, kapitalist toplumsal organizasyonlarda toplumsal cinsiyet analizleri yaparken Marksist teoriden beslenmektedir. Marksist feminizm, kad›nlar›n özgürleflmesini ekonomik sistemin yeniden organizasyonunda ararken, ataerkillik ve kapitalizm aras›ndaki iliflkiye odaklan›r. Bu
anlamda kapitalizm içindeki iflgücü da¤›l›m› kad›n›n ikincil durumundaki temel sorun olarak görülmektedir (kad›n›n ev içinde, erke¤in ev d›fl›nda çal›flmas›). Marksist feminizm kaynakl› elefltirel bir bak›fl aç›s› metinsel oldu¤u kadar, temsili toplumsal iliflkileri de kapitalist iliflkilerden kaynaklanan gelir eflitsizli¤inde görmektedir. Kad›n-erkek eflitsizli¤i kapitalist düzen sona ermeden son bulmayacakt›r.
Marksist feminizmde basamaklar dahilinde düzenlenmifl ve eflit olmayan bir flekilde da¤›t›lm›fl olan s›n›f iliflkileri zorlay›c› güç ve bask›lama kaynaklar›d›r ve bütün eflitsizliklerin temelidir. Cinsel bask›lama da bir çeflit s›n›fsal güç olarak ele
al›nmaktad›r ve bu modele göre s›n›f farkl›kl›¤›n›n temelinde de erkek egemenli¤i
yatmaktad›r. Özel mülkiyetin geliflmesi ile kad›nlar bir mal olarak görülmüfller ve
erkeklere verilen haklardan mahrum b›rak›lm›fllard›r. 19. yüzy›l kad›n hareketi
içinde bu farkl›l›klar›n giderilmesi gündeme gelmifl ve daha sonraki y›llar içinde, 8
Mart 1857’de bir protesto yürüyüflünde ölen kad›n iflçilerin an›s›na 8 Mart Dünya
Kad›nlar Günü olarak ilan edilmifl ve dünya çap›nda kutlanmaya bafllanm›flt›r.
Radikal feministler ve Marksistler aras›ndaki tart›flmalar 1960’larda ve 1970’lerde h›zlanm›fl ve sonraki y›llarda da ilerlemifltir. 1980’lerde de Heidi Hartman, Marksizm ve feminizm aras›ndaki iliflkiyi “mutsuz evlilik” olarak nitelemifltir. Hartman,
Marksizm ile feminizmin birlikteli¤ini ‹ngiliz Medeni Kanununda tan›mlanan “kar›koca”l›¤a benzetir ve Marksist feminizmin tek bir fleye, yani Marksizme dönüfltü¤ünün alt›n› çizer (Hartman, ‹ngilizce orj. 1981; Türkçe çeviri, 2006).
Feminist yaklafl›mlar
SIRA S‹ZDEideolojilerine, ya da savunduklar› çözüm önerilerine göre hangi bafll›klar alt›nda ele al›nabilir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
111
BATILI OLMAYAN FEM‹N‹ZMLER
Her ne kadar feminizm Anglo-Saxon ve Avrupa kökenli bir ak›m olarak bilinse de,
dünyan›n farkl› co¤rafyalar›nda kad›n hareketleri bulundu¤u ve Bat› dünyas› d›fl›nda da (co¤rafi ya da ideolojik) haritalarda baflka feminist hareketler yafland›¤›n›n
alt› çizilmelidir.
Üçüncü Dünya Feminizmi
Kabaca iflaret etmek gerekirse, bu terim Bat› toplumlar› d›fl›nda yaflayan ve dünyadaki kad›n nüfusunu oluflturan ço¤unluk kad›nlar› ya da Bat›’daki siyahi kad›n
hareketini iflaret etmek için kullan›l›r. Bu ak›m›n en temel elefltirilerinden biri ›rk
sorunsal›d›r. Bu çerçevede siyahi kad›nlar, bat›l› feminizmler içinde temsil edilen
kad›n›n evrensellefltirildi¤ini ve bu durumun sanki dünyadaki bütün kad›nlar› temsil edercesine ele al›nd›¤›n› belirtmifllerdir. Özellikle (ad›n› ve soyad›n› küçük harflerle yazan) bell hooks, Angela Davis ve Chandra Mohanty gibi feministlerin eserlerinde bu elefltirileri görmek mümkündür (Scott ve Marshall, 2009).
Bu farkl›l›klar›n çal›fl›lmas› yolunda ortaya konulan “kesiflimsellik”, yani kabaca toplumsal iliflkilerin ve toplumsal kimliklerin ço¤ul boyutlar› aras›ndaki iliflki,
Kimberlé Crenshaw taraf›ndan sunulan (1989) kavramsal bir çerçevedir. Yazar›n
da belirtti¤i gibi, bu kavram tamamen yeni bir olguyu iflaret etmemekle birlikte,
toplumsal cinsiyet konusunun kavflaklar›n›n çal›fl›lmas› aç›s›ndan önemlidir ve
özellikle siyahi Amerikan kad›n hareketinin de gerekli bir bilefleni olarak elefltirel
perspektifleri bar›nd›rmaktad›r (Birkalan-Gedik 2011a).
Feminizm, bir yanda ›rk, s›n›f, etnisite gibi kavramlar etraf›nda farkl›lafl›rken,
öte yanda dünyadaki kad›nlar›n birleflmesi de söz konusudur. Global feminizm,
1975-1985 y›llar› aras›nda Mexico City, Kopenhag ve Nairobi’de gerçeklefltirilen
kad›n toplant›lar›nda dile gelen görüfl olarak bilinmektedir. Buna göre, dünyan›n
herhangi bir taraf›nda kad›nlar›n ezilmesi ya da bask›ya maruz b›rak›lmas›, dünyan›n baflka taraf›ndaki kad›nlar› etkilemektedir. Kad›nlar her nerede olurlarsa olsunlar, tamamen özgürlefltirilememifllerse bütüncül bir kad›n özgürlü¤ünden bahsedilemez. Bu noktada 1995 Birleflmifl Milletler Beijing Toplant›s› kad›nlar›n özgürleflme yolunda temel ihtiyaçlar›n›n tesbiti için önemli bir ad›md›r (Bartkowski,
2005 [2000]: 58).
Farkl› Örnekler: Ortado¤u, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta Asya’da
Feminizm
Siyahi feministlerin Bat›l› feministlere karfl› gelifltirdikleri ve Bat›l› feminizmleri beyaz ve etnosantrik olarak niteledikleri elefltirileri dünyan›n baflka yerlerinde feminist kad›nlar seslendirmifllerdir. Burada özellikle Ortado¤ulu feministlere iflaret etmek gerekirse, Ortado¤ulu feministler hegemonik bir güç olarak fiark›yatç›l›¤› göstermifllerdir. Bask›lanmay› sömürgecili¤in bir uzant›s› olan fiark›yatç›l›k ba¤lam›nda ele al›rlar ve Üçüncü-Dünya kad›n›n tek tiplefltirildi¤ini ve feminist metinlerdeki analizlerin eflitsizlik temelinde sömürgeci bir söylem yaratt›¤›n› belirtirler (Göçek ve Balaghi 1994).
Ortado¤u ülkelerinde, örne¤in M›s›r’da kad›n hareketleri de daha çok ulus-devlet kurulmas› süreciyle iliflkilendirilmektedir. Bu süreç, ayn› zamanda sömürgeci
güçlerden kurtulma ve yeni bir kimlik kazanma süreci olarak görülse de, bu hareketlerin kad›n konusunda her zaman için baflar›l› olduklar› söylenemez (Pollard,
2003: 204-207). Kuzey Afrika ülkeleri Libya, Tunus, Cezayir ve Fas’taki kad›n hare-
Etnosantrik: Entosantrik
yaklafl›m, bir olay›n ya da
olgunun baflka
toplumlardaki yap›lanma ya
da uygulanma biçiminin,
kendi toplumdakinden daha
geri oldu¤unu varsaymak
anlam›nda kullan›l›r.
fiark›yatç›l›k: Kültürel
teorisyen, elefltirmen,
akademik ve aktivist Edward
Said taraf›ndan tart›flmaya
aç›lan bir olan fiark›yatç›l›k
temel olarak üç alan› iflaret
etmektedir. fiark›yatç›l›k bir
görüfl, temsil, alg› ve söylem
biçimidir. Buna göre, Bat›
kaynaklar›ndaki Do¤u alg›s›,
asl›nda sömürgeci bir
ideolojidir ve Bat›l›lara ait
Do¤u hakk›ndaki jeopolitik
bir bilincin, estetik, bilimsel,
ekonomik, sosyolojik,
tarihsel ve felsefi metinler
içinde yay›lmas›na iflaret
eder. Bu anlamda
fiark›yatç›l›k, ayn› zamanda
bir akademik alan› da
belirtirken, ad› konmayan bir
co¤rafya olarak da ‹slam
fikrine gönderme yapar
(Said, 2006 [1999]: 11-37).
112
Sömürgecilik: Daha
geliflmifl ülkelerin Asya,
Afrika, Latin Amerika gibi
bölgelerde resmi olarak
otorite kurmas› demektir.
Daha 15. yüzy›ldan
bafllayarak, Amerika
k›tas›n›n kuzeyinde ve
güneyinde, ‹spanya,
Portekiz, ‹ngiltere, Fransa ve
Hollanda taraf›ndan
uygulanmaya bafllanm›fl,
daha sonra yay›larak 19.
yüzy›lda hemen hemen tüm
Asya ve Afrika’y› içine
alm›flt› (Marshall, 1999:
691-692).
ketleri de sömürgeci ve post-sömürgeci süreçten farkl› koflullarda etkilenmifltir.
Özellikle Fransa’n›n ve daha az olsa da ‹spanya’n›n sömürgesinden kurtulan bu ülkelerde kad›n hareketleri öncelikle toplumsal de¤iflim ile beraber yürümüfltür (Bowen, 2003: 208-212). Arap Yar›madas›’ndaki sömürgeci güç ise ‹ngilizler olmufltur.
Sömürge sonras› dönemde ise kad›n konusundaki çal›flmalar daha çok fleriat ve
fetvalarda bu meseleye e¤ilmifl, ancak 1980’lere gelindi¤inde kad›n ve e¤itim gibi
konular a¤›rl›k kazanm›flt›r (Taminian, 2003: 213-216). Ürdün, ‹srail ve Filistin’deki kad›n hareketleri ve kad›nlarla ilgili çal›flmalar da özellikle II. Dünya Savafl› sonras›nda geliflen süreçten ayr› düflünülemez (Moors, 2003: 217-221). ‹ran’da kad›n
sorunu ile ilgili yaz›lar ve çal›flmalar 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar götürülebilir ve
kad›nlarla ilgili ciddi bir yay›nc›l›k anlay›fl›ndan bahsedilebilir. Ancak özellikle
1979/80’de gelen ‹slam Cumhuriyeti ile birlikte kad›nlar›n sesleri diyasporada duyulur hale gelmifltir. Çünkü önemli bir entelektüel nüfus bask›c› rejime dayanamayarak ‹ran d›fl›na gitmifltir (Amin, 2003: 250-253).
Son olarak, Sovyet Orta Asya’s›na ve Azerbaycan’a bakmak gerekirse, bat›l› sömügelerden farkl› olarak Sovyetler’de Bolflevik Devrimi’nden sonra 1920’lerde,
Komunist Parti bir kad›n birimi kurmufl ve kad›nlar hakk›nda bilgi üretmeye çal›fl›rken, onlar› “dönüfltürmeye” yönelmifltir. 1927-29 y›llar› aras›nda Özbek kad›nlar› çarflaflardan ç›kar›lmas› için bask›ya u¤ram›fl ve 2000’e yak›n kad›n Hücum Hareketi olarak bilinen olaylar s›ras›nda öldürülmüfltür (Kamp, 2006: 186).
Diyaspora: Vatanlar›ndan
uzak baflka memleketlerde
yaflayan göçmen gruplar için
kullan›lan genel tan›mlama
(Lavenda ve Schultz, 2007:
197). Örne¤in Almanya’da
Türk diyasporas›, Fransa’da
Ermeni diyasporas›, ABD’de
‹ran diyasporas› gibi.
Bolflevik Devrimi: 1917
y›l›nda bafllayan ve 1923
y›l›na kadar devam ve
Rusya’daki Çarl›k rejiminin
y›k›lmas›yla sonlanan Lenin
önderli¤indeki Bolflevikler
taraf›nda Sovyetler
Birli¤i’nin kurulmas›na
kadar giden politik süreç.
TÜRK‹YE’DE KADIN HAREKET‹
Türkiye’de kad›n hareketi tarihsel olarak farkl› dönemler ve bu dönemlerin sorunsallar› etraf›nda ele al›nabilir.
Osmanl› Kad›n Hareketi
“Erken dönem” olarak bilinen Osmanl› Kad›n Hareketi, Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi (I. Dalga), 1980 Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi ve 1990’lardan
sonra geliflen III. Dalga kad›n hareketi gibi dönemlere ayr›labilir. Daha kabaca bir
s›n›flama ise I. Dalga ve II. Dalga kad›n hareketi olarak yap›labilir. Buna göre de,
40-45 y›ll›k bir haz›rl›k dönemi ile oluflmufl olan 1910-1920 aras› dönem (I. Dalga)
ve büyük bir duraklama dönemi ile gelen 1980 sonras› dönem de II. Dalga olarak
isimledirilmektedir (Tekeli, 1998: 337).
fiekil 5.3
1913: Osmanl›’da
ilk feminist örgüt
say›labilecek
Teali-i Nisvan
kuruldu.
113
Son y›llara kadar pek üzerinde durulmayan bir hareket olan Osmanl› Kad›n Hareketi’ne ait bilgileri paylaflan Serpil Çak›r, Türkiye’deki kad›n hareketi konusunda
genellikle Kemalist devrimlerle kad›n haklar› elde edildi¤i fikrini elefltirerek, kad›n
hareketini daha eski tarihlere götürmüfl ve bunu Osmanl›’da aram›flt›r (Çak›r (1993
[1996]).
Nükhet Sirman, Osmanl›’daki kad›n hareketinin çat›flan farkl› eksenler üzerinden yürüdü¤ünü belirtir. “‹lerici” olarak nitelendirilenler, kad›n özgürleflmesinin
uygarl›k için bir ön koflul oldu¤unu savunmufllard›r (Sirman, 1989: 5-6). Benzer flekilde, fiirin Tekeli de görücü usülü evlilikler, boflanman›n erkekler tarf›nda gerçeklefltirilmesi, çok efllilik gibi hususlar›n kad›nlar›n e¤itimleri ve özgürleflmeleri için
temel engeller olarak görüldü¤ünü belirtir (Tekeli, 1982: 196-199). Öte yanda Osmanl› kad›n hareketi’nde ayr› bir grup oluflturan ‹slamc›lar ise, kad›n haklar› konusunda Kuran’a s›k› s›k›ya ba¤l› kal›nmas› görüflünü savunmufllard›r. Kurtulufl Savafl› y›llar›nda ise, köylü kad›nlar cephede görev al›rken, ‹stanbul’lu e¤itimli kad›nlar
milliyetçi söylevler vererek hareketi desteklemifllerdir (Sirman, 1989: 8).
“Erken dönem” olarak bilinen 1890’larda yay›nc›l›k faaliyetleri de sürmüfltür.
Bu dönemde Han›mlara Mahsus Gazete ç›kar›lm›flt›r. Osmanl› kad›n tarihinde Fatma Aliye, Nigâr Han›m, Makbule Leman gibi kad›nlar›n, kad›n haklar› konusunda
çal›flmalar› bulunmaktad›r.
Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi
Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi’nde ise, kad›nlar erkekler gibi kamusal yaSIRA S‹ZDEelit kad›nlaflamda görünür hale getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. fiirin Tekeli, ilk bafllarda
r›n seslerinin daha fazla duyuldu¤unu ve “kad›n sorunu”nun ele al›nmas›n›n bir
“devlet feminizmi” içinde geliflti¤ini belirtir (Tekeli, 1986: 185). 1934 y›l›nda kad›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
lara sa¤lanan seçme ve seçilme hakk›, bu aç›dan Bat›’daki örnekleriyle k›yasland›¤›nda tam bir “sufrajist” hareket olarak nitelendirilemez. Ancak bununla birlikte,
S O R U da alt› çizil1926-1934 y›llar› aras›ndan baz› kad›nlar›n oy hakk› için savaflt›¤›n›n
melidir. Örne¤in, Nezihe Muhiddin (1889-1958), Birinci Dalga Cumhuriyetçi Feminizm’in önde gelen isimlerindendir. ‹ki kez evlenmesine ra¤men,
soyaD ‹ K babas›n›n
KAT
d›n› alm›fl, sosyoloji, psikoloji gibi alanlarda çal›flmalar yapm›fl bir düflünür olan
Nezihe Muhiddin, Kad›nlar Halk F›rkas›’n›n kurucular›ndand›r. Muhiddin, CumhuSIRA S‹ZDE
riyet’in ilan›ndan önce, cumhuriyet rejimini kad›n haklar›n›n al›nmas› için çok uygun bir zemin olarak görmüfltür. 1923 y›l›nda kurulan Kad›nlar Halk F›rkas› program›nda kad›nlar›n milletvekili, hatta asker olmas› talepleri yer
alsa da, bu talepler
AMAÇLARIMIZ
afl›r› bulundu¤u için, parti kapat›l›r (Zihnio¤lu 2003).
Kad›nlar Halk F›rkas› ve
Kad›n Birli¤i: SIRA
1923 y›l›nda
S‹ZDE
Nezihe Muhiddin taraf›ndan
kurulmaya çal›fl›lan Kad›nlar
Halk F›rkas› baflar›s›z
olunca, tüzüklerinde
de¤ifliklik yaparak, 7 fiubat
1924 tarihinde Kad›nlar
Birli¤i ismini al›r.
S OKurucular›
R U
aras›nda, Nezihe Muhiddin,
Latife Bekir (Çeyrekbafl›) ve
Sabiha Zekeriye Sertel yer
D ‹ KBirli¤i
KAT
almaktad›r. Kad›n
olarak kurulan dernek, 1927
y›l›nda Türk Kad›n Birli¤i
ad›n› al›r (Zihnio¤lu
2003).
SIRA S‹ZDE
N N
Serpil Çak›r’›n 1993 y›l›nda yay›nlad›¤› ve Türkiye’de “kad›n hareketinin”
K ‹ T A POsmanl›’daki
köklerine inen çal›flmas›nda Kemalist devrimler öncesinde de Osmanl›’da bir kad›n hareketinin mevcut oldu¤una dair bilgi bulabilirsiniz.
1980 Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi
TELEV‹ZYON
1980 askeri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratarak farkl› feminizmlerin ortaya
ç›kmas›na araç olmufltur (Y. Arat, 1995: 80). “Kad›n” konusunun ve devlet feminiz‹NTERNET
minin sorguland›¤› bir dönem olan 1980’lerde, Osmanl›’daki ve Türkiye’deki kad›nlarla ilgili reformlardan sonra, önceki dönemlerin elefltirileri yap›lm›flt›r (Arat
1993; Sirman 1989; Özbay 1990; Tekeli 1995 [1990], Tekeli 1992a; Berktay 1995
[1990]). Bu dönemde aktivist kad›nlar, erkek tarafl›l›klar›n› ve toplumsal bilimler
epistemolojisindeki tarafl›klar› gidermeye çal›flm›fllard›r (Tekeli 1988b; Kandiyoti,
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
114
Baflbakanl›k Kad›n
Sorunlar› Genel Müdürlü¤ü
ve ÇATOM: 1990’da kurulan
Kad›ndan Sorumlu Devlet
Bakanl›¤› feministleri Kad›n
Bakanl›¤› çat›s›nda ortak
hareket etmeye ça¤›rm›flt›r
(Koçak 2007). Ancak,
Devletin kad›n “sorununa”
bir müdahalesi olarak
görülen Baflbakanl›k Kad›n
Sorunlar› Genel Müdürlü¤ü
ve bu oluflum üzerine birçok
tart›flma olmufltur.
Bafll›bafl›na bir kad›n projesi
olmasa da ÇATOM (Çok
Amaçl› Toplum Merkezleri),
Güneydo¤u Anadolu Projesi
(GAP)’›n bir parças› olarak
1995 y›l›nda kurulmuflt›r.
ÇATOM, kad›nlar›n
geleneksel aktiviteleriyle
onlar› güçlendirmeyi
amaçlamaktad›r. fiu anda 9
ilde-Ad›yaman, Batman,
Diyarbak›r, Gaziantep, Kilis,
Mardin, Siirt, fianl›urfa ve
fi›rnak’ta-30 adet ÇATOM
faaliyet göstermektedir.
1996: 2-3, Abadan-Unat, 1995: 15). Kad›nlar›n politik olarak erkeklerle eflitli¤inin
sa¤lanmas›, aile içi fliddetin ve cinsiyete dayal› iflbölümünün ortadan kald›r›lmas›
gibi konular gündemin öncelikli maddeleri olmufltur.
Özellikle, aile içi fliddet konusunun tart›fl›lmas›yla bu konu kamusal alanda daha görünür hale gelmifl; Mor Çat› da kad›na karfl› uygulanan fliddetin engellenmesi konusunda Türkiye’de çal›flan ilk organizasyon olarak öne ç›km›flt›r. May›s
1987’de “Daya¤a Karfl› Kad›n Dayan›flmas› Kampanyas›” ile bafllayan kampanya,
ayn› zamanda 12 Eylül sonras›nda gerçeklefltirilen ilk miting olmufltur. Daha sonra Ba¤›r, Herkes Duysun adl› kitap ile kampanya devam etmifltir. Kitapç›k, kad›nlara karfl› uygulanan fliddetin erkek egemenli¤inin devlet taraf›ndan onaylanan bir
parças› oldu¤unu belirtmekteydi (Sirman, 1989: 19). fiiddete u¤rayan kad›nlar için
bir s›¤›nak kurulmas›na yönelik olarak Mor Çat› Kad›n S›¤›na¤› Vakf› 1990’da kurulmufl ve 1995’de s›¤›na¤›n› açm›flt›r (Mor Çat›, 2000: 9; Arat 1998b).
Cinsel tacize karfl› gelifltirilen ve “‹ffetli Kad›n Olmak ‹stemiyoruz!” kampanyas›nda ise sembol olarak mor i¤ne seçilmifltir. ‹¤ne, cinsel tacizin sembolüydü ve bir
tür silah olabilecek bir fleyi kullanman›n meflru müdafaa oldu¤unu belirtmekteydi
(Savran, 2005a: 85). Kampanyan›n ikinci aflamas› ise cinsel tacize karfl› protesto
olacakken, büyük ölçüde Türk Ceza Kanunu’nun 438. maddesinin de¤ifltirilmesine yönelik olarak evrilmifltir. Bu maddeye göre, seks iflçisi kad›nlar tecavüze u¤ray›nca üçte iki ceza indirimi uygulanmaktayd›. Sebep olarak da zaten “iffetsiz” olan
kad›nlar›n tecavüzü hak etti¤i ve “iffetli” kad›nlara göre çok daha az hasar ald›¤›
öne sürülmekteydi. Kad›nlar, sadece seks iflçisi kad›nlara tecavüzün meflrulu¤unu
de¤il, kad›nlar›n iffetli-iffetsiz ayr›m›na tutulmas›n› da protesto etmifllerdi. TCK’n›n
ilgili maddesi daha sonra de¤ifltirilmifltir (Savran, 2005a: 87-88).
1980’lerdeki feminist hareket, Ankara ve ‹stanbul’da küçük ev toplant›lar› ile
bafllam›flt›r (Timisi ve A¤duk-Gevrek 2002; Sirman 1989). Bu dönemin feminist yaz›n hareketi ise, YAZKO’nun 1981’de fiirin Tekeli’ye kad›n sorunu üzerine yazma
teklifi getirmesiyle oluflmufltur. fiirin Tekeli, Gülnur Savran ve Stella Ovadia gibi feministler Somut’ta kad›n sorunu üzerine bir sayfa yazmaya bafllam›fllar (Sirman
1989; Timisi ve A¤duk-Gevrek 2002, 15; Koçak 2007) ve bu süreçte kad›nlar, Bat›’daki feminist hareketin teori ve pratiklerini tan›maya çal›flm›fllard›r (Koçak 2007).
Bu dönemin önemli bir çizgisini Marksist feminizm oluflturmufltur. 1970’lerde
Marksizme ba¤l› baz› sol gruplar kad›n hareketini desteklemeye bafllam›fllar ve kad›n örgütleri içinde yer alm›fllard›r. Bunlar burjuva feminizmi reddetmifller ve kendilerini daha çok toplumsalizm içinde tan›mlayarak, toplumdaki mücadeleyi s›n›f
mücadelesi olarak görmüfller ve aileyi feminist çal›flmalar›n merkezine yerlefltirmifllerdir (Sirman, 1989: 22). Türkiye’de II. Dalga Kad›n Hareketi ile feministler 1980
sonras›nda politikada ve kamuoyu gündeminde görünür olmaya bafllam›flt›r. 1980
öncesinde kad›n haklar› için çal›flan, temel ald›klar› ideoloji Marksizm olan ve 1975
y›l›nda kurulan ‹KD (‹lerici Kad›nlar Derne¤i) kökenli bir çok kad›n II. Dalga Hareket içinde yer alm›flt›r (Tekeli 1998, 342). ‹KD Türkiye Komünist Partisi’nin bafllatt›¤› bir hareket olmas›na karfl›n, TKP’nin kad›nlar›n eseridir (Özkal, 2005).
1980’lerin en önemli kazan›mlar›n› hat›rlamak gerekirse, 1981 y›l›nda bilinç
yükseltme gruplar›n›n kurulmas›, 1986 y›l›nda Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi’ne Türkiye’nin de imza atmas›, 1987’de daya¤a karfl›
kampanya yürütülmesi say›labilir. 1980’li y›llar›n ilk feminist örgütlenmesi ise 1984
y›l›nda kurulan Kad›n Çevresi olmufltur. Kad›n Çevresi, ev içinde ya da d›fl›nda, ücretli ya da ücretsiz çal›flan kad›nlar›n çal›flmalar›n› de¤erlendirmek olmufltur (Sirman, 1989: 17). Kad›n Çevresi’nde tan›flan kad›nlar›n ilk ç›kard›klar› yay›n, 1987-
115
1990 y›llar› aras›nda yay›nlanan Feminist Dergi’dir. Hem flekilsel, hem içerik olarak
daha önce Türkiye’de yay›nlanm›fl dergilerden farkl› bir yap›ya sahip olan dergi,
feminist teori aç›s›ndan önemli olmufltur. Dergide sadece yorumlar de¤il, kiflisel
deneyimler de anlat›l›yordu ki bu da özel alan›n politikas›n›n yap›lmas› anlam›na
gelmekteydi (Koç 2005).
1995’de ayl›k Pazartesi yay›n hayat›na bafllam›flt›r. Üzerinde durdu¤u konular
fliddet, tecavüz gibi sorunlard›r (Tekeli, 1998: 343; Koç 2005).
1980’lerde, akademik ortamda, Aytunç Alt›ndal’›n haz›rlad›¤› Türkiye’de Kad›n:
Marksist bir Yaklafl›m (1985) adl› çal›flma ise, Türkiye’deki kad›n konusunu do¤rudan Kemalizm ile iliflkilendiren görüfle elefltiri getirmifltir. Türkiye’deki kad›n haklar›n›n burjuva taraf›ndan benimsenmesinin zorunlu oldu¤unu belirtirken, 1930’lardan beri Türkiye’deki sosyalistlerin ve komünistlerin kad›n sorununa e¤ilmediklerini vurgulamaktad›r (Alt›ndal, 1977: 123-124). Yine, Marksist bir bak›fl aç›s›yla yaz›lan Türkiye’de Kad›n Olmak adl› çal›flmada Sibel Özbudun (1994), daha farkl› bir
yaklafl›mla Türkiye’deki kad›n olgusunu 1980 sonras›ndaki toplumsal-politik-ekonomik hayata dayal› olarak, kapitalizm ba¤lam›nda analiz etmektedir. Özbudun
Kemalist yaklafl›m›n, farkl›laflan feminizm içinde esasen sadece bir ak›m› oluflturdu¤unu ve Kürt kad›nlar› ile sosyalist plumsalist kad›nlar›n örgütlenme çabalar›n›n
da ayr› bir ak›m› temsil etti¤ini belirtmifltir (Özbudun, 1994: 58-59).
1980’lerde ortaya ç›kan en önemli alanlardan di¤eri de, ‹slam ve feminizm iliflkisidir. Bir yanda ‹slamc›l›k, kendi feminist kad›nlar›n› yarat›rken, bir yandan da
daha “seküler” olan araflt›rmac›lar bu görüflü elefltirmifllerdir. 1980’lerde, ‹slamc›
kad›n hakk›nda yap›lan araflt›rmalarda önemli art›fl olup politika ve politik de¤iflim
konusu ile iliflkilendirilmifltir (Y. Arat 1998, 1995 [1990]; Acar 1995 [1990]). 1990’lar
‹slamc› feminizmin uzant›lar›n›n görüldü¤ü ve politik olarak günlük hayatta daha
da belirginleflti¤i bir dönemdir. ‹slamc› feministlerin talep alanlar› en fazla örtünme, ya da türban konusunda görülmektedir. 1995 seçimlerinde bu görüfl, Refah
Partisi’nin kazand›¤› baflar› ile daha görünür hale gelmifltir, ama daha sonra parti
kapat›lm›flt›r. Bu aç›l›m daha sonra 2000’li y›llarda AKP döneminde ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.
Epistemoloji: Yunanca’daki
bilgi ve bilim terimlerinden
türeyen ve bilimin bilgisi
anlam›na gelen bu terim,
bilginin hangi koflullarda,
kimlerden ve kimler
taraf›ndan edinilddi¤ini
sorgular. Feministler, tarih
boyunca sözü edilen
bilginin, ismi konmaaks›z›n,
erkek bilgisi oldu¤unu ve eril
bir ideoloji tarf›ndan
üretildi¤ini belirttirler.
Ancak, bunun yerine
koyduklar› “kad›n bilgisi”
ise olduça tart›flmal› bir
konudur; çünkü, kad›n
bilgisi ile hangi kad›n›n kast
edildi¤i (s›n›fsal, ›rksal ve
etnik farkl›l›klar göz önüne
al›nd›¤›nda) mu¤lak hale
gelmektedir (Kolmar ve
Bartkowski, 2005 [2000]:
45).
1990 Sonras› (III. Dalga) Kad›n Hareketi
1990 sonras›nda geliflen feminist hareket III. Dalga Feminizm olarak adland›r›lmaktad›r. Kad›n hareketi 1990’larda, o zamana dek ayr›lmam›fl reformist, sosyalist
ve radikal feminizm yorumlar›n›n ayr›flmaya bafllad›¤› bir harekete dönüflmüfltür.
Bu dönemin en belirgin özelli¤i daha önceki feminist düflüncenin daha çok “evrenselci” bir çizgide geliflmesinin, orta s›n›f olmas›n›n elefltirisini yapmas›d›r. Özellikle modernite ile kad›n iliflkisinin elefltirel bir biçimde ele al›nd›¤› 1990’lar›n
uzant›s›nda “farkl› feminizmler” görülmüfltür.
Bu tarihe de¤in ayr›lmam›fl olan Türkiye’de feminizm, daha çok Türk feminizmi olarak okunmufl ve Kürt kad›nlar›n›n feminist talepleri de yeteri kadar de¤erlendirilememifltir. Baz› araflt›rmac›lar›n da alt›n› çizdi¤i gibi, 1980’lerin feminist hareketi içinde yer alamayan Kürt kad›nlar, ayr› bir feminist hareket bafllatm›fllard›r
(Bora ve Güral 2002, 8). Yeflim Arat da 1989 y›l›n›n 8 Mart Dünya Kad›nlar gününde Kürt feministlerin Kürtçe konuflma konusunda Türk feministlerden ayr›ld›¤›n›
belirtir (Arat 2008: 414).
1990’larda ayr›ca, Türkiye’de Kürt kad›nlar›na yönelik sivil toplum hareketleri
oluflmufl ve Kürt kad›nlar›yla ilgili yay›nc›l›k yap›lmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in
1997’de kurulan, Jiyan (Hayat), Kürt kad›nlar›na dan›flmanl›k yapmas›na ek ola-
Kad›n Çevresi: 1983
bafllar›nda Somut’ta kad›n
sayfas› ç›karmaya bafllayan
kad›nlar, Mart 1984’te art›k
bunun yetersiz oldu¤unu,
feminizmi kendi
oluflturacaklar› yap›lar
arac›l›¤›yla tart›flman›n
zaman› geldi¤ini düflünerek
Kad›n Çevresi’ni
kurmufllard›r (Koçak 2007).
Feminist Dergi: Daha çok
kendilerine radikal feminist
diyen kad›nlar taraf›ndan
ç›kar›l›yor olsa da, bu
kad›nlar hareket içinde di¤er
kad›nla ortak
davranm›fllard›r (Koçak
2007). Daha sonra Kad›n
Çevresi’nden ayr›lan bir
grubun ç›kard›¤› Sosyalist
Feminist Kaktüs, teorik
olarak Feminist Dergi’yi
ç›karan kad›nlardan
ayr›lm›flt›r. Kaktüs’ü ç›karan
kad›nlar, özellikle sosyalist
kad›nlara hitap etmek
istediklerinden, dergi ad›nda
“sosyalist” sözcü¤ünü
kullan›lm›flt› (Sirman, 1989:
21; Savran, 2005b: 121).
Kad›nlara Karfl› Her Türlü
Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi
Sözleflmesi: ‹ngilizce
k›saltmas›yla CEDAW,
Birleflmifl Milletler Genel
Meclisi taraf›ndan 18 Aral›k
1979 tarihinde ilan edilen
sözleflme. Özellikle kad›n
ticaretinin önlenmesi ve
kad›n haklar›n›n dünya
ça›p›nda yayg›nlaflt›r›lmas›.
CEDAW’da Türkiye’yi Feride
Acar temsil etmektedir.
116
rak, Kürt kad›nlar›n› bir araya getirmeyi ve Kürt olarak politika içinde yer almalar› konusunda onlara yard›mc› olmay› hedeflemifltir (Birkalan-Gedik 2011a). Bundan baflka, Kürt feministler 1996-2000 y›llar› aras›nda Roza, Jujin ve Jin› Jiyan
1998 adl› dergileri yay›nlam›fllard›r (Aç›k 2002). Yaflamda Özgür Kad›n (19982000), Özgür Kad›n›n Sesi dergileri yay›nlanm›fl olsa da, Özgür Kad›n›n Sesi devlet taraf›ndan kapat›lm›flt›r. Ancak bu dergiler tonlar›nda farkl›l›k da göstermektedir: Necla Aç›k, Roza ve Jujin dergilerinin daha feminist ve k›smen milliyetçi tonlara sahip oldu¤unu belirtir (Aç›k 2002). Genel olarak bu dergilerin taciz, tecavüz,
ensest gibi konularda söz söylemeleri ve hem Kürt kad›nlara, hem de tüm Türkiyeli kad›nlara aç›k olduklar›n› söylemeleri fleklinde gerçekleflmifltir (Birkalan-Gedik 2011a).
SIRA S‹ZDE
4
KADINDHAREKETLER‹N‹N
KARfiILAfiTIRMALI
DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
S O R U
S O R U
I. ve II. Dalga Kad›n Hareketleri
I. Dalga ve II. Dalga kad›n hareketleri k›yaslan›rsa en temel benzerlikler her iki haD‹KKAT
reketin de e¤itimli, kentli ve orta s›n›f kad›nlardan gelmesi, her iki hareketin de belirgin bir lider ç›karamam›fl olmas›, her iki harekette de organizasyonun küçük
SIRA S‹ZDE
gruplarca gerçeklefltirilmesi
ve her iki hareketin de merkezi bir yap›dan yoksun olmas› yer almaktad›r. Aralar›ndaki en büyük farkl›l›k ise, I. Dalga Kad›n Haretinin
içinde bir devlet unsuru bulunmas›, II. Dalga Hareketin ise, büyük ölçüde KemaAMAÇLARIMIZ
list feminizmi elefltirmesi bulunmaktad›r (Tekeli 1998, 340-343).
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
II. ve III.K Dalga
Kad›n Hareketleri
‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
KAMER: 1997 y›l›ndan beri
Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu
Bölgesi’nin 23 ilinde kad›n›n
‹ N T Ehaklar›
R N E Tkonusunda
insan
çal›flan bir kad›n örgütü.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Türkiye’de Kad›n
Hareketi hangi dönemlerde ve hangi temel sorunsallar dahilinde ele al›SIRA S‹ZDE
nabilir?
5
II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak de¤erlendirmek gerekirse, II. Dalga hareket içinde mutlak eflitlik vurgusu bulunmas›, III. Dalga içinde de farkl›l›klar›n de¤erinin alt›n›n çizilmesi temel fark olarak belirtilebilir. Ayr›ca 2000’li y›llarTELEV‹ZYON
da, konular kad›n bedenine de odaklan›rken, fliddet, töre cinayetleri, bekaret testleri ve fuhufl ile ilgili çal›flmalar ön plana ç›km›flt›r. Özellikle fliddet konusunda KAMER’in çal›flmalar› dikkate de¤erdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baflka farkl›l›‹ N T E R Nfeminizmin
ET
¤› da 1990’larda
bir kent hareketi olmaktan ç›kmas›d›r ve yap›lan çeflitli projeler ile feminizm yayg›nlaflt›r›l›r. Ancak bu durum, bir anlamda da feminizmin politik içeri¤inin seyrelmesi olarak da yorumlanmaktad›r. Ayr›ca III. Dalga Feminist hareket içinde feminizm akademiye tafl›nm›fl ve kad›n çal›flmalar› bölümleri ya da merkezleri aç›lm›flt›r (Bora ve Güral 2002, 8-10).
II. ve III. dalga
SIRAkad›n
S‹ZDEhareketlerinin en önemli farkl›l›klar› neler olmufltur?
AKADEM‹DE
FEM‹N‹ZM
‹lkin sivil alanda bafllayan ve bir aktivist kad›n hareket içinde geliflen feminist hareket
S Oakademide
R U
1990’l› y›llarda
görülmeye bafllanm›flt›r. 1990’lar› tek bir sözcükle tan›mlamak gerekirse, “kurumsallaflmak” sözcü¤ü uygun düflecektir. Bu hareket, ayn› zamanda kad›nD ‹çal›flmalar›
bölümlerinin kurulmas›nda etkili olmufl; farkl› bölümlerde
KKAT
ders verenleri ise, kendi disiplinleri içinde feminist kurama yer açmaya çal›flm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
117
Kad›n çal›flmalar›n›n 1990’larda aç›lmas›, Türkiye’de 1970’ler ve 1980’lerde artan kültürel politikalar›n ve de¤iflimin bir sonucudur (Birkalan-Gedik, 2005: 783785). Kad›n araflt›rmalar›n›n akademide görülmesi, 1990’larda iki farkl› eksen üzerinden yürümüfltür: Araflt›rma merkezleri ve ba¤›ms›z bölümler arac›l›¤›yla. Araflt›rma merkezlerinde disiplinleraras› araflt›rma gruplar› oluflturulmufl ve bölümlerde
ise lisans ve yüksek lisans düzeyinde dersler verilmeye bafllanm›flt›r. Ancak halihaz›rda Türkiye’de Kad›n Çal›flmalar›’nda doktora programlar› bulunmamaktad›r.
1990’larda üniversitelerde kad›n çal›flmalar› ile akademide feminist kuram ve
metoda do¤ru ciddi bir yönelim bafllam›flt›r. Ancak, kad›n konusundaki tüm çal›flmalar›n feminist aç›yla yap›ld›¤›n› iddia etmek zordur (Ecevit 1996, Sancar 2003,
2006). Serpil Sancar’›n da belirtti¤i gibi, “akademik feminizmin kendini tan›mlama
sürecinde ortaya ç›kan bir akademik alan olarak kad›n çal›flmalar›’n›n ilk “sahip”leri ço¤unlukla, feminist hareketten gelen aktivist kad›nlar›n akademisyen olmas›yla ortaya ç›kan bir öncü kuflakt›” (Sancar, 2003: 167). Feminist kad›nlar kad›n çal›flmalar› alan›n›n oluflmas› ve geliflmesi için büyük çaba harcam›fllard›r.
Fakat, üniversitelerin farkl› bölümlerinde “kad›n” kategorisini halen normatif
bir kategori olarak kullanarak verilen derslerde, feminist bir duruflun olmamas›, feminist kuram ve yöntemin gözle görülür eksikli¤inin bulunmas›, ayr› bir sorun alan› yaratmaktad›r.
Kad›n ve Toplumsal Cinsiyet Çal›flmalar›
1990’lar›n bafl›ndan itibaren kurulmaya bafllanan Kad›n Çal›flmalar› Merkezleri ya
da Kad›n Çal›flmalar› Bölümleri ile feminist düflünce akademiye tafl›nm›fl ve kad›n
ve toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n›n yap›lmas› konusunda önemli bir zemin yaratm›flt›r. Ancak Kad›n Çal›flmalar›’n›n tamam›n›n “feminist” bir vurgu tafl›d›¤› ne yaz›k ki söylenemez. 1990’larda a¤›rl›kl› olarak toplumsal cinsiyet kavram›n›n analitik olarak kullan›ld›¤› ve feminist kuram ve epistemolojiye yer verildi¤i eserler görülmüfltür. 1990’l› y›llar›n bafl›nda kad›n hareketinin kurumsallaflmas› ad›na, önemli bir basamak oluflturan Kad›n Eserleri Kütüphanesi’nin kurulmas› da an›lmal›d›r.
Türkiye’de akademik alanda yap›lan Kad›n Çal›flmalar›’n› ve k›sacaSIRA
bu S‹ZDE
alan›n geliflimini
de¤erlendirin.
Erkeklik Çal›flmalar›
6
SIRA S‹ZDE
2000’li y›llarda, 1990’l› y›llar›n feminizminin heteroseksist oldu¤unun elefltirisi yap›lm›fl, heteroseksüellik ve homoseksüellik konusular› gündemeS gelmifltir.
Yine bu
O R U
y›llarda cinsellik konusu da toplumsal cinsiyet çal›flmalar› içinde ele al›nm›flt›r (Birkalan-Gedik 2011b).
D‹KKAT
Kad›n çal›flmalar›n›n yap›lmas›yla birlikte ortaya ç›kan “toplumsal cinsiyet” olgusu, esasen bütünsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini anlamada ve analiz etSIRA S‹ZDE
mede sadece kad›nlara odaklanmas›n›n yeterli olmayaca¤›n›, aterkil
yap›y› ve bask›y› çözümlemek için erkeklerin de çal›fl›lmas› gerekti¤ini ortaya koymufltur. Antropolog Matthew Guttman, yeni cinsiyet çal›flmalar›nda “erkeklik” teriminin kullaAMAÇLARIMIZ
n›mlar› üzerinde dururken bu kavram› dört farkl› gösterge alan›n› belirlemektedir:
1. Erkek kimli¤i
2. Erkeklik
K ‹ T A P
3. Erkeksi nitelikler
4. Erkeklik rolleri
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
118
Hegemonik erkeklik:
Hegemonik erkeklik, küçük
bir grubun erkeklik
oluflumlar›n›, ideallerini ve
pratiklerini nas›l yönetti¤i ve
bunlar› dayatt›¤›yla ilgilidir.
Hegemonik erkeklik di¤er
erkek ve kad›nlar› etkisi
alt›na alsa da, onlar
taraf›ndan de¤ifltirilebilir.
Hegemonik erkeklik kavram›,
bundan yaklafl›k olarak 25
y›l önce Connel taraf›ndan
ortaya kondu¤unda,
erkekler, toplumsal cinsiyet
ve toplumsal hiyerarfliler
üzerinden bir tan›mlama
getirmifl ve Carrigan,
Connell ve Lee taraf›ndan
sistematize edilmifltir
(Connell ve Messerschmidt,
2005: 830; Connel 1995).
Örne¤in erkeklik, Bat›
toplumunda
heteroseksüellik, evlenme,
otorite ve fiziksel güç ile
iliflkilendirilmektedir. Do¤u
toplumlar›nda ise daha çok
“onur” kavram› üzerinden
yürümektedir.
Bu alanlar, feminizmle bafllayan ve feminist antropolojinin öncüleri taraf›ndan
kurulan paradigma içinde analiz edilmifl olan toplumsal cinsiyet kavram›n›n sadece “kad›n” kategorisini iflaret etmekten ç›kar›larak, toplumsal cinsiyet olgusunun
toplumsal olarak nas›l yarat›ld›¤›n›; yine bu ba¤lam içinde erkeklik olgusunun nas›l yarat›ld›¤›n›; erkekli¤in bireylerin hayatlar›nda, gruplarda, organizasyonlarda ve
kurumlarda ne anlama geldi¤ini; kad›nl›k ve erkeklik kavramlar›n›n daha genifl bir
düzlemde “cinsiyet düzeni” içinde birbiriyle nas›l etkileflim içinde oldu¤unu sorgulamaktad›r (Birkalan-Gedik 2011).
Klasik antropoloji içinde farkl› adlar, adland›rmalar ve yaklafl›mlarla “erkek” olgusunun incelendi¤ini belirtmek gerekir: Bunlar aras›nda (‹lkel Toplumlarda Cinsellik ve Bask›) Sex and Repression in Savage Society (Malinowski 1927); ‹lkellerin
Cinsel Hayatlar› (The Sexual Life of Savages), (Malinowski 1929); Nuerler Aras›nda
Evlilik ve Akrabal›k (Kinship and Marriage among the Nuer), (Evans-Pritchard
1951); Azande Toplumunda Erkek ve Kad›n (Man and Woman among the Azande), (Evans-Pritchard 1974); Üç ‹lkel Toplumda Cinsiyet ve Mizaç (Sex and Temperament in Three Primitive Societies), (Mead 1935); Akrabal›¤›n Temel Yap›lar› (The
Elementary Structures of Kinship), (Lévi-Strauss 1969) say›labilir. Fakat bu eserlerde “erkeklik” ve “kad›nl›k” konusu sistematik olarak çal›fl›lmam›flt›r ve erkekler erkek olarak de¤il, adlar› konmaks›z›n kültürün tek temsilcileri olarak ele al›nm›flt›r.
Ancak 1980’lerde sistematik çal›flmalar oluflmufl ve bir kavram çerçevesi olarak “erkeklik” üzerinden yürütülmüfltür.
Türkiye’de erkeklik konusunda ilk kuramsal çal›flmalar aras›nda, Deniz Kandiyoti’nin Müslüman toplumlarda erkeklik paradokslar› üzerine yapt›¤› çal›flma (1994)
önemli bir yer tutmaktad›r. Ayr›ca Kandiyoti, 2000’li y›llar›n bafl›nda medyada görünürlük kazanan transseksüelleri, toplumsal cinsiyet ideolojisi ve özellikle de kad›nlar›n ikincil durumlar› ba¤lam›nda de¤erlendirmifltir (Kandiyoti 2002). Arus Yumul’un Türkiye’deki erkeklik durumlar›n› de¤erlendiren çal›flmas› da önemlidir
(1999). Alan araflt›rmas›na dayal›, feminist bir çerçeveden gerçeklefltirilmifl bir baflka erkeklik konulu çal›flma ise Serpil Sancar’›n 2009 y›l›nda yay›nlad›¤› Erkeklik:
‹mkans›z ‹ktidar: Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler adl› çal›flmas›d›r. Sancar,
modern kapitalist toplumlardaki egemen cinsiyet rejimlerini anlamaya yöneldi¤ini
belirtmekte ve temel olarak Türkiye’de kad›nlar›n mücadelesinin neden orta s›n›f,
modernlik ve laiklik de¤erlerinin tafl›y›c›s› elit erkekler taraf›ndan desteklenmedi¤i
sorusunu sormaktad›r.
SIRA S‹ZDE
7
Cinsel
D Ü fiYönelim
Ü N E L ‹ Mve Cinsel
Kimlik: Cinsel yönelim, bireyin
hangi cinsiyete/cinsiyetlere
yönelik cinsel ve/veya duygusal
S besledi¤ini
O R U ifade
hisler
ederken, cinsel tercih, bireyin
tercihen yapt›¤› bilinçli bir
edimi ifade eder. Eflcinsellik,
D ‹ K K A T biseksüellik
heteroseksüellik,
birer cinsel yönelimdir. Genel
yarg›n›n aksine iradi bir
“tercih” de¤ildir ve
SIRA S‹ZDE kabul edilir
de¤ifltirilemeyece¤i
(Güner, 2011: 5-6).
D Ü fi ÜQueer
NEL‹M
Queer ve
Teori
Türkçe’de tam oturmufl bir karfl›l›¤› da bulunmayan “queer” sözcü¤ü ‹ngilizceTürkçe sözlüklerde,
S O R U daha çok “acayip,” “garip,” “homoseksüel,” “sahte,” “tuhaf,”
“yad›rganan” gibi farkl› anlamlar karfl›l›¤›nda kullan›lmakta; ayr›ca “terso” sözcü¤ü
baz› gruplarca “queer” yerine kullan›lmaktad›r. Bu sözcü¤e homofobi karfl›t› buD‹KKAT
luflmalardaki baz› oturumlar›n metinlerinde, bazen bafll›k olarak rastlamak mümkündür. Öte yanda kuramsal olarak de¤erlendirildi¤inde “queer teori” temel olaSIRA olma
S‹ZDE ve “heteroseksüellik” durumunu; sosyalleflme ve cinsel kimrak, “normatif”
li¤in etkilerini sorgulamaktad›r.
Queer teori konusunda, Türkiye’deki çal›flmalara bak›ld›¤›nda ise, Aksu BoAMAÇLARIMIZ
ra’n›n feminist düflünce ile eflcinsel hareketi birlefltici noktan›n toplumsal iliflkiler-
N N
Lezbiyen: Kad›n eflcinsel.
AMAÇLARIMIZ
Erkeklik Çal›flmalar›
SIRA S‹ZDEhangi farkl› alanlara iflaret etmektedir? Genel olarak akademide ve
akademik eserlerde “erkeklik” hangi biçimlerde ele al›nm›flt›r?
Gey: Erkek eflcinsel.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
119
le ve iktidarla iliflkili bir konu oldu¤unu belirtmesi, bu iliflkiler içinde sadece ele
al›nd›¤›nda “neden bir ortakl›k olabilir” sorusuna bence çok da yerinde bir cevap
vermektedir (Bora 2007a). Türkiye’de cinselli¤in queer ba¤lam›nda sorgulanmas›,
Gülnur Acar-Savran’›n da belirtti¤i gibi, heteroseksüel cinselli¤in de sorunsallaflt›r›lmas›na neden olmufltur (Acar-Savran 2009). Konuya heteroseksizm ve ataerkillik üzerinden yaklaflmas› ataerkilli¤in elefltirisini yapmas› bak›m›ndan cinsel kimliklerin de kimlik politikas› yönünü vurgulamaktad›r. Dolay›s›yla queer teori bu
noktada feminist teoriye katk› sunmaktad›r. Buna ek olarak Ayfle Düzkan da eflcinsel hareketle kad›n hareketi aras›ndaki iliflkinin gerek teorik, gerekse pratik aç›lardan önemine dikkat çekerken, her iki hareketin de ataerkilli¤e karfl› mücadele etti¤ini belirtmektedir (Düzkan 2007). Ancak queer alan› tan›mlarken, queer’in cinsellik vurgusundan da farkl› bir yerde tart›flmay› konumland›ramamaktad›r.
Queer ve Queer teori nedir? Genel olarak ve Türkiye özelinde ne yapmakta
ve neyi amaçSIRA S‹ZDE
lamaktad›r?
LGBTT Hareket
Türkiye’de 1990’larda önem tafl›yan ve akademi d›fl›nda geliflen LGBTT (Lezbiyen, Gey, Biseksüel, Travesti ve Transseksüel) hareketi sivil toplum
S O R U örgütleri feminizm içinde ve ötesinde önemli bir dönüm noktas› yaratm›flt›r. Kurulan gruplar
aras›nda aras›nda Lambdaistanbul, Türkiye’de ilk gey ve lezbiyen dergi ç›karan
D‹KKAT
Kaos GL, Pembe Üçgen ‹zmir Eflcinsel Kültür Grubu say›labilir. Kaos GL, 19961997 y›llar› aras›nda ‹stanbul Ekoloji Platformu’nda yer alan ilk gey lezbiyen biseksüel ve transgender program›n› sürdürmüfltür. Ancak, bu SIRA
sivilS‹ZDE
hareket birçok
sorunla karfl› karfl›yayd›-Türkiye’de kad›n hareketinin de önündeki en büyük engellerden biri olan “hegemonik erkeklik” bu hareketin de en büyük sorunsal› idi.
AMAÇLARIMIZ
Queer teori akademiye henüz daha tam anlam›yla tafl›namam›fl iken, kad›n hareketinde oldu¤u gibi, sivil alanda bir LGBTT hareketi oluflmaya bafllam›fl ve bu hareket politika yapan etnik ve çevreci baflka hareketlere de destek
Bu
K ‹ T A vermifltir.
P
kapsamda homofobi karfl›t› buluflmalar düzenlenmifl ve yay›nlar yap›lm›flt›r. Öte
yanda “queer” teori, Türkiye’de ad›n› iki konferansla duyurmufltur. Ancak konferanslar ertesinde çok fazla tart›flma oluflmam›flt›r. Bu aç›dan bu
konferanslar›n bir
TELEV‹ZYON
ölçüde LGBTT hareketinden kopuk gerçekleflti¤ini söylemek de mümkündür
(Birkalan Gedik 2011b).
Transseksüel: Kendisini karfl›
cinsten biri olarak tan›mlayan
kifli. Kifli erkek oldu¤u halde
kad›n olmay› isteyebilir, kad›n
oldu¤u halde erkek olmay›
isteyebilir. Ancak transseksüel,
daha çok ruhsal e¤ilimler için
belirleyici bir kelimedir. Kiflinin
davran›fllar›ndan çok iç
dünyas›nda kendisini karfl›
cinsten biri gibi görmesi,
hissetmesidir. Bu yüzden
transseksüel bireyleri d›fl
görünüfllerinden belirlemek söz
konusu de¤ildir. Transseksüellik
cinsiyete dair kimli¤i ifade eder;
bireylerin cinsel yönelimi ile
alakas› yoktur. Transseksüel bir
birey, heteroseksüel, biseksüel
veya eflcinsel olabilir.
8
Ü fihangi
Ü N E Lbir
‹M
Transgender:DHer
cerrahi müdahale geçirmifl ya da
geçirmemifl kad›n veya
erkeklerden biyolojik
S Ocinsiyetine
R U
ve görünümüne bir flekilde
müdahale edenlerin tamam›n›
kapsayacak flekilde, ‹ngilizce bir
tan›mlama olup Türkçe’deki
D‹KKAT
travesti ve transseksüel
tan›mlamalar›n›n ikisini de
kapsar.
N N
TÜRK‹YE’DE FEM‹N‹ST HAREKET‹N ÇALIfiMA
KONULARI
S Oistihdam,
R U
1990’larda akademide tart›fl›lan konulara örnek olarak, siyaset,
e¤itim,
medya ve fliddet, kad›n tarihinin haritaland›r›lmas› ve göç gibi konular verilebilir.
Bu konular›n birço¤u, ayn› zamanda 2000’li y›llar›n gündemini Dde
etmifltir.
‹ K meflgul
KAT
En fazla çal›fl›lan konular›n bafl›nda gelen siyaset ve kad›nlar›n siyasi kat›l›mlar› konusunda, kad›nlar›n temsilini daha yüksek düzeyde sa¤lamak için yürüyüfller,
SIRA S‹ZDE
kampanyalar, paneller sempozyumlar vb. aktiviteler düzenlenmifl, siyasette kad›n
adaylar› desteklemifllerdir. Bundan baflka çal›fl›lan konular› de¤erlendirmek gerekirse baz› alt bafll›klar üretilebilir.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Homofobi: Genel anlam›yla
eflcinsellere iliflkin olumsuz
duygu, tutum ve davran›fllar
olarak tan›mlan›r.
Homofobi,
AMAÇLARIMIZ
kiflisel bir korku ve irrasyonel bir
inanç olman›n çok ötesinde kültür
ve anlam sistemleriyle, kurumlar
ve toplumsal geleneklerle iliflkili
K ‹ gereken
T A P
olarak ele al›nmas›
politik bir alanda oluflan, gruplar
aras› bir sürece iflaret eder.
Homofobi, daha bireysel (kiflilik,
benlik alg›s›, biliflsel yap›lar vb.)
ELEV‹ZYON
süreçlerin de Tetkiledi¤i,
eflcinsellerin ve biseksüellerin
bir d›fl grup olarak
kavramsallaflt›r›lmas›
‹NTERNET
SIRA
S‹ZDE
LGBTT hareket Türkiye’de nas›l geliflmifltir ve baflka hangi aktivist
hareketlerle
kesiflmifltir?
SIRA S‹ZDE
9
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi ÜveN Ebelirli
L‹M
sonucunda oluflan
stereotiplerin efllik etti¤i bir
gruplar aras› iliflki ideolojisi
olarak görülebilir.
S OHomofobik
R U
ideoloji kendili¤inden kiflisel bir
özellik olarak de¤il, belirli bir
sosyo-kültürel ba¤lam içinde
oluflur. KültürelDve‹ Kbireysel
KAT
koflullar ve süreçlere dayal›
bütün köklerine ra¤men pek çok
toplumsal psikolog,
homofobinin ›rkç›l›k
seksizm
SIRA ve
S‹ZDE
(cinsiyetçilik) ba¤lant›lar›
içinde anlafl›labilece¤ini
düflünür. Homofobi bu anlamda
seksizmin önemli
bir uzant›s›d›r
AMAÇLARIMIZ
(Güner, 2011: 5-6).
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
120
fiiddet
1999 y›l›nda Türkiye genelinde düzenlenen Kad›n S›¤›naklar› ve I. ve II. Kurultaylar› tutanaklar›n›n yay›nlanmas› kad›na yönelik fliddet konusunun gündemdeki yerini korumas›na yard›mc› olmufltur. Kurultayda s›¤›naklar›n neler olduklar›, neden
ihtiyaç duyulduklar›, kad›na yönelik fliddete karfl› politika üretimi, medeni kanun
tasar›s›, deprem sonras› kad›nlar›n maruz kald›klar› fliddet gibi konular tart›fl›lm›fl
ve politika üretmeye yönelik çal›flmalar yap›lm›flt›r (Mor Çat› 2000, Birkalan-Gedik
2011a). 1997 y›l›nda kurulan Kamer Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da kad›na yönelik fliddet, namus ad›na ifllenen cinayetlere karfl› çal›flmalar yürütmektedir.
Bu dönemde, töre cinayetlerine karfl› yürütülen kampanya ön plana ç›kmaktad›r. Tecavüze u¤rad›¤› için hamile kalan ve çocu¤u do¤urmak için ‹stanbul’a kaçan Güldünya Tören çocu¤unu do¤urduktan sonra ailesi taraf›ndan bulunmufl ve
sokakta kurflunlanm›flt›r. Ancak ad›¤› kurflun yaralar›yla ölmeyen Güldünya kald›r›ld›¤› hastanede hiçbir güvenlik önlemi al›nmad›¤›ndan öldürülmüfltür. Güldünya
ile özdeflleflen kampanyalar düzenlenmifltir: Yeni Türk Ceza Kanunu’nun de¤ifltirilmesi ve ailesinden kaçanlar için s›¤›nak yap›lmas› talebi olmufltur.
2000’li y›llarda da devam fliddet konusu hakk›nda, özellikle Yeflim Arat ve Ayfle Gül Alt›nay’›n Türkiye çap›ndaki çal›flmas› (2007) verilebilir. Ayr›ca, kad›nlara
yönelik cinayetler (Sirman 2004, Ko¤ac›o¤lu 2007, Kümbeto¤lu 2011) farkl› perspekiflerden konuya yaklaflm›fllard›r.
‹stihdam ve Kad›n Eme¤i
Kad›n Eserleri Kütüphanesi
ve Bilgi Merkezi Vakf›:
Kad›nlar›n geçmiflini
tan›mak ve tan›tmak
amac›yla 1989 y›l›nda Jale
Füsun Akatl›, fiirin Tekeli,
Füsun Yarafl ve Asl› Davaz
öncülü¤ünde kurulan
kütüphane ayn› zamanda
araflt›rmalar yürütmüfl ve
toplant›lar organize etmifltir
(Akkent 1994).
Uçan Süpürge: 1996 y›l›nda,
Ankara’da, bafl›ndan beri
kad›n hareketi içinde
bulunan kad›nlar taraf›ndan
kurulan bir kad›n kuruluflu.
Amac› kad›n kurulufllar› ve
kad›n hareketine duyarl›
kifliler aras›nda iletiflim,
iflbirli¤i ve dayan›flmay›
artt›rmak, onlar›n
deneyimlerini genç
kuflaklara aktarmak, ulusal
ve uluslararas› bir iletiflim
a¤› oluflturmakt›r (Kardam
ve Ecevit 2002).
‹stihdam ve kad›n eme¤i de 1990’lar›n önemli konular› aras›ndad›r. Kad›n eme¤i
kavram›nin feminist çal›flmalarda kullan›lmaya bafllanmas›, 1980’li y›llar›n ortalar›na rastlar (bkz. Ecevit 1986). Bu çal›flmadan sonra gerçekleflen çal›flmalar, daha önceden “görünmez” olan bu kavram›n akademide bir anlam ifade etmesini sa¤lam›flt›r. Örne¤in Belk›s Kümbeto¤lu’nun yay›nlanmam›fl doktora tezi (1992) enformel sektörde çal›flan kad›nlar›n aileye katk›lar›n› ele alm›flt›r. 1990’larda, kad›n
eme¤i konusu üzerine Jenny White da Money Makes Us Relatives: Women’s Labor
in Urban Turkey adl› bir çal›flma yay›nlam›fl (1994) ve çal›flmas›, Para ile Akraba:
Kentsel Türkiye’de Kad›n Eme¤i ad›yla Türkçe’ye çevrilmifltir (1999). ‹stanbul gecekondular›nda “ucuz” kad›n eme¤i, bu eme¤in yaratt›¤› üretim alan› ve bu üretim
alan›yla beraber ortaya ç›kan toplumsal ve ekonomik iliflkileri incelemifltir.
Kad›n eme¤i ile ilgili çal›flmalar, daha sonraki y›llarda da devam etmifltir. Örne¤in, Y›ld›z Ecevit kad›nlar›n ekonomiye neden düflük oranda kat›ld›klar›n› (2005);
kad›nlar›n ne flekilde güçlenebileceklerini (2006), kad›n eme¤i ile sigortal› çal›flma
konusunu (2004); çal›flma hayat›nda kad›n-erkek eflitli¤ini; kad›n giriflimcilik kavram›n› (2007) ele alm›flt›r. Belk›s Kümbeto¤lu, “Enformelleflme Süreçlerinde Genç
Göçmen Kad›nlar ve Dayan›flma A¤lar›” (2005a) çal›flmas›n› yay›nlam›flt›r. Kümbeto¤lu’nun kad›n istihdam› ile küreselleflme iliflkisini ele alan çal›flmalar› da (Kümbeto¤lu 2002b; Kümbeto¤lu ve Ça¤a 2000) önemli bulgulara iflaret etmektedir.
2000’li y›llarda say›sal olarak art›fl gösteren kad›n eme¤i odakl› çal›flmalar aras›nda Gül Özye¤in gündelikçi kad›nlar ve ev sahipleri aras›ndaki iliflkileri iktidar
iliflkileri ba¤lam›nda de¤erlendirmifltir (‹ngilizce orj. 2001; Türkçe çevirisi 2004).
Aksu Bora, ücretli ev hizmetlerini, cinsiyet ve s›n›f temelli ayr›mlar›n ve eflitsizliklerin yarat›ld›¤›, sürdürüldü¤ü ve bunlara karfl› ç›k›ld›¤› gündelik pratikler içinde
anlafl›lmas› noktas›nda ele al›rken, “kad›nlar› eve ba¤layan zincirler” konusuna
e¤ilerek, kad›n eme¤ini sorgulamaktad›r (Bora 2008a). Eski Sovyetler Birli¤i’nden
121
göç eden kad›nlar›n enformel sektördeki durumlar›n› “enformel çal›flma” çerçevesinden “ideal ev kad›n›” durumuna nas›l geldi¤ini araflt›ran Ayfle Akal›n (2007); Tahire Erman ve arkadafllar› göç eden kad›nlar›n kentte enformel sektördeki durumlar›n› ele alm›flt›r (Erman, Kalayc›o¤lu ve Rittersberger-T›l›ç 2002; ayr›ca bkz. Kalayc›o¤lu ve Rittersberger-T›l›ç 2001).
Enformel Sektör: Piyasa d›fl›
çal›flmalar› anlatmak için
kullan›lan terim. Bu
kavram›n içine ald›¤›
alanlar çok genifltir: ev çi
eme¤i, tüketime yönelik
çal›flma, piyasa d›fl› üretken
emek, yasa d›fl› ticaret vb...
bu sektörün içine
girmektedir (Marshall 1999,
339-340).
Yoksulluk
Türkiye’de feminist bir bak›fl aç›s›yla yoksulluk olgusu ancak son on y›lda tart›fl›lm›fl, bu konuda araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalara örnek olarak sosyoloji ve
antropoloji alan›ndaki çal›flmalar örnek oluflturmaktad›r (Kümbeto¤lu 2002, Ecevit
2007, Bora 2007b). Yoksulluk ve kad›nlar aras›ndaki kavramsal iliflkiyi de¤erlendirmede önemli bir kavram, “yoksullu¤un kad›nlaflmas›” kavram›d›r. Diane Piarce
taraf›ndan ilk olarak 1978 y›l›nda kullan›lm›fl ve araflt›rmac› 1970’li y›llarda ABD’de
yoksullar›n 2/3’ünü kad›nlar›n oluflturmas›na ve zaman içinde kad›nlar›n iflgücüne
kat›l›m oran›ndaki art›fla ra¤men 1950-70 aras›nda kad›nlar›n ekonomik konumlar›n›n giderek kötüleflmesine dikkat çekmek üzere kullanm›flt›r (Ulutafl 2009).
SONUÇ
Bu ünitede feminist teorinin temel kavramlar› aç›klanm›fl; ABD, ‹ngiltere ve k›ta
Avrupa’s›ndaki feminist hareketler ve feminist hareketler içindeki farkl› düflünceler
ele al›nm›flt›r. Böylelikle Bat› d›fl›nda geliflen feminist hareketlere de iflaret edilmifltir. Ayr›ca, Türkiye’deki feminist hareketin tarihçesi ele al›nm›fl, farkl› yaklafl›mlar
belirtilmifltir. Daha sonra feminist hareketin akademideki yans›mas›na örnek olarak, Kad›n Çal›flmalar› Bölümleri ve Merkezleri hakk›nda k›sa notlar düflülmüfltür.
Son olarak, feminist teoriyle iliflkili olarak queer teori, erkeklik çal›flmalar› gibi konular ele al›nm›flt›r.
Kad›n Eme¤i, Ev ‹çi Emek:
Emek, daha çok “ücretli”
eme¤in efl anlaml›s› olarak
kullan›l›r. Ancak özellikle
antropolojide geliflen
feminist tart›flmalar
ekseninde “ev içi eme¤ininin
eme¤e dönüflmesi” ya da
sosyolojik analizlerde ücretli
istihdamdan ziyade
çal›flmayla da eflitlenmifltir
(Marshall, 1999: 183). Bu
terimin toplumsal bilimlerde
kullan›lmas› ayn› zamanda
kamusal/özel alan›n›n
tart›fl›lmas›na da katk›da
bulundu¤undan, önemlidir.
Çünkü, toplumsal cinsiyet
rollerinde üretim rolleri
hat›rlanacak olursa,
kad›nlar›n daha çok hane içi
olan ve parasal karfl›l›¤›
olmayan üretime
hapsedildi¤i görülecektir.
Oysa ki, kad›n eme¤i
kavram›n› gündeme
getirmek, hane içi eme¤in
de bir art› de¤er
yarat›lmaktad›r.
122
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Feminist hareketin temel kavramlar›n› aç›klamak.
Feminist hareketler kad›nlar›n de¤iflim için bir
araya geldi¤i hareketler olarak nitelendirilen hareketlerdir. Bu hareketler temel olarak, 20. yüzy›l›n bafllar›nda bölgesel ya da ulusal düzeyde
gerçekleflmifl, 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›na gelindi¤inde küresel bir harekete dönüflmüfltür. Feminist hareketlerin üzerinde durdu¤u en önemli
kavramlardan biri ataerkilliktir. Ataerkillik, efl zamanl› olarak erkeklere ve erkekli¤e imtiyaz tan›yarak, kad›nlar› ve kad›nl›¤› afla¤› gören ve kad›nlar› erkek tahakkümü alt›na alan toplumsal
organizasyon biçimidir. Feminist düflünce ise toplumsal cinsiyet kavram›n› temel alarak toplumsal
bir de¤iflim hedeflemektedir. Toplumsal cinsiyet,
biyolojik cinsiyetten farkl› olarak kad›n ve erkekler için toplumsal olarak oluflturulmufl roller ve
ö¤renilmifl davran›fl ve beklentilere iflaret etmek
için kullan›l›l›r.
ABD, ‹ngiltere ve k›ta Avrupa’s›ndaki feminist
hareketleri ve feminist hareketler içindeki farkl›
düflünceleri tan›mlamak.
Kabaca ay›rmak gerekirse, feminizm içinde iki
farkl› co¤rafyada, iki farkl› tarihsel arka plan›nda
geliflen ve farkl› konulara odaklanan hareketler
bulunmaktad›r. Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Frans›z feminizmidir. Özellikle kad›n-erkek “eflitli¤i”ne vurgu yapan ve kad›nlar›n erkeklerden “farkl›l›klar›”n› vurgulayan Frans›z Feminizmi’nden ayr›lan Anglo-Amerikan Feminizmi,
kad›nlar›n e¤itimi gibi toplumsal-kültürel konulara odaklanm›flt›r. Özellikle edebiyat odakl› geliflen ve daha çok kad›n yaz›n› (écriture feminine) olarak tan›mlanan, bir metinsel tasar›m› öncelikli olarak ele alan Frans›z Feminizmi, kendisini “farkl›l›k” kavram› etraf›nda kurgulam›flt›r.
1970’lerde ve sonras›nda geliflen Frans›z Feminizmi, ‹kinci Dalga Feminizm olarak da bilinmektedir. Ancak günümüzde, dünya genelinde
bak›ld›¤›nda bu yaklafl›mlar çeflitlenmifltir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Bat› d›fl›nda geliflen feminist hareketleri iflaret
etmek.
Her ne kadar feminist hareketler genel olarak
Bat›’da geliflmifl ve dünyaya buradan yay›lm›fl hareketler olarak bilinse de, Bat› d›fl›nda da geliflen
feminist hareketler bulunmaktad›r. Kabaca iflaret
etmek gerekirse, Bat› toplumlar› d›fl›nda yaflayan
ve dünyadaki kad›n nüfusunu oluflturan ço¤unluk kad›nlar› ya da Bat›’daki siyahi kad›nlar› iflaret etmek için Üçüncü Dünya Feminizmi terimi
kullan›lmaktad›r. Bu ak›m›n en temel elefltirilerinden biri ›rk sorunsal›d›r. Bu çerçevede siyahi
kad›nlar, bat›l› feminizmler içinde temsil edilen
kad›n›n evrensellefltirildi¤ini ve bu durumun sanki dünyadaki bütün kad›nlar› temsil edercesine
ele al›nd›¤›n› belirtmifllerdir.
Türkiye’deki kad›n hareketinin tarihçesini ve
farkl› yaklafl›mlar› tan›mlamak.
Türkiye’de kad›n hareketinin temelleri Osmanl›
dönemine kadar götürülebilir. Bu dönem kad›n
hareketi erken dönem kad›n hareketi olarak da
bilinmektedir. Bu dönemde kad›n hareketi çat›flan farkl› eksenler üzerinden yürümüfltür. “‹lerici” grup olarak nitelendirilenler kad›n özgürleflmesinin uygarl›k için ön koflul oldu¤unu savunurken, ‹slamc›lar da kad›n haklar› konusunda
Kuran’a s›k› s›k›ya ba¤l› kal›nmas› görüflünü ileri
sürmüfllerdir. Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi’nde kad›n›nlar erkekler gibi kamusal yaflamda görünür hale getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Önceleri elit kad›nlar›n sesleri daha fazla duyulmufl ve
kad›n sorunu “devlet feminizmi” içinde ele al›nm›flt›r. ‹lerleyen y›llarda farkl› tarihsel, politik ve
kültürel ba¤lamlarla flekillenen kad›n hareketinin dönüm noktas› 1980’ler olmufltur. 1980 askeri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratm›fl ve farkl› feminizmler ortaya ç›km›flt›r. “Kad›n” konusunun ve devlet feminizminin sorguland›¤› bir dönem olan 1980’lerde, Osmanl›’daki ve Türkiye’deki kad›nlarla ilgili reformlardan sonra, önceki dönemlerin elefltirileri yap›lm›flt›r. Bu dönemde özellikle, aile içi fliddet konusunun tart›-
fl›lmas›yla bu konu kamusal alanda daha görünür hale gelmifl; Mor Çat› da kad›na karfl› uygulanan fliddetin engellenmesi konusunda Türkiye’de çal›flan ilk organizasyon olarak öne ç›km›flt›r. 1990 sonras›nda geliflen feminist hareket III.
Dalga feminizm olarak adland›r›lmaktad›r. Kad›n
hareketi 1990’larda, o zamana dek ayr›lmam›fl
reformist, sosyalist ve radikal feminizm yorumlar›n›n ayr›flmaya bafllad›¤› bir harekete dönüflmüfltür. Bu dönemin en belirgin özelli¤i daha önceki feminist düflüncenin daha çok “evrenselci” bir
çizgide geliflmesinin, orta s›n›f olmas›n›n elefltirisini yapmas›d›r. Özellikle modernite ile kad›n
iliflkisinin elefltirel bir biçimde ele al›nd›¤› 1990’lar›n uzant›s›nda “farkl› feminizmler” görülmüfltür.
N
A M A Ç
5
Feminist hareketin Türkiye’de akademide çal›flma konular›n› belirlemek.
1990’lar›n bafl›ndan itibaren kurulmaya bafllanan
Kad›n Çal›flmalar› Merkezleri ya da Kad›n Çal›flmalar› Bölümleri ile akademiye tafl›nm›fl ve kad›n ve toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n›n yap›lmas› konusunda önemli bir zemin yaratm›flt›r. Ancak Kad›n Çal›flmalar›’n›n tamam›n›n “feminist”
bir vurgu tafl›d›¤› ne yaz›k ki söylenemez. Bununla birlikte Kad›n Çal›flmalar› bölümlerinin baz›lar›nda erkeklik çal›flmalar› ad› alt›nda da çal›flmalar yap›lmakta, feminist kuram ve metod ile
erkeklik ve kad›nl›k iliflkileri kurulmaya çal›fl›lmaktad›r. Bu çeflitlenme büyük ölçüde toplumsal cinsiyet kavram›n›n yeniden düflünülmesi ile
ilgilidir. Kad›n çal›flmalar›n›n yap›lmas›yla birlikte ortaya ç›kan “toplumsal cinsiyet” olgusu, esasen bütünsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini
anlamada ve analiz etmede sadece kad›nlara
odaklanmas›n›n yeterli olmayaca¤›n›, aterkil yap›y› ve bask›y› çözümlemek için erkeklerin de
çal›fl›lmas› gerekti¤ini ortaya koymufltur. Günümüzde akademik feminizm alt›nda özellikle kad›n›n siyasetteki yeri, kad›n eme¤i ve istihdam,
kad›na yönelik fliddet, kad›n ve göç, kad›n ve
yoksulluk gibi konular özellikle ele al›nan konular aras›ndad›r.
123
124
1. Erkekler taraf›ndan belirlenen toplumsal organizasyon biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Oligarflik sistem
b. Anaerkil (matriyarkal) sistem
c. Ataerkil (patriyarkal) sistem
d. Eflitlikçi sistem
e. Anarflizm
2. Afla¤›daki feminist yaklafl›mlardan hangisi toplumsal
cinsiyetin kültürel bir terim olarak ortadan tamamen
kald›r›lmas›na yöneliktir?
a. Sosyalist feminizm
b. Muhafazakar feminizm
c. Liberal feminizm
d. Radikal feminizm
e. Birinci dalga feminizm
3. Türkiye’de ilk dalga kad›n hareketi ne zaman bafllam›flt›r?
a. 1800’lerin ortas›
b. 1700’lerin ortas›
c. 1920’ler
d. 1960’lar
e. 1980’ler
4. Radikal feministlere göre kad›na nas›l bir tav›r al›nmal›d›r?
a. Kad›n olmak kutlanmal›
b. Kad›nlardan korkulmal›
c. Kad›nlardan nefret edilmeli
d. Kad›nlar gizli kalmal›
e. Kad›nlar ezilmeli
5. “Kad›n do¤ulmaz, olunur,” sözü kime aittir?
a. Mary Wollstanecraft
b. Simone de Beauvoir
c. Margaret Mead
d. fiirin Tekeli
e. Y›ld›z Ecevit
6. Afla¤›dakilerden hangisi 1990’larda yay›nlanmaya
bafllanan bir dergidir?
a. Kaktüs
b. Somut
c. Feminist Dergi
d. Pazartesi
e. Han›mlara Mahsus Gazete
7. I. ve II. Dalga kad›n hareketleri aras›ndaki en büyük
farkl›l›k nedir?
a. Her iki hareket de küçük gruplarca organize
edilmifltir.
b. Her iki hareket de belirgin bir lider ç›karamam›flt›r.
c. Her iki hareket de devlet taraf›ndan desteklenmifltir.
d. Her iki hareket de e¤itimli, kentli ve orta s›n›f
kad›nlardan gelmifltir.
e. Her iki hareket de merkezi bir yap›dan yoksundur.
8. Afla¤›dakilerden hangisi erkeklik çal›flmalar› olarak
adland›r›lan alan›n çal›flma konular› aras›nda say›lamaz?
a. Prostat kanserine ba¤l› ödemelerin sa¤l›k sigortalar› ba¤lam›nda ele al›nmas›
b. Erkek çocuklar› büyütürken onlara oyuncak yerine silah, kamyon, ya da “action man” gibi figürlerin verilmesinin geliflimleri üzerine etkisi
c. Spor salonlar›nda kas gelifltirmeye gelen erkeklerinin bedenlerini nas›l de¤ifltirmek istedikleri
d. ‹lkel toplumlarda erkekleri savaflmaya teflvik
eden nedenlerin araflt›r›lmas›
e. Erkeklerin hastal›k ve sa¤l›k kavramlar›na verdikleri sosyo-psikolojik tepkilerin belirlenmesi
9. Yoksullu¤un kad›nlaflmas› kavram› ilk olarak kimin
taraf›ndan kullan›lm›flt›r?
a. Bora
b. Kalayc›o¤lu ve Rittersberger-T›l›ç
c. Kümbeto¤lu
d. Ecevit
e. Pierce
10. Dünya genelinde kad›nlar, erkeklerin kazand›¤› her
1 Dolar’a karfl›l›k olarak 73 cent kazanmaktad›r. Bu durum toplumda refah ve güç alanlar›ndaki eflit olmayan
da¤›l›m› göstermektedir. Cinsiyetler aras›ndaki eflitsizli¤e verilen ad afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Yoksullu¤un kad›nlaflmas›
b. Toplumsal cinsiyetin tabakalaflmas›
c. Birincil cinsel özellikler
d. ‹kincil cinsel özellikler
e. Toplumsal çürüme
“
125
Güldünya göre göre soldu
Güldünya Tören, göz göre göre ‘töre’ kurban› oldu. ‹stanbul Barosu, genç kad›n›n korunmas› için önlem almayan polis hakk›nda suç duyurusu yapacak
RAD‹KAL - ‹STANBUL - Güldünya, törenin namlusu alt›nda aylar geçirdi. ‹ki kez ölümden kurtuldu. Polislere
s›¤›nd›. Kendini güvende hissetti. Ama her seferinde
onu kurtaracak bir çözüm bulunmadan yaln›z b›rak›ld›.
‹nfazdan ilk kurtuluflunda polis, aileden ‘öldürülmeyece¤i’ sözünü almak ve bir güvenilir kifliye teslim etmekle yetindi. Aile, sözü tutmayaca¤›n› kurflunlar s›karak
gösterdi. Yaral› kurtulan Güldünya, hastanede de yaln›z b›rak›ld›. Üstelik yan›nda, Güldünya’n›n hep korktu¤u amcas› vard›. Avukat kad›nlar, görevi ihmal gerekçesiyle polisler hakk›nda suç duyurusunda bulunacak.
Teyze o¤luyla yasak aflk
Güldünya Tören’in ‹stanbul’da 22 yafl›nda son bulan
öyküsü, Bitlis’in Güroymak ilçesine ba¤l› Budakl› Köyü’nde bafllad›. Ailesi ‘fiego’ afliretine ba¤l›yd›. Çevredeki bütün aileler gibi kalabal›kt›lar ve törelere ba¤l›l›klar› sürüyordu. Güroymak’ta esnaf olan 27 yafl›ndaki Servet Tafl da ailedendi. Servet, Güldünya’n›n teyzesinin
o¤luydu ve ayn› zamanda amcas›n›n k›z›yla evliydi. ‹ki
çocu¤u vard›. Ancak Güldünya, birlikte büyüdü¤ü Servet Tafl’› her fleyi göze alacak kadar seviyordu. Zamanla Güldünya ile Servet’in yasak aflk› bafllad›. Gizlice birlikte oluyorlard›. Güldünya hamile kald›.
‹lk karar ‘ölüm’ de¤ildi
Güldünya, karn›ndaki fliflli¤i gizlemeye çal›fl›rken, ailesi hamileli¤ini fark etti. Bir odaya kapat›ld›. Bask›lar sonucu çocu¤un babas›n›n Servet Tafl oldu¤unu söyledi.
Aile Servet Tafl’la görüfltü. Tafl, önce inkâr etse de, sonra gerçe¤i aç›klad›. Aile, olay› ‘fiego’ afliretinin büyüklerine anlatt›. Afliret büyükleri, Servet Tafl’›n Güldünya’y›
kuma olarak almas›na ve birlikte köyü terk etmelerine
karar verdi. Tafl, Güldünya’y› kumal›¤a kabul etti. Ama
Güldünya bunu istemiyordu. Tafl kaçt›, Güldünya’n›n
ise gidecek yeri yoktu. Bir odaya kapat›ld›. Ailenin ilk
karar› ‘ölüm’ de¤ildi, ‹stanbul Fatih’teki amcas› Mehmet
Tören’in yan›na gönderildi.
Kendisini asmas›n› istediler
Güldünya, öldürülme korkusuyla yaflamaya bafllad›.
Amcas›, “Seni biriyle evlendirebiliriz, ama çocu¤u nas›l
aç›klar›z” diyordu. Güldünya, do¤um yapt›¤›nda çocu¤unun öldürülece¤ini düflünüyordu. Alt› ay önce Bitlis’ten a¤abeyi ‹rfan geldi. Amac› kardeflini öldürmekti.
Güldünya’n›n odas›na girdi. Öldüremedi. Güldünya’ya
bir ip uzat›p, kendisini asmas›n› söyledi. Odadan ç›kt›.
Güldünya da pencereden atlay›p evden kaçt›. Bir polis
ekibinin yan›na s›¤›nd› ve Fatih’teki fiehremini Polis
Merkezi’ne götürüldü. Güldünya, bafl›ndan geçenleri
anlatt› ve öldürülece¤ini söyledi. Polis, amcas› Mehmet
Tören ve a¤abeyi ‹rfan Tören’i karakola getirdi. Amca
ve a¤abey, Güldünya’y› öldürmeyeceklerine söz verdi.
Genç kad›n onlara güvenmiyordu. Tek güvendi¤i kifli,
bir arkadafl›n›n babas› olan ve Bitlis’teki köylerinde
uzun süre imaml›k yapan Alaattin Ceylan’d›. Polise,
Ceylan’›n yan›nda kalmak istedi¤ini söyledi. Ailesi kabul etti. Polis, Güldünya’y› amcas›na teslim etti. Amcas›
da Ceylan’›n evine götürdü. Oysa Güldünya’n›n daha
güvende olaca¤› ‹l Toplumsal Hizmetler Müdürlü¤ü’nün
konukevi ve Küçükçekmece’de kad›n s›¤›nma evi vard›. Alaattin Ceylan, befl y›l önce emekli olmufl ve ‹stanbul’a yerleflmiflti. Küçükçekmece’de oturuyordu. Ceylan, törenin kurallar›n› biliyordu ve tedirgindi. Güldünya’y› çocuklar›ndan ayr› tutmad›.
Bebe¤inin ad› ‘Ümit’
1 Aral›k 2003’te sanc›lar› bafllad› Güldünya’n›n. Sa¤l›kl›
bir erkek çocu¤u dünyaya getirdi. Gelece¤ine dair ümidi olmayan genç kad›n, bebe¤ine ‘Ümit’ ad›n› verdi.
Bebe¤inin ailesince öldürülmesinden korkuyordu. Ona
al›flmadan, tan›d›¤› bir arkadafl›na evlatl›k verdi. ‹ki gün
boyunca odas›ndan ç›kmad›, yemek yemedi, sürekli
a¤lad›. Ama bebe¤inin baflka kurtuluflu olmad›¤›n› biliyordu. Çocuk do¤duktan sonra ailesinden kimse gelmemiflti. Tehdit edilmiyordu. Kendisine yeni bir hayat
kurabilece¤ine inanmaya bafllam›flt›. Ceylanlar’dan kendisine bir ifl bulunmas›n› istedi.
Aflirette toplant›
Ama Bitlis’te dedikodu yay›l›yordu. Bir buçuk ay önce
‘fiego’ aflireti yine topland›. Baz›lar›, törenin uygulanmas›n› istiyordu. fiubat ay›n›n bafl›nda ‹stanbul’a Güldünya’n›n babas› fierif Tören geldi. ‹ki gün Alaattin Ceylan’›n yan›nda kald›. K›z›n›n yüzüne ise hiç bakmad›.
Baba Tören, Bitlis’e döndükten birkaç gün sonra, 25
fiubat’ta Ceylanlar›n kap›s› yine çal›nd›. Gelen, a¤abeyi
24 yafl›ndaki ‹rfan Tören’di. ‹rfan, Güldünya’y› Bursa’daki teyzelerine götüreceklerini, orada ifle sokacaklar›n›
söyledi. Ceylan, Güldünya’ya eflyas›n› toplamas›n› söyledi. ‹rfan, “Eflyalar›n› toplamana gerek yok” dedi¤inde,
Ceylan flüphelendi. Güldünya da korkuyordu. Endiflelenen Ceylan, “Otogara birlikte gidelim” dedi.
126
Okuma Parças›
Türkiye’de, ilkin akademi d›fl›nda geliflen kad›n hareketinin akademideki yans›malar› 1990’l› y›llarda Kad›n Çal›flmalar› Bölümleri ya da Merkezleri’nin kurulmas›yla
olmufltur. Kad›n Çal›flmalar› konusunda hem akademi
içinde, hem de d›fl›nda emek veren Prof. Dr. Y›ld›z Ecevit’in bir konuflmas›ndan al›nan afla¤›daki parça, kad›n
çal›flmalar›n›n ne oldu¤u ve neler yapt›¤› konusunda
bir fikir verecektir.
Pusudaki kardefl
Güldünya, Alaattin Ceylan ve ‹rfan, ö¤le saatlerinde evden ç›kt›lar. 100 metre uzaktaki Güvercin Caddesi’ne
geldiklerinde ‹rfan, beklemelerini, taksi çevirece¤ini
söyledi. Güldünya’n›n 20 yafl›ndaki kardefli Ferit Tören
pusudayd›. Güldünya, küçük kardeflinin yaklaflt›¤›n›
gördü. Eli paltosunun cebindeydi. Birden silah›n› ç›kard›, ateflledi. Güldünya kalças›ndan vuruldu. Ceylan,
genç k›z› korumak için üzerine yatt›. Ferit Tören silah›n› tekrar ateflleyemedi, kaçt›. Ferit kaçarken, ‹rfan da
yan›nda kofluyordu.
Hastanede yapayaln›z
Ceylan, Güldünya’y› yak›ndaki bir özel hastaneye götürdü. Oradan Bak›rköy Devlet Hastanesi’ne gönderilen Güldünya, hemen ameliyata al›nd›. Güldünya’n›n
yan›na, Ceylan’dan haberi alan amcas› Mehmet Tören
geldi. Güldünya amcas›ndan korkuyordu. Hastanenin
haber vermesi üzerine polis geldi. Güldünya’n›n ifadesi al›nd›. Her fleyi anlatt›¤› ifadesini, “Kardefllerimden
flikâyetçi de¤ilim” diyerek bitirdi. Onu vuran kardeflleri
yakalanmam›flt›. Ama polis, bir koruma b›rakmadan
hastaneden ayr›ld›. Genç kad›n acil serviste yatarken,
hastanenin bahçesinde iki kardefli vard›. Polis ise ortada yoktu. Saat 03.45 s›ralar›nda refakatçisi oldu¤unu
söyleyerek kardefllerden biri içeri girdi. Namluyu Güldünya’n›n bafl›na çevirdi ve iki kez atefl etti. Güvenlik
görevlileri, h›zl› ad›mlarla hastaneden ç›kan esmer bir
genç gördü. Eflkâl Ferit Tören’e benziyordu. Genç, kaçmay› baflard›. K›sa süre sonra Güldünya’n›n beyin ölümü gerçekleflti. Yetkililer aileyi arad›. Ona ölüm cezas›n› veren aileye, yaflam destek ünitesinin fiflinin çekilip
çekilmemesi soruldu. Yan›tlar› zaten biliniyordu. “Fifli
çekin” dediler. Aile önce cenazeyi istemedi¤ini söyledi.
Ancak afliret devreye girerek Güldünya’n›n cenazesini
ald›.
Afliret topra¤a verdi
Dün Baba Mehmet fierif Tören ve yak›nlar› 60 araçl›k
konvoyla cenazeyi Bingöl il s›n›r›nda karfl›lad›. Cenazeyi Budakl› Köyü’ne getiren konvoyu da, 2 bin kifli karfl›lad›. Baba Tören, Güldünya’n›n aile meclisi karar›yla
öldürüldü¤ü iddialar›n› yalanlad›, onu yaflatmak için ‹stanbul’a gönderdi¤ini söyledi.
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/haber.php?
haberno=108064 1 Mart 2004
”
2002 Ankara Üniversitesi Kad›n Araflt›rmalar›
Toplant›s› Aç›l›fl Paneli Konuflmas›
______________________________________________
Say›n Rektör, de¤erli konuklar, ö¤retim üyeleri ve ö¤rencilerimiz,
Üzerinde çok düflündü¤üm, yazd›¤›m ve hala cevaplayamad›¤›m birçok sorumun oldu¤u bir alanda k›sa bir
konuflma yapman›n zorluklar›n› bilerek bafll›yorum bu
konuflmama. Konuflmam›n flöyle bir plan› var: Önce
Türkiye’de kad›n çal›flmalar› disiplininin geliflimine k›saca de¤inmek istiyorum. Sonra temsilcisi oldu¤um ODTÜ Kad›n Çal›flmalar› Yüksek Lisans Program› hakk›nda bilgi vermeye çal›flaca¤›m. Daha sonra da kad›n çal›flmalar› alan›nda sorgulamam›z gereken baz› konular›
dikkatinize sunaca¤›m. Bu toplant›y› düzenledikleri için
Ankara Üniversitesi Kad›n Sorunlar› Araflt›rma Merkezi’nde çal›flan arkadafllar›ma teflekkür ediyorum.
Türkiye’de kad›n çal›flmalar›n›n bir disiplin olarak tan›nmas› ve yayg›nlaflmas›n›n tarihi oldukça k›sa.
1980’lerde kad›n hareketi bafllad›¤›nda, üniversitelerde
ne kad›n çal›flmalar› yüksek lisans programlar› ne de
kad›n araflt›rma merkezleri vard›. Son yirmi senede bu
alana duyulan ihtiyaç ve artan ilginin bir sonucu bugün
‹stanbul Üniversitesi’nde, Ankara Üniversitesi’nde, Orta
Do¤u Teknik Üniversitesi’nde ve Ege Üniversitesi’nde,
Sosyal bilimler Enstitülerine ba¤l› dört ana bilim dal›
var. 1991 de kurulan ilk kad›n araflt›rma merkezinden
sonra bu merkezlerin say›s› on üçe yükseldi.
[....]
Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Kad›n Çal›flmalar›
Anabilim Dal›
Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’nde Kad›n Çal›flmalar›
Yüksek Lisans Program› Kad›n›n Statüsü ve Sorunlar›
Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan sa¤lanan Birleflmifl Milletler Kalk›nma Fonu (UNDP) deste¤iyle fiubat 1994’te kurulmufltur. Program›n temel özelli¤i displinleraras› bir
yap›ya sahip olmas›d›r. Hem ö¤retim kadrosunun hem
de programa kabul edilen ö¤rencilerin farkl› disiplinlerden geliyor olmalar› ODTÜ Kad›n Çal›flmalar› Yüksek
Lisans Program›’na kendine özgü bir zenginlik kazan-
d›rmaktad›r. ODTÜ Kad›n Çal›flmalar› Program›’n›n akademik kadrosu Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Sosyoloji, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi, ‹flletme, Tarih, Felsefe ve Psikoloji bölümlerinde hem e¤itim ile u¤raflan
hem de kad›n çal›flmalar› alan›nda uzun y›llard›r araflt›rmalar yürüten, ulusal ve uluslararas› nitelikli ö¤retim
elemanlar›ndan oluflmaktad›r. ODTÜ Kad›n Çal›flmalar›
Yüksek Lisans Program›na, kuruldu¤undan bu yana kabul edilen ö¤renciler ise Sosyoloji, Psikoloji, Felsefe,
Tarih, Siyaset Bilimi, ‹ktisat, Uluslararas› ‹liflkiler, Amerikan Kültürü ve Edebiyat›, Matematik, Elektrik Elektronik Mühendisli¤i, Fizik Ö¤retmenli¤i, T›p ve Endüstri
Mühendisli¤i gibi çeflitli lisans bölümlerinden mezun
olup, kad›n çal›flmalar› ve toplumsal cinsiyet konular›nda e¤itim görme iste¤inde olan ve burada ald›klar› e¤itimi kendi alanlar›n›n deneyimleri ile birlefltirerek uzmanl›k konular›nda çok boyutlu bir yaklafl›m gelifltirme
amac› güden kiflilerdir.
ODTÜ Kad›n Çal›flmalar›, elefltirel bir bak›fl aç›s›yla toplum ve toplumsal cinsiyet konular›n› irdeleyerek, kuramsal ve uygulamal› bilimsel çal›flmalar yürüterek özellikle
Türkiye’de kad›n›n toplumsal konumuna, çok yönlü ve
kapsaml›, bir aç›kl›k getirmeyi hedefliyor. Bu ba¤lamda,
program›m›z e¤itim, araflt›rma ve savunuculuk misyonlar›na sahip. Amaçlar›m›z› ise k›saca flöyle s›ralayabilirim.
• Toplumsal cinsiyet ve kad›n çal›flmalar› alan›nda yap›lan e¤itim ve araflt›rmalar›n geliflmesine kuramsal
ve ampirik düzlemlerde katk›da bulunmak;
• Kad›n çal›flmalar› alan›na duyarl› ve bilgili toplumsal
kesimler oluflturmak;
• Kad›nlar›n güçlenmesine ve kad›n-erkek eflitli¤inin
sa¤lanmas›na yönelik genel bilinç ve zihniyet dönüflümü sürecine katk› sa¤lamak;
• Toplumsal ve akademik çevrelerde, özellikle Üniversitelerde, toplumsal cinsiyet rolleri ve kad›n-erkek eflitli¤i alan›nda elefltirel bir bak›fl aç›s›n›n yarat›lmas› yönünde, iflbirli¤ine dayal›, kurumsal ve politika yönelimli çal›flmalar yürütmek;
• Toplumsal cinsiyet konular›nda uluslararas› geliflmeleri izlemek, bu alandaki birikimleri kullanmak
ve onlara katk›da bulunmak.
Özünde toplumsal de¤iflim sürecine katk›da bulunmak
gibi bir misyonu olan kad›n çal›flmalar› program›n›n bu
amaca ulaflmas› üç boyutlu bir hedefe do¤ru yönelmesini gerekli k›lmaktad›r. Bu hedef, bilgi/kuram (akademik kurumlar), uygulama/eylem (kad›n hareketi ve sivil toplum kurulufllar›) ve siyasa oluflumu (yerel, ulusal
ve uluslararas› karar verme odaklar›) alanlar›n› kapsamaktad›r.
ODTÜ Kad›n Çal›flmalar› Yüksek Lisans Program› tezli
ve tezsiz olmak üzere iki alt programdan oluflmaktad›r.
127
Program›m›z bünyesinde bugüne kadar 29 tezli, 21 tezsiz olmak üzere toplam 50 kifliye Kad›n Çal›flmalar› Yüksek Lisans derecesi almaya hak kazand›. Öte yandan yine program çerçevesinde, çok say›da toplumsal cinsiyet konulu, ulusal ve uluslararas›, k›sa ve uzun dönemli e¤itim ve araflt›rma projeleri yürütüldü. Buna ek olarak ulusal ve uluslaras› kongreler düzenlendi; paneller
ve söylefliler yap›ld›. Kad›n örgütleriyle birlikte çal›flmalar yürütüldü.
Bunlar yapabildiklerimizdi, ama yapamad›klar›m›z da
bir hayli çok. ‹nan›yorum ki bütün e¤itim kurumlar›n›n
hiç durmadan kendilerini programlar›yla akademik kadrolar›yla, e¤itime yönelik hedefleri ba¤lam›nda sorgulamalar› ve öz de¤erlendirme sürecini b›kmadan usanmadan sürdürmeleri gerek. Biz de ODTÜ de bunu yap›yoruz ve eksiklerimizi gidermeye, yenilenmeye ve geliflmeye çal›fl›yoruz...
[....]
Son söz olarak flunlar› söylemek istiyorum: Kad›n çal›flmalar› ister akademi içi, ister d›fl› yap›ls›n, zor bir alan!
Çünkü feminizm hala çok yanl›fl anlafl›l›yor ve çarp›t›larak kullan›l›yor. Kendinizi anlatmakta güçlük çekebilir,
nesnel olmamakla yarg›lanabilirsiniz. Çal›fl›p çal›fl›p bir
arpa boyu yol gitmedi¤inizi sand›¤›n›z zamanlar olabilir. Kendinizi üniversite içinde veya d›fl›nda yaln›z ve
yal›t›lm›fl hissedebilirsiniz.
Unutmay›n ki bu uzun bir koflu! ‹stek, heves, kendini
adama ve çok çal›flma gerektiriyor. Ama ayn› zamanda
kad›n çal›flmalar› çok da keyifli bir alan. Akademik ve
politik doyumu var. Çünkü çal›flmalar›n›zdan elde ettiklerinizi kad›n hareketine tafl›yabiliyor, kad›n hareketinin
size kazand›rd›klar› ile akademik çal›flman›z› zenginlefltirebiliyorsunuz. Bu süreçte kimli¤inizi sorguluyor ve
kendinizi tan›yorsunuz. Bir politik tav›r sürdürebiliyor
ve kad›n olarak politik mücadelenizi verebiliyorsunuz.
Unutmay›n ki bu uzun bir koflu! ‹stek, heves, kendini
adama ve çok çal›flma gerektiriyor. Ama ayn› zamanda
kad›n çal›flmalar› çok da keyifli bir alan. Akademik ve
politik doyumu var. Çünkü çal›flmalar›n›zdan elde ettiklerinizi kad›n hareketine tafl›yabiliyor, kad›n hareketinin
size kazand›rd›klar› ile akademik çal›flman›z› zenginlefltirebiliyorsunuz. Bu süreçte kimli¤inizi sorguluyor ve
kendinizi tan›yorsunuz. Bir politik tav›r sürdürebiliyor
ve kad›n olarak politik mücadelenizi verebiliyorsunuz.
Kaynak: Y›ld›z Ecevit. 2002 Ankara Üniversitesi Kad›n
Araflt›rmalar› Toplant›s› Aç›l›fl Paneli Konuflmas›.
128
1. c
2. d
3. c
4. a
5. b
6. d
7. c
8. a
9. e
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizmin Bat›daki Tarihçesi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm ‹çinde Feminizmler” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Kad›n Hareketi”
bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm ‹çinde Feminizmler” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z Feminizmi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980 Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n Hareketlerinin Karfl›laflt›rmal› De¤erlendirilmesi” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erkeklik Çal›flmalar›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yoksulluk” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yoksulluk” bölümünü gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Kabaca ay›rmak gerekirse, feminizm içinde iki farkl›
co¤rafyada, iki farkl› tarihsel arka plan›nda geliflen ve
farkl› konulara odaklanan hareketler bulunmaktad›r.
Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Frans›z feminizmidir. Daha çok kad›n-erkek “eflitli¤i”ne vurgu yapmas› ile, kad›nlar›n “farkl›l›klar›”n› vurgulayan Frans›z Feminizmi’nden ayr›lan Anglo-Amerikan Feminizmi, kad›nlar›n e¤itimi gibi toplumsal-kültürel konulara odaklanm›flt›r. Özellikle edebiyat odakl› geliflen ve daha çok
kad›n yaz›n› (écriture feminine) olarak tan›mlanan, bir
metinsel tasar›m› öncelikli olarak çal›flma konusu yapan Frans›z Feminizmi, kendisini “farkl›l›k” kavram› etraf›nda organize etmifltir.
S›ra Sizde 2
Toplumsal cinsiyet rollerinin içine, üretim ile ilgili roller, yeniden üretim ile ilgili roller, topluluk düzeyinde
hayat›n idamesine iliflkin roller ve topluluk düzeyinde
politik roller girmektedir.
S›ra Sizde 3
Radikal Feminizm, kad›nlar› özgürlefltirmenin yolunun
tamamen yeni bir düzenden geçmesi gerekti¤ini vurgu-
lar ve kad›nlar›n baflar› kazanma yollar›n› erkeklerinkinden farkl› organizasyonlarda aramaya yönelir. Bütüncül bir kad›n ba¤›ms›zl›¤›n›n bireysel de¤iflimle
mümkün olabilece¤ini savunmaktad›r.
Radikal feminizm içinde iki ayr› gruptan söz edilebilir:
radikal-liberal feministler ve radikal- kültürel feministler. Radikal-liberal feministler genellikle 1960’larda ve
1970’lerde ilgi gören fikirleri savunmaktad›rlar. Buna
göre, kad›nlar›n do¤urganl›k özelli¤i onlar›n tamamen
insan olarak geliflimini engellemektedir. O yüzden kad›nlar›n baz› erkeksi özelliklere sahip olmalar› gerekir.
Radikal-kültürel feministler ise kad›nl›k de¤erlerini savunduklar›ndan ve bunlar› kutlad›klar›ndan, “erkeksi”
kad›n olmak yerine “kad›ns›” kad›n olmay› daha de¤erli bulmakta ve kültürel olarak kad›nl›k de¤erlerini yüceltmektedirler.
Liberal (Burjuva) Feminizm, mevcut ekonomik ve toplumsal düzen içinde kad›n erkek-eflitli¤inin mümkün
olabilece¤ini ileri sürerken, daha çok orta ve üst-orta
s›n›f kad›nlar›n beklentilerini ve taleplerini dillendirmektedir.
S›ra Sizde 4
Türkiye’de kad›n hareketi, Osmanl› (Erken dönem) Kad›n Hareketi, Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi, 1980
Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi ve 1990’lardan sonra
geliflen III. Dalga kad›n harketi gibi dönemlere ayr›larak ele al›nabilir.
S›ra Sizde 5
II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak de¤erlendirmek gerekirse, II. Dalga hareket içinde mutlak
eflitlik vurgusu bulunmas›, III. Dalga içinde de farkl›l›klar›n de¤erinin alt›n›n çizilmesi temel fark olarak belirtilebilir. Ayr›ca 2000’li y›llarda, konular kad›n bedenine
de odaklan›rken, fliddet, töre cinayetleri, bekaret testleri ve fuhufl ile ilgili çal›flmalar ön plana ç›km›flt›r. Özellikle fliddet konusunda KAMER’in çal›flmalar› dikkate
de¤erdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baflka farkl›l›¤› da 1990’larda feminizmin bir kent hareketi olmaktan
ç›kmas›d›r ve yap›lan çeflitli projeler ile feminizm yayg›nlaflt›r›l›r. Ancak bu durum, bir anlamda da feminizmin politik içeri¤inin seyrelmesi olarak da yorumlanmaktad›r. Ayr›ca III. Dalga Feminist hareket içinde feminizm akademiye tafl›nm›fl ve kad›n çal›flmalar› bölümleri ya da merkezleri aç›lm›flt›r (Bora ve Güral 2002,
8-10).
129
Kaynaklar
S›ra Sizde 6
Türkiye’de 1990’lar›n bafl›ndan itibaren kurulmaya bafllanan Kad›n Çal›flmalar› Merkezleri ya da Kad›n Çal›flmalar› Bölümleri ile feminist hareket akademiye tafl›nm›flt›r. Ancak Kad›n Çal›flmalar›’n›n tamam›n›n “feminist” bir vurgu tafl›d›¤› ne yaz›k ki söylenemez. 1990’larda a¤›rl›kl› olarak toplumsal cinsiyet kavram›n›n analitik olarak kullan›ld›¤› ve feminist kuram ve epistemolojiye yer verildi¤i eserler görülmüfltür.
S›ra Sizde 7
Kad›n çal›flmalar›n›n yap›lmas›yla birlikte ortaya ç›kan
“toplumsal cinsiyet” olgusu, esasen bütünsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini anlamada ve analiz etmede
sadece kad›nlara odaklanmas›n›n yeterli olmayaca¤›n›,
aterkil yap›y› ve bask›y› çözümlemek için erkeklerin de
çal›fl›lmas› gerekti¤ini ortaya koymufltur. Antropolog
Matthew Guttman, yeni cinsiyet çal›flmalar›nda “erkeklik” teriminin kullan›mlar› üzerinde dururken bu terim,
erkek kimli¤i, erkeklik, erkeksi nitelikler ve erkeklik
rolleri gibi alanlar› iflaret etmektedir.
S›ra Sizde 8
Türkçe’de tam oturmufl bir karfl›l›¤› da bulunmayan
“queer” sözcü¤ü ‹ngilizce-Türkçe sözlüklerde, daha çok
“acayip,” “garip,” “homoseksüel,” “sahte,” “tuhaf,” “yad›rganan” gibi farkl› anlamlar karfl›l›¤›nda kullan›lmakta; ayr›ca “terso” sözcü¤ü baz› gruplarca “queer” yerine
kullan›lmaktad›r. “Queer teori” temel olarak, “normatif”
olma ve “heteroseksüellik” durumunu; sosyalleflme ve
cinsel kimli¤in etkilerini sorgulamaktad›r. Türkiye’de
yap›lan çal›flmalar bu konua farkl› aç›lardan yaklaflm›flt›r: Sosyal iliflkiler ve iktidar iliflkisi, heteroseksüel cinselli¤in de sorunsallaflt›r›lmas›; heteroseksizm ve ataerkillik elefltirisi gibi yaklafl›mlar bunlardan baz›lar›d›r.
S›ra Sizde 9
Türkiye’de 1990’larda önem tafl›yan ve akademi d›fl›nda
geliflen LGBTT hareketi sivil toplum örgütleri feminizm
içinde ve ötesinde önemli bir dönüm noktas› yaratm›fl,
sivil alanda bir LGBTT hareketi oluflmaya bafllam›flt›r.
Bu hareket politika yapan etnik ve çevreci baflka hareketlere de destek vermifltir. Homofobi karfl›t› buluflmalar düzenlenmifl ve yay›nlar yap›lm›flt›r. Ayr›ca, “queer”
teori, Türkiye’de ad›n› iki konferansla duyurmufltur.
Abadan-Unat, N. 1995 [1990]. Kad›n Araflt›rmalar›n›n
Amaç, Neden ve Kapsam›. N. Arat, (der). Türkiye’de
Kad›n Olgusu, 15-28. Istanbul: Say.
Acar, F. 1995 [1990]). Türkiye’de ‹slamc› Hareket ve Kad›n. fi. Tekeli (der.). 1980’lerde Kad›n Bak›fl Aç›s›ndan Kad›nlar, 79-100. ‹stanbul: ‹letiflim.
Acar-Savran, G. (2009). Heteroseksizm: Patriyarkan›n
En Güçlü Dayana¤›. Uluslararas› Homofobi Karfl›t›
Buluflma, 151-155. Ankara: KAOS GL.
Aç›k, N. (2002). Ulusal Mücadele, Kad›n Mitosu ve Kad›nlar›n Harekete Geçirilmesi. A. Bora ve A. Güral
(der.). ‘90’larda Türkiye’de Feminizm, 279-306. ‹stanbul: ‹letiflim.
Akal, E. (2003). K›z›l Feministler: Bir Sözlü Tarih Çal›flmas›. ‹stanbul: TÜSTAV.
Akal›n, A. (2007). Hired as a Caregiver, Demanded as a
Housewife: Becoming a Migrant Domestic Worker
in Turkey. European Journal of Women’s Studies 13
(3): 209-225.
Akis, Y., Özak›n, Ü. ve Sancar, S. (2009). Türkiye’de Feminizm ve Kad›n Hareketi. Cogito (48): 245-258.
Akkent, M. (1994.) Kad›n Hareketinin Kurumsallaflmas›: F›rsatlar ve Rizikolar. ‹stanbul: Metis.
Alt›nay, A. G. (der.). (2000). Vatan, Millet, Kad›nlar. Istanbul: ‹letiflim.
Alt›nay, A. G. ve Arat, Y. (2007). Türkiye’de Kad›na Yönelik fiiddet. ‹stanbul: Metis.
Alt›ndal, A. (1985). Türkiye’de Kad›n: Marksist bir Yaklafl›m. ‹stanbul: Süreç.
Amin, C. M. (2003). Iran: Early 20th Century to Present,
EWIC (1): 250-253.
Arat N. (der.) (1995). Türkiye’de Kad›n Olgusu: Kad›n
Gerçe¤ine Yeni Yaklafl›mlar. ‹stanbul: Say.
Arat, N. (der.). (1998). Ayd›nlanman›n Kad›nlar›. Istanbul: Cumhuriyet.
Arat, Y. (2008). Contestation and Collaboration Women’s Struggles for Empowerment in Turkey. R. Kasaba (der.). The Cambridge History of Turkey (4):
388-418. Cambridge: CUP.
Arat, Y. (1993). Women’s Studies in Turkey: from Kemalism to Feminism. New Perspectives on Turkey
(9): 119-136.
Arat, Y. (1995). 1980’ler Türkiyesi’nde Kad›n Kareketi:
Liberal Kemalizmin Radikal Uzant›s›. N. Arat (der.).
Türkiye’de Kad›n Olgusu, 75-95. Istanbul: Say.
130
Berktay, F. (1992). Türkiye’de Kad›n Araflt›rmalar›: 19801990. Kad›nlar›n Belle¤i: Uluslararas› Kad›n Kütüphaneleri Sempozyum Tutanaklar›. Kad›n Araflt›rmalar› Kütüphanesi (der.), 130-145. Istanbul: Metis.
Berktay, F. (1995 [1990]). Türkiye Solu’nun Kad›na Bak›fl›: De¤iflen bir fiey Var m›?” fi. Tekeli, (der.).
1980’ler Türkiyesinde Kad›n Bak›fl Açs›ndan Kad›nlar, 313-326. Istanbul: ‹letiflim.
Berktay, F. (2003). Osmanl›’dan Cumhuriyete Feminizm.” Tarihin Cinsiyeti, 88-111. Istanbul: Metis.
Birkalan-Gedik, H. (2005). Women, Gender and Women’s Studies Programs in Muslim Countries: the
Caucasus and Turkey. EWIC (1): 783-785.
Birkalan-Gedik, H. (2011a). Feminist Antropoloji: Kültürleraras› Perspektifler. Istanbul: Yap› Kredi.
Birkalan-Gedik, H. (2011b). Türkiye’de 2000’li Y›llarda
Farkl›l›k, Cinsel Kimlikler ve Kimlik Politikalar›n›n
Yönetimi. Cogito (65-66): 340-352.
Bora, A ve A. Günal. ‘90’larda Türkiye’de Feminizm.
‹stanbul: ‹letiflim.
Bora, A. (2007a). Cinsel ve Politik Kimlikler Ortak Payday› Sa¤layabiliyor mu? KAOS GL Feminizm ve Eflcinsellik Özel Say›s›, 19.
Bora, A. (2007b). Kad›nlar ve Hane: “Olmayan›n Nesini
‹dare Edeceksin? N. Erdo¤an, (der.). Yoksulluk Halleri, 97-133. ‹stanbul: ‹letiflim.
Bora, A. (2008). Kad›nlar›n S›n›f›: Ücretli Ev Eme¤i ve
Kad›n Öznelli¤inin ‹nflas›. ‹stanbul: ‹letiflim.
Bowen, D. L. (2003). North Africa: Early 20th Century to
Present. EWIC (1): 208-212.
Bozok, M. (2009). Feminizmin Erkekler Cephesindeki
Yank›s›: Erkekler ve Erkeklik Üzerine Elefltirel ‹ncelemeler. Cogito (48): 270-284.
Cixous, H. (1976). The Laugh of the Medusa. K. ve P.
Cohen (çev.). Signs (1/4): 875-93.
Connel, R. W. (1995). Masculinities. Berkeley: University of California Press.
Connell, R. W. ve Messerschmidt, J. W. (2005). Hegemonic Masculinity: Rethinking the Concept. Gender
and Society (19/6): 829-859.
Crenshaw, K. (1989). Demarginalizing the Intersection
of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination, Feminist Theory, and Antiracist Politics. The University of Chicago Legal Forum, 139-167.
Çak›r, S. (1993 [1996]). Osmanl› Kad›n Hareketi. Istanbul: Metis.
de Beauvoir, S. (1953). The Second Sex. New York: Vintage.
Demir, H. (1998). ‹slamc› Kad›n›n Aynadaki Sureti. ‹stanbul: Sel.
Do¤ramac›, E. (2000). Women in Turkey and the New
Millennium. Ankara: Atatürk Research Centre.
Düzkan, A. (2007). Eflcinsel Genç Adam Komflusundaki
Ev Kad›n›yla Ne Konuflur? KAOS GL Feminizm ve
Eflcinsellik Özel Say›s›, 20-21.
Ecevit, Y. (1986). Gender and Wage Work: A Case Study
of Turkish Women in Manufacturing Industry. Kent
Üniversitesi: Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.
Ecevit, Y. (1996). Türkiye’de Kad›n Çal›flmalar›: Durum,
Sorunlar ve Gelecek. H. Coflkun, (der.). Akademik
Yaflamda Kad›n: Türk ve Alman Üniversitelerinde
Kad›n Kariyerlerinin Karfl›laflt›r›lmas›, 319-336. Ankara: Türk Alman Kültür ‹flleri Kurulu.
Ecevit, Y. (1998). Türkiye’de Ücretli Kad›n Eme¤inin
Toplumsal Cinsiyet Temelinde Analizi. 75 Y›lda Kad›nlar ve Erkekler. A. Berktay Hac›mirzao¤lu, (der.),
267-284. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›.
Ecevit, Y. (2001).Yerel Yönetimler ve Kad›n Örgütleri
‹liflkisine Elefltirel bir Yaklafl›m. A. ‹lyaso¤lu ve N.
Akgökçe (der.). Yerli Bir Feminizme Do¤ru, 227258. Istanbul: Sel.
Ecevit, Y. (2002). Ankara Üniversitesi Kad›n Araflt›rmalar› Toplant›s›’nda Yap›lan Konuflma.
Ecevit, Y. (2003). Toplumsal Cinsiyetle Yoksulluk ‹liflkisi Nas›l Kurulabilir? Bu ‹liflki Nas›l Çal›fl›labilir? C. Ü.
T›p Fakültesi Dergisi Özel Eki (25/4): 83-88.
Ecevit, Y. (2005). Türkiye’de Kad›n Hareketi ve Ulusal
Kad›n Politikas›. Kad›nlar Gelece¤i Örgütlüyor, 3946. Ankara: Goethe Enstitüsü.
Ecevit, Y. (2007). Yoksullu¤a Karfl› Feminist Strateji ‹çin.
Amargi (Güz): 14-18.
Erman, T, Kalayc›o¤lu, S. ve Rittersberger-T›l›ç, H.
(2002). Money-earning Activities and Empowerment
Experiences of Rural Migrant Women in the City:
The Case of Turkey. Women’s Studies International
Forum (25/4): 395-410.
Evans-Pritchard, E. E. (1951). Kinship and Marriage
Among the Nuer. Oxford: OUP.
Evans-Pritchard, E. E. (1974). Man and Woman Among
the Azande. Londra: Faber and Faber.
“Feminism.” (2009). A Dictionary of Sociology. J. Scott
ve G. Marshall (der.). OUP. [Oxford Reference Online. Oxford http://www.oxfordreference.com.
proxy.ub.uni-frankfurt.de/views/ ENTRY.html?
subview=Main&entry=t88.e821 (19 Ocak 2011)].
Freidan, B. (1963). Feminine Mystique. New York: Norton.
Göçek, F. M. ve Balaghi, S. (1994). Introduction: Reconstructing the Gender in the Middle East through
Voice and Experience. Reconstructing the Gender
in the Middle East. Göçek, F. M. ve Balaghi, S. (der.).
(s: 1-19). New York: Columbia University Press.
Göçek, F. M. ve Balaghi, S. (der.). (1994). Reconstructing the Gender in the Middle East. New York: Columbia University Press.
Göle, N. (1991). Modern Mahrem: Medeniyet ve Örtünme. Istanbul: Metis.
Gutman, M. (1997). Trafficking in Men: the Anthropology of Masculinity. Annual Review of Anthropology
(26): 385-409.
Güldünya Göre Göre Soldu. Radikal. http://www.
radikal.com.tr/ haber.php? haberno=108064. (2004,
Mart 1/19 Ocak 2011).
Güner, U. (2011). S›kça Sorulan Sorular Kitapç›¤›. Ankara: Ayr›nt›.
Hartmann, H. (2006). Marksizm’le Feminizmin Mutsuz
Evlili¤i. ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›.
‹lyaso¤lu, A. (1994). Örtülü Kimlik: ‹slamc› Kad›n Kimli¤inin Oluflum Ö¤eleri. ‹stanbul: Metis.
‹lyaso¤lu, A. ve Akgökçe, N. (der.). (2001). Yerli Bir Feminizme Do¤ru. ‹stanbul: Sel.
Kalayc›o¤lu, S. ve Rittersberger-T›l›ç, H. (2001). Evlerimizdeki Gündelikçi Kad›nlar: Cömert “Abla”lar›n
Sad›k “Han›m”lar›. ‹stanbul: Su.
Kamp, M. (2006). The New Woman in Uzbekistan: Islam, Modernity, and Unveiling Under Communism.
Seattle: University of Washington Press.
Kandiyoti, D. (1994). The Paradoxes of Masculinity: Some Thoughts on Segregated Societies. Dislocating
Masculinity: Comparative Ethnographies. A. Cornwall ve N. Lindisfarne (der.), 113-132. Londra: Routledge.
Kandiyoti, D. (1996). Contemporary Feminist Scholarship and the Middle East Studies. D. Kandiyoti, (der.).
Gendering the Middle East, 1-27. New York: Syracuse University Press.
Kandiyoti, D. (2002). Pink Card Blues: Trouble and Strife at the Crossroads of Gender. Fragments of Culture: The Everyday of Modern Turkey. D. Kandiyoti ve
A. Saktanber, (der.), 277-293. New Brunswick, N.J.:
Rutgers University Press.
Kardam, F. ve Ecevit, Y. (2002). 1990’lar›n Sonunda bir
Kad›n ‹letiflim Kuruluflu: Uçan Süpürge. A. Bora ve
A. Günal (der.). ‘90’larda Türkiye’de Feminizm, 87108. ‹stanbul: ‹letiflim.
131
Koç, H. (2005). Feminist Dergisi Deneyimi. B. Kum ve
arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n Hareketinde Mücadele Deneyimleri. (s: 101-117). Istanbul: Amargi.
Koçak, M. (2007). 80’li Y›llarda Kad›n Hareketi.
http://www.feminisite.net/news.php?act= details&nid=216 (20 Ocak 2011).
Koçali, F. (2005). Pazartesi Dergisi (1995-2000 dönemi).
B. Kum ve arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken:
Kad›n Hareketinde Mücadele Deneyimleri, 137-151.
Istanbul: Amargi.
Ko¤ac›o¤lu, D. (2007). Gelenek Söylemleri ve ‹ktidar›n
Do¤allaflmas›: Namus Cinayetleri Örne¤i. Kültür ve
Siyasette Feminist Yaklafl›mlar (3): 181-214.
Kolmar, W. ve Bartkowski, F. (der.). (2005 [2000]). Feminist Theory: A Reader. 3. Bask›. NY: McGraw Hill.
Kümbeto¤lu, B. (2005). Enformelleflme Süreçlerinde
Genç Göçmen Kad›nlar ve Dayan›flma A¤lar›. Folklor ve Edebiyat (41): 5-26.
Kümbeto¤lu, B. (1992). Women’s Informal Sector: Contribution to Their Households in Urban Turkey. Marmara Üniversitesi: Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.
Kümbeto¤lu, B. (2002a). Afetler Sonras› Kad›nlar ve
Yoksulluk. Y. Özdek (der.). Türkiye ‹nsan Haklar›
Hareketi Konferans› Bildirileri, 129-142. Ankara:
TODA‹E.
Kümbeto¤lu, B. (2002b). Küreselleflme ve Kad›n ‹stihdam›. Toplumbilim (15): 117-127.
Kümbeto¤lu, B. ve Ça¤a, N. (2000). Çal›flan Kad›nlar ve
Küreselleflme. Görüfl (44): 56-65.
Lamphere, L. ve Rosaldo, M. (der.). (1974). Woman,
Culture and Society. Stanford: Stanford University
Press.
Lavenda, R. H. ve Schultz, E. A. (2007). Core Concepts
in Anthropology. Boston: Mac Graw Hill.
Lévi-Strauss, C. (1969). The Elementary Structures of
Kinship. Boston: Beacon Press.
Malinowski, B. (1927). Sex and Repression in Savage
Society. New York: Kegan Paul, Trench, Trübner &
Co. Ltd.
Malinowski, B. (1929). The Sexual Life of Savages. Londra: G. Routledge & Sons.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. O. Ak›nhay ve
D. Kömürcü (çev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
Mead, M. (1935). Sex and Temperament in Three Primitive Societies. Londra: George Routledge & Sons,
Ltd.
Moi, T. (1985). Textual/Sexual Politics. Londra: Routledge.
132
Moors, A. (2003). Jordan, Israel, and Palestine: Early
20th Century to Present. EWIC (1): 217-221.
Mor Çat›. (der.). (2000). Kad›n S›¤›naklar›: I. ve II. Kurultaylar›. ‹stanbul: Mor Çat›.
Ovadia, S. (2005). Feminist Hareketin ‹lk Günleri (Örgütlenme Zorluklar›, Özgün Örgütlenme Deneyimleri. B. Kum ve arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n Hareketinde Mücadele Deneyimleri, 5990. Istanbul: Amargi.
Özbay, F. (1990). Women, Family, and Social Change
in Turkey. Bangkok: UNESCO.
Özbudun, S. (1994). Türkiye’de Kad›n Olmak. Istanbul:
Yaz›n.
Özkal, S. (2005). ‹lerici Kad›nlar Derne¤i. B. Kum ve arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n Hareketinde Mücadele Deneyimleri, 21-35. Istanbul:
Amargi.
Özye¤in, G. (2001). Untidy Gender: Domestic Service in
Turkey. Philadelphia, PA: Temple University Press.
Pollard, L. (2003). Egypt: Early 20th Century to Present.
EWIC (1): 204-207.
Said, E. (2006 [1999]). fiark›yatç›l›k: Bat›’n›n fiark Anlay›fllar›. B. Ülner (çev.). ‹stanbul: Metis.
Sancar, S (2003). Üniversitede Feminizm? Ba¤lam, Gündem ve Olanaklar. Toplum ve Bilim (97):164-182.
Sancar, S. (2009). Erkeklik: ‹mkans›z ‹ktidar. ‹stanbul:
Metis.
Savran, G. (2005a). ‘80’li Y›llar›n Kampanyalar› ve Özel
Alan›n Politikas›: Sorunlar ve Sorular. B. Kum ve
arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n Hareketinde Mücadele Deneyimleri, 81-99. Istanbul:
Amargi.
Savran, G. (2005b). Kaktüs Dergisi Deneyimi. B. Kum
ve arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n
Hareketinde Mücadele Deneyimleri, 119-135. ‹stanbul: Amargi,
Scott, J. (1986). Gender as a Useful Category of Historical Analysis. The American Historical Review (91/5):
1053-1075.
Scott, J. (2007). Toplumsal Cinsiyet: Faydal› bir Tarihsel
Analiz Kategorisi. ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›.
Sirman, N. (1989). Feminism in Turkey: A Short History.
New Perspectives on Turkey (3/1): 1-34.
Sirman, N. (2004). Kinship, Politics, and Love: Honour
in Post-colonial Contexts-The Case of Turkey. S.
Mojab ve Abdo, N. (der.). Violence in the Name of
Honour: Theoretical and Political Challenges, 3956. Istanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Taminian, L. (2003). Arabian Peninsula: Early 20th Century to Present. EWIC (1): 213-216.
Tekeli, fi. (1979). “Türkiyede Kad›n›n Siyasal Hayattaki
Yeri. N. Abadan-Unat, (der.). Türk Toplumunda Kad›n, 393-413). Ankara: Ça¤.
Tekeli, fi. (1982). Kad›nlar ve Siyasal - Toplumsal Hayat. Istanbul: Birikim.
Tekeli, fi. (1986). Emergence of the Feminist Movement
in Turkey. The New Women’s Movement. D. Dahlerup (der.), 177-199). Londra: Sage.
Tekeli, fi. (1988a). Kad›nlar ‹çin: Yaz›lar (1977-1987).
Istanbul: Alan.
Tekeli, fi. (1988b). Kad›nlar ve Sosyal Bilimler. Kad›nlar ‹çin: Yaz›lar (1977-1987), 387-398). Istanbul:
Alan.
Tekeli, fi. (1992a). Kad›n Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi
Merkezi. Kad›n Araflt›rmalar› Kütüphanesi (der.).
Kad›nlar›n Belle¤i/Women’s Memory: Uluslararas›
Kad›n Kütüphaneleri Sempozyum Tutanaklar›, 120128). Istanbul: Metis.
Tekeli, fi. (1995 [1990]). 1980’ler Türkiyesi’nde Kad›nlar.
fi. Tekeli (der.). 1980 Türkiyesi’nde Kad›n Bak›fl
Aç›s›ndan Kad›nlar, 15-50. ‹stanbul: ‹letiflim.
Tekeli, fi. (1998). Birinci ve ‹kinci Dalga Feminist Hareketlerin Karfl›laflt›r›lmal› ‹ncelenmesi Üzerine bir Deneme. A. Berktay Hac›mirzao¤lu, (der.). 75 Y›lda
Kad›nlar ve Erkekler, 337-346). ‹stanbul: Tarih Vakf›.
Tekeli, fi. (der.). (1995 [1990]). 1980’ler Türkiyesi’nde
Kad›n Bak›fl Aç›s›ndan Kad›nlar. Istanbul: ‹letiflim.
Timisi, N. ve A¤duk-Gevrek, M. (2002). 1980’ler Türkiyesi’nde Feminist Hareket: Ankara Çevresi, A. Bora
ve A. Güral (der.). ‘90’larda Türkiye’de Feminizm,
16-18. ‹stanbul: ‹letiflim.
Ünlütürk-Ulutafl, Ç. (2009). Yoksullu¤un Kad›nlaflmas› ve
Görünmeyen Emek. Çal›flma ve Toplum (2): 25-40.
White, J. (1994). Money Makes us Relatives. Texas: University of Texas Press.
White, J. (1999). Para ile Akraba. Istanbul: ‹letiflim.
Wollstonecraft, M. (1792). A Vindication of the Rights of
Woman. http://books.google.com/books?id=rUg4d
_8UMQsC&printsec=frontcover&dq=A+
Vindication+of+the+Rights+of+
Woman.&hl=de&ei=PAU4Td6xKYyI4
QaoyeyRCg&sa=X&oi=book_result&ct=
result&resnum=2&ved=0CDEQ6AEwAQ#v=
onepage&q&f=false, 20 Aral›k 2010.
Yumul, A. (1999). Scenes of Masculinity from Turkey.
Zeitschrift für Türkeistudien (1): 107-117).
Zihnio¤lu, Y. (2003). Kad›ns›z ‹nk›lap: Nezihe Muhiddin, Kad›nlar Halk F›rkas›, Kad›n Birli¤i. ‹stanbul:
Metis.
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Uluslararas› göçe iliflkin kavram ve kategorileri tan›mlayabilecek,
Küreselleflmeyle ba¤lant›l› olarak eme¤in küreselleflmesinin göç süreçlerine
etkilerini aç›klayabilecek,
Göçmen haklar› mücadelesinin önemini tan›mlayabilecek,
Ulus-ötesi göçü ve göçmenlerin ulus-ötesi pratiklerini tan›mlayabilecek; ulusötesi göçün göç alan ve gönderen ba¤lamlara etkilerini aç›klayabilecek,
Göçmen aktivizminin koflullar›n› betimleyebilecek,
Uluslararas› göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketin ortaya ç›kt›¤› ba¤lam, süreç
ve koflullarla hareketin geliflimi ve farkl› eylemsellik türleri aras›ndaki iliflkiyi
aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Uluslararas› Göç
Küreselleflme ve Emek
Ulus-Ötesilik
Ulus-Ötesi Göç
Ulus-Ötesi Toplumsal Hareketler
• Göçmen Haklar›
• Göçmen Siyasi Kat›l›m›,
Seferberli¤i ve Aktivizmi
• Göçmen Dayan›flma A¤lar›
• Hemflehri Dernekleri
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Uluslararas›
Göçle Ba¤lant›l›
Toplumsal
Hareketler
• ULUSLARARASI GÖÇ
• KÜRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE
DÜZENS‹Z GÖÇ
• GÖÇMEN HAKLARI MÜCADELES‹:
SORUNLAR VE YEN‹ YÖNEL‹MLER
• S‹YAS‹ KATILIM, SEFERBERL‹K, TEMS‹L VE
TOPLUMSAL HAREKETLER
• GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹ VE S‹YASAL KATILIMI
• GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹N‹N KOfiULLARI
• ULUS-ÖTES‹ TOPLUMSAL HAREKETLER
• ULUS-ÖTES‹ GÖÇ VE GÖÇMENLER‹N
ULUS-ÖTES‹ AKT‹V‹ZM‹
• ULUSLARARASI GÖÇE DAYALI
TOPLUMSAL HAREKETLERDEN ÖRNEKLER
• GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLERLE ‹LG‹L‹ ARAfiTIRMALARDA
YEN‹ YÖNEL‹MLER
Uluslararas› Göçle Ba¤lant›l›
Toplumsal Hareketler
ULUSLARARASI GÖÇ
Göç belirli bir süre için siyasi ya da idari bir s›n›r›n geçilmesi anlam›na gelmektedir. Devletler aras› s›n›rlar›n afl›lmas›yla gerçekleflen uluslararas› göç yeni bir olgu
olmasa da yaflad›¤›m›z dünya üzerindeki etkilerinin hiçbir zaman bugünkü kadar
görünür ve büyük olmad›¤›n› söylemek mümkündür. Sömürgecilik, emperyalizm,
savafl, ulus-devletlerin oluflumu ve sanayileflme göç ça¤›n›n birinci aflamas›n› ortaya ç›kar›rken (Hatton ve Williamson, 1998: 1-2), II. Dünya Savafl› ve küreselleflmenin h›z kazanmas›yla halen içinde bulundu¤umuz göç ça¤›n›n ikinci aflamas›na geçilmifltir (Castles, 2008: 3). Uluslararas› göç “modern dünyada toplumsal dönüflümü sa¤layan bir güç” haline gelmifltir (Castles ve Miller, 1998: xiii).
Uluslararas› göç bugün dünya üzerindeki her ülkeyi bir boyutuyla ilgilendiren
küresel bir olgudur. Küreselleflme h›zla derinleflen ve geniflleyen ba¤lant›larla birbirine ba¤lanan bir dünya yaratmaktad›r. Böyle bir dünyada küreselleflmenin en
önemli göstergesi her türlü s›n›r› aflan ak›md›r. Mal, sermaye ve hizmetlerin ticareti ve dolafl›m› beraberinde eme¤in hareketlili¤ini ve küreselleflmesini de getirmektedir. “Geliflmifl” ülkelerin nüfus art›fllar›ndaki düflüfl ve nüfusun yafllanmas› sosyal
refah rejimleri üzerinde bask› yaratmakta ve göçmen eme¤ine olan ihtiyac› art›rmaktad›r. S›n›r aflan ak›mlar›, eme¤in hareketlili¤ini düzenleyen ülkeler aras› a¤lar
ise göç alan ülkelere giriflin giderek daha s›k› bir flekilde denetimini beraberinde
getirmektedir (Hollifield, 2004: 901).
Uluslararas› göç yeni bir olgu olmamas›na karfl›n, günümüzde göç s›n›rlanmas›
ve denetlenmesi gereken bir sorun olarak tan›mlanmaktad›r. Bu konudaki tart›flmalar göçü yasal, yasal olmayan ve s›¤›nmac› ak›fllar› gibi kategorilere ay›rarak her
biri için ayr› düzenlemelere gitmeyi uygun görmektedir. Göçün s›n›r aflan ve toplumlar› yeniden flekillendiren dinamizmi, ulus-devletlerden kurulu uluslararas› sistemin koydu¤u s›n›rlar› ve bu s›n›rlarla belirlenmifl siyasal, ekonomik ve sosyokültürel düzeni do¤rudan ve derinden etkilemektedir. Küreselleflme ve ulus-ötesi
göç, süreçler, ba¤lant› ve a¤lar ulus-devletlerin içinde yerleflik bulundu¤u sosyal
yap›y› de¤ifltirmekte ve ulus-ötesilefltirmektedir. Bunun yan› s›ra neo-liberalizm
küresel sermayenin ulus-devletle kurdu¤u iliflkiyi dönüfltürmektedir. Tüm bu geliflmeler hem ulus-devletin uluslararas› siyasetteki ve sistemdeki merkezî rolünü hem
de uluslararas› göçü iki devlet aras›ndaki insan hareketlili¤ine indirgeyen ulus-devlet merkezli klasik göç anlat›s›n› sorgulamaya açm›flt›r.
Ulus-ötesileflme: Ulusötesilik kavram› ulusal
s›n›rlar› aflan ve ulusal
hükümetlerin do¤rudan
denetiminde olmayan olgu,
aktör, süreç ve
mekanizmalar› tan›mlamak
için kullan›lmaktad›r.
Toplumsal hayat, siyasal
hareketler, dinler, ekonomik
pazarlar ve ifllemler, suç
a¤lar›, müzik, göç ve benzeri
gibi s›n›r aflan, s›n›rlar›
dönüfltüren ve sosyal,
siyasal, ekonomik ve kültürel
oluflumlar›, aktörleri ve
mekanlar› yeniden
tan›mlayan olgu ve süreçler
ulus-ötesili¤in bileflenleridir
(Khagram ve Levitt, 2005:
3).
Güvenliklefltirme: Yeni
güvenlik kuram›na göre
güvenlik “belirli bir
retoriksel yap›” (Huysmans,
1998: 500) olarak
tan›mlanabilir. Buna göre,
bir olgunun siyasal kurum
ve aktörler ya da medyan›n
güvenli¤e tehdit olarak
tan›mlanmas› ile güvenlik
sorunu haline gelmesi
mümkündür. Böylece
ola¤anüstü durumlar için
ola¤anüstü önlemleri
güvenlik gerekçesini
kullanarak meflrulaflt›ran
eylemler arac›l›¤›yla, normal
siyasal süreçlerin bir tarafa
b›rak›lmas›, güvenlik
öncelikli ve mevcut
kurallar›n üzerinde bir
iflleyifle geçilmesi için uygun
bir zemin haz›rlanm›fl olur
(Buzan ve di¤erleri, 1998:
514).
136
Günümüzde giderek artan kitlesel göçe paralel olarak güvenliklefltirici söylemler ve göçü k›s›tlayan politikalar ortaya ç›kmaktad›r. Ulus-ötesi göç sadece ulusdevletlerin s›n›rlar›n› de¤il, ulusal ve kültürel türdefllik iddialar›n›, vatandafll›k ve
sosyal vatandafll›k rejimlerinin yan› s›ra aidiyet ve kimlik kategorilerini de sorgulamaya açt›¤›ndan bir “sorun” ve hatta “tehdit” olarak alg›lanmaktad›r (Zolberg,
2006: 226). So¤uk Savafl’›n sona ermesini takiben yaflanan nüfus hareketlili¤i 1990’l›
y›lllarda Bat› demokrasilerinin karfl›laflt›¤› bir “güvenlik sorunu” statüsüne ulaflm›flt›r (Ibid: 234). So¤uk Savafl ve 11 Eylül sonras› dönemde ise uluslararas› göç güvenlikle ba¤lant›l› olarak ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Devletlerin ve uluslararas› örgütlerin göçü denetim alt›na almaya yönelik politika, giriflim ve pratikleri göçmen
ve insan haklar› ihlallerini ortaya ç›karmakta ve art›rmaktad›r (Trimikliniotis, 2008:
58).
Resim 6.1
Göçmenler ‹talyan
gümrük polisi
gözetiminde,
Lampedusa,
‹talya, 30 Mart
2011.
Ulus-ötesi göç, göç
gönderen ve alan ülkeleri
göçmen a¤lar›, örgütleri ve
birden fazla ba¤lamda
yerleflik olan göçmenlerin
pratikleri arac›l›¤la birbirine
ba¤lamaktad›r (Basch ve
di¤erleri, 1997: 4). Ulusötesi göçmenler göç alan
ülkeye yerleflirken, göç
gönderen ülkeyle ba¤lar›n›
yat›r›m yaparak, oy vererek
ya da ibadet ederek
sürdürmektedirler (Levitt,
2003: 850). Ulus-ötesi göçte
önemli olan “ba¤lant›n›n efl
zamanl›l›¤›”d›r (Levitt,
2006: 396). Bu da göç alan
ve gönderen ülke
koflullar›n›n birbirini
tamamlad›¤›n›n ve sürekli
etkileflim halinde oldu¤unun
göstergesidir.
KÜRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE
DÜZENS‹Z GÖÇ
Küreselleflme ulusal s›n›rlar içerisinde düflünmeye al›flt›¤›m›z ifl gücü ve emek piyasas›n›n s›n›rlar›n› yeniden tan›mlamakta, küresel bir emek piyasas›n›n temellerini atmaktad›r. Emek süreci de çok-uluslu flirketler gibi ulus-ötesileflme sürecine
girmifltir ve bilgi teknolojileri sektöründe oldu¤u gibi, baz› sektörlerde -sermaye
kadar hareketli olmasa da eme¤in küresel düzeyde hareketlili¤ini kolaylaflt›ranbirleflik bir emek piyasas› ortaya ç›kmaktad›r. Küresel ekonomik yeniden yap›lanma ve ifl bölümünde enformalleflme ve esnekleflme imalat sanayini ve düflük maafll› ve statülü iflleri “geliflmifl ülkelerden” “geliflmekte olan” “çevre” ya da “yar› çevre”de yer alan ülkelere kayd›rmakta, bu yeniden yap›lanma özellikle kad›nlar için
birçok “vas›fs›z” ifl kolu ve posizyonu yaratarak önemli eflitsizliklerin üretilmesine
yol açmaktad›r (Munck, 2002: 25). Düflük gelirli ve statülü ifllerin kad›nlaflmas› süreci, kad›n› bu tür ifller için uygun olarak tan›mlayan, kad›n›n gelirini aile gelirine
ikincil düzeyde bir katk› olarak gören toplumsal cinsiyet rolleri ve normlar›ndan
137
6. Ünite - Uluslararas› Göçle Ba¤lant›l› Toplumsal Hareketler
kaynaklanmaktad›r (Silvey, 2003: 133-4). Küresel süreçler ve neoliberal politikalar›n gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› eflitsizlik ve yoksullaflma giderek daha fazla kad›n›n
göç etmesini tetiklemifl, bir di¤er deyiflle, uluslararas› göçün kad›nlaflmas›na yol
açm›flt›r. Ev içi alanda verilen hizmetleri “kad›n ifli” olarak tan›mlayan cinsiyete dayal› ifl bölümü, nüfusun yafllanmas›, sosyal refah rejimlerinin içinde bulundu¤u
kriz nedeniyle devletin sa¤l›k ve bak›m hizmetleri harcamalar›n› k›smas› gibi nedenlerle birçok geliflmifl ülkede ev ve bak›c›l›k hizmetleri bir sektör haline gelmekte ve giderek artan oranlarda kad›n göçmen bu sektörde istihdam edilmektedir
(Ünlütürk-Ulutafl ve Kalfa, 2009: 14).
Emek piyasalar›nda enformalleflme, ekonomik yap›lar›n ve küreselleflen dünyada dönüflmekte olan ekonomilerin bir parças› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Büyüyen
enformel emek piyasas› ise düzensiz göçmen eme¤ini çekmekte ve istihdam etmektedir. Düzensiz göçmenler çal›flt›klar› ifllerde oldukça düflük ücretlere çok daha fazla riske girebilmekte ya da tehlikeli ifllerde çal›flabilmekte; bir sorun ç›kt›¤›nda kolayl›kla s›n›r d›fl› edilebilmektedirler. Dolay›s›yla baz› Avrupa ekonomilerinde düzensiz göçmen eme¤ine karfl› yo¤un bir talep ve yap›sal bir ba¤›ml›l›k oluflmufltur. Düzensiz göçmenlerin Avrupal› iflverenler için “ucuz, esnek ve sömürülebilir ifl gücü”nü temsil etti¤i bilinmektedir (Wentts, 2002: 141).
Resim 6.2
Meksika-ABD s›n›r›nda
iki ülkeyi ay›ran duvar,
2001. Duvardaki haçlar
s›n›r› geçmeye çal›fl›rken
hayat›n› kaybeden
“kimli¤i meçhul”
Meksikal› düzensiz
göçmenleri sembolize
etmektedir.
Yasal yollarla göç etmifl birçok göçmenin hukuki statüsü ve haklar› halen tart›flma konusuyken, düzensiz göçmenlerin durumunun daha vahim oldu¤u aç›kt›r.
Peker’in düzensiz göçmenlerin durumuna iliflkin, “[G]örünmeyen insan›n temel
haklar›ndan nas›l söz edilebilir ki?” (2002: 49) sorusu bu konudaki ana soruna ›fl›k
tutmaktad›r. Hukukun d›fl›na itilmifl düzensiz göçmenlerin hareketlili¤ini tan›mlamak ve düzensiz göçün s›n›rlar›n› belirlemek de konunun s›n›r tan›mayan özelli¤inden dolay› pek kolay de¤ildir. Bunun da ötesinde, düzensiz göçmenler yoksulluk, toplumsal d›fllanma ve ayr›mc›l›k riskiyle karfl› karfl›yad›r. Genellikle “yasa d›fl›” göçmen olarak tan›mlanmalar› nedeniyle kendilerini siyasal olarak ifade etmek
flöyle dursun, e¤itim, sa¤l›k gibi temel hizmetlerden bile faydalanamamaktad›rlar.
Göç ettikleri ülke ekonomilerine yapt›klar› katk›lar göz ard› edilirken ve bir “so-
138
Küresel Göç Grubu 2006
y›l›nda Birleflmifl Milletler
Genel Sekreteri taraf›ndan
Uluslararas› Göç Küresel
Komisyonu’nun tavsiyesiyle
kurulmufltur. Grup, göçle
ba¤lant›l› olgular ve
sorunlar üzerine çal›flan 16
uluslararas› örgüt ve
kuruluflun üst düzey
temsilcilerini bir araya
getiren bir oluflumdur.
run”, hatta bir “tehdit” olarak görüldüklerinden, yo¤un bir emek sömürüsüne, ayr›mc›l›¤a ve hatta ›rkç› sald›r›lara maruz kalmaktad›rlar. Her ne kadar “geliflmifl” ülkeler uluslararas› insan haklar› ve sosyal haklar sözleflmelerine taraf olsalar da düzensiz göçmenlerin karfl›laflt›klar› sorunlar, hak ihlalleri bu alanda çok yol katedilmesi gerekti¤ini göstermektedir. fiu anda AB’de mevcut olan yasal ve siyasal çerçeve düzensiz göçmenlere yönelik ayr›mc› muamalenin önlenmesi konusunda yeterli de¤ildir ve ayr›mc›l›k karfl›t› yasalar, farkl› türde ayr›mc› uygulamalar›n devam
etmesine ra¤men bu konuda sessiz kalmaktad›r (Bell, 2004: 346). 30 Ekim 2010’da
Cenevre’de düzensiz göçmenlerin insan haklar›n› ele almak üzere toplanan Küresel Göç Grubu, düzensiz göçmenlerin maruz kald›¤› uzun süreli al›koyma, ayr›mc›l›k, fliddet, sömürü, yabanc› düflmanl›¤› gibi kötü muameleler ve temel insan
haklar›na ayk›r› uygulamalar konusunda kayg›lar›n› ifade etmifltir. Grup, göç alan
devletlerin düzensiz göç olgusuna sadece “egemenlik, s›n›r güvenli¤i ve yasalar›n
uygulanmas›” aç›s›ndan yaklaflmas›n›n yaratt›¤› sorunlar›n alt›n› çizmektedir
(http://www.globalmigrationgroup.org).
GÖÇMEN HAKLARI MÜCADELES‹: SORUNLAR VE
YEN‹ YÖNEL‹MLER
Göçmen haklar›n›n devletlerce tan›nmamas› göçmenlerin haklar›na ulaflmas›nda
en temel engellerden biridir. Göçmenlerin d›fllanmas› iki boyutta sürmektedir:
Göçmenlerin sosyal sistemden d›fllanmas› ve göçmenlerin haklar sisteminden d›fllanmas› (Gorodzeisky ve Semyonov, 2009: 402). Bireysel önyarg› ya da alg›larla
ilintili göçmen karfl›t› tutum önemli olmakla birlikte, göçmenlerin d›fllanmas›nda
daha etkili olan iki önemli unsur ekonomik koflullar ve göçmen grubunun büyüklü¤üdür. Göçmen say›s›n›n art›fl›, kaynaklar› paylaflacak rakiplerin art›fl› olarak yorumlanabilmekte ve bu göçmene iliflkin farkl› korkularla birleflerek d›fllamaya dönüflebilmektedir. Ekonomik koflullar ise bu rekabet hissini ve tehdit alg›lamas›n›
azalt›c› ya da art›r›c› rol oynayabilirler. Ekonomik koflullar›n kötüleflmesi d›fllay›c›
tutum ve yaklafl›mlar› güçlendirebilir.
Göçmen haklar›n›n korunmas› aç›s›ndan en temel ilkeler ayr›mc›l›¤›n önlenmesi, eflitlik ve yasal olarak eflit düzeyde korunma haklar›d›r. Göçmenler genellikle
göç alan ülkenin vatandafll›¤›na sahip olmad›klar› için, haklar›na eriflmede ve yasal koruma flemsiyesi alt›na girmede sorunlar yaflamakta, dolay›s›yla ayr›mc›l›¤a ve
haks›zl›¤a u¤ramaktad›rlar. Günümüzde “yasal” ve “yasa d›fl›” göçmen ayr›m› “yasa d›fl›” göçmen kategorisindeki düzensiz göçmenleri “yasal” göçmenlerin eriflebildi¤i yasal haklardan da mahrum b›rakmaktad›r. Düzensiz göçmenler farkl› ve de¤iflen düzeylerde hak ihlallerine maruz kalmaktad›rlar. Ayr›ca mevcut haklar mücadelesi “göçmenlik statüsü”ne odaklan›rken, toplumsal cinsiyet, etnisite ya da s›n›f boyutunu dikkate almad›¤›ndan, bu mücadelede edinilmifl kazan›mlar göçmenlerin karfl›laflt›klar› sorunlar› çözmede yetersiz kalmaktad›r (Piper, 2005: 90).
Geleneksel iflçi hareketleri ve toplumsal hareketler göçmen iflçilerin sorunlar›n› ve taleplerini dikkate almada yavafl davranm›flt›r. Göçmenlerin haklar›na ulaflamamas›nda sendikalar›n göçmen iflçilerin hak mücadelesine tam anlam›yla omuz
vermemesi de önemli bir etmendir. Sendikalar›n göçmen iflçilere iliflkin tutumunda sendikalar›n küresel emek iliflkilerinde ve eme¤in küresel örgütlenmesinde etkisinin zay›flamas› ve rolünün azalmas›n›n da etkisi bulunmaktad›r. Ancak bu, sendikalar›n önemini yitirdi¤i anlam›na gelmemektedir. Ayr›ca sendikalar küresel süreçleri ve göçmen eme¤inin küresel süreçlerle ve eme¤in küresel örgütlenmesi ile
ba¤lant›s›n› daha do¤ru anlamak ad›na çaba sarfetmektedir (Ibid: 88). Bunun da
ötesinde, Uluslararas› Sendikalar Konfederasyonu göçmen haklar›n› farkl› alanlarda savunagelmifltir ve sadece göçmen haklar› konusunda de¤il, göçmenlerin maruz kald›¤› ayr›mc›l›k ve yabanc› düflmanl›¤›na karfl› da bir durufl sergilemektedir.
Ancak meseleye ulusal düzeyde yaklafl›ld›¤›nda göç alan ülke sendikalar› aç›s›ndan temel sorun, büyük bölümü yerli iflçiler taraf›ndan sa¤lanan kaynaklar›n›n
bir k›sm›n› göçmen iflçilerle ilgili meselelerde kullanmada ortaya ç›kmaktad›r. Göç
gönderen ülke sendikalar› ise yerli iflçilerin meselelerine öncelik verirken, ülkeden
göç etmifl üyeleriyle ilgili faaliyetlere kaynak ve zaman ay›rmada zorluk yaflamaktad›rlar. Göçmenlerin do¤rudan temsili, onlar için hizmetler sunmak ve göçmenleri örgütlemek genel olarak sendikalar›n temel faaliyet alan›n›n (toplu sözleflmeler)
ötesinde bir çaba ve yönelimi gerektirmektedir. Kaynak s›k›nt›s› çeken ve göç alan›nda uzmanl›¤› ve deneyimi s›n›rl› olan sendikalar›n ise bu alanda yapabilecekleri s›n›rl› görünmektedir. Göçmenler, özellikle de düzensiz göçmenler, gerekli kay›t ve izinlere sahip olmadan sendikalara üye olmaya çekinmektedirler.
Göçmen hareketine ivme kazand›ran ve destek veren yap›lanmalar daha çok
göçmen yanl›s› STK’lar olmufltur (Lyons, 2006: 2). Piper, göçmen iflçi STK’lar›n›
dörde ay›rmaktad›r: Göç alan ülkedeki göçmen yanl›s› vatandafllar›n STK’lar›, göç
gönderen ülkeden gelen aktivistlerin kurdu¤u göçmen yanl›s› STK’lar, göçmen
toplulu¤unun hem göç gönderen hem de göç alan ülkenin politikalar›na yönelik
faaliyetler yürütmek üzere kurdu¤u STK’lar ve son olarak göçmenlerden ve göçmen yanl›s› aktivistlerden oluflan ve tüm göçmen topluluklar›n›n haklar› için mücadele veren STK’lar (2005: 106 Aktaran Lyons, 2006: 3). Ayr›ca göçmen haklar›n›
savunan, örgütlenme düzeyine göre yerel, ulusal, bölgesel ve küresel a¤lar da ortaya ç›km›flt›r. Göçmen haklar› için mücadele eden bölgesel a¤lara bir örnek, 260
STK, dernek ve sendikadan oluflan Asya merkezli Asya Göçmen Forumu’dur. Forum hem göçle ba¤lant›l› aktörler aras›nda arac›l›k yapmakta hem de göçmenlere
iliflkin ayr›mc› yasa ve uygulamalar, göçmenlere yönelik fliddet, göçmenlerin hayat›n› olumsuz etkileyen kötü yaflam koflullar›, iflsizlik gibi meselelerini gündeme getirmekte ve çözüm üretme yolunda çaba sarf etmektedir (Lyons, 2006:3).
Sendikalardan farkl› olarak STK’lar sadece göçmenlerin meselelerine odaklanabillir ve kaynaklar›n› bu mücadele için seferber edebilirler (Piper, 2005: 102). Ancak bu alanda baflar› için sendikalar ve STK’lar aras›nda sürekli bir iflbirli¤ine ihtiyaç vard›r. ‹ki aktör aras›ndaki iflbirli¤i daha çok ortaya bir kriz ç›kt›¤›nda gerçekleflti¤inden k›sa sürelidir. ‹flbirli¤inin de ötesinde, göçmen iflçilerin küresel iflçi hareketinin önemli unsurlar›ndan biri oldu¤undan hareketle göçmenlerin siyasi örgütlenmesi ve aktivizminin yeniden tan›mlanmas› gerekmektedir. Bu yeniden tan›mlama ulus-ötesi göçe paralel bir flekilde ulus-ötesi bir dayan›flma a¤›n›n infla
edilmesi ile mümkün olacakt›r.
Sendika ve STK’lar›n faaliyetlerinin ötesinde göçmen haklar›n› korumak amac›yla uluslararas› yasal ve normatif bir çerçevenin oluflturulma çabalar› halen sürmektedir. Küresel kurumsal yap›lar ulus-ötesi siyasal eylemleri kolaylaflt›r›c› bir rol
oynayabilir. ‹nsan haklar› söylemi ve haklar mücadelesinin uluslararas› düzeyde
meflruiyeti de ulus-ötesi aktörlerin faaliyetleri için bir meflruiyet zemini oluflturmaktad›r (Østergaard-Nielsen, 2001: 15-6). Eylemlerinde insan haklar› ve demokrasiye vurgu yapmak göçmen örgüt ve hareketlerinin insan haklar› örgütleriyle iflbirli¤ini kolaylaflt›rmakta, hatta karar mekanizmalar›na ulaflma ve etki etme flanslar›n› art›rmaktad›r (Ibid: 17). Birleflmifl Milletler, Uluslararas› Af Örgütü, ‹nsan Haklar› ‹zleme Örgütü gibi uluslararas› örgütler de göç olgusuyla yak›ndan ilgilenmek-
139
Uluslararas› Sendikalar
Konfederasyonu dünya
çap›nda çal›flan insanlar›n
taleplerini ve haklar›n›
temsil eden bafll›ca
uluslararas› sendikal
örgüttür. Konfederasyon 1-3
Kas›m 2006’da Viyana’da
kurulmufltur. 151 ülkeden ve
301 üye örgütten oluflan
Konfederasyon’un 176
milyon kay›tl› üyesi
bulunmaktad›r
(http://www.ituc-csi.org).
140
te ve göçmenlerin meselelerinin çözümü için fark›ndal›k yaratmaya çabalamaktad›rlar. 1990 tarihli “Tüm Göçmen ‹flçilerin ve Aile Fertlerinin Haklar›n›n Korunmas›na Dair Uluslararas› Sözleflme” bu yolda at›lm›fl en önemli ad›mlardan biridir.
SIRA S‹ZDE
1
S‹YAS‹ DKATILIM,
SEFERBERL‹K, TEMS‹L VE
TOPLUMSAL HAREKETLER
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Geleneksel iflçi
ve sendikalar›n göçmen iflçilerin sorunlar›na yönelik yaklafl›SIRAhareketleri
S‹ZDE
m›n› belirleyen etmenler nelerdir?
S O R U
ortak ç›karlar için mücadele etmek ya da (toplumun yeniden
örgütlenmesi ya da düzenlenmesi gibi) ortak hedefleri gerçeklefltirmek için mevcut kurumsalD ‹yap›
ve oluflumlar›n d›fl›ndaki kolektif eylem, giriflim ve çabalar olaKKAT
rak tan›mlanabilir. Toplumsal hareketler, toplumsal de¤iflimi tetiklemek ya da ona
katk›da bulunmak amac›yla ortaya ç›karlar, yasa ve politikalarda de¤iflikli¤e yol
S‹ZDE
açabilirler. SIRA
Tarrow’a
göre toplumsal hareketlerin toplumsal dönüflümü sa¤lamadaki en önemli etkisi, uluslararas› sistem içinde yer alarak kurulu düzeni tehdit etme,
bozma ve AMAÇLARIMIZ
hatta y›kma yönündeki yetilerinden kaynaklanmaktad›r (1998 Aktaran
Milani ve Laniado, 2007: 16). Toplumsal hareketlerin bir amac› da yerel düzeyde
eflitsizli¤e u¤ram›fl ya da reddedilmifl kimliklere ve farkl›l›klara iliflkin fark›ndal›k
oluflturmak,K çeflitlili¤i
‹ T A P ve farkl›l›klar› koruyarak onlar›n geliflebilece¤i bir çerçevenin oluflmas› için mücadele vermektir (Ibid: 20).
Yeni toplumsal hareketler toplumsal yap›lar› tamamen dönüfltürmek yerine baz› sosyal ya
T E da
L E Vkültürel
‹ Z Y O N de¤erlerin dönüfltürülmesini hedeflemektedirler. Yeni toplumsal hareketlerin taban› s›n›fsal olmaktan çok farkl› gruplardan oluflmaktad›r
(kad›n hareketi, çevreci hareket gibi). Bu nedenle baz› araflt›rmac›lar “küresel toplumsal hareket toplumu”na do¤ru gidildi¤ini iddia etmektedirler (Giddens, 2009:
TERNET
1011). Yeni‹ Ntoplumsal
hareketler, devleti hedef alan ve onu etkilemeyi amaç edinen eylemsellikten çok, kitleleri harekete geçirerek de¤er ve davran›fllarda de¤iflikli¤i amaçlamakta; kat›, formel ve bürokratik bir örgütlenme modeli yerine, daha esnek ve üyelerinin aktif kat›l›m›n› teflvik eden bir örgütlenme modelini tercih
etmektedirler (Abercrombie ve di¤erleri, 2006: 358).
Eski ya da yeni, tüm toplumsal hareketler içinde gelifltikleri siyasi çerçevenin
sundu¤u f›rsat yap›lar› içinde örgütlenirler. Charles Tilly 1978 tarihli Seferberlikten
Devrime bafll›kl› çal›flmas›nda kolektif eylemin ve insanlar› seferberli¤e iten koflullar›n analizi için bir model önermifltir. Ulusal toplumsal hareketin ortaya ç›kmas›n›n ulus-devletlerin ortaya ç›kmas›yla ba¤lant›l› oldu¤unu ortaya koyan Tilly, toplumsal hareketlere iliflkin çal›flmalar›n siyasete referansla yap›lmas› gerekti¤ini belirtmifl, toplumsal hareketlerin farkl› siyasal ortamlarda farkl› strateji, yap› ve baflar› flans›na sahip olacaklar›n› iddia etmifltir. Buna göre, siyasal f›rsat ve k›s›tlamalarda meydana gelen bir de¤iflim yeni siyasal ve toplumsal mücadeleri tetikleyebilir.
Siyasal kat›l›m› vatandafll›¤›n “aktif boyutu” olarak alg›lamak mümkündür (Martinello, 2005: 3). Siyasal kat›l›m kavram›, bireysel bir eylem olarak ve vatandafl bireyin siyasal tercihini oy verme yoluyla ifadesi olarak tan›mlan›r (Bousetta, 2001:
12). Ancak siyasal kat›l›m sadece seçimlerde oy kullanmakla s›n›rlanamaz; protestolara, grevlere ve boykotlara kat›lmak gibi boyutlar› da olabilir. Siyasal seferberlik ise kolektif aktör ve kimli¤in oluflmas› süreciyle ilgilidir (Martinello, 2005: 3).
Bir grubun ya da toplulu¤un tamam›n› kapsayan bütünsel kimliklerin yerine tikel
(k›smi, bütünü de¤il bir grubu temsil eden) kimliklerin ve kimlik siyasetinin siya-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Siyasal f›rsatlar insanlar›
siyasal mücadeleye
giriflmeye teflvik eden
koflullar olarak
tan›mlanabilir. Siyasal
k›s›tlamalar ise siyasi erk
sahiplerinin bireyleri siyasi
mücadeleye giriflmekten
al›koyabilme ya da
cayd›rabilme yetisi ve bunda
baflvurabilecekleri araçlar
ve ba¤lamsal etmenlerdir.
sal süreçlerde ve seferberlikte giderek daha fazla rol oynad›¤› gözlemlenmektedir
(Bousetta, 2001: 13). Siyasal temsil demokratik yönetimlerde vatandafllar›n seçim
süreciyle kendileri ad›na hükümet edecekleri göreve getirmeleri ve hükümet politika ve faaliyetlerinin meflrulaflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir (Martinello, 2005: 3).
GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹ VE S‹YASAL KATILIMI
Göçmenler, siyasal sürecin aktif kat›l›mc›lar› olmaktan çok edilgen al›c›lar› olarak
görüldüklerinden (Bousetta, 2001: 13) son dönemlere dek göçmen siyasi kat›l›m›
ve aktivizmi konusundaki yaz›n s›n›rl› olmufltur. Avrupa ba¤lam›nda göçmenlerin
vatandafll›k haklar›na ve siyasal kat›l›m kanallar›na ve süreçlerine eriflimi önündeki engeller ve uluslararas› göçün kal›c› olarak alg›lanmamas›, göçmenlerin siyasal
kat›l›m ve eyleyicili¤ine olan ilgi azl›¤›n›n nedenleri aras›nda say›labilir. Bu yaklafl›m göçmenin sadece ekonomik katk›s›na odaklanmakta, göçe ve göçmene iliflkin
insani boyutu ve göçmenin eyleyicili¤ini ve özerkli¤ini göz ard› etmektedir. Max
Frisch’in “Biz ifl gücü ça¤›rd›k, ama insanlar geldi.” sözü bu yaklafl›m› en k›sa ve
öz flekilde ifade etmektedir.
Göçmenlerin siyasal edilgenli¤ini varsayan hakim yaklafl›m, göçmenlerin siyasal kurum ve süreçlerde var olamamas› ya da görünür olmamas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu yaklafl›m ayr›ca göç gönderen ülkelerin genellikle otoriter, bask›c›
yönetimlere sahip oldu¤unu, dolay›s›yla göçmenlerin siyasal kat›l›ma iliflkin deneyimlerinin yetersiz ve s›n›rl› oldu¤unu varsaymaktad›r. Daha da ileri giderek göçmenlerin düflük siyasi kat›l›m›n›n kökenlerini kültürel farkl›l›kta ve hatta “geri kalm›fll›kta” arayan yaklafl›mlar da bulunmaktad›r. Yo¤un siyasi mücadelelerin içinde
yer ald›ktan sonra ya da bunun sonucunda göç etmifl göçmenlerin hikayeleri bu
varsay›m›n ve göçmen siyasi kat›l›m›na iliflkin di¤er baz› genellemelerin yanl›fll›¤›n› ortaya koymaktad›r. Ayr›ca siyasal kat›l›m›n düflüklü¤ü bir direnifl göstergesi ya
da savunma takti¤i de olabilir (Martinello, 2005: 5). Toplumsal hareketin en görünür oldu¤u protesto gösterileri ya da yürüyüfller kolektif eylemi tan›mlar göründü¤ünden, uzun zamana yay›lan ve dereceli olarak dönüflümü gerçeklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketler daha az dikkat çekmektedir. Göçmenlerin uzun
erimli mücadeleleri çok ön plana ç›kmazken, protestolar ve fliddet içeren eylemler
göçmenleri bir “sorun” olarak görünür k›lmaktad›r.
Toplumsal hareketlerin ortaya ç›kt›¤› en önemli ba¤lam ulus-devlettir. Ulusdevlet, ulus-ötesi süreçler ve küreselleflme süreçleri hem yerel hem ulus-ötesi düzeyde ortaya ç›kan aktörler nedeniyle siyasal kat›l›m›n, seferberli¤in ve temsilin
tek alan› olmasa da halen en önemli alan› olma özelli¤ini korumaktad›r (Ibid: 8).
Her ne kadar göçmen aktivizmi için k›s›tl› bir alan sunsa da göçmen siyasi kat›l›m›
ve toplumsal hareketlerinde dikkate al›nmas› gereken hem göç alan hem de göç
gönderen devlettir. Göçmenin devletin siyasal alan›na kat›l›m› seçim siyaseti, etnik
ya da göçmen az›nl›klar›n parlamentoda ya da yerel yönetimde temsiliyle mümkündür. Devlet alan›n›n d›fl›ndaki siyasal alana kat›l›m, siyasal partilere, sendikalara, hak ve özgürlük mücadelesi yürüten farkl› bask› gruplar›na kat›l›m olarak tan›mlanabilir. Ayr›ca bu kat›l›m, göçmen toplulu¤unun etnik ya da dinî kimlik mücadelesi için do¤rudan seferberli¤i yoluyla da mümkündür (Ibid: 11). Göçmenler
ve etnik az›nl›klar ayr›ca farkl› siyasal hak mücadelelerinden (sol partilerin, dayan›flma örgütlerinin ve sivil toplum kurulufllar›n›n) ve onlar›n kazan›mlar›ndan ve
bu kazan›mlar›n siyasal kat›l›m›n önündeki engelleri azaltmas›ndan faydalanm›fllard›r (Bousetta, 2001: 20). Göçmen dayan›flma a¤lar›, örgütleri ve hareketleri, çok-
141
142
uluslu flirketler ve küresel kapitalizmin toplumlar aras›nda art›rd›¤› eflitsizlikleri hafifletmeye ya da ortadan kald›rmaya çabalamaktad›rlar (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 441).
SIRA S‹ZDE
2
GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹N‹N KOfiULLARI
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Göçmen siyasi
kat›l›m›
SIRA
S‹ZDE ve aktivizmine iliflkin yaz›n›n s›n›rl› olmas›n›n nedenleri nelerdir?
Göçmenlerin,
göç edilen ba¤lamdaki aktivizmini, kurumsal yap› ve siyasal kültürün kendilerine sundu¤u imkanlardan yararlanma ya da önlerine ç›kard›¤› engelO R U
leri aflabilmeS derecesini
belirleyen belli bafll› etmenler aras›nda flunlar say›labilir:
göçmenlerin, (1) siyasete iliflkin bireysel fikir, de¤er ve deneyimleri; (2) e¤itim düzeyleri, toplumsal
statüleri, yafl, cinsiyet, etnik grup gibi özellikleri; (3) göçmen örD‹KKAT
gütlerinin kurumsallaflma düzeyi; (4) göç alan ülke ya da ba¤lam›n siyasal-kurumsal yap›s›na iliflkin bilgileri; (5) göçmen derneklerinin faaliyetleri ve (6) göçmenleSIRA S‹ZDE
rin sosyal sermayeleri
(Martinello, 2005: 6).
Göçmen siyasi ve sosyal kat›l›m› ve hareketleri göçmen topluluklar›n›n özelliklerine göreAMAÇLARIMIZ
de flekillendi¤inden kat›l›m›n anlam› ve kat›l›m flekilleri her topluluk
için yeniden tan›mlan›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1235). Göçmen toplulu¤unu flekillendiren ve onun siyasal kat›l›m›na etki eden etkenler aras›nda, (1) göçmenin göç Ketme
(göçün ekonomik ya da siyasal nedenlerden kaynaklanma‹ T biçimi
A P
s›, bireysel ya da toplu halde göç edilmesi gibi), (2) göç edilen ülkede bulunma
süresi, (3) göçmenin ya da mültecinin göç alan ülkenin emek piyasas› ve toplumsal yap›s›ndaki
ve (4) göçmen toplulu¤unun göçmeni entegre etmeye ya
T E L E V konumu
‹ZYON
da d›fllamaya yönelik mekanizmalarla etkileflimi say›labilir (Østergaard-Nielsen,
2001: 10-11). K›rsal kesimden gelen göçmenler daha çok siyasi amaç gütmeyen
hemflehrilik derneklerinde örgütlenirlerken, kent kökenli göçmenler ise göç gön‹ N T Esiyasal
R N E T ve kültürel hayat›na kat›lmak için siyasal partiler, dinî ve külderen ülkenin
türel örgütlere üye olmakta ve onlar›n faaliyetlerinde aktif görev almaktad›rlar
(Portes, Escobar ve Radford, 2005: 18).
Siyasi amaç gütmeyen ve gönüllülük esas›na dayanan dernek ve kurulufllara
kat›lman›n, bu derneklerin üyeleri aras›nda siyasal faaliyeti teflvik etti¤i 1960’l› y›llardan itibaren yap›lan çeflitli çal›flmalarla ortaya konmufltur (Teorell, 2003: 49).
Örne¤in, ‹talya’daki göçmen örgütlerinin faaliyetlerinin ço¤unun siyasi olmaktan
çok yurttafll›kla ilgili olmas›na ra¤men (Pilati, 2010: 145), bu oluflumlar, göçmen
topluluklar›n›n eylemleri için kaynak ve deneyim sa¤layarak göçmenlerin siyasi
kat›l›m›na dolayl› olarak zemin haz›rlamaktad›rlar (Ibid: 147). Gönüllülük esas›na
dayanan dernekler, bireyleri çevreleyen a¤larla aralar›nda gevflek ba¤lar yarat›r ve
bireyleri siyasal kat›l›m taleplerinin oldu¤u alana çekerler (Teorell, 2003: 50). Gönüllülük esas›na dayanan dernek bir okul vazifesi görerek yurttafll›kla ilgili yetiler
kazand›r›r ve demokrasi ve siyasal kat›l›m konusunda bilgi ve deneyim birikimi
sa¤lar. Göçmenlerin sahip olduklar› sosyal sermaye ile siyasal kat›l›mlar› aras›nda
bir iliflki söz konusudur. Bu derneklere kat›l›m›n kendisi birebir sosyal sermaye
kayna¤›d›r; çünkü bireyleri iliflkiler a¤›na ba¤lar ve bu iliflkiler a¤› bireyi siyasal kat›l›m konusunda ikna eder.
Granavotter’in gevflek ba¤lar›n gücü kuram›yla ortaya koydu¤u üzere s›k› iliflkilerle örülmüfl bir a¤ bireylere daha s›n›rl› bilgi sunmaktad›r; çünkü s›k› iliflkilerde bulunan bireylerin arkadafl çevreleri ve çevreleriyle iliflkileri birbiriyle örtüflür.
Gevflek ba¤larla örülmüfl bir iliflkiler a¤›nda ise bireyin farkl› birey ve çevrelerle
N N
Hemflehri “aile kökeni ayn›
co¤rafi alan olan ve
kendisiyle hemflehrilik ba¤›
AMAÇLARIMIZ
tan›mlanan kiflidir”
(Kurto¤lu, 2005). Ayn› köy,
flehir ya da bölgeden olan
kifliler
K ‹ TgöçAettikleri
P
ba¤lamda hemflehrilik
ba¤›yla bir araya gelerek
örgütlenirler. Hemflehri
dernek ve vak›flar› bu
Törgütlenmenin
E L E V ‹ Z Y O Nformel
flekilleridir ve insan ve
kaynak seferberli¤i
konusunda önemli imkanlar
sunarlar. Hemflehri
‹ N T E R Nmaddi
ET
dernekleri
kaynaklar›n toplanmas›nda
ve göçmen örgütlerinin
deneyim, bilgi ve insan
gücünden faydalanarak
toplumsal eylemlerin
örgütlenmesinde önemli
roller oynarlar (ØstergaardNielsen, 2001: 13).
143
iliflkide olma olas›l›¤› daha yüksektir (1973: 1362-5). Daha dar bir çerçevede bireyler aras›nda yüz yüze, gündelik, siyasal olmayan etkileflimlerle geliflen iliflki a¤lar›
daha genifl bir çerçevede ve çapta, siyasetle do¤rudan ya da dolayl› ba¤lant›l›
örüntülere dönüflebilmektedir. Bu genifl çaptaki örüntüler ise yine kendilerini
oluflturan dar çerçevedeki bireysel etkileflimleri etkilemekte ve dönüfltürmektedirler (Ibid:1360). Böylece göçmenlerin derneklerde örgütlenmesi, görünürlük kazanmalar›na ve taleplerinin siyasal alanda temsil edilmesine imkan tan›r.
Göçmenlerin, göçmen dernek, örgüt ve hareketlerine aktif kat›l›m›n› belirleyen
etmenler aras›nda e¤itim ve gelir düzeyi öne ç›kmaktad›r. Araflt›rmalar daha iyi
e¤itimli ve daha yüksek gelir sahibi göçmenlerin daha aktif bir kat›l›m sergilediklerini göstermektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 17). Yasal statüye sahip
olmak da kat›l›m› kolaylaflt›rmakta ve teflvik etmektedir. E¤itimli göçmenler, hem
göç gönderen hem de göç alan ülkedeki siyasi ve sosyal geliflmeleri yak›ndan takip edebilmekteyken, göç alan ülke vatandafll›¤›na sahip olmak ulus-ötesi alanda
s›n›rlamalar› daha kolay aflarak hareket edebilmeyi sa¤lamaktad›r. Uzun süredir
göç alan ülkede bulunmak ve belli bir birikime sahip olmak ulus-ötesi faaliyetlere
kat›l›m› kolaylaflt›r›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1229). Bu nedenle göç alan
topluma asimilasyon ya da tam entegrasyonun, ulus-ötesi faaliyetlere ve göçmen
hareketlerine aktif kat›l›m›n önünde bir engel oluflturmad›¤›n›, ikisinin ayn› anda
mümkün olabilece¤ini söylemek mümkündür (Portes, Escobar ve Radford, 2005:
18). Bir ülkeye yeni gelmifl göçmenin yeni ba¤lama al›flma aflamas›nda olmas›,
kaynaklar›n›n yetersiz olmas› ve yasal statüsüyle ilgili belirsizlikler ya da sorunlar
göçmen hareketi ya da ulus-ötesi faaliyetlere kat›lm›n› engelleyebilmekte ya da
olumsuz etkileyebilmektedir (Ibid: 23).
Devletler, göçmenlere oy kullanma hakk› vermek ya da vermemek, vatandafll›¤a geçifli ve göçmen örgütlenmesini ve hak mücadelesini kolaylaflt›rmak ya da zorlaflt›rmak suretiyle göçmenlerin siyasal kat›l›m süreçlerine etki eder. Devletlerin
kurumsal yap›lar› ve mekanizmalar› bu süreçleri belirlemede önemli rol oynarlar.
Göç gönderen devlet de göç süreçlerine do¤rudan etki edebilen ve bu süreçlerden
yo¤un bir flekilde etkilenen bir di¤er etmen ve aktördür. Bu iki ba¤lam› birbirine
ba¤layan göçmen dayan›flma a¤lar› ise göçmenlerin varolufl stratejilerinde oldu¤u
kadar aktivizmlerinin örgütlenmesinde de rol oynarlar. Bu nedenle bu üç etmen
afla¤›da daha detayl› olarak ele al›nacakt›r.
Siyasi amaç gütmeyen dernek ve kurulufllar›n üyelerinin siyasal kat›l›m›n›
teflvik eden etSIRA S‹ZDE
men ve koflullar nelerdir?
a) Göç Alan Ba¤lam›n Göçmen Örgütlenmesine Etkileri:
Toplumsal aktörlerin eylemleri, içinde gelifltikleri mekâna ya da çevreye ba¤l› olarak flekillenir.
S O ve
R Usiyasal seferSiyasal ba¤lam ve kurumsal yap›, etnik ve göçmen siyasallaflmas›
berli¤inde temel belirleyici unsurlardan biridir (Bousetta, 2001: 13). Farkl› eylem
ve örgütlenme türlerinin etki ve baflar› düzeyleri, içinde gelifltikleri ba¤lama ve
D‹KKAT
koflullara göre de¤ifliklik gösterebildi¤inden, toplumsal hareketleri ve siyasal eylemleri do¤ru analiz edebilmek için içlerinde gelifltikleri ba¤lam›n önemi göz arSIRA S‹ZDE
d› edilmemelidir.
Uluslararas› göçün a¤›rl›kl› olarak kentlere do¤ru akmas› nedeniyle, göçün kent
üzerindeki etkileri ve kentin göçmenlerin entegrasyonu üzerindeki etkileri üzerinAMAÇLARIMIZ
de de araflt›rmalar ve çal›flmalar yo¤unlaflm›flt›r. Göçmen entegrasyonu esas olarak
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
144
Parçal› asimilasyon kuram›,
ikinci neslin göç alan
ülkedeki toplumsal
tabakalaflmaya entegrasyon
sürecini ve bunun
sonuçlar›n› araflt›ran bir
kuramd›r. Portes ve Zhou’ya
göre (1993) ABD’deki
göçmenler için Amerikan
toplumuna uyumun üç
örüntüsü bulunmaktad›r:
orta s›n›fa entegrasyon, alt
ve yoksul s›n›flara
entegrasyon ve en alt s›n›fa
entegrasyon. Bu kurama
göre bir göçmen için,
“Amerikal› olma”n›n de¤eri
ve faydas› göçmenin
Amerikan toplumunun hangi
tabakas›na entegre
oldu¤una göre de¤iflmekte,
e¤er görece daha yoksul ve
alt s›n›flara entegrasyon söz
konusu ise, göçmen
toplulu¤unun topluma
uyumsuzlu¤u “sorunu”
ortaya ç›kmaktad›r.
yerel düzeyde gerçekleflti¤inden yerel yönetimlere, entegrasyon politikalar› oluflturmalar› amac›yla daha fazla yetki ve kaynak aktar›m› söz konusudur (Ibid: 3).
Kentler giderek daha fazla göçmenlerin siyasal, ekonomik ve sosyo-kültürel hak
taleplerini dile getirdi¤i ve örgütlendi¤i ve yine giderek artan bir flekilde göç alan
toplumun temel hak ve hizmetlerine iliflkin süreç ve mekanizmalar›ndan d›flland›¤› alanlar haline gelmektedir (Horta ve di¤erleri, 2008: 165). Bu nedenle, Avrupa’n›n birçok kentinde göçmenlerin kente entegrasyonunu amaçlayan dan›flma
konseylerinin kurulmas› yoluna gidilmifltir. Ulus-ötesi ve küresel süreçler de flehrin göçmen siyasi kat›l›m› ve aktivizminde oynad›¤› merkezî rolün önemini daha
belirgin bir flekilde ortaya ç›karmaktad›r.
Göçmenlerin örgütlenmesinde göç alan ülkenin yasal, siyasal, kurumsal yap›s›
büyük önem tafl›maktad›r. Göç alan ba¤lamda göçmene iliflkin alg› da göçmenleri
ortak hareket etmeye sevk edici bir rol oynayabilir. Bir göçmen grubu sosyal ya da
kültürel farkl›l›klar› nedeniyle ayr›mc›l›¤a ve haks›zl›¤a maruz kalabilir. Bu, göçmen grubunu savunmac› bir tutum benimseyerek dayan›flmaya ve birlikte hareket
etmeye teflvik edebilir. Bu, ayr›ca göçmen grubunu kendi farkl›l›k, de¤er ve sembollerini muhafaza etmeye, hatta içe kapanmaya da itebilir. Göçmenler aç›s›ndan
toplumsal hareketlili¤in afla¤›ya do¤ru oldu¤u daha d›fllay›c› bir ba¤lam göçmenlerin göç gönderen ülke ve toplumla ba¤lant›lar›n› korumalar›na, hatta güçlendirmelerine neden olmaktad›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1218). Göçmene yönelik ayr›mc› bir alg› ve tutumun olmad›¤› bir ba¤lamda ise göçmenler aras›nda
gruplaflmadan çok, göç alan topluma bireysel ve farkl› türde entegrasyon biçimleri
gözlemlenebilir. Ayr›ca orta ve üst s›n›f de¤er ve gelir grubuna daha yak›n göçmenlerin, göç alan toplumun orta s›n›f de¤erlerini daha h›zl› benimsedi¤i, topluma
daha h›zl› entegre oldu¤u görülmektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 19).
Klasik asimilasyon kuram› göçmenin göç gönderen ülkeyi ve ülkeye karfl› hissetti¤i aidiyeti ve kimliklerini geride b›rak›p, göç alan ülke ve sosyokültürel ba¤lama tam anlam›yla entegrasyonunu öngörür. Bu kuram, göç alan ülkenin siyasalkurumsal yap›s›na dahil olman›n ve toplumsal de¤erlerini benimsemenin bu entegrasyonu h›zland›raca¤›n› iddia ederken, göç gönderen ülkeyle ba¤lar› sürdürmenin göç alan ülkeye olan aidiyeti zay›flataca¤›n› varsayar. Ancak asimilasyon süreci beklendi¤i üzere do¤rusal bir flekilde geliflmez, hep müzakereye aç›k bir süreçtir (Tilly, 1990: 86) ya da asimilasyon parçal› bir flekilde olabilir ve bunda göç
alan ba¤lam›n önemli etkisi bulunmaktad›r.
Konuya iliflkin birkaç örnek göç alan ba¤lam›n göçmen örgütlenme ve hareketlerine etkisini daha aç›k bir flekilde ortaya koyabilir. Singapur’da yabanc› STK’lar›n
resmi olarak kay›t olmas› zorunlulu¤u ve yerel olarak faaliyette bulunmas› önündeki engeller göçmenlerin örgütlenmesini güçlefltirmektedir. Bu nedenle göçmen
STK’lar›n›n say›s› oldukça s›n›rl›d›r ve göçmenlerin ulus-ötesi aktivizmi de s›n›rl›
bir ölçüde gerçekleflmektedir (Lyons, 2006: 5). Milano’da M›s›rl› ve Filipinli göçmen topluluklar›n›n ‹talyan siyasal yaflam›na kat›l›m›na ve bu topluluklar›n örgütlerinin faaliyetlerine iliflkin alan araflt›rmas› sonuçlar›, Milano’da ‹talyan örgütleriyle ba¤lant›s› olmayan göçmen derneklerinin ve örgütlerinin yaln›zl›¤a itilebildi¤ini
ve önemli ba¤lant› ve kaynaklardan uzak kalabildiklerini göstermektedir (Pilati,
2010: 147). Dolay›s›yla, göçmen aktivizmi ve kat›l›m›, yerel aktörler dolay›s›yla ve
onlar›n filtresinden geçerek mümkün olabilmektedir.
1980’lerin bafl›ndan itibaren göçmen iflçiler Japonya ve Güney Kore ekonomileri için, özellikle de küçük ve orta ölçekte iktisadi kurulufllar için, vazgeçilmez ha-
le gelmifllerdir. Buna ra¤men, her iki ülke toplumlar›n›n türdeflli¤ini korumak ad›na toplumlar›n›n birli¤i ve huzuruna bir “tehdit” olarak gördükleri göçü k›s›tlay›c›
politikalar› uygulamaya koymufltur. Ayn› zamanda göçmen eme¤ine duyulan ihtiyac›n artmas› nedeniyle göçmenleri kategorilefltirerek ve bu kategoriler aras›nda
hiyerarfliler kurarak göçü s›k› denetim alt›nda tutan aflamal› politikalar›n› sürdürmüfllerdir. Mevcut politikalar göçmen eme¤inin -özellikle de düzensiz göçmen
eme¤inin- yo¤un olarak sömürülmesine yol açmakta ve eflitsizlik üretmektedir. Japonya ve Güney Kore’de düzensiz göçmenlerin yan› s›ra mevcut göç politikalar›nca yarat›lm›fl “stajyer” kategorisi de bulunmaktad›r (Lim, 2004: 5). Çok uluslu ya da
uluslararas› ba¤lant›lar› olan flirketlere ülke d›fl›ndan stajyer getirme imkan› tan›yan
sistem 90’l› y›llarda di¤er flirketleri de kapsayacak flekilde dönüfltürülmüfltür. Bu
sistem söz konusu devletlerin yo¤un denetim ve düzenlemelerine tabi olarak göçmen emek sömürüsünün sürmesine yol açmaktad›r. Düzensiz göçmenlerin yaflad›¤› sorunlar ortadayken, stajyerler iflçi kategorisine de girmediklerinden daha büyük sorunlar yaflamakta, düzensiz iflçilerden çok daha düflük ücretlere çal›flmakta,
sendikalara üye olamamakta ve iflverenlerin kötü muamele ve uygulamalar› karfl›s›nda haklar›n› aramada yaln›z kalmaktad›rlar (Ibid: 8-9). Bu, ayn› zamanda, düzensiz göçün ve göçmen emek sömürüsünün hükümet politikalar›yla ne kadar yak›ndan ilgili oldu¤unun da bir göstergesidir.
Japon sivil toplumunun Güney Kore’ninkine k›yasla görece daha güçsüz ve etkisiz olmas› Japon STK’lar›n›n göçmen yanl›s› mücadelesinin de daha s›n›rl› olmas›na yol açm›flt›r (Ibid:21). Güney Kore’de ise diktatörlü¤e karfl› yürütülen mücadelenin yaratt›¤› genifl tabanl› koalisyon Güney Kore toplumunu insan haklar› ve demokratik yaflama iliflkin uluslararas› normlara çok daha aç›k hâle getirmifltir. Göçmen haklar› mücadelesinde bu arka plan›n büyük etkisi olmufltur. Bu mücadelenin
en ön saflar›nda Güney Kore’deki kiliselerin kurdu¤u bir oluflum yer almaktad›r. Bu
oluflum göçmen iflçilerin, hem Güney Koreli iflçilerin yararland›¤› hem de uluslararas› normlarda belirtilen haklardan yararlanmas› için kampanyalar düzenlemifl, Güney Kore’de uluslararas› normlarla çeliflen kanun, düzenleme ve uygulamalar› gündeme ve mahkemelere tafl›ma yönünde bir strateji izlemifltir (Ibid: 15). Göçmen
protestolar›n›n örgütlenmesinde de Güney Koreli STK’lar›n çal›flmalar› ve destekleri etkili olmufltur. Göçmenlerin protesto ve eylemleri onlar› ve sorunlar›n› görünür
k›lmaya yönelik eylemlerdir. Göçmenleri “tehdit” olarak infla eden devlet söylemine ve yaklafl›mlar›na karfl› bu eylemler esas korunma alt›na al›nmas› gerekenin göçmenler oldu¤unu göstermek suretiyle vurucu etkide bulunmaktad›rlar (Lim, 1999:
14). Ayr›ca göçmenler toplumun d›fl›na itilmiflliklerini çok etkili bir flekilde kullanmak suretiyle siyasetçilere, karar al›c›lara ve medyaya, toplumdaki konumlar›yla ölçülemeyecek bir etki yaratabileceklerini, gösterebilmektedirler.
Fransa’ya Türk göçü 1966 y›l›nda Fransa ve Türkiye aras›nda imzalanan ifl gücü
anlaflmas›n› müteakiben bafllam›flt›r. 1974’de göçmen al›m anlaflmalar›na son verilse de Türk göçü aile birleflmeleri, politik s›¤›nmac›lar ve düzensiz göç fleklinde devam etmifltir. Fransa’daki Türkiye kökenli göçmenlerin derneklere, dan›flma kurullar›na ve siyasi faaliyetlere kat›l›m›n›n çok yüksek oldu¤unu söylemek mümkün
de¤ildir. Türk kökenli göçmenlerin % 3’ü sosyokültürel faaliyet yürüten derneklere, % 7’si göçmen toplulu¤unun derneklerine ve % 4’ü dinî alanda faaliyet gösteren derneklere kat›lmaktad›r (Petek, 2008: 82). Fransa siyasetinde Türk kökenli
göçmen derneklerinin ve toplumsal hareketlerinin varl›¤› ve görünürlü¤ü oldukça
s›n›rl›d›r ve Fransa’ya göçe, göç ve göçmen entegrasyonu politiklar›na iliflkin tart›flma ve müzakerelerde sesleri duyulmamaktad›r (Ibid: 86).
145
146
Yap›lan araflt›rmalar Fransa’daki Türk kökenli göçmenlerin, di¤er göçmen topluluklar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, entegrasyona en fazla direnen grup oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bunu sadece göçmen toplulu¤unun tikel ve “kültürel” özellikleriyle aç›klamaya çal›flmak sorunlu bir yaklafl›md›r. Fransa’n›n göçmenlere sundu¤u
yasal-kurumsal ba¤lam›n incelenmesi bize farkl› bir bak›fl aç›s› sunacakt›r.
Frans›z yurttafll›k yasas› Fransa’da do¤an ya da yaflayan ve Frans›z de¤erlerine
ba¤l›l›¤›n› ifade eden herkese Frans›z vatandafll›¤›na geçme hakk› tan›r (Kaya,
2008: 40). Ancak Frans›z entegrasyon modeli göçmenler aç›s›ndan mesleki ve sosyal hareketlilik yaratamamaktad›r ve sanayisizleflme nedeniyle yaflanan iflsizlik,
göçmenler ve ikinci ve üçüncü nesiller aç›s›ndan en temel sorunlardan biridir
(Ibid: 44). Göçmen topluluklar›n›n Frans›z kültürü ve de¤erlerine asimile olmas›
beklentisi tam tersi yönde tepkiler yaratmakta ve göçmenler aras›nda kimlik siyasetinin taraftar bulmas›na neden olmaktad›r. E¤itim hayat›na ve emek piyasas›na
girememe konusunda en çok sorun yaflayan göçmen kökenli genç nüfustur ve bunun yaratt›¤› öfkenin gençler taraf›ndan farkl› flekillerde d›fla vurumu söz konusudur. Fransa’da 5 milyona yak›n Müslüman göçmen bulunmas›na ra¤men Frans›z
Parlamentosu’nda temsil edilmemeleri, Müslümanlar›n yerel yönetimlerde görev
almalar›n›n önünde ç›kar›lan engeller, göçmenlerin yo¤un flekilde ayr›mc›l›k ve
yabanc› düflmanl›¤› ile karfl›laflmalar› da entegrasyona iliflkin sorunlar›n afl›lmas›n›
güçlefltirmektedir (Ibid: 68). Türkiye kökenli göçmenlerin siyasal kat›l›m ve aktivizminin s›n›rl› olmas›n› ve “entegrasyon konusunda yaflad›klar› sorunlar›” bir de
bu aç›dan ele almak gerekmektedir.
b) Göç Gönderen Ülke ve Göçmen Aktivizmi: Göçmenler her ne kadar yeni bir ülkeye yerleflse ve yaflasa da kendi ülkelerinin seçmenlerinin önemli bir bölümünü oluflturmaya devam etmekte, bu da göç gönderen ülkedeki siyasal parti ve
aktörlerin göçmenleri hedef alan kampanya ve faaliyetler içine girmelerine neden
olmaktad›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1214). Göçmenlerin ülkelerindeki
seçim süreçlerine ulus-ötesi kat›l›m›, göç gönderen ülkedeki siyasal partilere üyelik, maddi katk› ve siyasal kampanyalara aktif kat›l›m fleklinde olmaktad›r. Göçmenlerin ülkelerindeki seçim d›fl› süreçlere kat›l›mlar› ise, hemflehrilik derneklerine üyelik, göçe kaynakl›k eden flehirdeki kalk›nma, altyap› projelerine maddi katk› ve yard›m örgütlerinde düzenli üyelik fleklindedir. Göçmenler projelere maddi
destek vererek ve yerel yönetimler üzerinde etki oluflturarak görüfl ve önceliklerinin dikkate al›nmas›n› sa¤lad›klar› için bu faaliyetler de siyasal olarak tan›mlanmaktad›r (Ibid: 1223).
Göç gönderen ülkenin siyaseti, göçmenlerin göç alan ülkenin siyasal yap›lar›na kat›l›mlar›nda belirleyici etken olabilir. Göç gönderen devletlerin hükümet temsilcileri ve diplomatlar›, mesailerinin önemli bir bölümünü, baflka bir ülkede göçmen statüsünde ikamet eden vatandafllar›n›n ulus-ötesi faaliyet ve aktivizmlerini
desteklemek ya da kendi ç›kar ve beklentileri yönünde flekillendirmek için harcamaktad›rlar (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 15). Göçmenlerin aile ve ülkelerine
gönderdikleri maddi deste¤in artan önemi, göçmenlerin kendi köy, kasaba ya da
flehirlerinde yapt›klar› yat›r›m ya da kalk›nma projeleri ve yard›m faaliyetleri göç
gönderen ülkeler aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
Göçmenin dahil oldu¤u a¤›n büyüklü¤ü ve etki gücü göçmenin siyasal ve toplumsal hareketlere kat›l›m›nda çok önemli bir de¤iflkendir. Dolay›s›yla, göçe kaynakl›k eden ülkeye aile, akrabal›k, hemflehrilik, dinî veya etnik ba¤larla ba¤l› ve
ayn› ülkeden ya da flehirden gelen göçmen toplulu¤uyla önemli ba¤lar› olan göçmenlerin siyasal kat›l›m olas›l›¤› daha yüksektir. Göç sürecini geçici ve k›sa süreli
bir deneyim olarak gören göçmenlerin, kaynak ülkedeki geliflmeleri ve hayat› daha yak›ndan takip ettikleri gözlemlenmektedir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003:
1232).
Karpathakis’in New York’a göç etmifl olan Yunanl›lara iliflkin araflt›rmas› Yunanl›lar›n Yunanistan’a iliflkin meselelerde söz sahibi olabilmek ve Yunanistan’a
destek verebilmek ad›na Amerikan siyasetine yak›ndan ilgi gösterdi¤ini, hatta siyasal yaflama aktif bir kat›l›m sergilediklerini ve siyasal kurumlar›na dahil olduklar›n› göstermektedir (1999: 55). Yunanl› göçmenlerin Amerikan siyasetine girmelerini mümkün k›lan, iki ulusa aidiyetlerini ifade ederek örgütlenmeleri olmufltur
(Ibid: 57). 1965 öncesi ABD’ye gelmifl olan göçmenler Amerikan siyasetinden
uzak dururlarken ve hatta kendilerini ABD’ye ait hissetmezlerken, 1965 sonras›
gelen göçmenler Yunanistan’da olup bitenle do¤rudan ilgili olmufllard›r. Bunda o
dönemde Yunanistan’da askeri diktatörlü¤ün bulunmas›n›n ve göçmenlerinin aileleri ya da sevdikleri için duyduklar› endiflenin de etkisi büyüktür. Türkiye’nin
1974’te K›br›s’›n kuzeyine düzenledi¤i harekât Yunanl› göçmenlerin ve ikinci neslin, ABD’nin Türkiye ve Yunanistan’a yönelik d›fl politikas›n› etkilemek amac›yla
örgütlenmesine yol açm›flt›r (Ibid: 57). Bu örgütlenmede, daha önceden kurulmufl
göçmen dayan›flma dernekleri ve yay›n organlar›n›n ve ABD’deki Yunan Ortodoks Baflpiskoposlu¤u’nun yan› s›ra Yunan hükümet temsilcilerinin faaliyetleri de
önemli rol oynam›flt›r.
Göçmen örgütleri, göçmenlerin ABD’ye aidiyetlerini güçlendirme kampanyalar›n›n yan› s›ra, göçmenlerin Amerikan vatandafll›¤›na geçmeleri, oy vermek için kay›t olmalar› ve mali kaynak toplamalar› yönünde de kampanyalar yürütmüfllerdir
(Ibid: 70). Önce yerel siyasetçilere ve onlar arac›l›¤›yla Demokrat Parti’nin ulusal
düzeydeki siyasetçilerine ulafl›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra göçmen dernekleri lobi faaliyetlerine giriflmifllerdir (Ibid: 66). Bu faaliyetlere liderlik edenler a¤›rl›kl› olarak orta ya da üst s›n›f mensubu ikinci ve üçüncü nesillerdir. 1990’l› y›llara geldi¤imizde
bu giriflimlerin sonucu olarak “Yunan Lobisi” ortaya ç›km›fl ve bu lobi Türk-Amerikan ve Yunan-Amerikan iliflkilerinde önemli bileflenlerden biri hâline gelmifltir.
Yunanl› bir göçmenin o¤lu olan Michael Dukakis’in 1987 y›l›nda Amerikan baflkanl›k yar›fl›nda Demokrat Parti’den aday olmas›yla (Dukakis seçimleri kazanamam›fl olsa da) Yunan lobisi önemli bir dönüflümden geçmifl ve ABD’de ulusal düzeyde etkide bulunma hedefine, bu kampanyada aktif görev alarak, ulaflm›flt›r (Ibid:
67). Bugün tüm Yunan siyasi partilerinin ABD’de temsilcileri ve kollar› bulunmaktad›r ve Yunan iç siyasetindeki de¤ifliklikler ABD’deki Yunan toplulu¤una ve onlar›n Amerikan siyasal kurumlar›na kat›l›m›na do¤rudan etkide bulunmaktad›r.
Göç gönderen ülkenin politika ve kurumlar› ile göçmen örgütlenmesi ve a¤lar›n›n etkileflimine iliflkin bir di¤er örnek ABD’deki Meksikal› göçmenlerin deneyimleriyle ilgilidir. Michoacán Meksika’n›n orta bat›s›nda yer alan ve ABD’ye yo¤un olarak göç gönderen bir eyalettir. Buradaki yerel politikac›lar seçim kampanyalar› sürecinde ve sonras›nda ABD’deki göçmen Michoacán nüfusunu da dikkate
almak durumundad›rlar. fiikago’daki Michoacánl› göçmenler, Meksika ve Michoacán siyasetiyle yak›ndan ilgili olman›n ötesinde kurduklar› hemflehri dernekleri
ve Meksikal› siyasi partilerin fiikago’daki kollar› arac›l›¤›yla son y›llarda artan bir
flekilde Michoacán (yerel) ve Meksika (ulusal) siyasal hayat›n›n belirleyici unsurlar›ndan birine dönüflmektedirler. Dolay›s›yla, göçmenler göç gönderen ba¤lama sadece para havaleleri, göçmen dayan›flma a¤lar› ve devam eden göç ak›mlar› arac›l›¤›yla aktard›klar› sosyal etkilerle de¤il, siyaseten de etki etmektedirler. Göçmenlerin siyasal aktivizmi Meksika hükümetini de göçmenlerce kurulan ulus-ötesi a¤-
147
148
lar› ve hareketleri dikkate almaya itmektedir (Shütze, 2010: 2). Artan göçmen aktivizminin önemini gören Meksika federal hükümeti göçmenlerin Meksika siyasetine ulus-ötesi kat›l›m›na olanak veren bir program oluflturmufltur. Göçmenler proje gelifltirmekte ve Meksika yönetimi ile müzakerelere giriflerek belediye, eyalet
yönetimi ve federal hükümetin bu projeyi ne flekilde finanse edece¤ini belirlemektedirler. Bu program, altyap› infla projelerini, ö¤rencilere burs vermeyi hedefleyen
sosyal projeleri ve giriflimcileri desteklemeyi hedefleyen üretimle ba¤lant›l› projeleri kapsamaktad›r (Ibid: 4).
c) Göçmen Dayan›flma A¤lar›: Tilly’e göre göç edenler, göçmenler ya da haneler de¤il, birbirine farkl› türde toplumsal iliflkiler ve a¤larla ba¤l› insanlardan
oluflan topluluklard›r. A¤lar, göçmenlerin göç yolculu¤una haz›rlanmas› ve göç
alan ülkede yerleflmesine destek verirlerken, göçmenlerin bireysel faaliyetleri ve
kat›l›m› bu a¤lar› yeniden üreterek sürekli k›lar ve güçlendirirler. Göç sürecinde
a¤lar yeni biçimler alabilir ve farkl› yönlere do¤ru geliflebilirlerken, a¤lar›n kapsamlar› geniflleyip daralabilir (1990: 84-85).
Göçmen dayan›flma a¤lar› insanlar ve onlar› saran sosyo-kültürel çevreleri aras›ndaki iliflkiyi flekillendiren görünmez bir toplumsal sözleflme gibi bir ifllev görürler. Göçmen dayan›flma a¤lar› ekonomik kriz, iflsizlik, artan ›rkçl›k ve ayr›mc›l›k gibi de¤iflen durumlarda göçmenin düflmesini engelleyen bir güvenlik ve destek a¤› vazifesi görebilirler. Ortak de¤erler ve deneyimler göçmen toplulu¤unun
mensuplar›n›, kültürel norm ve kimliklerini yeni ba¤lamda yeniden üretmeye itebilir ve göçmenler aras› dayan›flmay› güçlendirebilirler.
Göçmen dayan›flma a¤lar› arac›l›¤›yla göç alan ve gönderen ba¤lamlar aras›nda
insan, sembol ve maddi kaynaklar›n ak›fl› sürer. Göçmenler ülke ve ailelerine para
havalelerinin yan› s›ra yeni bak›fl aç›lar› ve davran›fl kal›plar›, kimlikle ba¤lant›l›, etnik ya da dinî semboller ve sosyal sermaye gibi “sosyal havaleler” de gönderirler
(Levitt, 2001: 54). Sosyal ve kültürel kaynaklar ve deneyimler sosyal havalenin temel hammaddeleridirler. Sosyal havaleleri aktaran dayan›flma a¤lar› birbirine s›k› ve
yo¤un bir flekilde ba¤l› a¤lard›r. Sosyal havaleler ulus-ötesi göçün yerel düzeyde
yaratt›¤› sosyo-kültürel dönüflümü anlamam›z ve analiz etmemizi sa¤lamaktad›rlar.
Göçmen topluluklar› sadece insani sermaye ve kaynaklar› göç alan ülkeye tafl›mazlar, ayn› zamanda yeni ortama, yeni göçmen dayan›flma a¤›na ba¤l› olarak yeni bir sosyal sermaye ve kaynak olufltururlar (Yans-McLaughlin, 1990: 12). Kaynak
seferberli¤i kuram›n›n bir kolu olan toplumsal a¤larla ilgili toplumsal hareket kuram›, örgütler ile aktivist birey ve gruplardan oluflan a¤lar›n siyasal eylemlerinde
kaynaklar›n rolünün alt›n› çizmektedir (Pilati, 2010: 47). Göçmen dayan›flma dernekleri ve a¤lar› aç›s›ndan sosyal sermaye, ba¤lay›c› sermaye ve köprü kurucu sermaye olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Ba¤lay›c› sermaye, göçmen a¤› içerisinde bireyleri ve gruplar› birbirine ba¤larken, köprü kurucu sermaye, göçmen dayan›flma a¤›n› hem göç alan topluma hem de ulus-ötesi a¤lara ba¤lamaktad›r (Horta ve di¤erleri, 2008: 167). Göçmen dayan›flma a¤lar›n›n ve iliflkilerinin daha yo¤un oldu¤u
ba¤lamlarda göçmenlerin siyasi kat›l›m›n›n da daha yüksek oldu¤u gözlemlenmektedir. Göçmen toplulu¤unun örgütsel yap›s›, üye örgütlerin say›s›, üyelik düzeyi ve faaliyetlerin çeflitlili¤i göçmen toplulu¤unca üretilen sosyal sermaye oran›n› etkiler ve belli kolektif hedeflerin gerçeklefltirilmesini sa¤lar (Ibid: 168). Göçmen a¤lar›ndaki güven sosyal sermayeye dönüflmekte, sosyal sermaye ise siyasal
kat›l›m›n kap›s›n› aralamaktad›r. Di¤er örgütlerle daha fazla ba¤lant›s› olan örgütler ve yap›lanmalar genellikle en büyük, en iyi donan›ml› ve en fazla kayna¤a sahip olan örgütler ve a¤lar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Ibid: 199).
149
Göçmen dayan›flma a¤lar›nda sosyal sermaye ve kaynak oluflumunu etkileyen
SIRA S‹ZDEetmen ve koflullar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
4
ULUS-ÖTES‹ TOPLUMSAL HAREKETLER D Ü fi Ü N E L ‹ M
20. yüzy›l›n son çeyre¤inde tabandan örgütlenen toplumsal etkileflimin s›n›rlar› tarihte olmad›¤› ölçüde genifllemifltir. Birden fazla ulus-devleti etkileyen
S O R U bu ulus-ötesi ba¤lant›lar genellikle insan hareketlili¤i ile ortaya ç›kmaktad›r (Guarnizo, Portes
ve Haller, 2003: 1211-12). 1990’l› y›llardan itibaren ulus-ötesi küresel a¤lar ve topD‹KKAT
lumsal hareketler “küresel sosyal adalet” mücadelesinin bafl aktörleri haline gelmekte ve bu alanda ulus-devletin hakimiyetine ve belirleyici rolüne meydan okuSIRA S‹ZDE
maktad›rlar (Milani ve Laniado, 2007: 10).
Küreselleflme, bir yandan yeni aktörlerin ve pratiklerin ortaya ç›kmas›na olanak
tan›rken, di¤er yandan ekonomik alanda küresel düzeyde bir entegrasyon sa¤laAMAÇLARIMIZ
maktad›r. Böylece kendisine alternatif teflkil edebilecek ya da farkl› küreselleflme
yollar› önerebilecek ulus-ötesi aktör ve toplumsal hareketlere zemin haz›rlamakta
ve yeni ifade kanallar› sa¤lamak suretiyle olanaklar sunmaktad›r.
ideK ‹ T Neoliberal
A P
oloji ile beslenen yukar›dan küreselleflme, emek piyasas›n› yeniden ve küresel ölçekte oluflturarak nüfuz ve etki alan›n› geniflletmektedir. Bu durum yukar›dan küreselleflmeyi, küreselleflme karfl›t› hareket ve mücadelere karfl›T Edaha
aç›k ve savunLEV‹ZYON
mas›z hâle getirmektedir. Haberleflme ve ulafl›m alan›ndaki yeni teknolojik geliflmeler ulus-ötesi aktörlerin devlet s›n›rlar› ötesinde örgütlenmesini kolaylaflt›r›rken,
bu alanlar›n devlet taraf›ndan denetimini zorlaflt›rmaktad›r. Dolay›s›yla küresellefl‹ N T E R N E T ve örgütme, yeniden yap›lanma sürecine girmifl olan küresel emek hareketlerine
lerine mücadelelerini küresel düzeyde sürdürme etkisi ve olana¤› sunar (Munck,
2002: 27). Afla¤›dan küreselleflme ba¤lam›nda ortaya ç›kan “yeni” toplumsal hareketler, parti siyasetinden ba¤›ms›z bir flekilde ve sivil toplumu devletin önünde tutarak örgütlenirler, iktidar› “yayg›n ve ço¤ul” bir fley olarak yeniden tan›mlarlar
(Ibid: 36).
S O R U
D‹KKAT
Küreselleflme farkl› birimler
ve düzeylerde
incelenebilecek çok boyutlu
SIRA S‹ZDE
bir olgudur. Yukar›dan
küreselleflme ya da
neoliberal küreselleflme;
Bretton WoodsAMAÇLARIMIZ
kurumlar›
gibi küresel ekonomik
aktörlerin, çok-uluslu
flirketlerin, k›sacas› küresel
sermayenin ve yönetici
K ‹ T A P
seçkinlerin, kapitalist
pazarlar›n genifllemesi ve
küreselleflmenin kendi
ç›karlar› do¤rultusunda
L E V ‹ ZveY O N
ilerlemesi içinT Efaaliyet
stratejilerini koordine
etmeleri olarak
tan›mlanabilir. Afla¤›dan
küreselleflme ise, ekonomik
‹ Nonun
TERNET
küreselleflme ve
beraberinde getirdi¤i ya da
derinlefltirdi¤i eflitsizliklere
direnen insanlar›n,
örgütlerin, oluflumlar›n ve
hareketlerin iliflkileri,
etkileflimleri ve mücadeleleri
bütünüdür.
N N
Resim 6.3
Afla¤›dan
küreselleflmenin
küresel dayan›flma,
tabandan
örgütlenme ve
farkl› örgütlenme
ve toplumsal
hareketler
aras›ndaki
etkileflim sonucu
oluflumu.
150
Yönetiflim: Yeni kamu
yönetimi anlay›fl›na göre
yönetiflim kavram› devlet
merkezli bir yönetim yerine
toplum merkezli bir yönetimi
öngörmektedir. Yönetiflim
kavram› farkl› düzeylerdeki
(yerel, ulusal, bölgesel,
küresel) farkl› kurum ve
aktörleri (devlet kurumlar›,
özel kurumlar, sivil toplum
kurulufllar›, yerel, bölgesel
ve uluslararas› aktörler)
yönetime katmak anlam›na
gelmektedir (Palab›y›k,
2004: 63). Yönetiflim bir
toplumda ya da siyasal
sistemdeki bütün aktörlerin
etkileflimi, ortak çabalar›n›n
koordine edilmesi ve yönetim
sürecinde pay ve etki sahibi
olmalar› olarak da
tan›mlanabilir (Özer, 2006:
60).
Hem ulusal hem küresel düzeydeki demokrasi aç›¤›, eflitsizlikler ve ayr›mc›l›klar, ulus-ötesi toplumsal hareketlerin taban›n› ve etki alan›n› geniflletmesine yol
açmaktad›r. Bu hareketler sadece süregelen ve yeni ortaya ç›kan sorun ve eflitsizlikleri dünyan›n gündemine tafl›makla kalmamakta, yerel, ulusal ve küresel düzeyde dönüflümün tetikleyicisi ve parças› olmay› hedeflemektedirler. “Siyasal alan”›n
s›n›rlar›n›n yeniden tan›mland›¤› bu süreçte ulus-ötesi toplumsal hareketler adaletin “siyasal” içinde tan›mlanmas›n›n önemine ve adaletin kural ve ilkelerinin belirlenmesinin gere¤ine vurgu yapmakta, dünya siyasetinde yeni normlar›n ve yönetiflim flekillerinin oluflmas› için mücadele vermektedirler (Milani ve Laniado, 2007:
15).
Afla¤›dan ulus-ötesileflme ulus-devletin s›n›rlad›¤› siyasal alanda kendilerini ifade etme olanaklar›ndan d›fllanm›fl birey ve gruplar için siyasal kat›l›m ve eyleyicilik olanaklar› sunar. Ancak bu, yeni aktörlerin mevcut küresel kurallar ve normlar› tamamen ortadan kald›rmas› ya da onlar› meflrulaflt›ran mevcut eflitsizlikleri sona erdirmesi anlam›na gelmez (Evans, 2000: 230). Yine de bu hareketler, mevcut
düzendeki eflitsizliklere meydan okuyarak yerel ve küresel düzeyde etkide bulunabilirler. Neredeyse bir slogan haline gelmifl “küresel düflün yerel düzeyde hareket et” anlay›fl›n› tersine çevirerek “yerel düflün küresel düzeyde hareket et” anlay›fl›n› benimseyen bu hareketler, yerel düzeyde ortaya ç›kan sorunlara ulus-ötesi
düzeyde örgütlenerek ve kampanyalar düzenleyerek çözüm bulmaya çal›fl›rlar
(Ibid: 231).
Yatay olarak örgütlenen ulus-ötesi toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl› dikey ve
hiyerarflik olarak örgütlenen uluslararas› kurum ve yap›larla çeliflmektedir. Bunun
da ötesinde bu toplumsal hareketler ulus-devletin egemenlik alan›n› ve dünya siyasetindeki yeri ve konumunu tart›flmaya açmaktad›rlar. Bu aç›dan siyasal alan›n
kamusaldan özele, ulusaldan ulus-ötesine ve ulus-devletin tekelinden devlet d›fl›
aktörlere kaymakta oldu¤unu söylemek mümkündür (Milani ve Laniado, 2007:
14). Uluslararas› örgütlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda ulus-ötesi toplumsal hareketlerin s›n›rlar›n›n ve yap›lar›n›n kat› olmad›¤› gözlemlenebilir. Gücü ve yetkiyi kendinde
toplayan bir liderlik modeli yerine, liderli¤i yayarak gücü ve yetkiyi da¤›tan yeni
bir siyaset etme biçimi tercih edilmektedir. Kimlik, bu siyaset etme biçiminde
anahtar bir rol oynamakta, hem eylemlere anlam ve yön veren hem de hareketin
mensuplar›n›n harekete ba¤l›l›¤›n› art›ran bir etken olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r
(Ibid: 23-4).
Ulus-ötesi toplumsal hareketler kendilerini oluflturan aktör ve gruplar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda daha heterojen, çoklu-kimlikli ve çok daha ak›flkan bir yap› ortaya koymaktad›r (Ibid: 11). Bu yap›da örgütler, harekete kaynak, üye, fikir, eylemler için strateji ve taktik sa¤lamak suretiyle hareketi sürekli k›lmakta, eylemlerin kolektif olmas› için kat›l›m› yönlendirmekte, yeni de¤erler ve normlar konusunda kat›l›mc›lar› e¤itmekte ve bilgilendirmekte, yerel, ulusal ve küresel aras›ndaki ba¤lar›n oluflmas›nda anahtar rol oynamaktad›rlar (Ibid: 12). Bu yap›lanmada bilginin üretimi ve paylafl›m› hem kat›l›mc›lar› özgürlefltirici hem de toplumsal hareketi -dayan›flma ve iflbirli¤ini beslemek suretiyle- güçlendirici bir iflleve
sahiptir.
Sermayenin
küreselleflmesinde kilit rol
oynayan çok-uluslu
flirketlerin, küresel medyan›n
ve ulus-üstü siyasal
oluflumlar›n sahip olduklar›
siyasal güç ve ekonomik
kaynaklarla farkl›
toplumlara, siyasal ve
ekonomik sistemlere etki
etmesi, yerel ve küresel
düzeyde süreçleri harekete
geçirerek ulus-ötesi
süreçleri yukar›dan yönetme
ve flekillendirme olanaklar›n›
kullanmalar› yukar›dan
ulus-ötesileflme olarak
tan›mlanabilir. Afla¤›dan
ulus-ötesileflme ulus-ötesi
alanda merkezileflme
giriflimlerine direnen, yerel
ve tabandan örgütlenen
aktör, hareket, a¤, süreç ve
pratiklerden oluflmaktad›r
(Guarnizo ve Smith, 1998:
3). Afla¤›dan ulusötesileflmede çevre, insan
haklar›, emekçi haklar›,
demokrasi alanlar›nda
mücadele eden sivil toplum
kurulufllar› ve toplumsal
hareketler ile göçmenler
önemli bir yere sahiptir.
ULUS-ÖTES‹ GÖÇ VE GÖÇMENLER‹N ULUS-ÖTES‹
AKT‹V‹ZM‹
Portes ve di¤erleri, ulus-ötesi göçün ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel olmak
üzere üç kategoride incelenebilece¤ini vurgulamaktad›rlar (1999: 221). Bu üç kategoride kurumsallaflma düzeyinin yüksek ya da düflük olmas›na göre farkl› türde
kurumsallaflmalar ortaya ç›kabilir. Levitt ve di¤erleri bu üç kategoriye dördüncü bir
kategori daha eklemektedirler: dinî ulus-ötesilik (2003: 567). Levitt’in ABD’nin
Boston flehrindeki “ulus-ötesi köy” olarak tan›mlad›¤› Miraflores köyünden gelen
Dominikli göçmenler hakk›ndaki araflt›rmas›, ulus-ötesi göçmen topluluklar›n›n
kurumsal ve kurumsal olmayan ba¤lamlardaki gündelik dinî pratiklerinin göç alan
ve gönderen ülke ve süreçleri birbirine ba¤lad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Levitt bu
çal›flmas›yla ayr›ca, afla¤›dan ve yukar›dan ulus-ötesileflme düzeyleri aras›nda ara
ya da orta bir düzeyin daha var oldu¤unu da göstermektedir (2001: 6).
Aç›kt›r ki günümüzde ulus-ötesi göç tüm göçmenlere uygulanabilecek genel
bir paradigma de¤ildir (Armbruster, 2002: 17). Ayr›ca, ulus-ötesi göçmenler ulusötesi alana farkl› düzeyde ve farkl› yo¤unlukta kat›lmaktad›rlar. Bir di¤er deyiflle,
göçmenler “kapsaml›” ya da “seçici” ulus-ötesi aktivizmi benimseyebilirler ve bu
seçici ulus-ötesilik sürekli ya da f›rsat buldukça gerçekleflebilir (Levitt ve di¤erleri,
2003: 570). Ulus-ötesi ba¤lar›n oluflmas›nda etkin olan göçmenlerin eyleyicili¤inin
en temel özelli¤i düzenli olmas›d›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1213). Ulusötesilik “dar”dan “genifl”e uzanan ulus-ötesilik türleri aras›nda kurumsallaflma derecesi, göçmen grubunun büyüklü¤ü ve etkinlik alanlar› ile ulus-ötesi alanda hareketlilik derecesine ba¤l› olarak farkl› flekillerde ortaya ç›kabilir (Itzigsohn, 1999:
317). Dar ulus-ötesilik beraberinde düzenli göçmen kat›l›m› ve hareketlili¤i ile
yüksek düzeyde kurumsallaflma gerektirirken, genifl ulus-ötesilik, göçmenlerin
ulus-ötesi faaliyetlere ara ara ve seçici bir flekilde kat›l›m› ve düflük düzeyde kurumsallaflma anlam›na gelmektedir (Ibid: 323).
Ulus-ötesilik göçmenlerin göç alan topluma entegrasyonu önünde bir engel
oluflturmaz, entegrasyon ve ulus-ötesi kat›l›m ayn› anda ve göçmenlerin hayatta
kalma stratejilerine ba¤l› olarak farkl› oranlarda gerçekleflebilir (Levitt ve di¤erleri,
2003: 571). Ulus-ötesi aktivizm göçmenlerin hem göç gönderen topluma karfl› duyduklar› sorumluluklar›n› yerine getirmelerini ve aidiyetlerini sürdürmelerini sa¤layan hem de göç alan topluma entegrasyonunu, aktif kat›l›m›n› ve -maddi yard›mlar, yat›r›mlar, bilgi, deneyim ve yeni de¤erlerin aktar›m› ile- katk› yapma çabalar›n›
destekleyen yap›c› bir süreçtir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1239). Ayr›ca,
ulus-ötesi siyasal hareketler ve eylemler göçmenlere kendilerini ifade etme, haklar›n› arama ve özgürleflme kanallar›n› açar. Göçmenlerin ulus-ötesi alana ve hareketlere katl›m›n› üç aç›dan ele almak mümkündür. “Do¤rusal ulus-ötesilik” para
gönderme, göçmen a¤ ve dernekleri kurma gibi ulus-ötesi pratikler ve kat›l›m arac›l›¤›yla göçmenleri göç gönderen ba¤lama ba¤lar. “Kaynaklara ba¤›ml› ulus-ötesilik” göçmenlerin sahip olduklar› ve göç sürecinde edindikleri kaynaklar ölçüsünde ulus-ötesi faaliyetlere kat›lmalar› ve göç gönderen ba¤lamla ba¤lant› kurmalar›
durumudur. “Tepkisel ulus-ötesilik” ise göçmenlerin göç alan ülkede yaflad›klar›
d›fllay›c› ve olumsuz deneyimler sonucunda bu ülke toplumuna tepki duymas› ve
göç gönderen ülkeye yönelmeleri durumudur (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo,
2005: 899).
151
152
Göç alan ve gönderen ülkelerin politikalar›, yasal-kurumsal yap›lar› ve faaliyetleri ulus-ötesi ba¤lar›n örülmesinde önemli roller oynarlar. Göç gönderen devletlerin ne ölçüde göçmenlerin hayat›na müdahil oldu¤u ve göç alan ülkenin yasalkurumsal yap›s›n›n göçmenleri ve onlar›n a¤ ve kurumlar›n› entegre etmeye ne ölçüde aç›k oldu¤u, ulus-ötesi aktivizmi engelleme ya da kolaylaflt›rma yönünde etkide bulunur. Ancak göçmenlerin ulus-ötesi aktivizmi ulus-devletler taraf›ndan
ulusun istikrar›na ve devletin egemenli¤ine bir tehdit olarak alg›lanmaktad›r (Wimmer ve Glick-Schiller, 2003: 589). Ulus-ötesi göçmenler kat› bir flekilde tan›mlanm›fl aidiyet ve kimlik kategorilerine ve vatandafll›k rejimlerine meydan okumaktad›rlar. Çifte vatandafll›k rejiminin devletler taraf›ndan kabul görmesi göçmenlerin
birden fazla devlete aidiyet duyma durumunu ortaya ç›karmaktad›r. Bunun da ötesinde, ulus-ötesi siyasal, sosyo-kültürel ya da dinî örgütler, kurumlar ve a¤lar ulusötesi göçmen aktivizmininin yap›land›r›ld›¤› alanlar olarak ortaya ç›kmakta ve göçmen aktivizmi için yeni alanlar açmaktad›rlar. Bu nedenle, ulus-ötesi göçmen aktivizmini s›n›rlamay› hedefleyen politikalar›n uzun vadede baflar›s›z olmas› kaç›n›lmaz görünmektedir. Portes’in de ifade etti¤i gibi, ulus-ötesilik kaplan› kafesinden
ç›km›flt›r ve çok-uluslu seçkinlerin ve ulusal hükümetlerin onun arkas›ndan kap›y›
kapamalar› nafile bir çabad›r (1997: 20).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
GöçmenlerinSIRA
ulus-ötesi
S‹ZDE alana kat›l›m flekilleri nelerdir?
ULUSLARARASI GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLERDEN
ÖRNEKLER
Göçmen siyasal aktivizmi seçimlerde oy kullanman›n ötesinde siyasal seferberlik,
S O R U
protestolar, ulus-ötesi
siyasal çaba ve faaliyetler gibi “siyasal”› yeniden tan›mlayan
faaliyetleri içermektedir (Gutiérrez, 2010: 35). Afla¤›da farkl› flekillerde örgütlenen
ve farkl› flekillerde
D ‹ K K A T eylemselliklerini ortaya koyan göçmen topluluklar›n›n toplumsal hareketlerinden örnekler sunulmaktad›r.
“Bizsiz Bir Gün” eylemi: 1 Mart 2011 tarihinde Avrupa’n›n farkl› flehirlerinde
SIRA S‹ZDE
göçmenlerin Avrupa’ya yapt›¤› katk›y› görünür k›lmak ad›na “Bizsiz 24 Saat” eylemi yap›lm›flt›r. Eylemlere farkl› ifl kollar›nda çal›flan göçmenlerin yan› s›ra göçmenlere destekAMAÇLARIMIZ
olmak amac›yla birçok sivil toplum kuruluflu da kat›lm›flt›r. 1 Mart tarihinin seçilmesi tesadüfi de¤ildir. 1 Mart 2005’te Fransa’da “Yabanc›lar›n girifl, oturma ve iltica hakk› alabilme yasas›” yürürlü¤e girmifltir. Bu yasa göçmenli¤i, sadeK ‹ kriterler
T A P
ce ekonomik
ölçütünde kabul edilebilir bir fley olarak tan›mlad›¤›ndan,
“göçmensiz bir gün”ün düzenlenmesine zemin haz›rlam›flt›r. Eylem 2010 y›l›nda ‹spanya, ‹talya ve Yunanistan’a ve di¤er Avrupa ülkelerine ulaflarak ulus-ötesi bir
T E L E niteli¤i
V ‹ Z Y O N kazanm›flt›r. Bu bir gün süresince eyleme kat›lan göçmen ve
göçmen grevi
STK’lar herkesi çal›flmamaya ve tüketimini durdurmaya davet etmekte, böylece
göçmenlerin toplumlar›n süreklili¤i ve refah›na yapt›¤› önemli katk›y› vurgulamay› amaçlamaktad›r (http://www.la-journee-sans-immigres.org/).
N N
‹NTERNET
153
Resim 6.4
‹talya’n›n Bologna
flehrindeki göçmen
iflçiler ‹talyan
toplumuna
yapt›klar› katk›n›n
alt›n› çizmek için
“Bizsiz Bir Gün”
Eyleminde, 10 Mart
2010. Foto¤raf:
Giorgio
Benvenuti/EPA
1 Mart’ta düzenlenen göçmen protestolar› sadece Avrupa ile s›n›rl› de¤ildir.
2006’dan beri ABD’nin farkl› flehirlerinde düzenlenen yürüyüfller ve grevler de
göçmenlerin varl›klar›n› ve katk›lar›n› görünür k›lmay› hedeflemektedir. 1 Mart
2011’de ABD’nin 50 flehrinde a¤›rl›kl› olarak Latin Amerikal› göçmenlerin kat›l›m›yla yürüyüfller düzenlenmifltir. fiikago’da 300,000 kadar göçmen “Bugün yürüyoruz, yar›n oy kullanaca¤›z.” slogan›yla yürümüfltür (Hamilton, 2011). Kat›l›m her
flehirde yüksek olmasa da bu eylem, göçmen örgütlenmesi aç›s›ndan önemli bir
ad›md›r.
Göçmen haklar› ve göç yasas› protestosu için yürüyüfl: ABD’nin Latin
Amerika’ya yapt›¤› ekonomik ve siyasi müdaheleler ABD’ye göçü tetikleyici yönde bir rol oynam›flt›r. Latin Amerikal› göçmenler a¤›rl›kl› olarak Kaliforniya, Teksas, Arizona ve New Mexico eyaletlerinde yerleflmifl ve buralarda yo¤un göçmen
dayan›flma a¤lar›n›n kurulmas›na öncülük etmifllerdir. Aile ve hemflehrilik ba¤lar›
üzerinden örgütlenen dernekler göçmenlerin toplumsal hayat›nda ve varolufl stratejilerinde önemli roller oynamaktad›rlar. Farkl› türde eflitsizlik ve ayr›mc›l›klarla
karfl›laflan Latin Amerikal› göçmenler dernekler ve a¤lar arac›l›¤›yla örgütlenerek
taleplerini daha yüksek sesle ifade etmeye bafllam›fllard›r. Göçmen iflçilerin kitlesel hareketi, ABD’deki dura¤anlaflan ve sessizleflen iflçi hareketi aç›s›ndan önemli
bir hareketlenmeyi temsil etmektedir. Bu hareketin bir sendikal yap› içerisinde olmaks›z›n, ABD’deki iki siyasi partiden (Cumhuriyetçi ve Demokrat Parti) ba¤›ms›z
bir flekilde yatay örgütlenme modeliyle örgütlenmesi de eme¤in örgütlenmesi aç›s›ndan önemli bir yenilik ve katk›d›r (Petras, 2006).
25 Mart-21 May›s 2006 tarihlerinde ABD’nin 100 flehrinde 5 milyona yak›n göçmen iflçi ve onlar›n destekçileri yürüyüfller ve gösteriler düzenlemifltir. Bu ABD tarihindeki en büyük ve en genifl kat›l›ml› gösteridir. Bu büyük çapl› gösterinin arka
plan›na bak›ld›¤›nda Meksika, Orta Amerika ve Karayip kökenli göçmenlerin deneyimleri, karfl›laflt›klar› ayr›mc›l›klar ve katlanmak zorunda olduklar› sömürülerin
onlar› eyleme sevketti¤i söylenebilir. Ancak bu eylemin en temel hedefi, Amerikan
Kongresi’ndeki düzensiz göçmen iflçileri suçlu kategorisine sokan, yeni ve eski
göçmen iflçiler aras›nda bir ayr›m yaratan yasa tasar›s›n›n geçmesini engellemekti.
154
Göçmen örgütleri ise tüm göçmenlerin düzenli hale getirilmesini talep etmifllerdir.
Orta s›n›flara mensup göçmenlerin denetimindeki göçmen örgütleri ve sendikalar
kanal›yla bu taleplerini seslendiremeyen göçmenler, büyük çapl› bir gösteriyle seslerini duyurmaya karar vermifllerdir (Petras, 2006).
1 May›s 2010’da tüm ABD eyaletlerinde, Arizona’da “yasa d›fl› göç”ü durdurmak
ad›na kabul edilen yeni göç yasas› da protesto edilmifltir. Yeni göç yasas› yabanc›lar›n, polisin “yasa d›fl› göçmen” olduklar›ndan flüphelenmesi durumunda göstermek üzere, kimlik ve kay›t belgelerini yanlar›nda tafl›malar›n› flart koflmaktayd›. Bu
yasa karfl›t› çevrelerin, bunun göçmenlere yönelik ayr›mc›l›¤› art›raca¤› uyar›s›nda
bulunmalar› etkili olmufl ve yasada yap›lan bir de¤ifliklikle polisin, göçmenleri sadece hukukun ve düzenin sa¤lanmas› uygulamas›yla ba¤lant›l› olarak durdurabilece¤i karara ba¤lanm›flt›r. Ancak bu de¤ifliklik bile göçmen protestolar›n› azaltmam›flt›r (Hamilton, 2011).
Göçün kad›nlaflmas›na karfl› kampanya ve protestolar: Singapur’da s›n›rl›
göçmen aktivizmi sendikalar›, dinî kurumlar› ve yabanc› devlet temsilciliklerini
göçmen haklar›n›n korunmas› için daha yo¤un bir çaba içine girmeye itmifltir. Kad›n göçmen iflçiler bu çaban›n odak noktas›n› oluflturmaktad›r. Bunda 90’l› y›llarda
göçmen bak›c› ve temizlik iflçisi kad›nlar›n say›lar›n›n h›zla artmas›n›n ve kad›n
göçmenlerin karfl›laflt›klar› fliddet ve ayr›mc›l›¤›n rolü büyüktür. 1995 y›l›nda Singapur’da çal›flan Flor Contemplacion isimli Filipinli kad›n temizlik iflçisinin tutuklanmas› ve idam›n› izleyen süreç bu yöndeki çabalar› daha da yo¤unlaflt›rm›flt›r. Özellikle Katolik Kilisesi bu yönde çaba gösteren en aktif aktörlerden biri haline gelmifltir. 2001 y›l›nda 19 yafl›ndaki Endonezyal› bir göçmen kad›n iflçinin iflvereni taraf›ndan dövülerek öldürülmesi Singapur bas›n›nda genifl yer bulmufl ve bu olay, göçmen kad›n emekçilerin haklar›n›n korunmas› ve onlara iyi muamele edilmesi için
fark›ndal›k yaratmak amac›yla kampanyalar yürüten, Çal›flma Komitesi isimli hareketin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (Lyons, 2006: 7-8). Bu komitenin faaliyetleri göçün kad›nlaflmas›na yol açan yerel, bölgesel ve küresel söylemlerden oldukça
etkilenmektedir. Ancak bu ilgi söylem düzeyinde kalmakta, uluslararas› STK ve örgütlerle yeterli düzeyde ba¤lant› kurulamamaktad›r.
Resim 6.5
Göçmen iflçiler Dünya
Kad›nlar Günü s›ras›nda
Lübnan’›n baflkenti
Beyrut’ ta düzenlenen
gösterilerde göçmen
bak›c›lar›n ve temizlik
iflçilerinin haklar›n›
savunan bir poster
tafl›rlarken, 8 Mart 2009.
Posterde “Yemek piflirmek,
temizlik yapmak ve
bak›c›l›k bir ifltir.”
yazmaktad›r. Foto¤raf:
REUTERS
155
Göçmen ayaklanmalar›: 2000 y›l›nda 19 yafl›ndaki Cezayir kökenli Ryad
Hamlaoui’nin bir polis taraf›ndan Fransa’n›n kuzeyindeki Lille flehrinde öldürülmesi, göçmenlerin Lille belediyesine do¤ru yürüyüfle geçmesiyle bafllayan ve iki gün
süren göçmen ayaklanmalar›na yol açm›flt›r. Bu olay ve ayaklanmalar sadece Fransa’yla s›n›rl› kalmam›fl, benzer olaylar Avrupa’n›n di¤er ülke ve flehirlerinde de
göçmen ayaklanmalar› ve protestolar›na yol açm›flt›r. (Bousetta, 2001: 2). 1980 ve
90’larda Frans›z banliyölerindeki kargafla ve huzursuzluklar, 1991’de Belçika’n›n
Brüksel flehrinde, 2001’de ‹ngiltere’nin Bradford, Oldham ve Burnley flehirlerinde
ve 2005 y›l›nda Paris’in banliyölerinde bafllayan ve Fransa’da hayat› felç eden göçmenlerin kar›flt›¤› fliddet eylemleri, koflullar de¤iflmezse gelecekte de bu ayaklanmalar›n devam edebilece¤ini göstermektedir.
Bu ayaklanmalar› ve protestolar›, göçmenlere yönelik ayr›mc›l›k ve fliddet olaylar›na anl›k tepkiler olarak yorumlamak güçtür. 70’lerin ortalar›na dek göçmen
eme¤ine ihtiyaç duyan ve onlar› davet eden sanayileflmifl ülkelerin sanayileflme
sonras› bir safhaya geçifli ve ekonomilerinde hizmet sektörünün a¤›rl›k kazanmas›yla göçmen eme¤inin marjinalleflmesi, göçmenlerin çöküntü alanlar›nda yaln›zlaflt›r›lm›fl bir flekilde yaflamas› ve vatandafll›k haklar› ve siyasal süreçlere kat›l›mlar›n›n önündeki engeller, göçmenlerin yaflad›klar› flehirlerde örgütlenmesi ve siyasal kat›l›m derecelerini belirleyen etmenler aras›nda say›labilir (Ibid: 2). Özellikle
Müslüman göçmenler, flehirlerin çeperlerindeki yal›t›lm›fl mahalleleriyle, okullar›yla ve gündelik soysal hayatlar›yla toplumsal ve siyasal hayat›n merkezinden daha
da d›flar›ya itilmektedir (Kaya, 2008: 53). Bu da göçmenleri bir yandan etnisite, din,
dil gibi -onlar› göç alan toplumdan farkl› k›lan- kimliklerinin siyasetine yönlendirirken, özellikle gençleri, kendilerini ancak fliddete baflvurarak görünür k›laca¤›n›
bildikleri eylem, gösteri ve ayaklanmalara itmektedir.
Göçmenlerin açl›k grevi: Yunanistan’›n Atina ve Selanik flehirlerinde eflit
sosyal ve siyasal haklar ve süresiz oturma izni için mücadele veren ço¤unlu¤u Kuzey Afrikal› olan 300 göçmen, 25 Ocak 2011 tarihinde bafllad›klar› ve 6 hafta süren açl›k grevlerini Yunan hükümeti ile yapt›klar› anlaflma ile sona erdirmifllerdir.
Her ne kadar hükümet göçmenlerin süresiz oturma izni talebini kabul etmeyerek
geçici oturma izni vermeye raz› olduysa
da göçmenler bu uzlaflmay› bir zafer olarak alg›lam›fllard›r. Uzun y›llard›r Yunanistan’da yafl›yor ve çal›fl›yor olmalar›na
ra¤men, “yasa d›fl› göçmen” olarak görülen göçmenlere, Yunan hükümetinin geçici de olsa oturma izni vermesi göçmenler aç›s›ndan önemli bir baflar›d›r. Eyleme destek veren STK’lar ve hareketler
de açl›k grevinin duyurulmas› için internet üzerinden, özellikle sosyal paylafl›m
siteleri ve bloglar üzerinden, grevle ilgili
geliflmeleri ve görüntüleri paylaflarak,
Yunan hükümetini hedef alan protestolar›n destekçilerini art›rmaya ve uluslararas› kamuoyunun ilgisini bu konuya çekmeye gayret göstermifllerdir. Göçmenlere ve s›¤›nmac›lara muamelesi nedeniyle
Resim 6.6
Yunanistan’da
açl›k grevi yapan
göçmenler
hastaneye
götürülürlerken,
1 Mart 2011.
156
elefltirilen Yunan hükümeti, açl›k grevi görüntülerinin Avrupa ve dünya kamuoyuna yans›mas› nedeniyle bask› alt›nda kalm›flt›r. Dolay›s›yla grevin sona ermesi Yunan hükümeti aç›s›ndan da rahatlat›c› olsa da bu, bu alanda Yunan hükümetine yöneltilen elefltirilerin sona erece¤i anlam›na gelmemektedir (http://gocmendayanisma.org; Smith, 2011; http://www.bbc.co.uk/news/ world-europe12694104).
Türkiye’den göçmenlerle dayan›flmaya bir örnek: 2010 y›l›nda kurulan
Göçmen Dayan›flma A¤›, Türkiye’deki göçmen bar›nma merkezlerinin kapat›lmas›, göçmenlerin maruz kald›klar› zorlu koflullar›n ve s›n›r d›fl› uygulamalar›n›n sona erdirilmesi için protestolar, kampanyalar ve toplant›lar düzenlemekte, Türkiye’de göç olgusuna iliflkin fark›ndal›k yarat›lmas› için bas›n, radyo ve internet üzerinden yay›nlar yapmakta ve Türkiye d›fl›ndaki dayan›flma a¤lar› ve STK’larla ba¤lant› içinde faaliyetlerini yürütmektedir. Henüz yeni bir oluflum olmas›na ra¤men
GDA’n›n dinamizmi ve eylemleri, yak›n gelecekte Türk toplumunda bu konuda bir
fak›ndal›k yaratmada önemli bir katk› sunaca¤›n›n ipuçlar›n› vermektedir
(http://www.gocmendayanisma.org/index.php/features).
Resim 6.7
Göçmen Dayan›flma A¤›
üyeleri, Kumkap›’daki
Yabanc›lar
“Misafirhanesi”nin
önünde bir eylem
s›ras›nda. Posterlerle
farkl› dillerde
göçmenlere “yaln›z
de¤ilsin” mesaj›
iletiliyor. Foto¤raf: DHA
Ulus-ötesi göçten ulus-ötesi toplumsal harekete: Alevilerin Türkiye’den Avrupa’ya göçü 1960’l› y›llarda Türkiye’nin Almanya’yla ve di¤er Bat› Avrupa ülkeleriyle yapt›¤› ikili anlaflmalar arac›l›¤›yla bafllam›flt›r. 1970’li y›llar›n sonunda ve 1980
darbesi sonras›nda Almanya ve Avrupa’ya s›¤›nan siyasi mülteciler aras›nda Aleviler de bulunmaktad›r. Göçün ilk aflamalar›nda Türkiye merkezli sol örgütlerin Almanya’daki kollar› içinde ve sol ideoloji etraf›nda örgütlenen Aleviler, Türkiye’de
Alevilere yönelik baz› sald›r›lar karfl›s›nda mensubu olduklar› sol örgütlerin sessiz
kalmas›n› protesto ederek bu örgütlerden ayr›lm›fllard›r. Türkiye’deki siyasi durumun yan› s›ra 80’li y›llarda Almanya’da Türklere yönelik ›rkç› sald›r›lar›n ortaya
ç›kmas›, buna tepki olarak ortaya ç›kan çok kültürlü politikalar›n ve ›rkç›l›k karfl›t› söylemin göçmen örgütlenmesi için uygun bir ortam sa¤lamas›, yine ayn› dö-
nemde dünyada sol politikalardan kimlik politikalar›na kay›fl ve bunun Almanya’daki siyasal ve toplumsal hareketler üzerindeki etkileri, Alevilerin kimlik konular›yla yak›ndan ilgilenmesini sa¤lam›flt›r. 90’l› y›llarda Türkiye’de meydana gelen
Sivas ve Gazi olaylar› da Alevileri Almanya’da Alevi kimli¤i etraf›nda örgütlenmeye itmifltir. Bu örgütlenme Almanya’ya s›n›rl› kalmam›fl ve Alevi kökenli göçmenleri, ikinci ve üçüncü nesillerin bulundu¤u di¤er Avrupa ülkelerindeki Alevi örgütlenmeleriyle ve ayn› zamanda Türkiye’deki Alevi hareketiyle ba¤lant›l› ve etkileflim
halinde çal›flmaya itmifltir.
Sökefeld, Almanya’daki Alevileri sadece diyasporik bir topluluk olarak tan›mlamak yerine, ulus-ötesi bir toplumsal hareket olarak tan›mlamaktad›r. Bu yap›lanman›n toplumsal hareket olarak adland›r›lmas›n›n nedenleri aras›nda; Alevi göçmenlerin ortak bir dava u¤runa harekete geçmesi, bu mücadele s›ras›nda bireylerden
toplumsal de¤iflimin aktörleri ve eyleyicilerine dönüflmeleri, Alevi diyasporas›n›n
üyeleri olarak bu örgütlenmeye farkl› düzey ve flekillerde farkl› a¤lar üzerinden kat›l›mlar›, eyleyicilikleri, nitelikleri ve deneyimleri say›labilir (2008: 250). 1989’da
Hamburg’da düzenlenen ve Alevi toplumsal hareketini kamusal alanda görünür k›lan Alevi Kültür Haftas›’ndan 2002 y›l›nda Avrupa Alevi Birlikleri Konfederasyonu’nun kurulufluna dek geçen süre zarf›nda ortaya birbiriyle ba¤lant›l›, ancak bazen
birbirine rakip olabilen, baz› durumlarda ise iflbirli¤ine giden çok sesli, renkli ve dinamik Alevi dernekleri ve a¤lar›ndan oluflan bir oluflum ç›km›flt›r. Bu süre boyunca
Alevi göçmenlerin; Türkiye’deki Alevi hareketini, gönderdikleri parasal ve sosyal havalelerle, cemevlerinin inflas› için kaynak sa¤lamak suretiyle, Türkiye’ye geri dönen
Alevi göçmenlerin aktivizmiyle (Özyürek 2009: 240) ve haberleflme ve ulafl›m teknolojisinin imkanlar›n› kullanarak yo¤un bir flekilde etkiledikleri görülmektedir.
Almanya’daki yasal-kurumsal ba¤lam›n göçmen örgütlenmesine sundu¤u olanaklar ölçüsünde örgütlenen Alevi hareketi, ayr›ca AB ba¤lam›n›n göçmen dinî örgütlerine sundu¤u yap›sal olanaklardan, desteklerden ve fonlardan da faydalanmaktad›r. AB ba¤lam› göçmen dinî örgütlerine, hak mücadelelerini ve taleplerini
evrensel insan haklar› ve vatandafll›k haklar› söylemini kullanarak ifade etme imkan›n› sunmaktad›r (Nuho¤lu-Soysal, 2000: 10). Alevi hareketi de kurumsallaflma çabalar›n› bu söylemi kullanarak AB kurum ve yap›lar›na yöneltmektedir.
GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE ‹LG‹L‹
ARAfiTIRMALARDA YEN‹ YÖNEL‹MLER
Martinello göçmenlerin siyasi kat›l›m› ve seferberli¤ine akademik ilginin giderek
artt›¤›n› belirtirken bu ilginin yeterince yo¤unlaflmad›¤› baz› alanlara ya da konunun farkl› boyutlar›na dikkatimizi çekmektedir. Bu alanlardan biri konunun toplumsal cinsiyet boyutudur ve kad›n ve erkek göçmenler aras›ndaki siyasete kat›l›m
düzey ve süreçlerindeki fark›n daha detayl› ve karfl›laflt›rmal› çal›flmalarla araflt›r›lmas›na ihtiyaç vard›r (2005: 15).
Araflt›rmalar kad›n ve erkek göçmenlerin göç alan ülke toplumuyla iliflkilerinde farkl›l›klar buludu¤unu ortaya koymaktad›r. Birbiriyle ba¤lant›l› süreçler olan
göçmen entegrasyonu ve göçmenlerin ulus-ötesi faaliyetleri ve ulus-ötesi alana kat›l›mlar› toplumsal cinsiyet yap›lar›nca etkilenen deneyimlerdir (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo, 2005: 895). Mevcut araflt›rmalar ve göç deneyimi göstermektedir ki
ulus-ötesi göçmen siyasetinin de yerel liderleri erkeklerdir. Kad›nlar, bu ulus-ötesi a¤lara ve hareketlere önemli katk›lar sunmalar›na, aileleri ve çevrelerindeki insanlar› harekete geçirerek hareket için kat›l›mc› ve maddi kaynak sa¤lamada
önemli rol oynamalar›na ra¤men, liderlik konumunda bulunmamaktad›rlar (Schüt-
157
158
ze, 2010: 7). Bunun nedenlerinin farkl› çal›flmalarla ortaya konmas›na ihtiyaç vard›r. Bat› Java (Endonezya)’da 1995, 1998 ve 2000 y›llar›nda iki köyde yap›lan alan
araflt›rmas›n›n bulgular›, kad›n göçündeki farkl› örüntülerin, göçmen dayan›flma
a¤lar›n› oluflturan farkl› grup ve aktörlerin, ve söz konusu sosyo-kültürel ba¤lamda bu farkl›l›klara iliflkin alg›lar›n, göçmen kad›nlar›n toplumsal hareketlere kat›l›m› ve siyasal aktivizmini belirleyici rol oynad›¤›n› ortaya koymaktad›r (Silvey,
2003: 149). Dolay›s›yla, göçmenlerin entegrasyon süreçlerini etkileyen s›n›f ve etnik-milli kökenin yan› s›ra toplumsal cinsiyet bilefleni de dikkate al›nmal›d›r (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo, 2005: 896).
Daha fazla araflt›rma gerektiren bir di¤er alan da din-göç iliflkisi ba¤lam›nda ortaya ç›kan toplumsal hareket, kat›l›m ve örgütlenme modelleridir. Din boyutu giderek artan bir flekilde göçmenlerin siyasal seferberli¤ini tetiklemektedir. Özellikle Müslüman göçmenlerin entegrasyon sürecinde, göç alan ülkenin din-devlet iliflkileri ve kurumsal yap›s›yla etkileflim süreci göçe dayal› toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl›yla ilgili yeni veriler ortaya koymaktad›r. Göçmenlerin ulus-ötesi siyasal
aktivizminin Avrupa’ya etkileri ve sonuçlar›, göçmen siyasal kat›l›m›nda din ve siyaset iliflkisi, internetin göçmen aktivistler taraf›ndan nas›l ve ne derece kullan›ld›¤› ve bunun örgütlenmede nas›l bir rol oynad›¤› gibi konular da daha kapsaml›
araflt›rma ve çal›flmalar› gerektiren konular aras›ndad›r (Martinello, 2005: 15-16).
159
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Uluslararas› göçe iliflkin kavram ve kategorileri
tan›mlamak.
II. Dünya Savafl›’ndan günümüze, içinde bulundu¤umuz ça¤ göç ça¤›d›r. Devletler aras› s›n›rlar›n afl›lmas›yla gerçekleflen uluslararas› göç bugün dünya üzerindeki her ülkeyi ilgilendiren küresel bir olgudur. Göç ça¤›nda ulus-ötesi göç,
göç gönderen ve alan ülkeleri göçmen a¤lar›, örgütleri ve birden fazla ba¤lamda yerleflik olan
göçmenlerin pratikleri arac›l›¤›yla birbirine ba¤lamaktad›r. Göçmen dayan›flma a¤lar› göçmenlerin göç yolculu¤una haz›rlanmas› ve göç alan
ülkede yerleflmesine destek vermekte, göçmenlerin faaliyetleri ve kat›l›m› ise bu a¤lar› yeniden
üreterek sürekli k›lmakta ve güçlendirmektedir.
Uluslararas› göçün s›n›r aflan ve toplumlar› yeniden flekillendiren dinamizmi, ulusal ve toplumsal s›n›rlar›, kavramlar› ve kategorileri sorgulamaya açan yap›s›, ulus-devletlere, vatandafll›k
rejimlerine, sosyal refah rejimlerine meydan okuyan s›n›r aflan özelli¤i ise onu güvenliklefltirme
politikalar›n›n hedefi yapmaktad›r. Güvenliklefltirme göç olgusunu, güvenli¤e yönelik tehdit olarak tan›mlanan bir sorun haline getirmektedir.
Günümüzde devletler ve uluslararas› örgütler
göçmenleri “yasal” ve “yasa d›fl›” göçmenler olarak iki ana kategoriye ay›rmakta ve düzensiz göçmenleri “yasa d›fl›” göçmen kategorisine yerlefltirmektedir. Düzensiz göç ve kad›n göçünün artmas›na ra¤men, göçmenler göç alan ülkelerde
hak mücadelelerinde ve örgütlenmede engellerle karfl›laflmaktad›rlar.
Küreselleflmeyle ba¤lant›l› olarak eme¤in küreselleflmesinin göç süreçlerine etkilerini aç›klamak.
Küreselleflme küresel bir emek piyasas›n›n temellerini atmaktad›r. Emek piyasalar›nda enformalleflme, ekonomik yap›lar›n ve küreselleflen
dünyada dönüflmekte olan ekonomilerin bir parças› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Büyüyen enformel emek piyasas› ise düzensiz göçmen eme¤ini
çekmekte ve istihdam etmektedir. Düzensiz göçmenler çal›flt›klar› ifllerde oldukça düflük ücretlere çok daha fazla riske girebilmekte ya da tehlikeli ifllerde çal›flabilmekte; bir sorun ç›kt›¤›nda
kolayl›kla s›n›r d›fl› edilebilmektedirler. Dolay›-
s›yla göç alan baz› ülke ekonomilerinde düzensiz
göçmen eme¤ine karfl› yo¤un bir talep ve yap›sal
bir ba¤›ml›l›k oluflmufltur. Ayr›ca küresel süreçler
ve neoliberal politikalar›n gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› eflitsizlik ve yoksullaflma giderek daha fazla kad›n›n göç etmesini tetiklemekte ve uluslararas› göçün kad›nlaflmas›na yol açmaktad›r.
N
AM A Ç
3
Göçmen haklar› mücadelesinin önemini tan›mlamak.
Göçmen haklar›n›n korunmas› aç›s›ndan en temel ilkeler ayr›mc›l›¤›n önlenmesi, eflitlik ve yasal olarak eflit düzeyde korunma haklar›d›r. Göçmen STK’lar› ya da göçmen yanl›s› hareketler,
Birleflmifl Milletler, Uluslararas› Af Örgütü, ‹nsan
Haklar› ‹zleme Örgütü gibi uluslararas› örgütler
göçmen haklar›n›n korunmas›n›n gerekti¤ini ifade etmekte, göçmenlerin meselelerinin çözümü
için fark›ndal›k yaratmaya çabalamaktad›r. Ancak göçmenler genellikle göç alan ülkenin vatandafll›¤›na sahip olmad›klar› için, haklar›na eriflmede ve yasal koruma flemsiyesi alt›na girmede
sorunlar yaflamakta, dolay›s›yla ayr›mc›l›¤a ve
haks›zl›¤a u¤ramaktad›rlar. Geleneksel iflçi hareketleri ve sendikalar da göçmen iflçilerin sorunlar›n› ve taleplerini dikkate almada etkisiz ve yetersiz kalmaktad›r. Yasal yollarla göç etmifl birçok göçmenin hukuki statüsü ve haklar› halen
tart›flma konusuyken, düzensiz göçmenlerin durumunun daha vahim oldu¤u aç›kt›r. Düzensiz
göçmenlerin ço¤u yoksulluk, toplumsal d›fllanma ve ayr›mc›l›k tehlikesiyle karfl› karfl›yad›r.
Göçmenlerin göç alan ve gönderen ülke ekonomilerine yapt›klar› katk›lar göz ard› edilirken,
göçmenler emek sömürüsü, ayr›mc›l›k ve hatta
›rkç› sald›r›lar gibi temel insan haklar›na ayk›r›
uygulamalara maruz kalmaktad›r. Bu nedenle,
göçmenlerin sahip oldu¤u haklar konusunda fark›ndal›k yarat›lmas›, göçmen haklar›n› ifllevsel
hale getirmek için hangi stratejilerin, örgütlenme
biçimlerinin ve mücadele yöntemlerinin kullan›labilece¤inin tüm boyutlar›yla tart›fl›lmas› ve uygulamaya konmas› büyük önem tafl›maktad›r.
160
N
AM A Ç
4
N
A M A Ç
5
Ulus-ötesi göçü ve göçmenlerin ulus-ötesi pratiklerini tan›mlayabilmek; ulus-ötesi göçün göç
alan ve gönderen ba¤lamlara etkilerini aç›klamak.
Yaflant›lar›n› ve faaliyetlerini devlet s›n›rlar› ötesinde sürdüren göçmenler ve ulus-ötesi göç, tabandan örgütlenen afla¤›dan ulus-ötesileflme süreçlerinin bir parças›d›r. Ulus-ötesi göç, göç gönderen ve alan ülkeleri göçmen a¤lar›, örgütleri
ve pratikleri arac›l›¤la birbirine ba¤lamaktad›r.
Ulus-ötesilik göçmenlerin göç alan topluma,
onun yasal-kurumsal yap› ve mekanizmalar›na
ve emek piyasas›na entegrasyonu önünde bir engel oluflturmaz, entegrasyon ve ulus-ötesi kat›l›m
ayn› anda ve göçmenlerin hayatta kalma stratejilerine ba¤l› olarak farkl› oranlarda gerçekleflebilir. Göç alan ülkedeki göçmenler sosyal sermayeleri, kaynaklar› ve di¤er imkanlar› ölçüsünde
göç gönderen ülkeyle ba¤lar›n› para göndererek, yat›r›m yaparak, oy vererek, göçmen dayan›flma dernekleri kurarak sürdürebilirler. Böylece iki ülkenin koflullar› birbirini tamamlar ve ulusötesi sürekli etkileflim a¤lar› örülür. Göç alan ve
gönderen ülkelerin politikalar›, yasal-kurumsal
yap›lar› ve faaliyetleri de ulus-ötesi ba¤lar›n örülmesinde önemli roller oynar. Bu a¤lar arac›l›¤›yla iki ba¤lam aras›nda maddi kaynaklar›n, milli/etnik/dinî/kültürel sembollerin, de¤erlerin ve
deneyimlerin ak›fl› sürer. Bu ak›fl göçmenlerin
eyleyicilikleriyle birleflerek hem göçmenleri hem
de her iki ba¤lam› dönüfltürür.
Göçmen aktivizminin koflullar›n› betimlemek.
Göçmen siyasi kat›l›m›n› ve toplumsal hareketlerini etkileyen ve onlar›n ortaya ç›k›fl koflullar›n›
flekillendiren temel aktörler göç alan ve göç gönderen devletlerdir. Göçmenlerin siyasete iliflkin
bireysel fikir, de¤er ve deneyimleri, e¤itim düzeyleri, toplumsal statüleri, yafl, cinsiyet, etnik
grup gibi özellikleri, göçmen toplulu¤unun kendine has özellikleri, göçmen örgütlerinin kurumsallaflma düzeyi, göçmenlerin göç alan ülkenin
siyasal-kurumsal yap›s›na iliflkin bilgileri, göçmen derneklerinin faaliyetleri, göçmen dayan›flma a¤lar›n›n büyüklü¤ü ve etkisi, göçmenlerin
sosyal sermayeleri, göç gönderen devletin göçmenlere yönelik politika ve yaklafl›mlar› göçmen
aktivizmini belirleyen ve flekillendiren koflullar›
oluflturmaktad›r.
N
AM A Ç
6
Uluslararas› göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketin
ortaya ç›kt›¤› ba¤lam, süreç ve koflullarla hareketin geliflimi ve farkl› eylemsellik türleri aras›ndaki iliflkiyi aç›klamak.
Toplumsal hareketler ortak ç›karlar için mücadele etmek ya da ortak hedefleri gerçeklefltirmek
için mevcut kurumsal yap› ve oluflumlar›n d›fl›ndaki kolektif eylem, giriflim ve çabalar olarak tan›mlanabilir. Göçmenlerin ortak bir dava u¤runa
harekete geçmesi, bu mücadele s›ras›nda bireylerden toplumsal de¤iflimin aktörleri ve eyleyicilerine dönüflmeleri, toplumsal hareket ve örgütlenmeye farkl› düzey ve flekillerde farkl› a¤lar
üzerinden kat›l›mlar›, eyleyicilikleri, nitelikleri ve
deneyimleri göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›na yol açar. Etkinlikler ve protestolar göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketi göç
alan ve gönderen ülkelerin kamusal alanlar›nda
görünür k›lar. Göçmen siyasal aktivizmi seçimlerde oy kullanman›n ötesinde siyasal seferberlik, protestolar, ulus-ötesi siyasal çaba ve faaliyetler gibi “siyasal”› yeniden tan›mlayan faaliyetleri içermektedir. Farkl› eylem ve örgütlenme türlerinin etki ve baflar› düzeyleri, içinde gelifltikleri
(göç alan ve gönderen) ba¤lama ve koflullara göre de¤ifliklik göstermektedir.
Göçmen dayan›flma a¤lar›n›n ve iliflkilerinin daha yo¤un oldu¤u ba¤lamlarda göçmenlerin siyasi kat›l›m›n›n da daha yüksek oldu¤u gözlemlenmektedir. Göçmenin dahil oldu¤u a¤›n büyüklü¤ü ve etki gücü, göçmenin siyasal ve toplumsal
hareketlere kat›l›m›nda çok önemli bir de¤iflkendir. Dolay›s›yla, göçe kaynakl›k eden ülkeye aile, akrabal›k, hemflehrilik, dinî veya etnik ba¤larla ba¤l› ve ayn› ülkeden ya da flehirden gelen
göçmen toplulu¤uyla önemli ba¤lar› olan göçmenlerin siyasal kat›l›m olas›l›¤› daha yüksektir.
Göçmen toplulu¤unun örgütsel yap›s›, üye örgütlerin say›s›, üyelik düzeyi ve faaliyetlerin çeflitlili¤i göçmen toplulu¤unca üretilen sosyal sermaye oran›n› etkiler ve belli kolektif hedeflerin
gerçeklefltirilmesini sa¤lar.
161
1. Siyasal f›rsatlar kuram›n› kim ortaya koymufltur?
a. Mark Granavotter
b. Alejandro Portes
c. James Hollifield
d. Charles Tilly
e. Sidney Tarrow
2. Afla¤›dakilerden hangisi göçmen hak mücadelesinin
aktörlerinden de¤ildir?
a. Sendikalar
b. Uluslararas› örgütler
c. STK’lar
d. Göçmenlerin kurdu¤u örgütler
e. Çok-uluslu flirketler
3. “Biz ifl gücü ça¤›rd›k, ama insanlar geldi” sözü kime
aittir?
a. Stephen Castles
b. Peggy Levitt
c. Max Frisch
d. Ronaldo Munck
e. Martin Sökefeld
4. “Sosyal havaleler” kavram› kime aittir?
a. Peggy Levitt
b. José Itzigsohn
c. Luis Eduardo Guarnizo
d. Alejandro Portes
e. Nicola Piper
5. Afla¤›dakilerden hangisi Piper’›n ele ald›¤› göçmen
iflçi STK’lar›ndan de¤ildir?
a. Göç alan ülkede göçmen yanl›s› vatandafllar›n
STK’lar›
b. Göç gönderen devletin kurdurdu¤u STK’lar
c. Göç gönderen ülkeden gelen aktivistlerin kurdu¤u göçmen yanl›s› STK’lar
d. Göçmenlerin ve göçmen yanl›s› aktivistlerin tüm
göçmen topluluklar›n›n haklar› için kurdu¤u
STK’lar
e. Göçmen toplulu¤unun kurdu¤u STK’lar
6. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-ötesi göç kategorilerinden biri de¤ildir?
a. Siyasi
b. Ekonomik
c. Sosyo-kültürel
d. Dinî
e. Askeri
7. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-ötesi göçün bir özelli¤i de¤ildir?
a. Göç alan ve gönderen ba¤lam› birbirine ba¤lar.
b. Ulus-ötesi a¤lar üzerinden insan, kaynak, sembol, düflünce ve de¤erlerin ak›fl›na ba¤l›d›r.
c. Göçmenin göç etti¤i ülkede yerleflmesiyle son
bulur.
d. Göç alan ve gönderen ülkelerin politika ve pratiklerine göre flekillenir.
e. Afla¤›dan ulus-ötesileflme süreçlerinin bir parças›d›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi göçmen ayaklanmalar›n›n
nedenleri aras›nda say›lamaz?
a. Sanayileflmifl ülkelerin post-endüstriyel bir safhaya geçifliyle göçmen eme¤inin marjinalleflmesi
b. Göçmenlerin çöküntü alanlar›ndaki zor yaflam
koflullar›
c. Göçmenlerin vatandafll›k haklar› ve siyasal süreçlere kat›l›mlar›n›n önündeki engeller
d. Göç alan ülke kurumlar›n›n göçmenleri ve taleplerini dikkate alan politika ve uygulamalar›
e. Göçmenlerin e¤itim sisteminde karfl›laflt›klar›
eflitsizlikler
9. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-ötesi toplumsal hareketlerin özelliklerinden de¤ildir?
a. S›n›rlar› ve yap›lar› kat› de¤ildir.
b. Liderli¤i yayarak gücü ve yetkiyi da¤›t›rlar.
c. Dikey ve hiyerarflik olarak örgütlenirler.
d. Heterojen, çoklu-kimlikli ve ak›flkan bir yap›ya
sahiplerdir.
e. Hareketin içinde bilgi üretimi dayan›flma ve iflbirli¤ini beslerler.
10. Afla¤›dakilerden hangisi göçmenlerin göçmen dernek, örgüt ve hareketlerine aktif kat›lm›n› kolaylaflt›ran
etkenlerden biri de¤ildir?
a. Düzensiz göçmen olmak
b. ‹yi bir e¤itim derecesine sahip olmak
c. Yüksek gelire sahip olmak
d. Sosyal sermayeye ve kaynaklara sahip olmak
e. Yasal statüye sahip olmak
162
Okuma Parças›
Padmini Palliyaguruge eskiden Sri Lanka’da bir ilkokul
ö¤retmeniydi. Ayr›ca yerel kad›n örgütlerinde bir eylemciydi. Düflük ücret alan ö¤retmenlerin koflullar›n›
iyilefltirmek için bir grevde yer ald›ktan sonra iflsiz kald›. Kocas› ve iki çocu¤unun geçimi onun kazanc›na
ba¤l›yd› ve kocas› onun eylemcili¤ine hiçbir zaman s›cak bakmam›flt›. ‹fl konusunda çaresiz kalan Padmini
Palliyaguruge, Sri Lankal› kad›nlara Suudi Arabistan’da
ev içi hizmetçiler olarak ifl sa¤layan 450 Sri Lanka ajans›ndan biriyle anlaflmaktan baflka bir seçene¤i olmad›¤›na karar verdi. Hizmetçi olarak çal›flan bir kad›n Orta
Do¤u’da Sri Lanka’dakinin 30 kat› daha fazla ücret al›yordu. 500 ila 1.000 dolar aras›ndaki ajans ücretine ve
onlar› ifllere yerlefltiren erkeklerin kad›nlar› taciz etti¤i
ile ilgili söylentilere karfl›n, f›rsat kabul edilmeye de¤er
görünüyordu.1
1984’de ço¤u k›sa dönemli sözleflmelerle olmak üzere,
tahminen 18.000 Sri Lankal› kad›n deniz afl›r› ülkelere
ücretli ifl bulmak için göç etti. Yabanc› ülkelerde istihdam edilmek konusunda Sri Lankal› kad›nlar ilk defa
Sri Lankal› erkekleri geçiyordu. 1987’de Orta Do¤u’da
anlaflmal› çal›flan 200.000 Sri Lankal›’n›n yüzde 70’i hizmetçi olarak çal›flan kad›nlard›. Ço¤u evliydi. Ço¤u, Sinhalese etnik toplulu¤undan geliyordu, ki bu toplulu¤un
erkekleri devlet dairelerinde egemen pozisyonlarda çal›fl›yordu. Yurtd›fl›nda çal›flan kad›nlar›n ülkeye geri dönen kazançlar›, yabanc› para havalelerini çaydan sonra
Sri Lanka’n›n ikinci döviz sa¤lay›c›s› haline getirdi.2
Di¤er Sri Lankal› hizmetçiler gibi Padmini, Suudi Arabistan’a gelir gelmez iflverenine bütün gün hizmet sa¤lamak zorundayd›. Haftan›n yedi günü, genellikle günde 18 saatten fazla çal›flt›. Koflullar› anlat›yor:
Kad›nlar›n dinlenmeleri ya da e¤lenmeleri mümkün de¤ildir. Kendi kültürel çevresinden ayr›lm›fl ve kendilerini çok yorucu ifl koflullar› alt›nda bilinmeyen bir dünyada, kendi bafllar›na b›rak›lm›fl bulan bu kad›nlar psikolojik travmalar
yaflarlar. Sa¤l›k tesisleri neredeyse hiç yoktur.
Kad›n her çeflit ifli yapmaya zorlan›r ve kad›nlar›n birço¤u fliddetli fiziksel ve cinsel suistimale
maruz kal›r.3
Baz› hizmetçiler için bu tecritin bedeli son derece yüksek ve ac› verici olmufltur. Padmini, Orta Do¤u’daki ifllerinden katatonik4 veya tekerlekli sandalyede geri dönen kad›nlar›n foto¤raflar›n› gösteriyor. Onlar, elektrikli aletleri çal›flt›ramamalar›, uzun saatler boyunca çal›flmaya isteksizlikleri veya cinsel tekliflere direnmeleri
yüzünden sab›rs›zlanan öfkeli iflverenlerin taciz ya da
fiziksel sald›r›lar›n›n kurbanlar›. Bu tecrübelere ra¤men,
ailelerinin para sorunuyla yüzleflen baz› kad›nlar, arac›
kuruma geri dönüyorlar ve yurtd›fl›nda baflka bir temizlik ve yemek yapma turu için para ödeyip, anlaflma yap›yorlar. Ve böylece Sri Lanka’ya havale ak›fl› devam
ediyor ve hükümetin ödenmemifl d›fl borçlar›n›n faizlerini ödemesini sa¤l›yor.5
Padmini Palliyaguruge, 1985’de Nairobi’deki Birleflmifl
Milletler Kad›n›n On Y›l› konferans›nda konufluyordu.
Bir kurban olarak de¤il, bir örgütleyici olarak konufltu.
Hükümet destekli olmayan ve göçmen olan kad›n iflçilerin özel sorunlar›n› görünür k›lmak amac›yla düzenlenen bir panelin kat›l›mc›lar›ndand›. Paneli düzenleyenler, uluslararas› siyaset konusunda bilinçli olan feministler aras›nda bile göçmen kad›nlar›n siyasi meselelerini gündemde tutman›n ne kadar zor oldu¤unu anlatt›.
Bu meseleler, gözden kolayca kaç›yor gibiydi. Bu yüzden Nairobi’de ayr› bir panel düzenlemek onlar›n koflullar›n› di¤er kad›nlara ve hükümetlere görünür k›lmak için kas›tl› bir çabayd›. Ayn› zamanda kad›n örgütleyicilere analizlerini ve stratejilerini birbirleriyle paylaflma f›rsat› vermek için tasarlanm›flt›.
Padmini Palliyaguruge, Nairobi’de Sri Lanka’n›n ‹lerici
Kad›n Cephesi’ni temsil ediyordu. Peru’dan, Meksika’dan, Filipinler’den, Japonya’dan ve Cezayir’den, hepsi göçmen iflçi olmufl veya yurtd›fl›nda çal›flan kad›nlar›
örgütlemeye yard›m etmifl olan kad›nlarla fikir al›flveriflinde bulunuyordu. Yerel sendikalar›n onlar›n sorunlar›n› ciddiye almas›n› sa¤lamak neredeyse imkâns›z olmufltu. Birçok sendikal› erkek, hizmetçileri gerçek iflçiler olarak görmüyordu. Onlar›n iflleri, efllerinin evde
her gün para almadan yapt›klar› ifllere fazla benziyordu. Üstelik bu hizmetçilerin iflverenlerinin kendileri de
kad›nd›lar, yani sendikal› erkeklerin pazarl›k yapabilecekleri, kayda de¤er rakiplerden say›lm›yorlard›!
Nairobi’de tart›fl›lan ev içi çal›flanlar›n tecrübeleri, Birinci Dünya/Üçüncü Dünya ayr›m›n›n ne kadar da basit
oldu¤unun ve günümüzün uluslararas› siyasetlerini anlamak için ne kadar yetersiz oldu¤unun alt›n› çizdi. Gerçekten de, Üçüncü Dünya ülkelerinde yüzbinlerce kad›n daha zengin, baflka Üçüncü Dünya kad›nlar›n›n evlerini temizliyor ve çocuklar›na bak›yor. Bugün Çin’deki hükümet ve Komünist Parti’nin kendi Kad›n Federasyonu resmen kentli aileleri di¤er kad›nlar›n ev ifli sorumluluklar›n› azaltmak için hizmetçiler tutmaya teflvik
ediyor. ‹ngiltere’de ve ABD’de oldu¤u gibi, hizmetçiler
kariyer sahibi kad›nlar›n “çifte eziyeti”ne çözüm olarak
görülüyor. Latin Amerika’da “ev içi iflçili¤i” kad›nlar için
en büyük ifl kategorisi. Bu kad›nlar›n ço¤u baflka kad›nlar için çal›fl›yor. Ayr›ca Körfez Ülkeleri’nde çal›flan
Sri Lankal› kad›nlar ve Singapur ve Hong Kong’da çal›flan Filipinli birçok kad›n bizim hâlâ “Üçüncü Dünya”
toplumlar› diye bahsetti¤imiz yerlerde çal›fl›yor.
Hizmetçi olarak çal›flan kad›nlar› güçlendirmek için iletiflim a¤lar›n›n ve kurumlar›n yarat›lmas›, eylemcileri,
ülke içi ve ülkeler aras› güç iliflkilerini de¤ifltirmenin
“ev”, “annelik” ve “ifl”e dair düflüncelere nas›l ba¤l› oldu¤unu yeniden düflünmeye ça¤›rm›flt›r.
Siyasi olarak aktif olan hizmetçiler için konuk olduklar› ülkelerdeki feministler her zaman güvenilir müttefikler olmam›flt›r. Genellikle, deniz afl›r› ülkelerden ya da
kendi ülkelerinin yoksul kesimlerinden hizmetçileri ithal eden ülkelerdeki yerel feminist gruplar›n›n bafl›n›
çekenler, tam da ev içi iflçilerini ücret karfl›l›¤›nda çal›flt›ran toplumsal s›n›ftan kad›nlard›. Ücretlendirilmifl ev
iflinin siyasetleri, onlara genellikle efllik eden dil ve ›rk
farkl›l›klar›yla birleflince, engellerin üstesinden gelmek
oldukça zordu. Son olarak, siyasi olarak aktif olan kad›nlar›n baz›lar›, ev içi hizmetçilerini “iflçi”olarak görmekte bile zorland›lar. Di¤er bir kad›n›n mutfa¤›n› y›karken karfl›lafl›lan tehlikeler ve verilen mücadeleler, s›cak ve tozlu bir fabrikada kot pantolon dikerken karfl›lafl›lan tehlikeler ve mücadelelerden daha az belirgindir. Nairobi’deki panel düzenleyicilerinin aç›klad›klar›
gibi, “Ço¤u kez iflveren bir kad›nd›r. Ev içinde olan
onun mülkiyetidir, onun nesnesidir, onun minik evcil
hayvan›d›r ya da bunlar›n tümüdür.”6 Brezilya’daki ev
içi çal›flanlar› kuruluflunun liderlerinden biri olan Mary
Castro, ittifak kurmaya çal›fl›rken karfl›laflt›¤› güçlüklerden baz›lar›n› flöyle anlat›yor:
rika ifllerini kad›ns›laflt›ran siyasetleriyle kad›nlar›n, anneler ve efller olarak IMF taraf›ndan uygulanan kamu
hizmetlerindeki kesintilerin yükünü tafl›malar›na güvenmeleri ve kad›nlar›n kendi içsellefltirdikleri ailevi
görevlerine dair inançlar› aras›ndaki ba¤lant›lar› göz
önüne seriyor.8
Kaynak: Enloe, Cynthia. (2003). Muzlar, Plajlar ve Askeri Üsler: Feminist Bak›fl Aç›s›ndan Uluslararas› Siyaset, Çev. Berna Kurt ve Ece Ayd›n, ‹stanbul: Çitlembik,
247-250.
1 Padmini Palliyaguruge, Migrant Women Claim Their
2
3
4
5
6
7
Feministler kendi önceliklerini dayat›rlar; tabi ki
cinsellik, erkeklerle ya da aileyle olan sorunlar
bizim de sorunlar›m›z. Sonuçta yasa d›fl› kürtaj
yüzünden ölen kim? Biziz, yoksul ev içi çal›flanlar›; ama onlar [feministler] bize daha fazla ilgi
göstermeliler, birisinin hiç ailesi yoksa veya hükmeden, sald›rgan bir iflverene katlanmak zorundaysa tek arkadafl›n›n erkek arkadafl› olabilece¤ini anlamal›lar. Zaten iflverenlerimiz olarak feministler bize bu kadar kötü davrand›¤› sürece,
onlara nas›l güvenelim ki?7
Ev içi çal›flanlar›n›n bu tecrübelerden ç›kard›klar› sonuçlardan biri kendi örgütlerini oluflturmaya ihtiyaçlar›
oldu¤u. Bafll›ca müttefikleri gittikleri ülkelerdeki iflçi
sendikalar› veya o ülkenin feministleri de¤il, kendi ülkelerinde çal›flan kad›nlar olabilir. Ev içi çal›flanlar›, bu
ba¤lant›lar› kurarak, hükümetlerinin düflük ücretli fab-
163
8
Rights: Nairobi and After içinde “Sri Lanka House Maids
and Free Trade Zone Workers”, Geneva, World Council of Churches, dosya no. 15, Temmuz 1986, s. 21-4.
Centre for Society and Religion, “Alone in a Strange
Land”, Asian Migrant, cilt: 1, say›: 1, Ocak-fiubat,
1988, s. 16. Asian Migrant Catholic Scalabrini
Centrum, Quezon City, Philippines, taraf›ndan
yay›nlan›r. Ayr›ca bkz., Asoka Bandarage, “Women
and Capitalist Development in Sri Lanka, 1977-1987”,
Bulletin of Concerned Asian Scholars, cilt: 20, say›: 2,
1988, s. 69-71.
Palliyaguruge, a.g.e.
Katatonik: D›fl ortamla ilginin kesildi¤i bir çeflit flizofreni belirtisi (ç.n.).
A.g.e. Ayr›ca, Prema Embuldeniya, “Their Suffering is
Beyond Human Endurance: From the Report of the
Committee on Migrant Workers, Sri Lanka”, Migration
Today, say›: 40, 1988, s. 12-13.
Linda Basch ve Gail Lerner, Migrant Women Claim Their Rights: Nairobi and After, Girifl yaz›s›, a.g.e., s. 11.
A.g.e. Hizmetçi olarak çal›flan kad›nlarla onlar›n orta
s›n›f Latin Amerikal› iflverenleri aras›ndaki iliflkiler
hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Ximena Bunster
ve Elsa Chaney, Sellers and Servants: Working Women
in Lima, Peru, South Hedlay, MA: Bergin Publishers,
1988; Elsa Chaney ve Marcey Garcia Castro taraf›ndan
yay›na haz›rlanan Muchachas No More: Household
Workers in Latin America and the Caribbean,
Philedelphia: Temple University Press, 1989. Bat› Hint
Adalar›’ndan gelen bir kad›n›n kendisinin ABD’li
iflveren evsahibi üzerine izlenimlerini çizimlerle
betimleyen bir roman: Paula Fox, A Servant’s Tale,
Londra ve New York: Penguin, 1984.
Hizmetçilerin, hükümetin modernleflme siyasetlerinin hemen ard›ndan iflsizli¤in artmas›yla Çin flehirlerine geri dönüflü hakk›nda bilgi için bkz., Elizabeth
Croll, “Grannies, Maids and Housekeepers”, China
Now, say›: 118, 1986, s.21-3.
164
1. d
2. e
3. c
4. a
5. b
6. e
7. c
8. d
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi Kat›l›m, Seferberlik,
Temsil ve Toplumsal Hareketler” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Haklar› Mücadelesi: Sorunlar ve Yeni Yönelimler” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Aktivizmi ve Siyasal Kat›l›m›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Aktivizminin Koflullar›” konusunun “Göçmen Dayan›flma A¤lar›” alt bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Haklar› Mücadelesi: Sorunlar ve Yeni Yönelimler” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulus-Ötesi Göç ve Göçmenlerin Ulus-Ötesi Aktivizmi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulus-Ötesi Göç ve Göçmenlerin Ulus-Ötesi Aktivizmi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› Göçe Dayal›
Toplumsal Hareketlerden Örnekler” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulus-Ötesi Toplumsal Hareketler” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Aktivizminin Koflullar›” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Geleneksel iflçi hareketleri ve sendikalar göçmen iflçilerin sorunlar›n› ve taleplerini dikkate almada yavafl davranm›flt›r. Sendikalar›n göçmen iflçilere iliflkin tutumunda, sendikalar›n küresel emek iliflkilerinde ve eme¤in
küresel örgütlenmesinde etkisinin zay›flamas› ve rolünün azalmas› etkili olmufltur. Göç alan ülke sendikalar›, büyük bölümü yerli iflçiler taraf›ndan sa¤lanan kaynaklar›n›n bir k›sm›n› göçmen iflçilerle ilgili meselelerde kullanmada s›k›nt› yaflarken; göç gönderen ülke sendikalar› yerli iflçilerin meselelerine öncelik vermekte,
ülkeden göç etmifl göçmenlerle ilgili faaliyetlere kaynak ve zaman ay›rmak konusunda zorluk yaflamaktad›rlar. Ayr›ca, göçmenlerin do¤rudan temsili ve onlar
için hizmetler sunmak ve göçmenleri örgütlemek sendikalar›n temel faaliyet alan›n›n (toplu sözleflmeler) ötesinde bir çaba, yönelim ve uzmanl›k gerektirmektedir.
S›ra Sizde 2
Göçmenler siyasal sürecin aktif kat›l›mc›lar› olmaktan
çok edilgen al›c›lar› olarak görülmektedir. Göçmenlerin vatandafll›k haklar›na ve siyasal kat›l›m kanal ve süreçlerine eriflimi önündeki engeller ve uluslararas› göçün kal›c› olarak alg›lanmamas› göçmenlerin siyasal
kat›l›m ve eyleyicili¤ine olan ilgi azl›¤›n›n nedenleri
aras›nda say›labilir. Göçmenlerin siyasal edilgenli¤ini
varsayan hakim yaklafl›m, göçmenlerin siyasal kurum
ve süreçlerde var olamamas› ya da görünür olmamas›na dayanmaktad›r. Göçmenlerin göç gönderen ve alan
ülkedeki aktivizmini göz ard› eden baz› yaklafl›mlar,
göçmenlerin düflük siyasi kat›l›m›n›n kökenlerini kültürel farkl›l›kla ve hatta “geri kalm›fll›k”la aç›klamaya çal›flmaktad›r. Ayr›ca göçmenlerin uzun erimli mücadeleleri çok ön plana ç›kar›lmazken, protestolar ve fliddet
içeren eylemler göçmenleri bir “sorun” olarak görünür
k›lmaktad›r.
S›ra Sizde 3
Gönüllülük esas›na dayanan dernekler, bireyleri çevreleyen a¤larla aralar›nda gevflek ba¤lar yarat›r ve bireyleri siyasal kat›l›m taleplerinin oldu¤u alana çeker. Gönüllülük esas›na dayanan dernek bir okul vazifesi görerek yurttafll›kla ilgili yetiler kazand›r›r ve demokrasi ve
siyasal kat›l›m konusunda bilgi ve deneyim birikimi
sa¤lar. Bu derneklere kat›l›m göçmenlere sosyal sermaye kazand›rarak siyasal aktivizm için kaynak sa¤lar. Ayr›ca birbirine gevflek ba¤larla ba¤l› bireylerin farkl› birey ve çevrelere ba¤l› olma olas›l›¤› daha yüksektir. Bireyler aras› küçük ölçekteki etkileflimler büyük çapta
örüntülere dönüflmekte ve böylece göçmenlerin derneklerde örgütlenmesi siyasal alanda taleplerinin temsil
edilmesine ve görünürlük kazanmalar›na imkan tan›maktad›r.
S›ra Sizde 4
Bir göçmen toplulu¤unun örgütsel yap›s›, üye örgütlerin say›s›, üyelik düzeyi ve faaliyetlerin çeflitlili¤i göçmen toplulu¤unca üretilen sosyal sermaye oran›n› etkiler ve belli kolektif hedeflerin gerçeklefltirilmesini sa¤lar. Göçmen a¤lar›ndaki güven sosyal sermayeye dönüflmekte, sosyal sermaye ise siyasal kat›l›m›n kap›s›n›
aralamaktad›r. Di¤er örgütlerle daha fazla ba¤lant›s›
olan örgütlerin ve yap›lanmalar›n genellikle en büyük,
en iyi donan›ml› ve en fazla kayna¤a sahip olan örgütler ve a¤lar oldu¤u görülmektedir.
S›ra Sizde 5
Göçmenlerin ulus-ötesi alana ve hareketlere katl›m›n›
üç aç›dan ele almak mümkündür. “Do¤rusal ulus-ötesilik”e göre; para gönderme, göçmen a¤ ve dernekleri
kurma gibi ulus-ötesi pratikler ve kat›l›m arac›l›¤›yla
göçmenleri göç gönderen ba¤lama ba¤lar. “Kaynaklara
ba¤›ml› ulus-ötesilik”e göre; göçmenler sahip olduklar›
ve göç sürecinde edindikleri kaynaklar ölçüsünde ulusötesi faaliyetlere kat›l›r ve göç gönderen ba¤lamla ba¤lant› kurarlar. “Tepkisel ulus-ötesilik” ise, göçmenlerin
göç alan ba¤lamda yaflad›klar› d›fllay›c› ve olumsuz deneyimlerin etkisiyle göç alan topluma tepki duyarak
göç gönderen ülkeye yönelmeleri durumudur.
Kaynaklar
Abercrombie, Nicholas, Stephen Hill and Bryan S.
Turner (2006). The Penguin Dictionary of Sociology,
London: Penguin.
Basch Linda et al. (1997). Nations Unbound: Transnational Projects, Postcolonial Predicaments and Deterritorialized Nation-States, Amsterdam: Gordon
and Breach Publishers.
Bell, Mark. (2004). “Invisible Actors? Irregular Migrants
and Discrimination” in Barbara Bogusz, Ryszard
Cholewinski, Adam Cygan and Erika Szyszczak
(eds.) Irregular Migration and Human Rights:
Theoretical,
European
and
International
Perspectives, Leiden/Boston: Martinus Nijhoff
Publishers; 345-362.
Bousetta, Hasan (2001). “Post-Immigration Politics and
the Political Mobilisation of Ethnic Minorities. A
Comparative Case-Study of Moroccans in Four
European Cities,” ECPR Joint Sessions Grenoble,
April 6-11.
Buzan, Barry, Ole Waever and Jaap de Wilde. (1998).
Security: A New Framework for Analysis, Boulder:
Lynne Rienner Publishers.
Castles, Stephen. (2008). “Understanding Global
Migration: A Social Transformation Perspective,”
Paper Presented at the Conference on Theories of
Migration and Social Change, Oxford, 1-3
Temmuz.
Castles, Stephen ve Mark J. Miller. (1998). Age of Migration: International Population Movements in the Modern World, London: Macmillan Press.
165
Evans, Peter (2000). Fighting Marginalization with
Transnational Networks: Counter- Hegemonic
Globalization. Contemporary Sociology, 29, 230-41.
Giddens, Anthony (2009). Sociology, Cambridge: Polity
Press.
Gorodzeisky, Anastasia and Moshe Semyonov (2009).
Terms of Exclusion: Public Views Towards
Admissions and Allocation of Rigths to Immigrants
in European Countries, Ethnic and Racial Studies,
32 (3), 401-423.
Granovetter, Mark S. (1973). The Strength of Weak Ties,
American Journal of Sociology, 78 (6), 1360-1380.
Guarnizo, Luis Eduardo, Alejandro Portes and William
Haller. (2003). Assimilation and Transnationalism:
Determinants of Transnational Political Action
among Contemporaray Migrants, AJS, 108 (6), 121148.
Guarnizo, Luis Eduardo and Michael Peter Smith. (1998).
The Locations of Transnationalism’in Michael Peter
Smith and Luis Eduardo Guarnizo (eds.)
Transnationalism From Below, New Brunswick:
Transaction Publishers, 3-35.
Gutiérrez, Marisol Raquel. (2010). “The Power of
Transnational Organizing: Indigenous Migrant
Politics in Oaxacalifornia,” NACLA Report on the
Americas, 32-45.
Hamilton, Anita. (2011). “A Day Without Immigrants:
Making a Statement”, Time Online Edition, March 1.
Hatton, Timothy J. and Jeffrey G. Williamson. (2008).
Global Migration and the World Economy: Two
Centuries of Policy and Performance, Cambridge:
The MIT Press.
Hollifield, James F. (2004). The Emerging Migration
State, International Migration Review, 38 (3), 885912.
Horta, Ana Paula Beja, Jorge Malheiros ve António da
Graça. (2008). Ethnic Civic Communities and
Political Participation: The Case Study of
Capeverdean Associations in Three Municipalities
of the Lisbon Metropolitan Area and in Rotterdam,
in Maria Lucinda Fonseca (ed.) Cities in Movement:
Migrants and Urban Change, Lisbon: Lisbon
University, 165-203.
Huysmans, Jef. (1998). Revisiting Copenhagen: Or, On
the Creative Development of a Security Studies
Agenda in Europe, European Journal of
International Relations, 4 (4), 500.
166
Itzigsohn, José and Silvia Giorguli-Saucedo. (2005).
Incorporation, Transnationalism, and Gender:
Immigrant Incorporation and Transnational
Participation as Gendered Processes, IMR, 39 (4)
,895-920.
Itzigsohn, José et al. (1999). Mapping Dominican
Transnationalism: Narrow and Broad Transnational
Practices, Ethnic and Racial Studies, 22 (2), 316-339.
Karpathakis, Anna. (1999). Home Society Politics and
Immigrant Incorporation: The Case of Greek
Immigrants in New York City, International
Migration Review, 33 (1), 55-78.
Kaya, Ayhan (2008). Fransa Türkleri: Cumhuriyetçi Entegrasyon Modelinin Elefltirisi, Didem Dan›fl ve Verda ‹rtifl (der.), Entegrasyonun Ötesinde Türkiye’den
Fransa’ya Göç ve Göçmenlik Halleri, ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 35-72.
Khagram, Sanjeev and Levitt, Peggy. (2005). “Towards
a Field of Transnational Studies and a Sociological
Transnationalism Research Program”, Hauser Center
for Nonprofit Organizations Working Paper No. 24.
Kurto¤lu, Ayça. (2005). Mekansal bir Olgu olarak
Hemflehrilik ve Bir Hemflehrilik Mekan› Olarak
Dernekler, European Journal of Turkish Studies, 2.
Levitt, Peggy. (2006). Immigration. in Helen Rose
Ebaugh (ed.) Handbook of Religion and Social
Institutions, New York: Springer, 391-410.
Levitt, Peggy. (2003). You Know, Abraham Was Really
the First Immigrant: Religion and Transnational
Migration`, IMR, 37 (3), 847-873.
Levitt, Peggy. (2001). The Transnational Villagers,
Berkeley: University of California Press.
Levitt, Peggy et al. (2003). International Perspectives on
Transnational Migration: An Introduction IMR, 37
(3), 565-575.
Lim, Timothy. (2005). “Political Activism and the
Expansion of Rights for Transnational Migrant
Workers: South Korea and Japan in Comparative
Perspective”, Paper presented at the annual meeting
of the International Studies Association, Hawaii,
March 05.
Lim, Timothy. (2004). “Political Activism and the
Expansion of Rights for Transnational Migrant
Workers: South Korea and Japan in Comparative
Perspective,” Korea and Global Migration
Conference Papers, December 11.
Lim, Timothy. (1999). The Fight for Equal Rights: The
Power of Foreign Workers in South Korea,
Alternatives: Social Transformation and Humane
Governance, 24 (3), 329-360.
Lyons, Lenore. (2006). “The Limits of Transnational
Activism: Organizing for Migrant Worker Rights in
Malaysia and Singapore,” Paper Presented at the
Workshop “Transnationalisation of Solidarities and
Women Movements”, University of Montréal, April
27-28.
Martinello, Marco. (2005). “Political Participation,
Mobilization and Representation of Immigrants and
their Offspring in Europe”, Wily Brandt Series of
Working Papers in International Migration and
Ethnic Relations, 1/05, School of International
Migration and Ethnic Relations, Malmö University.
Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2007).
Transnational Social Movements and the
Globalization Agenda: A Methodological Approach
Based on the Analysis of the World Social Forum,
Brazilian Political Science Review (Online), 1 (2),
10-39.
Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2006).
Transnational Social Movements and the Globalization Agenda: A Methodological Approach Based on
the Analysis of the World Social Forum, Paper Presented at the Workshop “Transnationalisation of Solidarities and Women Movements,” University of
Montreal, April 27-28.
Munck, Ronaldo (2002). Eme¤in Yeni Dünyas›: Küresel
Mücadele, Küresel Dayan›flma, (Çev. Mahmut
Tekçe), ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.
Narayan, Gopalkrishnan (2001). What about the Global
Poor? Globalization From Above and Below, Social
Alternatives, 20 (3), 40-44.
Nuho¤lu-Soysal, Yasemin. (2000). Citizenship and
Identity: Living in Diasporas in Post-War Europe?
Ethnic and Racial Studies, 23 (1), 1-15.
Özer, M. Akif. (2006). Yönetiflim Üzerine Notlar,
Say›fltay Dergisi, 63, 59-89.
Özyürek, Esra (2009). The Light of the Alevi Fire Was
Lit in Germany and Then Spread to Turkey: A
Transnational Debate on the Boundaries of Islam,
Turkish Studies, 10 (2), 233-253.
Østergaard-Nielsen, Eva K. (2001). “The Politics of
Migrants’ Transnational Political Practices,” WPTC01-22, Paper Presented at the Conference on
Transnational Migration: Comparative Perspectives,
Princeton University, June 30-July 1.
Palab›y›k, Hamit. (2004). Yönetimden Yönetiflime Geçifl
ve Ötesi Üzerine Kavramsal Aç›klamalar, Amme
‹daresi Dergisi, TODA‹E, 37 (1), 63-85.
Peker, Y. Bülent. (2002). ‘Kaçak Göçmenler’, ‘Yasad›fl›
‹nsanlar: Yeni Köleci Dünya Düzeninde Türkiye,
Birikim, Say›: 154, 49.
Petek, Gaye. (2008). Türkiye Kökenli Göçmenlerin Fransa’da Siyasi Kat›l›m› ve Temsiliyeti, Didem Dan›fl ve
Verda ‹rtifl (der.), Entegrasyonun Ötesinde Türkiye’den Fransa’ya Göç ve Göçmenlik Halleri, ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 73-89.
Petras, James. (2006). “The Rise of the Migrant Workers’
Movement”, Left Turn - Notes from the Global
Intifada, September 1st, http://www.leftturn.org
Pilati, Katia. (2010). Civic and Political Engagement by
Immigrant Organisations in Italy. The Case Study of
Milan, Revista Migrações, Say›: 6, 145-159.
Piper, Nicola (2005). Transnational Politics and
Organizing of Migrant Labour in South-Asia - NGO
and Trade Union Perspectives, Asia-Pacific
Population Journal, 20 (3), 87-110.
Portes, Alejandro, Cristina Escobar and Alexandria
Walton Radford. (2005). “Immigrant Transnational
Organizations and Development: A Comparative
Study”, Princeton University Center for Migration
and Develeopment Working Paper Series, CMD
Working Paper No. 5-07.
Portes, Alejandro et al. (1999). The Study of
Transnationalism: Pitfalls and Promise of an
Emergent Research Field, Ethnic and Racial Studies,
22 (2), 217-237.
Portes, Alejandro (1997). “Globalization from below:
The rise of Transnational Communities”, Working
Paper, WPTC-98-01.
Portes, Alejandro and Min Zhou. (1993). The New
Second Generation: Segmented Assimilation and Its
Variants, The Annals of the American Academy of
Political and Social Science, 530 (1), 74-96.
Shütze, Stephanie. (2010). “Gendered Empowerment:
The Construction of Transnational Political Spaces
between Chicago and Michoacán,” Paper Presented
at the SGIR 7th Pan-European International Relations
Conference, Stockholm, September 9-11.
Silvey, Rachel. (2003). Spaces of Protest: Gendered
Migration, Social Networks, and Labor Activism in
West Java, Indonesia, Political Geography, 22, 129155.
Smith, Helena. (2011). Illegal Migrants Risk Death for
Right to Stay in Greece”, Guardian Online, 6 March.
Sökefeld, Martin (2008). Struggling for Recognition: The
Alevi Movement in Germany and in Transnational
Space, New York: Berghahn Books.
167
Teorell, Jan. (2003). Linking Social Capital to Political
Participation: Voluntary Associations and Networks
of Recruitment in Sweden, Scandinavian Political
Studies, 26 (1), 49-66.
Tilly, Charles. (1990). “Transplanted Networks” in
Virginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration
Reconsidered: History, Sociology and Politics,
Oxford: Oxford University Press, 79-95.
Tilly, Charles (1978). From Mobilization to Revolution,
New York: Random House.
Trimikliniotis, Nicos. (2008). “Migration States or States
of Exception? Social Movements Confront Authoritarian Statism”, in Helga Rittersberger-T›l›ç et al.
(eds.) Rethinking Global Migration: Practices, Policies and Discources in the European Neighbourhood, Ankara: KORA-METU, 57-66.
Ünlütürk-Ulutafl, Ça¤la ve Al›can Kalfa. (2009). Göçün
Kad›nlaflmas› ve Göçmen Kad›nlar›n Örgütlenme
Deneyimleri, Fe Dergi, 1 (2), 13-28.
Wentts, Julie R. (2002). Immigration Policy and the
Challenge of Globalization: Unions and Employers
in Unlikely Alliance, New York: Cornell University
Press.
Wimmer, Andreas and Nina Glick Schiller. (2003).
Methodological Nationalism, the Social Sciences,
and the Study of Migration: An Essay in Historical
Epistemology, IMR, 37 (3), 576-610.
Yans-McLaughlin, Virginia. (1990). “Introduction” in
Virginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration
Reconsidered: History, Sociology, and Politics,
Oxford: Oxford University Press, 3-21.
Zolberg, Aristide R. (2006). Managing a World on the
Move, Population and Development Review, 32. 222253.
“Yunanistan’da açl›k grevinde 300 göçmen için
dayan›flma ça¤r›s›” http://gocmendayanisma.org
“Migrants end Greek hunger strike after government
offer” http://www.bbc.co.uk/news/world-europe12694104
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra,
Bar›fl hareketinin tarihsel kökenlerine yönelik bilgi edinebilecek;
Bar›fl hareketinin Bat›’daki geliflimini tan›mlayabilecek,
Küreselleflmenin bar›fl hareketinde yaratt›¤› dönüflümleri irdeleyebilecek,
Bar›fl hareketinin Türkiye’deki geliflim sürecini ve farkl› kampanyalar›n›
de¤erlendirebilecek,
Bat› d›fl› bar›fl giriflimleri hakk›nda bilgi edinecek;
Bar›fl hareketini, organizasyon modelleri, eylem repertuarlar›, çerçeveleme
ve elde ettikleri kazan›mlar aç›lar›ndan analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Modernite; Ulus / Devlet
Bar›fl Hareketi
Pasifizm
Savafl Karfl›tl›¤›
So¤uk Savafl
Nükleer Silahlanma
•
•
•
•
•
Vietnam Savafl›
Irak Savafl›
Küreselleflme
Vicdani Red
Çerçeveleme / Organizasyon
Modelleri / Eylem Repertuar›
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
• G‹R‹fi
• BATI’DAK‹ BARIfi HAREKET‹N‹N
TAR‹HÇES‹
• ABD’DE VE AVRUPA’DA BARIfi
HAREKET‹
• BALKANLAR’DA BARIfi
HAREKETLER‹NE ÖRNEK
• TÜRK‹YE’DE BARIfi HAREKET‹
• BARIfi HAREKET‹N‹N GENEL
DE⁄ERLEND‹RMES‹
G‹R‹fi
Bar›fl hareketi, savafllar›n durdurulmas›, savafl ç›kma tehlikesinin ortadan kald›r›lmas› ve genel olarak fliddet kullan›m›n›n en aza indirilerek bar›fl hâlinin sa¤lanmas› ve kal›c› k›l›nmas› gibi amaçlarla örgütlenen çeflitli grup ve bireylerin seferberliklerine verilen genel add›r. Bu genel kategori alt›nda, farkl› meseleler üzerine yo¤unlaflm›fl de¤iflik bar›fl kampanyalar› ve hareketleri bulunmaktad›r. Di¤er toplumsal hareketler gibi bar›fl hareketleri de moderniteyle beraber ortaya ç›km›fl, modern
siyaset yapma biçimlerinden biridir. Özellikle ulus devletlerin oluflmas› ve buna
ba¤l› olarak savaflman›n biçim ve anlam de¤ifltirmesi karfl›s›nda, Bat›’da 19. yüzy›ldan itibaren bar›fl hareketinin alt›nda kitlesel kampanyalar oluflturulmaya bafllanm›flt›r. Ulus devlet merkezli dünya siyasal düzeni içinde a¤›rl›kla ulusal düzeyde
örgütlenen kampanyalar, uluslararas› düzeyde de iflbirli¤ine girmektedir. Bar›fl hareketinin ulusal karakteri 20. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren küreselleflme süreciyle beraber de¤iflmeye bafllam›flt›r. Son dönem bar›fl hareketleri ulus ötesi iliflkiler kurarak yerel ve ulusal özelliklerinin yan› s›ra ulus ötesi özellikler de kazanm›flt›r. Günümüzde bar›fl hareketleri genel olarak, savafl karfl›tl›¤›, silahs›zlanma, may›nlar›n temizlenmesi, vicdani red, fliddet içeren yerel çat›flmalar›n durdurulmas›
gibi konular üzerinde yo¤unlaflmaktad›r.
BATI’DAK‹ BARIfi HAREKET‹N‹N TAR‹HÇES‹
Ulus Devletlerin Ortaya Ç›k›fl›
Savafl, modern ulus devletin oluflmas›nda çok önemli bir rol oynam›flt›r. Charles
Tilly’nin (1985) modern devletin ortaya ç›k›fl sürecini Avrupa tarihinde incelerken,
bu süreçte belirledi¤i 4 temel etkenden biri savaflt›r. Tilly devletlerin tarihinin savafllar›n tarihiyle iç içe geçti¤ini söyler. Siyasi otoritenin merkezîleflmesi ve mu¤lâk
olan s›n›rlar›n netleflmesi, k›sacas› modern devletin ortaya ç›kmas›, di¤er devlet
“adaylar›yla” yap›lan savafllar sayesinde mümkün olmufltur. Modern devlet, tan›m
gere¤i s›n›rlar› içinde egemen olan tek güç ya da fliddeti tekeline alabilmifl devlettir (Weber, Gerth ve Mills, 1967 içinde). Modern devletlerin geliflme sürecinde tüm
siyasi güçlerin (devlet adaylar›n›n) hedefi oldu¤u için savafl kaç›n›lmaz olmufltur.
Savafl, devletler için siyasi rakipleri yok etmek ve fliddeti tekellefltirmek için tarihsel olarak en önemli yöntem olmufltur (Tilly 1985). Modern ulus devletlerin oluflumundan sonra da savafl, belirleyici önemini korumufltur. Savafllar modern ulus
170
devletin oluflumunda büyük bir rol oynasa da siyasi otorite gücünü sadece fliddetten de¤il, ayn› zamanda kurdu¤u meflruiyet zemininden al›r. Tarihsel süreç içerisinde devletler siyasi rakipler aras›ndan s›yr›l›p otoritelerini merkezîlefltirmeye çal›fl›rken, egemenlik kurduklar› topraklarda yaflayan nüfusun merkeze ba¤l›l›¤›n› da
önemsiyorlard›. Devletler bu ba¤l›l›k karfl›l›¤›nda askerî koruma ve olas› tehditlere
karfl› savunma vaat etmifltir. Modern ulus devlet, bu vaadi daha etkin bir biçimde yerine getirdikçe, merkezî otoritesini ve ayn› zamanda, meflruiyetini güçlendirmifltir.
Ayn› zamanda meflruiyet sa¤lama ihtiyac›, vatandafll›k haklar›n› güçlendirdi. Giderek merkezî pozisyonunu güçlendiren modern ulus devlet, bu pozisyonun devam›n› sa¤lamak için s›k s›k savaflmak zorundayd›. Savafllar›n yüksek maliyeti ve
insan kayna¤› ihtiyac› ise, halktan toplanan vergi ve vatandafllar›n askere al›nmas›yla karfl›lan›yordu. Ulus devletin sa¤lamlaflt›rd›¤› s›n›rlar içersindeki bu kaynak
aray›fl›, halk›n hoflnutsuzlu¤unun devlete yöneltilmesine yol açt› (Mann, 1993).
Kaynak aktar›m›na karfl› durufl, ulus devletin vatandafll›k haklar›n› geniflletme ve
demokratikleflme yönünde tavizler vermesine yol açt›. Temsili kurumlar, mahkemeler ve haklar›n garanti alt›na al›nmas› bu “taviz”lerin kapsam›n› oluflturmufltur
(Tilly 1985). Devletin artan gücüne karfl› yayg›n direnifl “temsil yoksa vergi de
yok”, anlay›fl›nda özetlenebilir. Yirminci yüzy›lda da vatandafllar›n savafla kat›lmas› karfl›l›¤›nda siyasi ve sosyal haklar geniflletilmifltir.
Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya Ç›k›fl›
Modernite öncesi dünyada,
ayaklanmalara neden olan
bir baflka konu da dindir.
Ancak, tek tanr›l› dinlerin
evrensel yaklafl›mlar›n›n
etkisiyle, dinî seferberlikler
di¤erlerinden farkl› olarak
yerelliklerin ötesine geçerek,
ulusal veya uluslararas›
düzeyde çat›flmalara neden
olmufltur (Tarrow, 1998: 33).
Modern ulus devletlerle vatandafllar›n aras›ndaki iliflkide belirleyici unsurlar›n bafl›nda toplumsal hareketler gelir. Toplumsal gruplar›n aras›ndaki çat›flmalar›n bir
ifade flekli olan toplumsal hareketler, ilk olarak Avrupa’da moderniteyle beraber
meydana gelmifl bir olgudur (Tarrow, 1998; Tilly, 2004). Çat›flma, insanl›k tarihinin
ayr›lmaz bir parças› olarak, her zaman mevcuttu. Ancak, toplumsal çat›flmalar modernite öncesi toplumlarda modern toplumlardakinden daha farkl› flekillerde vücuda gelmifltir.
Feodal Avrupa’da siyasi erk bir dizi siyasi aktör aras›nda parçalanm›fl hâldedir
ve merkezî otoriteler oldukça zay›ft›r. Toplum ve siyasi güç merkezleri aras›ndaki
ba¤lar korumac› iliflkiler temelinde flekillenmifltir. 16. yüzy›ldan itibaren ticaretin
geliflimiyle güçlenmekte olan flehirler say›lmazsa, nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturan
halk, derebeylerin topraklar› üzerinde birbirinden kopuk ve ayr›flm›fl cemaatler hâlinde yaflamaktad›r. Cemaatler aras›nda iletiflim ve ba¤lar yok denecek kadar azd›r.
Bu ba¤lamda, yerel cemaatler, u¤rad›klar› herhangi bir adaletsizli¤e “yerel ayaklanmalarla” cevap vermifltir. Bu ayaklanmalar›n genel özellikleri, cemaatlerle birebir ilgili meseleler üzerine olmalar›, çat›flmalar›n yerel cemaatlerin d›fl›na taflmamas›, her bir yerel toplulukta farkl› tezahür etmesi ve çat›flmalar›n›n nedeni olarak
merkezî bir otoriteyi hedeflenmemeleridir (Tilly, 2004). Yerel ayaklanmalar›n, ana
nedenleri vergilerin artmas›, açl›k, haks›zl›k sonucu ortaya ç›kt›¤› düflünülen ölümler, toprak ve su kullanma haklar›n›n gasp edilmesi olmufltur. H›zl› bir flekilde ortaya ç›kan ve k›sa süren bu yerel ayaklanmalarda, topluluklar suçlad›klar› aktörlere - karar al›c› veya kararlar› uygulay›c› olmalar› fark etmeksizin- do¤rudan müdahalelerde bulunmufl, ço¤unlukla karfl›tlar›na fliddet uygulam›flt›r (Tilly, 2004; Tarow, 1998).
Ancak modernleflme süreciyle beraber çat›flma siyaseti dönüflüm geçirmifltir.
Modern ulus devletin oluflmas›yla siyasi güç merkezde toplanmaya bafllam›flt›r.
Vergi toplama, askere alma, adalet da¤›tma gibi faaliyetler, güçlerini oluflturup pekifltirmeye bafllayan merkezî devletler taraf›ndan yürütülmeye bafllanm›flt›r. Bunun
7. Ünite - Bar›fl Hareketleri
171
sonucunda, toplumlar›n gözünde u¤rad›klar› haks›zl›klar›n kayna¤› da merkezîleflmifl ve merkezî devlet, seferber olan çeflitli toplumsal gruplar›n hedefi olma konumuna geçmifltir. Toplumsal gruplar›n kendi aralar›ndaki çat›flmalarda da devlet
baflvurulan ana çözüm mecras› olarak görülmeye bafllanm›flt›r (Tilly, 2004). Buna
paralel olarak, ekonomik alanda kapitalizmin geliflmesi ve yay›lmas› ile sanayileflme süreçleri feodal toplumlarda daha önce görülmemifl bir sosyal devinim sa¤lam›flt›r. Ayn› zamanda, modern s›n›flar›n oluflmas›na neden olarak, toplumsal aidiyetlerin yerel a¤lar›n ötesine geçmesine neden olmufltur. Ayn› zamanda, s›n›flar
aras› eflitsizlikle beraber üzerinde seferber olunacak yeni ihtilaf ve çat›flma meseleleri ortaya ç›km›flt›r. Öte yandan, ulus devletlerin s›n›rlar› içerisinde yaflayan nüfuslar› birlefltirici etkisiyle yerel topluluklar›n daha büyük bir toplulu¤un parças›
oldu¤u fikri insanlar›n tahayyüllerini flekillendirmifltir. Daha önceleri, parçalanm›fl
ve kopuk hâlde yaflayan topluluklar birlefl(tiril)erek, ulusal topluluklara dönüflmüfltür. Artan okuma yazma oranlar›yla beraber roman, gazete, dergi ve el ilan› gibi yaz›l› iletiflim araçlar›n›n geliflimi ve derneklerin yayg›nlaflmas› sonucunda yaflanan canl›l›k, daha önce kopuk bir flekilde yaflayan yerel topluluklar›n birbirleriyle
ba¤lar kurmas›nda etkili olmufltur. Böylelikle birbirleriyle iletiflime geçerek bilgi ve
tecrübelerini paylaflan yerel topluluklar aras›nda a¤lar oluflmufltur (Anderson,
1991). Bütün bu geliflmeler modern toplumsal hareketlerin oluflmas›n›n önünü açm›flt›r. Yerel ayaklanmalardan farkl› olarak toplumsal hareketler çerçevesinde toplumsal gruplar yerel olmaktan ç›kararak, daha genifl kesimleri ilgilendiren meseleler üzerine seferber olmaya bafllam›fllard›r. Eylemler ve hareketler farkl› zaman ve
mekanlarda tekrarlanabilme özelli¤i kazanm›flt›r. Korumac› iliflkilerinin de¤iflmesiyle özerkliklerini kazanan gruplar, u¤rad›klar› haks›zl›klar›n kayna¤› olarak gördükleri karfl›tlar›yla seferberlikleri s›ras›nda do¤rudan karfl› karfl›ya gelmifltir. Toplumsal çat›flmalarda fliddet kullan›m› modernite öncesi döneme göre oldukça azalm›fl ve yeni bar›flç›l eylem biçimleri kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Sonuçta, 17. yüzy›lda bafllayan toplumsal hareketlerin oluflma süreci, 20. yüzy›la gelindi¤inde tamamlanm›flt›r. O günden bugüne, modern toplumsal hareketler, modern siyasal ve toplumsal hayat›n ayr›lmaz bir parças› olmufltur. (Tilly, 2004; Tarrow, 1998; della Porta ve Diani, 2006).
Modern Bar›fl Giriflimlerinin Bafllang›c›
Bar›fl fikri, Antik Ça¤’dan itibaren felsefecilerin, düflünürlerin, yazarlar›n ve dinlerin üzerinde düflündü¤ü konulardan biri olmufltur. Kavram, genel olarak ahlakî, siyasi ve toplumsal çat›flma ve do¤ayla uyum boyutlar›yla ele al›nm›flt›r (Chatfield ve
Iiukhina, 1994). Tek tanr›l› dinlerin bir k›s›m kollar› da pasifizmi dinî ö¤retilerinin
temel tafllar›ndan oldu¤unu savunmufllard›r (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 95).
Bu dinî ve ahlaki temelli karfl› ç›k›fllar›n yan› s›ra, savafl dönemlerinde artan vergiler ve askere al›nma uygulamalar› gibi toplumlara ve bireylere getirilen yüksek
maliyetlerinden dolay› da savafl, tarih boyunca rahats›zl›klara ve çat›flmalara neden
olmufltur. Modernite öncesi toplumlarda, savafl›n neden oldu¤u toplumsal rahats›zl›klar, yukar›da da irdelendi¤i gibi, birçok yerel ayaklanmaya neden olmufltur.
Bar›fl›n ve savafl karfl›tl›¤›n›n modern toplumsal hareketler olarak ifade edilmesi, ulus devletlerin ortaya ç›k›fl›na rastlar. Ulus devletlerin kitlesel ve düzenli ordular kurmas›, zorunlu askere al›nma uygulamalar› bafllatmalar›yla beraber bir dizi
savafl karfl›t› giriflim de oluflmufltur. Bu giriflimler 17. yüzy›lda baz› dinî oluflumlar›n savafl faaliyetine ahlaki olarak karfl› ç›kmalar›yla bafllar. 17. yüzy›l Amerika’s›n-
Pasifizm, genel olarak
fliddetin her türüne karfl›
ç›kan ve fliddetin tüm
toplumsal ve siyasal
pratiklerden d›fllanmas›
gerekti¤ini savunan dinî ve
ahlaki temelli düflünce
ak›m›d›r.
Savafl karfl›tl›¤›, özellikle
devletler aras›nda yürütülen
savafllara, devletlerin
fliddetin tekelini elinde
bulundurmas›na ve askerî
kurumlar›n varl›¤›na karfl›
ç›kan düflüncelerin genel
ad›d›r.
172
da, Quakers, Brethern Kilisesi ve Menonitler gibi reformist Protestan cemaat ve
mezhepler öldürme faaliyetlerinin dinî inançlar›na ters düfltü¤ünü savunarak savafllara karfl› olduklar›n› ilan etmifllerdir (Chatfield, 1994: 10). Kölelik, kad›n haklar› gibi konularla ilgili adaletsizliklere de karfl› ç›kan bu ‘bar›flç›l’ gruplar, bireysel
davran›fllardan uluslararas› siyasete kadar hiçbir alanda fliddet kullan›m›n›n olmamas› gerekti¤ini savunmufltur. Bunun için de çeflitli bar›fl topluluklar› oluflturmufl
ve sonras›nda bar›fl hareketine sürekli olarak destek vermifltir.
Dinî kökenli olmayan, seküler bar›fl giriflimleri ise 18. yüzy›ldan itibaren flekillenmeye bafllam›flt›r (Marullo ve Meyer, 2004: 644). ‹lk bar›fl cemiyetleri 1815 y›l›ndan itibaren Amerika ve Britanya’da kurulmufltur. 1828 y›l›nda genifl kapsaml›
Amerikan Bar›fl Cemiyeti kurulmufltur. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadarki dönemde bir dizi bar›fl kongresi de düzenlenmifltir. Bu kongreler,
Avrupa çap›nda 1843-1850 y›llar› aras›nda düzensiz olarak organize edilirken, 1889
tarihinden itibaren Avrupa’da, 1892 y›l›ndan itibarense dünya genelinde düzenli
olarak her y›l yap›lmaya bafllanm›flt›r (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 96; Chatfield,
1997: 23). Bu bar›fl konferanslar›n›n da etkisiyle, bar›fl organizasyonlar› Amerika ve
Britanya’da say›ca artm›flt›r. Bunun yan› s›ra Fransa, ‹talya, Hollanda ve ‹skandinavya ülkeleri gibi Avrupa’n›n de¤iflik bölgelerinde birçok bar›fl örgütü ve toplulu¤u kurulmufltur (Passy, 1896; Chatfield, 1997). 1900 y›l›ndaki bar›fl örgütü say›s›
Britanya’da 46, Almanya’da 72, Fransa’da 16, Amerika’da 15, Rusya’da 1 ve ‹skandinavya ülkelerinin toplam›nda 216 tanedir (Lyons, 1963, aktaran Kaldor ve di¤erleri, 2007: 96). Bu dönemdeki bar›fl organizasyonlar›n›n amaç ve bar›fl kavram›na
yaklafl›mlar›nda belirgin farkl›l›klar vard›r. Ancak hemen hemen hepsinin üstünde
durdu¤u ortak tema devletler aras› anlaflmazl›klar›n çözülebilmesi için uzlaflma
mekanizmalar›n›n oluflturulmas›d›r (Chatfield, 1997: 23-24).
Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda durma noktas›na gelen bar›fl giriflimleri, savafl
sonras›nda tekrar canlanm›fl ve bar›fl›n kal›c› bir hâl almas› için aray›fllar devam etmifltir. Çeflitli bar›fl örgütlerinin de çabalar›yla, uluslararas› iliflkileri güçlendirmek
ve devletler aras›nda uzlaflma sa¤lamak amac›yla Milletler Cemiyeti kurulmufltur
(Chatfield, 1997).
SIRA S‹ZDE
1
Toplumsal hareket
D Ü fi Ü N E L ‹belirli
M bir
kampanyas›,
hedefe ulaflmak için
toplumsal hareket aktörleri
veya
S STKlar
O R Utaraf›ndan
düzenlenen tematik, sosyal
ve zamansal olarak bir
bütünlü¤e sahip eylemler
D ‹ K K Averilen
T
toplam›na
add›r
(della Porta ve Rucht, 2002:
3).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Bar›fl hareketinin
ulus devletlerin oluflumuyla ba¤lant›s› nedir?
ABD’DE VE AVRUPA’DA BARIfi HAREKET‹
Bar›fl hareketi, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitiminden günümüze kadar genifllemifl ve
kal›c› bir harekete dönüflmüfltür. Özellikle Amerika ve Avrupa’da geliflen hareket,
S O R Ucanl›l›k gösterip belli bafll› kampanyalarla seferber olurken, di¤er
baz› dönemlerde
dönemlerde yavafllayarak eylemsizlik hâline geçmektedir. Baflka bir deyiflle, di¤er
hareketlerdeD görüldü¤ü
gibi bar›fl hareketi çat›flma döngüleri/protesto dalgalar› hâ‹KKAT
linde ilerler.
Buna göre, siyasal alanda, di¤er siyasal aktörlerden gelen deste¤in artmas›, kaSIRA S‹ZDE
rar alma mekanizmalar›na eriflim kolayl›¤›, devlet bask›s›n›n azalmas›, siyasal elit
gruplar›n parçalanmas› ve hükümet de¤iflikli¤i gibi de¤ifliklikler meydana gelir.
ToplumsalAMAÇLARIMIZ
hareket gruplar›n›n baz›lar› bu siyasal de¤ifliklikleri, lehlerine kullanabilecekleri “siyasi f›rsatlar” olarak de¤erlendirir (Tarrow, 1998). Böylelikle, üzerinde seferber olduklar› konu hakk›nda kazan›m elde edeceklerine inanan “öncü”
K ‹ T A P bafllar. ‹lk eylem ve seferberlikler sonucunda, hareketin mesegruplar eylemlerine
N N
Toplumlar›n seyrine
bakt›¤›m›zda, baz›
dönemlerde çat›flma ve
AMAÇLARIMIZ
eylemler artar ve yo¤unlafl›r;
di¤er dönemlerde ise azal›r
ve seyrekleflir. Çat›flmalar ve
protestolar›n bu iniflli ç›k›fll›
K ‹ T A çat›flma
P
örüntüsüne
döngüleri veya protesto
dalgalar› denir (della Porta
ve Diani, 2006: 188-189).
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
lesi gündeme oturur ve siyasi alanda yeni f›rsatlar ortaya ç›kar. Bunu gören di¤er
benzer gruplar da eylemlere kat›l›r. Seferber olan gruplar›n artmas›, aralar›ndaki
etkileflimin fazlalaflmas› ve tek bir amaç için bir araya gelmeleriyle kampanyalar
meydana gelir. Bu protesto döngüsü/protesto dalgas›n›n en üst noktas›d›r. Bundan
sonra, artan toplumsal hareket bask›s› sonucunda siyasi elitler ve partiler müzakerelere girer ve konu kurumsal siyasete tafl›n›r. Bir baflka olas›l›k da devlet bask›s›n›n artmas› sonucunda taleplerin karfl›lanma ihtimalinin azalmas› ya da toplumsal
hareket gruplar› aras›nda yöntem ve/veya hedefler aç›s›ndan anlaflmazl›klar›n ortaya ç›kmas›d›r. Her iki durumda da kampanya ve seferberlik hâli düflüfle geçer
(della Porta ve Diani, 2006: 188-189; Tarrow, 1998: 147-150).
Protesto döngüsünün/protesto dalgas›n›n en dip noktas›nda toplumsal hareket
gruplar› bekleme konumuna geçer. Gruplar bekleme konumundayken fazla görünür de¤illerdir, ama bu hareketinin yok oldu¤u anlam›na gelmez. Aksine, bar›fl hareketi organizasyonlar› ve a¤lar› küçülmelerine ra¤men, eylemsizlik sürecinde de
aktiflerdir ve bir sonraki kampanya için çal›flmalara devam ederler (della Porta ve
Diani, 2006; Tarrow, 1998).
Bar›fl hareketi de yukar›da tarif edilen protesto dalgalar› üzerinden seyreder.
Gündemdeki konular›n önem s›ras›, siyasi f›rsatlar ve seferberlik kabiliyetlerine
göre her dönem farkl› bar›fl kampanyalar› düzenlenir ve bar›fl hareketi canlan›r. Bu
bölümde, Amerika ve Avrupa kökenli çeflitli bar›fl kampanyalar›n›, ‹kinci Dünya
Savafl›, So¤uk Savafl ve So¤uk Savafl sonras› dönemlerde ele alaca¤›z.
‹kinci Dünya Savafl› S›ras›nda Nükleer Silahlanma Karfl›t›
Giriflimler
Amerikan bar›fl hareketinin ilk kapsaml› kampanyas› 1936-1937 y›llar› aras›nda Acil
Bar›fl Kampanyas› (EPC) ad› alt›nda gerçekleflmifltir. Birinci Dünya Savafl› sonras›
dönemde, çeflitli pasifist ve liberal gruplar, ABD’nin tarafs›zl›k politikas› izlemesi
ve ekonomik alanda uluslararas› iflbirli¤i güdülmesi amac›yla birleflmifltir. 1700 civar›nda yerel ofisi bulunan EPC, Amerikan Kongresi’nde tarafs›zl›k politikas›n›
destekleyen kararlar al›nmas› için lobicilik faaliyetlerinde bulunmufltur. Bu faaliyetler sonucunda, 1936 ve 1937 y›llar›nda kongrede bu yönde kanunlar›n ç›kmas›nda oldukça etkin olmufltur. Kampanya, bar›fl gruplar› aras›nda ç›kan anlaflmazl›klardan dolay› 1937 y›l›nda sona ermifltir (Kleidman ve Rochon, 1997: 48-49).
‹kinci Dünya Savafl›’n›n son y›llar›na kadar pasif konumda kalan bar›fl hareketi, nükleer silahlanma karfl›t› faaliyetlerle tekrar harekete geçmifltir. 1942 y›l›nda
ABD’nin nükleer bafll›kl› silah gelifltirme amac›yla bafllatt›¤› Manhattan Projesi sonucunda üretilen atom bombas›, 1945 y›l›nda Japonya’n›n Nagasaki ve Osaka flehirlerinin bombalanmas›nda kullan›lm›flt›r. Atom bombas›n›n kullan›lmas›, savafl›n
bitmesinde önemli bir etken olmas›na ra¤men milyonlarca insan›n ölmesi ve yaralanmas›na neden olmas›ndan dolay› izleyen y›llarda büyük kayg› ve korkulara da
yol açm›flt›r. Bu durumdan rahats›zl›k duyan ve aralar›nda Manhattan Projesi’ne
dâhil olmufl baz› bilim adamlar›, Amerikan Atom Bilim Adamlar› (FAS) (daha sonra Amerikan Bilim Adamlar›) adl› örgüt alt›nda toplanm›flt›r. FAS, yay›nlad›¤› bildirgelerle ad›m at›lan nükleer ça¤›n getirdi¤i tehlikeler hakk›nda kamuoyun iktidar
sahiplerine uyar›larda bulunmufltur. Manhattan Projesi’nin direktörü ünlü fizikçi
Julius Robert Oppenheimer da nükleer enerjiyle ilgili her türlü araflt›rma, gelifltirme proje ve uygulamalar›n›n uluslararas› bir örgüt taraf›ndan denetlenmesi önerisini getirmifltir. Bilim adamlar›n›n öneri ve giriflimleri her ne kadar somut sonuçlar
getirmese de nükleer enerji konusunda yapt›klar› uyar›lar çeflitli sivil toplum kuru-
173
174
lufllar›n›n (STK’lar) dikkatini çekmifl ve bilim adamlar›na nükleer silahlar›n kullan›m›n›n denetimi konusunda destek vermeye bafllam›fllard›r (Mekata, 2006: 185).
Böylelikle, So¤uk Savafl dönemi boyunca etkili bir flekilde var olan nükleer silah
karfl›t› hareketin ilk temelleri at›lm›flt›r.
So¤uk Savafl Dönemi
‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda uluslararas› siyasette ve savafl yapma biçimlerinde
köklü de¤iflimler yaflanm›flt›r. Savafl›n sonunda nükleer silahlar›n kullan›lmas›yla,
“nükleer ça¤”a girilmifl oldu. Bu dönem boyunca, insanl›k dünyada büyük y›k›mlara neden olabilecek nükleer savafllar›n her an meydana gelme tehdidiyle karfl›
karfl›ya kalm›flt›r. Nükleer tehdidi art›ran bir baflka etken de dünyan›n iki kutba ayr›larak, devlet bloklar›n›n birbirleriyle silahlanma yar›fl›na girmeleri olmufltur. Öte
yandan, devletler aras› diyalog, iflbirli¤i ve savafllar›n durdurulmas› amaçlar›yla
Birleflmifl Milletler gibi uluslararas› organizasyonlar›n kurulmas› da bu dönem
dünya siyasetindeki olumlu geliflmelerdendir. Nükleer silahlanma ve kurulan uluslararas› kurulufllarla birlikte, bar›fl hareketi gruplar›n›n hedef, faaliyet alan› ve
önündeki f›rsatlar aç›s›ndan büyük dönüflümler meydana gelmifltir. Böylelikle, bar›fl hareketi sadece sürmekte olan savafllara karfl› de¤il, savafl tehdidini art›ran silahlanma politikalar›na karfl› da büyük seferberlikler yürütmüfltür (Marullo ve Meyer, 2004: 642).
So¤uk Savafl dönemi boyunca, bar›fl hareketlerinin üzerinde seferber oldu¤u 2
ana konu Vietnam Savafl› ve nükleer savafl tehdidi olmufltur. Hem ABD hem de çeflitli Avrupa toplumlar›nda silahs›zlanma kampanyalar› yürütülürken, Amerika’da
ise Vietnam Savafl› karfl›t› gösteri ve eylemler önce ülke geneline sonra da dünyan›n birçok yerine yay›lm›flt›r.
Nükleer Silahlar›n Denenmesine Karfl› Kampanyalar
‹lave bilgi için bkz.
www.cnduk.org.
‹kinci büyük kampanya dalgas›, So¤uk Savafl y›llar›nda, devletlerin nükleer silahlar› gelifltirme amac›yla yapt›¤› nükleer silah denemeleriyle gelmifltir. ABD, 1954
y›l› Mart ay›n›n ilk günü adalar›nda ilk kez hidrojen bombas› denemeleri yapm›flt›r. Bunun üzerine, nükleer silahlar üzerine tart›flmalar bir kez daha alevlenmifltir.
Atom bombas›ndan yüzlerce kat daha etkili ve ölümcül olan bombaya tepki bu
defa 1957 y›l›nda kurulan New York merkezli Makul Nükleer Politikalar Komitesi’nden (Committee for a Sane Nuclear Policy, SANE) gelmifltir. Bir y›l sonra, 1958
y›l›nda da Londra merkezli Nükleer Silahs›zlanma Kampanyas› (Campaign for
Nuclear Disarmament, CND) ilk toplant›s›n› yapm›flt›r. Bu gruplar, e¤itim, bilgilendirme çal›flmalar› ve reklamlarla, özellikle Amerikan ve Britanya kamuoyunun
dikkatini çekmeyi ve nükleer silahlar›n denenmesini çok tarafl› olarak yasaklanmas› talepleri etraf›nda kamuoyu yaratmay› baflarm›flt›r (Mekata, 2006; Meyer,
1993;
Bunun yan› s›ra, dünyaca ünlü entelektüel ve bilim insanlar› Bertrand Russell
ve Albert Einstein 1955 y›l›nda ortak olarak “Russell-Einstein Manifestosu” ad›yla
an›lan bir ça¤r› yapm›flt›r. Ça¤r›da, nükleer silah denemelerinin ve silahlanma yar›fl›n›n durdurulmas› talebinde bulunulmufltur (Meyer, 1993a). 1957 y›l›nda konular›nda uzman 22 bilim insan›n›n kat›ld›¤› ve nükleer denemelerin dünya çap›nda
yasaklanmas› talebinde bulunuldu¤u Pugwash Konferans›’n›n temelinde de “Russell-Einstein Manifestosu” vard›r (Meketa, 2006). Bütün bu giriflimlerin yan› s›ra,
ABD’de çeflitli küçük sol ve pasifist gruplar sivil itaatsizlik eylemleri düzenleyerek
kampanyan›n içinde yer alm›flt›r. 1950’lerin son döneminde, iki eylemci gemisinin
175
Pasifik’teki nükleer deneme sahas›na girifl yapmaya çal›flmas› ve eylemcilerin defalarca tutuklanmalar›, konu hakk›nda medyan›n ilgisini art›rm›flt›r. Böylelikle kamuoyunun konu hakk›ndaki artan bilgisiyle, pasifist gruplar›n yürüyüfl, oturma eylemi ve di¤er sivil itaatsizlik eylemleri yayg›nl›k kazanm›flt›r (Meyer, 1993).
Merkezinde STK’lar›n bulundu¤u ve bilim insanlar›n›n bilimsel destek verdikleri ikinci büyük nükleer silah karfl›t› seferberli¤in yaratt›¤› kamuoyu bask›s› sonucunda ABD, Sovyetler Birli¤i ve Bileflik Krall›k 5 A¤ustos 1963 tarihinde S›n›rland›r›lm›fl Nükleer Denemeleri Yasaklama Antlaflmas›n› imzalam›flt›r. Bu antlaflmaya
göre, taraf ülkeler denizalt›nda, karada, atmosferde ve uzayda nükleer deneme
yapmayacaklar›n› taahhüt etmifltir. Ancak, yer alt› nükleer denemeleri konusunda
herhangi bir yasak söz konusu olmam›flt›r (Mekata, 2006).
Foto¤raf 7.1
Bernie Boston
isimli gazeteci
taraf›ndan 22 Ekim
1967 tarihinde
Washington’da
çekilen bu
foto¤rafta,
protestolar›
engellemeye çal›flan
askerlerin
tüfeklerine bir
eylemci taraf›ndan
çiçek yerlefltirilmesi
görüntülenmektedir
. “Çiçek gücü”
isimli bu foto¤raf,
savafl karfl›t›
hareketin
sembollerinden
birisi olmufltur.
Vietnam Savafl› Karfl›t› Hareket
Nükleer denemelerin Yasaklanmas› Kampanyas›’ndan sonra, 1960’lara damgas›n›
vuran bir baflka kampanya da Vietnam Savafl› karfl›t› hareket olmufltur. 1968-1972
aras›ndaki y›llarda bar›fl hareketi a¤›rl›kl› olarak Vietnam Savafl› karfl›tl›¤› çerçevesinde flekillenmifltir. ABD’nin Vietnam’da girdi¤i savafl bafllang›çta fazla tepki çekmemifltir. Ancak, Vietnam’a sevk edilen asker say›s›nda art›fl, ölen Amerikan askeri say›s›n›n yükselmesi ve medyada konu üzerine yap›lan haberler sonucunda savafl karfl›tlar› eylemlerine bafllam›flt›r. Özellikle, daha önceki y›llarda bafllayan sivil
haklar ve ifade özgürlü¤ü hareketleri çerçevesinde seferber olan birçok eylemci,
Vietnam Savafl› karfl›t› harekete kat›lm›flt›r. Amerikan üniversite gençli¤i aras›nda
h›zla yay›lan savafl karfl›tl›¤› sonucunda, üniversite kampüsleri Vietnam karfl›t›
kampanyan›n üsleri hâline gelmifltir. K›sa sürede kampanya üniversitelerin d›fl›na
taflm›fl ve genifllemifltir. Kampanya boyunca aktivistler, orduya yaz›lmama, silah alt›na al›nma belgelerini yakma ve ülkeyi terk etme gibi çeflitli sivil itaatsizlik eylemlerinde bulunmufltur. Bunlar›n yan› s›ra, askere al›nma merkezlerine sald›r›lar düzenlemek ve orduya yaz›lanlar› engellemek ve afla¤›lamak gibi fliddet içeren yöntemlere baflvuran radikal gruplar da ortaya ç›km›flt›r. Böylelikle, Amerikan devleti-
176
nin askere alma faaliyetleri yavafllat›lm›flt›r (Marullo ve Meyer, 2004). Vietnam Savafl›, Cumhuriyetçi Richard Nixon’›n 1969 y›l›nda baflkanl›¤a seçilmesinin sonras›nda devam etse de Amerika toplumunun genelinde savafl karfl›tlar›na olan destek
düflmeye bafllam›flt›r. Bunun bafll›ca nedeni, yukar›da bahsedilen fliddet içeren eylemlere karfl› kamuoyunun tepki duymas› olmufltur. Her ne kadar, ilk aflamalar›ndaki ivmesini yitirmeye bafllam›fl olsa da Vietnam karfl›t› hareket etkisini sürdürmeye devam etmifltir. Nixon’›n da ifade etti¤i gibi, ABD’nin savafl› bitirmek için nükleer sald›r› tehdidini kullanma plan›, savafl karfl›tlar›n›n eylemleri nedeniyle yürürlü¤e konamam›flt›r (Nixon, 1978, aktaran Marullo ve Meyer, 2004). 1972 y›l›nda ise,
Amerikan Kongresi’nin karar›yla Vietnam Savafl› sona ermifltir. Vietnam Savafl› karfl›t› hareket, bar›fl hareketi tarihinin en baflar›l› kampanyalar›ndan biridir. Savafl karfl›tlar›, Vietnam Savafl› s›ras›ndaki eylemleri ile savafl karfl›tl›¤› fikrini kamuoyunda
canl› tutarak devlet için savafl›n maliyetini art›rm›fl; Amerikan devletini zorda b›rakarak savafl›n bitirilmesinde büyük rol oynam›flt›r (McAdam ve Su, 2002).
1970’lerde Savafl Karfl›t› Kampanyalar
Vietnam Savafl›’n›n sürdü¤ü y›llarda, tabandan gelen nükleer silah karfl›t› kampanyalar gölgede kalm›flt›r. Kamuoyunun ilgisi ço¤unlukla Vietnam Savafl› üzerinde
oldu¤undan, nükleer silahlanma kampanyas› bilim insanlar›n›n ve uzmanlar›n öncülü¤ünde devam etmifltir. Yine de önceki dönemlere göre daha az yo¤un olsa da
nükleer silahs›zlanma kampanyalar› varl›¤›n› sürdürmüfl ve baz› baflar›lar elde etmifltir. Fransa ve Çin’in de nükleer güç hâline gelmesi ve nükleer silahlara sahip ülkelerin say›s›ndaki art›flla beraber artan tedirginlik ve bask› sonucunda Nükleer Silahlar›n Yay›lmas›n› Önleme Antlaflmas› 1 Temmuz 1968 tarihinde imzalanm›flt›r.
Zaman›n iki süper gücü ABD ve Sovyetler Birli¤i, yay›lan Vietnam Savafl› karfl›t›
gösterilerin de etkisiyle 1969-1972 y›llar› aras›nda stratejik silahlar›n s›n›rland›r›lmas› müzakerelerini yürütmüfltür. Paralel baflka bir geliflme de Nixon hükümeti taraf›ndan yürürlü¤e konmas› planlanan anti-balistik füze sistemleri projesi olmufltur.
Proje çerçevesinde, çeflitli Amerikan flehirlerinin yak›n›na yerlefltirilecek füzelerle
bu bölgelerin olas› bir nükleer füze sald›r›s›na karfl› korunmas› amaçlanm›flt›r. Ancak proje önce Amerikan bilim insanlar› ve baz› kongre üyeleri taraf›ndan maliyeti ve olumsuz etkileri aç›s›ndan elefltirilmifltir. Daha sonra bu çabalar, SANE’nin ve
söz konusu flehirlerde yaflayan eylemcilerin de kat›l›m›yla, protestolara dönüflmüfltür. Nükleer silahlanmaya ve anti-balistik füze sistemlerine karfl› oluflan tepkilerin
sonucunda, Birinci Stratejik Silahlar› S›n›rlama Antlaflmas› (SALT I) ve Anti-Balistic
Füze Sistemleri Antlaflmas› (ABM) 1972 y›l›nda imzalanm›flt›r (Mekata, 2006; Meyer; 1993; Marullo ve Meyer, 2006). SALT II için görüflmeler 1979 y›l›nda bafllasa da
Sovyetler Birli¤i’nin ayn› y›l Afganistan’› iflgal etmesiyle, müzakereler sonland›r›ld›
ve SALT II ABD Senatosu taraf›ndan onaylanmam›flt›r (Oran, 2001: 35).
1980’li Y›llarda Nükleer Silahs›zlanma Hareketleri
1980’lerin bafl›ndan itibaren Ronald Reagan yönetimindeki Cumhuriyetçilerin iktidar›yla beraber ABD ve Sovyetler Birli¤i aras›ndaki gerilim artm›flt›r ve her iki ülke h›zl› bir silahlanma yar›fl›na girmifltir. Artan nükleer silahlanman›n etkisiyle
özellikle Amerikan ve Avrupa toplumlar› nükleer savafl tehdidinden her zamankinden daha fazla tedirgin olmaya bafllam›flt›r. 1979 y›l›nda Three Mile Island ve 1986
y›l›nda Çernobil nükleer enerji santrallerinde meydana gelen kazalar da 1980’ler
boyunca olas› bir nükleer savafl hakk›nda kamuoylar›n›n duydu¤u kayg›lar› artt›ran etkenler olmufltur (Meyer, 1990: 11; Mekata, 2006: 188). H›zlanan nükleer si-
lahlanma yar›fl› hakk›nda kamuoyunda duyulan rahats›zl›k ve korku sonucunda,
bir süredir aktif olmayan bar›fl hareketi, eylem ve di¤er faaliyetlerin yavafllad›¤› ve
ölçe¤inin küçüldü¤ü eylemsizlik döneminden ç›km›flt›r. Atlantik Okyanusu’nun
her iki taraf›nda nükleer savafl karfl›tlar› h›zla örgütlenerek nükleer silah karfl›t›
kampanyalar bafllatm›flt›r.
1980’ler boyunca ABD’de nükleer silahlanma karfl›t› protesto ve faaliyetler genifl tabanl› Nükleer Silahlanman›n Dondurulmas› Kampanyas› (Nuclear Freeze
Campaign) çat›s› alt›nda meydana geldi. 1800 kadar yerel STK’n›n kat›ld›¤› kampanyaya, daha önceki dönemde nükleer silahlar›n denenmesi karfl›t› protestolarda
baflrolü oynayan SANE örgütü de kampanyaya kat›lm›flt›r. Washington’da etkili bir
flekilde örgütlenmifl olan ve yaklafl›k 150 bin üyesi bulunan SANE sayesinde, kampanyan›n kurumsal siyaset alan›nda etkinli¤i artm›fl ve ayr›ca kitleselleflerek tabana yay›lmas› kolaylaflm›flt›r. Merkezî olmayan ve esnek bir a¤ olarak flekillenen
kampanyayla, hem ABD’nin hem de Sovyetler Birli¤i’nin her tür nükleer silah araflt›rma, gelifltirme ve yerlefltirme faaliyetlerinin dondurulmas› talep edilmifltir. Asl›nda, nükleer silahlar›n dondurulmas› talebi, kampanyan›n hedeflerinin sadece ilk
etab›n› oluflturmufltur. As›l hedef nükleer silahlar›n ortadan kald›r›lmas› olsa da gerek medyan›n sadece silahlar›n dondurulmas› talebini öne ç›karmas›, gerekse kampanyaya kat›lanlar aras›ndaki görüfl farkl›l›klar›n›n olmas› sonucunda, kampanyan›n hedefi sadece nükleer silahlar›n dondurulmas› oldu¤u fleklinde sunulmufl ve
alg›lanm›flt›r (Meyer, 1993a).
Yap›lan çeflitli kamuoyu araflt›rmalar›na göre, Amerikan kamuoyunun yüzde 60
ile 80 aras›nda bir kesimi nükleer silahlar›n dondurulmas› talebini desteklemifltir
(Meyer, Marullo ve Meyer, 2004. 654). Sempatizanlar› hareketin içine çekmek ve
nükleer silahlanma karfl›tl›¤›n›n toplumda say›sal olarak fazlal›¤›n› göstererek ABD
hükümeti üzerinde bask› kurmak amac›yla bir dizi eylem gerçeklefltirilmifltir. Bu
eylemlerden bir tanesi de BM nezdinde giriflimlerde bulunmak olmufltur (Cortright
ve Pagnucco, 1997: 83). Kampanya çerçevesinde aç›lan imza kampanyas›nda toplanan yaklafl›k 2,3 milyon imza Birleflmifl Milletler’in Amerikan ve Sovyet heyetlerine sunulmufltur. 12 Haziran 1982 tarihinde New Yok’ta toplanan yaklafl›k 1 milyon kifli tarihteki en büyük gösterilerden birini yaparak, nükleer silahlar›n dondurulmas› taleplerini hükümetlerine duyurmufltur (Mekata, 2006: 188).
Nükleer Silahlanman›n Dondurulmas› Kampanyas›, eylem biçimleri aç›s›ndan
çok genifl bir repertuara sahiptir. Medyan›n ilgisini çekebilmek için uygulanan
oturma eylemleri, ablukaya alma gibi sivil itaatsizlik eylemlerinin yan› s›ra, daha
kurumsal ve al›fl›lagelmifl yollar› tercih eden gruplar, Washington’daki ba¤lant›lar›
kullanarak ve lobicilik faaliyetleri göstererek Kongre’yi etkilemeyi hedeflemifllerdir. Yöntemlerdeki bu farkl›laflma, kongreyi etkileyip baz› politika de¤ifliklikleri elde etmeyi amaçlayan gruplarla ve daha radikal de¤iflimler isteyen gruplar aras›nda
çekiflme ve anlaflmazl›klara da yol açm›flt›r (Marullo ve Meyer, 1993).
ABD Baflkan› Ronald Reagan’›n 1983 y›l›nda ilan etti¤i, amac› Sovyet balistik füzelerini uzaydan ve havadan durduracak bir savunma kalkan› yaratmak olan Stratejik Savunma Giriflimi (Strategic Defense Initiative-SDI), çok bilinen ad›yla “Y›ld›z
Savafllar›” projesi, nükleer silahs›zlanma hareketine baflka bir ivme katm›flt›r. As›l
hedefin Sovyetler Birli¤i’ni benzer bir giriflime sevk ederek ekonomik olarak zay›flatmak olan proje, 1972 tarihli Anti-Balistik Füzeler (ABM) antlaflmas›na ayk›r› oldu¤u ve iki süper güç aras›ndaki dengeleri de¤ifltirece¤i nedenleriyle gerek kamuoyunda gerekse ABD senatosunda tepkilere yol açm›flt›r. Konu üzerine varl›¤›n›
sürdüren UCD ve FAS gibi STK’lar üzerinden seferber olan bilim insanlar›, SDI’n›n
177
178
iddia edilenin tersine nükleer silahlanmay› artt›raca¤›n› öne sürerek Reagan hükümeti üzerinde nükleer silahlanma konusunda uzay›n kullan›lmamas› için bask› yapm›flt›r. Bunun yan› s›ra, nükleer silahlanma karfl›tlar›n›n ittifak yapt›¤› Demokrat Parti, SDI projesi karfl›s›nda muhalefetini art›rm›flt›r. ABD Kongresi’nde bu muhalefetin
etkisiyle al›nan silahlanma bütçesini k›s›tlama ve silah kontrollerini artt›rma kararlar›yla Reagan hükümetinin hareket alan› daralt›lm›flt›r. Proje, So¤uk Savafl döneminin
kapanmas›yla rafa kalkm›flt›r (Meyer, 1993a: 472; Uzgel, 2001: 36; Mekata, 2006).
1980’lerin bafllang›c›ndan itibaren, Avrupa’da da nükleer silahlanma karfl›t› seferberlikler gerçekleflmifltir. Avrupa ülkelerinde seferber olan nükleer silah karfl›t›
grup ve bireylerin kampanyalar›ndaki birinci hedef, kendi topraklar›na yerlefltirilmesi planlanan Orta Menzilli Nükleer Füzelerinin (INF) engellenmesi olmufltur
(Mekata, 2006: 188; Cortright ve Pagnucco, 1997). Avrupal› nükleer silah karfl›t› bar›fl eylemcileri, Amerika’daki eylemcilerin aksine, iki süper gücün kat›laca¤› çift tarafl› anlaflma aray›fl›n›n soruna çözüm getirmeyece¤ini iddia etmifl ve as›l sorunun
iki bloklu uluslararas› sistem oldu¤unu savunmufltur. Baflka bir deyiflle, k›sa vadeli hedeflerini elde edebilmek için, So¤uk Savafl politikalar›n› da genel olarak elefltiren Avrupal› savafl karfl›tlar›, nükleer silahlar›n tamamen kald›r›lmas› ve böylelikle nükleer savafl tehdidinin bütünüyle bertaraf edilmesini talep etmifltir (Cortright
ve Pagnucco, 1997: 84; Marullo ve Meyer, 2004: 654).
INF sorunu, Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü’nün (NATO) 1979 y›l›nda aç›klad›¤›, SSCB’nin Do¤u Avrupa ülkelerine yerlefltirdi¤i SS-20 füzelerine karfl›l›k Bat›
Avrupa ülkelerine Pershing II ve Cruise füzelerinin yerlefltirilmesi plan›yla ortaya
ç›km›flt›r. 1983 y›l›ndan itibaren, eski nükleer bafll›kl› füzelerin bahsi geçen füzelerle de¤ifltirilme ifllemine bafllanm›flt›r (Uzgel, 2001: 71). Bu geliflme, özellikle füzelerin yerlefltirildi¤i ülkelerin toplumlar›nda, bir süredir yat›flm›fl olan nükleer silahlanma karfl›s›ndaki korku ve kayg›lar› tekrar alevlendirmifltir (Rochon, 1988).
Bir kez daha kitlesel olarak seferber olan bar›fl hareketi grup ve aktivistleri bir dizi INF karfl›t› protesto ve eylemlere giriflmifltir. Önceleri, bu projeden en çok etkilenecek ülke olan Federal Almanya’da bafllayan protestolar, daha sonra Britanya,
Fransa, Belçika ve Hollanda’ya da yay›lm›flt›r (Soule, 2004: 298; Kriesi ve di¤erleri,
1995). En son, bu karardan do¤rudan etkilenmeyecek olsalar bile ‹sviçre, Finlandiya, Norveç, ‹sveç ve Danimarka’da da bar›fl hareketi grup ve bireyleri benzer
nükleer füze karfl›t› kampanyalar için seferber olmufltur (Soule, 2004: 298).
Britanya’da, 1970’ler boyunca bar›fl kampanyalar›n›n öncülü¤ünü yapan CND
önderli¤inde say›s›z yürüyüfl ve di¤er protestolar sahnelenmifltir. Federal Almanya’da bar›fl hareketi aktivistleri, Yefliller Partisi’nin de verdi¤i destekle, 1981 y›l›nda
250 ile 300 bin aras›nda protestocunun kat›l›m›yla ülke tarihinin o güne kadarki en
büyük yürüyüflünü gerçeklefltirmifltir. Ayr›ca, 1960’tan beri geleneksel olarak her y›l
Federal Almanya’n›n 300 kadar flehrinde yap›lan, ancak 1970’ler boyunca sönük
geçmifl nükleer silah karfl›t› Easter Yürüyüflü, INF karfl›tl›¤› temelinde yeniden canland›r›lm›flt›r. Easter Yürüyüflü’ne, 1982 y›l›nda yaklafl›k 200 bin kifli kat›l›rken, 1986
y›l›ndaki yürüyüfle kat›lanlar›n say›s› 400 ila 500 bin aras›nda bir say›ya ulaflm›flt›r
(Mekata, 2006: 189). Bar›fl hareketinin artan bask›s› ve Amerikan Kongresi’nde yükselen muhalefet sonucunda, Reagan yönetimi Sovyetler Birli¤i ile 1987 y›l›nda INF
Antlaflmas›n› imzalayarak, INF ile ilgili projeyi sonland›rm›flt›r.
‹ki kutuplu So¤uk Savafl döneminde, nükleer silahlar ve nükleer savafl olas›l›¤›,
tüm bar›fl hareketi gruplar› taraf›ndan dünya genelinde en büyük tehlike olarak alg›lanm›flt›r. Baflka bir deyiflle, bar›fl hareketlerinin üzerinde seferber olduklar› ana
179
mesele olan nükleer silahlanman›n küresel bir boyutu vard›r. Bu küresel boyutlu
tehdit üzerine seferber olan farkl› ülkelerdeki bar›fl hareketi eylemcileri, birbirleriyle baz› ulus ötesi iliflkiler gelifltirmifltir. Ancak farkl› ulusal ba¤lamlardan aktörlerin
ulusal s›n›rlar›n› aflarak gelifltirdi¤i iliflkiler ço¤unlukla bilgi al›flverifli düzeyinde
kalm›flt›r. Nükleer silahs›zlanman›n kendisi her ne kadar ulus ötesi bir mesele olsa
da, bar›fl hareketi eylemcileri esas olarak kendi ulusal kampanyalar›n› örgütlemifl
ve ulusal s›n›rlar› içerisinde faaliyetlerde bulunmufltur. Örnek olarak, ABD’deki ve
Avrupa’daki nükleer silahs›zlanma kampanyalar›n›n kat›l›mc› grup ve bireyleri, birbirleriyle oldukça yüksek seviyede iletiflime geçmifllerdir. Özellikle, Avrupa bar›fl
hareketi, Amerika’daki muadillerinin tecrübelerinden oldukça yararlanm›flt›r. Fakat, sorunlara getirdikleri çözüm yollar›n›n farkl›l›¤›, ortak bir eylem plan›n›n olmamas› gibi nedenler, ulus ötesi bir bar›fl hareketinin tam anlam›yla ortaya ç›kmas›n› engellemifltir. Ayr›ca, devlet bloklar› üzerinde temellenen dünya siyaset sisteminde, her iki blok toplumlar› aras›ndaki iliflkilerin zay›fl›¤› ve Sovyet blo¤unda etkin bir bar›fl hareketinin bulunmamas› da ulus ötesi iliflki ve a¤lar›n yeterince geliflememesinin nedenleri aras›ndad›r.
So¤uk Savafl döneminde bar›fl hareketinin, üzerinde seferber oldu¤uSIRA
konular
S‹ZDEnelerdir? ‹ki
bloklu dünya siyasetinin, bar›fl kampanyalar› üzerindeki etkisi nedir?
So¤uk Savafl Sonras› Dönem
2
SIRA S‹ZDE
So¤uk Savafl’›n bitifli di¤er toplumsal hareketler için oldu¤u kadar bar›fl hareketi
için de dönüm noktas› olmufltur. So¤uk savafl dönemi sonras› bar›fl
inS O R hareketleri
U
celendi¤inde, bar›fl kampanyalar› ve faaliyetlerinin ulus ötesi özellikler kazand›¤›
görülür. Bu dönüflümde, 1970’lerde temelleri at›lan ve sosyalist sistemlerin çökmeD‹KKAT
siyle h›z kazanan küreselleflme sürecinin etkisi büyüktür.
Genel anlam›yla küreselleflme süreci, bir zamanlar ulus devlet s›n›rlar›n›n içine
SIRA S‹ZDE
hapsolmufl ve ulusal düzeyde tahayyül edilmifl toplumsal, ekonomik
ve siyasi iliflki ve faaliyetlerin ulus ötesileflmesi ve küresel ölçekte h›zla yay›lmas›d›r. Hâlen devam etmekte olan küreselleflme süreciyle beraber, dünya üzerindeki
farkl› co¤rafAMAÇLARIMIZ
yalardaki yerellikler ulus devletleri ve s›n›rlar› aflarak ulus ötesi a¤lar kurmaktad›r.
Dünyay› çepeçevre saran bu ulus ötesi a¤lar sayesinde, toplumlar aras›ndaki zamana ve mekâna dayal› uzakl›klar ve engeller h›zla azalmaK e¤ilimine
‹ T A P girmifltir
(Giddens, 1991). Böylelikle, ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda küresel a¤lar›n
yayg›nl›¤› artm›fl; küresel ba¤lant›lar yo¤unlaflm›fl; para, mal, insan ve bilgi ak›fllar›n›n küresel düzeyde h›z› ve küresel ba¤lant›lar›n etkisi artm›flt›r
T E L E(Held
V ‹ Z Y O Nve di¤erleri, 1999).
Siyasal alanda, küreselleflmenin yaratt›¤› en büyük etki ise ulus devletlerin rol,
güç ve yetkilerinin dönüflüme u¤ramas› olmufltur. Ulus devletler, ulus üstü kurum
‹ N T E R N E T kaybetmeve alanlar›n ortaya ç›kmas›yla en önemli siyasi mecra olma konumunu
ye bafllam›flt›r. Ayn› zamanda, ulus ötesi aktör ve iliflkilerin oluflmas›yla ulus devlet merkezli sistemdeki birincil siyasi aktör olma özelli¤ini de kaybetmifltir. Di¤er
bir deyiflle, Uluslararas› STK’lar, ulus ötesi flirketler ve IMF, Dünya Ticaret Örgütü,
Dünya Bankas› ve Birleflmifl Milletler gibi siyasi ve ekonomik uluslararas› kurumlar›n artan önem ve güçleri karfl›s›nda, tamamen yok olmasalar da dünya siyaset
sahnesindeki aktörlerden sadece biri olma konumuna gerilemifltir (Held ve di¤erleri, 1999; Held and McGrew, 2007; Scholte, 2005).
Bütün küreselleflmeye ba¤l› dönüflümler, h›zla geliflen bilgi ve iletiflim teknolojilerinin etkisiyle de birleflince, toplumsal hareketlerin, STK’lar›n ve bireylerin
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
180
küresel ölçekte ba¤lant›lar›n›n artmas›na, güçlenmesine ve yayg›nlaflmas›na neden olmufltur. Bütün bu aktörler ve faaliyetleri, dünyay› sarmakta olan “Küresel Sivil Toplumu” ortaya ç›karm›flt›r (Anheier ve di¤erleri, 2001). Art›k, ulus devletlere
referansla siyasal alanda yap›lan “iç” ve “d›fl” ayr›m› ortadan kalkarken, toplumsal
hareketler, kurduklar› ulus ötesi ba¤larla, yerel ve/veya küresel birçok meselenin
üzerinde beraber seferber olmaya bafllam›flt›r.
Toplumsal hareketlerin ulus ötesileflme süreci kad›n, çevre, ve insan haklar› hareketlerinde oldu¤u gibi bar›fl hareketinde de görülmektedir. Bu yüzden, So¤uk
Savafl sonras› dönemi, ulus ötesileflme ›fl›¤›nda tart›flmak gerekmektedir.
Foto¤raf 7.2
Antartika’da
bulunan McMurdo
‹stasyon’unda
araflt›rmalar›na
devam eden bilim
insanlar› da 19
Ocak 2003 tarihinde
hep beraber bar›fl
iflareti oluflturarak,
Irak Savafl› karfl›t›
eylemlere
kat›lm›fllard›r.
Böylelikle, Irak
Savafl› dünya
üzerinde 7 k›tada
birden protesto
edilmifl
oldu.(Foto¤raf:
Melaine Conner)
Birinci Körfez Savafl› Karfl›t› Eylemler
Irak 90’l› y›llar›n bafl›ndan beri uluslararas› siyaseti ve bar›fl hareketi gündemlerinin en önemli meselesi olmufltur. Birinci Körfez Savafl›, 1991 y›l›nda ABD’nin öncülü¤ünde oluflan uluslararas› askerî gücün Kuveyt’in Irak iflgal ve ilhak›ndan kurtar›lmas› amac›yla, Irak’a askerî müdahalesiyle gerçekleflmifltir. BM’nin de destekledi¤i savafl›n sonucunda, Irak’›n Kuveyt’i iflgali sonland›r›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra,
askerî müdahale sonras›nda Irak’taki Saddam Hüseyin yönetimine karfl› ekonomik
ambargo, Irak’›n petrol ihracat›n›n k›s›tlanmas› ve Irak topraklar›n›n BM denetimine aç›lmas› gibi bir dizi yapt›r›m yürürlü¤e konmufltur. Birinci Körfez Savafl›, önceki dönem savafllara göre iki farkl› özellik sergiler. Birincisi, BM’de 28 ülkenin
onay›yla al›nan karar do¤rultusunda aç›lan bu savafl, ilk küresel savafl olma niteli¤ini
tafl›r. ‹kinci olarak, Birinci Körfez Savafl› televizyondan yay›nlanan ilk savafl olmufltur. Bu geliflmeler, savafl karfl›t› tepkileri h›zla yükseltirken, So¤uk Savafl 1980’li ve
1990l› y›llar›n en genifl savafl karfl›t› protestolar›na neden olmufltur (Klandermans,
2010; Koopmans, 1999). Bu dönemdeki savafl karfl›t› seferberli¤in en önemli özelli¤i protestolar›n ve seferberlik konusunun dünya genelinde yay›lmas› ve uluslararas›laflmas›d›r (Klandermans, 2010). Ancak yine de Birinci Körfez Savafl› s›ras›ndaki seferberlikler henüz ulus ötesi bir karakter kazanmam›flt›r. Örne¤in, Birina
Körfez Savafl› karfl›t› eylemler de¤iflik ülkelerde ayn› zamanda yap›lm›flt›r. Ancak
bu durum sonraki büyük savafl karfl›t› seferberlikte oldu¤u gibi küresel düzeyde
yürütülen bir koordinasyonla oluflmam›flt›r. Ulusal düzeyde örgütlenen savafl karfl›tlar›, eylem zamanlamalar›n›, Körfez Savafl›’na giden sürecinin kritik anlar›na Irak’a tan›nan sürenin bitim tarihi- ve kendi iç seferberlik koflullar›na -eylemlerin
hafta sonuna denk getirildi¤inde daha çok göstericinin seferber olmas› gibi- göre
ayarlam›fllard›r (Koopmans, 2009). Bununla birlikte, Körfez Savafl›’n›n küresel bir
mesele olarak alg›lanmas›, ortak sloganlar›n tüm ulusal bar›fl kampanyalar› taraf›ndan sahiplenerek kullan›lmas›ndan dolay›, bar›fl hareketi ulus ötesileflme sürecine
girmifltir.
Irak Savafl› Karfl›t› Kampanya
So¤uk Savafl döneminin en büyük bar›fl seferberli¤i yine Irak üzerine meydana
gelmiflti. 11 Eylül 2001 y›l›nda Dünya Ticaret Merkezi’nin bulundu¤u New York
flehrindeki ‹kiz Kulelere düzenlenen sald›r› So¤uk Savafl sonras› dönemin k›r›lma
noktas› olmufltur. Sald›r›, El Kaide taraf›ndan gerçeklefltirilmifl olsa bile, ABD’nin
Bush yönetimi, Saddam Hüseyin yönetimini de El Kaide’nin destekçilerinden biri
olmakla suçlam›flt›r. ABD önderli¤indeki askerî koalisyon, 2001 y›l›n›n sonlar›nda
Afganistan’› iflgal ederek, Usama Bin Laden’le iliflkileri olan Taliban rejimini devirmifltir. Bunun hemen sonras›nda di¤er hedeflerine yönelen Bush yönetimi, Irak,
Kuzey Kore ve ‹ran’› teröre destek vermekle suçlayarak, bu ülkeleri “fier Ekseni”
olarak tan›mlad›. Böylelikle, 21. yüzy›l›n ilk büyük savafl›n›n önü aç›lm›fl oldu.
2002 y›l›n›n Eylül ay›nda, ABD, BM Güvenlik Konseyinden Saddam Hüseyin
yönetiminin devrilmesine yönelik operasyonlarda bulunulmas› için yetki isterken,
bu giriflimden k›sa bir süre sonra, dönemin Britanya baflbakan› Tony Blair de sundu¤u raporda, Irak yönetiminin kimyasal ve biyolojik silahlara sahip oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bu iddialara dayanarak, Amerikan ve Britanya askerî güçleri Irak’›n
uçufla kapal› bölgelerini 2002 y›l›n›n Eylül ay›nda bombalam›flt›r. ABD Kongresi’nden Irak’a askerî müdahalede bulunma yetkisi alan Bush yönetimi, BM Güvenlik Konseyi’nden benzer bir karar›n ç›kmas› için bask› uygulamaya devam etmifltir.
Ancak, Fransa, Çin ve Rusya gibi daimi üyelerin askerî müdahaleye karfl› ç›kmalar› sonucunda, 8 Kas›m 2002 tarihinde 1441 say›l› BM karar› al›nm›flt›r. Kararda,
Irak’tan topraklar›n› tamamen denetime açarak kitle imha silahlar›n›n tam listesinin
ç›kar›lmas› ve sonras›nda silahlar›n imhas›na izin vermesi talep edilmifltir. Saddam
Hüseyin yönetimi baflta bu karar› kabul etse de 2003 y›l›n›n, Ocak ay›nda BM Silah Denetçilerinin fiefi Hans Blix ilerleyen süreçte Irak Devletinin yeterince iflbirli¤i yapmad›¤›n› bildirmifltir. Bu durum karfl›s›nda, ABD, Britanya ve 6 ülke daha iflbirli¤i yapma karar› al›p di¤er ülkelere de kendilerine kat›lma yönünde ça¤r›da bulunmufltur. Ancak, Fransa, Belçika ve Almanya gibi ülkeler sorunun diplomatik
yollarla çözülmesinden yana tutumlar›n› de¤ifltirmemifltir. 14 fiubat 2003 tarihinde
Hans Blix’in Irak yönetiminin iflbirli¤ini art›rd›¤› yönündeki aç›klamalar›na ra¤men, savafla do¤ru h›zla ilerlenmifltir. ABD, Britanya ve ‹spanya 24 fiubat 2003 tarihinde, BM Güvenlik Konseyi’nin askerî müdahaleye izin veren bir karar almas›
için giriflimde bulunmufltur. Ancak, daimi üyelerden Çin, Fransa ve Rusya bu karara kat›lmam›fl ve BM Güvenlik Konseyi’nden savafla izin karar› ç›kmam›flt›r. Kendi-
181
“Petrole Dökülecek Kan Yok”
(“No Blood For Oil”) slogan›
dünya genelinde Körfez
Savafl›’na karfl› tepki
gösteren tüm hareketler
taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Bu
ortak slogan, dünya
üzerindeki bar›fl hareketi
gruplar›n›n aralar›nda
yapt›¤› iflbirli¤inin en iyi
göstergelerindendir
(Klandermans, 2010: 70).
182
Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için:
http://www.guardian.co.uk/I
raq/page/0,12438,793802,0
0.html;
http://news.bbc.co.uk/2/hi/
middle_east/737483.stm).
Küresel Adalet Hareketi,
kapitalist küreselleflmenin
çevre, eflitsizlik, toplumsal
cinsiyetçilik, insan haklar›
gibi konularda yaratt›¤›
sorunlara karfl› seferber olan
ve birbiriyle a¤lar,
kampanyalar ve küresel
etkinlikler çerçevesinde
düzenli ulus ötesi iliflkiler
kuran yerel, ulusal ve
küresel ölçekteki
hareketlerin içinde yer ald›¤›
çat› hareketin ad›d›r (Pianta
ve Marchetti, 2008: 31).
Dünya Sosyal Forumu
s›ras›yla, 2002 ve 2003
y›llar›nda Brezilya’n›n Porto
Allegre kentinde; 2004
y›l›nda Hindistan’›n Mumbai
kentinde; 2005 y›l›nda tekrar
Porto Allegre’de; 2006’da
çok merkezli olarak
Venezüella’n›n Caracas,
Mali’nin Bamako ve
Pakistan’›n Karaçi
kentlerinde; 2007 y›l›nda
Kenya’n›n Nairobi kentinde;
2008 y›l›nda küresel olarak
ayn› anda birçok yerel
noktada; 2009 y›l›nda
Brezilya’n›n Belém kentinde;
2010 y›l›nda tekrar merkezî
olmadan dünya üzerinde
birden fazla yerel noktada ve
2011 y›l›nda ise Senegal’in
Dakar kentinde yer alm›flt›r.
Konuyla ilgili daha fazla
bilgi için bkz.:
http://www.forumsocialmun
dial.org.br/main.php?id_me
nu=2&cd_language=2.
leri için BM kanallar›n›n t›kand›¤›n› düflünen ABD ve müttefikleri, daha önce al›nan
1441 say›l› BM karar›n›n askerî müdahaleye yeterli meflru zemini sa¤lad›¤›n› iddia
ederek, 20 Mart 2003 tarihinde Irak’a karfl› sald›r›y› bafllatm›flt›r (Verhulst, 2010).
Irak Savafl›’yla ilgili diplomatik ve askerî süreç devam ederken, dünya genelinde savafl karfl›tl›¤› h›zla artm›flt›r. Irak’a karfl› yap›lmas› düflünülen sald›r›ya olan tepkiler k›sa bir süre içinde bütün dünyay› kapsayan ulus ötesi bir seferberli¤e dönüflmüfltür. Bu seferberli¤in tepe noktas›, 15 fiubat 2003 tarihinde insanl›k tarihinin bugüne kadarki en büyük ve genifl kapsaml› gösterisi olmufltur. Bu gösteri için, dünyan›n 60’tan fazla ülkesinin 600’den fazla flehrinde milyonlarca savafl karfl›t› insan
ayn› tarihte bir araya gelerek ayn› amaç, yöntem ve hatta sloganlarla harekete geçmifltir. Küresel Adalet Hareketi’nin koordinasyonuyla düzenlenen, küresel ölçekteki bugüne kadarki en büyük seferberlik, küreselleflmenin beraberinde getirmifl oldu¤u iki alan sayesinde mümkün olmufltur: sosyal forumlar ve elektronik medya.
Sosyal forumlar, Küresel Adalet Hareketi (KAH) alt›nda kapitalist küreselleflmeye karfl› seferber olmufl çeflitli STK, toplumsal hareket, sosyal a¤lar ve bireylerin
her y›l düzenli olarak bir araya geldikleri platformlard›r. Dünya Ekonomik Forumu’na alternatif olarak düflünülen sosyal forumlar›n birincisi, 2001 y›l›nda Brezilya’n›n Porto Allegre kentinde Dünya Sosyal forumu olarak düzenlenmifltir. Bu tarihten sonra düzenli olarak her y›l yap›lan dünya sosyal forumlar›na, yerel, ulusal
ve bölgesel ölçekli sosyal forumlar da eklenmifltir.
Sosyal forumlarda; çevre, insan haklar›, bar›fl, eflitsizlik, kad›n haklar›, ›rkç›l›k,
yerli topluluklar›n›n haklar› ve benzer di¤er birçok konuda kapitalist küreselleflmenin neden oldu¤u sorunlar masaya yat›r›l›r. Forumlar, GJM gruplar›n›n yerel geliflmeleri birbirlerine aktard›¤›; faaliyetlerini ve tecrübelerini paylaflt›¤› ve çözüm
yollar›n› tart›flt›¤› sosyal alanlard›r. Böylelikle, GJM a¤› içerisinde, aras›nda bilgi ve
fikir al›flverifli, iletiflim, dayan›flma ve yard›mlaflma konular›nda süreklilik sa¤lanmaktad›r (Rucht, 2003; Glassius and Timms, 2005; della Porta ve di¤erleri, 2006; Pianta ve Marchetti, 2007).
Irak Savafl’›na karfl› somut giriflimlerde bulunup küresel ölçekte seferber olunmas› fikri, ilk kez Kas›m 2002’de Floransa’da toplanan ve önemli bölgesel forumlardan olan Avrupa Sosyal Forumu’nda ortaya at›lm›flt›r. Avrupa’n›n çeflitli bölgelerinden yaklafl›k 600 kadar bar›fl, çevre, küresel adalet, kad›n örgütleri ve sendikalar›n kat›ld›¤› forumda, 15 fiubat 2003 tarihinde küresel ölçekte bir protesto gerçeklefltirilmesi kararlaflt›r›l›rken, harekete temel oluflturacak “savafl karfl›t› ça¤r›”
aç›klanm›flt›r. Tüm “Avrupa vatandafllar›na” yap›lan ça¤r›da, dünya genelinde tüm
savafl karfl›t› grup ve bireylerin bir araya gelerek iflbirli¤i yapmas› ve Irak’a savafl
aç›lmas›n› engellemek için ortak hareket edilmesi gerekti¤inin alt› çizilmifltir (Avrupa Sosyal Forumu, 2002). Aral›k 2002 tarihinde Kopenhag kentinde bu kez bar›fl hareketi temsilcilerinin kat›ld›¤› bir haz›rl›k toplant›s› yap›lm›flt›r. Toplant›ya,
Avrupa’n›n hemen hemen her bölgesinden bar›fl aktivistleri kat›l›rken, Filipinler ve
Amerikan bar›fl hareketi temsilcileri de yer alm›flt›r. Böylelikle, baflta Avrupa merkezli düflünülen Irak Savafl› karfl›t› mücadele dünyan›n di¤er bölgelerini de kapsamaya bafllam›flt›r (Kaldor ve di¤erleri, 2003: 25; Verhulst, 2010: 10-11). Irak Savafl›’na karfl› yap›lan ça¤r›, baflka sosyal forumlarda da tekrarlanarak protestolar dünyan›n her bölgesine yay›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Kat›l›mc›lar›n say›lar› ve co¤rafi kökenleri aç›s›ndan daha kapsaml› bir platform olmas›ndan dolay›, Porto Allegre’de düzenlenen üçüncü Dünya Sosyal Forumu, 15 fiubat küresel eyleminin haz›rl›¤› ve
yay›lmas› aç›s›ndan büyük bir f›rsat olmufltur (Verhulst, 2010).
Sosyal forumlarda oluflturulan a¤lar›n devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas› ve güçlendirilmesi amac›yla Kopenhag toplant›s›n›n hemen sonras›nda, elektronik medya etkin
bir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Oluflturulan e-mail gruplar› ve gruplar›n web
sayfalar›n›n birbirine ba¤lanmas› yoluyla kampanyaya kat›lan yerel, ulusal ve ulus
ötesi gruplar aras›nda sanal a¤lar kurulmufltur. Oluflan bu sanal a¤ içinde, ABD
merkezli Bar›fl ve Adalet ‹çin Birlik (United for Justice and Peace) ve Savafl› Durdurmak ve Irkç›l›¤› Önlemek ‹çin Hemen Harekete Geç (ANSWER) ile Britanya
merkezli Birleflik Krall›k Savafl› Durdur ve Amerikan Bar›fl (UK Stop The War Coalition) gibi bar›fl koalisyonlar› koordinasyon görevini üstlendi. Bu flemsiye örgütler, dünyan›n çeflitli bölgelerinden gelen kampanya faaliyetlerini derleyerek web
sayfalar›nda sürekli yay›nlam›flt›r. Böylelikle, de¤iflik co¤rafyalarda seferber olan
organizasyon, grup ve bireyler birbirleriyle devaml› iletiflim içinde olup aralar›nda
bilgi ve tecrübe ak›fl› h›zl› ve yo¤un bir flekilde gerçekleflebilmifltir (Shaw, 2005:
141; Verhulst, 2010). Bunun bafll›ca nedenleri, özellikle internet kullan›m›n›n, iletiflim maliyetlerini düflürmesi ve iletiflimi kolaylaflt›r›p rahatlatmas›d›r. Bütün bu
olumlu etkilerinin yan› s›ra, internet harekete “daha genifl ölçekte, gevflek ba¤l› a¤lar” olarak örgütlenebilmenin altyap›s›n› sa¤lam›flt›r (Bennet ve di¤erleri, 2010:
234). Ayr›ca elektronik medya yoluyla, aktivistler klasik yaz›l› ve görüntülü medyaya ba¤›ml› kalmadan, kendi bilgilerini kendileri üretebilmifllerdir. Örnek olarak,
gösteriler s›ras›nda, protestocular cep telefonlar› ve dijital kameralar›n› kullanarak
gösterileri s›ras›ndaki eylemlerini baflkalar›na aktarabilmifl ve gelen yorumlara göre eylem an›nda taktik de¤ifliklikler yapabilmifltir (Bennet ve di¤erleri, 2010: 235).
Son olarak, oluflturduklar› elektronik medya a¤lar› sayesinde, kitlesel medyan›n
kendilerine ulaflmas› ve ilk elden bilgi almas› kolaylaflm›flt›r (Shaw, 2005: 100).
K›saca, sosyal forumlar dünyan›n farkl› bölgelerinden aktivistleri bir araya getirerek yüz yüze temaslarda bulunmalar›n› ve birbirleriyle tan›fl›p ba¤lar kurmalar›n› sa¤layan platformlar olmufltur. Elektronik medya kullan›m› sayesinde de oluflturulan ba¤lar›n dolayl› iliflkiler yoluyla devaml›l›¤› sa¤lanm›fl ve forumlara kat›lmayanlarla yeni ba¤lar›n kurulmas›n›n yolu aç›lm›flt›r. Bu haberleflme ve iletiflim
a¤lar›yla, farkl› ulusal ba¤lamlardan çeflitli bar›fl hareket grup ve bireyleri ulusal s›n›rlar›n› aflarak, taktik, strateji ve çerçeveleri hakk›nda sürekli fikir al›flveriflinde
bulunabilmifllerdir.
K›sa sürede, dünyan›n her yerinden milyonlar›n harekete geçti¤i Irak Savafl›
karfl›t› kampanyalar, kat›l›mc›lar›n›n demografik özellikleri bak›m›ndan, her ne kadar ülkeler aras›nda farkl›l›klar görülse de oldukça heterojen bir yap›ya sahiptir.
Kampanyada, her tür din, ›rk, etnik köken, cinsiyet, yafl grubu, e¤itim durumu ve
s›n›ftan insan yer alm›flt›r (Walgrave ve di¤erleri, 2010: 80-81). Yukar›da sözü edilen kat›l›mc›lar›n köken farkl›l›klar› ortak seferberlik için afl›labilmesi, KAH gruplar›n›n sa¤lad›¤› koordinasyonla mümkün olmufltur. KAH’›n etkisi bununla s›n›rl›
kalmam›flt›r ve kampanyan›n konusunun çerçevelemesinde de oldukça büyük rol
oynam›flt›r. Irak Savafl›, birçok koalisyon ve hareket grubu taraf›ndan kapitalist küreselleflmenin bir sonucu olarak yorumlanm›flt›r. Örne¤in, Kahire’de 18-19 Aral›k
2002 tarihinde yap›lan Ortado¤u ülkelerinden savafl karfl›tlar›n›n ve kapitalist küreselleflme karfl›tlar›n›n kat›ld›¤› Amerika’n›n Irak’a Sald›rganl›¤›na Karfl› Uluslararas› Kampanya taraf›ndan düzenlenen konferans›n sonunda, savafl karfl›t› ça¤r› tekrarlanm›fl ve Irak halk›yla dayan›flman›n neo-liberal küreselleflmeye karfl› uluslararas› mücadelenin bir parças› oldu¤u ilan edilmifltir (Kahire Aç›klamas›, 2002). Klandermans’›n (2010b) sekiz Avrupa ülkesinde yapt›¤› araflt›rmaya göre, eylemcilerin
183
Çerçeveleme, toplumsal
hareket aktörlerinin
seferberliklerini üzerine
oturttuklar› anlam
kümelerinin infla
faaliyetlerinin genel ad›d›r.
Temel olarak, çerçeveleme,
neden (sorunun teflhisi), ne
amaçla (talep edilen
çözümler), hangi
motivasyonlarla, kim olarak
(ortak kimlik) ve hangi
adaletsizliklere karfl›
seferber oldu¤u sorular›n›
yan›tlayan süreçlerin
bütünüdür (Noakes ve
Johnston, 2005: 5-6).
184
Bu protestolar›n en büyükleri
s›ras›yla Roma’da 3 milyon,
Barselona’da 1,3 milyon,
Londra’da 1 milyon,
Madrid’de 800 bin, New
York’ta 500 bin, Berlin’de
500 bin, Paris’te 350 bin ve
Atina’da 200 bin kiflinin
kat›l›m›yla gerçekleflmifltir
(Verhulst, 2010: 16-17).
büyük bir k›sm›n›n Irak Savafl› kadar neo-liberal küreselleflmeyi protesto etmek
amac›yla seferber oldu¤u belirlenmifltir.
Hareket a¤lar›n oluflturulmas› esnas›nda, savafl karfl›t› eylemler de dünyan›n çeflitli bölgelerinde h›zla sahnelenmeye bafllanm›flt›r. ‹ki dalga hâlinde oluflan bu
protestolar, 15 fiubat 2003’te yap›lmas› planlanan Küresel Eylem Günü protestolar›n›n bir nevi provas› olmufltur. fiemsiye örgüt ANSWER’›n koordinasyonunda ilki
26 Ekim 2002 tarihinde, ikincisi ise 18 Ocak 2003 tarihinde sergilenen ulus ötesi
eylemlerde, dünyan›n birçok flehrinde savafl karfl›t› protesto yürüyüflleri düzenlenmifltir (Simonson, 2003; Verhulst, 2010).
15 fiubat 2003 tarihinde ise Pasifik’teki küçük adalardan, Antartika’ya, Latin
Amerika’dan Avrupa ve Kuzey Amerika’ya kadar dünyan›n her bölgesinde 60’tan
fazla ülkeden tahmini olarak toplamda 10-15 milyon aras› insan›n kat›l›m›yla tarihin en genifl kat›l›ml› küresel eylemi sahnelenmifltir.
Protesto yürüyüfllerinde, eylemciler ortak olarak “Benim Ad›ma Olmaz!” ve “Savafl› Durdur” sloganlar› atarak Irak’a planlanan askeri sald›r›y› engellemeye çal›flm›flt›r. K›saca, 1 May›s ‹flçi Bayram›, 8 Mart kad›nlar Günü gibi dünya çap›nda eylem günleri daha önce var olsa da hiç biri 15 fiubat 2003 küresel bar›fl eylemi kadar “büyük ölçekli, küresel, dikkatli planlanm›fl ve koordine edilmifl” olarak gerçekleflmemifltir (Verhulst, 2010: 15).
15 fiubat eylemi sonras›nda da bar›fl eylemcileri devam eden Irak Savafl›’n›
durdurmak için çeflitli gösteriler, imza kampanyalar› ve engelleyici eylemlerle
bask› yapmaya devam etmifltir. Ancak, seferberli¤in yayg›nl›¤› ve say›sal çoklu¤u
kampanyan›n hedeflerine ulaflma baflar›s›n› beraberinde getirmemifltir. ABD öncülü¤ünde Mart 2003’te bafllayan askerî harekât, May›s 2003 tarihinde Irak’›n iflgali ve Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesiyle sonuçlanm›flt›r. Bu tarihten sonra da gösteriler ve eylemler devam etse de hareketin tepe noktas› olan 15 fiubat
2003’teki kitleselli¤i bir daha yakalayamam›flt›r ve düflüfle geçmifltir. Bu dönem
boyu oluflturulan kampanya koalisyonlar›ndan baz›lar› hâlâ ayaktad›r. Bu koalisyonlar, ABD’nin Irak’tan çekilmesi için eylem ve faaliyetlerini hâlâ devam ettirmektedir. Ayn› zamanda hem di¤er bar›fl meseleleri için hem de kapitalist küreselleflmeyle ilgili sorunlar hakk›nda Küresel Adalet Hareketi alt›nda giriflimlerde
bulunmaktad›r.
Irak Savafl› karfl›t› koalisyonlar›n›n, kampanyalar› boyunca yaflad›¤› en büyük
zorluk, çözüm önerilerinde birliktelik sa¤layamam›fl olmalar›d›r. Savafla ortak olarak karfl› ç›karken, savafl karfl›t› eylemci ayn› zamanda Saddam Hüseyin yönetiminin bask›c› bir rejim oldu¤unu ve Irak halk›n›n ezildi¤ini de kabul etmektedir
(Klandermans, 2010: 100). Ancak, Irak Savafl›’n›n durdurulmas› için faaliyet gösteren bar›fl hareketi aktivistleri aras›nda, savafl›n olmamas› hâlinde alternatifin ne
olaca¤› hakk›nda görüfl birli¤i oluflmam›flt›r. Bu durum da koalisyonlar›n içerisinde çeflitli ayr›mlara yol açm›flt›r (Shaw, 2005; Kaldor ve di¤erleri, 2003).
Uluslararas› Anti-Personel May›nlar›n Yasaklanmas› Kampanyas›
So¤uk Savafl dönemi sonras›nda dünya ölçe¤inde yürütülen baflar›l› bar›fl hareketi
kampanyalar›ndan bir baflkas› da anti-personel may›nlar›n›n (APMler) yasaklanmas› konusu üzerine olmufltur. APM’ler, maliyetinin ucuz olmas›, döflenmesinin kolayl›¤› ve yaratt›¤› etkinin büyük olmas› gibi nedenlerden dolay› 1990’lar›n ikinci
yar›s›na kadar özellikle ülke s›n›rlar›n›n korunmas› amac›yla dünya genelinde yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. Bunun sonucunda, yap›lan hesaplamalara göre 1990’lar›n
185
ilk yar›s›nda dünya genelinde her ay büyük ço¤unlu¤unu sivillerin oluflturdu¤u
2000 civar›nda insan hayat›n› kaybetmifltir (Mekata, 2006: 194).
1992 y›l›nda, birçok Amerika ve Avrupa merkezli grup ve STK bir araya gelerek
Uluslararas› Anti-Personel May›nlar›n Yasaklanmas› Kampanyas›’n› (International
Campaign to Ban Landmines, ICBL) bafllatm›flt›r. Kampanya, anti-personel may›nlar›n dünya ölçe¤inde kullan›lmas›n›n yasaklanmas›, kullan›lmakta olan APM’lerin
etkisiz hâle getirilmesi ve APM ma¤durlar›na yard›m›n art›r›lmas›n› hedeflemifltir.
Yaklafl›k 44-50 aras› ülkeden 750-1000 aras› STK’n›n kat›m›l›yla geniflleyen ICBL,
enformel ve esnek bir STK a¤› olarak örgütlenmifltir. Kat›l›mc› STK’lar›n kendi hükümetleriyle iliflkileri konusunda ulusal ölçekte otonomilerinin olmas›na ra¤men,
ICBL medya ve deste¤ini ald›klar› Kanada hükümeti ile iliflkiler konusunda Jody
Williams’›n koordinatörlü¤ünde homojen ve bütünleflmifl bir flemsiye STK olarak
hareket etmifltir. Kendileri için önemli bir siyasi müttefik olan Kanada Hükümetinin
destek ve iflbirli¤iyle, 1996 y›l›nda konuyla ilgili olarak Ottawa’da bir konferans düzenlenmifltir. Ottawa konferans›ndan sonra devam eden APM’lerin yasaklanmas›
için uzlaflma aray›fllar› s›ras›nda, ICBL yasak yanl›s› devletlerin hükümetleriyle ortak çal›flm›flt›r. Sürecin sonunda, 1997 y›l›nda, Ottawa’da toplanan 122 ülke, Antipersonel May›nlar›n›n Kullan›m›, Depolanmas›, Üretimi ve Transferinin Yasaklanmas› ve ‹mhas› Sözleflmesi’ni imzalad›. 1999 y›l›nda yürürlü¤e konan antlaflma hâlen geçerlidir. Antlaflman›n imzalanmas›ndan sonra ICBL, Ottowa Antlaflmas›n›n taraf olan devletlerce uygulanmas›n›n kontrolüne a¤›rl›k vererek faaliyetlerine devam etti. ICBL, 1997 y›l›nda Nobel Bar›fl Ödülü’ne lay›k görülmüfltür. APM’lerin yasaklanmas›ndaki etkisinin yan› s›ra, ICBL’nin en büyük kazan›m›, toplumsal hareket ve STK’lar›n diplomatik süreçlerde etkin birer aktör olarak bulunduklar› “yeni
diplomasi”nin oluflumuna ön ayak olmas›d›r (Mekata, 2006; Short, 1999).
2000’li y›llarla beraber bar›fl hareketi nas›l bir dönüflüm geçirmifltir?
SIRA S‹ZDE
BALKANLAR’DA BARIfi HAREKETLER‹NE ÖRNEK
3
Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde Savafl Karfl›t›
S O R U
Hareketler Örne¤i
S O R U
So¤uk Savafl sonras› dönemdeki, en fliddetli savafllar›n baz›lar› eski Yugoslavya
topraklar›nda meydana gelmifltir. Etnik-milliyetçilik üzerinden yürütülen
bu savaflD‹KKAT
larda milyonlarca insan topraklar›ndan sürülmüfl, yaralanm›fl ya da hayat›n› kaybetmifltir. Savafllar s›ras›nda, sivil toplum aktörleri taraf›ndan gerçeklefltirilen birçok
SIRA S‹ZDE
bar›fl hareketi giriflimi bulunmaktad›r. Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde
savafllar› sürdürenlerin temel sav›, bu savafllara, yüzy›llard›r süren etnik anlaflmazl›klar›n
neden oldu¤udur. Buna karfl›n, bar›fl hareketi temsilcileri ise ortak
olarak etnik nefAMAÇLARIMIZ
retin sonradan “üretildi¤ini” savunmufllard›r (Kaldor, ve di¤erleri, 2007: 111)
Bar›fl hareketleri tüm eski Yugoslavya ülkelerinde faaliyet göstermifl ve faaliyetlerini yürütmek amac›yla irili ufakl› birçok toplumsal hareket Korganizasyonu
olufl‹ T A P
turulmufltur (Devic, 1997).
Bu giriflimler, boykot, imza kampanyas›, yürüyüfl, lobicilik ve bilgi toplama gibi de¤iflik eylem biçimleri kullanm›flt›r. Özellikle Bosna ve Kosova’da
geT E L E V ‹ Z Y Ooldukça
N
nifl çapl› ve çarp›c› eylemler sahnelenmifltir. Örne¤in, Kosova’n›n özerkli¤inin S›rbistan taraf›ndan kald›r›lmas›n›n üzerine Prifltine’de 400 bin Kosoval› Arnavut “Demokrasi ‹çin; fiiddete Karfl›” ça¤r›s›n› imzalam›flt›r. Yine Kosova’da, Kosoval› Arna-
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
186
Helsinki Yurttafllar Derne¤i
(HYD), 1988 y›l›nda Bat›,
Orta ve Do¤u Avrupa’dan
bar›fl aktivistlerinin
kat›l›m›yla kurulmufl bir
STK’d›r. Oldukça esnek ve
gevflek bir yap›ya sahip olan
HYD, iç iflleyifllerinde özerk
olan ulusal ölçekte
örgütlemifl flubeler, y›lda 4
ya da 5 kez toplanan bir
Yürütücü Komite ve
Yürütücü Komite’nin
üyelerini seçen Uluslararas›
Koordinasyon Komitesi’nden
oluflan bir a¤
organizasyondur. Bu konuda
daha çok bilgi bkz.: Dreano,
1997; M. Kaldor, 2001.
SIRA S‹ZDE
4
vut kad›nlar 1990 y›l›ndaki 8 Mart Dünya Kad›nlar gününde yürüyüfllerini savafl
karfl›t› protestoya çevirmifltir. 1990 y›l›n›n fiubat ve Mart aylar› süresince, binlerce
Kosoval› Arnavut evlerinin balkonlar›nda mumlar yakm›fl ve tencerelerin içlerine
koyduklar› anahtarlarla sesler ç›kartarak sembolik olarak bar›fl›n anahtar›n›n kendilerinde oldu¤unu ima etmifllerdir (Clark, 2000: 57-58; Kaldor ve di¤erleri, 2007:
114). 1991 y›l›n›n ortalar›nda çok kültürlülük ve hoflgörüye vurgu yapmak amac›yla Sarayevo’da düzenlenen yürüyüfle yaklafl›k 50 bin kifli kat›lm›flt›r (Kaldor ve di¤erleri: 2007:114; Devic, 1997. 136). Genel olarak de¤erlendirildi¤inde, 1990-1991
y›llar›nda bar›fl giriflimlerinin faaliyetleri aras›nda savafl karfl›t› sokak gösterileri ve
di¤er protesto eylemleri a¤›rl›ktayken, çat›flmalar›n ilerlemesiyle beraber bar›fl
STK’lar› ve inisiyatifleri ifllenen savafl suçlar›n›n araflt›r›lmas›, dokümantasyonu ve
afifle edilmesi faaliyetlerine yo¤unlaflm›flt›r (Devic, 1997).
Yerel bar›fl hareketi gruplar›, kendi ülkelerindeki faaliyetlerinin yan› s›ra, di¤er
eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nden gruplarla dayan›flma ve iflbirli¤ine girerek,
ulus ötesi iliflkiler de kurmufltur. 1994 y›l›nda, Makedonya, Bosna-Hersek, S›rbistan, H›rvatistan, Da¤l›k Karaba¤ ve Slovenya’dan bar›fl hareketi üyeleri Avusturya’da bir araya gelerek fikir al›flveriflinde bulunmufl ve aç›k bir bar›fl mektubu yay›nlam›fllard›r (http://www.wri-irg.org/statemnt/openlett.htm) . Bosna Savafl› s›ras›nda, S›rbistanl› savafl karfl›tlar› “Sarayevo’da Yaflamak” isimli bir kampanya alt›nda birleflmifltir. Amaç, bu gruplar›n Sarayevo’yu ziyaret ederek yiyecek ve giyecek
yard›m›nda bulunmak ve S›rbistan’dan getirdikleri destek mektuplar›n› vererek S›rbistan’da milliyetçilik temelli bölünmelere karfl› olanlar›n varl›¤›n› Sarayevo’lulara
sembolik olarak göstermektir. 1994 y›l›n›n Nisan ay›nda, 38 kadar savafl karfl›t›, çat›flmalar›n sürdürdü¤ü Sarayevo’yu ziyaret etmifltir (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 114).
Ancak, kampanyalar›n ilk y›llar›nda ortaya ç›kan iflbirli¤i, özelikle savafl süresince
iletiflim altyap›s›n›n neredeyse yok edilmesiyle beraber oldukça zay›flam›flt›r (Devic, 1997: 130).
Bunun yan› s›ra, küresel sivil toplum aktörleri de eski Yugoslavya cumhuriyetlerindeki savafl karfl›t› hareketlere destek vermifltir. Örne¤in, Helsinki Yurttafllar
Derne¤i (HYD) 1991 y›l›nda, 40 aktivistin eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ni bafltan bafla bir otobüsle dolaflt›¤› “bar›fl karavan›” eylemini gerçeklefltirmifltir. “Bar›fl
karavan›” eyleminin tepe noktas› ise her dinî ve etnik kökenden yaklafl›k on bin
kiflinin 1991 y›l›nda Sarayevo’da oluflturdu¤u insan zinciri olmufltur (Kaldor, 2003:
131). Küresel sivil toplum aktörlerinin bu tip giriflimleri, son derece y›k›c› savafllar›n sürdü¤ü esnada, toplumlar›n›n geneli taraf›ndan “hainlikle” suçlanan bar›fl hareketi aktörlerine destek sa¤lam›flt›r. HYD Sarayevo’nun kurucular›ndan Zdravko
Greba’n›n yapt›¤› ça¤r›yla Sarayevo’da 200 bin kifli S›rp ve Müslüman askerî milislerin kurdu¤u barikatlar› y›kmak için sokaklara dökülmüfltür. Ancak, göstericilerin
keskin niflanc›lar›n açt›¤› atefle hedef oldu¤u gösteri, bar›fl hareketinin en canl› oldu¤u Sarayevo’daki son kitlesel bar›fl eylemi olmufltur.
Her ne kadar, eski Yugoslavya topraklar›ndaki bar›fl hareketi eylemleri, etnik
milliyetçi kökenli savafllar› durduramasa da süreç s›ras›nda savafl suçlar›n›n belirlenmesi ve çok-kültürlülük fikrinin canl› tutulmas› aç›s›ndan önemli olmufltur (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 114).
Küresel sivilSIRA
toplum
aktörleri eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ndeki bar›fl hareketini nas›l
S‹ZDE
etkilemifltir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
TÜRK‹YE’DE BARIfi HAREKET‹
Bu bölümde, Türkiye’deki bar›fl hareketinin geliflimi 1980 öncesi ve sonras› olarak
iki dönemde ele al›nacakt›r.
1980 Öncesi Bar›fl Hareketinin Durumu
Türkiye’de bar›fl hareketinin tarihçesi çok gerilere gitmez. ‹lk bar›fl ve anti militarizm giriflimlerine 1950’lerde Türkiye’nin de dâhil oldu¤u Kore Savafl› s›ras›nda
rastlan›r. 1960’lardan itibaren ö¤renci ve sol hareketin yükselifliyle beraber, savafl
karfl›t› eylemler artm›flt›r. 15 Temmuz 1968 y›l›nda ABD Alt›nc› Filosu’na ait savafl
gemilerinin ‹stanbul’u ziyareti s›ras›nda, sol ö¤renci gruplar›n›n yapt›klar› eylemlerle bu ziyareti protesto etmesi en bilinen anti-militarist (benzeri) eylemlerdendir
(S.T.M.A, 1988:2085). Bunun yan› s›ra, yine sol gruplar Türkiye’deki Amerikan Üsleri, NATO ve Vietnam Savafl›’na karfl› tepkilerini, sloganlar, pankartlar ve “NATO
Haftas›” düzenlemek gibi çeflitli eylemler yoluyla s›kl›kla ifade etmifllerdir. Az say›da pankartta da nükleer savafl karfl›t› söylemlere yer verilmifltir (S.T.M.A, 1988:
2084). Ancak bu dönemde, Bat›’da görülen ana konusu bar›fl olan kampanya ve
toplumsal hareket seferberlikleri Türkiye’de görülmemifltir. Bar›flla ilgili eylemler,
antiemperyalizm ve ABD karfl›tl›¤› temelinde yükselen antimilitarist bir yaklafl›m
ifadesi olmufltur. So¤uk Savafl dönemindeki ideolojik kamplaflman›n etkisiyle, tepkiler genel anlam›yla savafl kavram›ndan çok, karfl› ideolojik kampa ait ülkelerin
sürdürdü¤ü savafllar üzerine olmufltur (Baydar, 2003: 200). Özetle, savafl karfl›tl›¤›,
toplumsal hareketlerin ana meseleleri olmaktan çok, genellikle sol gruplar›n devrimci projelerin do¤rultusunda zaman zaman ifade etti¤i ve ideolojik tercihleriyle
flekillendirdi¤i ikincil/tâli bir konu olarak kalm›flt›r.
Ö¤renci ve sol hareketlerle derin ba¤lar› olan sosyalist Türkiye ‹flçi Partisi’nin (T‹P)
genel baflkan› Mehmet Ali Aybar, bu dönemin önde gelen bar›flseverlerindendir. Aybar, 1967 y›l›nda ABD’nin Vietnam Savafl›’ndaki savafl suçlar›n› yarg›lamak amac›yla kurulan Uluslararas› Savafl Suçlar› Mahkemesi’ne (Russell Mahkemesi) yarg›ç›
olarak seçilmifltir (S.T.M.A, 1988: 2092).
Bar›fl Hareketi’nin kendi ayaklar› üzerinde duramad›¤› ve oldukça k›s›tl› oldu¤u bu dönemde, bar›fl konusunda faaliyet gösteren sadece iki örgütlenme olmufltur. Bunlardan ilki, 1950 y›l›nda kurulan ve Türkiye’nin Kore Savafl›’na kat›lmas›na
karfl› ç›kan Bar›flperverler Cemiyeti’dir. Bir grup sosyalist entelektüel ve akademisyen taraf›ndan kurulan örgütün üyeleri, ilk ve tek eylemleri olan savafl karfl›t› ilan
da¤›tma faaliyetlerinden sonra tutuklanm›fllard›r. Örgüt de kurulmas›ndan 15 gün
gibi k›sa bir süre sonra kapat›lm›flt›r (Baydar, 2003: 198-199)
‹kinci bar›fl örgütü ise yine baz› sosyalist ayd›n, yazar, akademisyen ve sanatç›lar taraf›ndan 1977 y›l›nda kurulan Bar›fl Derne¤i’dir. Merkezi Helsinki’de bulunan
Dünya Bar›fl Konseyi’nin de üyesi olan Bar›fl Derne¤i, nükleer silahlar›n yasaklanmas› ve tüm askerî ittifaklar›n kald›r›lmas› talepleri ile faaliyetlerde bulunmufltur.
Bar›fl Derne¤i kapsam›ndaki eylemler siyasi partilerle iliflkili olarak görülmüfltür ve
So¤uk Savafl dönemi siyasi kamplaflma do¤rultusunda derne¤in bu iliflkilerin gölgesi alt›nda kald›¤› iddia edilmifltir. Eski yöneticilerinden Baydar’›n da belirtti¤i gibi Bar›fl Derne¤i’nin faaliyetlerinde hedef genellikle “karfl› kampta” bulunan ABD
ve nükleer füzeleri olurken, ‹ran-Irak Savafl›, Afganistan veya Filistin gibi konular-
187
188
da fazla çal›flma yap›lmam›flt›r (Baydar, 2003:201). 12 Eylül 1980 askerî darbesi taraf›ndan kapat›lan ve kurucu ve yöneticileri tutuklanan Bar›fl Derne¤i, 2003 y›l›nda tekrar aç›lm›flt›r.
2000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Hareketi
“Yeni toplumsal hareketler”,
1960’lardan itibaren
Amerika ve Avrupa gibi
sanayi sonras› toplumlarda
ortaya ç›kan ve tek bir konu
üzerine seferber olan
toplumsal hareketlerin genel
ad›d›r. ‹flçi hareketi gibi
“eski” tip hareketlerden
temel farklar›, aktörlerinin
genellikle kendi “yaflam
alanlar›n›” devletin ve
piyasalar›n
müdahalelerinden korumaya
çal›flan yeni orta s›n›flar ve
üniversite gençli¤inin
olmas›; yatay ve esnek
flekillerde örgütlenmeleri ve
çevre, kad›n, bar›fl, insan
haklar›, kimlik gibi konular
üzerine seferber olmalar›d›r
(Habermas, 1981: 33-35;
Offe, 1984: 833-835).
1980 sonras›nda, Türkiye’deki bar›fl hareketi fakl› bir yola girmifltir. Bu dönemde,
Avrupa ve ABD’de 1960’lardan, Latin Amerika’da ise 1970’lerden beri var olan “yeni toplumsal hareketler” Türkiye’de de görülmeye bafllanm›flt›r.
Feminist hareketin kampanyalar›yla bafllayan toplumsal hareketlerdeki canlanma, insan haklar›, çevre ve kimlik alanlar›nda düzenlenen birçok kampanya ve eylemlerin artmas›yla devam etmifltir. Yeni toplumsal hareketler, 1980 öncesi ö¤renci/sol hareketlerden farkl› olarak kimliklerini s›n›f aidiyeti üzerinden infla etmemifl
ve tek bir meseleye odaklanm›fllard›r. Daha esnek, gevflek ve aç›k organizasyon
modellerini tercih eden yeni toplumsal hareketler, ütopik ve bütüncül devrimci
projeler gerçeklefltirme hedefi yerine toplumsal ve siyasi hayatta k›smi dönüflümler elde etmeyi öngörmüfltür (Göle, 2000; Toprak, 1994).
Türkiye’deki bar›fl hareketi ise di¤er yeni toplumsal hareketlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, daha geç ivme kazanm›fl ve ancak 2000’li y›llardan sonra geniflleyebilmifltir.
Türkiye’deki bar›fl kampanyalar› genellikle uluslararas› ve ulusal olmak üzere iki
ana eksen üzerinde seferber olmaktad›r. Birinci eksendeki seferberliklerin ana konular›, Irak, Afganistan ve Filistin gibi Türkiye d›fl›ndaki savafllar›n durdurulmas›,
Türkiye’nin fiili olarak bu savafllara kat›lmas›n› engellemek ve Türkiye’de Amerikan askerî üslerinin kapat›lmas› olmufltur. ‹kinci eksen ise Kürt sorunu ile ilgili olarak devam eden düflük yo¤unluklu savafl›n bitirilerek bar›flç›l çözüm aray›fllar› ve
vicdani red konusunun anayasal hak olarak kabulü gibi ulusal ve yerel konular etraf›nda flekillenmesidir. Ancak yukar›da da belirtildi¤i gibi, küreselleflme süreciyle
iç ve d›fl siyaset alanlar› aras›ndaki s›n›rlar mu¤laklaflm›flt›r. Bu yüzden de ulusal ve
uluslararas› konular›n iç içe geçti¤i bu dönemde, Türkiye’de oluflturulan bar›fl koalisyonlar› ve gruplar›, gerek uluslararas› gerekse ulusal konularda, ulus ötesi dayan›flma a¤lar› ve di¤er ulus ötesi bar›fl seferberlikleriyle ba¤lant›lar kurmufltur. Bu
ba¤lant›lar sayesinde, ulus ötesi aktörlerle bilgi al›flverifli gerçeklefltirilmifl ve iflbirli¤i yap›lm›flt›r.
ABD’de gerçekleflen 11 Eylül sald›r›s›n›n ard›ndan Irak’a askerî müdahalenin
söz konusu olmas›yla, tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de bar›fl hareketi nitel
ve nicel bir de¤iflim yaflam›flt›r. Kurulan bar›fl koalisyonlar› ve eylemleri aç›s›ndan
say›sal bir art›fl yaflanm›flt›r. Bu Irak Savafl› karfl›t› bar›fl koalisyonlar›n›n ortak özelli¤i, gevflek, merkezî olmayan, fleffaf ve aç›k a¤lar fleklinde örgütlenmeleridir. Ayr›ca, kolektif kimlikler de keskin çizgilerle çizilmemifl, çok katmanl› kimliklere aç›k
ve esnek bir flekilde oluflturulmufltur (Baydar, 2003; Karakafl, 2005). Böylelikle, bar›fl hareketinin kap›s› daha genifl kesimlere aç›ld›¤› için özellikle baz› eylemlerde
büyük kitlelerin seferberli¤i mümkün olmufltur. Kampanyada, bar›fl yanl›s› STK ve
gruplar›n yan› s›ra, savafl karfl›t› olup herhangi bir organizasyonun parças› olmayan ba¤›ms›z bireyler de kendilerine yer bulmufltur (Karakafl, 2005). K›saca, geçmiflteki hiyerarflik, kat› ve disiplinli toplumsal hareket modellerinden ve getirdikleri olumsuzluklardan kaç›nmak mümkün olmufltur. A¤ tipi örgütlenmeler sayesinde, hareketler belirgin ve kat› ideolojik durufllardan da kaçabilmifltir. Bunun yerine, farkl› kimlik ve ideolojik durufllardan bireylerin ve gruplar›n ortak bir mesele
üzerinden seferber olmas› imkan› do¤mufltur. Böylelikle Türkiye’deki son dönem
bar›fl hareketi koalisyonlar›, bar›fl fikrinin kat› ideolojilerin içinde erimesine izin
189
vermeden ve bar›fl tan›mlar›n› insani, ahlaki ve vicdani temeller üzerinden yapmaktalar (Karakafl, 2005).
Irak Savafl›’yla ilgili Türkiye’de kurulan bar›fl platformlar›ndan biri Bar›fl Giriflimi’dir. Baz› yazar, gazeteci, akademisyen ve entelektüeller taraf›ndan Irak Savafl›
öncesinde 2002 y›l›n›n sonunda oluflturulan Bar›fl Giriflimi, Irak ve Filistin’de bar›fl›n sa¤lanmas› amac›yla baz› eylem giriflimlerinde bulunmufltur. Ancak, yaflad›¤›
kaynak ve organizasyon sorunlar› yüzünden, kamuoyuna eylemlerini duyuramam›fl ve sonucunda kitleselleflememifltir. Daha sonra, kurulan bar›fl koalisyonlar›na
kat›lan Bar›fl Giriflimi, Türkiye’deki Irak Savafl› karfl›t› kampanyan›n önemli aktörlerinden biri olmufltur (Baydar, 2003).
Irak Savafl›’na kafl› kurulan koalisyonlar›n bafl›nda Savafla Hay›r Platformu gelir.
Savafla Hay›r Platformu (SaHP), 4 Nisan 2002 tarihinde örgütlenmifltir. Ulus ötesi
iliflkiler de kuran platforma kat›lanlar aras›nda, ‹nsan Haklar› Derne¤i (‹HD), Greenpeace, Devrimci ‹flçi Sosyalist Partisi (DS‹P), SODEV, Makine Mühendisleri Odas› oldu¤u birçok yerel, ulusal ve ulus ötesi dernek, siyasi parti, meslek odas›, kooperatif, hareket organizasyonu ve bireyler bulunmufltur. Kitlesel savafl karfl›t› gösteriler düzenlemek amac›yla, SaHP di¤er sendika, siyasi parti, insan haklar› örgütleri, savafl karfl›t› platform ve di¤er STK’lar›n da kat›l›m›yla 1 Aral›k Koordinasyon’unu kurmufltur. Ça¤r›c› kurum say›s›n›n h›zla 159’a ç›kt›¤› koalisyonda ‹slamc›
görüflleri olan insan haklar› derne¤i Mazlum-Der de vard›. Bu da dünyan›n di¤er
bölgelerinde görülen türde politik görüfl, din, etnik köken, ›rk, yafl grubu, meslek,
s›n›f ve e¤itim durumundan insan› birlefltiren bar›fl koalisyonlar›n›n bir benzerinin
de Türkiye’de ortaya ç›kt›¤›n›n habercisi olmufltur. Bunun yan› s›ra, bar›fl kampanyalar›n› kapitalist küreselleflmeye karfl› süren küresel hareketin bir parças› olarak
ilan eden SaHP, farkl› gruplarla çeflitli ulus ötesi iliflkilere girmifltir (Karakafl, 2005).
Foto¤raf 7.3
Yedi Greenpeace
üyesi,
6 fiubat, 2003
tarihinde Irak
savafl› karfl›t›
kampanya
çerçevesinde
‹stanbul’da
bulunan Atatürk
Kültür Merkezi’ne
240 metrekarelik
dev bir “Savafla
Hay›r” pankart›
asm›flt›r.
1 Aral›k Koordinasyon grubunun yo¤un çal›flmalar› sonucunda, 1 Aral›k 2002
tarihinde ‹stanbul’da ve 22 Aral›k 2002 tarihinde Ankara’da iki büyük bar›fl mitingi
düzenlenmifltir. Etkili bir flekilde seferberlik çal›flmalar› bu gösterilerden sonra da
devam ederken, 15 fiubat 2003 tarihindeki Küresel Eylem Günü’nde, ‹stanbul’daki
gösteriye 10 bin civar›nda eylemci kat›lm›flt›r. Bu arada, Bar›fl Giriflimi de genifl tabanl› koalisyondaki çal›flmalar›na paralel olarak, 100’ler Meclisi’nin organize edil-
190
Bu konuda daha fazla bilgi
için bkz.: Hürriyet,
25.01.2003;
www.imoistanbul.org.tr/istbulten/bulten64/BARISGIRIS
IMI1.doc).
SIRA S‹ZDE
5
D Ü fi Ürepertuarlar›,
NEL‹M
Eylem
eylem yapma biçimleri ve
eylem
S Otecrübelerinin
R U
bütününü oluflturan ortak
bilgi da¤arc›¤›d›r.
D ‹ K K Arepertuardan,
T
önlerindeki
di¤er bir deyiflle genel eylem
kümesi, kendi
SIRA S‹ZDE uygun eylem
mücadelelerine
biçimlerini seçer ve
genellikle kullan›mlar›nda
yenilikler ekleyerek
AMAÇLARIMIZ
repertuarlar› geniflletirler
(della Porta ve Diani, 2006:
168-170).
mesine de öncülük etmifltir. Irak Savafl›’na karfl› kurulan 100’ler meclisi toplamda
20 meslek grubunun 100’er temsilcisinden oluflmaktad›r. 25 Ocak 2003 tarihinde
‹stanbul’da yap›lan ve yaklafl›k 3 bin kiflinin kat›ld›¤› 100’ler Meclisi toplant›s›, yabanc› aktivist, akademisyen, entelektüel, gazeteci ve sanatç›lar›n da kat›l›m›yla
ulus ötesi bir özellik kazanm›flt›r. Bu toplant›da, meslek gruplar› temsilcileri ve di¤er yerli ve yabanc› kat›l›mc›lar›n savafl karfl›t› konuflmalar›ndan sonra sonuç bildirgesinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti Hükümeti’nden ve BM Güvenlik Konseyi
gibi dünya üzerinde konuyla ilgili tüm kurum ve kurulufllardan Irak’a yönelik olas› bir savafl›n önlenmesi için çaba göstermeleri talep edilmifltir.
Türkiye’nin Irak’a karfl› yürütülen savafla girmemesi hedeflerinden biri olan
koalisyon, Irak’a asker gönderme tezkeresinin görüflüldü¤ü 1 Mart 2003 tarihinde
en genifl kat›l›ml› gösterisini Ankara’da S›hhiye meydan›nda yaklafl›k yüz bin kiflinin kat›l›m›yla sahnelemifltir. Sonuç olarak, Türkiye’deki savafl karfl›tlar› di¤er birçok yerdeki eylemciden daha flansl› ve etkiliydi. Çünkü di¤er yerlerin aksine, meclis içinden hem muhalefet hem de bir k›s›m iktidar partisi üyelerinin de karfl› ç›k›fl›yla tezkere meclisten geçmemifl ve Türkiye aktif savafl›n d›fl›nda kalm›flt›r. Böylelikle, bar›fl koalisyonu eylemlerinin sonunda k›smi de olsa baflar› elde etmifltir.
Son dönem Türkiye
bar›fl hareketinin, 1980 öncesine göre gösterdi¤i farkl›l›klar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
BARIfi HAREKET‹N‹N GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹
D Ü fi kolektif
Ü N E L ‹ M bar›fl hareketi giriflimleri dünya üzerinde 19. yüzy›ldan itibaHer ne kadar
ren görülse de Bar›fl Hareketi 1960’lardan itibaren ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketlerin ana
biri olmufltur. Bu dönemden itibaren, iflleyifl biçimi, orS Okollar›ndan
R U
ganizasyon modelleri, kat›l›mc›lar›n kimlikleri ve eylem biçimleri aç›s›ndan kendine has özellikler gelifltirmifltir. Böylelikle, farkl› dönemlerde yürütülen kampanyaD‹KKAT
lar için kal›c› bir altyap› oluflmufl ve hareketin süreklili¤i sa¤lanm›flt›r.
Bar›fl hareketleri, kulland›klar› taktik ve stratejiler göz önüne al›nd›¤›nda oldukS‹ZDE
ça genifl birSIRA
eylem
repertuar›na sahiptir. Bar›fl hareketinin kulland›¤› eylem biçimleri iki ana gruba ayr›l›r: al›fl›lagelmifl eylemler ve engelleyici eylemler.
Al›fl›lagelmifl eylemler kümesi, daha önceden baflka hareketler taraf›ndan yayAMAÇLARIMIZ
g›n olarak kullan›lm›fl eylem biçimlerinden oluflur. Ayr›ca, bu eylemlerde kolluk
kuvvetleriyle do¤rudan karfl› karfl›ya gelinmez. Bar›fl hareketinin s›kl›kla baflvurdu¤u al›fl›lagelmifl
K ‹ T eylem
A P biçimleri aras›nda lobicilik, kamusal bilinçlendirme, bilimsel
bulgular› kullanma ve imza toplama yer almaktad›r. Bu eylemlerden lobicilikle,
kurumsal siyaset kanallar› kullan›larak, hükümetlerin ve di¤er siyasi güç odaklar›n›n üzerinde
bask› kurulmas› amaçlan›r. Toplumsal hareketlere deste¤i say›sal olaTELEV‹ZYON
rak göstermenin iyi yollar›ndan biri olan imza toplama kampanyalar›, baflvurulan
eylem tiplerinin bafl›nda gelir. 1980’li y›llar s›ras›nda, Cruise ve Pershing II füzelerinin yerlefltirilmesinden etkilenecek olan ‹talya, Almanya, Hollanda ve Amerika
‹ N T E R N E Tbaflta olmak üzere birçok ülkede milyonlarca insan›n kat›ld›¤›
Birleflik Devletleri
imza toplama kampanyalar› düzenlenmifltir (della Porta ve Diani, 2006: 172). ‹çerdi¤i risklerin az olmas› nedeniyle al›fl›lagelmifl eylem tarzlar›na daha fazla birey kat›lmaktad›r ve böylelikle hareket kitleselleflebilmektedir.
Kullan›lan engelleyici eylemler aras›nda, gösteri, yürüyüfl ve oturma eylemleri
en çok görülen eylem tarzlar›d›r. Genel olarak, bu tarz eylemler 3 ana nedenle kullan›l›r. Birincisi, gösteri ve yürüyüfllerle iktidar sahiplerine toplumdaki savafl karfl›tl›¤› fikrinin yayg›nl›¤›n› say›sal olarak göstermektir (della Porta ve Diani, 2006).
Nükleer Silahlanman›n Durdurulmas› Kampanyas› çerçevesinde 1982 y›l›nda yak-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
lafl›k 1 milyon insan›n kat›ld›¤› Washington Gösterisi, 15 fiubat 2003 tarihinde Londra’da 1 milyon, Roma’da ise 3 milyon insan›n yürüdü¤ü gösteriler toplumsal hareketler tarihinin en büyük kat›l›ml› gösterilerindendir. Çok kat›l›ml› kitlesel gösteriler, savafla olan toplumsal muhalefetin büyüklü¤ünün bir göstergesidir ve hükümetlerin üzerindeki bask›y› artt›r›r. ‹kinci neden, toplumsal hareket aktörlerinin
mücadelelerine olan ba¤l›l›klar›n› ve birbiriyle olan dayan›flmalar›n› karfl›tlar›na ve
kamuoyuna simgesel olarak göstermek gayesidir. Al›fl›lagelmifl eylemlere göre engelleyici eylemler, daha riskli eylem biçimleridir. Bunun bafll›ca nedeni ise kamu
düzeninin bozulmas› karfl›s›nda kolluk güçlerinin müdahale e¤ilimlerinin artmas›d›r. Engelleyici eylemler s›ras›nda aktivistler fliddete maruz kalma, tutuklanma, gözalt›na al›nma gibi riskleri göze al›rlar. Zorluklara karfl› birlik içinde hareket etme
prati¤i, aktivistler aras›ndaki güven ba¤lar›n› ve dayan›flma iliflkilerini kuvvetlendirir. Ayn› zamanda, karfl›tlar›na da zor ve bask›c› koflullara ra¤men mücadelelerini
sürdüreceklerinin mesaj›n› vermifl olurlar. Engelleyici eylem biçimlerinin kullan›lmas›n›n üçüncü nedeni ise, toplumsal hareketlerin medyada yer alma iste¤idir.
Toplumsal hareketler, tabanlar›n› geniflletmek için mesajlar›n› yaymak ve karfl›tlar› üzerinde bask› kurabilmek için de varl›klar›n› hissettirmeyi hedefler. Bunlar› yapabilmenin en kolay ve etkili yolu ise medyada haber olmakt›r. Ancak, medya toplumsal hareketleri haberlefltirirken seçici davran›r ve sadece baz› hareketlere yer
verir. Toplumsal hareketler ise medyan›n ilgisini çekebilmek için ilginç ve çarp›c›
eylemler ortaya koymaya çal›fl›r. Bu aç›dan de¤erlendirildi¤inde, engelleyici eylem
biçimleri al›fl›lagelmifl eylemlere göre medyada daha çok yer al›r. Daha radikal say›lan engelleyici eylemler, bar›fl hareketlerinin canlanma dönemlerinde daha s›k
baflvurulan ve kamuoyunun dikkatini çeken yöntemlerdir. Hareketin pasif konuma geçti¤i eylemsizlik dönemlerinde ise bu yöntemler genellikle medya taraf›ndan
yok say›l›r ve hükümetler taraf›ndan kolayl›kla bast›r›l›r (Marullo ve Meyer, 2004:
644).
Engelleyici eylemler, kamu hayat›n› k›sa süreli sekteye u¤rat›p, kamuoyunun ve karfl›tlar›n dikkatlerinin çekilmeye çal›fl›ld›¤› ve eylemcilerin dayan›flmalar›n› sergiledi¤i eylem biçimlerinin genel ad›d›r (della Porta ve Diani, 2006: 96).
Bar›fl hareketi aktivistleri kampanyalar›nda, al›fl›lagelmifl ve engelleyici eylemleri birlikte kullan›rken sembolik eylemlere de s›k›l›kla baflvurmufllard›r. Mücadelelerine olan ba¤l›l›klar›n›n bir ifadesi olarak, uzun yürüyüfller, fener alaylar›, toplant›lar ve toplu dua seanslar›, s›kl›kla kullan›lan eylem biçimleri aras›ndad›r. Ayr›ca, özellikle uluslararas› toplant›lar› s›ras›nda dünya liderlerinin oluflturulan insan
zincirleriyle sembolik olarak ablukaya al›nmas› ve gösteriler s›ras›nda nükleer savafl›n etkilerinin temsili olarak canland›r›ld›¤› sokak tiyatrolar› da birçok savafl karfl›t› gösteride rastlanan eylem biçimleridir (della Porta ve Diani, 2006: 178).
Bar›fl hareketleri, daha önce uygulanm›fl eylem biçimlerinin yan› s›ra “yenilikçi” eylemlerle repertuarlar›n› geniflletmifllerdir. Yenilikçi eylemlerde amaç, al›fl›k
olunmayan protesto biçimleriyle karfl›tlar›n› flafl›rtmakt›r. ‹lk defa yap›lan bu eylemlerle, medyan›n ve dolay›s›yla kamuoyunun ilgisi de kolayl›kla çekilebilmektedir. Bar›fl hareketinin “yenilikçi” eylem biçimlerine en iyi örnek savafl karfl›tlar›n›n
özellikle askerî üslerin yan›nda kurduklar› “bar›fl kamplar›”d›r. 1981 y›l›nda Britanya’da kad›n akvitistler taraf›ndan kurulan kad›n bar›fl kamp› (Greenham Common)
ilk modern “bar›fl kamp›” olarak say›lmaktad›r. Bar›fl kamplar›, k›sa bir sürede mo-
191
192
düler hâle gelerek, di¤er bölge ve ülkelerde de bar›fl hareketi gruplar› taraf›ndan
uygulanmaya bafllanm›flt›r (della Porta ve Diani, 2006: 183-184). Örne¤in, Brüksel’de 1981 y›l›nda gerçekleflen Birinci Bar›fl ve Silahs›zlanma Avrupa Konvansiyonu s›ras›nda Avrupa’n›n birçok bölgesinde “bar›fl kamp›” oluflturulmufltur. Yenilikçi olmas›n›n yan› s›ra, uzun sürelere yay›lan ve has›mlara karfl› omuz omuza direnifli simgeleyen “bar›fl kamplar›” yoluyla protestoya kat›lanlar aras›ndaki ba¤lar
güçlenmifl, ifl bölümü oluflturulmufl ve dayan›flma artt›r›lm›flt›r. Sonuç olarak, bar›fl
kamplar› sayesinde, bar›fl hareketi aktivistleri kolektif kimliklerini oluflturma konusunda önemli aflamalar kaydetmifltir (della Porta ve Diani, 2006: 179).
Foto¤raf 7.4
Londra’da,
Britanya
parlamento
binas›n›n
karfl›s›nda Brian
Haw isimli bar›fl
aktivistinin 2001
y›l›nda tek bafl›na
kurdu¤u bar›fl
kamp›, artan
destekçi say›s›yla
günümüzde de
devam etmektedir.
Bir baflka yenilikçi eylem ise, savafltan hemen önce Irak’a giderek sivillerin bulundu¤u stratejik noktalarda bekleyerek, varl›klar›yla bombard›man› önlemeye çal›flan “canl› kalkanlar”d›r. Bir di¤er eylem biçimi olan fliddet içeren eylemler, bar›fl
hareketlerinin genellikle kulland›¤› eylemler de¤ildir. Bar›fl hareketi aktivist ve
gruplar›n›n genifl bir kesimini oluflturan pasifistler, genel olarak taktiksel ve etik
olarak fliddet kullanman›n yanl›fl oldu¤unu savunmaktad›r. Kald› ki, fliddet kullanarak fliddete karfl› ç›kmak, hareket aç›s›ndan amaçsal ve araçsal, di¤er bir deyiflle hedefler ve eylemler, aras›ndaki tutarl›l›¤› zedelemektedir. Ne var ki, bar›fl hareketi tarihinde fliddet kullan›m›na baflvuran baz› istisnaî örnekler görülebilir. Örne¤in, Vietnam Savafl› karfl›t› hareket çerçevesinde baz› radikal gruplar, askerî üsleri
bombalamak veya asker al›m merkezlerine sald›rmak gibi eylemlerde bulunmufltur. Bu durum, 70’li y›llarda toplumsal hareketlerin genelinde var olan fliddet kullan›m›n›n artma e¤ilimiyle denk düfler. 1980’lere gelindi¤inde, birçok toplumsal
hareket, fliddet içeren protesto biçimlerinin etkinli¤i ve etik geçerlili¤ini sorgulamaya bafllad›. Asl›nda, fliddet içeren eylemler medyada daha fazla yer bulur ve karfl›tlara sembolik bir flekilde eylemcilerin mücadelelerinden vazgeçmeyeceklerinin
193
mesaj›n› verir (Tarrow, 1998). Ancak, bu eylemler, içerdikleri risklerin fazlal›¤›ndan
dolay› radikal baz› grup ve bireyler d›fl›nda genifl kitlelerin harekete uzak durmas›na neden olur. Bu da hareketleri daralt›r ve destekçi say›s›n›n azalmas›na neden
olur. Ayr›ca, eylemlerde fliddet kullan›m›, devletin toplumsal hareketlere karfl› uygulad›¤› bast›rma politikalar› için gerekçe olarak gösterilirken, karfl›tlar›n›n toplumsal hareketleri olumsuz yönde etiketlemelerine neden olur. 1980’lerde Cruise ve
Pershing II füzelerinin yerlefltirilmesine karfl› yürütülen kampanya, fliddet kullan›m›n›n d›fllanmas› aç›s›ndan di¤er hareketler için de dönüm noktas› oldu. Bu kampanyayla birlikte, eylemlerde fliddet kullan›m›n› d›fllaman›n, militarizme ve genel anlam›yla fliddete karfl› ç›kman›n tek yolu oldu¤u genel olarak kabul edilmifltir (della
Porta ve di¤erleri, 2006: 148).
Foto¤raf 7.5
Genel olarak toplumsal hareketler çeflitli grup, STK ve bireyBritanyal› sanatç› Gerald
Holtom taraf›ndan
lerin bir araya getirdi¤i belirli bir
Nükleer Silahs›zlanma
hedef için seferber olmufl toplumKampanyas› (CND) için
sal a¤lar olarak flekillenir (Diani,
1958 y›l›nda haz›rlanan
sembol, daha sonra di¤er
1994; della Porta ve Diani, 2006).
bar›fl hareketi gruplar›
Her hareket, merkezî-merkezî oltaraf›ndan da kullan›lm›fl
mayan, yatay-dikey, esnek-kat›
ve uluslararas› bar›fl
gibi farkl› parametreler aras›nda
hareketinin en bilinen
sembolü hâline gelmifltir.
yapt›klar› seçimlere göre organizasyon modellerini kurar ve kurumsallafl›r. Seferberlik yap›lar›
olarak adland›r›lan organizasyon
modelleri, toplumsal hareketlerin
karar alma mekanizmalar›n› do¤rudan etkileyerek, kaynak kullan›m›, strateji belirleme, anlamland›rma ve seferberlik gibi ana faaliyetlerin nas›l yürütülece¤ini belirleyen etkenlerin bafl›nda gelir.
Ana hatlar›yla, bar›fl hareketi grup ve bireyleri, seferberliklerinde koalisyonlar
kurarak çeflitli konular üzerine kampanyalar düzenler (Meyer ve Rochon, 1997;
Tarrow, 1998; Meyer, 1990). Bu modele göre, farkl› hedef ve stratejileri olsa da çeflitli bar›fl örgüt ve giriflimleri, bir araya gelerek temel bir mesele üzerinde faaliyet
gösteren bir koalisyon olufltururlar. Bar›fl örgüt ve hareketlerinin yan› s›ra, feminizm, insan haklar› ve çevre gibi örtüflen konularda seferber olan hareket ve örgütlerden de yard›m al›rlar. Kampanya etkinliklerinin koordine edilmesi ve mücadelelerinin bar›fl hareketinin d›fl›na da yay›lmas› amac›yla flemsiye örgütler kurmufllard›r. Böylelikle, çeflitli toplumsal hareket gruplar› kaynaklar›n› birlefltirip
iflbölümü yaparak daha etkin seferber olma imkan› elde etmifl olurlar (Kleidman
ve Rochon, 1997: 47-48). Bu koalisyonlar, farkl› kesimlerden grup ve bireylerin harekete kat›lmas› amac›yla daha genel, anlafl›labilinir ve kapsay›c› hedefler belirler.
Öte yandan, farkl› politik ve ideolojik görüfllerin aras›nda ayr›l›k ve çekiflmelerin
ç›kmas›, karfl›tlar›n›n sald›r›lar› karfl›s›nda kolay da¤›lmalar› ve seferberlik konusunun sonuca ulaflmas› durumunda kampanyalar›n amaçlar›n› yitirmesi gibi nedenlerden dolay›, koalisyonlar›n ömrü genellikle k›sad›r (Kleidman ve Rochon, 1997).
Bar›fl hareketlerinin birço¤u mücadelenin azald›¤› dönemlerde daha düflük
yo¤unlukta olsa da etkinliklerine devam eder. Amaç, bar›fl hareketinin altyap›s›n›n
devaml›l›¤›n› sa¤lamak ve çeflitli örgüt ve bireyler aras›ndaki iliflkileri canl› tutmakt›r. Bir anlamda, sonraki kampanya için gereken hareket a¤lar›n›n ve seferberlik fa-
194
Feminizm ve bar›fl konular›
aras›nda oldukça s›k› bir
tarihsel ba¤ vard›r. ‹ki
dünya savafl› aras›ndaki
dönemde, Birinci Dünya
Savafl›’na kat›lan her taraf
ülkelerden ve tarafs›z
ülkelerden kad›nlar, Bar›fl ve
Özgürlük ‹çin Uluslararas›
Kad›nlar Birli¤i (WILPF)
isimli STK alt›nda
örgütlenmifl ve Milletler
Cemiyeti’nin kurulmas›nda
önemli katk›larda
bulunmufllard›r (Kaldor ve
di¤erleri, 2007:97).
aliyetlerinin ön haz›rl›¤›n› yapmakt›r. Bununla birlikte, önceki kampanyada edinilen tecrübeler de bir sonraki kampanyaya aktar›lm›fl olur (della Porta ve Diani,
2006). Bir baflka deyiflle, bar›fl hareketi koalisyonlar›na kat›lan çeflitli organizasyon
ve gruplar küçülerek etkinliklerine devam eder ve sonraki koalisyon merkezli
kampanyalar›n yap› tafllar›n› olufltururlar (Marullo ve Meyer, 2004: 651; Meyer ve
Whittier, 1994).
Bar›fl koalisyonlar› kat›l›mc›lar›n›n birço¤u di¤er yeni toplumsal hareketlerde
de yer alm›flt›r. Özellikle, feminist hareketle bar›fl hareketi aras›ndaki bu tip geçifller oldukça fazlad›r. Vietnam Savafl› karfl›t› kampanyada aktif olan birçok grup ve
birey, kampanya sonras›nda h›zla genifllemekte olan feminist harekete kat›lm›flt›r.
Her ne kadar, iki ayr› hareket olarak var olsalar da feminist ve bar›fl hareketleri aras›ndaki yak›n ba¤ ve etkileflim taktik, organizasyon modeli ve çerçeveleme faaliyetlerinin paylafl›m› aç›s›ndan devam etmifltir. (Meyer ve Whittier, 1994; Soule,
2004). Bar›fl hareketleri, feminist hareketin etkisiyle organizasyonlar›nda kad›n
kimli¤inin ikinci plana itilmemesi konusunda hassasiyet kazanm›fl ve lider kadrolar›nda kad›nlara daha çok yer vermeye bafllam›flt›r. Feminist hareketin s›kça kulland›¤› sokak tiyatrolar›n›n, bar›fl hareketinin eylem repertuar›na girmesi ve kad›n
bar›fl aktivistleri taraf›ndan uygulanan “bar›fl kamplar›”n›n kullan›m› eylem repertuarlar› aç›s›ndan etkileflimin en iyi örneklerindendir. Bar›fl hareketi, merkezî olmayan, yatay ve fleffaf olarak örgütlenme modellerini de feminist hareketten ö¤renmifltir. Bu faaliyetlerin genel çerçevesinin belirlenmesi aç›s›ndan, kad›nlar›n savafl üstündeki düflünceleri ve hissiyat› bar›fl hareketinin çoklukla baflvurdu¤u temalar olmufltur. Ayr›ca, feministlerin savafl› patriarkal düzenle özdefllefltirmeleri
bar›fl hareketinin ana çerçevelerinden biri hâlini alm›flt›r. Buna karfl›l›k bar›fl hareketinin de feminist hareket üzerinde etkileri olmufltur. Feminist hareketin seferber
oldu¤u meselelerin alan›n›n genifllemesi ve sadece kad›nlardan oluflan hareket ve
örgütlerle iflbirli¤ine gitmek yerine erkeklerin de var oldu¤u oluflumlara aç›k kap›
b›rakmas›nda bar›fl hareketinin katk›lar› olmufltur (Meyer ve Whittier, 1994).
Son olarak, bar›fl hareketinin elde etti¤i sonuçlar› inceleyece¤iz. Bar›fl hareketinin as›l amac› dünyada bar›fl koflullar›n›n sa¤lanmas› ve devaml› k›l›nmas›d›r. Bu
genel amaçtan hareketle, bar›fl hareketi eylemcileri kampanyalar›n› iki k›sa vadeli
hedef çerçevesinde gerçeklefltirmifltir: Sürmekte olan savafl(lar)›n engellenmesi ve
savafl ç›kma olas›l›¤›n›n ortadan kald›r›lmas›. Ancak, önceki bölümlerde incelenen
bar›fl kampanyalar› elde ettikleri kazan›mlar› aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, bar›fl
hareketi bu hedeflere ulaflmakta ancak k›smi baflar›lar elde edebilmifltir. Birinci
Körfez Savafl› ve Irak Savafl› s›ras›nda küresel ölçekte savafl karfl›t› seferberlikleri
ortaya ç›km›fl olmas›na karfl›n, bu savafllar›n bafllamas›na ve devam etmesine engel olunamam›flt›r. Öte yandan, en baflar›l› savafl karfl›t› kampanyalardan biri Vietnam Savafl› karfl›t› kampanya olmufltur. Savafl karfl›tlar› kampanyalar› boyunca üç
ana kolda etkin olmufltur: Kamuoyunun savafl hakk›ndaki düflüncelerini etkileme
ve de¤ifltirme; hükümetlerin savaflla ilgili politikalar›n› de¤ifltirmeye zorlama ve savafl için gerekli siyasi ve kurumsal altyap›n›n zay›flat›lmas› (Marullo ve Meyer,
2004: 641). Bu alanlardaki baflar›lar oldukça etkili olsa da hiç biri Vietnam Savafl›’n›n bitirilme karar›n›n al›nmas›nda tek bafl›na etkili olamam›flt›r. Bar›fl hareketinin
kazan›mlar› ancak genel kamuoyu bask›s›n›n artmas›, de¤iflen siyasi konjonktür,
Amerikan Kongresi’ndeki muhaliflerin artmas›, savafl›n maliyetinin yükselmesi gibi ekonomik ve di¤er siyasi nedenlerle birleflti¤inde dolayl› flekilde etkili olmaktad›r. Bu tip dolayl› etkileri, farkl› derecelerle di¤er savafl karfl›t› kampanyalarda da
görmek mümkündür. Baflka bir ifadeyle, bar›fl hareketleri, savafl karfl›tl›¤›n› gün-
195
demde tutarak kamuoyunu etkileme ve hareket d›fl› muhaliflerle -siyasi partiler gibi- ittifaklar kurma yollar›yla savafl› açan devletlerin iflini zorlaflt›rmakta ve savafl
hak›nda al›nan kararlar› dolayl› yoldan etkilemektedir.
Bar›fl hareketi, savafl ç›kma olas›l›¤›n› engelleme çabalar› konusunda ise k›smi
baflar›lar elde edebilmifltir. Bu tip kampanyalar, özellikle silahs›zlanma konusunda
seferber olmufltur. 20. yüzy›l boyunca çeflitli silahs›zlanma kampanyalar›n›n sonucunda, devletler üzerinde kamuoyu bask›s› yaratm›fllard›r. Bunun sonucunda da
devletler silahlanma politikalar›ndan geri ad›m atmak zorunda kalm›fllard›r. Nükleer silahs›zlanma kampanyalar›n›n elde etti¤i sonuçlar genel olarak, devletlerin politikalar›nda silahlanma ile yapt›klar› k›smi de¤iflikliklerden ibarettir. Kampanyalar
sonucunda silahs›zlanmayla ilgili çeflitli devletler aras› antlaflmalar imzalan›p, yürürlü¤e konulmufltur. Ancak, bu kazan›mlar, esas hedef olan nükleer silahlar›n tamamen ortadan kald›r›lmas› ve nükleer ça¤›n sona erdirilmesinden uzak kalm›flt›r.
Her ne kadar genifl kitleler seferber edildiyse de hükümetler silahlanma politikalar›nda talepler do¤rultusunda baz› de¤ifliklikler yapt›¤›nda, kamuoyunun konuya ilgisi ve kampanyalara deste¤i düflmüfltür (Mekata, 2006:190).
Ancak, bar›fl hareketi kampanyalar›, baflka önemli sonuçlar da do¤urmufltur.
Birincisi, bar›fl hareketi, bar›fl fikrini devaml› canl› tutarak iktidar sahiplerinin, savafllarla ilgili alaca¤› kararlarda toplumsal muhalefeti daha çok dikkate almas›n›
sa¤lam›flt›r. Bunda medyan›n da etkisi büyüktür. Shaw (2005)’a göre, Vietnam’daki geliflmelerin ve asker kay›plar›n›n televizyonda sürekli yay›nlanmas›, Amerikan
kamuoyundaki tepkilerin artmas›na ve Vietnam Savafl› karfl›t› hareketin genifllemesine neden olmufltur. Savafl karfl›tlar›n›n büyüyen muhalefeti karfl›s›nda, Amerikan
hükümetleri sonraki dönemlerdeki savafl politikalar›n› de¤ifltirerek, uzun süren ve
çok kay›p verilen savafllar yerine “h›zl› savafllar›” tercih etmifltir (Shaw, 2005: 13)
‹kinci olarak, bar›fl hareketi genel anlam›yla demokrasilerin geliflimine katk› sa¤lam›flt›r. Temsili demokrasilerde seçilmifl politikac›lar›n savafl gibi riskleri ve maliyetleri yüksek olan ve birçok etik d›fl› taraf› bulunan bir konuda toplum ad›na karar
vermesi bar›fl hareketi taraf›ndan sürekli sorgulanm›flt›r. Sekiz Avrupa ülkesinde
yap›lan araflt›rmaya göre, hükümetleri Irak Savafl›’na fiili olarak giren veya destek
veren ülkelerde, savafl karfl›t› muhalefet ve toplumsal hoflnutsuzluk düzeyleri oldukça yüksektir. Bu ülkelerde, savafl karfl›t› gösterilerde yer alanlar, kampanyaya
kat›l›rken savafl› engelleme hedeflerinin yan› s›ra, demokratik düzenin iflleyifl biçimini elefltirme amac›n› da gütmüfllerdir (Klandermans, 2010).
Son olarak, savafl› durduramam›fl olmas›na ra¤men, Irak Savafl› karfl›t› hareketin elde etti¤i büyük baflar› toplumsal hareketlerin küresel olarak örgütlenebilece¤ini ve kitleselleflebilece¤ini göstermifl olmas›d›r. Dünyan›n tüm bölgelerinden,
her tür yafl grubu, e¤itim durumu, s›n›f, etnik köken ve dinî inan›fltan insan›n dayan›flma ve iflbirli¤i içine girdi¤i Irak Savafl› karfl›t› kampanya, küresel Kuzey-Güney, Bat›- Do¤u ayr›mlar›n›n afl›labilece¤inin kan›t› olmufltur. Kampanyaya kat›lan
gruplar, Bat›’n›n ve ‹slami dünyan›n beraber hareket edebilece¤ini göstermifl ve
kozmopolit bir anlay›fl›n yay›lmas› için ümit kayna¤› olmufltur (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 28). Bunun en güzel örne¤ini kampanyan›n Britanya aya¤›ndaki öncü rolü üstlenen ve küresel ölçekte de kampanya koordinasyonunda önemli ifllevi olan
Savafl› Durdur Koalisyonu’dur (Stop the War Coalition, STWC).
Bar›fl hareketi di¤er toplumsal hareketlerden nas›l etkilenmifltir? SIRA S‹ZDE
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
196
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
deni, insanl›¤› görülmemifl boyutlarda tehdit
eden “nükleer ça¤›n”, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n
sonunda atom bombas›n›n kullan›m›yla bafllam›fl olmas›d›r. Nükleer silahlarla ilgili ilk bar›fl giriflimleri özellikle bilim insanlar›n›n oluflturdu¤u
STK ve yapt›klar› çeflitli ça¤r› ve konferanslar
arac›l›¤›yla yürütülmüfltür. So¤uk Savafl›n t›rmanan siyasi gerilimi alt›nda geçen 1960’larda ise
nükleer silah denemelerinin yaratt›¤› olumsuz
etkiler karfl›s›nda, Amerika ve Britanya’da kurulan bar›fl koalisyonlar› nükleer denemelerin durdurulmas› için kampanyalar düzenlemifltir. Yer
alt› d›fl›nda tüm alanlarda nükleer silah denemelerinin yasaklanmas› baflar›s›n› elde eden bar›fl hareketi, 1960’lar›n sonundan itibaren dikkatini Vietnam Savafl›’na vermifltir. Özellikle Amerika’da üniversite gençli¤iyle bafllayan Vietnam
Savafl› karfl›t› kampanya, kitlesel bir destek elde
etmifl ve ABD’nin savafl› bitirmesine dolayl› olarak etki etmifltir. 1970’lerde tekrar alevlenen nükleer korku, nükleer silahs›zlanma kampanyalar›n›n tekrar bafllamas›na yol açm›flt›r. 1980’li y›llarda ise Amerika’da Reagan yönetiminin “Y›ld›z
Savafllar›” projesine karfl› Nükleer Silahlanman›n
Dondurulmas› ve Avrupa’da ise Orta Menzilli
Nükleer Füzeler’in (INF) yerlefltirilmesinin engellenmesi için kampanyalar düzenlenmifltir. Birbirleriyle Atlantik afl›r› iliflkiler de kuran bar›fl
kampanyalar›, silahs›zlanma hedefleri çerçevesinde çeflitli siyasi parti ve aktörlerin deste¤ini
alarak devletleri silahs›zlanmayla ilgili bir dizi
antlaflma imzalamaya zorlam›fl ve k›smi baflar›lar
elde etmifllerdir.
Bar›fl hareketinin tarihsel kökenlerine yönelik
bilgi edinmek.
Savafl, tarih boyunca çat›flma ve mücadele konusu olmufltur. Modernite öncesinde, genellikle artan vergiler ve askere al›nma üzerine ç›kan savafllara ba¤l› çat›flmalar yerel ayaklanmalar fleklinde meydana gelmifltir. Modernitenin temel
ayaklar›ndan ulus devletlerin ortaya ç›k›fl›yla hem
savafl›n kendisi hem de savafl karfl›t› çat›flmalar
de¤iflime u¤ram›flt›r. fiiddetin meflru kullan›m tekelini elinde bulunduran ulus devletler, de¤iflen
savafl teknolojileriyle beraber düzenli ordular
kurmufllard›r. Bunun yan› s›ra savaflma, toplumlar›n› tehlikelerden koruma sav›yla hareket eden
merkezî devletlerin meflruiyet kayna¤› olmufltur.
Öte yandan siyasi gücün merkezîleflmesi ve toplum içi ba¤lar›n feodalite döneminde birbirinden
kopuk yaflayan yerel grup ve cemaatler aras›nda
güçlenmesiyle, modern toplumsal hareketler ortaya ç›km›flt›r. Böylelikle, merkezî devlet savaflman›n tek sorumlusu olurken, savafl›n getirdi¤i
maliyetlerden dolay› artan toplumsal gerilim ve
çat›flmalar modern bar›fl hareketleri olarak ifade
edilmeye bafllanm›flt›r. 19.yüzy›ldan itibaren görülmeye bafllanan modern bar›fl hareketi, taleplerini merkezî siyasal iktidarlara yöneltmifltir. Modern bar›fl hareketi, ulusal düzeyde örgütlenip,
yerel gruplar aras›nda kurulan ba¤lar üzerinde
yükselmifltir. Bunlar›n yan› s›ra, modern bar›fl hareketi modern eylem repertuarlar›n›n parças› olan
tekrar edilebilen ve paylafl›lan eylem biçimlerini
kullanm›fllard›r.
Bar›fl hareketinin Bat›’daki geliflimini tan›mlamak.
Bar›fl giriflimleri ilk olarak, Amerika ve Britanya’daki baz› dinî mezheplerin, dinî inançlar›na
ters düfltü¤ü gerekçesine dayanarak fliddetin her
türlüsünü reddetmesiyle -di¤er bir de¤iflle pasifizm- ortaya ç›km›flt›r. Dinî temelli pasifist görüfllerin yan› s›ra, özellikle sol kökenli siyasal gruplar aras›nda filizlenen seküler savafl karfl›tl›¤›yla
da çeflitlenen bar›fl hareketi, 19.yüzy›l boyunca
devletler aras› uzlaflma mekanizmalar›n›n gelifltirilmesi için u¤rafl vermifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n sonlar›ndan itibaren, bar›fl hareketi süreklilik ve kitlesellik kazanm›flt›r. Bunun bafll›ca ne-
N
A M A Ç
3
Küreselleflmenin bar›fl hareketinde yaratt›¤› dönüflümleri irdelemek.
So¤uk Savafl›n 1980’lerin sonunda bitmesiyle beraber, iki kutuplu dünya siyaset sistemi sona ermifl ve dünya, küreselleflme sürecinin de h›zlanmas›yla yeni bir döneme girmifltir.
Küreselleflme döneminde, toplumsal hareketler
genel olarak çeflitli dönüflümler geçirmifltir. Dünyan›n çeflitli bölgelerindeki bar›fl hareketi grup
ve bireyleri birbiriyle ulusal s›n›rlar› aflan ba¤lar
kurarak, kal›c› ulus ötesi toplumsal hareket a¤lar› infla etmifllerdir. Ayr›ca, ulus devlet birincil si-
yasi alan ve aktörleri olma konumlar›n› yitirmifl
ve devlet d›fl› aktörler siyasette etkinlik ve önem
kazanm›flt›r. Bu geliflmelere paralel olarak, bar›fl
hareketi de flekillenen küresel sivil toplumun
içinde yer alarak ulus ötesi özellikler kazanmaya
bafllam›flt›r. Bar›fl hareketinin ulus ötesileflme süreci, Birinci Körfez Savafl› s›ras›nda ortaya ç›km›flt›r. Ortak bir küresel amaçla ve benzer slogan
ve eylemlerle seferber olan savafl karfl›t› kampanyalar, ABD önderli¤inde oluflan küresel askerî gücün Irak’a sald›r›s›na muhalefet etmifltir.
Önü aç›lan bar›fl hareketinin ulus ötesileflme süreci, 2003 y›l›nda bafllayan Irak Savafl›’n›n haz›rl›k döneminden itibaren tamamlanm›flt›r. Dünyan›n çeflitli bölgelerinde oluflturulan bar›fl koalisyonlar›, sosyal forumlar›n ve elektronik medyan›n etkin kullan›m›yla, iletiflime geçmifl ve küresel ölçekte koordine olmufllard›r. Küresel Adalet
Hareketi’nin içinde yer alan gruplar›n da deste¤iyle küresel ölçekte ortak bir eylem plan› yap›lm›flt›r. Bugüne kadar gerçekleflen dünyan›n en
büyük ve genifl kat›l›ml› küresel eylemi, 15 fiubat
2003 tarihli küresel eylem gününde dünyan›n birçok flehrinde ayn› anda düzenlenen gösterilerle
sahnelenmifltir.
N
A M A Ç
4
Türkiye’deki bar›fl hareketinin geliflim sürecini ve
farkl› kampanyalar›n› de¤erlendirmek.
Türkiye’de bar›fl hareketinin kendi bafl›na ortaya
ç›k›fl› yak›n zamanda olmufltur. 1980 öncesi dönemde, Türkiye’de bar›fl talepleri ö¤renci hareketi ve sol hareket alt›nda, di¤er meselelerin bir
parças› olarak ifade edilmifltir. Bu dönemde kurulan iki bar›fl derne¤i de So¤uk Savafl döneminin siyasi kutuplaflmas›n›n etkisiyle ba¤›ms›z olarak hareket edememifl ve kitleselleflememifltir.
1980’li y›llar›n ortas›ndan itibaren yeni talep ve
toplumsal aktörlerin ortaya ç›k›fl›yla, Türkiye’de
tek mesele üzerinden seferber olan “yeni toplumsal hareketler” görülmeye bafllanm›flt›r. Bar›fl
hareketi de feminizm ve çevre hareketi gibi di¤er yeni toplumsal hareketlerden daha geç olsa
da oluflan yeni siyasi ortam›n etkisiyle kendi
ayaklar›n›n üzerinde durmaya bafllam›flt›r. Irak
savafl› s›ras›nda oluflturulan bar›fl koalisyonlar›
ve kampanyalar› ise Türkiye’deki bar›fl hareketinin tepe noktas›n› oluflturur. Eski hareketlerden
farkl› olarak esnek ve yatay hareket a¤lar› olarak
örgütlenen bar›fl hareketi koalisyonlar›, genifl kat›l›ml› ve çok kimlikli yap›lar olarak oluflmufltur.
N
A M A Ç
5
197
Kendilerini küresel bar›fl hareketinin bir parças›
olarak gören ve ulus ötesi iliflkilere de giren Irak
Savafl› karfl›t› koalisyonlar, Türkiye’de kitlesel eylemler düzenlemifl ve Türkiye’nin savafla fiili olarak girmemesinde etkin rol oynam›fllard›r. Bunun yan› s›ra, Türkiye’deki bar›fl hareketi gruplar›, yerel konularda da çeflitli eylem ve faaliyetlerde bulunmaktad›r.
Bat› d›fl› bar›fl giriflimleri hakk›nda bilgi edinmek.
Her ne kadar bar›fl hareketi giriflimleri ilk kez
Avrupa ve Amerika’da ortaya ç›km›fl olsa da zaman içinde bu co¤rafyalar d›fl›nda da birçok bar›fl hareketi oluflmufltur. So¤uk Savafl dönemi
sonras›nda dünyadaki en fliddetli savafllar›n
meydana geldi¤i eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde geliflen savafl karfl›t› kampanyalar, bat›
d›fl› bar›fl hareketlerinin en iyi örneklerindendir.
Etnik milliyetçilik üzerinden yürütülen savafllar
s›ras›nda, eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nin
her birinde birçok savafl karfl›t› grup kurulmufltur. Bu bar›fl inisiyatifleri, savafllar›n durdurulmas› için çeflitli eylem ve faaliyetlerde bulunmufltur. Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ndeki
bar›fl aktivistleri sadece ulusal düzeyde faaliyet
göstermemifl, ulusal s›n›rlar›n› aflarak di¤er cumhuriyetlerdeki savafl karfl›t› gruplarla iletiflim kurmufl ve iflbirli¤i yapm›flt›r. Bunun yan› s›ra Helsinki Yurttafllar Derne¤i gibi uluslararas› STK’lar›n deste¤ini de alm›fllard›r. Özellikle 1990’l› y›llar›n ilk zamanlar›nda kitlesel gösterilerle sesini
duyuran bar›fl hareketleri, kendilerine yönelik
fliddet içerikli bask›lar sonucunda bar›fl gruplar›
savafl suçlar›n› belirlemek amac›yla bilgi toplamak ve insani yard›m gibi faaliyetlere yo¤unlaflm›fllard›r. Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ndeki
bar›fl hareketi aktörleri, savafllar›n suçlamas›yla
karfl› karfl›ya kalm›fllard›r. Bu durum da bar›fl
harekelreninin alanlar›n› ve kitleselleflebilme
olanaklar›n› k›s›tlamam›flt›r.
198
N
A M A Ç
6
Bar›fl hareketini, organizasyon modelleri, eylem
repertuarlar›, çerçeveleme faaliyetleri ve elde ettikleri kazan›mlar aç›lar›ndan analiz etmek
Bar›fl hareketinin eylem repertuarlar› genel olarak de¤erlendirildi¤inde, farkl› eylem biçimlerini
kulland›klar› görülür. Bar›fl hareketi eylemcileri,
imza kampanyas›, lobicilik, kamusal bilinçlendirme ve bilimsel verileri kullanma gibi al›fl›lagelmifl eylem biçimlerinin yan› s›ra, gösteri, yürüyüfl
ve oturma eylemleri gibi engelleyici eylemlere
de s›kl›kla baflvururlar. Bunlar›n yan› s›ra, insan
zinciri, bar›fl kamp› ve bar›fl karavan› gibi sembolik yan› olan bir dizi yenilikçi eylem biçimi de
bar›fl hareketi eylem repertuarlar›nda yer alm›flt›r. Bu eylemlerin ortak özelli¤i, fliddet kulan›m›n›n -Vietnam Savafl› karfl›tlar› baz› gruplar d›fl›nda- d›fllanm›fl olmas›d›r. fiiddet içeren eylemlerin
kullan›lmas›n›n ana nedenleri, fliddet içeren yöntemlerin bar›fl hedefiyle tutarl› olmamas›, bu eylemlerin devletin bask› ve sindirme politikalar›
için gerekçe olarak gösterilmesi ve fliddet kullan›m›n›n radikal gruplar d›fl›nda kamuoyunun bar›fl hareketine deste¤ini azaltmas›na neden olmas›d›r. Organizasyon modelleri aç›s›ndan incelendi¤inde, bar›fl hareketi kampanya dönemlerinde
esnek, yatay ve kat›l›mc› koalisyonlar› olarak örgütlenmektedir. Bu a¤ tipi örgütlenme sayesinde
farkl› siyasi görüflten gruplar ortak bir amaç u¤runa bir araya gelebilmektedir. Bar›fl hareketi
koalisyonlar›n›n içinde benzer konularda seferber olmufl hareketler de yer almaktad›r. Bar›fl hareketi, di¤er hareketlerle kampanya temelli, konjunktüre ba¤l› iflbirli¤i yapman›n yan› s›ra, daha
kal›c› ve yap›sal iliflkilere de girmifltir. Bu anlamda, feminist hareketle bar›fl hareketi aras›nda organizasyon modelleri, eylem repertuarlar› ve kolektif kimlik konular›nda karfl›l›kl› etkileflimler
olmufltur. Son olarak, elde edilen sonuçlar bak›m›ndan, bar›fl hareketi genellikle k›smi baflar›larla yetinmifltir. Silahs›zlanma konusunda, artan
bask›lar karfl›s›nda devletler baz› geri ad›mlar atm›flt›r. Ancak, bar›fl kampanyalar›n›n öngördü¤ü
düzeyde sonuçlar elde edilememifltir. Savafllar›n
sonland›r›lmas› konusunda da bar›fl hareketi Birinci Körfez savafl› karfl›t› kampanya ise savafl›n
seyrinde dolayl› katk›larda bulunmufltur. Bar›fl
hareketinin elde etti¤i as›l baflar›lar bar›fl fikrinin
sürekli gündemde tutulmas›, kat›l›mc› demokrasi
ideallerinin gerçeklefltirilmesi ve toplumsal hareketlerin gerçek anlamda ulus ötesilefltirilmesi olarak s›ralanabilir.
199
1. Savafl›n modern ulus devletlerin kuruluflundaki rolleri aras›nda afla¤›dakilerden hangisi yoktur?
a. Devletin savafl yoluyla meflruiyet sa¤lamas›
b. Ordulara kat›lan yerel güç sahiplerinin etkilerini
art›rmas›
c. Devletin fliddetin tekeline sahip olmas›n› sa¤lamas›
d. Devleti kuranlar›n siyasi rakiplerini yok etmesi
e. Vatandafll›k kavram›n›n geliflimi
2. Moderniteyle birlikte ortaya ç›kan savafl karfl›t› seferberlikler afla¤›daki hangi özelli¤i tafl›r?
a. Yerel ayaklanmalar olarak gerçekleflmesi
b. Eylemlerin farkl› zaman ve mekanlarda tekrarlanabilir olmas›
c. Hedeflerinin sadece yerel yöneticilerin olmas›
d. Eylemcilerin sadece kendi cemaatlerinin ç›kar
ve talepleri üzerinden seferber olmalar›
e. Karfl›tlar›na do¤rudan ve fliddet içeren müdahalelerde bulunmalar›
3. 60’l› y›llardan itibaren “yeni toplumsal hareketlerin”
bir parças› olarak say›lan bar›fl hareketi hangi özelliklere sahiptir?
a. Hiyerarflik ve dikey organizasyon yap›s›
b. Dar tan›ml› ve esnek olmayan kolektif kimlik
yap›s›
c. Di¤er konular›n alt›nda kaybolmadan belirgin
olarak bar›flla ilgili konular üzerine seferber
olma
d. Hedeflerini siyasi iktidar› ele geçirip, devrimci
projeler uygulayarak elde etme çabas›
e. ‹flbirli¤ini sadece sol siyasi aktörlerle s›n›rl› tutma
4. Afla¤›dakilerden hangisi, kad›n hareketinin bar›fl hareketine getirdi¤i yeniliklerdendir?
a. Merkezi organizasyon modeli
b. Yeni eylem biçimleri
c. Bar›fl konular›n›n sadece feminizme göre tan›mlanmas›
d. Feminizm d›fl›ndaki di¤er hareketlerin d›fllanmas›
e. Bilinçlenme etkinlikleri
5. Afla¤›dakilerden hangisi bar›fl hareketinin ortaya ç›kard›¤› yenilikçi eylemlerden biridir?
a. Oturma eylemi
b. Gösteri
c. ‹mza kampanyas›
d. Bar›fl kamp›
e. Sokak tiyatrosu
6. Afla¤›dakilerden hangisi bar›fl hareketi kampanyalar›n›n sonuçlar›ndan biridir?
a. Devletlerin, bar›fl kampanyalar›na tepki olarak
silahlanma politikalar›na a¤›rl›k vermesi
b. Bar›fl fikrininin kamuoyunun ve siyasi karar alma mekanizmalar›n›n gündeminde tutulmas›
c. Devlet aktörlerinin savafl konusunda karar alma
güçlerini art›r›lmas›
d. Savafllar›n durdurulmas› konusunda do¤rudan
etkili olunmas›
e. Silahs›zlanma hedefinin tam olarak elde edilmesi
7. Afla¤›dakilerden hangisi 1980’ler boyunca Avrupal›
ve Amerikan nükleer silahlanma karfl›t› kampanyalar›n›n ulus ötesi iliflkilerinin zay›f kalmas›n›n nedenlerindendir?
a. ‹ki bloklu dünya siyaset sistemi sonucunda dünyada ortaya ç›kan siyasi kutuplaflma
b. Kendi ulusal s›n›rlar› d›fl›ndaki kampanyalara
eylemcilerin flüpheyle yaklaflmas›
c. Her ülkede bar›fl eylemcilerinin farkl› konular
üzerine seferber olmas›
d. Ulus ötesi iliflkilerin daha önceki tecrübelere dayan›larak etkisiz bulunmas›
e. Bar›fl hareketi eylem biçimlerinin ülkelere ba¤l›
olarak farkl›l›k göstermesi
8. “Nükleer Ça¤” olarak da an›lan So¤uk Savafl döneminde bar›fl hareketi aktörlerini seferber olmaya iten
birincil kayg› nedir?
a. ABD’nin nükleer silahlanma yar›fl›nda geride
kalmas›
b. ABD ve Sovyetler Birli¤i d›fl›ndaki di¤er ülkelerin de nükleer güç olamamas›
c. Ç›kacak olas› bir nükleer savafl sonucunda insan
yaflam›n›n dünya üzerinde tehlike alt›na girecek
olmas›
d. Nükleer silah teknolojisinin sa¤lad›¤› güvenli¤in
iddia edilen derecelerde olmamas›ndan dolay›
kayg› duyulmas›
e. Nükleer silahlanmaya ba¤l› olarak ordu yap›lar›n›n de¤iflmesi
200
9. Küreselleflme süreci boyunca ortaya ç›kan bar›fl hareketi giriflimlerinin önceki dönemlerdeki bar›fl hareketi kampanyalar›na göre en büyük fark› nedir?
a. Bar›fl hareketi gruplar› aras›nda ulus ötesi iliflki
ve a¤lar›n geliflmesi
b. Bar›fl hareketinin sadece ulusal kampanyalar hâlinde örgütlemesi
c. Ulus devletin birincil siyasi mecra ve aktör olarak görülmesi
d. Eylemlerde fliddet kullan›m›n›n artmas›
e. Eylem biçimlerinin ve sloganlar›n bölgelere göre
farkl›laflmas›
10. 2000’li y›llarda Türkiye’de h›zlanan bar›fl hareketinin temel özelli¤i nedir?
a. Önceki dönem bar›fl organizasyonlar›n›n üzerinde yükselmesi
b. Siyasi partilerin etkisi alt›nda olmas›
c. Sadece yerel konular üzerine seferber olmalar›
d. Kat›l›mc›lar›n sadece belirli STK ve gruplar›n
üyeleri olmalar›
e. Çok kimlikli, esnek yap›lar olarak kurulmas›
1. b
2. b
3. c
4. b
5. d
6. b
7. a
8. c
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin Bat›’daki
Tarihçesi: Modern Ulus devletlerin Ortaya Ç›k›fl›
ve Savafl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin Bat›’daki
Tarihçesi: Modern Toplumsal Hareketlerin
Ortaya Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Bar›fl Hareketi:
2000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Kampanyalar›
ve Bar›fl Hareketinin Genel De¤erlendirmesi”
konular›n› gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “2000’li Y›llarda Yükselen
Bar›fl Kampanyalar›” konusunu gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin Genel
De¤erlendirmesi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin Genel
De¤erlendirmesi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Dönem” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Dönemi: Nükleer Silahlanma Karfl›t› Bar›fl Kampanyalar›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Dönem” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Bar›fl Hareketi:
2000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Kampanyalar›”
201
S›ra Sizde 1
Ulus devletler moderniteyle beraber ortaya ç›kan siyasi
yap›lard›r. Siyaset mekanizma ve kurumlar›n› merkezîlefltiren ulus devletler, kendi s›n›rlar› içindeki tüm toplumsal, siyasi ve ekonomik yap› ve iliflkileri de dönüfltürmüfltür. Böylelikle, daha önce yerel düzeyde meydana gelen âni, ço¤unlukla fliddet içeren, birbirinden kopuk ve cemaatlerin özel ç›karlar› üzerinden oluflan toplumsal çat›flmalar da radikal farkl›l›klar gözlemlenmifltir. Toplumsal çat›flma ve hoflnutsuzluklar ulusal düzeyde yürütülen, bafll›ca hedefi merkezî siyasi otorite olan,
yerel gruplar› birlefltiren ve eylemleri tekrar edilebilen
modern toplumsal hareketler yoluyla ifade edilmeye
bafllanm›flt›r. Modernite öncesi savafllar›n getirdi¤i vergi
verme ve askere al›nma gibi maliyetlerden kaynaklanan çat›flmalar da ulus devletlerin oluflumuyla modern
toplumsal hareketlere dönüflmüfllerdir. Ayr›ca, savaflmak ulus devletlerin meflruiyetini sa¤layan temel unsurlardan olmufltur. fiiddetin kullan›m›n› tekelini eline
alan merkezî ulus devletler, savafl ç›karma, yürütme ve
sonland›rma konular›nda tek sorumlu oldu¤undan, savafl karfl›t› hareketlerin bafll›ca hedefi olmufltur.
S›ra Sizde 2
So¤uk Savafl dönemi boyunca bar›fl hareketi kampanyalar› nükleer silahs›zlanma ve Vietnam Savafl› konular› üzerine yo¤unlaflm›flt›r. Her ne kadar Vietnam Savafl›
boyunca Vietnam Savafl› karfl›t› kampanyan›n gölgesinde kalsa da bu dönem boyunca Avrupal› ve Amerikal›
bar›fl eylemcileri aral›klarla nükleer silahs›zlanmaya karfl› birçok kampanya düzenlemifllerdir. Nükleer savafl
tehlikesinin küresel ölçekte bir tehdit olmas›na ra¤men,
bar›fl kampanyalar› genellikle ulusal düzeyde örgütlenmifltir ve ulus ötesi ba¤lar yeterince geliflememifltir. Bunun bafll›ca nedenleri dünya siyasetinin iki devlet blo¤u aras›nda kutuplaflm›fl olmas›d›r. Siyasi kutuplaflma
yerküreyi çepeçevre saran ulus ötesi a¤ ve iliflkilerin
geliflmesine engel olmufltur.
S›ra Sizde 3
2000’li y›llarda meydana gelen Irak Savafl› karfl›t› kampanya, bar›fl hareketinin ve dahas› genel olarak tüm
toplumsal hareketlerin gerçek bir ulus ötesi seferberlik
olarak meydana gelebilece¤inin en büyük göstergelerinden olmufltur. So¤uk Savafl’›n sona ermesi ile beraber h›zlanan küreselleflme süreci devlet d›fl› aktörler
aras›nda ulus ötesi ba¤ ve iliflkilerin oluflumuna imkan
veren altyap›y› sa¤lam›flt›r. Küreselleflmeyle beraber,
bar›fl konusunun ulusal s›n›rlar› aflan küresel bir konu
oldu¤u fikri iyice yerleflmifltir. Dünyan›n de¤iflik bölgelerindeki çeflitli bar›fl hareketi grup ve eylemcileri Irak
savafl› karfl›t› kampanya boyunca birbirleriyle sürekli ve
s›k iliflkilere girmifl ve iflbirli¤ine gitmifllerdir. 15 fiubat
2003 tarihinde efl zamanl› olarak gerçeklefltirilen küresel eylem günü bugüne kadar oluflan en büyük ve kapsaml› küresel seferberlik olmufltur.
S›ra Sizde 4
Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde meydana gelen savafllar s›ras›nda bu cumhuriyetlerin her birinde yerel ölçekli birçok bar›fl hareketi grubu ve koalisyonu ortaya
ç›km›flt›r. Bu gruplar ulusal düzeyde eylemler düzenledikleri kadar, birbirleriyle ba¤lant›ya geçerek ulus ötesi
giriflimlerde de bulunmufllard›r. Ancak s›cak savafl›n devam etti¤i s›rada bu giriflimciler “vatan haini” olma suçlamalar›yla ve kendilerine fliddet uygulanmas›yla karfl›
karfl›ya kalm›fllard›r. Bu gruplara, Helsinki Yurttafllar Derne¤i gibi küresel bar›fl gruplar›n›n eylemleri ve giriflimleriyle insani yard›m, bilgi ve moral deste¤i sa¤lam›fllard›r.
S›ra Sizde 5
1980 öncesinde bar›fl hareketi kendi ayaklar› üzerinde
duramamaktayd›. Kurulan iki bar›fl örgütü d›fl›nda, bar›fl konular› sol hareket içinde ifade edilmekteydi. Bu
da bar›fl konusunun di¤er konulara ba¤l› olarak ele al›nmas›na neden olmufltu. 1980’lerden itibaren ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketlerle beraber, Türkiye’de de
kendi bafl›na seferber olabilen bar›fl koalisyonlar› ve
gruplar› oluflmufltur. Özellikle, Irak Savafl› karfl›t› kampanya s›ras›nda eski toplumsal hareketlerden farkl› olarak esnek, genifl kat›l›ml› ve çok kimlikli koalisyonlar
kurulmufltur. Ulus ötesi iliflkilere de giren bu bar›fl koalisyonlar›, dinî, etnik, s›n›fsal ve ideolojik farklar›n ötesinde, çeflitli grup ve bireyleri bir araya getirebilmifltir.
202
S›ra Sizde 6
Bar›fl hareketi di¤er hareketlerle eylem repertuarlar›,
organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular aç›s›ndan s›k› bir iliflki ve etkileflim içerisindedir. Özellikle
feminist hareketin bar›fl hareketi üzerinde etkisi büyüktür. Bu etkiler; kad›n eylemcilerin ön plana ç›kar›lmas›,
savafl konular›n›n çerçevelendirilmesinde erkek egemen düzenin etkisinin alt›n›n çizilmesi, esnek ve merkezî olmayan organizasyon modellerinin kullan›lmas›
ve bar›fl kamp›, sokak tiyatrolar› gibi yeni eylem biçimlerinin kullan›m› olarak s›ralanabilinir. Bunun yan› s›ra,
bar›fl hareketleri genifl koalisyonlar olarak örgütlendikleri için, eylemlerinin kitleselleflebilmesi ve yayg›nlaflmas› di¤er yeni toplumsal hareket gruplar›n›n bar›fl
kampanyalar›na kat›l›m›yla mümkün olmaktad›r.
Kaynaklar
Amerikan’›n Irak’a Sald›rganl›¤›’na Karfl› Uluslararas›
Kampanyas›, (2002). “Kahire Aç›klamas›”, Amerika’n›n Irak’a Sald›rganl›¤›’na Karfl› Uluslararas› Kampanyas› Konferans› Bildirgesi, http://de.indymedia.org/2003/01/38356.shtml.
Avrupa Sosyal Formu, (2002). “Anti-War Call”, Kas›m
12, Avrupa Sosyal Forumu, Floransa, http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article296.
Anderson, B. (1991). Imagened Communities: Reflections of the Origins and Spread of Nationalism, Londra: Verso.
Anheier, H, M. Glasius and M. Kaldor (2001). “Introducing Global Civil Society”, H. Anheier, M. Glasius ve
M. Kaldor (der.) Global Civil Soceity Yearbook 2001
içinde, London: Sage, 3-22.
Baydar, O. (2003). “Bar›fl Giriflimi” içinde L. Sanl› (der.)
Toplumsal Hareketler Konufluyor, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k.
Bennet, W. L., T. E. Givens ve C. Breuning (2010). “Crossing Political Divides: Communication, Political
Identification, and Protest Organization” içinde Walgrave S. Ve D. Ruch S. (der) The World Says No To
War içinde, Minneapolis: Universty of Minnesota
Press, 215-238.
Chatfield, C. (1994). “Peace as Reform Movement”, OAH
Magazine of History, 8 (3), 10-14.
Chatfield, C. (1997). “Intergovernmental and Nongovernmental Associations to 1945”, J. Smith, C. Chatfield ve R. Pagnucco (der.) Transnationa Social Movements and Global Politics: Solidarity Beyond the
State içinde, Syracuse Universty Press, 19-41.
Chatfield, C. ve R. M. Iiukhina, (1994). Peace/MIR: An
Antholgy of Historic Alternatives to War, Syracuse:
Syracuse Universty Press.
Clark, H., 2000. Civil Resitance in Kosovo, London and
Sterling, VA: Pluto Press.
Cortright, D. ve R. Pagnucco (1997). “Limist to transnationalism: Teh 1980s Freeze Campaing”, J. Smiht, C.
Chatfield ve R. Pagnucco (der.) Transnational Social Movements and Glosal Politics: Solidarity Beyond
the State içinde, 159-174. Syracuse, NY: Syracuse
Universty Press.
della Porta, D., M. Andretta, L. Mosca ve H. Reiter (2006).
Globalization From Below: Transnational Activits
and Protest Networks, Minneapolis: Universty of
Minnesota Press.
della Porta, D. and M. Diani (2006). Social Movements:
an Introduction, 2. Bask›. Oxford: Blackwell Publishing.
della Porta ve D. Rucht (2002). “Dynamics of Environmental Campaings”, Mobilization, 7, 1-14.
Diani, Mario (1995) Green Network. A Structural Analysis of the Italian Environmental Movement, Edinburg: Edinburg University Press.
Dreano, B. (1997). “The Helsinki Citizen’s Assembly”,
Peace Review, 9:3, 393-398.
Devic, A. (1997). “Anti-War Initiatives and the Un-making of Civic Identities in the Former Yugoslav Republics”, Journal of Historical Sociology, 10:2, 127156.
Gerth, H. H. ve Mills, C W. (der.) (1967). From Max Weber: Essays in Sociology, London: Routledge & Kegan Paul.
Giddens, A. (1991). Conseguences of Modernity. Londra: Polity Press.
Glasius M, ve Timms, J (2005). “The Role of Social Forums in Global Civil Society: Radical Beacon or Strategic Infrastructure?”, M Glasius, M. Kaldor ve H.
Anheier (der.), Global Civil Society 2005/6 içinde,
London: Sage, 190-238.
Göle, N. (2000). Melez Desenler: ‹slam ve Modernlik
Üzerine, ‹stanbul: Metis.
Habermas, J. (1981). “New Social Movements”, Telos,
49, 33-37.
Held, D. ve A McGrew (1999). Global Transformations,
Londra: Polity Press.
Imig D. R. ve D. S. Meyer (1993). “Political Opportunity
and Peace and Peace and Peace and Justice Advocacy in the 1980s: A Tale of Two Sectors,” Social
Science Quarterly, 74, 451-479.
Kaldor, M. (2001). “A Deace of Humanitarian Intervention: the Role of Global Civil Society” H. Anheier,
M. Glasius ve M. Kaldor (der.), Global Civil Society
2001 içinde, Oxford: Oxford University Press, 109143.
Kaldor, M. (2003). Global Civil Society: An Answer to
War, Cambridge: Polity Press.
Kaldor, M., H. Anheier ve M. Glasius (2003). “Global Civil Society in an Era of Regressive Globalisation”, M.
Kaldor, H. Anheier ve M. Glasius (der.), Global Civil Society 2003 içinde, Oxford: Oxford University
Press, 3-34.
Kaldor, M., D. Kostovicova ve Y. Said (2007). “War and
Peace: The Role of Global Civil Society”, M. Kaldor,
M. Albrow, H. Anheier ve M. Glasius (der.) Global
Civil Society 2006/2007, Londra: Sage, 94-121.
Karakafl, fi. (2005). Biz Bu Savafl› Durdurabiliriz, ‹stanbul: Metis.
Klandermans, B. (2010). “Peace Demonstrations or Antigovernment Marches? The Politicial Attitudes of
the Protesters”, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The
World Says No To War içinde, Minneapolis: University of Minnesota Press, 61-77.
Kleidman, R. and T. R. Rochon /1997). “Dilemmas of
Organization in Peace Campaigns”, T. R. Rochon ve
D. S. Meyer (der.) Coalitions and Political Movements: The Lessons of the Nuclear Freeze içinde, Boulder: Lynne Rienner Publishers, 47-60.
Koopmans, R. (1999). “A Comparison of Protestors Against the Gulf in Germany, France and the Netherlands”, D. della Porta, H. Kriesi ve D. Rutcht (der.)
Social Movements in a Globalizing World içinde,
Hampshire ve New York: Palgrave Macmillan, 5770.
Koopmans, R. (2004). “Protest in time and Space: the
Evolution of Waves of Contention” D. A. Snow, S.
A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell Companion To Social Movements içinde, Oxford: Blackwell
Publishing, 19-46.
Lyons, F. S. L. (1963). Internationalism in Europe 18151914, Leidens: Sythoff.
Mann, M. (1993). The Sources of Social Power Vol II: The
Rise of Classes and Nation-states, 1760-1914, Cambridge: Cambridge Universty Press.
Marullo, S. ve D. S. Meyer (2004). “Antiwar and Peace
Movements” D. A. Snow, S. A. Soule, and H. Kriesi
(der), The Blackwell Companion to Social
Movements içinde, Oxford: Blackwell Publishing,
641-665.
203
McAdam D. ve Y. Su (2002). “The War at Home: Antiwar Protests and Congressional Voting, 1965-1973”,
American Sociological Review, 67, 696-721.
Mekata, M. (2006). “Waging Peace: Transnational Peace
Activism”, S. Batliwala ve L. D. Brown (der.) Transnational Civil Society içinde, Bloomfield: Kumarian
Press, 181-203.
Meyer, D. S. (1990). A Winter of Discontent: The Nuclear Freeze and American Politics, New York: Praeger.
Meyer, D. S. (1993a). “Protest Cycles and Political Process: American Peace Movements in the Nuclear
Age”, Political Research Quarterly, 46, 451-479.
Meyer, D.S. (1993b). “peace Protest and Policy: Explaining the Rise and Decline of Antinuclear Movements
in Postwar America”, Policy Studies Journal, 21, 3551.
Meyer, D. S. ve T. R. Rochon (1997). “Towar a Coalitional Theory of Social and Political Movements” D. S.
Meyer ve T. R. Rochon (der.) Coalitional and Political Movements içinde, Boulder: Lynne Rienner,
237-256.
Meyer, D. S. ve N. Whittier (1994). “Social Movement
Spillover”, Social Problems, 41, 277-298.
Nixon, R. (1978). RN: Memoirs of a President, New York:
Grossett & Dunlap.
Noakes, J. A. and H. Johnston, (2005). “Frames of Protest: A Road to a Perspective”, H. Johnston and J. A.
Noakes (der.) Frames of Protest Movements and the
Framing Perspective içinde, Boston: Rowman & Littlefield Publishers,1-29.
Offe, C. (1985). “New Social Movements: Challenging
the Boundaries of Institutional Politics”, Social Research, 52 (4), 817-868.
Oran, B. (der) (2001). Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, ‹letiflim: ‹stanbul.
Passy, F. (1986). Peace Movement in Europe”, The American Journal of Sociology, 2, 1-12.
Pianta, M. ve R. Marchetti (2007). “The Glabal Justice
Movements: The Transnational Dimension”, Mario
Pianta and Raffaele Marchetti. D. della Porta (der.)
The Global Justice Movements: A Crossnational and
Transnational Perspective, Boulder: Paradigm Publishers, 29-51.
Rochon, T. R. (1988). Mobilizing for Peace: The Antinuclear Movements in Western Europe, Londro: Adamantine.
204
Rochon T. R. ve D. S. Meyer (der.) (1997). Coalitions
and Political Movements: The Lessons of the Nuclear
Freeze. Boulder: Lynne Rienner Publishers.
Rucht, D. (2004). “Movement Allies, Adversaries, and
Third Parties”, D. A. Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi
(der.) The Blackwell Companion To Social Movements, Oxford: Blackwell Publishing, 197-216.
Scholte, J. A. (2005). Globalization: a Critical Introduction, Gelifltirilmifl 2. Bask›, Hampshire, Londra: Palgrave Macmillan.
Shaw, M. (2005). “Peace Activism and Western Wars:
Social Movements in Mass-mediated Global Politics”, W. de Jong, M. Shaw ve N. Stammers (der.)
Global Activism and Global Media içinde, Ann Arbor: Pluto Press, 133-146.
Short, N. (1999). The Role of NGOs in the Ottowa Process to Ban Landmines”, International Negotiation,
4, 481-500.
Simonson, K. (2003). “The Anti-War Movement: Waging Peace on the Brink of War”, http://www.hks.
harvard.edu/cchrp/hrsm/pdf/Simonson_IraqWar.
pdf.
Kürkçü, E. Ve di¤erleri (1988), Sosyolizm ve Toplumsal
Mücadeleler Ansiklopedisi (S.T.M.A), Cilt:7, ‹stanbul: ‹letiflim.
Soule, S. A. (2004). “Diffusion Processes Within and Across Movements”, D. A. Snow, S. A. Soule ve H.
Kriesi (der.) The Blackwell Companion To Social
Movements, Oxford: Blackwell Publishing, 294-310
Tarrow, S. (1998). Power in Movement: Social Movements, Collective Action and Politics. 2. Bask›, Cambridge Universty Press.
Taylor, V. ve N. Van Dyke (2004). “Get up, Stand Up:
Tactical Repertoires of Social Movements”, D. A.
Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell
Companion To Campanion To Social Movements,
Oxford: Blackwell Publishing, 262-293.
Toprak, B. (1996). “Civil Society in Turkey”, A. R. Norton (der.) Civil Society in the Middle East içinde, cilt
2, E. J. Brill: Leiden, 87-119.
Tilly, C. (1985). “War Making and State Making as Organized Crime”, P. Evans, D. Rueschemeyer and T.
Skocpol (der.), Bringing the State Back In içinde,
Cambridge: Cambiridge University Press 169-191.
Tilly, C. (2004). Social Movements, 1768-2004. Boulder:
Paradigm.
Uzgel, ‹., 2001. “1980’lerde NATO Stratejisindeki Geliflmeler”, Oran, B. (ed.) Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl
Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar
içinde, ‹letiflim: ‹stanbul.
Üsterci, Çoflkun and U¤ur Yorulmaz (2008). “Türkiye’de
Vicdani Red”, Ö. Ç›nar ve C. Üsterci (der.) Çarklardaki Kum: Vicdani Red, Düflünsel Kaynaklar ve Deneyimler içinde, ‹stanbul: ‹letiflim.
Verhulst, J. (2010). “February 15, 2003: The World Says
No To War”, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The
World Says No To War içinde, Minneapolis: Universty of Minnesota Press, 1-19.
Rumelli, B., F. Keyman ve B. Isyar (2011). “Turkey’s
Conscientious Objectors and the Enactment of European Citizenship”, Peter Burgess (der.) A Threat
Against Europe: Security, Migration, Integration.
Brussels: VUB Press, bask›da.
Walgrave, S., D. Rucht ve P. Van Aelst (2010). “New Activists or Old Leftists? The Demographics of Protesters”, Walgrave S. ve D. Rucht S. (der.) The World
Says No To War içinde, Minneapolis: University of
Minnesota Press, 78-97.
Walgrave, S. ve D. Rucht S. (der.) (2010). The World
Says No To War, Minneapolis: University of Minnesota Press.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Çevrecilik içindeki farkl› durufl ve ak›mlar› ay›rt edebilecek,
Çevre hareketinin savundu¤u de¤er ve ilkeleri tan›mlayabilecek
Dünyada ve Türkiye’de çevre hareketinin geliflimini belirleyen etmenleri
çözümleyebilecek,
Çevre hareketinin etkisini de¤erlendirebilecek,
Çevrecili¤in di¤er sosyal hareketlerle etkileflimini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Çevrecilik
Ekolojizm
Holizm
Çevresel Adalet
•
•
•
•
Çevre-Merkezcilik
‹nsan-Merkezcilik
Do¤a Korumac›l›k
Nükleer karfl›t› hareket
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Çevrecilik ve
Çevre Hareketleri
• G‹R‹fi
• YAfiAM B‹Ç‹M‹, SOSYAL HAREKET
VE ‹DEOLOJ‹ OLARAK ÇEVREC‹L‹K
• ÇEVRE SOSYAL HAREKETLER‹
• ÇEVRE HAREKETLER‹N‹N TAR‹H‹
• ÇEVRE HAREKET‹: DE⁄ERLER VE
EYLEM B‹Ç‹MLER‹
• ÇEVRE HAREKET‹N‹N B‹LEfiENLER‹
• BATI DIfiI DÜNYADA ÇEVREC‹L‹K
• ÇEVRE HAREKET‹N‹N ETK‹S‹:
EKOLOJ‹K TOPLUMA DO⁄RU
• ÇEVRE HAREKET‹NDE
KURUMSALLAfiMA
• TÜRK‹YE’DE ÇEVREC‹L‹K VE ÇEVRE
HAREKETLER‹
• SONUÇ: KÜRESEL ÇEVRE
HAREKET‹NE DO⁄RU
Çevrecilik ve Çevre
Hareketleri
G‹R‹fi
Ekolojik bunal›m 21. yüzy›lda dünyan›n içinde bulundu¤u durumu tan›mlayan
bafll›ca özelliktir. ‹klim de¤iflikli¤i, ozon tabakas›n›n incelmesi, canl› türlerinin yok
olmas›, do¤al yaflam alanlar›n›n (habitat) bozulmas›, su k›tl›¤›, kurakl›k ve çölleflme yeryüzünün dengesini ve sakinleri olan insanlar›n yaflam›n› tehdit etmektedir.
Sanayi Devrimiyle bafllayan ekonomik etkinli¤in küreselleflmesiyle yeryüzünün
her köflesine yay›lan kirlilik ve bozulma toplumsal tepkiyi de beraberinde getirmifltir. Yerel, bölgesel, küresel çevre sorunlar›na karfl› yükselen toplumsal hareketler
günümüz dünyas›n›n en önemli toplumsal olgular›ndan biridir. Çevrecilik endüstrileflmifl ya da geliflme yolundaki tüm toplumlarda genifl bir toplumsal tabana yay›lm›flt›r. Yurttafllar›n yeryüzünün gelece¤i hakk›ndaki kayg› ve endifleleri artm›flt›r. Avrupa Komisyonu’nun 2008’de 27 üye ülke ve Türkiye dahil aday ülkelerde
yapt›rd›¤› iklim de¤iflikli¤i konulu özel Eurobarometre araflt›rmas›na kat›lanlar›n %
62’si, “Dünyan›n karfl› karfl›ya oldu¤u en önemli sorun nedir?” sorusuna iklim de¤iflikli¤i/küresel ›s›nma yan›t›n› vermifltir. En önemli sorun listesinin ilk s›ras›nda
ise % 68’lik payla iklim de¤iflikli¤iyle ba¤lant›l› olan yoksulluk, g›da ve içme suyu
yetersizli¤i yer alm›flt›r. Uluslararas› terörizm, silahl› çat›flma, ekonomik gerileme
gibi sorunlar bunlar›n arkas›nda yer alm›flt›r (European Commission, 2008). Çevreye iliflkin tutumlar› ölçmeyi amaçlayan 2008 Eurobarometre araflt›rmas›nda kat›lanlar›n % 96’s› çevrenin korunmas›n›n kendileri için önemli oldu¤unu dile getirmifltir (çok önemli % 64; oldukça önemli % 32). Araflt›rman›n en çarp›c› bulgusu ise
“Çevre sorunlar› konusunda en çok kime güvenirsiniz?” sorusuna verilen yan›tlard›r. Avrupa yurttafllar› çevre konusunda en çok Yeflil Bar›fl (Greenpeace), Dünya
Do¤ay› Koruma Vakf› (Worldwide Fund for Nature-WWF) gibi çevre koruma dernekleri (% 36; 2004’te % 42) ile bilim insanlar›na (% 36; 2004’te % 32) güvendiklerini dile getirmifltir (European Commission, 2008).
Benzer araflt›rmalar›n sonuçlar›yla koflutluk tafl›yan bu bulgular çevrenin bir
toplumsal sorun olarak kazand›¤› önemi göstermenin ötesinde, çevre örgütlerinin
toplumsal alanda edindi¤i rolü de ortaya koymaktad›r. Çevre örgütlerinin yurttafllar nezdinde, hükümetler (% 9), Avrupa Birli¤i (AB) (% 10) ve yerel/bölgesel yönetimler (% 6) gibi çevre konusunda yetkili ve görevli otoritelerin çok ötesinde
sa¤lam›fl oldu¤u güven, çevre hareketinin ve hareketin örgütlü yap›lar›n›n toplumsal düzeyde gördü¤ü kabulün yans›mas› olarak yorumlanabilir. Gerçekten de çev-
208
resel hareketler ve örgütler çevre konusunda toplumsal fark›ndal›¤›n ve bilginin
yükselmesinde, siyasal ve ekonomik aktörlerin alg›lar›n›n de¤ifltirilmesinde yads›namaz bir ifllevi yerine getirmifllerdir. Öyle ki, bugün çevresel sorunlar kimi ülkelerde seçimlerin kaderini belirlemekte; küçük büyük flirketler duyarl› tüketiciyi
çekmek için “çevrecilik” konusunda birbirleriyle “yar›flmakta”d›r.
Castells’in (2010: 72) “ça¤›m›z›n en kapsaml› ve etkili hareketi” olarak niteledi¤i çevrecilik, ortaya ç›kt›¤› günden bu yana belirgin de¤iflimler de geçirmifltir. Hareketin gündemindeki sorun listesi genifllemifl; etkinlik ölçe¤i ulusaldan küresel
düzeye tafl›nm›fl; söylemi de¤iflmifl; örgütlenme ve eylem stratejileri çeflitlenmifltir.
Bu bölümde sergiledi¤i bütün bu çeflitlilik içinde çevrecilik ve çevre hareketleri
incelenmifltir.
YAfiAM B‹Ç‹M‹, SOSYAL HAREKET VE ‹DEOLOJ‹
OLARAK ÇEVREC‹L‹K
Çevrecili¤in toplumsal düzlemde kazand›¤› destek sosyolog Nisbet (1982: 101’den
aktaran Rootes, 2004: 608) taraf›ndan 1980’lerin bafl›nda; “20. yüzy›l’›n tarihi nihayet yaz›ld›¤›nda dönemin en önemli tek sosyal hareketinin çevrecilik oldu¤u söylenecektir.” biçiminde dile getirilmiflti. Gerçekten de çevre hareketi feminist hareketle birlikte 1960’lar›n yeni sosyal hareketler dalgas›n›n en uzun soluklu kanad›
oldu¤unu göstermifltir. Çevre hareketi baflta endüstrileflmifl Kuzey ülkeleri olmak
üzere dünya çap›nda önemli bir toplumsal güç hâline gelmifltir. Çevre örgütlerinin
üye ve destekçi say›lar›n›n ulaflt›¤› düzey bu aç›dan önemli bir göstergedir. Uluslararas› alanda en yayg›n örgütlenmeye sahip toplumsal hareket gruplar›ndan
Greenpeace’in 2009 sonunda 3 milyona yak›n destekçisi bulunurken, Yeryüzü
Dostlar› (Friends of the Earth-FoE) 2 milyondan fazla üye ve destekçiye sahiptir.
Uluslararas› bir çevre örgütü olan WWF’nin destekçi say›s› 5 milyonun üzerindedir. Ulusal düzeylerde etkinlik gösteren çevre örgütlerinin üye say›lar› da benzer
büyüklüklere ulaflmaktad›r. Örne¤in, ABD’deki en eski do¤a koruma örgütü olan
Sierra Kulubü (Sierra Club) 1,4 milyon, Do¤a Koruma Derne¤i (Nature Conservancy) 1 milyondan fazla üyeye sahiptir (Çevre örgütlerinin üye ve destekçi say›lar›
kendi web sayfalar›nda sunulan bilgilerden derlenmifltir.). Çevre örgütlerinin say›
ve üye tabanlar› ülkeden ülkeye de¤iflmekle birlikte, baflta endüstrileflmifl ülkeler
olmak üzere tüm dünyada genifl bir deste¤e sahip olduklar› görülmektedir. 1990’l›
y›llarda ABD’de 150 ulusal çevre örgütü ve 12.000’e yak›n yerel grubun 14 milyona yak›n üyeye sahip oldu¤u tahmin edilmektedir. ‹ngiltere’de 200 civar›nda ulusal örgütün 4 ila 5 milyon aras›nda, Almanya’da 900 civar›nda örgütün 3,5 milyon
dolay›nda üyesi bulunmaktad›r (Carter, 2007: 144). Dalton (2005) çevre örgütlerine üyelikteki art›fl› 1999-2002 Avrupa De¤erler Araflt›rmas› ve Dünya De¤erler
Araflt›rmas› verilerine dayanarak göstermektedir. 1999’da bir çevre örgütüne üye
oldu¤unu söyleyenlerin oran› Hollanda’da % 45’e ulafl›rken, ABD’de % 15,9, Danimarka’da 13,2, Venezüella’da % 11,9, ‹sveç’te % 11,7, Yunanistan’da % 11’dir.
Bu durum, çevresel gruplar›n, ekonomik olanlar d›flar›da tutulursa, “küresel sivil
toplumun en yayg›n parças› haline geldi¤i” biçiminde yorumlanabilir (Dalton,
2005).
Bu say›sal büyüklüklerin de iflaret etti¤i gibi, çevrecilik bir dünya görüflü, yaflam biçimi ya da bireysel kimlik olarak yayg›n bir deste¤e kavuflmufltur. Ancak
çevrecili¤e ba¤l›l›¤›n biçimi ve yo¤unluk derecesi de¤iflebilmektedir. Çevrecilik,
8. Ünite - Çevrecilik ve Çevre Hareketleri
209
bir kimlik ve durufl olarak bireysel düzeyde çevre konusunda duyarl› ve bilinçli olmaktan, do¤al çevre ve insan sa¤l›¤›na zarar verici etkinliklere karfl› geliflen toplumsal hareketlere, siyasal ekoloji gruplar›ndan yeflil partilere kadar genifl bir yelpazeye yay›lan düflünce ve etkinlikleri kapsar flekilde oldukça genifl anlamda kullan›lmaktad›r. Bu nedenle çevrecili¤in farkl› görünümleri ve ifade yollar› aras›nda
ayr›m yap›lmas› gerekir. Bu bölümde bireysel düzeydeki çevreci tutum ve davran›fllardan ziyade, bir toplumsal hareket ve düflünsel yönelim olarak çevrecilik üzerinde durulmaktad›r.
Genel olarak çevrecilik biçiminde ifade edilen toplumsal durufl içinde de siyasal yönelimler aç›s›ndan önemli ayr›mlar vard›r. Çevrecilik çok çeflitli felsefi ve siyasal düflüncelerden beslenen; farkl› sorun öncelikleri, de¤er ve ilkelerden hareketle toplumsal dönüflümün yönü konusunda farkl› önerileri ve stratejileri olan
gruplar› içermektedir. Bu aç›dan ço¤u kez birbirinin yerine geçen biçimde kullan›lan çevre, ekoloji, yeflil kavramlar›n›n çevrecilik içindeki farkl› konumlan›fllar› iflaret etti¤i vurgulanmal›d›r. Çevrecilik, ekolojizm ve yeflil politika çevre sorunlar›n›n
kökenlerine iliflkin tan›lar› ve önerdikleri çözüm yollar› aç›s›ndan birbirlerinden
ayr›lmaktad›r. En önemli ayr›flma çevre ve ekoloji kavramlar›n›n yüklendi¤i siyasal
ve toplumsal anlamdan kaynaklanmaktad›r. Çevrecilik (environmentalism) ve ekolojizm (ecologism) farkl› düflünsel yönelimleri temsil etmektedir. Castells (2010:
170) de çevrecilik ve ekoloji aras›ndaki ayr›ma dikkati çekmektedir. Castells çevrecili¤i, “Söylem ve pratiklerinde egemen yap›sal ve kurumsal mant›¤a karfl› ç›karak insan etkinlikleriyle do¤al çevre aras›nda y›k›c› sonuçlara neden olan iliflki biçimlerini düzeltmeyi amaçlayan tüm ortak hareketler.” olarak tan›mlamaktad›r.
Ekolojiyi ise “‹nsanlar› ekosistemin parças› olarak gören ve dinamik, evrimsel bir
perspektifle bu sistemin dengesini korumay› amaçlayan inançlar, kuramlar ve projeler seti.” biçiminde tan›mlamaktad›r. Ona göre çevrecilik pratikteki ekoloji, ekoloji de kuramdaki çevreciliktir.
Dobson’›n (2000: 2) çevrecilik ve ekolojizme yükledi¤i anlamlar düflünsel ve
eylemsel farkl›l›¤› daha aç›k biçimde ortaya koymaktad›r. Dobson’a göre çevrecilik, “Çevre sorunlar›n›n flimdiki üretim ve tüketim kal›plar›m›zda esasl› de¤iflikli¤e
gitmeden çözülebilece¤ini savunan yönetsel bir yaklafl›md›r. Ekolojizm ise, “Sürdürülebilir ve tatmin edici bir varoluflun insan-olmayan do¤al dünya ile iliflkilerimizde ve toplumsal ve siyasal yaflamda köktenci de¤ifliklikler gerektirir.”. Bu çerçevede, çevrecilere göre örne¤in hava kirlili¤i ve asit ya¤›fllar› sorunu termik santrallerin bacalar›na tak›lacak filtrelerle, petrol gibi fosil yak›tlar›n kullan›m›ndan
kaynaklanan iklim de¤iflikli¤i araçlar›n yakma sistemlerinin iyilefltirilmesiyle çözülebilir. Çevrecilik termik santralleri gerektiren ya da özel araçla yolculu¤a ba¤›ml›
k›lan yap›sal nedenlerle ilgilenmez. Ekolojizm ise çevrecilikten farkl› olarak insan
do¤a iliflkisini sorunsallaflt›rmakta; toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemi elefltirmekte ve sürdürülebilir bir topluma ulaflmak için köktenci de¤ifliklikler öngörmektedir. Çevrecilik ve ekolojizm aras›ndaki bu fark ekolojik düflünce içindeki bafll›ca
ak›mlar taraf›ndan da kurduklar› kavram ikilikleri yard›m›yla vurgulanm›flt›r. Özünde yukar›da çizilen ayr›m hatt›n› izleyen bu ikilikler aras›nda derin ekoloji/s›¤ ekoloji, çevreselcilik/toplumsal ekoloji, koyu yeflil/aç›k yeflil, radikal çevrecilik/reformcu çevrecilik say›labilir.
Derin Ekoloji: Çevreci
düflünce içindeki farkl›
yaklafl›mlar› vurgulamak
üzere s›kl›kla yap›lan
ayr›mlardan biri derin ekoloji
ile s›¤ (yüzeydel) ekoloji
aras›ndad›r. Derin ekoloji
kavram› ilk kez Norveçli
felsefeci Arne Naess
tarar›ndan kullan›lm›flt›r.
Derin ekoloji insan do¤a
iliflkisini derinlemesine
sorgular ve temelden
de¤ifltirilmesi gere¤ine
inan›r. Derin ekolojiyi s›¤
ekolojiden ay›ran do¤al
çevreye atfedilen de¤erdir.
Canl› merkezci (biyosantrik)
bir yaklafl›m olan derin
ekolojiye göre, do¤a
kendinde bir de¤ere sahiptir;
öteki varl›klar insanlar›n
amaçlar› için yararl› olup
olmad›klar›ndan ba¤›ms›z
olarak salt varolufllar›
dolay›s›yla de¤erlidirler.
‹nsanlar do¤adan ayr› ya da
üstünde de¤il, öteki
canl›larla birlikte onun bir
parças›d›r. Biyosferik eflitlik
ilkesi gere¤i, insanlar›n
yaflamsal ihtiyaçlar›n›
karfl›lamak d›fl›nda yaflam
formlar›n›n zenginli¤ini ve
çeflitlili¤ini azaltmaya
haklar› yoktur. Buna karfl›l›k,
insan merkezci olan s›¤
ekoloji, özellikle
endüstrileflmifl ülkelerdeki
insanlar›n refah›n› ve yaflam
kalitesini koruma kayg›s›yla
çevre kirlili¤i, kaynaklar›n
tükenmesi, yoksul
ülkelerdeki nüfus art›fl› gibi
sorunlarla ilgilenir
(Schreurs, Papadakis, 2007:
64-65; Ünder, 1996).
210
Resim 8.1
Behiç Ak, Kim
Kime Dum Duma
Kaynak: Semra
Somersan (1993).
Türkiye’de Çevre
ve Siyaset,
‹stanbul: Metis.
Bu bölümde bütün bu durufllar›, düflünsel yönelimleri ve toplumsal hareket dinami¤ini kapsayabilmek ad›na flemsiye bir kavram olarak çevrecilik/çevre hareketi ye¤lenmifltir; ancak yaklafl›m farklar›n›n belirginlefltirilmesi gerekti¤i durumlarda
ekolojik/yeflil hareket terimleri kullan›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Çevre hareketi
bafll›ca yaklafl›mlar ve bunlar› birbirinden ay›ran özellikler
SIRA içindeki
S‹ZDE
nelerdir?
ÇEVRE DSOSYAL
HAREKETLER‹
Çevre hareketi için kapsay›c› tek bir tan›m yapmak güçtür. Bunun bafll›ca nedeni
yukar›da da Sgörüldü¤ü
gibi hareketin bar›nd›rd›¤› çeflitliliktir. Genel olarak çevre
O R U
hareketleri içinde de¤erlendirilen gruplar birbirinden oldukça farkl› de¤erlere, taleplere, örgütlenme biçimlerine ve eylem stratejilerine sahiptir. Çevre hareketleri
D‹KKAT
yaflad›klar› yerde baraj yap›m›na, maden iflletmecili¤ine, kirletici tesis kurulmas›na
karfl› mücadele veren gruplardan, nükleer enerjiye ya da GDO’lu (geneti¤i de¤iflSIRA S‹ZDE ürünlere karfl› ç›kan gruplara, iklim de¤iflikli¤ine karfl› haktirilmifl organizmalara)
ça ve etkin önlemler al›nmas›n› ya da do¤al alanlar›n korunmas›n› talep eden
gruplara kadar,
genifl bir toplumsal örgütlenme alan›n› kapsamaktad›r. Çevre haAMAÇLARIMIZ
reketleri, talepleri aç›s›ndan da farkl›laflmaktad›r. Çevre sorunlar›na karfl› yasal, yönetsel, kurumsal düzenlemeler yap›lmas›, kirlili¤in önlenmesi için iflletmelere filtre
ya da ar›tma
K sistemi
‹ T A P kurulmas›, bir do¤al alan›n koruma statüsüne kavuflturulmas›
gibi var olan yap› içinde iyilefltirmeye gidilmesini isteyen “düzeltimci” (reformcu)
gruplar yan›nda, var olan düzenin ekolojik ilkeler do¤rultusunda topyekün de¤ifltirilmesini Tsavunan
gruplar da bulunmaktad›r. Çevre hareketleri, seslerini
E L E V ‹ Z Y Oköktenci
N
duyurmak ve amaçlar›na ulaflmak için protesto, gösteri, do¤rudan eylem gibi geleneksel olmayan bask› araçlar›ndan lobi gibi yerleflik siyasal bask› yöntemlerine kadar çeflitli yollar› kullanabilmektedir. Çevre hareketi içindeki gruplar tabana daya-
N N
‹NTERNET
l›, yerinden, ço¤ulcu ve kat›l›mc› yap›lar olabildi¤i gibi hiyerarflik biçimde de örgütlenebilmektedir. K›saca çevre hareketi tek ve homojen de¤ildir. Bu nedenle,
“çevre hareketleri”nin kavramsallaflt›rmas› hareketin çeflitlili¤ini temsil etmek aç›s›ndan daha uygundur.
Bu ço¤ulluk, sosyal hareket kavram›n›n çevre hareketlerine uygulanmas›n› da
güçlefltirmektedir. Castells (2010: 170) çevrecilik bafll›¤› alt›nda toplanan ortak eylem, siyaset ve söylemlerin hareket düflüncesinin kendisine bir meydan okuma
oluflturacak ölçüde çeflitlilik içerdi¤i görüflündedir. Bu güçlü¤e karfl›n, çevre hareketlerini sosyal hareketlerin tafl›d›¤› temel özelliklerden yola ç›karak tan›mlayabiliriz. Della Porta ve Diani’nin önerdi¤i sosyal hareket tan›m› çevre hareketlerini tan›mlama aç›s›ndan oldukça ifllevseldir. Della Porta ve Diani (2006)’ye göre sosyal
hareketler, “Ortak inançlar ve dayan›flma üzerinde kurulu, çeflitli protesto biçimlerini s›kça kullanarak çat›flmal› konularda harekete geçen enformel a¤lard›r.” Doherty (2001: 7) bu tan›mdan yola ç›karak çevre hareketlerinin sergilemesi beklenen özellikleri flöyle s›ralamaktad›r:
• Bilinçli olarak paylafl›lan ortak kimli¤e sahip olmak
• Protestoyu eylem biçimlerinden biri olarak kullanmak ve en az›ndan k›smen
yerleflik siyasal kurumlar d›fl›nda faaliyet göstermek
• Enformel etkileflim a¤› niteli¤i tafl›mak
• Egemen iktidar biçimlerine meydan okumak ve onlar› reddetmek
Çevre hareketleri bu özellikleri yans›tacak biçimde, “Çevre sorunlar› hakk›ndaki ortak kayg› ve kimlik taraf›ndan harekete geçirilen ortak eyleme kat›lan, hiçbir
kurumsal ba¤› olmayan birey ve gruplardan de¤iflen ölçülerde biçimsel kurumsall›k kazanm›fl örgütlere kadar çeflitli gruplar› içerebilen enformel etkileflimlerin gevflek ve kurumsallaflmam›fl a¤›.” olarak tan›mlanabilir (Rootes, 2004: 610). Daha yal›n bir tan›mla çevre hareketleri, çevrenin ç›karlar›n› korumak amac›yla ortak eyleme kat›lan kifli ve örgütlerin oluflturdu¤u gevflek a¤d›r (Rootes, 1999: 2).
Doherty ve Rootes’un tan›mlar› çevre hareketlerinin ay›rt edici özelliklerinin
vurgulanmas› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Çevre hareketi her fleyden önce üyelerini bir araya getiren ortak kimlikle tan›mlanmaktad›r. Afla¤›da de¤erler bafll›¤› alt›nda daha genifl biçimde aç›kland›¤› gibi bu ortak kimlik, insan› yeryüzünün bütünlü¤ü içinde kavrayan, eflitlikçi, yerinden yönetim ve demokratik kat›l›ma dayal› ekolojik olarak sürdürülebilir bir toplum ideali etraf›nda biçimlendirilmektedir.
Ayr›ca, çevre hareketlerini en görünür ifade biçimleri olan protestolarla kar›flt›rmamak gerekir. Protesto sosyal hareketlerin bafll›ca eylem yöntemlerinden biri olmakla birlikte, çevresel nedenlerle yap›lan protestolar tek bafl›na bir toplumsal hareket olmad›¤› gibi, protestolar›n ço¤almas› da bir çevre hareketinin olufltu¤u anlam›na gelmez. Diani’nin ›srarla vurgulad›¤› gibi, sosyal hareketi belirleyen ortak
eylemin a¤ yap›s›na sahip olmas›d›r. Çevre hareketlerinin çevre örgütleri ya da
çevre STK’lar›yla özdefl görülmesi de do¤ru de¤ildir. K›saca, çevre hareketleri ne
protestolarla ne de çevre örgütleriyle ayn› fleydir. Toplumsal örgütler kendi aralar›nda ya da di¤er aktörlerle a¤ yap›s› içinde bir araya geldi¤inde ve ortak eylemde
bulundu¤unda ancak bir sosyal hareketten söz edebiliriz (Rootes, 2004). Ek olarak, çevre hareketlerinin geleneksel bask› gruplar›yla da kar›flt›r›lmamas› gerekir.
Egemen iktidar biçimlerine muhalefet eden; bunu geleneksel olmayan yollarla ve
yerleflik siyasal sistemin d›fl›ndan gerçeklefltiren sosyal hareketler, sistem içinde
kendi grup ç›karlar›n›n savunuculu¤unu yapan bask› gruplar›ndan farkl›d›r.
211
212
ÇEVRE HAREKETLER‹N‹N TAR‹H‹
Çevrecili¤in tarihi küresel çevresel de¤iflimin tarihiyle iç içe geçmifltir. Modern çevrecili¤in tarihi 1960’lar›n sonunda görülen yeni sosyal hareketlere dayand›r›l›r. Fakat çevresel örgütlenme günümüzde sergiledi¤i görünüme asl›nda kökleri 19. Yüzy›l’›n sonlar›na dayanan uzun bir evrilme sürecinin sonucunda ulaflm›flt›r. Yukar›da an›lan çevre örgütlerinden baz›lar› 20. yüzy›l modern çevre hareketinin sonucunda ortaya ç›km›flken, baz›lar›n›n kuruluflu daha eskilere gider. Örne¤in, en eski çevre örgütlerinden biri olan Sierra Kulubü 1892’de ABD’de kurulmufltur. Bu
nedenle, çevre amaçl› toplumsal örgütlenme ve hareketlerin iki tarihsel aflamada
geliflti¤i söylenebilir. Baflka bir deyiflle, çevre hareketinin tarihinde kimlik, söylem
ve eylem türleri aç›s›ndan birbirinden tümüyle farkl› bafll›ca iki dalga söz konudur.
Birinci Dalga: Do¤a Korumac›l›k
Do¤a koruma amaçl› ilk toplumsal hareket ve örgütlerin ortaya ç›kt›¤› 19. yüzy›l sonundan 20. yüzy›l’›n ortalar›na kadarki dönem genellikle çevre hareketinin Birinci
Dalga s› olarak adland›r›l›r. Bugün etkinli¤ini sürdüren pek çok do¤a koruma örgütü bu dönemde kurulmufltur. Birinci Dalga çevre hareketinin belirleyici özelli¤i do¤al yaflam alanlar›n›n (habitat), yaban yaflam›n›n, baflta kufllar olmak üzere yaban
hayvanlar›n›n, yafll› ormanlar›n korunmas› amac›na dönük olmas›d›r. Birinci Dalga
korumac›l›k hareketi as›l olarak Avrupa ve Kuzey Amerika kökenli bir harekettir.
Bununla birlikte, Amerikan ve Avrupa korumac› hareketinin düflünsel kaynaklar› ve
söylemleri aç›s›ndan birbirinden ayr›ld›¤› görülmektedir. Avrupa’da Romantizmin
etkilerini daha fazla görmek mümkünken, Amerikan koruma hareketinin, yeni keflfedilen k›tan›n do¤al özelliklerinin etkiledi¤i kültürün izlerini tafl›d›¤› söylenebilir.
Amerikan do¤a korumac›l›¤› kendi içinde etkileri günümüze kadar uzanan rakip iki ak›m hâlinde geliflmifltir. Do¤ay› insan müdahalesinden sak›narak oldu¤u gibi koruma (preservationism) anlay›fl›n› savunan ak›m›n bafll›ca temsilcileri aras›nda Henry David Thoreau, John Audubon ve John Muir gibi isimler bulunmaktad›r.
Modern çevre düflüncesinin kurucular› olarak görülen bu isimler, do¤al alanlar›n
koruma alt›na al›nmas› yönündeki çabalar› yan›nda, bugün de çevre hareketine
esin kayna¤› olan eserler b›rakm›fllard›r. Amerikan çevrecili¤ini biçimlendiren ikinci ak›msa günümüzde ak›lc› kullan›m olarak adland›r›lan ve Gifford Pinchot gibi
meslekten çevreci isimlerin öncülü¤ünde geliflen koruyarak kullanma anlay›fl›d›r.
Martinez-Alier (2002)’in yaban kültü ve eko-verimlilik ö¤retisi olarak adland›rd›¤› bu iki ak›m›n ayr›ld›klar› en önemli nokta do¤aya atfettikleri anlamd›r. “Kusursuz do¤a” imgesinin yön verdi¤i yaban kültü anlay›fl›nda do¤a kendinde bir de¤ere sahiptir ve her türlü insan müdahalesinden korunmal›d›r. Eko-verimlilik ö¤retisinde ise do¤an›n kendisi de¤il, “do¤al kaynak” “do¤al sermaye”, “ekosistem hizmetleri” olarak insanlara sundu¤u yarar de¤erin konusunu oluflturur. Ekonomik büyümenin devaml›l›¤› için do¤al kaynaklar›n sürdürülebilir yönetimi ve ak›lc› kullan›m› esast›r. Dolay›s›yla, ilkinde do¤aya aflk›n derin bir sayg› söz konusu iken, ikincisinde sürekli kullan›m için do¤al kaynaklar›n bilimsel yönetimi hakim felsefedir.
Do¤a korumac›l›¤›n›n Avrupa’da birbirini kesintilerle izleyen üç dalga halinde
yay›ld›¤›n› belirten Dalton (1993: 42-43), hareketin do¤uflunda rol oynayan üç etmenin alt›n› çizmektedir: 1) Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› kirlilik, bozulma ve sa¤l›ks›z yaflam koflullar› gibi olumsuz çevresel sonuçlar, 2) Do¤a bilimlerindeki ilerleme sayesinde çevre sorunlar› hakk›ndaki oluflan fark›ndal›k, 3) Ayd›nlanma düflüncesinin ilerleme ve usçuluk de¤erlerine karfl› tepki olarak geliflen Romantik hareket. Bu etkenler k›tan›n farkl› bölgelerinde de¤iflen a¤›rl›klarda etkiye sahip ol-
muflsa da ortak sonuçlar›, 1800’lerin ortalar›ndan bafllayarak özellikle Avrupa’n›n
kuzeyinde do¤a koruma amac›yla bir araya gelen gruplar›n say›s›n›n ve yasal düzenlemeler yap›lmas› yolundaki bask›n›n artmas› olmufltur (Dalton, 1993: 44). Do¤al yaflam›n özellikle kufllar›n korunmas›, avc›l›¤›n k›s›tlanmas›, hayvanlar›n moda
yüzünden öldürülmesinin yasaklanmas› bu gruplar›n bafll›ca amaçlar› aras›ndayd›.
Günümüzde de varl›¤›n› sürdüren ‹ngiltere’deki Kraliyet Kufllar› Koruma Birli¤i ’nin (RSPB) kurulufl öyküsü, hareketin üyeleri ve motifleri hakk›nda fikir vermektedir. fiapka süsü olarak kullan›lan kufl tüyü ticaretine ve kufllar›n moda için
öldürülmesine tepki duyan üst s›n›flara mensup fakat erkeklerin egemenli¤indeki
‹ngiliz Ornitoloji Birli¤i gibi gruplara kat›lamayan kad›nlar 1889’da Kufllar› Koruma
Birli¤i’ni kurmufltur. K›sa sürede toplumsal ve siyasal ba¤lant›lar›n› gelifltirerek genifl bir destekçi kitlesine ulaflan Birli¤e 1904’te Kraliyet fiart› verilmifltir (Dalton,
1993: 45; www.rspb.org.uk).
Do¤an›n korunmas› için yasal düzenlemeler yap›lmas›n› sa¤layan bu hareket
Birinci Dünya Savafl› nedeniyle kesintiye u¤ram›fl, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›na
kadar dura¤an kalm›flt›r. Savafl sonras›nda yeniden canlanan hareketin en önemli
kazan›mlar›ndan biri 1948’de do¤a korumaya hizmet edecek uluslararas› bir kurulufl olarak devlet kurumlar› ile sivil toplum örgütlerini bir araya getiren Uluslararas› Do¤a Koruma Birli¤i’nin (IUCN) kurulufludur. Bu dönemde (1961) kurulan di¤er uluslararas› do¤a koruma örgütü ise WWF’dir. Do¤al alanlar›n, türlerin ve yaban yaflam›n›n korunmas›n›n bafll›ca itici güç oldu¤u Birinci Dalga seçkinci bir karaktere sahipti. Hareketin öncüleri ço¤unlukla bilim insanlar›, do¤a ve do¤al kaynaklarla iliflkili mesleklerden gelen uzmanlar, teknisyenler ve varl›kl› kiflilerdi.
‹kinci Dalga: Ekoloji Hareketi
Çevresel aktivizm ve örgütlenmeye bugünkü görünümünü kazand›ran ise 1960’larda do¤an modern çevre hareketidir. Önceki kufla¤›n öncelikli kayg›s› olan do¤a
koruma ve endüstriyel kirlilik bu dönemde de hareketin gündeminde hâlâ yer tutuyor olmakla birlikte, ‹kinci Dalga çevre hareketi gündemine ald›¤› yeni sorunlar,
bunlar› sorunsallaflt›rma biçimi ve temsil etti¤i de¤erler aç›s›ndan Birinci Dalga’dan
köktenci biçimde ayr›lmaktad›r. Ayr›ca, modern çevre hareketi birinci kuflaktan
farkl› olarak kitleseldir.
Baflta yap›lan tan›mlar hat›rland›¤›nda, bu hareketin yeflil hareket ya da ekoloji
hareketi olarak adland›r›lmas› daha uygundur. ‹kinci Dalga çevre hareketi 1960’lar›n sonunda baflta Avrupa ve Amerika olmak üzere tüm dünyada yükselifle geçen
ve yerleflik düzene meydan okuyan ö¤renci hareketleri, savafl ve nükleer silahlanma karfl›t› hareketlerle yak›ndan iliflkilidir. Bu hareketlerin pek çok üyesi sonradan
çevresel bozulmaya, nükleer enerjiye karfl› mücadele eden ekoloji hareketinin öncüleri aras›nda yer alm›flt›r. ‹leri endüstri toplumlar›na yön veren egemen paradigmaya, toplumsal ve siyasal yaflam› biçimlendiren kurumlara karfl› bir kültürel elefltiri niteli¤indeki ekoloji hareketi, di¤er sosyal hareketlerle birlikte bir karfl›-kültür
hareketi olarak da görülebilir. Ekoloji hareketi dönemin Yeni Sol hareketleriyle de
yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Hedefinde endüstri toplumunun doymak bilmez materyalizmi ve afl›r› tüketimcili¤i bulunan hareket, çevresel y›k›m›n nedeni olarak gördü¤ü
dizginsiz ekonomik büyüme, merkezîleflmifl devlet ve endüstrileflme ideolojisini
sorguluyordu. Ekoloji hareketi bu yönüyle, önceki kufla¤›n do¤a korumac›l›¤›ndan
farkl› olarak, Bat› toplumlar›na temelden bir elefltiri yöneltiyor ve sistemin köktenci biçimde de¤ifltirilerek yeniden yap›land›r›lmas›n› savunuyordu. Endüstri toplumuna dönük siyasal oldu¤u kadar kültürel bir elefltiri olan ekoloji hareketi, insan-
213
214
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
do¤a iliflkisi, ekonomi-toplum-do¤a iliflkisi hakk›ndaki düflünme biçimimizi de sorguluyor ve insan-merkezci, mekanik, atomistik bak›fl›n karfl›s›na holistik yeni bir
kültürü koyuyordu. Bürokratik, hiyerarflik, merkeziyetçi, kapal›, cinsiyetçi ve eflitsiz toplumsal ve siyasal düzenin yerine ço¤ulcu, aç›k, yerinden yönetimci, eflitlikçi, demokratik ve kat›l›mc› bir toplumsal iliflkiler düzeni talep ediyordu.
Protesto dalgalar›n› harekete geçiren etkenlerin bafl›nda kuflkusuz endüstri toplumunun yaratt›¤› yeni çevresel sorunlar bulunuyordu. Nükleer güç, kaynak k›tl›¤›, asit ya¤›fllar›, zehirli (toksik) at›klar, kirlilik, yaflam kalitesinin bozulmas› gibi sorunlar toplumlar›n çevre konusundaki duyarl›l›¤›n› art›rm›flt›. ‹nsan eliyle yarat›lan
büyük çevresel felaketler, ekosistemler ve insan sa¤l›¤› için tehdit oluflturan sanayi kazalar›n›n y›k›c› sonuçlar› uyan›fl› h›zland›rd›. ‹ngiliz Kanal›’nda karaya oturarak milyonlarca ton ham petrolün denize dökülmesine yol açan Torrey Canyon
petrol tankeri kazas› (1967), Rhine nehrine s›zan toksik at›klar›n yol açt›¤› kirlilik
ve kitlesel bal›k ölümleri (1969), ‹skandinav ülkelerinde ve Almanya’da asit ya¤›fllar› nedeniyle gerçekleflen orman ölümleri ve tatl› su kaynaklar›n›n zehirlenmesi,
Amerika’da (1969) Santa Barbara’daki petrol kuyusunda meydana gelen patlama
sonras›nda SIRA
oluflan
petrol s›z›nt›s›, Three Miles Adas› nükleer santral kazas› (1973),
S‹ZDE
10 milyon tondan fazla petrolün denize dökülmesiyle canl› yaflam›n› tehdit eden
Exxon Valdez tanker kazas› (1989), bu dönemde toplumsal kayg›y› art›ran insan
eliyle yarat›lm›fl
felaketlerden yaln›zca baz›lar›d›r. Çevre ve insan-do¤a iliflkisi konusundaki duyarl›k dönemin iz b›rakan yay›nlar›n›n etkisiyle daha da güçlenmiflS O R U çevrecili¤in tarihinde “ç›¤›r açan” DDT’nin insan sa¤l›¤› ve dotir. Rachel Carson’›n
¤al yaflam üzerindeki y›k›c› etkilerini toplumun dikkatine getirdi¤i Sessiz ‹lkbahar
(Silent Spring,
1962) kitab› isyan ve protesto döneminin bafllamas›nda katalizör olD‹KKAT
mufltur (Gottlieb, 2005: 121). Barry Commoner, Paul Ehrlich gibi yazarlar›n yay›nlar›, Roma Kulübü ’nün Büyümenin S›n›rlar› (The Limits to Growth, 1972), EkoloSIRA S‹ZDE
jist Dergisi’nin
Yaflamda Kalma ‹çin Plan (Blueprint for Survival, 1972) gibi raporlar› yaklaflmakta olan ekolojik kriz hakk›nda uyaran ifllevi görmüfltür. 1970’lerin
bafl›ndaki enerji
krizi ise toplumun oldu¤u kadar yönetimlerin de do¤al kaynaklaAMAÇLARIMIZ
r›n s›n›rlar› hakk›ndaki endiflelerini art›rm›flt›r.
N N
K ‹ T A P
Resim 8.2
TELEV‹ZYON
Three Miles Adas›
nükleer santral
kazas› hakk›nda
haber (“Bizi
‹NTERNET
radyoaktif
gelecekten
koruyun”).
Donella H. Meadows,
K ‹ T A PDennis L. Meadows, Jorgen Randers, William W. Behrens (1972). The
Limits to Growth, New York: Universe Books.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
215
Yeflil hareketin ve ard›ndan gelen yeflil partilerin nüvelerinden biri de 1970’lerde geliflen nükleer enerji karfl›t› hareketlerdir. Amerika’da, Fransa, ‹ngiltere, ‹sveç,
‹sviçre dahil pek çok Avrupa ülkesinde etkili olan nükleer karfl›t› hareketin en güçlü ve uzun soluklu varl›k buldu¤u yer Almanya olmufltur. Bunda nükleer karfl›t›
hareketi önceleyen yurttafl giriflimlerinin önemli pay› vard›r. Geleneksel siyasal
partilerce ihmal edilen yaflam çevresi kalitesiyle ilgili sorunlar etraf›nda yerel düzeyde ortaya ç›kan yurttafl giriflimleri, 1970’lerde nükleer enerji projelerine karfl›
protestolar›n yükselmesinde merkezî bir rol oynam›flt›r. Almanya örne¤i bu aç›dan
oldukça ö¤reticidir. Önceleri ço¤unlukla yol, baraj, kanal, havaalan› yap›m›, a¤açlar›n kesilmesi, kirletici tesis kurulmas› gibi plan ve projeleri engellemek amac›yla
protesto hareketleri fleklinde ortaya ç›kan yurttafl giriflimleri bununla s›n›rl› kalmam›fl; kendine yard›m anlay›fl› çerçevesinde kamu otoritelerinin harekete geçmesini
beklemeden yeflil alanlar, bisiklet yollar›, çocuk oyun alanlar› yap›lmas›, do¤an›n
korunmas› gibi hizmetleri kendileri üretmifllerdir. K›sa sürede binlerle ifade edilen
say›lara ve yüz binlere varan üyeye ulaflan yurttafl giriflimleri 1970’lerde daha fazla
ekolojik hareket kimli¤i edinmifltir. Nükleer enerjiye karfl› mücadele bafl› çeken
yurttafl giriflimleri baz› yerlerde santrallerin kurulmas›n› da engellemifltir. Nükleer
santral planlar›na karfl› tek tek mücadelenin yeterli olmad›¤›n›n anlafl›lmas›yla,
70’lerin ortalar›nda etkinlik ölçe¤ini ülke
geneline yayan, dili yerellikten ar›nm›fl
bir sosyal hareket hâline gelmifltir.
1972’de kurulan Yurttafl Giriflimleri Birli¤i (BBU) yurttafl giriflimleriyle büyük çevre örgütlerini bir araya getirerek harekete a¤ yap›s›n› sa¤lam›flt›r. Yaln›zca kapitalizme de¤il, ekonomik büyüme odakl›
endüstrileflme ideolojisine karfl› elefltirel
tutum alan hareket, bürokratik, hiyerarflik yap›lara uzak durmufl, endüstri toplumunun ekonomi-ekoloji karfl›tl›¤›n›n
yans›mas› olan yerleflik siyasal parti ve
temsil sisteminin kendisinin dillendirdi¤i
sorunlar›n çözümü için uygun adres olmad›¤›n› savunmufl, bu nedenle parlamento d›fl› muhalefet yolunu ye¤lemifltir
(Sarkar, 1986).
1970’lerin sonuna gelindi¤inde, yaratt›¤› bütün toplumsal ve siyasal etkiye karfl›n, hareketin amaçlar›na ulaflmak için parlamenter siyaset yolunun da kullan›lmas›, böylece yerleflik siyasal partilere bask› uygulanmas› görüflü a¤›rl›k kazanm›flt›r. Bu amaçla 1978’de Alternatif Liste, Yeflil Liste gibi adlar alt›nda seçimlere
girilmifltir. 1980’de Alman Yefliller Partisi (Die Grünen) kurulmufl; Parti kuruluflunun hemen ard›ndan birçok yerde yerel meclislerde ve eyalet meclislerinde sandalyeler kazanm›fl; 1983’te de Federal Meclis’e girmifltir. Partileflmeye kuflkuyla
yaklaflanlar olmas›na karfl›n, Yefliller Partisi ve alternatif-yeflil listeler ekoloji hareketinin parças› olmaya devam etmifltir. Yefliller’in parti program› ve örgütlenme ilkeleri de ekoloji hareketiyle organik iliflkinin sürekli k›l›nmas›na dönüktür. Partiyi tan›mlamak için kullan›lan “hareket-parti” ve “parti olmayan parti” gibi kavramlar, Yeflillerin bir aya¤›n›n parlamentoda bir aya¤›n›n sosyal hareketlerde oldu¤unu ifade etmektedir.
Resim 8.3
Nükleer Karfl›t›
Hareketin Simgesi:
“Nükleer Enerji mi?
Hay›r Teflekkürler”.
Hareket-Parti: Yefliller
politikaya sosyal
hareketlerin ve siyasal
partilerin özelliklerini
ba¤daflt›ran yeni tür bir
parti olma iddias›yla
girmifltir. Bu aray›fl Parti
program›na, “Taban
demokrasisi ve yerelleflme
ilkelerine dayal› yeni bir
parti yap›s› yaratmaya
karara verdik.” biçiminde
yans›m›flt›r (Frankland,
1995: 21). Sosyal hareket
kimli¤i partinin
kurucular›ndan Petra Kelly
(1984: 21) taraf›ndan da
vurgulanm›flt›r: “Biz yar›
parti yar› yerel eylem
grubuyuz ve böyle
kaca¤›m›z› umuyorum. Parti
olmayan parti olarak
kalmaya devam edece¤iz.”
216
Resim 8.4
Yefliller Partisi
Kurucu
Kongresi,
13.01.1983,
Karlsruhe.
Ö¤renci hareketleri, Yeni
Sol ve karfl›-kültür hareketi
Amerika’da da çevresel toplumsal hareketlenmenin kayna¤›n› oluflturuyordu. Gottlieb
(1993, aktaran Rootes, 2004,
614)’e göre “hem oda¤› hem
de dili” aç›s›ndan çevrecili¤in
önceki görünümlerinden farkl›laflan “karfl›-kültür, Yeni Sol’la
birlikte do¤a sorunun toplum
sorununun kendisinden ayr›
düflünülemeyece¤ini savunan
yeni çevresel politikaya geçifle” katk›da bulunmufltur. 20
milyondan fazla Amerikal›’n›n çevresel sorunlara dikkat çekmek amac›yla çok çeflitli eylemlerle soka¤a ç›kt›¤› 1970 Dünya Günü hem çevresel elefltirinin doru¤a
ulaflt›¤› hem de çevre hareketinde kurumsallaflman›n bafllad›¤› kritik bir an› temsil
etmektedir.
Endüstri toplumlar›n›n hâkim paradigmas›na kökten bir elefltiri olarak büyüyen
modern çevre hareketi; sorun tan›mlamas›, düflünsel kaynaklar›, ideolojik tavr› ve
eylem biçimleri aç›s›ndan do¤a koruma hareketinden temelden ayr›lan yeni bir
ekolojik kültür yaratm›flt›r. Bu ekolojik kültür, tüketim toplumuna, üst ideoloji olarak gördü¤ü endüstriyalizme, bireylerin özerkli¤ini k›s›tlayan merkezî otoriteye
karfl› ç›km›fl; do¤an›n s›n›rlar›na sayg›l› ve üretimin gereksinmelerin karfl›lanmas›
için yap›ld›¤› bir ekonomik sistem ile yerinden yönetime a¤›rl›k veren, kat›l›mc›,
eflitlikçi ve demokratik bir siyasal düzeni savunmufltur.
Ekoloji hareketinin ve yeflil politikan›n bu dönemde ortaya ç›k›fl›n› aç›klamaya çal›flan çeflitli kuramsal yaklafl›mlar söz konusudur. Yeni sosyal hareketler konusundaki çal›flmalarla ortakl›klar tafl›yan bu yaklafl›mlar aras›nda üstünde en fazla tart›flma yürütülen post-materyalizm tezidir. Post-materyalizm aç›klamas›n›n
bafll›ca temsilcisi olan Inglehart (1977, 1990, aktaran Carter, 2007: 94)’a göre Bat›
toplumlar›n›n de¤er ölçülerinde “sessiz bir devrim” gerçekleflmifl; yaflam› sürdürmek ve güvenlik için ekonomik gereksinimlere verilen önemin yerini ait olma,
ifade özgürlü¤ü ve yaflam kalitesi gibi de¤erler alm›flt›r. Baflka bir deyiflle, materyalist de¤erlerden postmateryalist de¤erlere do¤ru bir geçifl yaflanm›flt›r. Inglehart’›n aç›klamas› iki hipotez üzerine kurulmufltur: K›tl›k ve sosyalleflme. Avrupa’da II. Dünya Savafl› sonras›nda görülen sürekli ekonomik büyüme ve vars›ll›k
yeni kuflaklarda ekonomik refahlar›n›n güvencede oldu¤u inanc›n› yaratm›flt›r.
Temel ekonomik gereksinmeleri karfl›lanan bu kuflaklar›n ilgisi yaflam kalitesi gibi daha üst s›ralardaki gereksinmelere ve çevre gibi materyal olmayan gereksinmelere çevrilmifltir. Fakat materyal olmayan de¤erlerin yerlefliklik kazanmas› için
yaln›zca bireylerdeki de¤er de¤iflikli¤i yeterli de¤ildir. Yetiflme dönemlerini bu
koflullarda yaflayan kuflaklar›n bu yönde sosyalleflmesiyle olanakl›d›r (Carter,
2007: 94). Inglehart’›n postmateryalizm tezi özellikle yeflil partilerin yükseliflini
aç›klamada baflvurulan yaklafl›mlardan biri olmufltur. Bununla ba¤lant›l› baflka bir
aç›klama da yeni orta s›n›f tezidir. Buna göre, genel olarak çevreciler özelde de
çevre hareketi üyeleri ve yeflil partilere oy veren kitleler, kendilerini ekonomik s›-
217
n›f ç›karlar› temelinde örgütlenmifl geleneksel siyasal partilerle özdefllefltiremeyen
yeni orta s›n›f›n mensuplar›d›r. Endüstri toplumlar›nda yaflanan yap›sal dönüflümün sonucunda ortaya ç›kan bu s›n›f, geleneksel orta s›n›ftan farkl› olarak yüksek ö¤renim görmüfl, genellikle beyaz yakal›, kamu görevlerinde bulunan,
ço¤unlukla e¤itim sektöründe çal›flan genç ve kad›nlar›n ço¤unlukta oldu¤u bir
gruba karfl›l›k gelmektedir. Ampirik çal›flmalar da bu tezi destekler niteliktedir.
Çevre hareketlerinin üyeleri ve yeflil partilerin seçmen taban› bu yeni orta s›n›ftan
gelmektedir. Bütün bu geliflmeler, ekolojik düflünce ekseninde bir yeni politikan›n ortaya ç›kt›¤› biçiminde yorumlanm›flt›r (Carter, 2007: 96). Fakat izleyen
bölümdeki yoksullar›n çevrecili¤i konusunda görüldü¤ü gibi, çevre yaln›zca
postmateryalist de¤erlere sahip refah toplumlar›na özgü yeni orta s›n›f›n kayg›s›
de¤ildir. Post-materyalizm tezi bu aç›dan ciddi elefltiriye maruz kalm›flt›r. Castells
(2010) de çevrecili¤in niye bu dönemde güç ve taban kazand›¤›n› a¤ toplumunun
do¤uflu ile aç›klamaktad›r.
Çevre hareketi, 1980’lerden sonra kitleleri harekete geçiren sorunlar ve eylem
ölçe¤i aç›s›ndan önemli de¤iflim geçirmifltir. Bu ba¤lamda, özellikle çevresel adalet hareketi ve hareketin küreselleflmesi üzerinde durmak gerekir.
Birinci ve ikinci dalga çevre hareketlerinin bafll›ca özellikleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Çevresel Adalet Hareketi
2
Eflitsizlik ekoloji hareketinin bafll›ca sorunsallar›ndan biri olmakla birlikte, çevresel
adalet ayr› bir söylem ve hareket olarak 1980’lerde ortaya ç›km›flt›r. Çevresel kirliS O Rbiçimde
U
lik ve bozulman›n yükü farkl› toplumsal kesimler taraf›ndan eflitsiz
paylafl›lmaktad›r. Dolay›s›yla, toplumlar›n üretti¤i vars›ll›k gibi yol açt›¤› çevresel sorunlar da toplumsal kesimler aras›nda dengeli da¤›lmamaktad›r. Ekonomik,
toplumsal
D‹KKAT
ve siyasal eflitsizliklerle çevresel eflitsizlik aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r. Adaletsiz toplumsal ve ekonomik yap› çevresel risklere maruz kalma aç›s›ndan da eflitS‹ZDE
siz sonuçlar do¤urmaktad›r. Çevresel adalet hareketi ekolojikSIRA
y›k›m›n
etki ve sonuçlar›n›n da¤›l›m›ndaki bu eflitsizli¤e karfl› bir toplumsal tepki olarak 1980’lerde
ABD’de do¤mufltur. Hareketin bafllang›c› 1982’de Kuzey Carolina
Eyaleti’nin tokAMAÇLARIMIZ
sik PCB at›¤›yla kirlenmifl 120 milyon pund topra¤› a¤›rl›kl› olarak Afrikal› Amerikal›lar›n yaflad›¤› Warren County bölgesine dökme karar›na karfl› yap›lan protestolara dayand›r›l›r. Birçoklar›na göre buras› çevresel aç›dan sak›ncas›z
K ‹ T A Poldu¤undan
de¤il, yoksul, siyah ve siyasal olarak güçsüz bir toplulu¤un yaflad›¤› bir yer olmas›ndan dolay› seçilmiflti (Alston 1992’den aktaran Doyle, 2005).
Warren County mücadelesi toksik at›¤›n bölgede depolanmas›na
olamaT E L E V ‹ Z Yengel
ON
m›flsa da çevre hareketinde yeni bir sayfan›n aç›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Buradaki direniflin uyard›¤› fark›ndal›k ve tart›flma yaln›zca benzer karar ve uygulamalara karfl›
yeni direnifl hareketlerine esin kayna¤› olmakla kalmam›fl; kamu politikalar›n›n
‹ N T E R gündemini
NET
gözden geçirilmesine neden olmufl, sosyal hareketler çal›flmalar›n›n
belirlemifltir. Warren County olay› yerleflik siyasetin ve büyük çevre örgütlerinin ihmal etti¤i bir sorunla ilgili olarak do¤an hareketin sembolü hâline gelmifltir. Akademik çal›flmalar ve Yönetimin talimat›yla yürütülen incelemeler, insan ve çevre
sa¤l›¤›na tehdit oluflturan tesis ve iflletmelerin genellikle düflük gelirli kesimlerin,
beyazlar d›fl›ndaki etnik gruplar›n, yerli topluluklar›n yaflad›¤› bölgelerde kurulmufl oldu¤unu; bu gruplar›n su, toprak ve hava kirli¤ine daha fazla maruz kald›¤›n› göstermifltir (Mohai ve di¤erleri, 2009). Çevresel riskin da¤›l›m›ndaki etnik te-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
218
melli bu eflitsizlik sorunun çevresel ›rkç›l›k olarak tan›mlanmas›na neden olmufltur.
Çevre sorunlar›n›n ve politikalar›n›n toplumsal ve siyasal eflitsizliklerle iliflkisini görünür k›lan ve dillendiren çevresel adalet hareketi ana ak›m çevrecili¤in de sorgulanmas› ve yeniden tan›mlanmas› gere¤ini göstermifltir.
H›zla büyüyen, yayg›n ve ifllek a¤ yap›s›yla iflbirli¤ini sürdüren çevresel adalet
hareketi Amerika’daki en aktif çevre mücadele gruplar›n›n bafl›nda gelmektedir.
‹nsan haklar› hareketi niteli¤i tafl›yan çevresel adalet hareketi 1960’l› y›llar›n sivil
haklar mücadelesiyle de yak›n iliflki içindedir. Hareketin 1991’de kabul etti¤i Çevresel Adalet ‹lkeleri ekolojik bütünlü¤ün korunmas› ile insan hakk› olarak çevresel
kirlilik ve zarardan korunma, karar alma süreçlerine kat›l›m ve temsil hakk› aras›ndaki iliflkiyi aç›kça ortaya koymaktad›r. Çevresel adalet hareketinin etkisinin ABD
ile s›n›rl› kald›¤› söylenebilir (Martinez-Alier, 2002). Bunun bafll›ca nedeni, hareketin çevreyi siyahlar ve öteki az›nl›k gruplar›n›n karfl›laflt›¤› ayr›mc›l›kla iliflkilendiren kimli¤idir. Ancak çevresel adaletsizlik yaln›zca renk ya da etnik farkl›l›klar temelinde ortaya ç›kmamaktad›r. Çevresel eflitsizli¤in küreselleflmesiyle, çevresel
adalet talebi dünyan›n her yerinde sosyal hareketlere kaynakl›k etmektedir (Mohai
ve di¤erleri, 2009).
Bin Y›l Dönemecinde Çevresel Aktivizmin
Yer(küres)elleflmesi
Hareketin gündemindeki sorunlar ve etkinlik ölçe¤i aç›s›ndan küreselleflme ve yerelleflmenin bir arada gözlendi¤i 1990’l› y›llar çevre hareketinin tarihindeki baflka
bir önemli dönüm aflamas›d›r. ‹klim de¤iflikli¤i, ozon tabakas›n›n incelmesi, tehlikeli at›k ticareti, canl› türlerinin yok olmas›, ormans›zlaflt›rma gibi etkileri yerel ya
da ulusal s›n›rlar› aflan sorunlar›n hareketin gündeminde daha fazla yer tutmaya
bafllamas›yla, etkinlik ölçe¤i de ulus ötesine ve küresel düzeye uzanm›flt›r. Bu geliflme çevre hareketine küresel bir nitelik kazand›rm›flt›r. Yaln›zca daha önce ulusal düzeye yo¤unlaflan gruplar›n ve örgütlerin gündemi ve etkinlik uzam› genifllememifl, do¤rudan ulus ötesi alanda etkinlik gösteren gruplar kurulmufltur. Asl›nda
çevrecilik bafl›ndan bu yana ulus ötesi bir nitelik tafl›makla birlikte, ulus ötesi yap›lar›n büyüme h›z› ve etkileflim yo¤unlu¤u, çevre hareketini bu dönemde tam bir
ulus ötesi hareket kimli¤ine kavuflturmufltur. Hareketin küreselleflmesinde, “politika süreçleri/politik f›rsatlar yap›s›” yaklafl›m›n›n aç›klamas›na uygun olarak bu
dönemde çevrenin uluslararas› politika gündeminin ön s›ralar›na tafl›nmas›yla aç›lan alan›n da pay› vard›r. Çeflitli küresel çevre sorunlar› için kabul edilen uluslararas› anlaflmalar›n say›s›ndaki art›fl, düzenlenen uluslararas› konferanslar, çevre örgütlerinin; iletiflim, etkileflim ve iflbirli¤ini kolaylaflt›rarak, görünürlüklerini, etkinliklerini ve karar süreçlerine eriflimlerini art›rmas›na katk›da bulunmufltur. Bu anlamda, 1992’de Rio de Janerio’da gerçeklefltirilen ve Yeryüzü Zirvesi olarak da bilinen BM Çevre ve Kalk›nma Konferans›’n›n rolü yads›namaz. Konferans yaln›zca
çevre amaçl› gruplar› bir araya getirmekle kalmam›fl, Kuzeyin ve Güneyin farkl›
öncelikliklere sahip hareketlerine çevreyi yoksulluk, kalk›nma, uluslararas› ticaret
gibi sorunlarla iliflkili olarak yeniden tan›mlama olana¤› da vermifltir. Hareketin
küreselleflmesinde iletiflim teknolojilerindeki geliflmelerin ve hareketlili¤in kolaylaflmas›n›n rolünü de vurgulamak gerekir.
219
Resim 8.5
Birleflmifl Milletler
Çevre ve Kalk›nma
Konferans› (1992)
ve Konferans›n
temel ç›kt›lar›ndan
biri olan Gündem
21.
Çevre hareketlerinin yolu yeni bin y›l›n bafl›nda “küresel adalet” ça¤r›s›n›n yönlendirdi¤i küreselleflme karfl›t› ya da alternatif küreselleflme hareketiyle buluflmufltur. “Hareketlerin hareketi” olarak adland›r›lan küresel adalet hareketi her biri farkl› gündemlere sahip insan haklar›, iflçi haklar›, köylü, yerli halklar ve çevre hareketlerini çevresel y›k›m›n, yoksullu¤un, eflitsizli¤in ve sömürünün nedeni olarak
görülen Neoliberalizme karfl› birlefltirmifltir.
Resim 8.6
‹klim Eylem A¤›,
Günün Fosili
Ödülleri, COP15,
Kopenhag, 14 Aral›k
2009.
ÇEVRE HAREKET‹: DE⁄ERLER VE EYLEM B‹Ç‹MLER‹
Çevre hareketleri gündemlerindeki sorunlar, örgütlenme modelleri, söylemleri ve
ortak eylem için ye¤ledikleri yollar aç›s›ndan çeflitlilik göstermekle birlikte, büyük
ço¤unlu¤u ekolojik düflüncenin de¤er ve ilkelerini paylaflmaktad›r. Ortak kimli¤i
oluflturan bu de¤erlerden baz›lar› afla¤›da aç›klanm›flt›r.
De¤erler
Çevre-merkezcilik: Çevrecili¤i öteki düflüncelerden ay›ran en önemli özellik insan do¤a iliflkisini kavray›fl biçimidir. Bu kavray›fl ifadesini çevre-merkezcilik (ekosantrizm) ilkesinde bulur. Çevrecilik yerleflik toplumsal ve siyasal düflünceye damgas›n› vuran insan-merkezcili¤in (antroposantrizm) karfl›s›na çevre-merkecili¤i koyar. “‹nsan-merkezcilikte her fleyin ölçüsü insand›r” (Çoban, 2002). Tüm de¤erlerin kayna¤› insan oldu¤undan, öteki varl›klar insana sa¤lad›klar› yarar ölçüsünde
de¤erlidir. Varl›klar aras›nda geliflmiflliklerine göre hiyerarflik bir iliflki oldu¤unu
varsayan insan-merkezcilik, insan› öteki canl›lar›n sahip olmad›¤› ussall›k, araç
Ulus Ötesi Alanda
Çevrecilik
Ulus ötesi alanda etkinlik
gösteren çevresel gruplar
flöyle s›n›fland›r›labilir
(Sanjeev, Riker, Sikkink,
2002: 6-9):
1) Uluslararas› sivil toplum
kurulufllar›
2) Ulus ötesi savunuculuk
a¤lar›
3) Ulus ötesi koalisyonlar
4) Ulus ötesi sosyal
hareketler
Örnekler:
Greenpeace, WWF, FoE
‹klim Eylem A¤› (CANClimate Action Network)
Basel Eylem A¤› (BAN-Basel
Action Network)
Pestisit Eylem A¤› (PANPesticide Action Network)
Kal›c› Organik Kirleticilerin
Sonland›r›lmas› A¤› (IPENThe International POPs
Elimination Network)
Ya¤mur Ormanlar› Eylem A¤›
(RAN-Rainforest Action
Network)
220
Holizm: Holistik düflünce tek
tek parçalar›n toplam›ndan
ibaret olmayan bütünü
önemser. Ekolojik düflüncede
holizmin önemli
temsilcilerinden biri Aldo
Leopold’dür. Leopold’ün
toprak eti¤i düflüncesi
etraf›nda kurdu¤u holistik
yaklafl›m, insan-do¤a iliflkisi
hakk›ndaki kavray›fl›
derinden etkilemifltir. Toprak
eti¤i, etik sorumlulu¤un
kapsam›n› insan d›fl›ndaki
varl›klar› da içerecek
biçimde geniflletir. ‹nsanlar
üyesi olduklar› ve topra¤›,
suyu, bitkileri ve hayvanlar›
da içeren biyotik toplulu¤a
karfl› sorumludur. Biyotik
toplulu¤un içinde ayr›cal›kl›
bir yeri olmayan insan, öteki
varl›klarla birlikte onun sade
bir üyesidir. Leopold’un
holistik çevre eti¤ine göre
“bir eylem biyotik toplulu¤un
bütünlü¤ünü, dengesini ve
güzelli¤ini korudu¤unda
do¤ru, aksi takdirde
yanl›flt›r” (Ünder,1996).
Türcülük: Kendi türünü
üstün ve ayr›cal›kl› görme.
Singer (1978, aktaran,
Ünder, 1996: 171)’a göre
türcülük bireyin kendi
türünün üyelerinin
ç›karlar›n› di¤er türlerin
üyelerinin ç›karlar›ndan
üstün tutmas›d›r. ‹nsanlar›n
salt di¤er türlerin sahip
olmad›¤› özellikleri
dolay›s›yla daha yüksek bir
ahlaki statüye sahip oldu¤u
görüflüne dayan›r. Türcü,
insan türünün di¤er bütün
türlerden üstün oldu¤unu ve
insanlar›n onlar› kendi
amaçlar› için kullanmaya
hakk› oldu¤unu savunur.
kullanma, dil gibi becerileri nedeniyle en tepeye yerlefltirir. ‹nsan olmayan dünya,
bitkiler, hayvanlar, genel olarak yeryüzü insanlar›n amaçlar›na hizmet eden araçlard›r. Bu araçsallaflt›r›c› yaklafl›m›n sonucu olarak, insanlar›n insan olmayan dünyaya karfl› bir ödevi yoktur. Çevrenin korunmas› insan›n yarar› nedeniyle gereklidir. ‹nsan-merkezcili¤in zay›f yorumu çevrecili¤e yaklafl›rken, kat› insan-merkezcilik türcülü¤e varabilmektedir.
Çevre-merkezcilik, “do¤an›n araçsallaflt›r›lmas›na karfl› ç›kar” (Çoban, 2002).
Çevre-merkezcilik çevrenin merkeze konmas› de¤ildir, insan›n yerlefltirildi¤i merkezî konumdan ç›kar›lmas›d›r. ‹nsan yeryüzünü paylaflt›¤› öteki varl›klarla birlikte
do¤al çevrenin yaln›zca bir parças› ve eflit üyesidir. ‹nsanlarla insan olmayan dünya aras›nda hiyerarflik de¤il, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi vard›r. ‹nsan olmayan dünya insana sa¤lad›¤› hizmetlerden ötürü de¤il, kendinde de¤ere sahiptir. ‹nsan olmayan do¤an›n kendi varoluflu ve özgerçeklefltirim biçimleri vard›r. ‹nsanlar›n bitkilerin, hayvanlar›n ve cans›z varl›klar›n bu kendinde de¤erine sayg› duyma ve koruma sorumlulu¤u vard›r. Çevre-merkezcilik insan ç›karlar›n› d›fllamaz. ‹nsanlarla
birlikte di¤er tüm canl›lar›n flimdiki ve gelecek kuflaklar›n›n ç›karlar›n›n gözetildi¤i bütünsel (holistik) bir ekolojik felsefeyi temsil eder. Tek tek türlerin ya da yaln›zca canl› varl›klar›n de¤il, hepsinin bir arada içinde yaflam›n› sürdürdü¤ü bütünün korunmas›n› savunan çevre-merkezcilik, holistik bir anlay›flt›r.
Eflitlik ve Hakkaniyet: Ekolojik düflünce eflitlikçidir. Her türlü ayr›mc›l›¤› reddeden ekolojik düflünce, canl›lar›n de¤er aç›s›ndan eflitli¤ini kabul eder. Çevremerkezcili¤in yans›mas› olarak, insanlar›n di¤er canl›lara ve yeryüzüne karfl› yükümlülüklerini esas alan bir ekolojik yurttafll›¤› savunur. Ekolojik yurttafll›k yaln›zca yaflayan kuflaklar aras›nda de¤il, bugünkü ve gelecek kuflaklar aras›nda da hakkaniyeti gerektirir. Baflka bir deyiflle, bugünkü kuflaklar›n gelecek kuflaklara karfl›
sorumluluklar› vard›r. Bu kuflaklar aras› hakkaniyet anlay›fl› asl›nda ekolojik düflüncenin zaman kavray›fl›ndan ileri gelir. Sürdürülebilirli¤i savunan ekolojik düflünce geçmifl, bugün ve gelece¤in birbirinden kopuk de¤il, süreklilik içinde ba¤lanm›fl oldu¤una inan›r. Lash ve Urry (1994, aktaran Castells, 2010: 183) geçmifli,
bugünü ve gelece¤i ba¤layan bu yeni zaman alg›s›n› “buzul zaman›” (glacial time)
olarak adland›rmaktad›r. Buzul zaman›, sürekli ilerlemeyi öngören modernitenin
hakim “do¤rusal” zaman alg›s›n›n tersine, yeryüzünün kendi ritmine uygun olarak
döngüseldir. Bugünkü ekolojik sorunlar geçmiflteki eylemlerin ürünü oldu¤u gibi,
bugünkü üretim ve tüketim etkinlikleri de gelecekteki koflullar› belirleyecektir. Bu
nedenle, bugün yaflayanlar›n gelecek kuflaklara karfl›, çevresel zarara u¤ratmama
ve yaflamlar›n› sürdürmeleri için gerekli kaynaklar› yok etmeme sorumlulu¤u vard›r. Ayn› flekilde, bugün yaflayan kuflaklar aras›nda da ekonomik, toplumsal, siyasal ve ekolojik adaletin kurulmas›n› talep eder.
Yerellik: Ekolojik düflüncede yerellik önemli bir yer tutar. Yerellik vurgusu
kendisini küçük ve insani ölçekli üretim ve yerleflim modellerinin, yerinden yönetimin, hiyerarflik olmayan örgütlenmenin ve yurttafl kat›l›m›n›n savunulmas› olarak
gösterir. Ekolojik toplumun kendi kendine yeterli, dayan›flmac› ve tabanda demokratik olarak örgütlenmifl topluluklar üzerinde yükselece¤i düflünülür. Bu tür
örgütlenme ekolojik sistemlerin bütünlü¤üyle daha uyumludur. Ekolojik bozulman›n en önemli nedenlerinden birinin iktidar›n merkezîleflmesi oldu¤unu düflünen
ekolojistler, her türlü merkeziyetçili¤e karfl› ç›kar. Yerel topluluklar› güçlendiren,
yaflad›klar› yerdeki kararlarda söz sahibi k›lan, demokratik ve kat›l›mc› düzenler,
çevreye karfl› sorumlulu¤u da art›racakt›r. Çevre hareketiyle özdeflleflmifl “Küresel
düflün, yerel davran!” slogan› da yerel düzeydeki eylemin ve çözümün önemine
221
iflaret etmektedir. Bu slogan ayr›ca çevre hareketinin yerelle küreseli ba¤layan
kimli¤ini vurgulamaktad›r.
fiiddet Karfl›tl›¤›: Ekolojik düflünce bar›flç›d›r. Her türlü fliddeti reddeder. Çevre hareketlerinin eylem stratejileri de fliddet içermeyen direnifl ilkesine dayan›r.
Çevre gruplar› bafll›ca protesto yöntemi olarak kulland›klar› do¤rudan eylem ve sivil itaatsizlik türü etkinliklerde fliddetten kaç›n›rlar. Bu anlamda, pek çok çevre
grubunun Gandhi’nin düflünce ve prati¤inden esinlendi¤i söylenebilir. Pasif direnifl ekolojik hareketin temel eylem ilkesi olmakla birlikte, bu ilkenin uygulamaya
geçirilmesinde çeflitli gruplar aras›nda fark oldu¤u aç›kt›r (Schreurs, Papadakis,
2007: xlv, 168). Baz› do¤rudan eylem gruplar›n›n “eko-sabotaj” olarak adland›r›lan
türden etkinliklerinde fliddeti tümüyle d›fllamad›¤› görülmektedir.
Yeryüzünün S›n›rlar›na Sayg›: Ekonomik büyümeye odakl› bask›n ekonomik düflünce ve kurumlar, yeryüzünün kaynaklar›n›n s›n›rs›z oldu¤u varsay›m›na
dayan›r. Ekolojik düflünce üretimi ve tüketimi art›rmaya dayal› büyüme mitinin bir
yan›lmasa oldu¤unu, daha fazla büyüme amac›n›n yeryüzünün yaflam destek sistemlerine zarar verdi¤ini savunur. Kâr amaçl› piyasa ekonomisi düzeninden, ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›na dönük üretime dayal›, do¤an›n tafl›ma kapasitesine uyumlu bir ekonomik düzene geçifli savunur.
‹nsan ‹çin Bilim ve Teknoloji: Endüstriyalizm elefltirisi olarak do¤an çevrecili¤in sorunsallaflt›rd›¤› konulardan biri de bilim ve teknolojinin toplum yaflam›n›n
ve insan do¤a iliflkilerinin biçimlenmesindeki rolüdür. Fakat çevrecili¤in bilim ve
teknolojiyle iliflkisi karmafl›k ve çeliflkili görünür. Bir yanda ileri teknolojiye kuflku
ve güvensizlik söz konusuyken, di¤er yanda bilim ve teknoloji do¤an›n korunmas› ve çevre sorunlar›n›n engelenmesi çabalar›nda merkezî bir yer tutmaktad›r.
Bramwell’in “bilimin bilime karfl› baflkald›r›s›” olarak geliflti¤ini söyledi¤i ilk dalga
gibi, modern çevre hareketi de egemen sosyal düzene ve onun hegemonik bilimsel ve teknolojik rejimine karfl› ç›k›yordu (Jamison: 2001, 65). ‹flte bu nedenle, modern bilimin do¤ay› sömürgelefltiren tavr›n› reddeden çevre hareketi, kat›l›mc› ve
kolektif yöntemle alternatif bilgi üretme ve ö¤renme prati¤i gelifltirmifltir. Jamison
(2001)’a göre “biliflsel pratik” olarak tan›mlanabilecek bu çevre hakk›nda kendi ortak bilgisini üretme süreci, hareketin kimli¤inin özünü oluflturmaktad›r.
Yerelden küresele tüm çevre hareketleri mücadele konusu ettikleri sorunu tan›mlarken, söylemlerini çerçevelerken ve savunuculuk sürecinde büyük ölçüde bilimsel bilgi derleme, çözümleme ve yorumlama edimi içine girmektedir. Bu anlamda “çevrecili¤in bilim-tabanl› bir hareket oldu¤u” söylenebilir (Castells, 2010: 181).
Böyle olmakla birlikte, çevrecilik, “Yaflam›n bilim taraf›ndan tahakküm alt›na al›nmas›na karfl› ç›kar, bilimi yaflam ad›na bilime karfl› ç›kmak için kullan›r.” (Castells,
2010: 181). K›sacas› çevreciler indirgemeci, araçsallaflt›r›c› bilim ile mekanist ve
teknoloji merkezcî yaklafl›m›n karfl›s›na holistik, derinlikli bilgi ve insani ölçekli
teknolojiyi koyar.
Çevrecilik insan do¤a iliflkilerinin kavran›fl›nda nas›l bir de¤ifliklik SIRA
yaratm›flt›r?
S‹ZDE
Eylem Biçimleri
3
D Ü fi Ü N E L karar
‹M
Çevre hareketleri temelde toplumsal-siyasal de¤erleri ya da politika,
ve uygulamalar› hedef al›r. Hakim de¤er sistemlerini de¤ifltirmek kadar, belirli politika,
karar ve uygulamalar›n gerçeklefltirilmesini sa¤lamak ya da engellemek
S O R U amac›ndad›r. Bu ba¤lamda, etkinlikleri bir yandan toplumun alg› ve de¤er yap›s›na yönelikken di¤er yandan siyasal ve ekonomik gücü elinde tutanlar› hedef al›r. Devletin tuD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
222
tumunu ve ekonomik sistemin iflleyiflini de¤ifltirmeye çal›fl›rlar (Wapner, 2002).
Çevre hareketleri de di¤er sosyal hareketler gibi amaçlar›na ulaflmak için ikna ve
zorlama yoluna baflvurur. Bunun için bask› gruplar›na özgü klasik yöntemleri izleyebildikleri gibi ço¤unlukla yeni, al›fl›lm›fl›n d›fl›nda, dramatik yollara baflvururlar.
“Siyasal, sosyal, kültürel, ekonomik süreçleri etkilemenin rutin d›fl›” yolu olan protesto sosyal hareketlerin bafll›ca eylem arac›d›r. “Sembollerin, bedenlerin, kimliklerin, pratiklerin, söylemlerin kullan›lmas›yla kurumsallaflm›fl güç iliflkilerinde de¤ifliklik yaratma ya da engelleme amac›na dönük mücadelenin gerçekleflti¤i yer
olan protesto” (Taylor ve van Dyke 2004’ten aktaran della Porta ve Diani, 2006:
165) sosyal hareketlerin en belirgin özelli¤idir.
Bu çerçevede, çevre örgütlerinin do¤rudan eylem olarak adland›r›lan etkinlikleri özellikle toplumun alg› ve de¤erlerinin, dolay›s›yla kültürün dönüfltürülmesinde önemli bir rol oynam›flt›r (Wapner, 2002). Çevre örgütleri do¤rudan eylem yoluyla do¤aya verilen zararlar› görünür k›lm›fl, genifl kitlelerin dikkatini bu sorunlara çekmeyi baflarm›flt›r. Aç›k denizlerde z›pk›nla öldürülen balinalar, ya¤mur ormanlar›nda yok olan türler, kutuplarda avlanan foklar, gezegenin ücra köflelerinde yap›lan nükleer denemeler çevre örgütleri taraf›ndan medyay› da kullanarak insanlar›n günlük hayat›na sokulmufl ve fark›ndal›k yarat›lm›flt›r. Böylece insanlar›n
uzaklarda kendileri fark etmeden gerçekleflmekte olan çevresel y›k›ma “tan›k olmas›” sa¤lanm›flt›r. Çevre örgütlerinin gerçeklefltirdi¤i tehlikeli ve dramatik eylemlerin toplumlar›n alg›s›n›n de¤iflmesinde büyük pay› vard›r. Ekolojik sorunlar›n
ciddiyetine dikkati çekmek ve gezegeni koruman›n önemine iflaret etmek için kiflisel risk alarak gerçeklefltirilen bu eylemler uyar›c› bir etki yapm›flt›r. Do¤al çevrenin bozulmas›na iliflkin yerleflik anlay›fl› ters yüz eden bu tür eylemler, çok say›da insan›n dünyaya bak›fl›n› de¤ifltirmifltir (Wapner, 1995: 321).
Çevre hareketleri kültürel dönüflüm, politika ve kararlar› etkileme, ekonomik
etkinliklerde de¤ifliklik yaratma amaçlar›na ulaflmak için çeflitli ortak eylem yöntemlerine baflvurmaktad›r. Ortak eylem repertuar›n› oluflturan protesto biçimleri
aras›nda yürüyüfller, gösteriler, oturma eylemleri, imza kampanyalar›, boykotlar,
iflgaller, yol kapatma, çal›flmay› engelleme, insan zincirleri, grevler, referandumlar
say›labilir. Protestonun türü yarat›lmak istenen etkiye ba¤l› olarak de¤iflmektedir.
Della Porta ve Diani (2006:171-178) protesto eylemlerinin dayand›r›ld›¤› yaklafl›mlar› afla¤›daki gibi s›n›fland›rmaktad›r:
1) Say›lar Mant›¤›: Amaç topluma ve karar vericilere protestoya konu olan talebin arkas›ndaki deste¤in büyüklü¤ünü ve hareketin gücünü göstermektir.
Küresel ›s›nmaya karfl› 350.org adl› hareketin öncülü¤ünde sembolik olarak
seçilen 10/10/10 tarihinde 180’den fazla ülkede gerçeklefltirilen ve kay›tlara
geçmifl en büyük çevresel eylem olan “küresel eylem günü” bu tür eylemlere örnek gösterilebilir (www.350.org). Yeflillerin giriflimiyle 2007’de gerçeklefltirilen ve iki ayda yaklafl›k 170 000 imzan›n topland›¤› Türkiye Kyoto’yu
‹mzala! kampanyas› da ülkemizdeki önemli örneklerden biridir.
2) Zarar Mant›¤›: Bu tür protestolar yönetimlerin ya da iflletmelerin maddi
kayba u¤rat›lmas›na dayanmaktad›r. Bafll›ca üç yöntem say›labilir: a) Ekonomik yapt›r›m: Çevreye zarar veren flirketlere ya da etkinliklere karfl› yürütülen boykot kampanyalar› buna iki örnek gösterilebilir. Greenpeace’in
1995’te Shell’in Brent Spar petrol platformunu denize bat›rma plan›n› durdurmak için bafllatt›¤› boykot, flirketin Avrupa’daki sat›fllar›n›n % 30 azalmas›na yol açm›fl ve flirket plandan vazgeçmifltir. b) Ekonomik etkinli¤i
kesintiye u¤ratma, maliyetleri art›rma: 1980’lerde ‹ngiltere’de otoyol karfl›t›
hareketin eylemleri al›nmak zorunda kal›nan güvenlik önlemleri nedeniyle
hükümet ve yat›r›mc›lara ek maliyet getirmifltir. c) Mülkiyete zarar verme:
Daha çok do¤rudan eylem gruplar›nca kullan›lmaktad›r. Earth First! grubunun geneti¤i de¤ifltirilmifl m›s›r ekili tarlalarda ürünleri yakmas› örnek olarak gösterilebilir.
3) Tan›k Olma: Bunlar hareketin “insanl›¤›n gelece¤i için yaflamsal kabul etti¤i hedefine ba¤l›l›¤›n› göstermek” amac›yla gerçeklefltilen eylemlerdir (della Porta ve Diani 2006: 176). Eylemcilerin savunduklar› de¤erler için kendilerini tehlikeye atmaya haz›r olduklar›n› gösteren bu tür eylemler, hareketin
moral mesaj›n› pekifltirir. Hatta eylemin kendisi mesaj haline gelir. Greenpeace’in 1995’te Fransa’n›n Pasifik’te yapt›¤› nükleer denemeye engel olmak
amac›yla gemileriyle denemenin yap›laca¤› bölgede bulunmas› çarp›c› örneklerden biridir (Carter, 2007: 161; Wapner, 2002; della Porta ve Diani,
2006: 176).
Çevre örgütleri amaçlar›na ulaflmak için protesto d›fl›nda daha geleneksel etkinlikler de gerçeklefltirmektedir. Bunlar aras›nda, özellikle çevre sorunlar›yla ilgili
bilgi üretme, derleme, bu bilgileri yayg›nlaflt›rmak üzere yay›n yapma, konferanslar, e¤itimler, toplant›lar düzenleme önemli bir yer tutmaktad›r. Çevre örgütlerinin
sa¤lad›¤› bilgiler yurttafllar›n bafll›ca bilgilenme kayna¤› olmaya devam etmektedir.
Pek çok çevre örgütü de gerçeklefltirdikleri projelerle do¤an›n korunmas›na do¤rudan katk›da bulunmaktad›r. Politika oluflturma süreçlerini etkileyerek çevre yarar›na düzenlemeler yap›lmas›n› sa¤lamak amac›yla yürütülen savunuculuk çevre
örgütlerinin etkinlikleri içinde kuflkusuz önemli bir yer tutmaktad›r.
Genel olarak, çevre örgütlerinin ve hareketlerinin eylem stratejileri amaçlar›na,
sahip olduklar› kaynaklara, içinde faaliyet gösterdikleri siyasal yap›n›n sundu¤u
f›rsatlar›n ya da engellerin türüne, ayr›ca söz konusu sorunun niteli¤ine göre de¤iflmektedir. Fakat hareketlerin düflünsel arka planlar› ve söylem çerçeveleri geleneksel yöntemler ile protesto aras›ndaki seçimde as›l belirleyici rolü oynamaktad›r.
K›saca, baflta yap›lan ayr›ma referansla, çevre koruma örgütlerinin geleneksel yöntemlerle çal›flmaya, ekolojik gruplar›n protestoya daha yatk›n oldu¤u söylenebilir
(Dalton, 1993; Doherty, 2002).
ÇEVRE HAREKET‹N‹N B‹LEfiENLER‹
Çevrecilik içindeki çeflitlilik, hareket içindeki gruplar› s›n›fland›rmay› oldukça güç
hâle getirmektedir. Asl›nda bir sosyal sorun olarak çevrenin özgün do¤as›n›n da
kaç›n›lmaz bir sonucu olan bu çeflitlilik çevre hareketinin en güçlü yanlar›ndan birini oluflturmakta ve di¤er sosyal hareketlerden ayr›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Castells
(2010: 170) çevrecili¤e yerel, çok-biçimli, a¤-yönelimli ve yayg›n bir yeni sosyal
hareket olarak kimli¤ini verenin tam da bu çeflitlilik oldu¤unu belirtmektedir. Yine de sorun önceli¤i, örgütlenme ve etkinlik ölçe¤i, eylem biçimleri gibi ölçütler
etraf›nda bir s›n›fland›rma yapmak, gruplar›n farklar›n› ortaya koymak aç›s›ndan
yararl› olacakt›r.
Castells (2010: 170) çevreyle ilgili ortak eylemlerin neredeyse tümüne taban
oluflturan konu ve sorunlara bakarak yapt›¤› s›n›fland›rmada çevre hareketini befl
gruba ay›rmaktad›r: 1) Do¤an›n korunmas›, 2) Kendi alan›n› savunma (Arka Bahçemde ‹stemiyorum), 3) Karfl› kültür, derin ekoloji, 4) Gezegeni kurtarma, 5) Yeflil
politika. Buradaki ilk grup, çevre hareketinin do¤uflundan bu yana varl›¤›n› koru-
223
224
yan gerek Kuzey gerekse Güney ülkelerinde yayg›n biçimde rastlanan siyasal olmayan bir dil üzerinden do¤a koruma amac›na dönük olarak etkinlik gösteren örgütleri anlatmaktad›r.
Tablo 8.1
Çevrecili¤in Türleri
Kaynak: Manuel
Castells (2010). The
Power of Identity,
London: WileyBlackwell, s 171.
Tür (Örnek)
Kimlik
Has›m
Amaç
Do¤an›n korunmas›
(ABD’de Büyük 10 olarak
adland›r›lan çevre örgütleri)
Do¤a severler
Kontrolsüz geliflme
Yaban (yaflam›)
Kendi alan›n› savunma
Yerel topluluk
Kirleticiler
Yaflam kalitesi/sa¤l›k
Karfl›-kültür, derin ekoloji
(Earth First!, Ekolojik
feminizm)
Yeflil benlik
Endüstriyalizm,
teknokrasi,
Ataerki
Ekotopya
Gezegeni kurtarma
(Greenpeace)
Enternasyonel
eko-savaflç›lar
Dizginsiz küresel
kalk›nma
Sürdürülebilirlik
Yeflil politika (Yefliller)
Endifleli yurttafllar
Kurulu siyasal düzen Karfl› güç
Doherty ise önceki sayfalarda aktar›lan yeflil hareket tan›m›na ba¤l› olarak çevre hareketi içindeki gruplar› dörde ay›rmaktad›r: 1) Çevre sosyal hareket örgütleri
2) Do¤rudan eylem gruplar› 3) Yerel çevre gruplar› 4) Yeflil partiler.
Görüldü¤ü gibi çevre hareketi içinde yer verilen gruplar esas al›nan ölçüte ba¤l› olarak de¤iflebilmektedir. Örne¤in, Castells’in s›n›fland›rmas› çevresel hareket ve
örgütlenmenin düflünsel yönelimine a¤›rl›k verirken, Doherty’nin s›n›fland›rmas›
buna ek olarak örgütlenme ve eylem türleri aras›ndaki farkl›l›¤› da hesaba katmaktad›r. Tüm farkl›l›k ve benzerlikleri temsil edici ideal bir tipoloji ç›karmak olanakl› de¤ildir. Yeflil gökkufla¤› olarak nitelenen çevre hareketi düflünsel kaynaklar›,
de¤erleri, örgütlenme ve eylem seçimleri aç›s›ndan da statik de¤ildir. Bu nedenle
hareketin içindeki bafll›ca türleri d›fllay›c› olmadan sergileyebilmek için afla¤›daki
gibi bir yol izlenebilir.
Kitlesel Çevre Örgütleri
Çevre hareketi içinde görünürlü¤ü en yüksek grup kuflkusuz kitlesel çevre örgütleridir. Uluslararas› düzeyde etkinlik gösteren Greenpeace, FoE, WWF ve benzeri
örgütler gerek bilinirlik gerekse büyüklük aç›s›ndan bu grubun en önemli temsilcileri aras›ndad›r. Ancak bu örgütlerin ne ölçüde çevre hareketinin içinde de¤erlendiriebilece¤i her zaman tart›flma konusu olmufltur. Bu örgütlerin büyük bir bölümü asl›nda kimlikleri, üyelik sistemleri, kurumsallaflm›fl bürokratik örgüt yap›lar›, kulland›klar› yöntemler aç›s›ndan tipik sosyal hareket özelliklerini tafl›mamaktad›r. Kitlesel çevre örgütlerinin pek ço¤u bir sosyal hareketin kurumsallaflmas› sonucunda ortaya ç›kmam›fl, aksine az say›da kiflinin kurdu¤u örgütler üye say›lar›n›n artmas›yla sonradan kitleselleflmifltir. Kousis, della Porta, Jiménez de (2008)
milyonlarca destekçinin asl›nda bilinen anlamda üye de¤il yaln›zca ba¤›flç› oldu¤u,
sosyal hareketlerin aksine bürokratik bir yap›ya sahip olan, bask› gruplar›na benzer biçimde a¤›rl›kl› olarak lobi yöntemini kullanan bu profesyonelleflmifl örgütlerin çevre hareketi kimli¤ini sorgulamaktad›r. Bu nedenle, çevre sivil toplum örgütleri bu grup için daha uygun bir adland›rma olabilir. Ancak gerek temsil ettikleri
sorunlar ve genifl kitleler gerekse birço¤unun etkinlik arac› olarak protestoyu da
kullanmas› nedeniyle çevre hareketi içinde ele al›nmalar› uygundur. Sosyal hareketler içindeki kökleri ve devam eden ba¤lar› nedeniyle bu örgütler bazen çevresel sosyal hareket örgütleri ya da çevresel hareket örgütleri olarak da an›lmaktad›r.
Dikkat çeken, kesintiye u¤rat›c› eylemler gerçeklefltiren Greenpeace ve ortaklar›
olan yerel hareketlere genifl bir serbestlik alan› b›rakan FoE çevresel hareket örgütü tan›m›na daha yak›nd›r.
Do¤rudan Eylem Gruplar›
Do¤rudan eylem gruplar›, temsil ettikleri ekolojik de¤erler ve benimsedikleri eylem türleriyle çevre hareketleri tayf›n›n en radikal taraf›nda durmaktad›r (Carter,
2007: 155; Doherty, 2002: 155). Derin ekoloji düflüncesinden esinlenen Earth First!
en aktif do¤rudan eylem gruplar›ndan biridir. Do¤rudan eylem gruplar› anaak›m
çevrecili¤e ve kurumsallaflm›fl örgütlere tepki olarak ve genellikle de onlardan ayr›larak kurulmufltur. Örne¤in, balina avc›l›¤›na karfl› mücadele eden Deniz Çoban›
(Sea Shepherd), asit ya¤›fllar› ve ormanlar›n yok olmas›na karfl› daha kat›l›mc› yöntemlerle mücadele amac›yla kurulan Robin Wood Greenpeace’ten ayr›lm›fl gruplard›r. 1980’lerde ‹ngiltere’de yol yap›m›na karfl› ç›kan hareketler de önemli do¤rudan eylem gruplar› aras›ndad›r. Her türlü kurumsallaflmaya karfl› olan do¤rudan
eylem gruplar› tabanda, yerinden ve hiyerarflik olmayan biçimde örgütlenmektedir. Bu gruplar› di¤erlerinden ay›ran en önemli özellik do¤rudan eylemi bafll›ca ilke ve strateji olarak görmeleridir.
Yerel Çevre Hareketleri
Yerel topluluk hareketleri ya da taban hareketi olarak da adland›r›labilen yerel
çevre hareketleri çevresel mücadelenin en yayg›n ve dirençli katman›n› oluflturur.
Çevre mücadelesini toplumun taban›na yayan bu hareketler ayr›ca en aktif eylemlili¤in gerçekleflti¤i yerdir. Rootes’un (2007: 722) da belirtti¤i gibi, ulusal ya da ulus
ötesi hareketlenmeler gelip geçerken, yerel kampanyalar ›srarla yenilenir. Yerel
hareketlere bu niteli¤ini veren kuflkusuz hareketi do¤uran nedenlerdir. Bu hareketler ço¤unlukla yaflam çevrelerini istenmeyen kullan›mlara karfl› savunmak için
örgütlenip harekete geçen yerel topluluklarca oluflturulur. Yaflad›klar› yerlerde do¤aya, insan sa¤l›¤›na ve geçim kaynaklar›na zarar verece¤inden kayg› duyduklar›
planlar›n uygulanmas›na, yat›r›mlar›n yap›lmas›na, iflletmelerin kurulmas›na, ekonomik etkinliklerin gerçeklefltirilmesine karfl› direnen bu hareketler, “Çevre sorunlar›n›n temel bir mücale konusu olmaya devam etti¤inin de hat›rlat›c›s›d›r” (Rootes, 2007. 722). Yaflad›klar› yerde çöp depolama alan› infla edilmesi, at›k yakma tesisi kurulmas›, nükleer santral yap›lmas›, alt›n madeni iflletilmesi gibi çevre ve sa¤l›k riski tafl›yan ekonomik etkinliklere karfl› ç›kan yerel halk›n mücadelesi olumsuzlay›c› bir terimle “Arka Bahçemde ‹stemiyorum” hareketi olarak adland›r›lm›flt›r. Oysa do¤al ve toplumsal sistemlerin etkileflimi, ekonomik güçlerin s›n›r tan›mazl›¤› hakk›ndaki bilincin yükselmesi ve yerel gruplar aras›ndaki etkileflimin geliflmesiyle, bu gruplar dayan›flmaya ve mücadelelerini ortaklaflt›rmaya yönelmifltir.
Sorunlara bak›fl ve söylemlerinde genifllemeyle sonuçlanan bu dayan›flma süreci
bu tür hareketleri “Hiç Kimsenin Arka Bahçesinde ‹stemiyoruz!” noktas›na tafl›m›flt›r. Bergama’da köylülerinin “Her Yer Bergama, Hepimiz Bergamal›y›z” slogan›yla
gerçeklefltirdi¤i etkinlikler, sorun alg›s› ve çerçevesinin genelleflmesiyle, direnifl sürecinde di¤er yerel hareketlerle dayan›flman›n ön plana ç›kar›lmas›n›n çarp›c› bir
örne¤idir.
225
226
Yeflil Partiler
Yeni sosyal hareketler birçok ülkede yeflil partilerin kuruluflunda önemli bir katalizör olmufltur. Örne¤in, nükleer karfl›t› hareketi oluflturan ekolojist ve Yeni Sol
gruplar Almanya, Fransa, Finlandiya gibi ülkelerde yeflil partilerin do¤ufluna zemin
haz›rlam›flt›r (Carter, 2007). Yeni sosyal hareketlerle iliflkili olmakla birlikte, yerleflik parti sistemi içinde etkinlik gösteren yeflil partilerin sosyal hareketlerle birlikte
de¤erlendirilmesine kuflkuyla yaklaflanlar da vard›r. Fakat gerek üye ve seçmenleri aç›s›ndan yeni sosyal hareketlerle ayn› sosyal tabana dayanmalar› gerekse kat›l›mc› bir parti yap›lanmas›yla sosyal hareketlerle ba¤lar›n› koparmama gayreti, daha da önemlisi temsil ettikleri ekolojik de¤erler aç›s›ndan yeflil partiler çevre hareketi içinde önemli bir yer tutmaktad›r.
‹lk yeflil partiler 1972’de Yeni Zellanda Tazmanya’da De¤erler Partisi ad›yla,
1973’te Halk Partisi ad›yla da ‹ngiltere’de kurulmufltur. Fakat yeflillerin siyasal yaflamda etkili varl›klar olarak belirmesi ve seçim kazanarak temsil edilmeleri baflka
Avrupa ülkelerinde gerçekleflmifltir. Almanya’da alternatif, yeflil listeler alt›nda yar›flan adaylar›n 1978’de yerel düzeyde kazand›klar› seçimlerin ard›ndan 1980’de
kurulan Yefliller 1983’te parlamentoya girmifltir. Fransa’da yefliller 1970’lerden itibaren seçimlere kat›lm›fl, 1974’te cumhurbaflkan› aday› ç›karm›fl, 1984’te partileflmifltir. Di¤er Avrupa ülkelerinde de 1970’lerin sonlar›nda kurulan partiler, 1980’lerden itibaren yerel ve ulusal düzeylerde temsil edilmeye baslam›flt›r. Baflta Almanya olmak üzere pek çok ülkede koalisyonlar içinde iktidara gelmifllerdir. Gelip geçici bir siyasal olgu (flafl parti) oldu¤u düflünülen yeflil partiler (Kitschelt, 1993:
102) özellikle Avrupa’da siyasal yaflam›n ayr›lmaz aktörleri hâline gelmifltir.
BATI DIfiI DÜNYADA ÇEVREC‹L‹K
Çevre hareketi, görünürlük ve yayg›nl›¤a önce bat› Avrupa ve Amerika’da ulaflt›ysa da dünyan›n bu k›sm›yla s›n›rl› kalmam›flt›r. Aksine, çevre kayg›lar›n›n harekete geçirdi¤i protesto ve örgütlenmeler dünyan›n pek çok yerinde efl zamanl› olarak ortaya ç›km›flt›r. Brezilya’da 1971’de kurulan Do¤al Çevreyi Koruma Derne¤i’nin ard›ndan 1970’ler boyunca çok say›da yeflil grup do¤mufl; yeflil hareketin
üyeleri 1982’de eyalet meclislerine seçilmifltir (Schreurs, Papadakis, 2007). 1970’lere kadar “en kirli” ülkelerin bafl›nda gelen Japonya yurttafllar›n çevreyi ihmal eden
devleti protesto amac›yla örgütlendikleri ilk endüstri toplumlar›ndan biridir (Schreurs, 1997). 1970’lerdeki Minamata civa zehirlenmesi olay› tetikledi¤i protestolar ve
toplumsal tepki örgütlenmeleriyle ülkede hem çevre hareketinin yükselmesinde
hem de demokratikleflme sürecinde önemli rol oynam›flt›r. Hindistan’da 1970’lerde bafllayan Chipko hareketi bugün de Güney çevrecili¤ine esin kayna¤› olmaya
devam etmektedir. Asl›nda, yak›n zamana kadar endüstri toplumlar›yla, baflka bir
deyiflle, Bat› ya da küresel Kuzeyle özdefllefltirilen çevrecilik, ekolojik bozulman›n
ekonomideki küreselleflmeye koflut olarak kürenin genelini kaplamas›yla son dönemde daha Güneyli bir karakter kazanm›flt›r. Bu bafll›kta çevrecili¤in Bat› ya da
Kuzey d›fl›ndaki görünümü ele al›nm›flt›r.
Avrupa’n›n Güneyinde ve Do¤usunda Çevrecilik
Avrupa’n›n Güneyi’nde çevresel toplumsal hareketlili¤in zay›f oldu¤u görüflü
yayg›nd›r. Oysa araflt›rmalar bunun tersini göstermektedir (Kousis, della Porta,
Jiménez, 2008). Özellikle demokrasiye geçiflin ard›ndan ‹spanya, Portekiz ve Yunanistan’da gerek yerel topluluk hareketleri gerekse kurumsal çevre örgütlerinin
say›s› ve etkinli¤inde art›fl yaflanm›flt›r. Yerel düzeyde özellikle devlet eliyle gerçeklefltirilen olumsuz çevresel sonuçlara yol açan yat›r›mlar ve kentsel yaflam kalitesiyle ba¤lant›l› protesto hareketleri otoriter rejimler s›ras›nda da söz konusu olmakla birlikte, yerel aktivizmde askerî rejimlerin çöküflünden sonra önemli bir art›fl gözlenmifltir. Geç endüstrileflmeye ba¤l› olarak daha geç yaflansa da çevrecilik
güneyde de tabandan bafllam›flt›r. 1990’lar›n ortalar›ndan itibaren kurumsal çevre
örgütlerinin say›s›nda yükselifl söz konusudur. Fakat bat› Avrupa’dakilerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda çevre örgütlerinin daha zay›f ve tekil sorun odakl› oldu¤u görülmektedir. Di¤erlerinden farkl› olarak ‹talya’da çevre hareketinin kökleri yeni sosyal hareketlere uzanmaktad›r. ‹talyan çevre hareketinin önemli baflar›lar›ndan biri 1987’de
yap›lan referandum sonucunda nükleer program›n sonland›r›lmas›d›r. Gene ‹talya
d›fl›nda bu ülkelerdeki yeflil partiler daha dar bir toplumsal tabana sahiptir.
Avrupa’n›n Do¤usu’nda çevre hareketleri komunist rejimlerin çöküflünde oynad›klar› merkezî rol aç›s›ndan önemli sosyal-siyasal aktörler olmufllard›r. Ancak
liberal ekonomiye ve demokratik rejime geçilmesinin ard›ndan çevre aktivizmi sönümlenmifltir. Devlet kontrollü h›zl› endüstrileflme orta ve do¤u Avrupa ülkeleri ile
Sovyetler Birli¤i’nde de çevresel bozulma ve kirlili¤e yol açm›fl, fakat bask›c› rejimler nedeniyle 1980’lere kadar çevresel tepki toplumsal alana tafl›namam›flt›. Çevre
1980’lerin bafl›ndan itibaren toplumsal muhalefetin tafl›y›c›s› hâline gelmifltir. Bunda büyük boyutlara ulaflan çevresel kirlilik ile Çernobil kazas›n›n önemli bir pay›
vard›r. Çevre sorunlar›na tepki olarak geliflen protesto hareketleri, 1989’da sosyalist sistemin çöküflü ve ard›ndan Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla sonuçlanacak
süreçte rejime yönelik muhalefet hareketleri içinde önemli bir yere sahip olmufltur. Bu kapal› ve bask›c› rejimlerde çevre protestolar›n›n geliflebilmesi, yönetenlerin çevreyi siyaset d›fl› zarars›z bir konu olarak görerek toleransl› davranmas›yla
aç›klanmaktad›r. Fakat çevre bu muhalefet hareketleri içinde tek bafl›na ön plana
ç›kmam›fl, a¤›rl›¤› ülkelere göre de¤iflmekle birlikte, ço¤unlukla insan haklar›, bar›fl, milliyetçilik gibi kayg›larla birlikte çerçevelenmifltir. Bu aç›dan çevrenin daha
genel bir muhalefet söyleminin tafly›c›s› oldu¤u Macaristan, Polonya, Romanya,
Bulgaristan, eski Çekoslavakya gibi ülkelerle, daha çok milliyetçilik ba¤lam›nda
kurgulanan söylemin parças› oldu¤u Balt›k ülkeleri, Gürcistan, Ermenistan, Orta
Asya Cumhuriyetlerindeki çevre hareketleri aras›nda ayr›m yap›labilir. Çevre hareketleri geçifl sürecinde gördü¤ü bu önemli iflleve karfl›l›k, rejim de¤iflikli¤inin ard›ndan toplumsal ve siyasal gündemdeki a¤›rl›¤›n› yitirmifltir. Bu ülkelerin ço¤unda yeflil partiler kurulmufl olmakla birlikte, siyasal yaflamda belirgin bir etkinlikleri bulunmamaktad›r.
Küresel Güneyde Çevre Hareketleri: Yoksullar›n
Çevrecili¤i
Bat› d›fl› dünyada çevre hareketlerini tan›mlarken birbiri yerine geçen farkl› terimler kullan›labilmektedir. Az geliflmifl/geliflme yolundaki ülkeleri karfl›lamak üzere
kullan›lan üçüncü dünya terimi önceleri bu ülkelerdeki çevre hareketlerini adland›rmada da kullan›lm›flt›r. Ancak ekolojik bozulma ve toplumsal sorunlar›n ekonomik kökenlerini daha fazla yans›tan Kuzey-Güney ayr›m› çevre hareketlerini tan›mlamada daha ifllevseldir. Doyle’un (2005) birinci dünya/üçüncü dünya, geliflmifl/geliflme yolunda, Kuzey/Güney ikilikleri yerine önerdi¤i az›nl›k ve ço¤unluk
dünyalarda çevrecilik kavram›, çevre hareketinin bu farkl› co¤rafyalardaki toplumsal kaynaklar›n› oldukça iyi yans›tmaktad›r.
227
228
‹ki dünya aras›nda yeryüzünün kaynaklar›na eriflim ve ekolojik bozulman›n nedenleri ba¤lam›nda söz konusu olan dengesizlik çevre toplumsal hareketerinin
farkl› do¤as›n› anlamaya yard›m edecektir. Yeryüzü kaynaklar›n›n yaklafl›k % 80’i
dünya nüfusunun yaln›zca yaklafl›k % 15’i taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Karfl› karfl›ya kald›klar› farkl› nitelikteki çevre sorunlar› dolay›s›yla Kuzey ve Güney’de toplumsal hareketlerin talepleri, söylemleri ve yöntemleri de farkl›l›k göstermektedir.
Vars›ll›¤›n ekolojik sonuçlar›n›n bafll›ca itki oldu¤u Kuzeyin aksine Güney’de ekolojik direnifl yoksulluk, ekonomik geri kalm›fll›k ve kaynaklar›n ele geçirilmesine
karfl› mücadelelerle birleflmektedir. Bu anlamda Kuzey’deki çevre hareketlerini
aç›klamada yararl› olan postmateryalizm tezi Güney’deki hareketler aç›s›ndan genellikle geçerlili¤ini yitirmektedir. Çünkü, toplumlar› harekete geçiren as›l dürtü
geçimlerinin temelini oluflturan do¤al çevrenin korunmas›ndaki nesnel, materyal
ç›karlar›d›r (Martinez-Alier, 2002). Ölçe¤i büyüyen ekonomik etkinlik karfl›s›nda,
yaflamlar›n› sürdürebilmek için gereksinimleri olan çevresel alan› savunan bu hareketlerin as›l talebi ekolojik ve sosyal adalettir. Geçim ekolojisi, özgürlefltirme ekolojisi gibi de¤iflik adland›rmalar bulunmakla birlikte Martinez-Alier (2002)’in önerdi¤i yoksullar›n çevrecili¤i kavram› Güney’deki çevre mücadelelerinin toplumsal
taban›n› ve söylemini daha güçlü biçimde yans›tmaktad›r. Dünyadaki “eflitsiz ekolojik de¤iflim iliflkileri”nin üretti¤i yoksullaflma, do¤al kaynaklar›n kuflat›lmas› nedeniyle kaynaklar›n paylafl›m›ndan d›fllanma, ekolojik bozulma ve kirlilik yükünün
adaletisiz da¤›l›m› dünyan›n pek çok yerinde ekolojik ve ekonomik motiflerin iç
içe geçti¤i yerel direnifl hareketlerini do¤urmufltur. Bu anlamda, yoksul ülkelerdeki toplumsal çevre hareketlerinin, ekolojik paylafl›m çat›flmalar› (Martinez-Alier,
2002) temelinde geliflti¤i söylenebilir.
Tar›m alanlar›na ve meralara zarar veren, yer alt› sular›n› kirleten maden arama
ve iflletme faaliyetlerine; kereste ya da monokültür tar›m ve ormanc›l›k için ormanlar›n kesilmesine; yerleflimlerin ve tar›m alanlar›n›n sular alt›nda kalmas› ve insanlar›n yerlerinden edilmesine yol açan barajlar›n kurulmas›na; yerli tohumlar›n ve
geleneksel tar›m yöntemlerinin yok olmas›na neden olan geneti¤i de¤ifltirilmifl tohum ve ürünlere karfl› direnifli örgütleyen hareketler, çevrecili¤in Güney’deki genel karakterini yans›tmaktad›r. Küreselleflen ekonominin ekolojik sistemler ve yoksullar›n yaflam alanlar› üzerindeki bask›y› art›rmas›yla h›zla yayg›nlaflmakla birlikte, bu türden direnifl hareketlerinin oldukça uzun bir geçmifli vard›r. Hindistan’daki Chipko hareketi kat›l›mc›lar›, söylemi ve yöntemi aç›s›ndan simgeselleflmifl bir
örnektir. 1973’te Himalaya bölgesindeki köylülerin yaflad›klar› ve geçimlerini sa¤lad›klar› ormanlardaki a¤açlar›n, orman› iflletmek için devletle anlaflan flirket taraf›ndan kesilmesini a¤açlara sar›larak durdurmas› sonras›nda bafllayan hareket, k›sa
sürede bu bölgede ayn› sorunla karfl› karfl›ya gelen di¤er köylere de yay›lm›flt›r. Bir
köylü hareketi oldu¤u kadar çevre hareketi olan Chipko hareketinin daha önemli
özelli¤i ise kad›nlar›n, hareketin do¤uflunda ve devam›nda bafl› çekmesidir. Hareket, ormanlar›n yaln›zca iflletilecek bir do¤al kaynak olmad›¤›n›, burada yaflayan
topluluklar ve kad›nlar aç›s›ndan yaflamsal bir iflleve sahip oldu¤unu göstermifltir.
Türkiye’de çevre hareketleri k›sm›nda görülece¤i gibi, ülkemizde süregiden çevre
mücadelelerinin pek ço¤u benzer özellikler tafl›maktad›r.
SIRA S‹ZDE
4
Çevresel adalet
SIRAhareketi
S‹ZDE ile geliflmekte olan ülkelerdeki çevre hareketlerinin benzerlik ve
farkl›l›klar› nelerdir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
229
ÇEVRE HAREKET‹NDE KURUMSALLAfiMA
Çevre hareketine yöneltilen önemli elefltirilerden biri, 1970’li ve 80’li y›llarda sahip
oldu¤u ekonomik ve siyasal düzen karfl›t› elefltirel kimli¤ini ve dilini yitirerek sisteme uyum göstermifl oldu¤udur. Sistemi, d›fl›nda kalarak de¤ifltirme idealinin yerini içinde yer alarak düzeltme anlay›fl›n›n ald›¤› belirtilmektedir. Carter (2007:
148)’›n deyifliyle “anaak›m çevre hareketi düzeltimi (reformu) devrime” ye¤lemifltir. Kurumsallaflma, hareketin radikal tavr›n›n yok olmas›n›n bafll›ca sorumlusu olarak görülmektedir. Asl›nda kurumsallaflma daha çok Greenpeace, FoE gibi radikal
eylem gruplar› olarak ortaya ç›kan örgütler aç›s›ndan sorun niteli¤i tafl›maktad›r.
Çünkü ço¤u do¤a koruma örgütü zaten kurumsal yap›lar olarak do¤mufltur. Seçkinci dernekler olarak kurulan bu örgütler var olan toplumsal-siyasal düzende çevre yarar›na düzeltimler yap›lmas› amac›na dönük olarak çal›flm›flt›r. Modern kitlesel do¤a koruma örgütleri de benzer biçimde hiyerarflik, bürokratik kurumsal yap›lar› içinde profesyonel bask› gruplar› gibi çal›flmaktad›r. Gönüllülerin yerini profesyonel çal›flanlar alm›flt›r.
Modern kitlesel çevre örgütlerindeki kurumsallaflma üç yönde gerçekleflmifltir
(Van der Heijden, 1997). Her fleyden önce üye say›lar›n›n ve gelirlerinin artmas› bu
gruplarda örgütsel büyümeye yol açm›flt›r. Baz› çevre örgütleri milyonlarca üyeye
ve milyonlarca dolarl›k bütçelere sahiptir. Örgütsel büyümenin sonuçlar›ndan biri
kendi içinde kurumsallaflma olmufltur. Büyüyen örgütlerin üyeleriyle ba¤lar› zay›flam›fl ve temsili nitelikleri zay›flam›flt›r. Bürokratik bir yap›ya bürünen örgütlerin
karar alma süreçleri ve iç iflleyiflleri demokratik olmaktan uzakt›r. ‹kinci sonuç da
örgütün d›flar›yla iliflkilerindeki kurumsallaflmad›r. Bunun bafll›ca görünümü ise
do¤rudan eylem gibi geleneksel olmayan etkinlik ve eylemlerin yerini giderek daha fazla lobi gibi geleneksel uzlaflmac› eylemlerin almas›d›r. Bunda çevresel de¤er
ve kayg›lar›n siyasal ve ekonomik aktörler taraf›ndan da tan›nmas›yla, çevre örgütlerinin karar süreçlerine daha fazla eriflim olana¤›na kavuflmas›n›n da pay› vard›r.
Devlet ve sermayede somutlaflan sisteme karfl› elefltirel tutumun do¤urdu¤u çevre
örgütleri, günümüzde hem devletle hem de flirketlerle ortakl›k ve iflbirli¤i içinde
çal›flabilmektedir.
Kurumsallaflman›n kaç›n›lmaz ya da geri döndürülebilir olup olmad›¤› sorulabilir. Bu sorunun yan›t› çevre örgütlerinin etkilili¤inin neye göre ölçüldü¤üne ba¤l›
olarak de¤iflmektedir. Diani ve Donati (1999) Avrupa’daki çevre örgütleri çerçevesinde yapt›klar› çözümlemede, sosyal hareket örgütlerinin amaçlar›na ulaflmak ve
etkili sonuç elde etmek için, örgütlenme aç›s›ndan kat›l›mc› ya da profesyonel model aras›nda, kullan›labilecek bask› yöntemi aç›s›ndan da geleneksel ya da kesintiye u¤rat›c› yollar aras›nda seçim yapmak gibi bir ikilem karfl›s›nda olduklar›n› saptam›flt›r. Diani ve Donati (1999)’ye göre yapt›klar› seçime ba¤l› olarak dört çevre
örgütü türü ortaya ç›kmaktad›r. Bu türler afla¤›da Tablo 8.2’de görülmektedir.
Eylem Biçimleri
Geleneksel Bask›
Kesintiye U¤ratma/Aksatma
Profesyonel Kaynaklar
Kamu Yarar› Lobisi
Profesyonel Protesto Örgütü
Kat›l›mc› Kaynaklar
Kat›l›mc› Bask› Grubu
Kat›l›mc› Protesto Örgütü
Kaynak: Mario Diani, Paolo R. Donati (1999). “Organisational Change in Western
European Environmental Groups: A Framework for Analysis”, Environmental Politics, 8
(1): 13-34.
Tablo 8.2
Kurumsallaflma
Aç›s›ndan Çevre
Örgütü Türleri
230
Kurumsallaflma sonucunda çevre hareket örgütlerinin giderek daha fazla geleneksel do¤a koruma örgütlerine benzedi¤i dile getirilmekteyse de son dönemde
do¤a koruma örgütlerinin de protesto gibi daha önce kullanmad›klar› tepki yollar›na baflvurduklar› görülmektedir. Bu anlamda, iki grup aras›nda eylem tercihleri
aç›s›ndan bir yak›nsama oldu¤u söylenebilir. Daha da önemlisi, çevresel örgütlenme alan›nda gözlenen bu kurumsallaflmaya karfl›n yaflam alanlar›na ve do¤al çevreye yap›lan müdahaleler karfl›s›nda yerleflik güçlerle karfl› karfl›ya gelmekten kaç›nmayan taban hareketleri azalmam›fl artm›flt›r. Bunun yan›nda, profesyonel etkinli¤i reddeden, gönüllülük ve tabanda aktivizmden yana gruplar›n oluflturdu¤u
a¤ örgütleri geliflmifltir (Diani ve Donati, 1999).
Kurumsallaflma yaln›zca yerel de¤il, küresel düzeyde büyüyen aktivizm taraf›ndan da tersine çevrilmektedir. Bu ba¤lamda, Della Porta ve Tarrow (2005: 12)’un
ulus ötesi süreçler ve aktivizm için yapt›¤› saptama çevre hareketi için de aç›klay›c›d›r. Sosyal hareketlerin kurumsallaflmas› karfl›s›nda kamusal alana nüfuz etme
kapasitesine sahip küresel adalet sorunu etraf›nda gevflek biçimde örgütlenmifl yeni yap›lar ortaya ç›km›flt›r; stratejilerin ›l›ml›laflmas› karfl›s›nda, protestonun rahats›z edicili¤ini art›ran do¤rudan eylem ve sivil itaatsizlik yollar›na baflvurulmufltur;
söylemin uzmanlaflmaya bafllamas› karfl›s›nda, hareket yeni sorunlara dönmüfltür.
Sonuç olarak kurumsallaflman›n yayg›nlaflmas›yla radikalli¤in yitirilmesinden endifle duyulmakla birlikte, radikallikten topyekün bir kopman›n olmad›¤› da görülmektedir. Baz› hareket örgütleri kurumsallafl›rken, ortaya ç›kan yeni hareketler radikal damar› canl› tutmaktad›r. Ayr›ca, kurumsallaflma çevre örgütlerinin etkilerinin azald›¤› anlam›na da gelmemektedir.
ÇEVRE HAREKET‹N‹N ETK‹S‹: EKOLOJ‹K TOPLUMA
DO⁄RU
Di¤er sosyal hareketlerden farkl› olarak, belli bir toplumsal s›n›f ya da grupla özdeflleflmeyen, ekonomik, toplumsal, siyasal aç›dan eflitlikçi, insan›n parças› oldu¤u do¤al çevreyle iliflkilerinin yeniden tan›mland›¤› ekolojk bir toplum idealine
dönük kültürel, siyasal ve sosyal bir hareket olarak ortaya ç›kan çevre hareketlerine, genel sosyopolitik de¤iflim sürecinde merkezî bir rol yüklenmifltir. Örne¤in,
Touraine ve di¤erleri (1983, aktaran Rootes, 2004: 605) 1980’lerde ekoloji hareketini endüstri sonras› topluma geçiflin tafl›y›c›s› olan dönüfltürücü bir sosyal hareket
olarak görmüfltür. Gerçekten de ekolojik düflünce ve hareket 1970’lerden bu yana
toplumsal, siyasal, ekonomik yap›, kurumlar ve iflleyifl üzerinde önemli etkiler yaratm›flt›r. Haraketin bu etkiye ulaflmas›nda Castells’in (2010: 186-189) “insanlar›n
düflüncelerini de¤ifltirme, sermayeyi ehlilefltirme, devletin deste¤ini alma, medyay› kendi yan›na çekme” yolundaki etkinliklerinin büyük rolü olmufltur.
Çevre hareketinin etkisi dört grupta de¤erlendirilebilir (Van Der Heijden, 1999:
202): 1) Süreçle ilgili, 2) Özsel, 3) Yap›sal ve 4) Duyarl›laflt›rma. Çevre hareketi
bunlardan baz›lar›nda daha etkiliyken, baz›lar›ndaki baflar›s› s›n›rl› kalm›flt›r. En etkili oldu¤u alan›n çevre konusundaki duyarl›l›¤›n, bilincin ve bilginin yükseltilmesi oldu¤u söylenebilir. Bölümün bafl›nda aktar›lan araflt›rma sonuçlar›n›n da ortaya koydu¤u gibi, bugün bütün toplumlarda çevrenin korunmas›na verilen destek
yüksek oranlara ulaflm›flt›r. Bu etki kendi bafl›na anlaml› olmas›n›n yan›nda yap›sal ve özsel de¤iflikliklerin gerçekleflmesinin toplumsal talebe ba¤l› olmas› nedeniyle de önem tafl›maktad›r. Süreçle ilgili etki sosyal hareketlerin karar alma süreçlerine eriflim derecesini ifade etmektedir. Bu alanda da önemli yol kat edildi¤i gö-
231
rülmektedir. Baflta kitlesel çevre örgütleri olmak üzere çevreyle ilgili gruplar›n çevre hakk›ndaki siyasa ve karar yap›m süreçlerine dahil edilmesini sa¤layan mekanizmalar kurulmufltur. Örne¤in, 2006’da de¤ifltirilen Çevre Kanunu çevre örgütlerinin kat›l›m›n› öngörmektedir. Kanun’un 3. maddesine göre “Çevre politikalar›n›n
oluflmas›nda kat›l›m hakk› esast›r. Bakanl›k ve yerel yönetimler; meslek odalar›,
birlikler, sivil toplum kurulufllar› ve vatandafllar›n çevre hakk›n› kullanacaklar› kat›l›m ortam›n› yaratmakla yükümlüdür.” Çevre örgütlerinin ulusalararas› politika
süreçlerine kat›l›m kanallar› da genifllemifltir (Cerit Mazlum, 2007). Özsel etkiler
hareketin mücadele konusu etti¤i alanda elde etti¤i sonuçlard›r. Örne¤in, bir nükleer santralin yap›m›n›n engellenmesi, baraj inflaat›n›n durdurulmas›, do¤al alanlar›n koruma alt›na al›nmas›, hava ve su kirlili¤inin önlenmesi, kirletici bir tesisin kapat›lmas› bu çerçevede de¤erlendirilebilir. Çevre hareketlerinin bu alanda önemli
kazan›mlar› olmakla birlikte genel olarak tam bir baflar›dan söz edilemez. Yap›sal
etkiler kurumsal düzlemdeki ve ittifak yap›lar›ndaki de¤iflimi göstermektedir.
1970’lerden bafllayarak hemen her ülkede çevre amaçl› kamu kurumlar› kurulmufl,
çevre konusunda yasal düzenlemeler yap›lm›fl, çevre bir kamu politikas› hâline
gelmifltir. Türkiye de dahil olmak üzere, çevrenin devletlerin kurumsal yap›s› için
girmesinde çevre hareketinin yads›namaz bir katk›s› olmufltur. Pek çok ülkede siyasal parti sistemini de¤ifltiren ve siyasal süreçlerde sosyal hareketlere güçlü bir
müttefik hâline gelen yeflil partilerin kurulmas› da kaydedilen önemli yap›sal de¤ifliklerden biridir.
Ancak çevre hareketinin kuflkusuz büyük bir pay› bulunan bütün bu geliflmelere, örne¤in, çevrecili¤in günlük hayat›n rutinlerinden biri hâline gelmesine, çevrenin devletlerin öncelikleri aras›na girmesine, flirketlerin çevreci bir kimlik edinme çabalar›na karfl›n, ekolojik bozulman›n yap›sal nedenleri yerinde durmaktad›r.
Çevre hareketlerinin toplumsal de¤iflime ne yönde etkisi olmufltur? SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE’DE ÇEVREC‹L‹K VE ÇEVRE HAREKETLER‹
Türkiye’de çevrecili¤in geliflimi dünyadakine koflut bir seyir izlemifltir.
Dünyan›n
geri kalan›nda oldu¤u gibi, 1970’lerde yavafl da olsa oluflmaya bafllayan çevre koS O R U 1990’lardan
nusundaki toplumsal duyarl›k, 1980’lerin ortalar›ndan, fakat özellikle
sonra yükselmifltir. Sanayileflme, h›zl› ve çarp›k kentleflme, artan nüfusun ve büyüyen ekonominin gereksinmesini karfl›lamak için yap›lan enerji yat›r›mlar› sonucunD‹KKAT
da yo¤unlaflan ekolojik bozulma ile iklim de¤iflikli¤i gibi küresel sorunlar toplumdaki fark›ndal›k ve bilinç düzeyinin yükselmesine yol açm›flt›r. Araflt›rmalar topSIRA S‹ZDE Örne¤in,
lumsal bir sorun olarak çevreye verilen önemin artt›¤›n› göstermektedir.
Dünya De¤erler Araflt›rmas›’n›n 2007-2008 bulgular› Türkiye’de çevreye verilen
önemin dünya ortalamas›na yak›n oldu¤unu ortaya koymaktad›r
(Baykan ve ErAMAÇLARIMIZ
tunç, 2011). Araflt›rmaya kat›lanlar›n %57,1’i kendilerini, “Ekonomik geliflmeyi yavafllatsa ve biraz iflsizli¤e yol açsa bile, çevrenin korunmas›na öncelik verilmelidir.”
biçiminde dile getirilen düflünceye daha yak›n hissettiklerini belirtmifltir.
K ‹ T A P Dünya ortalamas› % 57,4’tür. Ayn› araflt›rma yurttafllar›n, çevrenin korunmas›na katk›da bulunmaya haz›r olduklar›n› da göstermifltir. Araflt›rmaya kat›lanlardan % 83,4’ü,
“E¤er çevre kirlenmesini önlemek için harcanaca¤›ndan emin
T E olsayd›m,
L E V ‹ Z Y O N gelirimin
bir k›sm›n› bu amaç için verebilirdim.” derken, % 78,3’ü “Çevre kirlenmesini önlemek için kullan›lacaksa, vergilerde bir art›fl› kabul edebilirim.” yönünde görüfl belirtmifltir (Baykan ve Ertunç, 2011).
5
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
232
Ne var ki, Türkiye çevre amaçl› toplumsal örgütlenme konusunda dünya ortalamas›ndan ayr›lmaktad›r. Çevreye karfl› gösterilen duyarl›k çevresel örgütlenme
alan›na ayn› biçimde yans›mamaktad›r. Türkiye gerek çevre örgütlerinin gerekse
çevre örgütlerine üye olanlar›n say›s› aç›s›ndan yukar›da an›lan araflt›rman›n yürütüldü¤ü ülkelerin gerisindedir. Dünya genelinde araflt›rmaya kat›lanlar›n % 13’ü bir
çevre kurulufluna üye oldu¤unu belirtirken bu oran Türkiye’de % 1,2’dir. Ayn›
araflt›rman›n 1999’da buldu¤u % 0,2 oran›na göre göreli bir art›fl yaflanmakla birlikte, ülkemizde çevre örgütlerine üyelik genelde sivil toplum örgütü üyeli¤inde oldu¤u gibi düflüktür (Baykan ve Ertunç, 2011). Çevrenin öncelik s›ralamas›nda di¤er toplumsal sorunlar›n gerisinde kald›¤›n› saptayan daha yak›n tarihli bir araflt›rma da düflük çevresel örgütlülük düzeyine iliflkin bu bulgular› do¤rulamaktad›r. 45
ülkede yürütülen Uluslararas› Sosyal Saha Araflt›rmalar Program› (ISSP) Türkiye
araflt›rmas›n›n Türkiye’de Çevre 2010 bafll›¤›yla yay›mlanan sonuçlar›na göre, görüflülen deneklerin yaln›zca % 1,7’si çevre koruma amaçl› bir gruba üyedir. Bir çevre kurulufluna parasal destekte bulunanlar›n oran› ise % 3,3’tür. Araflt›rma kat›lman›n do¤rudan yöntemleri aç›s›ndan da benzer bir tutumun söz konusu oldu¤unu
göstermektedir. Çevreyle ilgili konularda bir dilekçeyi imzalad›¤›n› söyleyenlerin
oran› % 4,6, protesto yürüyüflüne ya da gösteriye kat›ld›klar›n› belirtenlerin oran›
ise % 2,3’tür. Bu tablo Türkiye’de çevrenin henüz “toplumsal ve siyasal kat›lman›n
temel dürtüsü olabilecek bir nitelikte olmad›¤›” sonucuna götürmektedir (Çarko¤lu ve Kalayc›o¤lu, 2011: 28). ‹ki araflt›rman›n bulgular› birlikte de¤erlendirildi¤inde, Türkiye’deki durumun toplumdaki çevre bilincinin düzeyiyle çevre örgütlerinin say›s›, çevre hareketlerinin yayg›nl›¤› ya da güçlü bir yeflil partiye sahip olma
aras›nda do¤rudan bir iliflkinin kurulamayaca¤› yönündeki sosyolojik gözlemi yans›tt›¤› söylenebilir (Rootes, 1997, 320).
Çevre alan›ndaki toplumsal örgütlenme günümüzde hâlâ say› ve toplumsal taban aç›s›ndan dar olsa da dünya ile efl zamanl› olarak bafllam›flt›r. 1970’li y›llar Türkiye’de de çevre örgütleri ve çevresel hareketlerin do¤ufluna tan›kl›k etmifltir. Örgütlenme örüntüleri de benzerdir. Modern çevre anlay›fl›n› önceleyen dönemdeki
örgütlenmenin ilk örnekleri aras›nda kentleri güzellefltirme dernekleri, havyanlar›
koruma dernekleri, ormanc›lar gibi do¤rudan çevreyle ilgili meslek üyelerinin kurdu¤u kurulufllar say›labilir (Atauz, 2000). Bat›daki do¤a koruma örgütlerine benzerlik tafl›yan ilk örgütün 1955’te kurulan Türkiye Tabiat›n› Koruma Derne¤i
(TTKD) oldu¤u söylenebilir. Onu 1975’te kurulan Do¤al Hayat› Koruma Derne¤i
(DHKD) ve 1978’de kurulan Türkiye Çevre Vakf› (TÇV) izlemifltir. Protestolar fleklinde kendini gösteren çevreyle ilgili toplumsal hareketlenmenin tarihi de 1970’li
y›llara uzanmaktad›r. 1975’te Samsun’da Bak›r ‹zabe tesislerinden kaynaklanan kirlili¤i protesto eden köylüler çevre sosyal hareketlerinin ilk örneklerinden biri olarak de¤erlendirilebilir (Dinçer, 1996: 88).
1980’lerin ortalar›ndan itibaren gerek yerel gerekse ulusal düzeyde farkl› düflünsel kaynaklardan beslenen, yönelimleri, amaçlar›, etkinlik yöntemleri aç›s›ndan
çeflitlilik gösteren gruplar›n kat›lmas›yla çevre alan›ndaki toplumsal örgütlenme
genifllemifltir. Fakat niceliksel aç›dan as›l k›r›lma 1990’larda yaflanm›flt›r. 2008 y›l›nda yap›lan bir de¤erlendirme çevre alan›nda etkinlik gösteren 575 sivil toplum örgütünün % 76’s›n›n (439’unun) 1995-2007 y›llar› aras›nda kuruldu¤unu ortaya koymufltur (Paker ve Baykan, 2008). Örgütlenme modelleri de oldukça çeflitlidir. Dernek, vak›f gibi geleneksel sivil toplum örgütleri yan›nda çevre sorunlar›n›n ölçek
ve konu çeflitlili¤inin, öteki toplumsal sorunlarla yak›n iliflkisinin sonucu olan kap-
say›c› ve dinamik örgütlenme gere¤ini yans›t›r biçimde platform, inisiyatif, koalisyon, meclis gibi farkl› örgütlenme yap›lar› söz konusudur. Çevre örgütlerinin a¤›rl›kl› olarak büyük kentlerde etkinlik göstermekte oldu¤u görülmektedir. Çevre örgütleri aras›nda yukar›da an›lanlara ek olarak TEMA, Do¤a Derne¤i, WWF-Türkiye,
Greenpeace-Türkiye say›labilir. Türkiye’de çevre hareketinin geliflimi genel
hatlar›yla dört dönem içinde incelenebilir.
1) Çevreci Uyan›fl Dönemi: 1980 Öncesi
2) Ekolojik Hareketler Dönemi: 1980-1990’lar›n ortalar›
3) Çevrecili¤in Kurumsallaflmas›: 1990’lar›n ikinci yar›s›
4) Yer(küres)elleflme: 2000’li y›llar
Çevreci Uyan›fl Dönemi
Yerel çevre protestolar›n›n ve ulusal düzeyde etkinlik gösteren çevre örgütlerinin
do¤ufluna tan›k olan bu dönemin di¤er önemli yan› da devletin çevre konusuna
e¤ilmeye bafllamas›d›r. 1972’de Stockhholm’de düzenlenen ve çevrenin ilk kez
uluslararas› politika gündeminde ön plana ç›kmas›n› sa¤layan BM ‹nsan Çevresi
Konferans›, Türkiye’de de devletin çevre sorunlar›n› gündemine almas›na katk›da
bulunmufltur. Bu dönemde çevre kamu politikas› sorunu olarak ele al›nmaya bafllanm›fl; 3. BYKP’den itibaren kalk›nma planlar›nda çevreye yer verilmifl; çevre
amaçl› kamu örgütleri kurulmufltur.
Ekolojik Hareketler Dönemi
Çevre hareketinin toplumsal alanda önemli bir varl›k kazanmas› 1980’li y›llarda
gerçekleflmifltir. Çevrecilik feminizm ile birlikte 1980’ler boyunca toplumsal muhalefetin tafl›y›c›s› rolünü üstlenmifltir. Dönemin siyasal ve ekonomik koflullar›n›n
bunda belirgin pay› vard›r. Siyasal muhalefetin bask›land›¤› bir dönemde, çevrenin
özünde toplumsal ve bireysel bir yak›nma konusu ve ideolojik yükü olmayan bir
sorun alan› olarak görülmesi nedeniyle aç›lan alan›n da etkisi olmufltur. Ancak
ekonomik politikalardaki yeni yönelimin pay› da az›msanamaz. Ülke ekonomisini
d›fl pazarlarla bütünlefltirmeyi amaçlayan, ihracata dayal› büyümeyi öngören, serbest piyasa ekonomisine geçifl ekonomik etkinliklerin do¤al çevre üzerindeki bask›s›n› art›rm›fl ve görünür hâle getirmifltir. Yat›r›mlar›n yer seçiminde yerel halk›n
duyarl›klar›n› ve çevre koruma gereklerini göz ard› eden tutum döneme özelli¤ini
veren ço¤unlukla yerel çevresel direnifl hareketlerini tetiklemifltir.
Bu dönemde özellikle ekolojik denge ve yerel halk›n geçimsel etkinlikleri üzerinde olumsuz etkilere yol açan enerji ve turizm yat›r›mlar›na karfl› yerel düzeyde
bafllay›p k›sa sürede ulusal alana tafl›nan çok say›da toplumsal hareket söz konusudur. Gökova’da (Kemerköy) termik santral kurulmas›na karfl›, yerel halk›n bilim insanlar›, uzmanlar, çevreciler ve kitle örgütlerinin deste¤iyle gerek protesto
gerekse hukuk yoluyla verdi¤i direnifl mücadelesi önemli bir mihenk tafl›d›r. Köylülerin direnifli hükümetinin karar›n› de¤ifltirmeyi baflaramam›fl olsa da Gökova
olay› Türkiye’de çevresel hareketlerin tarihi içinde kendi yerini alm›flt›r. Hareketin en önemli kazan›mlar›ndan biri, sosyal hareketlerin do¤as›na uygun biçimde,
çevre karfl›s›nda kalk›nmaya öncelik veren egemen bak›fl›n görünür hâle getirilmesi olmufltur. Hareketin di¤er özelli¤i ise, yerel hareketlerde bask›n olarak gözlendi¤i gibi çevresel ve ekonomik kayg›lar›n tepki söyleminin kuruluflundaki özgün bileflimidir.
233
234
Dönemin iz b›rakan toplumsal hareketlerinden biri de Alia¤a’da (Gencelli) yap›lmas› planlanan termik santrale karfl› gösterilen direnifltir. Protesto eylemleri ve
hukuk mücadelesi sonucunda termik santralin kurulmas›n›n engellendi¤i Alia¤a
örne¤i, gerçeklefltirilen “sevgi zinciri” gibi özgün eylem türleri ve bunlar›n siyaset
düzlemindeki yans›malar›yla çevre hareketleri içinde kendine özgü bir yere sahiptir. Hareketin etkili olmas›nda yerel ve ulusal düzeylerde kurulan ittifaklar önemli
bir rol oynam›flt›r. Alia¤a ayr›ca Türkiye’de çevre hareketinin ulus ötesi çevrecilikle iliflkilenmesi aç›s›ndan da önemli örneklerden biridir.
Bu dönemde çevrenin toplumsallaflmas›nda Caretta Caretta kaplumba¤alar›n›n
yaflam alan› olan Köyce¤iz-Dalyan’da turistik tesis yap›lmas›na karfl› DHKD öncülü¤ünde sürdürülen etkinlikler sonucunda yat›r›m›n durdurulmas›, Ankara, ‹stanbul gibi büyük kentlerde yeflil alanlar›n yap›laflmas›na karfl› verilen hukuk mücadelelerinin kazan›lmas› gibi geliflmelerin de pay› vard›r.
Yerel direnifl hareketleri d›fl›nda, çevresel örgütlenme alan› beslendi¤i düflünsel
kaynaklar aç›s›ndan farkl›laflan yeni gruplarla çeflitlilik kazanm›flt›r. 80’lerden 90’lara geçerken ekolojik düflüncedeki farkl› durufllar› temsil eden gruplar›n say›s›n›n
artt›¤› görülmektedir (Adem, 2005). Dönemin önemli geliflmelerinden biri kuflkusuz 1988’de Yefliller Partisi ’nin kurulmas›d›r. Siyasal parti kimli¤inin çevresel muhalefetin etkisini ve gücünü art›raca¤›na dair görüflün a¤›r basmas› sonucunda kurulan parti, Avrupa’daki yeflillere benzer biçimde iktidar› de¤il, çevresel muhalefetin sesini duyuraca¤› yeni bir kanal olmay› hedeflemifltir. Özellikle Alia¤a’da termik
santrale karfl› mücadelenin örgütlenmesinde oldu¤u gibi, çevre hareketleriyle dayan›flma ve iflbirli¤i Partinin öncelikli etkinlikleri aras›nda yer alm›flt›r (Duru, 2002).
Parti, seçimlere kat›lmak için örgütlenme yolunda çaba harcam›fl olmakla birlikte,
var oldu¤u süre içinde seçime girmemifltir. Benimsenecek ekolojik durufl ve izlenecek strateji konusunda yaflanan görüfl ayr›l›klar› nedeniyle etkinlik kazanamayan Parti, 1994’te Anayasa Mahkemesi’nce kapat›lm›flt›r. Yefliller Partisi 2007’de yeniden kurulmufltur.
Gökova, Alia¤a, Yata¤an örneklerinde oldu¤u gibi çevre karfl›s›nda ekonomik
kalk›nma yanl›s› bir tutum sergilemekle birlikte, bu dönemde devlet kurumsal yap›s› içinde de çevre konusunda yol al›nd›¤› belirtilmelidir. Bunlar aras›nda özellikle çevre hakk› n›n anayasal güvenceye kavuflmas› (Madde 56); 1983’te Çevre Kanunu’nun yürürlü¤e girmesi; 1991’de Çevre Bakanl›¤›’n›n kurulmas›, hava ve su kirlili¤i gibi çevre sorunlar›na iliflkin düzenlemeler yap›lmas› say›labilir.
Çevrecili¤in Kurumsallaflmas›
Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu’nun 1987’de yay›mlanan Ortak Gelece¤imiz
bafll›kl› Raporu uluslararas› çevre politikas›n› oldu¤u kadar çevrecili¤i de derinden
etkilemifltir. Raporun çevre ve kalk›nma ikilemini aflman›n yolu olarak önerdi¤i
sürdürülebilir kalk›nma kavram›, çevrenin yerleflik ekonomik ve politik süreçler
taraf›ndan benimsenmesini kolaylaflt›rm›flt›r. Kavram çevreci örgütlerden de kabul
görmüfltür. Bu ba¤lamda, sürdürülebilir kalk›nman›n ulusal ve uluslararas› düzeyde uygulamaya geçirilmesi yollar›n›n tart›fl›ld›¤› 1992 Rio Yeryüzü Zirvesi çevre örgütleri için uluslararas› politika süreçlerine eriflim ve etkileme f›rsat› yaratm›flt›r.
Konferans dünyada o güne kadar görülen en büyük sivil toplum kat›l›m›na sahne
olmufltur.
Zirve, Türkiye’de de halk›n ve sivil toplum kurulufllar›n›n çevreyle ilgili karar
süreçlerine kat›lmas› gere¤inin anlafl›lmas› aç›s›ndan yararl› olmufltur. Zirveye resmi devlet temsilcileri yan›nda az say›da da olsa çevre örgütleri kat›lm›flt›r. Rio Zir-
235
vesi ve ç›kt›lar› Türkiye’de çevresel örgütlenmede hemen ve do¤rudan bir etki yaratmam›fl; bu etki, 1996’da ‹stanbul’da gerçeklefltirilen ve Rio’nun sürdürülebilir
kalk›nma gündemini insan yerleflimleri politikalar›yla bütünlefltiren Habitat II Konferans› ’nda görülmüfltür. Kat›l›mc›l›¤›n özendirildi¤i ulusal haz›rl›k süreci ve Konferans Türkiye’de genel olarak sivil topluma özelde de çevre örgütlerine yads›namaz bir devingenlik kazand›rm›flt›r. Bu süreçte ve ard›ndan çevrenin farkl› boyutlar›na dönük etkinlik gösteren yeni örgütler kurulmufltur.
Habitat II Konferans›, Türkiye’de çevrecili¤in kurumsallaflmaya bafllamas›nda
önemli dönüm noktalar›ndan biridir (Adem, 2005). Ulusal düzeyde oldu¤u kadar
ulus ötesi alanda tan›n›rl›¤›n büyük ölçüde profesyonel kurumsal yap›lara sahip
olmay› gerektirdi¤inin fark edilmesiyle çevre örgütlerinin ilgisi kurumsallaflmaya
do¤ru kaym›flt›r. Rio’da kararlaflt›r›lan sürdürülebilir kalk›nma politikalar›n›n uygulanmas›nda, çevre sivil toplum örgütlerinin daha fazla ifllev yüklenmesini öngören
uluslararas› düzeydeki yaklafl›m de¤iflikli¤i de kurumsallaflma e¤ilimine katk›da
bulunmufltur. Çevre örgütleri proje gelifltirme ve uluslararas› çevre fonlar›ndan yararlanma etkinliklerine öncelik vermifltir. Kurumsallaflman›n baflka bir sonucu da
kamu karar süreçlerine eriflimin artmas›d›r. Yetenekleri ve kapasiteleri artan çevre
sivil toplum örgütlerinin çevreyle ilgili karar ve uygulama süreçelerine dan›flma ve
görüfl alma amaçl› olarak dahil edilmesi ola¤anlaflm›flt›r. Kurumsallaflman›n olumlu bir sonucu olarak çevre örgütlerinin etkinli¤i yükselmifltir, fakat bu beraberinde çevrecili¤in toplumsal taban›n›n genifllemesini getirmemifltir (Cerit Mazlum,
2006).
Resim 8.7
Akkuyu Nükleer
Santrali: Dünya
Dostlar› Derne¤i ve
Nükleer Karfl›t›
Platfom Eylemleri.
Bu dönemi karakterize eden yaln›zca kurumsallaflma de¤ildir; toplumsal mücadeleler de sürmüfltür. Türkiye’de çevrecili¤in sembolü hâline gelen iki önemli çevre mücadelesi 1990’l› y›llar›n ürünüdür. Bunlardan ilki 1970’lerin sonunda filizlenen ve 1990’larda güçlenen nükleer karfl›t› harekettir. 26 Nisan 1986’da yaflanan
Çernobil nükleer kazas› dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de nükleer enerji hakk›ndaki kuflku ve endifleyi art›rm›fl; nükleer karfl›t› hareketleri canland›rm›flt›r. Mersin
Akkuyu’da nükleer güç santrali kurulmas› karar› verilmesinin ard›ndan 1977-79
döneminde daha çok yöre halk›n›n öncülü¤ünde geliflen “nükleere hay›r” kampanyas›, 1992’de santralin yeniden gündeme gelmesiyle yerel halk›n, ekolojik
gruplar›n, meslek örgütlerinin içinde oldu¤u, Greenpeace gibi uluslararas› çevre
örgütlerinin destek verdi¤i nükleer karfl›t› harekete dönüflmüfltür. Hareket 1990’l›
y›llar boyunca 170 000 destekçiye ulaflan imza kampanyas›, Akkuyu’da ve Ankara,
236
‹stanbul, ‹zmir gibi kentlerde gerçeklefltirilen protesto eylemleri, nükleer karfl›t›
hafta ve festivaller, kat›lanlar›n % 85’inin nükleer santrale hay›r oyu kulland›¤› resmî olmayan referandum gibi çeflitli yollarla nükleer karfl›t› mücadeleyi sürdürmüfltür (Duru, 1995; Kadirbeyo¤lu, 2005). Sosyal hareketlerin a¤ yap›s›na uygun biçimde örgütlenen Nükleer Karfl›t› Platform öncülü¤ünde süren kampanyalar›n da etkisiyle, fakat daha çok ekonomik gerekçelerle 2000 y›l›nda nükleer santral plan›ndan vazgeçilmifltir. Hareketi özgün k›lan etmenlerin bafl›nda süreklili¤i gelmektedir. Akkuyu santralinin yap›m›n›n yeniden gündemde oldu¤u son y›llarda hareket
eski ve yeni bileflenleriyle etkinliklerini sürdürmektedir.
2000’lere geçerken yaflanan ikinci önemli geliflme ise en önemli örneklerinden
biri Bergama hareketi olan baflta alt›n madencili¤i olmak üzere do¤al çevre ve geçim kaynaklar›na tehdit oluflturdu¤u düflünülen ekonomik etkinliklere karfl› yükselen toplumsal tepki ve hareketlenmedir.
Resim 8.8
Bergama’da
siyanürle alt›n
ç›kar›lmas›na karfl›
Bergama
köylülerinin Bo¤az
Köprüsü’ndeki
eylemi ve
gerçeklefltirdikleri
referandum
Yer(küres)elleflme
Çevrecili¤in 2000’li y›llardaki en belirgin özelli¤i yerel ve küresel düzeydeki derinleflmesidir. Yerel çevre hareketlerinin yayg›nlaflmas›, çevre örgütlerinin etkinlik
alan›n› küresel düzeye do¤ru geniflletmesi söz konusudur. Özellikle yerel düzeydeki mücadelelerde kullan›lan yerel kimli¤i yeryüzünün haklar›n›n savunusuyla
iliflkilendiren yeni toplumsal hareket dili dikkat çekicidir. Yereli yeryüzünün bütünlü¤ü içinde kuran ve savunan bir çevre hareketi oluflmaktad›r.
Yerel hareketlerin yag›nlaflmas›nda Neoliberal ekonomi politikalar› çerçevesinde do¤al kaynaklar›n yabanc› sermaye yat›r›mlar›na aç›lmas›, özellefltirme, deregülasyon gibi uygulamalar›n do¤al çevre üzerindeki bask›y› fliddetlendirmesi, yat›r›mlar›n yerel halk›n yaflam alanlar›n› ve geçim kaynaklar›n› etkiler hâle gelmesi
önemli bir etkendir. Yerel direnifllerin ço¤unlukla bu politikan›n etkilerinin en çok
hissedildi¤i madencilik, enerji, tar›m gibi sektörlerdeki yat›r›mlara karfl› geliflmesi
bunun göstergesidir. Son y›llarda say›lar› artan hidroelektrik santral (HES) karfl›t›
hareketler, Kazda¤lar›’nda alt›n madencili¤ine karfl› verilen mücadele, GDO karfl›t› hareketler güçlenen toplumsal tepkinin örnekleridir.
237
Resim 8.9
fiavflat’ta HES’lere
Hay›r Mitingi
(“HES’lere Geçit
Yok”; “Su Hayatt›r
Sat›lamaz”).
Türkiye’de çevresel örgütlenme bafl›ndan beri ulus ötesi alanla etkileflim içinde
olmufltur. Yerel nitelikli hareketler, kurumsallaflm›fl örgütler, siyasal ekoloji gruplar› uluslararas› ba¤lar gelifltirmifltir. Bunlar aras›nda Akdeniz, Karadeniz ve Avrupa
ülkelerindeki çevre gruplar›yla kurulan iliflkiler önemli bir yer tutmufltur. Ancak
özellikle çevre sivil toplum kurulufllar›n›n 1990’larda bafllayan formal ba¤lar› son
y›llarda AB’de, BM’de, uluslararas› çevre anlaflmalar›n›n kurumsal yap›lar›nda artan
temsilleriyle yerleflik hâle gelmifltir (Cerit Mazlum, 2006; 2007).
Sonuç olarak, çevre hareketleri ve örgütlerinin toplumda çevrecili¤in yerleflmesi, devlet tutumunun de¤ifltirilmesi, ekonomik etkinliklerin çevresel sonuçlar›n›n
tart›fl›l›r hâle gelmesinde önemli bir pay› vard›r. Çevre hareket ve örgütlerinin somut baflar› ve kazan›mlar› aras›nda önemli do¤a alanlar›n›n koruma statüsüne kavuflturulmas›, çevreye zararl› faaliyetlerin engellenmesi ya da zararlar›n› azalt›c› önlemlerle kurulmas›, yasal ve kurumsal düzenlemelerin yap›lmas›, do¤al alanlar ve
türlerin korunmas›, devletin çevre politika ve uygulamalar›n›n izlenmesi, ulusal
düzeyde, AB ve BM çerçevesinde çevre politika süreçlerini etkileme, uluslararas›
anlaflmalardan do¤an yükümlülüklerin uygulamas›n›n izlenmesi say›labilir. En
önemli katk›lar›n›n ise örgün ö¤retim programlar›n›n eksi¤ini tamamlayan yayg›n
çevre e¤itimi ve bilgilendirme oldu¤u belirtilmelidir.
Türkiye’deki çevre hareketini di¤er örneklerle karfl›laflt›rd›¤›m›zda
hangi
SIRA
S‹ZDEbenzerlik ve
farklardan söz edilebilir?
6
SONUÇ: KÜRESEL ÇEVRE HAREKET‹NE DO⁄RU
Görüldü¤ü gibi çevrecilik son yar›m yüzy›la damgas›n› vurmufl bafll›ca sosyal haO R U devam etreket olarak, dünyan›n her yerinde önemli bir toplumsal olgu Solmaya
mektedir. Son dönemde çevrecili¤in sönümlenmekte oldu¤unu söyleyenler olsa
da giderek ölçe¤i geniflleyen, fliddeti ve h›z› artan ekolojik bozulma,
bunun yaratD‹KKAT
t›¤› yoksullaflma, k›y›sallaflma gibi toplumsal ve ekonomik sonuçlar çevresel hareketler dinami¤inin sürece¤ine iflaret etmektedir. Ekolojik bozulman›n ve eflitsizlikSIRA S‹ZDE
lerin küreselleflmesi, çevre hareketini “hareketlerin hareketi” olarak
nitelenen küresel adalet hareketi içinde de ön plana ç›karm›flt›r. ‹klim de¤iflikli¤i sorunu da
çevre ve kalk›nma odakl› hareketleri ortak gündem ve kimlik
etraf›nda bir araya
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
238
getirerek, hareketin söylemini ve etkinlik ölçe¤ini yerelle küreseli buluflturacak biçimde geniflletmifltir. Çevre hareketinin bafl›ndan bu yana küresel bir bir hareket
oldu¤u kabul edilse de iklim de¤iflikli¤i ve onunla ba¤lant›l› ekolojik, toplumsal ve
ekonomik sorunlar, toplumsal tepki ve örgütlenme dinamiklerine tam anlam›yla
küresel bir özellik kazand›rm›flt›r.
Resim 8.10
‹klim Eylem
Günü, Kopenhag,
12 Aral›k 2009.
Hareketin geçirdi¤i de¤iflime uygun olarak, çevre hareketi hakk›ndaki akademik çal›flmalar›n ilgisi de ulus-devlet çerçevesi içinde incelenen aktivizmden ulus
ötesi aktivizme do¤ru kaym›flt›r. Son y›llarda yay›mlanan araflt›rmalar›n a¤›rl›kl›
olarak ulus ötesi alandaki aktivizm ve sosyal hareket örgütlenmesi, çevre örgütlerinin uluslararas› politika ve kararlara etkisi ve bu etkiyi belirleyen yap›lar›n incelenmesi hakk›nda olmas› bunun göstergesidir. Türkiye’de de çevre hareketleri konusunda son dönemde artan çal›flmalar Bergama örne¤inde oldu¤u gibi yerel direnifl hareketlerine yo¤unlaflm›flt›r.
239
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Çevrecilik içindeki farkl› durufl ve ak›mlar› ay›rt
etmek.
Çevreci düflünce ve durufl içinde çevre sorunsal›n›n kökeni ve çözüm yollar› konusundaki görüflleri aç›s›ndan birbirinden ayr›flan farkl› gruplar
bulunmaktad›r. Bu ayr›flmalardan en önemlisi
çevre ve ekoloji kavramlar›n›n yüklendi¤i siyasal
anlamdan dolay› çevrecilik ve ekolojizm aras›ndad›r. Çevrecilik, karfl› karfl›ya oldu¤umuz çevre
sorunlar›n›n var olan siyasal ve ekonomik düzen
içinde, yerleflik üretim ve tüketim kal›plar›nda
köklü bir de¤iflikli¤e gidilmeden çözülebilece¤ini
öngörür. Çevre sorunlar›n›n yap›sal nedenlerini
sorgulamaz; teknik ve yönetsel çözüm yollar›na
odaklan›r. Ekolojizm ise çevre sorunsal›n›n kayna¤› olarak gördü¤ü var olan ekonomik, toplumsal ve siyasal düzeni temelden sorgulayan elefltirel bir yaklafl›m› esas al›r. Bu anlamda, çevrecilik
çevre sorunlar› karfl›s›nda düzeltimci (reformcu)
bir yaklafl›m› benimserken, ekolojizm sürdürülebilir topluma geçifl için var olan sistemde kökten
de¤ifliklikler yap›lmas› gere¤ini savunur.
N
A M A Ç
4
Çevre hareketinin savundu¤u de¤er ve ilkeleri
tan›mlamak.
Çevre hareketine kimli¤ini veren temel ortak de¤er ve ilkelerin bafl›nda çevre-merkezcilik, eflitlik ve hakkaniyet, yerellik, fliddet karfl›tl›¤›, yeryüzünün s›n›rlar›na sayg› ve yeni bir bilim ve
teknoloji anlay›fl› say›labilir. Bu de¤er ve ilkeler
çevre hareketinin savundu¤u ekolojik toplumun
temel yap› tafllar›n› oluflturur. Kuflkusuz bu de¤er ve ilkelerin tafl›d›¤› öncelik ve a¤›rl›k çevre
hareketi içindeki farkl› yönelim ve sorun tan›mlar›na sahip çeflitli gruplar aç›s›ndan de¤ifliklik
göstermektedir.
Dünyada ve Türkiye’de çevre hareketinin geliflimini belirleyen etmenleri çözümlemek.
Çevre hareketinin tarihi çevresel bozulman›n tarihiyle iç içe geçmifltir. Çevrecili¤in geliflimi ilki
19. Yüzy›l’›n sonunda bafllayan do¤a korumac›
hareket, ikincisi ise 1960’l› y›llar›n sonunda ortaya ç›kan modern çevre hareketi olmak üzere bafll›ca iki dalga içinde incelenebilir. Birinci dalga
do¤a koruma hareketinin ortaya ç›kmas›nda Sanayi Devrimi sonras›nda artan çevresel bozulma
ve kirlilik, bilimsel ve teknolojik ilerlemenin insan do¤a iliflkisi üzerindeki y›k›c› etkisi, do¤al
N
A M A Ç
5
alanlar›n ve yaban yaflam›n›n korunmas› konusunda artan duyarl›l›¤›n rolü olmufltur. Modern
çevre hareketi ise dönemin öteki yeni sosyal hareketleriyle birlikte sanayi toplumlar›nda yaflanan yap›sal ve kültürel de¤iflimin izdüflümlerinden biridir. Ö¤renci hareketleri, savafl karfl›t› hareket ve Yeni Sol düflünceyle yak›n iliflki içinde
biçimlenen çevre hareketi, yerleflik düzene, tüketim kültürüne ve denetimci siyasal kurumlara
karfl› bir karfl›-kültür hareketi olarak geliflmifltir.
Do¤al çevre üzerinde artan insan müdahalesinin
gözlenen y›k›c› sonuçlar›, yaflanan çevresel felaketler, çevresel bozulman›n boyutlar› hakk›nda
uyar›c› etki yaratan yay›nlar›n bu dönemdeki toplumsal hareketlenmede önemli rolü olmufltur.
Çevresel toplumsal örgütlenme Türkiye’de de
1970’lerin ortalar›nda bafllam›fl, 1980’lerin ortalar›nda ivme kazanm›flt›r.
Çevre hareketinin etkisini de¤erlendirmek.
Çevre hareketi 1970’lerden bu yana baflta endüstrileflmifl ülkeler olmak üzere tüm dünyada toplumsal, ekonomik ve siyasal düzlemde yads›namaz bir etki yaratm›flt›r. Çevre hareketinin etkisi
dört düzeyde ele al›nabilir. Öncelikle, çevre hareketleri toplumsal düzeyde çevre konusundaki
duyarl›l›k ve bilincin artmas›nda çok önemli bir
rol oynam›flt›r. ‹kinci etki devletlerin çevre sorunlar›n› gündemlerine almas›, çevre amaçl› kamu kurumlar›n›n oluflturulmas› ve çevre korumaya dönük yasal düzenlemeler yap›lmas›ndaki
katk›lar›d›r. Bununla ba¤lant›l› üçüncü etki ise
karar yap›m süreçlerine çevresel gruplar›n kat›lmas›n› sa¤layan mekanizmalar›n oluflturulmas›d›r. Çevre hareketinin mücadele konusu etti¤i
sorunlar karfl›s›nda elde etti¤i sonuçlar› ifade
eden özsel etkisinin ise görece daha s›n›rl› kald›¤› görülmektedir.
Çevrecili¤in di¤er sosyal hareketlerle etkileflimini
aç›klamak.
Çevrecilik bafl›ndan bu yana di¤er sosyal hareketlerle yak›n iliflki içinde olmufltur. Bu ba¤lamda, modern çevre hareketinin gelifliminde ö¤renci hareketleri ile savafl karfl›t› ve nükleer karfl›t› hareketlerle kurulan iliflki önemlidir. Çevre
hareketi günümüzde ise küreselleflme karfl›t› ya
da alternatif küreselleflme hareketi ile yak›ndan
ba¤lant›l›d›r.
240
1. Di¤er canl›lar›n insan amaçlar› için yaln›zca araçsal
bir de¤er tafl›d›¤›n› varsayan düflünce sistemi a¤›dakilerden hangisidir?
a. Holizm
b. Çevre-merkezcilik
c. Türcülük
d. Derin Ekoloji
e. ‹nsan-merkezcilik
6. Avrupa’da yeflil partilerin ortaya ç›k›fl›n›, endüstri
toplumlar›n›n de¤er sistemindeki de¤iflime ba¤layan
yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ekolojizm
b. Post-materyalizm
c. Liberalizm
d. Holizm
e. Yeni sol
2. Afla¤›dakilerden hangisi çevrecili¤in savundu¤u ilkelerden biri de¤ildir?
a. Kuflaklararas› adalet
b. Yerellik
c. Merkeziyetçilik
d. Ekolojik bütünlük
e. Eflitlik
7. Afla¤›dakilerden hangisi ikinci dalga modern çevre
hareketinin özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Seçkinci bir yap›ya sahip olmak
b. Nükleer enerji karfl›tl›¤›
c. Karfl›-kültür hareketi niteli¤i tafl›mak
d. Hiyerarfliye karfl› ç›kmak
e. Tüketim toplumunu sorgulamak
3. Afla¤›dakilerden hangisi çevre hareketinin ortaya ç›k›fl›nda rol oynayan etkenlerden biri de¤ildir?
a. Sanayileflme
b. Yeni Sol hareket
c. Ayd›nlanma
d. Romantizm
e. Savafl karfl›t› hareketler
8. Türkiye’de çevrecili¤in geliflimiyle ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Çevre örgütlerine üyelik oran› düflüktür.
b. Toplum, çevreye di¤er toplumlara göre daha az
önem vermektedir.
c. Çevre hareketleri 1970’lerde bafllam›flt›r.
d. Çevre hareketleri politikalar›n de¤iflitirilmesine
katk› yapm›flt›r.
e. Çevre örgütleri karar süreçlerine kat›lmaktad›r.
4. Afla¤›daki önermelerden hangisi çevre hareketinin
tan›mlanan nitelikleriyle ba¤daflmaz?
a. Çevre hareketi yaln›zca Bat› toplumlar›na özgü
bir olgudur.
b. Çevre hareketleri taleplerini duyurmak için ço¤unlukla protesto eylemlerine baflvururlar.
c. Çevre hareketi küresel bir nitelik tafl›r.
d. Çevre hareketleri a¤ biçiminde örgütlenirler.
e. Çevre hareketleri do¤al yaflam alanlar›n›n korunmas› için çal›fl›r.
5. Çevre hareketinin yükseliflini a¤ toplumunun geliflimine ba¤layan yazar afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Doherty
b. Dobson
c. Rootes
d. Castells
e. Carter
9. Türkiye’de ilk yeflil parti hangi y›lda kurulmufltur?
a. 1978
b. 1980
c. 1985
d. 1988
e. 2007
10. Sürdürülebilir kalk›nma kavram› hangi yay›nda
kullan›lm›flt›r?
a. Büyümenin s›n›rlar›
b. Ortak Gelece¤imiz
c. Sessiz ‹lkbahar
d. Yaflamda Kalk›nma ‹çin Plan
e. S›n›rlar›n Ötesinde
241
Okuma Parças›
“ÇEVRE” TOPLUMSAL UYANIfi GÜVENCES‹NDE...
Dünya Çevre Günü’nün 18. y›l›n› kutluyoruz. “Kutluyoruz”, çünkü, 5 Haziran 1972’de Stockholm’de bafllayan
Birleflmifl Milletler Dünya Çevre Konferans›, insanl›¤›n
“ortak gelece¤i” için yaflamsal önem tafl›yan evrensel ilkeleri belirlemekle yetinmemiflti. Daha ileri giderek, bu
ilkelerin uygulanmas› yönünde “tüm üye hükümetlerini
de görevli” k›lm›flt›.
[K]onferans›n Sonuç Bildirgesi’nde “Çevre her iki yönüyle de yani hem do¤al çevre, hem de insan yap›s›
(kültürel) çevre olarak, insano¤lunun esenli¤i ve temel
haklar›ndan yararlanmas› için ve hatta yaflam›n kendisi
için gereklidir...” görüflünde birleflen ülkeler, “ortak yükümlülüklerini” ise flöyle belirlemifllerdi: “Çevrenin korunmas› ve gelifltirilmesi dünyan›n ekonomik kalk›nmas› için en önemli ö¤edir. Bu, bütün insanlar›n acil iste¤i ve bütün hükümetlerin görevidir.”
Türkiye, 18 y›l önce dünya uluslar›yla ortaklafla girdi¤i
bu “kutlanacak” yükümlülükler için bugüne de¤in neler yapt›? ... Kuflkusuz, bu sorulara olumlu yan›t vermek
olanaks›z. ...
TOPLUMSAL UYANIfi
Bu “talihsiz” dönem içerisinde olumlu tek geliflme toplumumuzda do¤al ve kültürel çevreye sahip ç›kma yönünde “umut verici” bir uyan›fl›n bafllamas› ve bu sahip
ç›k›fl›n, giderek “demokrasi savafl›m›” ile de özdefl bir
içeri¤e kavuflmas›d›r.
Son y›llara k›sa bir göz atal›m.
1984’te Gökova Körfezi’ndeki Ören Termik Santral›’na
karfl› yöre halk›n›n bafllatt›¤› direnifl, k›sa sürede “ulusal
bir tepkiye” dönüflmüfltü. Ülkedeki hemen her görüflten kifli ve kurulufllar, santralin bir “katliam arac›” olaca¤› üzerinde birleflmifllerdi. “Direten” ise tek bafl›na
hükümet oldu ve artan kamuoyu bask›s› karfl›s›nda “bacay› yeflile boyar›z” gibi kara mizah konusu olacak tart›flmalar bile yafland›.
Ayn› y›llarda, Yata¤an Santral›’n›n verdi¤i zararlar› “tazmin” için yine yöre köylülerinin açt›klar› davalar TEK’in
bu zararlar› ödemesi karar›yla sonuçland›.
1987’de Köyce¤iz-Dalyan’daki “Kaplumba¤a kumsal›”na yap›lmak istenen otel yat›r›m›ndan, bu kez “uluslararas› destek” bulan bir toplumsal muhalefetin bask›s›yla vazgeçilebildi. Ancak burada da yat›r›m› durduran
“devlet” de¤il, yat›r›mc›n›n “kendi karar›” oldu.
1988’de Ankara’da Zafer ve Güven Park’lar›n›n kentin
yeflil alan gereksinimine yeniden kazan›lmas›, yerel halk›n verdi¤i “hukuk savafl›m›” ile sa¤lanabildi.
1989’da Taflk›flla’n›n “otel yap›lmak” istenmesi, yine “sivil toplum örgütleri” ve duyarl› bilim çevrelerinin çabalar›yla engellenebildi. Bu baflar›, ard›ndan pek çok kentimizde, spekülatif amaçl› imar plan› de¤iflikliklerine
karfl› idari davalar aç›lmas›na ve ço¤unda toplumsal yarar do¤rultusunda kazan›mlar elde edilmesine de örnek
oldu.
Geçen 6 May›s’taki, Alia¤a’da kurulmak istenen termik
santrala karfl› on binlerce insan›n “kenetlenmesini” ise
tarihsel bir halk hareketi olarak yaflad›k.
[D]aha böyle bir çok güncel “örnek olay”; halk›m›z›n
son 18 y›ld›r yaflanan “sürece” art›k “hay›r” dedi¤inin
aç›k göstergeleridir.
Kaynak: Oktay Ekinci (1991). “Çevremiz” de Demokrasi Bekliyor, ‹stanbul: E Yay›nlar›, s. 100-104’ten k›salt›larak al›nm›flt›r.
242
1. e
2. c
3. c
4. a
5. d
6. b
7. a
8. b
9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketi: De¤erler
ve Eylem Biçimleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketi: De¤erler
ve Eylem Biçimleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketlerinin Tarihi” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bat› D›fl› Dünyada Çevrecilik” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Çevrecilik ve
Çevre Hareketleri” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Çevre hareketi farkl› düflüncelerden beslenmekte, farkl› öncelik ve de¤erlerden yola ç›kmaktad›r. Düflünsel
yönelimleri ve etkinlik türleri aç›s›ndan farkl›laflan çeflitli ak›mlar bulunmakla birlikte, bunlar› da kapsayan
bafll›ca iki yaklafl›m çevrecilik ve ekolojizmdir. Çevrecilik ve ekolojizm insan do¤a iliflkisine bak›fllar›, çevresel
bozulman›n nedenleri hakk›ndaki görüflleri ve önerileri çözüm yollar› aç›s›ndan birbirinden ayr›lmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Birinci ve ikinci dalga çevre hareketleri sorunsallaflt›rd›klar› konular, düflünsel kaynaklar› ve etkinlik türleri
aç›s›ndan oldukça farkl› özelliklere sahiptir. Birinci dalga çevre hareketi do¤al yaflam alanlar›n›n, yaban yaflam›n›n, canl› türlerinin korunmas›na öncelik vermifltir.
Do¤al alanlar›n ve türlerin korunmas› için yasal düzenlemeler yap›lmas›, koruma statüleri oluflturulmas› gibi,
var olan yap› içinde düzeltimci önlemler al›nmas›na çal›flm›fllard›r. Ayr›ca seçkinci bir harekettir. ‹kinci dalga
modern çevre hareketi ise toplumsal ve siyasal sistem
elefltirisi biçiminde geliflmifltir. Endüstri toplumlar›n›n
ekonomik büyümeye odaklanma, ilerleme, tüketim kültürü, hiyerarflik örgütlenme özelliklerini sorgulam›flt›r.
Toplumsal düzenin eflitlikçi, kat›l›mc›, demokratik ve
merkeziyetçi olmayan biçimde yeniden örgütlenmesini
savunmufltur. Do¤an›n korunmas› yan›nda, nükleer
enerji, endüstriyel geliflmenin sonuçlar› olan kirlilik ve
ekolojik bozulma gibi sorunlar› ön plana ç›karm›flt›r.
Birinci dalgadan farkl› olarak kitlesel bir harekettir.
S›ra Sizde 3
‹nsan do¤a iliflkisi çevrecili¤in temel sorunsal›d›r. Çevrecilik insan› de¤erler sisteminin oda¤›na yerlefltiren,
onu do¤an›n d›fl›nda ve do¤adan ayr› üstün bir varl›k
olarak kavrayan insan-merkezci yaklafl›ma karfl› ç›kar.
‹nsanlarla do¤a aras›ndaki iliflkinin, insan› ekolojik bütünlü¤ün bir parças› olarak gören, yaflam formlar›n›n
çeflitlili¤inin ve zenginli¤inin korunmas›n› önemseyen
çevre-merkezcili¤e göre düzenlenmesini savunur. ‹nsan d›fl›ndaki varl›klar insan amaçlar›ndan ba¤›ms›z
kendinde bir de¤ere sahiptir; insanlar›n bu de¤ere sayg› duymas› gerekir.
243
Kaynaklar
S›ra Sizde 4
Her iki hareketin ç›k›fl noktas› da çevresel eflitsizliklerdir. Çevresel adalet hareketi do¤du¤u yer olan ABD’nin
siyasal ve toplumsal özelliklerinden dolay› a¤›rl›kl› olarak etnik temelde geliflen çevresel eflitsizleri sorunsallaflt›r›r. Geliflmekte olan ülkelerdeki çevre hareketleri ise
daha fazla ekonomik tabanl› eflitsizliklerle ba¤lant›l› olarak karfl›laflt›klar› çevre sorunlar›na karfl› ç›kmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Çevre hareketleri bireylerin ve toplumlar›n do¤aya bak›fl›n› de¤ifltirmifl, devletlerin ve ekonomik aktörlerin
karar ve etkinliklerinde çevreyi dikkate almas›n› sa¤lam›fl, çevre konusunda yasal, yönetsel, kurumsal düzenlemler yap›lmas›n› sa¤lam›fl, çevresel kirlili¤e ve
bozulmaya yol açan etkinliklerin gerçeklefltirilmesini
engellemifltir.
S›ra Sizde 6
Türkiye’de çevre hareketleri dünyayla efl zamanl› olarak bafllam›fl, 1980’ler ve 1990’larda yayg›nlaflm›flt›r. Bununla birlikte, çevre örgütlerine üyelik ve do¤rudan
destek düflük kalm›flt›r. Ekonomik ve toplumsal geliflmifllik düzeyini yans›t›r biçimde hem Kuzey’deki hem
de Güney’deki çevre hareketlerine benzer toplumsal
hareketler söz konusudur.
Adem,
Ç.
(2005).
“Non-State
Actors
and
Environmentalism”, Environmentalism in Turkey:
Between Democracy and Development, Fikret
Adaman, Murat Arsel (Eds.), Aldershot: Ashgate, s.
71-86.
Atauz, A. (2000). “Çevreci Sivil Toplum Hareketinin
Yak›n Tarihi”, Türkiye’de Çevrenin ve Çevre
Koruman›n Tarihi Sempozyumu, ‹stanbul: Türkiye
Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakf› Yay›n›, s. 194220.
Baykan, B. G., Ertunç, B. (2011). Toplumlar Zenginlefltikçe Çevrenin Önemi Art›yor, Betam Araflt›rma Notu 11/105, http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wpcontent/uploads/2011/02/ArastirmaNotu 105.pdf.
Castells, M. (2010). The Power of Identity, Oxford: WileyBlackwell.
Cerit Mazlum, S. (2006). “D›fl Politika Sorunu Olarak
Çevre: Rio’dan Johannesburg’a Türkiye’de Çevre D›fl
Politikas› ve STK’lar”, Sivil Toplum ve D›fl Politika:
Yeni Sorunlar, Yeni Aktörler, S. Cerit Mazlum, E.
Do¤an (Der.), ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›, s. 291324.
Cerit Mazlum, S. (2007). “Yerel Politikadan Yeryüzü
Politikas›na: Küresel Çevre Yönetiminde Çevre
Örgütleri”, Sivil Toplum Dergisi, Y›l: 5, Say›: 20, s.
91-108.
Çarko¤lu, A., Kalayc›o¤lu , E. (2011). Türkiye’de Çevre
2010, ‹stanbul: Koç Üniversitesi, Sabanc›
Üniversitesi.
Çevre Kanunu, No. 2872, Resmi Gazete, Tarih:
11.08.1983, Say›: 18132.
Çoban, A. (2002). “Çevrecili¤in Ekolojik Unsurlar›n›n
Eklemlenmesi”, SBF Dergisi, Cilt: 57, Say›: 3, s. 3-30.
Çoban, A. (2010). “‘Sürdürülebilir Kalk›nma’ Tart›flmas›
Ekseninde Bergama Köylü Direnifli”, D. Y›ld›r›m, E.
Haspolat (Der.), De¤iflen ‹zmir’i Anlamak, Ankara:
Phoenix Yay›nevi, s. 561-599.
Dalton, R. J. (1993). “The Environmental Movement in
Western Europe”, Environmental Politics in the
International
Arena:
Movements,
Parties,
Organizations, and Policy, Sheldon Kamieniecki
(Ed.), Albany: State University of New York Press, s.
41-68.
244
Dalton, R. J. (2005). “The Greening of the Globe? Crossnational Levels of Environmental Group
Membership”, Environmental Politics, 14 (4): 441459.
Della Porta, D., Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction, Oxford: Blackwell.
Della Porta, D., Tarrow, S. (2005). “Transnational
Processes and Social Activism: An Introduction”,
Transnational Protest and Global Activism, D. della
Porta, S. Tarrow (Eds), Oxford: Rowman & Littlefield
Publishers, s. 1-17.
Diani, M., Donati, P. R. (1999). “Organisational Change
in Western European Environmental Groups: A
Framework for Analysis”, Environmental Politics, 8
(1): 13-34.
Dinçer, M. (1996). Çevre Gönüllü Kurulufllar›, Ankara:
Türkiye Çevre Vakf› Yay›n›.
Dobson, A. (2000). Green Political Thought, London:
Routledge.
Doherty, B. (2002). Ideas and Actions in the Green
Movement, London: Routledge.
Doyle, T. (2005). Environmental Movements in Minority
and Majority Worlds, New Brunswick: Rutgers
University Press.
Duru, B. (2002). “Türkiye’de Çevrenin Siyasallaflmas›:
Yefliller Partisi Deneyimi”, Mülkiye, Say›: 236, EylülEkim, Cilt: XXVI, s. 179-200.
European Commission (2008). Europeans’ Attitudes
towards Climate Change, http://ec.europa.eu
/public_opinion/archives/ebs/ebs_300_full_en.pdf.
European Commission (2008). Attitudes of European
Citizens towards theEenvironment, http://ec.eu
ropa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_295_en.
pdf.
Frankland, E. G. (1995). “The rise, fall and recovery of
Die Grünen”, The Green Challenge: The
Development of Green Parties in Europe, Dick
Richardson and Chris Rootes (Eds.), London:
Routledge, s.17-32.
Gottlieb, R. (2005). Forcing the Spring: The
Transformation of the American Enviromental
Movement, Washington, DC: Island Press.
Jamison, A. (2001). The Making of Green Knowledge,
Cambridge: Cambridge University Press.
Kadirbeyo¤lu, Z. (2005). “Assessing the Efficacy of
Transnational
Advocacy
Networks”,
Environmentalism in Turkey: Between Democracy
and Development, F. Adaman, M. Arsel (Eds.),
Aldershot: Ashgate, s. 101-116.
Kelly, P. (1984). Fighting for Hope, London: Chatto and
Windus.
Khagram, S., Riker, J. V., Sikkink, K. (2002). “From
Santiago to Seattle: Transnational Advocacy Groups
Restructuring World Politics”, Restructuring World
Politics: Transnational Social Movements, Networks,
and Norms, S. Khagram, J. V. Riker, K. Sikkink
(Eds.), Minneapolis: University of Minnesota Press,
s. 3-23.
Kitschelt, H. (1993). “The Green Phenomenon in
Western Party Systems”, Environmental Politics in
the International Arena: Movements, Parties,
Organizations, and Policy, S. Kamieniecki (Ed.),
Albany: State University of New York Press, s. 93112.
Kousis, M., della Porta, D., Jiménez, M. (2008).
“Southern European Environmental Movements in
Comparative Perspective”, American Behavioral
Scientist, 51 (11): 1627-1647.
Martinez-Alier, J. (2002). The Environmentalism of the
Poor: A Study of Ecological Conflicts and Valuation,
Cheltenham: Edward Elgar.
Paker, H., Baykan, B. G. (2008). Türkiye’de Çevre ve Sivil Toplum: Örgütlenme ve Son E¤ilimler, Betam
Araflt›rma Notu 08/8, http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wp-content /uploads/2008/05/ArastirmaNotu0081.pdf.
Rootes, C. (1997). “Environmental movements and
green parties in western and eastern Europe”, The
International Handbook of Environmental
Sociology, M. Redclift, G. Woodgate (Eds.),
Cheltenham: Edward Elgar, s. 319-348.
Rootes, C. (1999). “Environmental Movements: From
the Local to the Global”, Environmental Politics, 8
(1): 1-12.
Rootes, C. (2004). “Environmental Movements”, The
Blackwell Companion to Social Movements, David
A. Snow, Sarah A. Soule, and Hanspeter Kriesi (Eds),
Oxford: Blackwell Publishing, s. 608-640.
Internet Kaynaklar›
Rootes, C. (2007). “Acting locally: the character, contexts
and significance of local environmental
mobilisations”, Environmental Politics, 16 (5): 722741.
Sarkar, S. (1986). “The Green Movement in West
Germany”, Alternatives, 11 (2): 219-254.
Schreurs, M. A. (1997). “Domestic Institutions and International Environmental Agendas in Japan and Germany”, The Internationalization of Environmental
Protection, M. A. Schreurs, E. Economy (Eds.), Cambridge: Cambridge University Press, s. 134-161.
Schreurs, M., Papadakis, E. (2007). Historical Dictionary
of the Green Movement, Maryland: Scarecrow Press.
Ünder, H. (1996). Çevre Felsefesi, Ankara: Doruk
Yay›nlar›.
Van Der Heijden, H. (1997). “Political Opportunity
Structure and the Institutionalisation of the
Environmental Movement”, Environmental Politics,
6 (4): 25-50.
Van Der Heijden, H. (1999). “Environmental
movements, ecological modernisation and political
opportunity structures”, Environmental Politics, 8
(1): 199-221.
Wapner, P. (1995). “Politics Beyond the State:
Environmental Activism and World Civic Politics”,
World Politics, April, 47, s. 311-40.
Wapner, P. (2002). “Horizontal Politics: Transnational
Environmental Activism and Global Cultural
Change”, Global Environmental Politics, 2 (2): 3762.
http://www.350.org
http://foe.org
http://www.greenpeace.org/international
http://www.nature.org
http://wwf.panda.org
http://www.rspb.org.uk/about/history
245
9
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Sivil toplum örgütlerini tan›mlayabilecek,
Sivil toplum örgütlerinin tarihsel süreçlerini de¤erlendirebilecek,
Sivil toplum örgütlerinin amaçlar›n› ve ifllevlerini tan›mlayabilecek,
Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin sorunlar›n› irdeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sivil toplum
• Gönüllülük
• Yard›m
• Demokrasi
• Sivil toplum ve kültür
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Sivil Toplum
Örgütleri
• G‹R‹fi
• S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹
• S‹V‹L TOPLUM KONUSUNDA
TARTIfiMALAR
• S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N
GEL‹fi‹M SÜREC‹
• TÜRK‹YE’DE S‹V‹L TOPLUM
ÖRGÜTLER‹
Sivil Toplum
Örgütleri
G‹R‹fi
Kökenleri Antik Yunan’a kadar uzanan ve 15. yüzy›ldan günümüze de¤in farkl›
anlamlar kazanan sivil toplum, özellikle devlet-birey ve toplum iliflkilerini aç›klamada ve düzenlemede her dönem baflvurulan temel kavramlardan biri olmufltur.
Sivil toplumun tarihini Aristo’ya kadar götürebiliriz, ancak 18. yüzy›la kadar sivil
toplum - siyasi toplum ayr›m› yap›lmam›fl; her iki kavram da ayn› anlama gelecek
flekilde birlikte kullan›lm›flt›r. Teorik temelleri 18. yüzy›lda at›lm›fl ve kavram temelde liberal de¤erler çerçevesinde Locke, Rousseau, Burke, Fichte, Paine, Hegel
ve Marks gibi düflünürler taraf›ndan gelifltirilmifltir (Gözer, 2004:135). ‹lerleyen bölümlerde ad› geçen düflünürlerin sivil toplum kavram›na iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› özet halinde ele al›nacakt›r.
Endüstri toplumunun yükselifli merkezileflmeyi ve yo¤unlaflmay› beraberinde
getirmifltir. Böylece daha önce görülmemifl türde büyük kentler, dev ölçüde üretimde bulunan fabrikalar ve bu fabrikalarda benzer amaçlara ve özelliklere sahip
binlerce iflçi ortaya ç›km›flt›r. Bu say›lar› artan ve son derece kötü flartlar alt›nda yaflayan yeni sosyal güçler bir s›n›f bilinci etraf›nda kenetlenerek, uzun süren mücadelelerden sonra kendi örgütlerini kurmufltur. Bu dönemde sivil toplum örgütleri
daha çok iflçi s›n›f›n›n etraf›nda örgütlendi¤i büyük ve güçlü sendikalar fleklinde
kendini göstermifltir.
Sivil toplum örgütlerinin son y›llarda da geliflmelere paralel olarak dünya gündeminin bafll›ca konular›ndan biri oldu¤u ifade edilebilir. Özellikle Amerika’da
yayg›nlaflan ve gittikçe etkisini her alanda artt›rd›¤› gözlenen sivil toplum örgütleri, önde gelen yönetim gurusu Peter Drucker taraf›ndan ABD’nin en büyük yenilik
ve itici gücü olarak tan›mlanm›flt›r (Drucker, 1990: 11-23).
Günümüzde uluslararas› kurulufllar ve sivil toplum örgütleri toplumsal kararlar›n al›nmas›nda seçilmifllerle birlikte rol almaktad›r. Bu geliflmenin ard›nda yatan nedenlerden belki de en önemlisi, art›k kiflilerin geleceklerini belirleyecek
konular› seçtikleri temsilcilere b›rakmamak ve do¤rudan söz sahibi olmak istemeleridir. Bu da sivil toplum örgütleri arac›l›¤›yla geliflen kat›l›mc›l›¤› beraberinde getirmektedir.
248
S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹
Sivil Toplum Kavram›n›n Tan›m›
Sivil toplum kavram›,
bugünkü alg›dan farkl›
olarak ilk kez Platon ve
Aristo taraf›ndan ‘devlet’
kavram›yla birlikte
kullan›lm›flt›r.
Sivil toplum örgütleri,
herhangi bir devlet
organ›ndan ba¤›ms›z bir
flekilde özel kiflilerin
giriflimiyle yasal olarak
kurulmufl her türlü
organizasyon fleklinde
tan›mlanabilir.
Türkçede kullan›lan sivil sözcü¤ü Latince “civis” kökünden türetilmifltir, “yurttafl
veya kenttafl” anlam›n› tafl›maktad›r. Sivil toplum ise yine Frans›zcadaki “societe civilie” sözcü¤ünden gelmektedir. ‘Sivil toplum’ sözcü¤ünün kökenine bakt›¤›m›zda
Latince civilis, civilius kökeninden geldi¤ini görürüz. Sivil toplum kavram›n›n flu
anki anlay›fl›yla olmasa da ilk olarak Platon ve Aristo’da devlet kavram›yla birlikte
Sivil toplum örgütlerini tan›mlarken öncelikle içinde geliflti¤i ortam› yani sivil
toplumu tan›mlamak gerekmektedir. Aksi halde sivil toplum örgütlerinin tan›m› biraz eksik kalabilir. Sivil toplumu tan›mlayan birbirinden farkl›, bazen birbirini tamamlayan bazen de birbiri ile çeliflen birçok teori vard›r. Ayr›ca dünya sisteminde
de¤iflimler de sivil toplum tan›m›na farkl› de¤erler yüklenmesine neden olmufltur.
Örne¤in Ayd›nlanma ve Sanayi Devrimi gibi Avrupa tarihinde önemli dönüm noktalar› olarak kabul edilen geliflmeler, sivil toplumun teorik temellerinin at›lmas›na
ve otorite karfl›s›ndaki özerklik anlay›fl›n›n güçlenmesine neden olmufltur. Yak›n
tarihlerde dünya sistemindeki de¤iflimler de, örne¤in Sovyetlerin da¤›lmas› ile iki
kutuplu sistemin çökmesi ve küreselleflme de sivil toplum ve sivil toplum örgütlerinin gücünü art›ran geliflmeler olmufltur (Marshall, 1999: 662-663).
Bir kuruluflun sivil toplum kuruluflu say›labilmesi için her fleyden önce devlet
d›fl› bir kurulufl olmas› gerekti¤i genel kabul görmektedir. Birleflmis Milletler Ekonomi ve Sosyal Konseyinin sivil toplum örgütü tan›m› flöyledir; “Sivil toplum örgütü, devletleraras› anlaflma temeline dayanmayan bütün uluslararas› örgütler hükümet d›fl› örgüttür.” (Y›k›lmaz, 2003: 163).
Sivil toplum kurulufllar› ‘’sivil toplum örgütleri’’ olarak da adland›r›lmaktad›r.
Sivil toplum örgütleri, resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›z olarak politik, sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi çal›flmalar›,
ikna ve eylemler yapan, üyelerini ve çal›flanlar›n› gönüllülük usulüyle kabul eden,
kâr amac› gütmeyen ve gelirlerini ba¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤layan
kurulufllard›r.
Oda, sendika, vak›f ve dernek ad› alt›nda faaliyet gösteren sivil toplum örgütleri, vak›f ve dernekler gibi topluma yararl› hizmetler vermek için kurulmufl yasal
topluluklard›r. Sivil toplum örgütleri, herhangi bir devlet organ›ndan ba¤›ms›z,
özel kiflilerin giriflimiyle yasal olarak kurulmufl her türlü organizasyon için kullan›lan genel bir kavramd›r. Sivil toplum örgütlerinin tamamen veya k›smen devlet organlar› taraf›ndan desteklendi¤i durumlarda bile bünyesinde herhangi bir devlet
yetkilisi bulunmad›¤› sürece kurumun sivil toplum örgütü olma özelli¤inin baz›
durumlarda geçerlili¤i kabul edilir.
Sivil Toplum Örgütlerinin Temel Özellikleri
Sivil toplum örgütleri, farkl› ve parçal› bir toplumu de¤il toplumda farkl› alanlar›
temsil eden, belirli bir amaç veya amaçlar etraf›nda bireyler üzerinde birlefltirici etki gösteren, topluma ve kendi üyelerine hizmet üreten ve kiflilerin kamu d›fl› alanda ihtiyaç duyduklar› çal›flmalar› bir organizasyon içinde gerçeklefltirmeye çal›flan
ve toplumun öznesi niteli¤ini tafl›yan kurulufllard›r.
Sivil toplum örgütleri son y›llarda Avrupa Birli¤i politika sürecine ve programlar›na daha çok dahil edilerek daha genifl bir sivil alan oluflturmada anahtar
249
9. Ünite - Sivil Toplum Örgütleri
unsur olarak yer almaktad›r. Sivil toplum örgütleri Avrupa’ daki yönetiflim, kalk›nma, çevre ve sosyal politika gibi bir dizi konuda “sesli paydafllar” olarak alg›lanmaktad›r.
Avrupa Birli¤i kurumlar› ve aralar›ndaki iliflki çok karmafl›k olmas›na ra¤men
hiç flüphesiz karfl›l›kl› bir yarar ve diyalog söz konusudur. Son y›llarda sivil toplum
örgütleri gibi gönüllü organizasyonlar pek çok politika alan›nda giderek artan say›da proje yürütmüfl ve bu amaçla Avrupa Birli¤i fonlar›ndan ve hibe olanaklar›ndan yararlanm›flt›r. Örne¤in 2000 y›l›nda Avrupa Birli¤i Komisyonu taraf›ndan sivil
toplum örgütleri projelerine do¤rudan 1 milyon Euro ayr›ld›¤› tahmin edilmektedir
(Etherington, 2002: 131. 132).
Avrupa Birli¤i, Birlik içindeki sivil toplum örgütlerlerinin temel özelliklerini flu
flekilde belirlemifltir (Mercer, 2002: 8-9);
Sivil toplum örgütlerleri;
• Yap›sal olarak” Avrupal›” olmal› ve üyeli¤i co¤rafi bir temele yay›lmal›,
• Dan›flmanl›¤› tesis etmeli ve uzmanl›k sahibi olmal›,
• Üyelerinin uzmanl›k bilgisine do¤rudan baflvurabilmeli, h›zl› ve yap›c› bir
dan›flmanl›¤a sahip olmal›,
• Diyalog konusuna önem vermeli ve asgari koflullar› sa¤lamal›,
• Avrupa toplumunun ç›karlar›yla uyuflan ve genel olarak Avrupa Birli¤i Anayasas›, de¤erleri ve hedefleri kapsam›ndaki temel sorun alanlar›na yönelmeli,
• Birli¤e üye devletler düzeyinde üyeleri olmal›,
• Avrupa Birli¤i ekseninde hareket etmek ve üyelerini temsil etmek için gerekli yetkilerle donat›lmal›,
• Ba¤›ms›z olmal›, d›fl birimlerden, hükümetlerden veya lobi gruplar›ndan talimat almamal›,
• Karar alma mekanizmas› ve yap›sal aç›dan demokratik olmal› ve
• Mali aç›dan fleffaf olmal›d›r.
Günümüzde sivil toplum örgütleri bir dizi farkl› faaliyet gerçeklefltirmektedir. Ulusal veya uluslararas› örgütlerin faaliyetleri
üzerinde bir izleyici ifllevi görmekte, üyelerinin sesini duyurmakta ve hem ulusal/uluslarüstü veya uluslararas› arenay› daha kat›l›mc› k›lmakta hem de karar alma sürecine
etkide bulunmaktad›r.
Avrupa Birli¤i Komisyonu Ekim 2004
tarihli raporu ile üye ülkeler aras›nda endiflelerin ve görüfllerin içten ve aç›k bir sekilde tart›fl›laca¤› bir diyalogun gelifltirilmesi gere¤ini vurgulayarak bunda da en
önemli rolü Avrupa Birli¤inin de deste¤iyle sivil topluma vermifltir (Türk Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, 2001: 23- 25).
SIRA S‹ZDE
21. Yüzy›l›n neden “sivil toplum örgütleri ça¤›” olarak nitelendirildi¤ini
tart›fl›n›z.
Sivil toplum örgütleri,
herhangi bir devlet
organ›ndan ba¤›ms›z bir
flekilde özel kiflilerin
giriflimiyle yasal olarak
kurulmufl her türlü
organizasyon fleklinde
tan›mlanabilir.
Resim 9.1
Evrensel sivil
toplum ikonu
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
250
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Küreselleflme
içinde bar›nd›rd›¤› eflitsizlikler ve yol açt›¤› yoksullaflma için
K ‹ sürecinin
T A P
önemli bir kaynak olarak ‘Küreselleflmenin Öteki Yüzü Yoksulluk’ adl› kitaba bakabilirsiniz (Fikret fienses, 3. bask›, ‹stanbul: ‹leflim Yay., 2003).
TELEV‹ZYON
Sivil toplum örgütlerinin özelliklerini flu flekilde özetleyebiliriz:
• Kar amac› gütmemek,
• Siyasi ve ekonomik aktörlerden ba¤›ms›z hareket etmek,
‹ N T E R N E esas›na
T
• Gönüllülük
dayanmak,
• Bürokratik olmayan esnek bir yap›ya sahip olmak,
• Karar ve uygulamalarda kat›l›mc› yaklafl›m› benimsemek yani halk›n kat›l›m›n› ve güçlenmesini sa¤lamaya odaklanmak,
• Politika ve stratejileri ile mevcut yönetim ve uygulamalar›, amaçlar› do¤rultusunda etkileyebilmek,
• Dürüstlük, tutarl›l›k, aç›kl›k, saydaml›k, yard›mseverlik, hoflgörü ve hizmet
anlay›fl›na sahip olmak gibi de¤erleri benimsemek (Bostanc›, 2005:55).
Sivil toplum örgütlerinin özelliklerinin, örgütlerin toplumdaki yeri ve ifllevlerini
de belirledi¤i söylenebilir. Sivil toplum örgütleri devlet ile bireyler aras›nda, sivil
toplum yarar›na çal›flan kurulufllard›r; en genifl tan›m› ile sivil topluma dayal› bütün demokratik kurulufllar ve birliklerdir. Dini gruplar ve cemaatler, kültür dernekleri, spor ve hobi kulüpleri, vatandafl forumlar›, yurttafl insiyatifleri, meslek birlikleri, sendika ve kooperatifler, alternatif kurumlar, çiftçi gruplar›, hemflehri dernekleri, çevreciler, tüketici koruma örgütleri, kad›n örgütleri, hayvanlar› koruma örgütleri, mahalle temsilcileri, kent konseyleri v.b sivil toplumun bir parças›n› oluflturur (Bostanc›, 2005 s:59).
Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçlar› ve ‹fllevleri
Sivil toplum örgütleri, resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›z olarak çal›flan, politik, sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi, ikna
ve eylem çal›flmalar› yürüten, üyelerini ve çal›flanlar›n› gönüllülük usulüyle kabul
eden, kâr amac› gütmeyen ve gelirlerini ba¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤layan kurulufllard›r (Bostanc›, 2005:46)
Sivil toplum örgütlerinin kurulufl amaçlar› birbirinden farkl›l›klar gösterse de
hepsinin dayand›¤› temel, “birlikten güç do¤ar.” ilkesidir. Sivil toplum örgütleri:
• Bireyler aras›nda hoflgörü ve dayan›flmay› art›r›r,
• Bilinçlenmeyi sa¤lar,
• Ortak hareket etme duygusu kazand›r›r,
• Ayn› düflünceleri paylaflanlar› bir araya getirir,
• Ortak amaçlar›n gerçeklefltirilmesini sa¤lar (fiimflek, 2000: 340).
Sivil toplum örgütleri topluma yönelik projeler gerçeklefltirmek için fon toplamaktan araflt›rma yapmaya, atölye çal›flmalar› yürütmekten e¤itici malzemeler haz›rlamaya kadar çok çeflitli alanlarda hizmet verdi¤i gibi kiflilere yönelik önemli
hizmetler sunmak ve yerel ya da ulusal düzeyde belli bir konuda fark›ndal›k yaratmak gibi faaliyetler de gerçeklefltirir.
Kimi sivil toplum örgütleri sadece belirli bir konuda çal›fl›rken baz›lar› da görev
tan›mlar› do¤rultusunda birden fazla konuda ve alanda hizmet verir. Bu çerçevede sa¤l›k, e¤itim, spor vb. konulara odaklan›p sadece bu alanlarda faaliyet gösteren sivil toplum örgütlerinin yan› s›ra bulunduklar› topluma bir ses olabilme çabas› içinde olanlar da söz konusudur. Sivil toplum örgütlerinin temel amaçlar› flu flekilde özetlenebilir ( Keane, 1994,: 37-41);
251
• Kamuoyu oluflturma yoluyla bireylerin taleplerinin dile getirilmesine ve dikkate al›nmas›na yard›mc› olmak.
• Ço¤ulcu ve kat›l›mc› bir toplum yap›s›n›n sa¤lanmas›nda etkin bir rol
üstlenmek.
• Gerek devletin gerçeklefltirdi¤i uygulamalara gerekse pazar ekonomisinin
dayatt›¤› baz› mekanizmalara karfl› koruyucu tampon olma ifllevi görmek.
• Toplum içinde, toplumun ç›karlar› do¤rultusunda kamuoyu oluflturarak bireylerin taleplerinin dile getirilmesini sa¤lamak.
• Temel ölçeklerde projeler üretmek ve bu projelere kaynak aktar›m›n›
sa¤lamak.
• Üretilen projeleri uygulamaya geçirerek e¤itim, sosyal refah ve istihdam
konular›nda hükümet politikalar›na paralel ya da alternatif sorumluluklar
üstlenmek.
• Ço¤ulcu, kat›l›mc› bir toplum yap›s›n›n oluflmas›n› sa¤layarak piyasadaki
metalaflmaya ve egemen piyasa de¤erlerine karfl› dengeleyici bir unsur
olmak.
Sivil toplum örgütleri, kendi içlerinde oluflturulan ço¤ulcu ve kat›l›mc› bir kültürle beslenen ve ayn› zamanda yönetim deneyimi de edinmifl bireylerin yetiflmesini sa¤lamay› da amaçlar. Ayr›ca devletin gücünün yetmedi¤i konularda araflt›rma,
tesis ve hizmet sa¤layarak devletin hizmet yelpazesindeki aç›klar› da kapamay› hedefler. Bu ba¤lamda özellikle güney yar›m küredeki sivil toplum örgütlerinin hükümetlerin baz› fonksiyonlar›n› üstlenmesi ve bu yönüyle bir ara mekanizma olmas› örnek olarak verilebilir.
Sivil toplum örgütlerinin amaçlar› çerçevesinde birçok toplumsal ifllevleri de
söz konusudur. Bu ifllevleri flu flekilde özetlemek mümkündür (‹brahim ve Wedel,
1997: 73);
Sivil toplum örgütleri:
• Demokrasinin geliflmesine katk›da bulunur.
• Bireylerin ortak amaç ve hedefleri
dogrultusunda, siyasi iradeyi ve yönetimi karar alma sürecinde kamuoyu
oluflturmak suretiyle etkiler.
• Devletin eylemlerinin sivil toplum taraf›ndan denetlenmesine olanak sa¤lama; di¤er yandan da topluma devlet
karfl›s›nda bir koruma sa¤lama ifllevi görür.
• Kamuoyu oluflturarak bireylerin taleplerini dile getirmeleri için uygun ortam
sa¤lar.
• Belirli konularda kamuoyu duyarl›l›¤›n›n yarat›lmas›/art›r›lmas› ve hükümetleri harekete geçiren siyasi bask›lar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lar.
• Ço¤ulcu toplum yap›s›n› gelifltirerek, egemen aktörlere karfl› dengeleri sa¤layan bir unsur olarak ifllev görür.
• Bireylerin siyasi kültürlerini gelifltirir yani kat›l›mc› ve ço¤ulcu bir kültürel
yap› gelifltirir ve pekifltirir. Bu sayede bireylere yönetim deneyimi de kazand›r›labilir.
• Sorunlara, esnek yap›lar›ndan dolay›, çok daha ifllevsel çözümler gelifltirebilir. Dolay›s›yla projeler üretip bu projelere gerekli kaynaklar› da bulabilir.
Özellikle, e¤itim, sosyal refah ve istihdam konular›nda hükümet politikalar›na paralel ya da alternatif sorumluluklar alabilir.
Bireyler aras›nda hoflgörü ve
dayan›flmay› art›rmak,
bilinçlendirmek, ortak
hareket etme duygusu
kazand›rmak ve ayn›
düflünceye sahip olanlar› bir
araya getirmek sivil toplum
örgütlerinin amaçlar›
aras›nda yer al›r.
Resim 9.2
Sivil Toplum Logosu
252
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Sivil toplumSIRA
örgütlerinin
S‹ZDE siyasal, toplumsal ve ekonomik etkilerini de¤erlendiriniz.
Sivil Toplum Konusunda Tart›flmalar
D Üsonra
fi Ü N E L ‹ Ms›kça tart›fl›lan bir konu haline gelmifl ve çok çeflitli içerikler
1980’lerden
yüklenmifl bir kavram olan ‘sivil toplum’un kökeni Antik Yunan’a kadar uzan›r.
Klasik siyaset
S Ove
R Uhukuk felsefesinde daha çok devlet referansl› olan sivil toplum
kavram›n› ilk kez Aristoteles’in kulland›¤› ve bu kavram›n Laticeye societas civilis
olarak çevrilen ‘politike koinoia’ oldu¤u söylenebilir. Aristoteles’ten itibaren HobD‹KKAT
bes, Locke, de Tocqueville, Rousseau, Ferguson gibi klasik hukuk felsefecilerini
de kapsayan dönemde siyasi toplum yani devlet ve sivil toplum özdefl olarak kulSIRAözdeflli¤in
S‹ZDE
lan›lm›flt›r. Bu
en görünür fleklini ald›¤› Hobbes’un modelinde, herkesin
herkese karfl› sürekli savafl halinde oldu¤u bir güvensizlik ortam› olan do¤a hali,
insanlar› bir sözleflme ile devlet yani sivil toplum etraf›nda birleflmeye itmifltir. LocAMAÇLARIMIZ
ke ise devleti do¤a halinin düzenlenmesi olarak ele al›r. Locke’da devlet yani sivil
toplum sadece ç›kabilecek ihtilaflarda baflvurulan yasalar›n ve yapt›r›mlar›n uygulan›fl›nda ortaya
K ‹ T ç›kar.
A P
Sivil toplum 18. yy’›n ortalar›na do¤ru piyasa ekonomisinin yükselifli, sanayileflme ve kentleflme ile birlikte devletten büyük ölçüde ayr›lm›fl, karmafl›k bir sosyal
düzen olarak
ele al›nm›flt›r; bu anlamda teorik bir k›r›lma söz konusudur. Ayd›nlanTELEV‹ZYON
ma düflünürleri sivil toplumu Aristotle, Hobbes ve Locke’dan farkl› olarak, yeni yeni öne sürülmeye bafllayan bireysel hak ve özgürlüklerin yan›nda devletin müdahalesine karfl› bir savunma alan› olarak ele alm›fllard›r (Edwards, 2005: 7). Mutlakiye‹ N Tdespotik
E R N E T devlete karfl›, kentli bireyin ve yeni bireysel haklar›n öne ç›ktin çözülüflü,
mas› ile sivil toplum kavram› da geleneksel kavray›fltan modern kavray›fla geçmifl
ve devlet-sivil toplum özdeflli¤i yerini devlet-sivil toplum karfl›tl›¤›na b›rakm›flt›r
(Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 11). Özellikle Alexis de Tocqueville sivil toplumu, kendisini benzer ideallere adam›fl ve despotizme karfl› durufllar›n›n sürdürülebilmesi
için devletten korunmas› gereken örgütler evreni olarak yüceltir (Edwards, 2005: 7).
‹lk defa Bat›da ortaya ç›kan sivil toplum hareketi, Bat›daki mutlak monarflilerin
bütün güç ve bask›s›na ra¤men onlar›n kontrollerinden kaçan ve böylece özerk
(otonom) bir sürecin flekillenmesini sa¤layan bir toplumsal hareket kayna¤› olmufltur. Ortaça¤da Avrupa kentlerinde yaflayanlar kentli nüfus olarak zamanla kollektif bir bilinç gelifltirmifl ve sivil toplum olgusunun oluflmas›na yol açm›fllard›r. Bat›
monarflileri sivil toplumun izlerini hiçbir zaman tam olarak silememifl, sivil toplum
iktidar› dizginleyen bir güç olarak süregelmifltir. Bugünkü anlamda sivil toplumun
ortaya ç›k›fl›n›n Bat›da Sanayi Devrimine koflut yeni toplumsal ve siyasal aray›fllardan kaynakland›¤› söylenebilir (Çopuro¤lu ve Çetin, 2010:16).
Bat›da Rönesans sonras› geliflmelerin bir sonucu olarak yeni bir siyasal toplum
aray›fl› gündeme gelmifl, bunun bir gere¤i olarak ulus devlet, ulusal nitelikli bir
din, daha kat›l›mc› ve özgürlükçü bir siyasal yaflam ve do¤al halden ar›nm›fl bir siyasal yap› gibi temalar tart›fl›lm›flt›r. Zira Katolik kilisesi Rönesanstan önce yaflam›n
her alan›nda oldu¤u gibi siyasal yaflam ve normlar üzerinde de hegemonya kurmufl ve Katolizm eksenli de¤erler gelifltirmifltir. Fakat daha sonralar› bir yandan
Martin Luther King ve John Calvin öncülü¤ünde bafllayan ulusal din aray›fl› bir
yandan da Machiavelli taraf›ndan bafllat›lan ulusal devlet aray›fl›n›n etkisi ile yeni
bir siyasal yap›n›n temelleri at›lm›flt›r.
Sivil toplum kavram› Hobbes, Locke ve Rousseau gibi düflünürler taraf›ndan
farkl› biçimlerde yorumland›ktan sonra kavram› bugün bilinen anlamda Hegel kul-
N N
lanm›flt›r. Hegel sivil toplum ile siyasal toplum aras›nda bir ayr›m yapm›fl, analitik
bir düzeyde devlet ve toplum aras›ndaki çizgileri belirtmifltir. Bu ba¤lamda devletin düzenledi¤i alanlar› ve toplumsal iliflkileri siyasal toplum kavram›yla ifade etmifl, geriye kalan özerk alanlar› ise sivil toplum olarak adland›rm›flt›r (Keane,
1994:33). Hegel sivil toplumu bütün bireysel ç›karlar›n birbirleriyle çarp›flt›¤› bir
savafl alan› olarak tan›mlar. Ayr›ca ona göre bu bireysel ç›karlar bir yandan özel
toplulu¤un ç›karlar›na karfl› durur bir yandan da bireysel ç›kar ile özel toplulu¤un
ç›karlar› devletin düzenlemelerine ve yüksek görüfl noktas›na karfl› mücadele eder
(Keane, 1994:35).
18. yy ikinci yar›s›ndan itibaren sivil toplum, do¤makta olan sanayi toplumunun kavran›fl› ile ilgili olarak, kapitalist üretim, serbest piyasa ve modern üretim ve
de¤iflim tarzlar›na dayanan topluma iflaret etmifltir. Hegel, ‘Bürgerliche Gesellschaft’ fleklinde ifade etti¤i aile ile devlet aras›nda konumlanan sivil toplum kavram› ile tam da bu durumu ifade eder. Hegel, sivil toplumu sadece ihtiyaçlar üzerine kurulmufl toplumsal bir birim olarak tan›mlar (Mardin, 2007: 22). Bireyler kendi ç›karlar›n› gerçeklefltirmek ve kendi ihtiyaçlar›n› gidermek amac›yla baflka insanlarla iliflki kurarken eflzamanl› olarak baflkalar›n›n da ç›karlar›n› gerçeklefltirmede yard›mc› olurlar. S›n›flaflma da Hegel’e göre sivil toplumdaki ortak ihtiyaçlar›n
bir sonucudur. Hegel’e göre bu ihtiyaçlar sistemini tarafs›z olarak niteledi¤i devlet
düzenler. Devlet, sivil toplum u¤ra¤›ndan geçen bireyin evrensel gelifliminin en
yüksek, en son aflamas›d›r (Mardin, 2007: 14).
Marx ve Engels çal›flmalar›nda 1840’lardan itibaren Avrupa’daki sanayi devriminin toplumsal sonuçlar›n›n ve yine buna ba¤l› olarak ilk defa büyük boyuttaki mücadeleleriyle tarih sahnesine ç›kan iflçi s›n›f›n›n analizine odaklan›rlar. Marx, toplumsal çözümlemelerinin çerçevesinde gelifltirdi¤i sivil toplum kavram›n› Hegel’den
devral›r. Hegel’in devlete atfetti¤i üstünlü¤ü elefltiren Marks kendi sivil toplum teorisini de bu elefltiri çerçevesinde kurar. Marx’ta sivil toplum, ekonomik iliflkilerin
belirledi¤i bir iliflkiler bütünü olarak ortaya ç›kar (Kalayc›, 2007: 80). Marx, sivil toplumu ekonomi politikte aranmas› gerekti¤ini belirterek altyap› ve üstyap› aras›ndaki iliflkiler hakk›ndaki tezini gelifltirir (Bobbio, 2004:101). Üstyap› olarak devlet yani siyasi toplum özerk bir alan olup ekonomik alan›n ait oldu¤u altyap› ise bencil
rekabet, sömürü ve s›n›f eflitsizli¤i alan› olarak ifade edilir. Marx’›n ifadesiyle “ Sivil
toplum, üretici güçlerin gelifliminin belli bir aflamas›nda bireylerin bütün maddi iliflkilerini kucaklar. Sivil toplum, verili bir aflaman›n bütün ticaret ve sanayi hayat›n›
kapsar...” (Aktaran, Bobbio, 2004: 101). Di¤er bir ifadeyle, ekonomik alan› ifade
eden ve burjuva toplumunun geliflmesiyle siyasi alandan özerk bir alan oluflturan
sivil toplum, toplumun temel altyap›s›n› oluflturur. Marx’›n sivil toplum tart›flmas›n›
noktalamadan önce altyap›-üstyap› iliflkisine de¤inmekte fayda vard›r. Üretim iliflkileri ile flekillenen sivil toplumun ayn› zamanda altyap›n›n bir unsuru olarak ifade
edildi¤i önceden söylenmiflti. Marx’ta altyap› yani ekonomik iliflkileri temsil eden sivil toplum üstyap›n›n yani devletin oluflumunda belirleyicidir. Dolay›s›yla, üretim
iliflkilerini yöneten ve sivil topluma hakim olan s›n›f ayn› zamanda devleti de etkisi
alt›na al›r. Bu aç›dan devlet Hegel’in öne sürdü¤ü gibi bireyin evrenselleflmesinde
var›lacak olan en üst seviye de¤il, sivil toplumdaki ç›kar iliflkilerinin, s›n›fsal eflitsizliklerin bir yans›mas›d›r. Marx, sivil toplumun s›n›f bilincine ulaflan proleter s›n›f›n
hakimiyetine geçece¤ini ve dolay›s›yla devletin de proleteryan›n hakimiyetine geçim zamanla sönümlenece¤ini öngörür (Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 12).
Bu öngörünün yani devrimin neden geliflmifl kapitalist ülkelerde de¤il de Rusya’da gerçekleflti¤i, Avrupa’da iflçi mücadelesinin neden faflizme karfl› yenildi¤i gi-
253
254
bi sorular Marksist düflünürleri meflgul etmifltir. Bu düflünürlerin bafl›nda Antonio
Gramsci gelir. Gramsci’nin teorisi, bütün Marksist gelenekle k›yasland›¤›nda derin
bir yenilik getirir; Gramsci’de sivil toplum altyap›sal alanda de¤il üstyap›sal alandad›r. (Bobbio, 2004: 101). Buna ek olarak Gramsci’ye göre sivil toplum Marx’ta
oldu¤u gibi ekonomik iliflkileri de¤il, ideolojik ve kültürel iliflkileri, düflünsel hayat› içerir (Bobbio, 2004: 102). Gramsci, üstyap›n›n iki ayr› düzeyi olarak devlet ve
sivil toplumun birbirini nas›l etkiledi¤ini aç›klar. Hegemonya teorisinde sivil toplum ile politik toplum yani devlet aras›ndaki iliflkinin iktidar mekanizmalar›n› nas›l üretti¤ini ve bu iktidar› kal›c›laflt›rd›¤›n› anlat›r.
Sivil toplum kavram› Gramsci’den sonra siyasi ve felsefi söylemlerde uzunca bir
dönem yer tutmam›fl olup bu kavram›n yeniden canlan›fl› 1990’l› y›llara dayanmaktad›r (Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 13). Bu canlan›flta, Do¤u Blo¤u ve Latin Amerika’daki demokratikleflme yanl›s› muhalefetin, Bat›l› ülkelerde, gönüllü faaliyetlerdeki art›fl›n ve yeni toplumsal hareketlerin kurumsallaflmas›n›n önemli bir rolü vard›r (Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 14).
Sivil toplum örgütlerinin tabandan gelen popüler hareketlerin yerini ald›¤›n›
öne sürenlerin yan› s›ra bu örgütlerin kurulufllar›ndan bu yana emperyalist yap›da
oldu¤u ve koloniyal dönemdeki ruhban s›n›f›n rolüne benzer bir görev yürüttü¤ü
görüflünü savunanlar da vard›r. Ayr›ca bu görüfl sahipleri sivil toplum örgütlerleri
arac›l›¤› ile bir ülkenin iç ifllerine müdahele etmenin amaçland›¤›n› da öne sürmüfllerdir (Keyman, 2006: 14).
Sivil toplum kurulufllar› da resmi kurumlar gibi çal›flma flekillerini yasalar çerçevesinde kendisi belirler. Resmi kurumlar›n çal›flma flekillerinin devlet taraf›ndan
belirlenmesi, ayr›ld›klar› tek noktad›r.
S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N GEL‹fi‹M SÜREC‹
Sivil toplum kuruluflu”
kavram› ilk defa 1945
y›l›nda Birleflmifl Milletler
teflkilat›n›n kuruluflu
s›ras›nda Kurulufl
Beyannamesinin 10.
Bölümününün 71.
Maddesinde devlet ve üye
ülkelere ait olmayan
örgütlerin dan›flmanl›k rolü
ile ilgili tan›mlamada
Uluslararas› sivil toplum örgütlerinin geliflim süreci 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar
uzanmaktad›r. Köleli¤e karfl› hareket ve kad›n haklar›n›n kazan›lmas› konular›nda
çok önemli roller oynayan sivil toplum örgütlerinin etkinlikleri ve etkisi Dünya Silahs›zlanma Konferans›nda en üst düzeye ulaflm›flt›r. Ancak bugünkü anlamda “sivil toplum kuruluflu” kavram› ilk defa 1945 y›l›nda Birleflmifl Milletler teflkilat›n›n
kuruluflu s›ras›nda, Kurulufl Beyannamesinin 10. Bölümününün 71. Maddesinde
devlet ve üye ülkelere ait olmayan örgütlerin dan›flmanl›k rolü ile ilgili tan›mlamada kullan›lm›flt›r. Sivil toplum örgütlerin›n sürdürülebilir kalk›nma alan›ndaki hayati rolleri ilk defa Birleflmifl Milletlerin sivil toplum örgütleri ile Birleflmifl Milletler
aras›nda s›k› dan›flmanl›k iliflkilerinin düzenlendi¤i Gündem 21’in (Gündem 21)
27. Bafll›¤›nda dile getirilmifltir (Balo¤lu, 1994:21-25)
20. yüzy›lda öngörülemez bir ivme kazanan küreselleflme süreci ile ulus devletlerin birçok meseleyi kendi içlerinde çözebilmelerinin neredeyse imkans›z oldu¤u
bir döneme girilmifltir. Buna ba¤l› olarak bu süreçte özellikle küresel sivil toplum
örgütleri ulus devletlerin etki alan›n› aflan meselelerin çözümünde yer alan bafll›ca
aktörler olarak önem kazanm›flt›r. Öte yandan, Dünya Ticaret Örgütü gibi uluslararas› örgütler finansal alandaki büyük aktörlerin ç›karlar›na odakl› kararlar al›p
politikalar ürettikleri alg›s›yla ciddi elefltirilere hedef olmaktad›r. Buna karfl›n, baz›
sivil toplum örgütleri bu alandaki dengesizli¤i gidermek için insani konular, kalk›nma yard›mlar› ve sürdürülebilir kalk›nma alanlar›nda geliflim göstermifltir. Örne¤in, Dünya Ekonomik Forumu’na alternatif bir toplant› olarak düflünülen ve her y›l
Ocak ay›nda Dünya Ekonomik Forumu’nun gerçeklefltirildi¤i Davos’ta düzenlenen
Dünya Sosyal Forumu’na, 5.sinin düznelendi¤i 2005 y›l›nda, 1000’den fazla uluslar
aras› sivil toplum örgütünün temsilcileri kat›lm›flt›r.
1990’l› y›llarda hayat›n birçok alan›nda sivil toplum örgütlerinin faaliyet göstermesi, nitelik ve nicelik olarak adeta bir patlama yapmas›, kimi akademisyenler taraf›ndan 21. Yüzy›l›n “sivil toplum örgütleri ça¤›” olarak nitelendirilmesine yol açm›flt›r (Küçükali, 2008:167).
Savafl, çat›flma, do¤al afetler, açl›k, kurakl›k, çevre sorunlar›, bulafl›c› hastal›klar
ve e¤itim sorunlar› gibi dünyan›n giderek art›fl gösteren ve çeflitlenen sorunlar›
karfl›s›nda sivil insiyatiflerin çabalar› tüm yerkürede oldu¤u gibi bizim co¤rafyam›zda da gün geçtikçe artmaya devam etmektedir.
TÜRK‹YE’DE S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹
Sivil toplum örgütlerin›n Türkiye’deki tarihsel sürecine bak›ld›¤›nda, Osmanl› ‹mparatorlu¤unun Uluslararas› Cenevre Sözleflmesi’nde 5 Temmuz 1865’te taraf olarak yer ald›¤› ve 11 Haziran 1868 tarihinde “Osmanl› Yaral› ve Hasta Askerlere Yard›m Cemiyeti”ni kurdu¤u görülmektedir. Zamanla ‹mparatorluk genelinde yayg›nlaflan ve “Hilâli Ahmer” ad›n› alan bu köklü kurulufl, ‹slâm ülkelerinde modern anlamdaki ilk sivil toplum örgütü olma özelli¤ini tafl›maktad›r. Hilâl-i Ahmer’in fiam,
Amman, Ba¤dat, Mekke, Kahire gibi flubeleri, 20. Yüzy›lda bu kentlerin bulundu¤u bölgelerin ba¤›ms›zl›klar›n› ilân etmesinin ard›ndan o ülkelerin K›z›lay Cemiyetleri olarak faaliyetlerini sürdürmüfltür (Hac›fettaho¤lu, 2007: 3, 347).
Sivil toplum örgütlerinin toplumsal hayat›n bütün alanlar›nda yer alma sürecinin Türkiye’de çok karmafl›k ve uzun oldu¤u söylenebilir. Türkiye’de sivil toplum,
gönüllülük kavram› ile birlikte geliflmifltir. Selçuklu, Osmanl›, ve Cumhuriyet dönemlerinde kimi toplumsal hizmetler gönüllü kurulufllar taraf›ndan sunulmufltur.
Türkiye’de bugünkü e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinden sorumlu mevcut devlet kurulufllar›n›n temeli Osmanl› döneminde kurulan vak›flara uzanmaktad›r. Anadolu’da
oluflturulan sivil toplum örgütleri geliflme sürecinde ço¤u kez ülke yönetimiyle iç
içe olmufl, hatta baz› dönemlerde yönetimin boflluklar›n› doldurur hale gelmifltir.
Anadolu nüfusunun kozmopolit yap›s›, din ve etnik kimliklerin çeflitlili¤i merkezi
idareyi seçilmifl ve atanm›fl yerel idarecilere vak›flar›n kurulmas› için genifl çapl› teflvikler vermeye yönlendirmifltir. Böylelikle halka yönelik hizmetler, Selçuklu ve Osmanl› döneminde oldu¤u gibi, vak›f ad› verilen kurulufllar taraf›ndan sa¤lanm›flt›r. ‹slam kaynakl› yard›m gelene¤ine ve dini yap›ya dayal› vak›flar, yerel idarenin araçlar›
olarak, merkezi idarenin yapamad›¤› veya etkisiz kald›¤› durumlarda toplumsal hizmetlerin yan› s›ra altyap› hizmetleri de sa¤lam›flt›r. Örne¤in Osmanl› döneminin medrese, cemiyet ve tarikatlar› o dönemin sivil unsurlar› olarak ortaya ç›km›fl, medreselere kaynak sa¤layan vak›flar büyük ölçüde devletten ba¤›ms›z olarak geliflmifltir.
fiehirlerin temel ekonomik birimi olan loncalar, o dönemde devletten ba¤›ms›z
ifllemifl ve lonca yönetimini esnaf seçmifltir. Vak›f ve loncalarla bafllayan toplumsal
dayan›flma gelene¤i toplumsal yap›da önemli bir bofllu¤u doldurmufltur. Resmi kay›tlara göre, 19. yüzy›l bafllar›nda 15.000’den fazla vak›f oldu¤u bilinmektedir (Tepebafl› Belediyesi, 2008:12). Ancak sivil toplum unsuru niteli¤indeki medreseler,
vak›flar ve loncalar›n 19. yüzy›la kadar aflama aflama merkezi idarenin etkisine girdi¤i, giderek ba¤›ms›z olma özelliklerini yitirdi¤i gözlenmektedir.
Güçlenen merkezi yap› her ne kadar cumhuriyetin ilan›na kadar geçen dönemde modern unsurlarla biraz daha canlanm›fl olan sivil topluma a¤›rl›¤›n› hissettirse
de siyasi partiler, bas›n yay›n organlar›, dernekler, ekonomik gruplar, bankac›l›k
sektörü, ticaret, hukuki ve idari düzenlemeler sivil toplumun geliflmesine katk›da
bulunmufltur (Çaha, 2000:236).
Türkiye’de sivil toplum son 15 y›lda yaflanan baz› dönüm noktalar›na ba¤l› olarak büyük de¤iflim geçirmifltir. Örne¤in 1996 y›l›nda Habitat Konferans›’n›n Türki-
255
256
ye’de gerçeklefltirilmesi sivil toplumun dünya çap›nda artan önemine dikkat çekmekle kalmam›fl, Türkiye’den yüzlerce sivil toplum kuruluflu ve di¤er paydafl›n küresel sivil toplum hareketine kat›lmas›na, sosyal adalet ve sürdürülebilir kalk›nma
alanlar›nda gündemlerini geniflletmesine yol açm›flt›r. Bunu takiben 1999’da yaflanan Marmara depremi 20,000’den fazla insan›n hayat›n› kaybetmesine neden olmufl ve bölgeyi büyük y›k›ma u¤ratm›flt›r. Sivil toplum örgütleri bu dönemde halktan gerek gönüllü olarak kat›l›m gerekse ba¤›fl yapma konular›nda büyük destek
toplam›fl ve acil toplumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›nda devletten daha etkin olduklar›n› ortaya koymufltur (TÜSEV, 2006 :53).
SIRA S‹ZDE
3
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Türkiye’dekiSIRA
sivilS‹ZDE
toplum örgütlerinin son y›llardaki geliflimini de¤erlendiriniz.
Türkiye’de sivil toplum örgütleri aç›s›ndan, en son ve belki de en önemli döD Ü fi Ü N 2001’de
EL‹M
nüm noktas›n›n
ülkenin Avrupa Birli¤ine üyelik süreci çerçevesinde kabul
edilen Kopenhag Kriterleri ile Birli¤in devleti demokratik de¤er ve uygulamalar›n›
benimseyecek
iradeyi gösterme mecburiyetinde b›rakmas› oldu¤u söyleneS O politik
R U
bilir. Kopenhag Kriterleri beraberinde önemli reformlar› getirmifl, sivil toplumu
özellikle hak ve özgürlükler ekseninde etkilemifltir. Söz konusu reformlar ülkede
D‹KKAT
örgütlenme özgürlükleri ve medeni haklar üzerinde 1980’den beri süregelen k›s›tlamalar› büyük ölçüde kald›rm›fl ve sivil toplum faaliyetleri için daha elveriflli bir
SIRA S‹ZDE sa¤lam›flt›r. Ayr›ca bu dönemde merkezi ve yerel düzlemde
alan oluflturulmas›n›
insan haklar› ve sosyal politikalar gibi önemli konularda diyalo¤u teflvik eden yeni yasal düzenlemelere gidilmifltir (TÜSEV, 2010:2).
AMAÇLARIMIZ
Avrupa Birli¤i ülkelerinde milyonlarla ifade edilebilecek sivil toplum örgütü faaliyet göstermektedir. Son y›llarda 1.200.000 derne¤in faaliyet gösterdi¤i ABD’de
ise ortalamaK her
‹ T befl
A P kifliye bir dernek düflmektedir. Buna karfl›l›k Türkiye’deki dernek say›s› 80 bin civar›ndad›r ve ortalama 900 kifliye bir dernek düflmektedir (Güngör Ak, 2005:185-195). Ayn› zamanda Türkiye’de yaklafl›k 4000 - 4500 civar›nda
vak›f, bin Tcivar›nda
ve bir o kadar da meslek kuruluflu bulunmaktad›r. ÜlE L E V ‹ Z Y O sendika
N
kede mevcut sivil toplum örgütü say›s› sadece 100.000 civar›ndad›r. Vak›flar Genel
Müdürlü¤ü’nün kay›tlar›na göre, günümüzde Türkiye’deki vak›f say›s› 4494’dir. Bu
rakam, sosyal yard›mlaflma ve çevre alanlar›ndaki vak›flarla, yeni kurulan vak›flar›
‹ N T E R N(TÜSEV,
ET
da içermektedir
2006: 53). Ülkemizde en yo¤un faliyet alan›na ve ifllevselli¤e sahip olan sivil toplum örgütlerinin bafl›nda vak›flar gelmektedir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tablo 9.1
Türkiye’de Dernek,
Vak›f, Sendika, Oda
ve Kooperatif
Say›lar›
Dernek
80.750 (%54,47)
Vak›f
4.494 (% 3,03)
‹flçi Sendikas›
96 (% 0,06)
Kamu ‹flçileri Sendikas›
54 (% 0,03)
Kaynak: (TÜSEV,
2006:52)
Oda
4.749 (% 3,20)
Kooperatif
58.090 (%39,18)
Toplam
148.233 %100
Türkiye’deki sivil toplum örgütleri farkl› alanlarda faaliyet göstermektedir. Bunlar aras›nda yoksullu¤un giderilmesi, sa¤l›k hizmetleri, aile planlamas›, e¤itim, çevre ve ekoloji, kültürel, etnik ve dini de¤erlerin teflviki, mesleki ve profesyonel
gruplar›n bir araya getirilmesi, kültür merkezleri, camiler, okullar ve nadiren hastanelerin kurulmas› için fon toplanmas› yer almaktad›r (Sabanc› Vakf›, 2011:14).
Türkiye’deki Sivil Toplum Örgütlerinin Sorunlar›
Toplumsal ve ekonomik konularda rol oynayan tüketici kurumlardan kiflileri ortak
amaç çevresinde bir araya getiren hükümet d›fl› topluluklara (çevre, insan haklar›, hay›r kurumlar› gibi); dinsel topluluklardan yerel giriflimlere, gençlik kurulufllar› ve aile
birliklerine kadar kiflilerin de dâhil olduklar› kurulufllar sivil toplum örgütleri olarak
kabul edilmektedir. Bu kurulufllar son y›llarda toplum yaflam›na iliflkin kimi zorluklar›n giderilmesinde ve sorunlar›n çözümünde önemli bir rol üstlenmektedir.
Sivil toplum örgütleri, araflt›rma ve biliflim çal›flmalar›n› etkin bir flekilde sürdürebilmesi için uluslararas› kurulufllar taraf›ndan desteklenmektedir ancak bu kurulufllar›n s›k›nt› çekti¤i konular›n oldu¤u da bilinmektedir. Bu s›k›nt›lar›n bafl›nda
bilgi, iletiflim ve iflbirli¤i ihtiyac› gelmektedir. Sivil toplum örgütlerinin ortak sorunlar› özetlenecek olursa;
• Sivil toplum örgütlerinin demokratik ve kat›l›mc› bir toplumdaki yeri ve rolü henüz alg›lanamam›flt›r.
• Gerek toplum içinde gerekse sivil toplum örgütlerinin kendi bünyelerinde
amaçlar› konusunda bir fikir birli¤i ve alg› oluflmam›flt›r.
• Sivil toplum örgütlerinin son y›llarda çeflitlenmesine ve hareketlili¤in ivme
kazanmas›na karfl›n hala ortak bir platform kurulmam›fl; ayn› alanda faaliyet
gösterenlerin ortak sorunlar›n› ve deneyimlerini paylaflmas›na ve bilgi al›flverifli yapmas›na yönelik iletiflim kanallar› henüz oluflmam›flt›r.
• Mevcut sivil toplum örgütlerinde hala bir kurumsallaflma ve sürdürülebilirlik
yaklafl›m› eksikli¤i söz konusudur. Bu süreci gerçeklefltirebilecek deneyim, uzmanl›k, rehberlik, e¤itim, bas›n-iletiflim, veritabanlar› ve ortak bilgi noktalar›
vas›tas›yla kurumsallaflma henüz yeterli düzeye gelememifltir. Var olan giriflimler yetersiz veya geçicidir ve bu nedenle sürdürülebilirlik sa¤lanamamaktad›r.
• Sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri aras›nda e¤itim süreçleri, yay›nlar, web
sayfalar› ve çeflitli kurumlar taraf›ndan sa¤lanan destekler yer almaktad›r ancak henüz stratejik bir yaklafl›m gelifltirilememifltir.
• Aktif sivil toplum örgütlerinin pek ço¤unda tabandan gelen bir kat›l›m›n
oluflmad›¤› görülmektedir.
• Sivil toplum örgütleri daha çok kiflilere ba¤l› olarak kurulmufl ve o kiflilerin
liderli¤inde faaliyet göstermektedir.
• Toplumda “örgüt” sözcü¤ünün ve örgütlenmenin verdi¤i rahats›zl›k nedeniyle bir direnç gözlenmektedir. Bu durum sivil toplum örgütlerine kat›l›m
kanallar›n› olumsuz etkilemektedir.
• Sivil toplum örgütlerinin ço¤unda “sivillik” ve “toplumsal savunu” bilinci ile
iste¤i oluflmam›flt›r.
• Sivil toplum örgütlerinin ço¤unda demokratik bir yönetim yap›s› ve anlay›fl› geliflmemifltir.
• Sivil toplum örgütlerinde personel, ofis, donan›m vb konularda kapasite eksikli¤i ileri düzeydedir. Bunun yan› s›ra kapasiteyi gelifltirmeye yönelik becerilerde iletiflim, proje haz›rlama, kaynak oluflturma vb konularda da söz
konusudur; her iki unsur birleflince bir k›s›r döngü oluflturmaktad›r.
• Sivil toplum örgütlerinin oluflumuna ve yaflat›lmas›na yönelik olanaklar›n
daha çok ‹stanbul’da topland›¤›; Anadolu’daki örgüt faaliyetlerinin de ço¤u kez ‹stanbul merkezli sivil toplum örgütleri ile ba¤lant›l› yürütüldü¤ü;
bu çal›flmalarda da iflbirli¤i ve delegasyonda büyük sivil toplum örgütlerinin Anadolu’daki küçük örgütlerle çal›flmaya genelde istekli olmad›¤›
görülmektedir.
257
Türkiye’de 80.750 dernek,
4494 vak›f, 96 iflçi
sendikas›, 54 Kamu iflçileri
sendikas›, 4.749 oda ve
58.090 kooperatif olmak
üzere toplam 148.233 sivil
toplum örgütü faaliyetini
sürdürmektedir.
TÜSEV’in 2006 y›l›nda
yapm›fl oldu¤u araflt›rmada,
sivil toplum örgütüne göre
de¤iflmekle birlikte,
kurumsallaflma eksikli¤i,
yönetiflim sorunu, güven ve
kat›l›m eksikli¤i gibi temel
bileflenlerin önemli sorun
alanlar› oldu¤u ortaya
ç›km›flt›r.
258
Resim 9.3
Sivil Toplum
Betimlemesi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
TÜSEV’in 2006 y›l›nda gerçeklefltirdi¤i
“Uluslararas› STEP Türkiye Ülke Raporu” adl› araflt›rmada da yukardaki sorunlara benzer
sorunlar›n mevcut oldu¤u ve sivil toplum örgütüne göre de¤iflmekle birlikte, kurumsallaflma eksikli¤i, yönetiflim sorunu, güven ve
kat›l›m eksikli¤i gibi temel bileflenlerin hala
sorunlu oldu¤u belirtilmektedir.
Bunun yan› s›ra Yaflama Dair Vak›f›’n›n
(YADA) 2005 y›l›nda 8 ilde 32 Gönüllü Kuruluflu baz alarak yürüttü¤ü bir araflt›rman›n sonuçlar› da Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin günümüzde yaflad›¤› temel sorunlara iliflkin veriler ve tespitler içermektedir. YADA’n›n (2005) araflt›rmas›na göre, Türkiye’de Gönüllü Kurulufllar›n yaflad›¤› sorunlar da benzer bafll›klar alt›nda de¤erlendirilmifltir. Saptanan sorunlar; altyap› sorunlar›, gönüllü a¤lar, kadrolar ve üyeler ile ilgili sorunlar, devletle iliflkiler,
örgüt içi iliflkilere yönelik sorunlar, gönüllü kurulufllar›n birbirleri ile olan iliflkileri, hedef gruplar ve toplumla iliflkiler, medyayla iliflkiler ve sivil toplumun sadece
gönüllü kurulufllardan ibaret olarak alg›lanmas›d›r (http://www.siviltoplumakademisi.org.tr/).
Türkiye’de sivil
SIRAtoplum
S‹ZDE örgütlerinin zay›f yönlerini irdeleyiniz.
Türkiye’deki sivil toplum örgütlerinin günümüzde karfl›laflt›¤› sorunlar›n afl›lD Ü toplum
fi Ü N E L ‹ M örgütlerinin gelifltirilmesi için yap›lmas› gereken çal›flmalar flu
mas› ve sivil
flekilde de¤erlendirilebilir;
• Vatandafll›k
S O R U bilincinin gelifltirilmesi ve örgütlenmenin önündeki engeller
kald›r›lmal›d›r.
• Ülke genelinde biliflim-bilgi toplumu olma yönündeki bilinç yayg›nlaflt›r›lD‹KKAT
mal›d›r.
• Bilgiye eriflim kolaylaflt›r›lmal›d›r. Yerel yönetimlerin oluflturacaklar› kent
bilgi SIRA
sistemleri
S‹ZDE elektronik ortam üzerinden ulafl›labilir olmal›d›r.
• Sivil, kamu ve özel giriflimin birbirlerinin etkinliklerinden haberdar olmas›n›
ve iflbirli¤inin artmas›n› sa¤layacak platformlar oluflturulmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
• SivilAMAÇLARIMIZ
toplum örgütleri aras›nda yatay ve dikey iliflki ile iflbirli¤ine yönelik koflullar oluflturulmal›d›r.
• HalkD Ükat›l›m›n›n
yerel yönetim iflleyifliyle eflgüdüm içinde olabilmesi için yefi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A P çeflitli yöntem ve yaklafl›mlarla kat›l›m› teflvik etmelidir.
rel yönetimler
• Bilgi, iletiflim, sanat, e¤itim, kültür vb alanlarda çal›flan ve toplumsal dönüS O R U
flüme katk› verebilecek sivil toplum örgütlerini bir araya getirmek, verimlilik ve
T E Letkinli¤i
E V ‹ Z Y O N artt›rman›n yan› s›ra mesleki geliflme ve dayan›flmay› sa¤lamaktaD da
bir önlem olarak düflünülmelidir.
‹ K Könemli
AT
• Avrupa Birli¤i’ne kat›l›m sürecinde sivil toplum örgütlerinin yap› ve ifllevlerinin giderek daha da önem kazanaca¤› öngörüsüyle, kamu kesiminin karar
SIRA
T E RS‹ZDE
NET
alma‹ Nmekanizmas›na
sivil toplum örgütleri daha yo¤un dâhil edilmelidir.
• Avrupa Birli¤i ile ilgili alanlarda faaliyet gösteren sivil toplum örgütleri, Birlikteki
muadilleri ve semsiye örgütleri ile birlikte ortak projeler yürütme ve
AMAÇLARIMIZ
lobi çal›smalar› yapma vb rolleri de üstlenmelidir.
N N
N N
Konuya iliflkin
bilgiye afla¤›daki kaynaktan ulaflabilirsiniz: Sivil Toplumcunun El
K ‹daha
T A genifl
P
Kitab›, Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi, ‹stanbul, I Bask›, Editör Nafiz Güder, Kas›m 2004
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
259
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Sivil toplum örgütlerini tan›mlamak
Kökenleri Antik Yunan’a kadar uzanan ve 15.
yüzy›ldan günümüze de¤in farkl› anlamlar kazanan sivil toplum özellikle devlet-birey ve toplum
iliflkilerini aç›klamada ve düzenlemede her dönem baflvurulan temel kavramlardan biri olmufltur. Sivil toplum kurulufllar› “sivil toplum örgütleri” olarak da adland›r›l›r. Resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›z olarak çal›flan, politik,
sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar do¤rultusunda lobi, ikna ve eylem çal›flmalar› yürüten, kat›l›mc›lar› gönüllülük usulü do¤rultusunda
kabul eden, kâr amac› gütmeyen ve gelirini ba¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤layan kurulufllard›r. Sivil toplum örgütleri, bireyler aras›nda hoflgörü ve dayan›flmay› ve bilinçlenmeyi art›rmak, ortak hareket etme duygusu kazand›rmak, ayn› düflüncedeki insanlar› bir araya getirmek gibi amaçlar› gerçeklefltirmeyi sa¤lar.
Sivil toplum örgütleri oda, sendika, vak›f ve dernek ad› alt›nda faaliyet gösterir. Topluma yararl›
bir hizmet sunmak için kurulmufl yasal topluluklard›r. Sivil toplum örgütleri, herhangi bir devlet
organ›ndan ba¤›ms›z bir flekilde özel kiflilerin giriflimiyle yasal olarak kurulmufl her türlü organizasyon için kullan›lan genel bir kavramd›r. Sivil
toplum örgütlerinin tamamen veya k›smen devlet
organlar› taraf›ndan desteklendi¤i durumlarda bile bünyesinde herhangi bir devlet yetkilisi bulunmad›¤› sürece “sivil toplum örgütü” olma özelli¤inin baz› durumlarda geçerlili¤i kabul edilir.
karfl›n Türkiye’nin önde gelen sivil toplum örgütlerinin üçte ikisinin son on befl y›lda kurulmufl olmas› ilgi çekicidir. Dünyadaki örnekler ile
karfl›laflt›r›ld›¤›nda ülkemizdeki sivil toplum kurulufllar›n›n tarihçesinin çok eski dönemlere dayand›¤› söylenemez. Türkiye’de mevcut sivil toplum örgütü say›s› nüfusa oranla de¤erlendirildi¤inde birçok ülkenin gerisinde kalmaktad›r. Günümüzde ülkedeki sivil toplum kuruluflu statüsündeki birçok derne¤in asl›nda faaliyette olmayan yerel dernekler oldu¤u gerçe¤i göz önünde
bulunduruldu¤unda bu alan›n gelifltirilmesi gereklili¤i ortaya ç›kmaktad›r. Bugün Türkiye’de
80.750 dernek, 4494 vak›f, 96 iflçi sendikas›, 54
Kamu iflçileri sendikas›, 4.749 oda ve 58.090 kooperatif olmak üzere toplam 148.233 sivil toplum örgütü faaliyetlerini sürdürmektedir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
Sivil toplum örgütlerinin tarihsel sürecini de¤erlendirmek
Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin geliflme süreci karmafl›k olmakla birlikte Osmanl›, Selçuklu ve
Cumhuriyet dönemlerinde kimi toplumsal hizmetler gönüllülük esas›na dayal› olarak geliflen sivil
toplum anlay›fl› ba¤lam›nda gerçeklefltirilmifltir.
Türkiye’de bugünkü e¤itim ve sa¤l›k hizmeti veren devlet kurulufllar›n›n temelinin Osmanl› döneminde kurulan vak›flara dayand›¤› söylenebilir.
Anadolu’daki sivil toplum örgütlerinin tarihi ço¤u
kez ülke yönetimiyle iç içe geçmifl, baz› dönemlerde yönetimlerin boflluklar›n› tamamlam›flt›r.
1980’den sonra derneklerin yeniden kurulmas›na yol açan yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Buna
4
Sivil toplum örgütlerinin amaçlar› ve ifllevlerini
tan›mlamak
Sivil toplum örgütleri “birlikten güç do¤ar” ilkesine dayanarak faaliyetlerini sürdürür. Bu örgütler, bireyler aras›nda hoflgörü ve dayan›flmay› art›r›r, bilinçlenmeyi ve ortak hareket etme duygusunu sa¤lar. Ayn› düflünce düzleminde olanlar›
biraraya getirir ve ortak amaçlar›n gerçekleflmesini sa¤lar.
Sivil toplum örgütleri, çeflitli olanlarla, çok de¤iflik ve farkl› amaçlar› gerçeklefltirmek üzere çal›flmaktad›rlar.
Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin sorunlar›n›
irdelemek
Sivil toplum örgütleri son y›llarda Avrupa Birli¤i
politika sürecine ve programlar›na daha fazla dâhil edilerek, daha genifl bir sivil alan oluflturmada
anahtar unsur olarak yer almaktad›r. Sivil toplum
örgütleri Avrupa’ daki yönetiflim, kalk›nma, çevre
ve sosyal politika gibi bir dizi konuda “sesli paydafllar” olarak düflünülmektedir. Türkiye’de sivil
toplum örgütlerinin finansmandan yönetime, örgütlenmeden karar alma mekanizmalar›na kadar
birçok sorunlu alan› söz konusudur. Avrupa Birli¤ine tam üyelik aç›s›ndan sivil toplum alan›n›n
gelifltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› gereklidir. Bu
ba¤lamda sivil toplum örgütlerinin gerek alt yap›lar›n›n güçlendirilmesi gerekse kurumsallaflma
çal›flmalar›n›n h›zland›r›lmas› önem tafl›maktad›r.
260
1. Afla¤›dakilerden hangisi “sivil toplum” kavram›n›n
ortaya ç›kt›¤› dönemdir?
a. 13. yüzy›l
b. 14. yüzy›l
c. 15. yüzy›l
d. 16. yüzy›l
e. 17. yüzy›l
2. Hangi yazar sivil toplum örgütlerinin ABD’nin en
büyük yenilik ve itici gücü oldu¤unu öne sürmektedir?
a. Peter Drucker
b. Porter
c. Fukuyama
d. Milton Friedman
e. Adam Smith
3. Afla¤›dakilerden hangisi Türkçede kullan›lan “sivil”
sözcü¤ünün Latince kökünden türetilmifl olan›d›r?
a. Sivillius
b. Civic
c. Society
d. Civicius
e. Civis
4. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum örgütlerinin tan›m›n› do¤ru olarak vermektedir?
a. Resmi kurumlardan ba¤›ms›z olmayan, politik,
sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar›
do¤rultusunda lobi, ikna ve eylem çal›flmalar›
yürüten, üyelerini ve çal›flanlar›n› karfl›l›kl›l›k
esas›yla alan kurulufllard›r.
b. Politik, sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel
amaçlar› do¤rultusunda devlet düzeyinde çal›flmalar yapan ve kâr amac› güden kurulufllard›r.
c. Resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›z
olarak çal›flan, politik, sosyal, kültürel, hukuki ve
çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi, ikna ve eylem çal›flmalar› yürüten, üyelerini ve çal›flanlar›n›
gönüllülük usulüyle alan, kâr amac› güden ve gelirlerini devlet fonlar› ile sa¤layan kurulufllard›r.
d. Resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›z
olarak çal›flan, politik, sosyal, kültürel, hukuki
ve çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi, ikna ve
eylem çal›flmalar› yürüten, üyelerini ve çal›flanlar›n› gönüllülük usulüyle kabul eden, kâr amac› gütmeyen ve gelirlerini ba¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤layan kurulufllard›r.
e. Resmi kurumlarla birlikte çal›flan, politik, sosyal,
kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi çal›flmalar›, üyelerini ve çal›flanlar›n›
gönüllülük usulüyle alan, kâr amac› güden ve
gelirlerini kendi flirketleri vas›tas›yla ile sa¤layan
ticari kurulufllard›r.
5. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum örgütlerinin
amaçlar›ndan biri de¤ildir?
a. Bireyler aras›nda hoflgörü ve dayan›flmay› art›r›r.
b. Bilinçlenmeyi art›r›r.
c. Geliri art›r›r.
d. Ortak hareket etme duygusu kazand›r›r.
e. Ayn› düflünceye sahip olanlar› bir araya getirir.
6. Afla¤›dakilerden hangisi ülkemizdeki sivil toplum
örgütlerinin sorunlar›ndan biri de¤ildir?
a. Sivil toplum örgütlerinin demokratik ve kat›l›mc›
bir toplumdaki yeri ve rolü anlafl›lamamaktad›r.
b. Gerek toplum içinde gerekse sivil toplum örgütlerinin kendi bünyelerinde sivil toplum örgütlerinin amac› konusunda bir fikir birli¤i ve anlay›fl
oluflmam›flt›r.
c. Tecrübe, uzmanl›k ve deste¤in; rehberlik, e¤itim, bas›n, veritabanlar› ve ortak bilgi noktalar›
vas›tas›yla kurumsallaflmas› hala yeterli düzeye
gelmemifltir.
d. Sivil toplum örgütleri daha çok kiflilere ba¤l›
olarak kurulmufllar ve o kiflilerin liderli¤inde
yaflamaktad›r.
e. Sivil toplum örgütleri finansman yaratma konusunda geliflme göstermifltir.
7. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’deki dernek say›s›n› vermektedir?
a. 80.750
b. 81.500
c. 88.000
d. 89.500
e. 89.750
8. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’deki kooperatif say›s›n› vermektedir?
a. 55.000
b. 57250
c. 58.090
d. 59.100
e. 59450
261
Okuma Parças›
9. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum örgütlerine yönelik olanaklar›n daha yo¤unlaflt›¤› kenttir?
a. Ankara
b. ‹stanbul
c. Bursa
d. Diyarbak›r
e. Trabzon
10. Türk toplum yap›s›nda “sivil toplum” hangi kavram
ile birlikte geliflmifltir?
a. Aidiyet
b. Gönüllülük
c. Çevre edinme
d. Ç›kar sa¤lama
e. Tesis kurma
Bir Sivil Toplum Örgütü Olarak TEMA Vakf›
TEMA Vakf›n›n amaçlar›;
• ülkemizde do¤al varl›klar›n ve çevre sa¤l›¤›n korunmas›, erozyonla mücadele, toprak örtüsü ve topra¤›n korunmas› ve a¤açland›rman›n önemi hakk›nda
kamuoyunu e¤itmek ve bilinçlendirmek,
• erozyon felaketinin do¤uraca¤› sonuçlar, al›nacak
önlemler konusunda halk›m›z› bilgilendirmek, bilinçlendirmek ve böylece oluflturulacak bilinçli ve
etkin kamuoyu deste¤i ile hükümetleri erozyonla
mücadelede, gerçekçi ve uygulanabilir politikalar
üretme ve uygulamaya teflvik etmek,
• biyoçeflitlilik, toprak, su ve do¤al çevrenin korunmas›na iliflkin milli politikalar›n oluflturulmas›na yard›mc› olmak ve bu esaslardan ödün verilmemesi için
mücadele etmek,
• a¤aç ve orman sevgisini topluma mal etmek,
• hayvanc›l›¤›n temeli olan çay›r ve meralar› koruyup,
gelifltirmek,
• do¤al zenginliklerimizin bilinçsizce kullan›l›p, geri
dönüflümsüz bir flekilde yok olmas›na izin vermeyerek, korumak, gelifltirmek ve Türkiye’nin gelece¤ini
güvenceye almak,
• çölleflmeyle mücadelede dünyaya örnek bir hareketi Türkiye’den bafllatmak,
• do¤al varl›klar›n, insan sa¤l›¤›n›n, yeflil alanlar›n,
toprak ve bitki örtüsünün, ormanlar›n, meralar›n korunmas›, gelifltirilmesi ve yenilerinin teflkil edilmesini sa¤lamak için faaliyette bulunmak,
• bu amaçlar› gerçeklefltirmek için gerekli teflkilat›n
oluflturulmas›n›, yasalar›n ç›kmas›n› sa¤lamak ve gönüllü kurulufllar›n öncülü¤ünde toplumun bütün kesimlerinin deste¤i ile erozyonla mücadelenin ikinci
bir ‹stiklal Savafl› kabul edilerek erozyon tehlikesi ile
mücadele edilmesi, olarak belirlenmifltir.
TEMA Vakf›n›n Hedefleri:
TEMA’n›n hedefi öncelikle ulusumuza, onun temsilcilerine, siyasal partilere ve hükümetlere, resmi ve özel kurulufllara, e¤itim kurumlar›na, bas›n yay›n organlar›na,
toprak erozyonunun nedenlerini, vahim sonuçlar›n› ve
ülkemizin çöl olma tehlikesini anlatmakt›r. TEMA bu
hedef do¤rultusunda, siyasi güçleri, do¤al varl›klar›n
yok edilmesi ve erozyon sorununa çare bulmadan iktidar olamayacaklar›na inand›rma çabas›ndad›r. Bu nedenle erozyon sorununa karfl› duyarl›, bilinçli ve etkin
bir kamuoyu oluflturmaya çal›flt›rmaktad›r.
TEMA Vakf›, ülkemizin en de¤erli hazinelerinden birinin toprak oldu¤unun bilincindedir. Bu nedenle, or-
262
man, çay›r, mera ve tar›m alanlar›n›n, su ve bitki gen
kaynaklar›n›n, do¤an›n korunmas› ve erozyonun önlenmesi konusunda, belli bir devlet politikas›n›n gerekli ve zorunlu oldu¤una inanmaktad›r. Bu hedeflere ulaflmak ancak teknik yönden yeterli bir kadro, teflkilat ve
mali imkânlarla mümkündür.
TEMA Vakf›, toprak erozyonu nedeniyle h›zla yok
olan tar›m alanlar›n›n ve meralar›n verimlili¤inin artt›r›ld›¤› koflulda, k›rdan kente göçün önlenebilece¤ine
inanmaktad›r.
Kaynak: http://www.tema.org.tr/
1. c
2. a
3. e
4. d
5. c
6. e
7. a
8. c
9. b
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütlerinin
Tan›m›n›” yeniden gözden geçiriniz.
Tan›m›n›” yeniden gözden geçiriniz.
Amaçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sorunlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’deki Sivil Toplum
Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
21. Yüzy›l›n “sivil toplum örgütleri ça¤›” olarak nitelendirilmesi oldukça gerçekçi bir yaklafl›md›r. Çünkü gerek Dünya gerekse Avrupa ölçe¤inde, devletin çekildi¤i birçok ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda sivil
toplum örgütleri bu bofllu¤u doldurma konusunda büyük mesafeler kaydetmektedir. Bilindi¤i gibi önümüzdeki y›llar tüm dünyada dernekler, vak›flar ve sivil toplum örgütleri büyük önem arz edecektir. Hatta siyasi
partiler de hükümet olmad›klar› sürece sivil toplum örgütü olarak görülebilecektir.
S›ra Sizde 2
Sivil toplum örgütlerinin siyasal, toplumsal ve ekonomik etkileri de¤erlendirildi¤inde sivil toplum örgütleri
demokratik sistemler içinde vazgeçilmez temel unsurlardan biri oldu¤u söylenebilir. Sivil toplum örgütleri
kendi içinde ayn› düflünceyi paylaflan insanlar›n bir araya gelmesiyle kurumsallaflmaktad›r. Bu örgütler her ne
kadar tek tip özellik gösteriyor olsalar bile bunlar kendi çat›lar› alt›nda bir güç oluflturmaktad›r. Farkl› amaç
ve anlay›fl alt›nda çal›flan sivil toplum örgütleri bir flehirde, bölgede ya da ülke bütününde bir demet oluflturmaktad›r. Bu da çeflitlilik ve zenginlik olarak de¤erlendirilmelidir. Toplumda sosyal dokuyu koruyan bölgesel özelliklere ve güzelliklere sahip ç›kan ve yaflatan
kurulufllard›r. Bu örgütler toplum düflüncesinin özgürleflmesine ve siyasi kalitenin yükselmesine büyük katk›
sa¤lamaktad›r. Sivil toplum örgütleri kendi üretti¤ini bir
baflkas›na dayatmaz. E¤er bir dayatma olursa bir baflka
örgüt de kendi üretimini dayat›r. Bu bak›mdan dayatma
sivil toplum kurulufllar›n›n düflman›d›r. Sivil toplum örgütleri özgür düflünce ve özgür teflebbüsle beslenir. Bu
yap›lardan dolay› sivil bir gücü temsil etmekte ve üçüncü sektör olarak isimlendirilmektedir. Birinci sektör; yasa yönetmelik ve mevzuatla yönetim ve faaliyet içinde
bulunan devlet sektörüdür. ‹kinci sektör ise kazanc›n›
maksimum k›lacak anlay›fl içinde çal›flan sermaye sahipleri, flirketler ve çal›flanlard›r. Üçüncü sektör ise her
iki ortamda bulunan ve bulunmayan insanlardan oluflan, gönüllülerin bulundu¤u sektördür. Bu sektör sivil
kurulufllard›r. Bunlar üçüncü sektör olarak isimlendirilmektedir. Bu kurulufllar›n üretiminde, yasa, yönetmelik
ve mevzuatlar devlet sektöründe oldu¤u gibi s›n›rlay›c›
de¤ildir. Gönüllü olarak hizmet edenler, flirket ve sermaye kesiminde oldu¤u gibi kar amac› tafl›mad›¤› ve
özgür düflünen, özgür hareket eden insanlardan mey-
263
Kaynaklar
dana gelmedi¤i aflikard›r. Üçüncü sektör olarak sivil
toplum örgütleri di¤er sektörlere göre daha kaliteli, daha özgün çal›flmalar yaparak yerel ve merkezi yönetimlere katk› sa¤lamaktad›r.
S›ra Sizde 3
Türkiye’de sivil toplum örgütlerini son y›llardaki geliflimi yeterli olmamakla birlikte, baz› önemli ve çarp›c›
geliflmelere sahne olmaktad›r. Türkiye’de sivil toplum,
son 10 y›lda yaflanan baz› dönüm noktalar›na ba¤l› olarak büyük de¤iflim geçirmifltir. 1996 y›l›nda Habitat
Konferans›’n›n Türkiye’de gerçekleflmesi sivil toplumun dünya çap›nda artan önemine dikkat çekmekle
kalmam›fl, Türkiye’den yüzlerce sivil toplum örgütü ve
di¤er paydafl›n küresel sivil toplum hareketine kat›lmas›na, sosyal adalet ve sürdürülebilir kalk›nma alanlar›nda gündemlerini geniflletmesine yol açm›flt›r. Yine 1999
senesinde yaflanan Marmara deprem felaketinde sivil
toplum örgütleri halktan gerek gönüllülük gerekse ba¤›fllar ba¤lam›nda büyük destek toplam›fl ve acil toplumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›nda devletten daha etkin olmufltur.
S›ra Sizde 4
Türkiye’de sivil toplumu olumlu yönde bir de¤iflim süreci devam ederken, zay›f oldu¤u alanlardaki eksikliklerde devam etmektedir.
Türkiye’de sivil toplumun gelifliminin eski ivmesini koruyamad›¤› görülmektedir. Özellikle vatandafl kat›l›m›
ve kurumsallaflma düzeylerindeki baz› temel sorunlar›n
süreklilik arz ederek kemikleflmeye bafllamas› sivil toplumun önünde önemli engellere iflaret etmektedir. Sivil
toplum mevcut güçlü yönlerini ve içinde bulundu¤u
teflvik edici ortam› do¤ru kullanarak toplumsal hayat›n
vazgeçilmez bir parças› haline gelebilece¤i gibi, zay›f
yönlerinin yaratt›¤› engellere tak›ld›¤› bir duraklama
dönemine girmesi de mümkündür. Bu ba¤lamda Türkiye’de sivil toplumun güçlendirilmesine yönelik faaliyetlerde bulunmak isteyen tüm paydafllar›n (sivil toplum
aktörleri, kamu, özel sektör, ba¤›flç› kurulufllar, akademi vb.) koordineli çal›flmalar› oldukça önemlidir. Bu
aç›dan Türkiye’de sivil toplumun bir dönüm noktas›yla
karfl› karfl›ya oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
AB ve Aday Ülkeler Aras›nda Sivil Toplum Diyalo¤u Eylül 2005, Brüksel http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/siviltop/diyalog.pdf
Balo¤lu, Z. (1994). Türkiye Üçüncü Sektör Raporu-Sorunlar ve Çözüm Önerileri (No:1). ‹stanbul: Türkiye
Üçüncü Sektör Vakf› Yay›nlar›.
Baydar Akgün, S., Baydar Akgün, T. (Mart 2011). Avrupa
Birli¤i’nde Sivil Toplum Örgütlerinin Rolü. Türk ‹dare
Dergisi Say›: 470. Ankara Nafiz Güder (ed.). (Kas›m
2004). Sivil Toplumcunun El Kitab› (I. Bask›).
‹stanbul: Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi TÜSEV.
(2010). ‹l Toplum De¤erlendirme Raporu, ‹stanbul
http://www.tusev.org.tr/content/detail.aspx?cn=567
Bobbio, N. (2004). Gramsci ve Sivil Toplum Kavram›.
Sivil Toplum ve Devlet: Avrupa’da Yeni Yaklafl›mlar,
91-118. John Keane (ed.). Mehmet Küçük (Çev.).
Ankara: Yedi K›ta.
BOSTANCI, E. (2005). Kad›n Girisimcilik ve Sivil Toplum Kuruluslar›n›n Rolü. ‹zmir Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çal›flma Ekonomisi ve Endüstriyel ‹liflkiler Anabilim Dal› ‹nsan Kaynaklar› ve Endüstriyel ‹liflkiler Bölümü.. Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi.
Çaha, Ö. (2000). Ask›n Devletten Sivil Topluma. ‹stanbul: Gendas KültürYayunlar›,
Çopuro¤luY., & Çetin, C., & Beyzade, N. (Bahar 2010).,
Yeni Sosyal Hareketler Paradigmas› Ba¤lam›nda
Türkiye’deki Küreselleflme Karfl›t› Gruplar›n Birbirleriyle ve Dünyadaki Karfl›tlarla Karfl›laflt›r›lmas›.,
Sosyoloji Derne¤i Sosyoloji Araflt›rmalar› Dergisi Cilt:
13 Say›: 1
Drucker, P.(1990). Managing the Nonprofit Organization: Practies and Principles. New York: Harper Collins Publishers,
Ersen, T. B. (Nisan 2010).. Türkiye’de Derneklerin Örgütlenme Özgürlü¤ü Önündeki Engeller Türkiye’de
Örgütlenme Özgürlü¤ünün Gelifltirilmesi ‹çin Metodoloji Gelifltirilmesi Projesi Bulgular›. ‹stanbul: TÜSEV Yay›n›.
Etherington, S. (2002). The Role of NGOs in Implementing EU Policy: Opportunities, Constraints and Success. U. Rüb (Ed.).
Edwards, M. (2005). Civil Society. Cambridge: Polity
Press.
Gözer, K. (2004). Anayasa Hukukuna Girifl. Bursa: Ekin
Kitapevi
264
Güngör Ak, B. (2005). Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne Kat›l›m Sürecinin Sivil Toplum Kurulufllar›na etkileri
ve Katk›lar›. II. Ulusal Sivil toplum Kurulufllar› Kongresi, Çanakkale
Hac›fettahoglu, I. (Nisan 2007)., Türk K›z›lay› tarih Dizisi: Milli Mücadelede Hilal-i Ahmer (1. Bas›m). Ankara: Tuna Ofset
‹brahim, F., & Wedel, H. (1997). Ortado¤u’da Sivil
Toplumun Sorunlar›. Erol Özbek (Çev). ‹stanbul:
‹letiflim
Keane, J. (Kas›m 1994). Demokrasi ve Sivil Toplum (1.
Bas›m). Necmi Erdo¤an (Çev.) ‹stanbul: Ayr›nt›
Yay›nlar›
Keyman, F. (2006). Türkiye’de Sivil Toplumun Serüveni. Ankara: Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi Yay›nlar›
Keyman, F. (2004). Türkiye’de ve Avrupa’da Sivil Toplum. Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yaz›lar›
no: 3. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi STK E¤itim ve Araflt›rma BirimiKüçükali, T. (Ekim 2008). Sivil Toplum Kurulufllar›n›n Önemi ve Sorumluluklar›. Çerçeve Dergisi Say›: 48. ‹stanbul
Kalayc›, N. (2007). Kamusal Alan Üzerine Bir ‹nceleme:
Aristoteles-Marx-Habermas. Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilimdal› Ankara. Doktora Tezi.
Keane, J. (2004). Despotizm ve Demokrasi. Sivil Toplum ve Devlet: Avrupa’da Yeni Yaklafl›mlar, 47-90.
John Keane (ed.). Levent Köker (Çev.). Ankara: Yedi K›ta.
Mardin, fi. (2007). Sivil Toplum. fierif Mardin Bütün
Eserleri 6 Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1,
9-19. Mümtaz’er Türköne & Tuncay Önder (Ed.). ‹stanbul: ‹letiflim
Mardin, fi. (2007). Türk Toplumunu ‹nceleme Arac› Olarak “Sivil Toplum”. fierif Mardin Bütün Eserleri 6
Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1, 21-34.
Mümtaz’er Türköne & Tuncay Önder (Ed.). ‹stanbul: ‹letiflim
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Osman Ak›nay
& Derya Kömürcü (çev.). Ankara: Bilim ve Sanat
Dergisi
Mercer. C. ( January 2002). NGOs, Civil Society and Democratization. Progrees in Developmen Studies, vol.
2 no. 1.
fiahin, M. (2007). Kamu Ekonomisi ve Sivil Toplum Kurulufllar›. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k
fiimflek Birgül; “Gönüllü Kurulufllar›n Küreselleflmesi”
Küreselleflmenin ‹nsani Yüzü, (Der: Veysel Bozkurt)
Alfa Yay›nlar› , ‹stanbul, 2000.
Tepebafl› Belediyesi. (Ocak 2008). Eskiflehir Sivil Toplum ve Kamu Hizmetleri Rehberi (1 Bask›). Eskiflehir: Milsan Bas›m Sanayi
Türk Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›. (2001). Avrupa Birli¤i, Devlet ve STK’lar. ‹stanbul: Numune
Matbaac›l›k
“Türkiye’de Sivil Toplum: Bir Dönüm Noktas›”, Sabanc›
Vakf› 2011, ‹stanbul http://www.sabancivakfi.org/files/html/programlar/toplumsal_katkilarimiz/step/STEP2011_ozet.pf
“Vak›f ve Derneklere ‹liflkin Vergi ve Kamu Yarar›
Raporu AB Ülkeleri ve Türkiye’deki Uygulamalar
ve Öneriler” ‹stanbul: TÜSEV Yay›n›, Ocak 2010,
‹stanbul
“Uluslararas› STEP Türkiye Ülke Raporu”, TÜSEV Yay›nlar› No 39, TÜSEV 2006, ‹stanbul
Ye¤en, M., Keyman, F., Çal›flkan, M. A., Tol, U. U. (Nisan 2010). Türkiye’de Gönüllü Kurulufllarda Sivil
Toplum Kültürü. ‹stanbul: Yaflama Dair Vakf›
Y›k›lmaz, N. (Haziran 2003). Yeni Dünya Düzeni ve
Çevre. ‹stanbul: Sosyal Araflt›rma Vakf› Yay›n›
Y›lmaz, A. (Kas›m-Aral›k 2007). Sivil Toplum, Demokrasi ve Türkiye. Yeni Türkiye Dergisi, Y›l, 3, Say› 18
10
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Toplumsal de¤iflme ve toplumsal hareketler ba¤lam›nda e¤itim olgusunu ifade edebilecek,
Toplumsal de¤iflme, toplumsal hareketler ve e¤itim aras›ndaki etkileflimi de¤erlendirebilecek,
Toplumsal hareketlerin içinde yer alan e¤itim ve ö¤renme süreçlerini s›ralayabilecek,
Toplumsal hareketler kapsam›nda e¤itim hareketlerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• E¤itim,
• Toplumsal Hareket
• Toplumsal De¤iflme
• Toplumsal Harekette Ö¤renme
‹çindekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Toplumsal
Hareketler ve
E¤itim
• G‹R‹fi
• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME,
TOPLUMSAL HAREKETLER VE
E⁄‹T‹M
• TOPLUMSAL HAREKET VE E⁄‹T‹M
ETK‹LEfi‹M‹
• TOPLUMSAL HAREKETLERDE
E⁄‹T‹M VE Ö⁄RENME
• TOPLUMSAL HAREKET OLARAK
E⁄‹T‹M HAREKETLER‹
Toplumsal Hareketler ve
E¤itim
G‹R‹fi
Modern dünyada yaflam›n neredeyse her alan›nda ortaya ç›kan genel buhran, farkl› sahalar› içine alarak ve farkl› biçimlere bürünerek, her ülkede kendini farkl› flekilde göstermektedir (Arendt, 2006:11). Günümüz dünyas›nda toplumsal yaflam›n
bütün alanlar›nda oldu¤u gibi e¤itim ve toplumsal hareketler alanlar›nda da köklü
dönüflümler yaflanmaktad›r. Dünya ölçe¤inde yaflanan bu köklü dönüflümlerin temel nedeni olarak küreselleflme gösterilmektedir. Bu de¤iflimler, küresel de¤iflimler gibi makro düzeyde oldu¤u gibi aileler ve çocuklar gibi mikro düzeylerde de
yo¤un biçimde gerçekleflmektedir (OECD, 2010:10). Küreselleflme yeni geliflmeleri anlamak için anahtar sözcük hâline gelmifltir. Çok tart›fl›l›r bir kavram olmas›na
karfl›n küreselleflmeye iliflkin geleneksel aç›klamalar bir çeflit küreselleflme dogmatizmi oluflturmaktad›r (Harman 1996 aktaran Akça, 2004:4). Küreselleflmenin karfl›
konulamaz bir süreç oldu¤una iliflkin kabullerin yan› s›ra Wallerstein’in de belirtti¤i gibi bir geçifl ça¤› olarak da görülebilir. Var olan bir kaostur ve bu kaosun ard›ndan gelecek yeni düzenin nas›l olmas› gerekti¤ine iliflkin düflünceler de önem
kazanmaktad›r. Geçifl ça¤›nda iki seçenek vard›r; küreselleflme olarak adland›r›lan
kaotik sürecin içinde kaybolmak ya da küreselleflmeye yönelik elefltirel ve yap›c›
çözümlemeler getirerek daha iyi bir dünya için çabalamak (Hopkins ve Wallerstein,1999). Bu noktada küreselleflme karfl›s›nda kabullenici ya da karfl›l›k verici stratejilerin gelifltirilmesi söz konusu olmaktad›r. E¤itim süreçlerinin küreselleflmenin
getirileri do¤rultusunda yap›land›r›lmas› bu ba¤lamda ortaya ç›kmaktad›r. E¤itimin
toplumsal de¤iflmeye yol açan niteliklerinin yan› s›ra yaflanan toplumsal de¤iflmelerden etkilenen do¤as› nedeniyle küreselleflen dünya ile e¤itim aras›nda dinamik
bir iliflki oldu¤u söylenebilir. Bu noktada e¤itim, yaflanan sorunlara tepki olarak
geliflen ve toplumda de¤iflim gerçeklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketlerle
de yak›ndan iliflkilidir. Finger’in (1992:312) belirtti¤i gibi modernli¤in neden oldu¤u bunal›mlar› aflmak üzere ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketler için e¤itim
merkezî bir konumdad›r.
E¤itim ve toplumsal hareketler aras›ndaki etkileflimin, söz konusu de¤iflim ve
dönüflümlerin yafland›¤› çevreyle birlikte ele al›narak irdelenmesi önem kazanmaktad›r. E¤itim süreçlerinde ve toplumsal hareketlerde temel amaç toplumsal bir
de¤iflim ortaya ç›karabilmektir. Toplumsal de¤iflim ve toplumsal hareketler iliflkisi
ba¤lam›nda e¤itimin incelenmesi, toplumsal hareketlerle e¤itim aras›ndaki etkileflim ve toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçlerinin yan› s›ra birer toplumsal hareket örne¤i olarak ortaya ç›kan e¤itim hareketlerinin aç›klanmas› yararl› olacakt›r.
268
TOPLUMSAL DE⁄‹fiME, TOPLUMSAL HAREKETLER
VE E⁄‹T‹M
Toplumsal hareketler birçok otorite taraf›ndan yeni düflünce biçimlerinin kayna¤›
ve ö¤renme ortamlar› olarak görülmektedir ancak toplumsal hareketlerin e¤itim
boyutu genellikle toplumsal hareket otoriteleri ve az say›da e¤itimcinin üzerinde
çal›flmakta oldu¤u, henüz araflt›rmalar›n yap›ld›¤› yeni bir aland›r (Haluza-DeLay,
2007). Holst (2002 aktaran Haluza-DeLay, 2007)’a göre e¤itimciler toplumsal hareketler yoluyla ö¤renme konusunu üç nedenle göz ard› etmektedir:
a) Toplumsal hareketler e¤itsel olmaktan çok politik süreçler olarak görülmektedir.
b) E¤itim araflt›rmalar› gündelik hayatta oluflan informel ö¤renmeyi görmezden
gelmektedir.
c) Yetiflkin e¤itimindeki profesyonelleflme ve ifl yerinde e¤itim gibi trendler
araflt›rmac›lar› s›n›rland›rmaktad›r.
Toplumsal hareketler ba¤lam›nda düflünüldü¤ünde e¤itime iliflkin en belirgin
özellik, toplumsal de¤iflme ve e¤itim aras›ndaki iliflkidir denilebilir. E¤itimin toplumsal de¤iflmenin arac›s› oldu¤u konusunda genifl bir kabul söz konusudur. Örne¤in modernist kuramc›lar, modern okullar›n ve modern bir insan› karakterize eden
düflünce, tutum ve de¤erlerin toplumun her kesimine yay›larak toplumsal ve ekonomik dönüflümünün sa¤lanabilece¤ini öne sürmüfllerdir (Eskicumal›, 2003:17-18).
Gerek toplumsal hareketlerin gerekse e¤itimin ortak ve temel amac› olan toplumsal de¤iflme çok boyutlu bir olgudur. Tezcan (1994:191) toplumsal de¤iflmeyi;
“Toplumsal yap›n›n ve onu oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n ve bu iliflkileri belirleyen toplumsal kurumlar›n de¤iflmesi” olarak tan›mlam›flt›r. Toplumsal de¤iflmenin
gerçekleflmesinin birbirinden oldukça fark› yollar› ve yöntemleri söz konusudur. Bu
amaca dönük olarak biçimsel e¤itim süreçleri desenlenirken, toplumsal hareketlerde de toplumsal yap›, iliflkiler a¤› ve toplumsal kurumlar›n dönüflmesi amac› do¤rultusunda e¤itsel etkinlikleri de kapsayan çeflitli yöntemler gelifltirilmektedir.
E¤itim ve toplumsal de¤iflim aras›ndaki iliflkinin tan›mlanmas›ndaki farkl›l›klar
e¤itimin ifllevlerini de biçimlendirmektedir. Bu nedenle e¤itim süreçlerinin toplumsal hareketlerle olan iliflkisi de farkl› biçimlerde ortaya ç›kmaktad›r.
E¤itim ile toplumsal de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klayan dört temel görüflten
söz edilebilir (Eskicumal›, 2003:16-17);
• Yeniden oluflumcu ve modernist görüfllere göre e¤itim, ekonomik ve teknolojik geliflmeyi sa¤layan, hürriyet, adalet ve eflitlik ilkelerine dayanan yeni
bir toplumsal düzenin yarat›c›s›d›r. E¤itim kurumlar› di¤er toplumsal yap› ve
kurumlardan ba¤›ms›z ya da yar› ba¤›ms›z kurumlard›r. Dolay›s›yla e¤itim,
toplumsal de¤iflme meydana getirebilir ya da toplumsal de¤iflmeye neden
olabilir.
• Tutucu ya da çat›flmac› görüfle göre ise e¤itim var olan toplumsal, ekonomik
ve politik düzenin bir parças›d›r. E¤itim kurumlar› var olan toplumsal, ekonomik ve politik yap› ile iliflkilerden ba¤›ms›z hareket edemez, mevcut sistem ve iliflkileri koruyarak yeniden üretilir. E¤itim, toplumdaki egemen s›n›f
ve gruplar›n kendi kültür ve yaflam biçimlerini toplumun di¤er kesimlerine
kabul ettirmek üzere kullan›lacak “devletin ideolojik bir organ›”d›r. Bu görüfle göre, e¤itim yeni bir toplumsal düzen meydana getiremez, aksine toplumdaki egemen s›n›flar›n ç›karlar›n› koruyarak ve eflitlikçi olmayan toplumsal ve ekonomik iliflkileri yeniden üreterek statükoyu yaflat›r.
10. Ünite - Toplumsal Hareketler ve E¤itim
• E¤itimi egemen s›n›flar›n kendi ç›karlar›na hizmet eden ve onlar› koruyan
bir araç olarak görenlere göre e¤itim kurumlar›n›n, hâkim kültür ve kurumlar› yeniden üretirken az da olsa toplumsal de¤iflmeye yol açacak bir ba¤›ms›zl›klar› söz konusudur.
• Toplumsal de¤iflmelerin e¤itimi belli bir yönde de¤iflmeye zorlad›¤› gibi,
e¤itim yoluyla toplumun istenen ya da planlanan yönde de¤ifltirilmesinin de
mümkün oldu¤unu savunan görüfle göre ise, e¤itim kurumlar›n›n toplumsal
de¤iflme meydana getirecek potansiyel ve s›n›rl›l›klar› vard›r. E¤itim toplumsal de¤iflme meydana getirebilir ancak bu de¤iflme toplumdaki di¤er toplumsal, ekonomik ve politik kurumlar›n ayn› anda, ayn› istikamette de¤ifliyor olmas›na ba¤l›d›r.
E¤itim, bireyin zihinsel, bedensel, duygusal, toplumsal yeteneklerinin ve davran›fllar›n›n istenilen do¤rultuda gelifltirilmesi ya da ona birtak›m amaçlara dönük
yeni yetenekler, davran›fllar ve bilgiler kazand›r›lmas› çal›flmalar›n›n bütünü (Akyüz, 1999:2) olarak tan›mlanabilir. Toplumsal olgular›n birço¤unda geçerli oldu¤u
üzere e¤itim olgusunun tan›mlanmas›nda da oldukça farkl› yaklafl›mlar söz konusudur. Tan›mlamalar asl›nda e¤itimin toplumdaki ifllevi ve egemen güçle olan iliflkilerine bak›fl aç›s›na göre flekillenmektedir. Egemen gücün toplumla iliflkileri nas›l biçimlenmiflse e¤itim de öyle tan›mlanm›fl ve uygulanm›flt›r (Yaylac› ve Aydo¤an,2004 ). Toplumda egemen güçler ve egemen düzenle çat›flmac› bir iliflkiye dayanan toplumsal hareketlerde oldu¤u gibi e¤itim de toplumsal ve siyasal kesimlerin mücadele alan› olarak biçimlenmektedir. Toplumsal hareketler, gücü, iktidar ve
güç sahiplerinden alarak kendisini oluflturan bileflenlere, tabana vermeyi hedefler.
(Sleeter,1996:242). Modern e¤itimin tarihi de bir anlamda e¤itim üzerinde egemenlik kurma mücadelesi olarak görülebilir. Örne¤in 19. yüzy›l ‹ngilteresi’nde oldu¤u
gibi kimi zaman e¤itim, aç›k bir flekilde yönetici ve orta s›n›flar›n ç›karlar›n› güden
bir e¤itim sisteminin büyük ölçüde istilas› alt›ndad›r (Fooley, 2009: 147). Toplumsal hareketlerin modern yaflam›n ve endüstrileflmenin ortaya ç›kard›¤› sorunlara
karfl›l›k olarak geliflimine benzer biçimde, e¤itim alan›ndaki egemenlik mücadelesinin yaratt›¤› sorunlar farkl› tepkilerin geliflmesine yol açm›flt›r. Radikal e¤itim anlay›fl› buna örnek olarak verilebilir. Zorunlu, genel ve yayg›n bir okul e¤itimi talebi ile toplumsal hareketler ortaya ç›karken zorunlu ve resmî e¤itime karfl› ç›kan alternatif yaklafl›mlar da gözlenmifltir. Bu durum, 19. ve 20.yy’da devlet taraf›ndan
verilen kitlesel zorunlu okul e¤itiminin ortaya ç›kmas›n›n yan› s›ra bu geliflmeye
tepki olarak radikal e¤itim yaklafl›m›n ortaya ç›kmas›nda da önemli rol oynam›flt›r.
William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Illich gibi radikal e¤itimciler siyasal
ve toplumsal sistemin buyruklar› karfl›s›nda itaatkâr ve otoriter olmayan bireyler
yaratacak bir e¤itim sürecini savunmufllard›r (Spring,1997:11). Bu noktada e¤itime
iliflkin talepler ve bu taleplere dayal› toplumsal giriflimler ayn› dönemde geliflen
toplumsal hareketlere de kaynakl›k etmifltir.
Toplumsal hareketlerle e¤itim aras›nda karfl›l›kl› ve birbirini besleyen bir etkileflimin oldu¤u söylenebilir. Toplumsal de¤iflim hedefinin ayn› olmas›, e¤itime iliflkin taleplerden kaynaklanan toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas› ve toplumsal
hareketlerin e¤itsel yöntemleri kullanmas› bu etkileflimi biçimlendirmektedir. E¤itim yoluyla toplumsal ölçekte demokrasinin gelifltirilmesi de toplumsal hareketleri
olumlu etkileyen bir çevre oluflturmaktad›r.
Modernizme dayal› görüfllerde de vurguland›¤› üzere, demokratik bir toplum
için gerekli olan e¤itilmifl vatandafllar toplulu¤unun ancak e¤itim yoluyla sa¤lanaca¤› ileri sürülmüfltür. Etkili bir demokrasinin kurulmas› ve yaflat›labilmesi için e¤i-
269
270
‘’‹nsan olmak seçimler
yapan ve kendi kaderini
yönlendirmeye çal›flan bir
eyleyen olmakt›r.’’ Paulo
Freire (1921-1997) Brezilyal›
E¤itimci düflünür. (Kaynak:
Tezcan, 1993:25).
time gereksinim vard›r. E¤itimsiz bir toplum, diktatörlük düzeni için haz›r bir ortam›n oluflmas› anlam›na gelir (Eskicumal›, 2003:18). E¤itim düzeyinin yükselmesi,
sorumluluk sahibi yurttafllar›n varl›¤›na ve buna ba¤l› olarak toplumsal hareketlerin geliflmesine iflaret eder. Bir taraftan e¤itim süreçleri toplumsal hareketlere kaynakl›k ederken ayn› zamanda toplumsal hareketlerde e¤itsel yöntemler kullan›l›r
ve e¤itsel süreçler yaflan›r.
Karfl›l›kl› etkileflimin bir di¤er boyutu ise toplumsal hareketlerin bünyesinde
gerçekleflen ö¤renme süreçleridir. Holford (1995) ile Eyerman ve Jamison’›n
(1991:47) da belirtti¤i gibi toplumsal hareketler, bilginin biçimlendirilmesinde dinamik ve arac› bir rol oynar. Toplumsal hareketlere kat›lanlar birlikte hareket
ederler ve birlikte “eylem’’den ö¤renirler. Toplumsal hareketler, var olan bilgiyi
yeniden organize eder, yeni bilgi yap›lar› üretir ve yeni bilgiyi kamusal düzeyde
yayg›nlaflt›r›r.
Söz konusu olumlu etkileflime karfl›n e¤itim ve toplumsal hareketler aras›nda
olumsuz bir iliflkiden de söz edilebilir. Burada esas olan, dünya ölçe¤inde egemen
toplumsal-siyasal koflullara uygun biçimde, küresel kapitalizm do¤rultusunda desenlenen e¤itimin toplumsal hareketlere kaynakl›k etme niteli¤inin olumsuz etkilenmesidir. Ö¤rencilerin toplumsal bir yat›r›m olarak de¤il aksine “tüketici”, e¤itimin ise yeni bir pazar›n güvence alt›na al›nmas› için bir f›rsat olarak görülmesi,
e¤itimin baz› yap›sal özelliklerinden feragat edilmesine yol açmaktad›r. Giroux’nun
(2000:73) da belirtti¤i gibi günümüzde e¤itim kurumlar›, kamusal bölgeler olmaktan ziyade ticari bölgelere dönüflmüfltür (Norris,2004:4). Son otuz y›ldan fazlad›r
yaflanan geliflmeler, kapitalizmin yeniden düzenlenmesine ve e¤itimin yeniden yap›land›r›lmas›na yol açarken, küresel ekonomik rekabet ve ekonomik kriz eksenli
hareket eden hükümetler, e¤itimi yurttafl hakk›ndan bir ekonomi politikas› arac›na dönüfltürmüfltür (Lingard, 1991aktaran Fooley, 2009:158). E¤itime elefltirel bak›fl aç›s› gelifltirmifl olan çat›flmac› kuramlarda da vurguland›¤› üzere toplumu oluflturan gruplar aras›nda ç›kar çat›flmas› söz konusudur ve bu çat›flma toplumsal de¤iflimin en önemli etkenidir. F›rsat eflitli¤i bir aldatmacad›r ve e¤itimin amac› mesle¤e yönelik biliflsel becerilerin ö¤retilmesinden çok, uygun görülen de¤erlerin benimsetilmesi yoluyla düzenin sürdürülmesine dönüflmüfltür (Tezcan, 1993:17).
Egemen düzenin e¤itimden, kurulu sistemi yaflatma do¤rultusunda bir araç olarak
yararlanmas›, toplumsal yap›da de¤iflimi hedefleyen toplumsal hareketler aç›s›ndan oldukça önemli sonuçlara yol açmaktad›r. E¤itimin bu ifllevine karfl› toplumsal hareketlerin geliflmesi ya da radikal e¤itim yaklafl›m›nda vurguland›¤› üzere, insan do¤as›na ve toplumsal de¤iflime daha uygun e¤itsel süreçlerin kullan›lmas› gibi talepler ortaya ç›km›flt›r.
E¤itimin ticarileflmesine yol açan bu geliflmelere karfl› gelifltirilen ve radikal e¤itim anlay›fl›n›n ürünü olan elefltirel yaklafl›mlar söz konusudur. Özellikle 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda e¤itim konusunda radikal analizler yap›lm›flt›r. “Bankac›” ile “özgürlefltirici e¤itim” aras›ndaki karfl›tl›¤› iflaret eden Paulo Freire; bask›c› kurumsallaflm›fl e¤itimin yerini, ‘gönüllülü¤e dayal›’ ö¤renme a¤lar›n›n almas›
gerekti¤ini savunan Ivan ›llich ve Paul Goodman; daha “yarat›c› ve kat›l›mc›” ö¤renmeye iliflkin pratik öneriler gelifltiren John Holt; “özgürlefltirici” s›n›flardaki teflvik edici ö¤renmenin yararlar›n› vurgulayan Kohl, Kozol, Henry, Serle ve di¤erleri; ö¤renenlerin yöneltmedikleri sorulara yan›t veren basmakal›p e¤itime elefltiriler
yönelten ve bunun yerine “aç›k uçlu” sorulara dayal› müfredat oluflturan Postman
ve Weingartner, bu eksende yer alan önemli isimlere örnek olarak verilebilir (Fooley, 2009:148).
271
Toplumsal hareketler ve e¤itim aras›ndaki iliflkinin olumlu ve olumsuz
SIRA yönleri
S‹ZDE nelerdir?
TOPLUMSAL HAREKET VE E⁄‹T‹M ETK‹LEfi‹M‹
Ü fi Ü N E L ‹ M yan› s›ra
Küreselleflen dünyada yaflanan dönüflümlere iliflkin olumlu Dyarg›lar›n
olumsuz yarg›lar da söz konusudur. Küreselleflme ile dünya ölçe¤inde yayg›nl›k
kazanan kapitalizm aç›s›ndan zafer gibi görünen geliflmeler bir Sanlamda
dünyadaO R U
ki insanlar›n ço¤unun mutsuz k›l›nmas›na ve do¤an›n tahrip edilmesine yol açmaktad›r. Bu durum, toplumsal hareketler ile e¤itim etkileflimi aç›s›ndan yeni alanD‹KKAT
lar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Toplumsal hareketlerdeki e¤itim etkinliklerinin hedef kitlesinde, küreselleflmeden olumsuz etkilenen engelliler, iflsizler, kaS‹ZDE halklar yer
d›nlar, sendikac›lar, çevreciler, yoksullar, mahalle eylemcileriSIRA
ve yerli
almaktad›r. Bu ba¤lamda gerçeklefltirilen e¤itim ve ö¤renme biçimleri aras›nda;
kurtulufl teolojisi, kentsel topluluk e¤itimi, sözlü tarih, topluluk iliflkileri, ›rkç›l›k
AMAÇLARIMIZ
karfl›tl›¤›, kültürel eylem ve HIV/AIDS e¤itimi say›labilir. Bu yöntemler hareketlerin yo¤un biçimde kulland›¤› ya da kullanmas› gerekti¤i süreçlerdir. ‹fl yerinde ve
e¤itim kurumlar›nda da toplumsal eylem içinde ö¤renmenin Körnekleri
‹ T A P olarak görülen yeni biçimler söz konusudur. Bunlar örgütsel ö¤renme, rehberlik, elefltirel
profesyonel e¤itim, probleme dayal› ö¤renme, deneyimsel e¤itim, eylem s›ras›nda
ö¤renme ve ifle dayal› ö¤renmedir (Fooley, 2009:159-160). T E L E V ‹ Z Y O N
A.E.Dobbs’un E¤itim ve Toplumsal Hareketler adl› kitab›ndan bu yana e¤itim
ve toplumsal hareketler aras›ndaki iliflki üzerinde duran otoriteler olmufltur. Toplumsal hareket ve e¤itim aras›ndaki etkileflim daha çok toplumsal de¤iflim eksenin‹ N T E R N E zamanla
T
de düflünülmüfltür. Toplumsal hareketler Raschke (1985) taraf›ndan,
bütün toplumlara yeni de¤erleri yayacak derin toplumsal ya da kültürel dönüflümlerin en özgün belirimleri olarak tan›mlanm›flt›r (aktaran Finger,1992:312). Daha önce de¤inildi¤i üzere e¤itimle toplumsal de¤iflme aras›nda güçlü bir iliflki vard›r.
E¤itimin toplumsal de¤iflmeye iliflkin iki ifllevi oldu¤u söylenebilir (Tezcan 1992)0
• E¤itimin tutucu ifllevi: E¤itimin görevlerinden biri, toplumun kültürel de¤erlerini ve toplumsal davran›fl örneklerini genç üyelere aktarmakt›r. Bu
araçlarla toplum, temel toplumsal uyumu sa¤lar ve geleneksel yaflam biçimini korur.
• E¤itimin yarat›c› ifllevi: Modern toplumun ayn› zamanda elefltirici ve yarat›c›, yeni bulufllar ve keflifler yapan ve toplumsal de¤iflmeyi bafllatacak bireylere gereksinimi vard›r. De¤iflikli¤i haz›rlamak, e¤itimin yarat›c› ifllevini
oluflturur.
E¤itimin, var olan sosyoekonomik yap›y› koruma ve bu yap›dan sapmay› kontrol
etme ifllevinin yan› s›ra toplumsal de¤iflim aç›s›ndan da büyük önem tafl›d›¤› aç›kt›r (LeJeune ve Paulstone, 1976:11). Gerçekte toplumsal hareketlerin de¤iflmeyi hedeflemesinin yan› s›ra kimi zaman bir de¤iflime karfl› durabilece¤i de göz önüne
al›nd›¤›nda, e¤itimin tutucu ifllevinden kaynaklanan ya da örtüflen toplumsal hareketlerden de söz edilebilir.
Toplumsal hareketlerde yer alan aktörler, mevcut duruma veya geliflmelere ya
karfl› durarak ya da onlar› onaylayarak toplumsal de¤iflim sürecinde etkin rol oynarlar (Walters, 2005:4). Kimi zaman bir de¤iflimin gerçeklefltirilmesi kimi zaman
bir de¤iflimin engellenmesi, toplumsal hareketlerde oldu¤u gibi e¤itimin de ifllevleri aras›ndad›r. Ancak toplumsal hareketler özellikle 1960’larda yaflanan köklü
de¤iflimlere koflut olarak dönüflüm geçirirken e¤itimle olan iliflkisi de de¤iflime u¤ram›flt›r. 1960’larda gerçekleflen toplumsal hareketlerin da¤›n›k hâle gelmesi, mar-
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
A.E.Dobbs’un alan›nda ilk
olan ve 1919’da yay›nlanan
E¤itim ve Toplumsal
Hareketler adl› kitab›
(Kaynak: www.tower.com).
272
Eduard Lindeman (18851953) ‘’Her toplumsal eylem
grubu ayn› zamanda bir
yetiflkin e¤itimi grubu
olmal›d›r’’ (Kaynak: The
Sociology of Adult Education
(1945);
http://www.macropolis.org/b
io/maryparkerfollett.htm)
jinalleflmesi ve muhafazakârl›¤›n ideolojik zemin oluflturmas›yla birlikte e¤itim ile
aras›ndaki ba¤ da belirsizleflmifltir (Sleeter,1996:239). Bu belirsizleflmeye karfl›n
toplumsal hareketlerle e¤itim aras›ndaki etkileflimin hâlâ güçlü oldu¤u alanlar söz
konusudur. E¤itimle toplumsal hareketler aras›ndaki etkileflim sadece e¤itimsel de¤iflimlerle s›n›rl› de¤ildir.
‹lk yetiflkin e¤itimi kuramc›lar›ndan Eduard Lindeman (1926) daha yirminci
yüzy›l›n bafllar›nda, toplumsal hareketlerin demokrasinin yaflat›lmas›ndaki önemini vurgulam›flt›r. Lindeman’a göre bireylerin toplumsal eyleme kat›lmalar› konusunda yetiflkin e¤itimi önemli bir araçt›r (Domokos-Bays,1997:7). Bu ba¤lamda
e¤itimin, bireylerin toplumsal hareketlere kat›lmada daha yetenekli ve istekli olmalar› konusundaki etkisi göz önünde bulundurulmal›d›r.
E¤itimin toplumsal hareketler aç›s›ndan yaflamsal öneme sahip olan özelli¤i,
kat›l›mc›lar üzerindeki özendirici etkisidir. E¤itim kurumlar› ve genel olarak e¤itim
süreci bireyleri toplumsal hareketlere yönlendirecek özgün niteliklere sahiptir. E¤itim süreçlerinde bireyleri toplumsal hareketlere kat›lmaya yönlendirecek mekanizmalar söz konusudur (Anyon,2005):
• Okullar, mahallelerde ve topluluklarda psikolojik ve fiziki bir merkez niteli¤indedir.
• Kaliteli e¤itime ulaflabilmek bir sivil hakt›r.
• Anne-babalar çocuklar›n›n kaliteli e¤itim almas› için çaba sarf ederler.
• Ö¤retmen ve yöneticilerin toplum üyelerine ulaflma, yard›m alma ve organize olma olanaklar› vard›r.
Genel olarak de¤erlendirildi¤inde e¤itim ve toplumsal hareketler aras›ndaki etkileflimin belirgin özellikleri flöyle s›ralanabilir:
a) E¤itim toplumsal hareketlerin oluflmas›nda etkilidir: Pichardo’nun
(1997) belirtti¤i gibi yeni toplumsal hareketler, “kat›l›mc›lar” aç›s›ndan eski
s›n›flardan farkl› olan ve yeni orta s›n›f olarak adland›r›lan kesimlerden,
gençleri ve yüksek e¤itim alm›fl bireyleri kapsayan hareketlerdir. Yeni toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenler aras›nda e¤itim
düzeyi yüksek olan yeni bir orta s›n›f›n oluflmas› da gösterilmektedir (Coflkun, 2004). Bu durum, e¤itim ve toplumsal hareketler aras›ndaki etkileflimsel iliflkinin önemli bir göstergesidir. Örne¤in Cutler’a (1976) göre toplumsal hareketlere kat›l›mda yafl, gelir ve e¤itim düzeyi aras›nda önemli bir iliflki vard›r. Gelir ve e¤itim düzeyi artt›kça kat›l›m da artmaktad›r. (Coflkun,
2004). E¤itim düzeyi yükseldikçe kiflilerin, kendi etnik köken, din ve kültürel kimlikleri hakk›nda daha duyarl› olduklar› söylenebilir (Eskicumal›,2003:19).
b) Toplumsal hareketler e¤itime konu olacak yeni bilgileri üretir: Eyerman ve Jamison (1991)’›n vurgulad›klar› gibi toplumsal hareketler içinde yer
alan gruplar bilgi üreten topluluklard›r. Bu hareketler sadece sosyal drama
de¤ildir, farkl› dünya görüfllerini, ideolojileri, inançlar› vb. kapsayan ve yeni bilgilerin ortaya ç›kt›¤› toplumsal eylemlerdir (Walters, 2005:55). Toplumsal hareketler karfl›t kesimleri ortaya ç›kar›r, kurumlara ve devlet düzeyindeki egemen kültüre meydan okuyan karfl› söylem oluflturur (Walter, 2007:251).
c) Toplumsal hareketler, e¤itsel amaçlarla e¤itim kurumlar›n›n bütün
paydafllar›n› harekete geçirir: E¤itim ba¤lam›nda toplumsal hareketler
kendine özgü bir de¤iflim sürecine yol açar, veliler ve di¤er ilgili toplum
üyeleri çocuklara daha nitelikli e¤itim verilmesi için e¤itim kurumlar›na bask› yaparlar. Günümüzde bu do¤rultuda sivil haklar hareketlerinin geliflmesi
273
d)
e)
f)
g)
h)
ve yay›lmas›yla birlikte çok kültürlü e¤itim talepleri art›rm›flt›r (Sleeter,1996:239-242).
E¤itsel de¤iflmeler toplumsal hareketler arac›l›¤›yla gerçekleflir: Araflt›rmalara göre sadece bir toplumsal hareket bile e¤itim sistemini yeniden yap›land›racak kapsaml› bir reform için katalizör ifllevi görebilir (Shepard,
2011).
Demokratikleflme süreçleri ve bilinçli vatandafllar toplumsal hareketlere kat›l›m› güçlendirir: Demokrasi, varl›¤›n› sürdürebilmek için ba¤›ms›z düflünebilen, düflünce özgürlü¤üne inanan, yarat›c› ve uzlaflmac› olabilen
bireylere ihtiyaç duyar. Demokrasi yaln›z kurumlar arac›l›¤›yla de¤il daha
çok bireylerin demokratik kiflili¤iyle yaflayabilir. Demokratik toplumun geliflmesi için vatandafllar›n günlük yaflamlar›nda demokratik idealleri destekleyen ve gelifltiren davran›fllar› göstermeleri gerekir. Bunun sa¤lanmas›nda
e¤itime önemli görev düflmektedir. Bu anlamda e¤itim vatandafllara demokrasiyi destekleyici nitelikteki flu özellikleri kazand›rmal›d›r: kendini ifade etme, sorumluluk duygusu, liderlik, toplumsal sorumluluk ve ba¤l›l›k.
Toplumsal hareketler e¤itsel yöntemleri kullan›r: Toplumsal hareketler çeflitli biçimlerde, formel ya da informel e¤itim süreçleri arac›l›¤›yla hedefledikleri de¤iflimi gerçeklefltirmeye ve bu ba¤lamda kamuoyunu bilinçlendirmeye çal›fl›r: seminerler, bilgilendirici toplant›lar, yaz›l› materyal kullan›m›, medya kullan›m› vb.
Kat›l›mc›lar toplumsal hareketlerin bünyesinde ö¤renirler: Toplumsal hareketlerde yer alan aktörler dayan›flma, yard›mlaflma, belirli konularda
bilinçlilik, kendini ve toplumu daha iyi tan›ma gibi alanlarda sürekli bir e¤itim ortam› içinde bulunurlar.
E¤itim toplumsal hareketi birçok aç›dan zenginlefltirir ve güçlendirir: E¤itim, hareketin kapasitesini, becerilerini ve kaynaklar›n› gelifltirir, dayan›flmay› güçlendirir, kamuyu bilgilendirir ve hareketin olanaklar›n› geniflletir (LeJeune ve Paulstone, 1976:26-27).
SIRA S‹ZDE
Toplumsal hareketlerin yeni bilgiler üretme süreci nas›l aç›klanabilir?
2
TOPLUMSAL HAREKETLERDE E⁄‹T‹M VE
Ö⁄RENME
Ö¤renme, bireylerin çevreleriyle etkileflimleri sonucunda bilgi, beceri ve tutum kazand›klar› dinamik bir süreçtir (Özden, 1999:91). Bu ba¤lamda toplumsal hareketS O R U
ler de zengin birer ö¤renme ortam› olarak de¤erlendirilebilir. Toplumsal
hareketler do¤al olarak kat›l›mc›lar ve daha genifl anlamda toplum için e¤iticidir (Walters,
2005:55). Avrupa gelene¤inde toplumsal hareketlerin kimlik, ö¤renme
D ‹ K K A T ve bilgi üretimi rolü ile sosyal hareket içinde ö¤renmenin kiflisel dönüflüm ve kolektif de¤iflim
aç›s›ndan katalizör ifllevine odaklan›lm›flt›r. 1990’lar›n bafllar›ndan
bu yana toplumSIRA S‹ZDE
sal hareketlerde ö¤renme Gramschi ve Habermas’›n düflünceleri ba¤lam›nda irdelenmifltir. Bununla birlikte bu kuramsal giriflimleri destekleyecek yetersiz düzeyde
deneysel çal›flma söz konusudur. Yeni toplumsal hareketlerdeki
ö¤renme süreçleAMAÇLARIMIZ
rine iliflkin kuramsal yaklafl›mlar›n büyük k›sm› Marksist gelenek ile Avrupa Yeni
Toplumsal Hareketler yaklafl›mlar› do¤rultusundad›r (Walter, 2007:251). ToplumK ‹ T A P oldukça s›sal hareket araflt›rmalar›nda ö¤renmeye iliflkin kuramsal yaklafl›mlar›n
n›rl› oldu¤u görülmektedir (Haluza-DeLay, 2007).
Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçlerine iliflkin önemli katk› sa¤layan az
T E L E V ‹ Z Y OJamison’dur.
N
say›daki toplumbilimciden en önemlileri Ron Eyerman ve Andrew
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
‹NTERNET
SIRA
S‹ZDE
Andrew Jamison
ve Ron
Eyerman, 1991’de
yay›nlanan Social
Movements AAMAÇLARIMIZ
Cognitive
Approach adl› kitaplar›nda
toplumsal hareketlerde
ö¤renmeye iliflkin önemli
kuramsal katk›
K ‹ T A P
sa¤lam›fllard›r. (Kaynak:
http://people.plan.aau.dk/~
andy/
http://www.yale.edu/sociolo
TELEV‹ZYON
gy/faculty/pages/eyerman/).
‹NTERNET
274
Toplumsal hareketlerle bask› gruplar› aras›nda ayr›m yap›lmas› gerekti¤ini savunmufllar, toplumsal hareketlerdeki “biliflsel praksis” (bir amaca yönelik bedensel ve
ruhsal etkinlik) olgusuna dikkat çekmifllerdir. Biliflsel praksisle bilgi üreticilerini,
düflünce ve uygulamada alternatifler ve düflünsel yenilikleri kastetmifllerdir. Toplumsal hareketlerin varl›¤›, biliflsel praksisinin kendisini çevreleyen toplum taraf›ndan emilmesi, parçalanmas›ya da reddedilmesine ba¤l›d›r. E¤er emilirse toplumdan fark› kalmayaca¤› için toplumsal hareket ölecektir, reddedilirse marjinal bir
konuma indirgenecektir. Böylece toplumsal hareket sadece ö¤renme ortam› olmakla kalmaz, toplumsal yenilikler ve yeni düflüncelerin üretimi ile toplumsal geliflmenin sa¤lanmas›n›n merkezi olarak ifllev görür (Haluza-DeLay, 2007).
Finger (1998) yetiflkin e¤itimini modernite kriziyle ba¤lant›land›rm›flt›r. Yeni
toplumsal hareketlerde kat›l›mc›lar modern toplumla olan iliflkilerini tan›mlarlar.
Eski hareketlerde, iflçilerin ya da çiftçilerin yetifltirilmesinde oldu¤u gibi e¤itim genellikle programl› ve yap›land›r›lm›flt›, bireyler düflüncelerin topluma aktar›lmas›nda araç olarak görülüyordu. Yeni toplumsal hareketlerde ise yetiflkin e¤itiminin
daha derin bir anlam› vard›r. Yetiflkin e¤itimi kiflisel dönüflüm temelinde tan›mlanm›flt›r. Bu dönüflüm yoluyla bireyler sosyal, siyasal ve kültürel yaflam üzerinde etkili olabilmektedirler (Domokos-Bays,1997:8). Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme
ve e¤itim uygulamalar›n›n amac› da bireysel ve kolektif düzeyde dönüfltürücü ö¤renmeyi provoke etmek, canland›rmakt›r (Walter, 2007:260). E¤itsel programlar
toplumsal hareketlerde toplumsal de¤iflimi meydana getirecek çabalar› ortaya ç›karmaya dönük bir araç olarak gelifltirilir ve kullan›l›r. E¤itimden, sorunlar› dile getirmek, çözümüne yard›mc› olmak ve örgütlenmenin zorunlu gereksinimlerini karfl›lamak üzere yararlan›l›r (LeJeune ve Paulstone, 1976: 9-10).
Bireyler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bir toplumsal harekette ö¤renme iki boyutta ele
al›nabilir (Hall and Clover, 2005 aktaran, Hall ve Turray, 2006:6):
a) Bir toplumsal hareketin içinde yer alan bireylerin ö¤renmesi
b) Toplumsal hareketin d›fl›ndaki bireylerin, söz konusu toplumsal hareket taraf›ndan yürütülen etkinlikler sonucu ya da sadece bu hareketin var olmas›
ile deneyimledikleri ö¤renme
Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçleri çok farkl› biçim ve niteliklerde ortaya ç›kabilir. Ö¤renmenin içeri¤i belirli bir iflin nas›l yap›ld›¤›yla ilgili yani teknik
olabilir ya da belirli bir durumda insanlar›n birbirleriyle nas›l iliflki kurdu¤u, temel
de¤erlerinin ne oldu¤u, iktidara kimin sahip oldu¤u ve bunu nas›l kulland›¤›yla ilgili olarak sosyal, kültürel ve siyasal olabilir. Bunun yan› s›ra kurslarda, e¤itim oturumlar›nda ve atölyelerde oldu¤u gibi ö¤renme, amaçl› ve yap›land›r›lm›fl olabilir
ancak ö¤renme ço¤unlukla informel ve rastlant›sal olur. Kifliler yaflad›klar› ve çal›flt›klar› süre boyunca, sürekli ö¤renirler. Bu ö¤renmelerin ço¤u planlanmam›fl ve
ço¤u kez örtüktür ancak çok etkilidir (Fooley,2009: 146).
Alan yaz›nda otoritelerin toplumsal hareketlerdeki ö¤renmenin farkl› biçimlerine iliflkin farkl› tan›mlamalar› olmufltur (Haluza-DeLay, 2007). Çizelge 1’de görüldü¤ü üzere Eyerman ve Jamison (1991) ö¤renmeyi kozmolojik, örgütsel ve uygulamaya dönük teknolojik biçiminde tan›mlarken, Branagan ve Boughton (2003)
özgürlefltirici, iletiflimsel ve araçsal biçiminde s›n›fland›rm›fl, Conway (2004) ise
dünyan›n yorumlanmas› ve praksis biçiminde bir s›n›flama yapm›flt›r. Genel olarak
de¤erlendirildi¤inde, toplumsal hareketlerde, bireylerin kendilerine ve dünyay› alg›lay›fllar›na iliflkin de¤iflimlere yol açan ö¤renme ile toplumsal hareketteki iletiflim
ve gerçeklefltirilen uygulamalara iliflkin ö¤renme temelinde kavramsallaflt›rmalar
yap›ld›¤› görülmektedir.
Eyerman and
Jamison (1991)
Branagan &
Boughton (2003)
Holst (2002)
Conway (2004)
Kozmolojik
(Temel
‹nançlar)
Özgürlefltirici
Genel
Dünyan›n toplumsal
hareket temelinde
yorumlanmas›
Örgütsel
(Toplumsal ‹liflkilerin
De¤iflime
U¤ram›fl
Biçimleri)
‹letiflimsel
Teknolojik
(Hareketin özel
etkinlikleri)
Araçsal
(Beceri Geliflimi)
Praksis
275
Çizelge 10.1
Ö¤renme
Otoritelerinin
Toplumsal
Hareketlerde Farkl›
Bilgi Türlerini
Tan›mlamalar›
(Haluza-DeLay,
2007).
Teknik
Örtük-aç›k olmayan
Blummer, toplumsal hareketlerin karakteristikleri aras›nda, ideolojiyi daha basit ve anlafl›l›r k›lmay› saym›flt›r. Bu durum toplumsal hareketlerin pedagojik boyutu olarak tan›mlanabilir. Bu pedagojik etkinlikle toplumsal hareketler, kendi bilgilerini ve kendilerine ait daha anlafl›l›r bir gerçeklik taraf›n› ö¤retirler (Haluza-DeLay, 2007). Ayn› zamanda bir toplumsal hareket kampanyas›nda gerçekleflen ö¤renmenin, Freire’nin (1972/a:75-83) “bilinçlenme “ ve Mezirow’un (1991) “perspektif dönüflümü” olarak adland›rd›¤› olguyla ilgili baflka bir boyutu daha vard›r.
Toplumsal hareketlerdeki kampanya deneyimi, kat›l›mc›lar›n dünya anlay›fl›n› sarsarak önemli ölçüde de¤ifltirir (Fooley, 2009:156).
Örne¤in New South Wales’in (Avustralya’da eyalet) kuzeydo¤usunda yaflayan
küçük bir göçmen grubu, Terania Creek bölgesindeki bir ya¤mur orman›n›n kal›nt›lar›n› kurtarmak için 1974 y›l›ndan bafllayarak 1980’li y›llar›n bafl›na kadar devam
eden bir kampanya düzenlemifltir. Bu grup, bürokratlarla ve politikac›larla görüflmeler yapm›fl, kamuoyunu seferber etmeye çal›fl›p, do¤rudan eylemler gerçeklefltirmifl ve eyalet hükümeti sonunda ya¤mur orman› kal›nt›s›n› bir milli parka dönüfltürmüfltür. Bu süreçte eylemciler, ya¤mur orman›n›n de¤erinin kendili¤inden
var oldu¤u ve kendili¤inden yaflamaya devam edece¤i inanc›ndan vazgeçerek u¤runda mücadele edilmesi gereken bir fley oldu¤u yönünde fikir de¤ifltirmifllerdir.
Eylemcilerin, uzmanl›k ve otoritenin toplumsal ç›karlar, iktidar iliflkileri ve bilginin
örgütlenmesi ba¤lam›nda nas›l yer ald›¤›n› gördükçe, uzmanlara ve otoriteye daha
önce duyduklar› güven kaybolmufltur. Terania Creek kampanyas›ndaki eylemcilerin ö¤rendikleri iki aç›dan önem tafl›maktad›r; Bir taraftan, kampanyada eylemciler
yeni bilgi ve beceriler kazand›lar. Ya¤mur orman› ekolojisiyle ilgili günümüzde de
hâlâ kullan›lmaya devam edilen hat›r› say›l›r bilgi edindiler. Di¤er taraftan devletin
ve onun temsilcilerinin (kamu görevlileri, politikac›lar, hakimler) bak›fl aç›lar›n›
de¤ifltirdiler, devletle birlikte çal›flma ve onu etkileyebilme becerilerini gelifltirdiler.
Ayn› flekilde kitle iletiflim araçlar› ile ilgili benzer beceri ve anlay›fllar kazand›lar.
Ayr›ca karmafl›k durumlar› anlama, demokratik örgütlenme biçimleri infla etme ve
do¤rudan eylemde bulunma becerilerini gelifltirdiler (Fooley, 2009:156).
Enformal ve rastlant›sal ö¤renmenin farkl› türleri, toplumsal hareket örneklerinde gözlenebilir. Kad›nlara yönelik bir toplumsal hareketteki informel ve rastlant›sal ö¤renmeyi inceleyen Foley (2009:156), bu ö¤renmenin informel, rastlant›sal ve
baflka faaliyetlerin içinde ortaya ç›kan bir ö¤renme oldu¤unu, kat›lanlar taraf›ndan
ço¤unlukla ö¤renme olarak alg›lanmad›¤›n›, ancak bu tür ö¤renmenin çok önem-
Terania Creek
protestolar›ndan bir
görüntü, 1979, Avustralya
(Kaynak:
http://www.rainbowdreamin
g.org/terania.html)
‘’‹nsanlar eylem içinde
ö¤renirler’’ Fooley
(2009:166). Hindistan’da bir
toplumsal hareketin sa¤l›k
konular›na iliflkin yetifltirme
etkinli¤i
(http://glpinc.org/Web_page
s/GLPSouth_India_Programs.htm)
276
li oldu¤unu belirterek toplumsal hareket içindeki ö¤renmeyle ortaya ç›kan sonuçlar› flöyle ifade etmifltir:
• Yönetim komitelerine kat›lan kad›nlar bir topluluk çal›flan› rolünü yerine
getirirlerken oyun gruplar›nda ve kurslarda ö¤rendikleri ile evlerindeki yaflamlar›n› zenginlefltirdiler.
• Kad›nlar evde yap›lan etkinliklere kat›l›m sayesinde ifllevsel beceriler ve bilgilerin yan› s›ra özfark›ndal›k ile karmafl›k kifliler aras› iliflkilere dair bak›fl
aç›s› gelifltirdiler.
• Kad›nlar kendi de¤erleri konusunda ayd›nland›lar, kendi de¤erlerini fark
ettiler.
• Kiflilerin farkl› ilgi ve de¤erlere sahip olmalar›ndan dolay› aralar›ndaki anlaflmazl›¤›n kaç›n›lmaz oldu¤unu ve bu çat›flman›n yap›c› ya da y›k›c› olabilece¤ini gördüler.
• Kad›nlar ayn› zamanda devlet politikas› ve bütçe hesaplar› gibi daha genifl
ba¤laml› ve yap›sal faktörlerin evdeki süreçleri flekillendirdi¤ini ö¤rendiler.
Toplumsal hareketlerde e¤itsel etkinliklere bir baflka örnek de Brezilya’daki
Merkezî ‹flçi Birli¤i’nin çal›flmalar›d›r. Birlik kendi üyeleri ve di¤er hareketlerin
üyeleri için okullar organize etmifl, medyan›n e¤itsel ifllevinden yararlanm›flt›r. Bültenler, el ilanlar› ve gazeteler ayl›k olarak 12 milyon kopyaya varan düzeyde da¤›t›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra birli¤in de¤iflik flubeleri de üyeleri için küreselleflme, sosyal politika, müzakere yöntemleri ve yönetsel konular gibi alanlarda e¤itimler düzenlemifltir (Ghanem, 1998:183). Ayr›ca farkl› toplumsal hareketler kapsam›nda
düzenlenen e¤itim etkinlikleriyle kat›l›mc›lar›n›n örgütleme, konuflma, aç›klama
yapma ve yazma gibi alanlarda beceri kazanmalar› sa¤lanm›flt›r (DomokosBays,1997:1).
SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M HAREKET OLARAK E⁄‹T‹M
TOPLUMSAL
HAREKETLER‹
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Durkheim’›nS vurgulad›¤›
gibi e¤itim toplumsal bir olgudur, zamana ve topluma
O R U
göre de¤iflir. Bireylerin gereksinimleri zamana ve topluma göre çeflitlenmekte ve o
gereksinimlerin ba¤l› oldu¤u toplumsal koflullar da de¤iflmektedir (TezD‹KKAT
can,1993:12). E¤itimi farkl›laflt›ran ve de¤iflime u¤ratan bu koflullar toplumsal hareketler için de geçerlidir. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerden olabildiSIRA
S‹ZDE farkl›l›¤a ve çeflitlili¤e sahiptir. Bu ba¤lamda farkl› e¤itimsel
¤ince yüksek
düzeyde
taleplerden kaynaklanan toplumsal hareketler de söz konusudur. Buna kimi zaman devlet eliyle kimi zaman toplumsal giriflimlerle gerçeklefltirilmeye çal›fl›lan
AMAÇLARIMIZ
e¤itim reformlar› örnek olarak verilebilir. Ça¤dafl e¤itim ak›mlar› ya da reformcu
e¤itim hareketleri, e¤itim bilim alan yaz›n›nda farkl› isimlerle an›lmakla birlikte flu
alanlar› kapsamaktad›r
(Aytaç,1981aktaran Küçüko¤lu, 2011):
K ‹ T A P
a) 19.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, farkl› amaçlar do¤rultusunda e¤itimde yeni
taleplerde bulunan sosyal politika ve kültür felsefesi temelli yenileflme hareketleri
TELEV‹ZYON
b) Sosyal ve kültürel yaflam›n çeflitli alanlar›nda yer alan e¤itimi do¤rudan do¤ruya de¤ifltirmek isteyen çeflitli reform tezahürleri
c) Okulu iç ve d›fl yap›s›ndaki reform yoluyla de¤ifltirmeyi hedefleyen ö¤retim‹ N T E Ryönündeki
NET
didaktik
reform uygulamalar›
N N
K Common
‹ T A PSchool
The
Movement, 1830 y›l›nda
Tomas Jefferson ve
di¤erlerinin herkese aç›k
Tözgür
E L Eokullar›
V ‹ Z Y Osavunduklar›
N
dönemde kurulmufltur
(Kaynak:http://www.xtimelin
e.com/evt/view.aspx?id=603
117).
‹NTERNET
Toplumsal hareketlerde
SIRA S‹ZDE yer alanlar›n yaflad›klar› ö¤renme deneyimlerine hangi örnekler
verilebilir?
Gerek eski ya da geleneksel olarak adland›r›lan toplumsal hareketler döneminde gerekse 1960’lardan bu yana artan bir yo¤unluk ve çeflitlilikte gözlemlenen yeni toplumsal hareketler aras›nda yer alan ve yukar›da s›ralanan alanlarda, e¤itim
alan›nda reformu hedefleyen çok say›da e¤itim hareketi gerçekleflmifltir. Bu hareketlerin en önemli özelli¤i, e¤itim alan›nda bir de¤iflim gerçeklefltirme ya da kimi
zaman e¤itimsel bir de¤iflimi engelleme amac›n› tafl›malar›d›r.
Eski toplumsal hareketlere bak›lacak olursa, modernizmin ürünü olan koflullarda biçimlenen toplumsal hareketlerden, iflçi hareketi, feminist hareket, insan haklar› hareketi, bar›fl ve adalet hareketleri ile ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mücadeleleri gibi felsefi kökeni modernizm projesi olan eski hareketlerin e¤itimdeki yans›malar›n›n en önde geleni John Dewey’in ilerlemeci e¤itim hareketidir. Yine bu yans›malar aras›nda yetiflkin e¤itimi kapsam›ndaki ifl e¤itimi hareketi,
çiftçi hareketi ve Avrupa halk üniversiteleri hareketleri say›labilir. Bu hareketlerin
ortak özellikleri e¤itim yoluyla siyasal kurtulufl idealidir (Finger,1992:313).
E¤itim hareketlerinin geçmifline bak›ld›¤›nda oldukça farkl› amaçlar ve özellikler tafl›yan, ortaya ç›kt›klar› dönemlerin koflullar›ndan yo¤un biçimde etkilenen hareketlerin varl›¤› dikkat çekmektedir. Bu hareketler, bulunduklar› siyasal ve toplumsal ortamdaki iktidar mücadelesini de bir flekilde yans›tmaktad›r. Örnek verilecek olursa, e¤itim hakk›ndan yararlanma ve e¤itimin içeri¤i ile yöntemi üzerinde
uzun ve sürekli bir toplumsal cinsiyet mücadelesi olmufltur. Yine, üçüncü dünyada, bir yandan yerli halk ile sömürgeci ve daha sonra neo-sömürgeci egemenler
aras›nda, e¤itim konusunda uzun süren mücadeleler olmufltur. E¤itim odakl› bu
mücadeleler 1945’ ten sonra daha da artm›flt›r. Dünyan›n birçok yerinde görülen
kurtulufl mücadeleleri, Paulo Freire’nin ve di¤erlerinin çal›flmalar›nda ifade edilen
özgürlefltirici bir e¤itim kuram›n›n dillendirilmesinin de yolunu açm›flt›r. Geliflmifl
kapitalist ülkelerde baflar›y› çeflitlendirme ba¤lam›nda e¤itime eriflme hakk›n›n
yayg›nlaflt›r›lmas› (sosyal yard›m kurslar›, telafi edici e¤itim, destekleme programlar› vb.) için e¤itimin içeri¤ini geniflletmeye (kad›n çal›flmalar›, çok kültürlü müfredat, yerel çal›flmalar vb.) ve ö¤renmede ö¤renci kontrolünü art›rmaya yönelik çabalar gözlenmifltir (Fooley, 2009:147-148).
Toplumsal hareketler, birçok ülkede daha genifl anlamda siyasal demokratikleflmenin bütünleyici bir parças› olarak e¤itim reformlar›na yol açm›flt›r. Örne¤in
Brezilya’da The Movimento Sem Terra (Topraks›z ‹nsanlar) Hareketi sürekli göç
edenler için hareketli okullar› gelifltirerek “e¤itimin yap›laca¤› yer” konusunu etkinliklerinin merkezi haline getirmifltir (Watkins, 2000:68).
Baflka bir ba¤lamda yerel sivil toplum örgütleri temel e¤itim hakk›n›n sa¤lanmas›na yönelik benzer teknikleri kullanm›flt›r. Örne¤in Kamboçya’da Oxfam bu
amaca dönük olarak çal›flm›flt›r (Watkins, 2000:68).
E¤itim eksenli bir di¤er toplumsal hareket Clayoquot Sound’dur. Söz konusu
hareketin çevreci protestolar› ba¤lam›ndaki çal›flmalar› yetiflkin e¤itimi alan› aç›s›ndan oldukça önemlidir (Walter, 2007:259).
New York’ta faaliyet gösteren YELL (Youth Education Life Line-ACT UP, Aids
Coalition to Unleash Power) yeni bir toplumsal hareket olarak e¤itim çal›flmalar›n›
ele alm›flt›r. Bölgede yaflayanlar, çevrelerinde AIDS’ten etkilenenlerin giderek artmas› üzerine toplumsal hareket tarz›nda örgütlenmeye bafllam›fllard›r. Bu ba¤lamda HIV/AIDS e¤itim çal›flmalar›na bafllanm›fl, yarg›lay›c› olmayan bir e¤itsel çaba
olarak “diyalog” kullan›lm›flt›r (Elbaz,1997:150-151).
277
Human Scale Education
(HSE) 1985 y›l›nda kurulmufl
olan küçük ölçekli bir
toplumsal hareket.
Demokrasi, adalet ve sayg›
temelli bir e¤itim reformu
hareketidir
(http://www.hse.org.uk).
‘’E¤itim toplumsal ilerleme
ve reformun temel
yöntemidir. Kanunlara,
cezalara veya mekanik ve
d›flsal düzenlemelere dayal›
reformlar nafiledir. E¤itim
toplumsal bilinci paylaflma
sürecinin kurall› hâle
getirilmesi, düzenlenmesidir
ve bireysel etkinli¤in
toplumsal bilinç temelinde
ayarlanmas› yeni toplumsal
inflaa için tek güvenli
yöntemdir’’ John Dewey
(1859-1952).
New York Grassroots
Education Movement (New
York Halk Taban›na Dayal›
E¤itim Hareketi). Okullar›n
kapat›lmas›na ve
özellefltirmelere karfl› bir
gösteri
(Kaynak:http://www.substan
cenews.net/articles.php?pag
e=1229).
278
Ticaret e¤itimine karfl›,
özgürlük için e¤itim
pankartlar›n›n tafl›nd›¤›
e¤itim eksenli bir gösteri
(Kaynak:http://www.emanci
pating-education-forall.org/report_chile_june4_
2011).
Brezilya’da The Movimento
Sem Terra (Topraks›z
‹nsanlar Hareketi)
taraf›ndan düzenlenen bir
e¤itim etkinli¤i (Kaynak:
http://wn.com/SEM)
SIRA S‹ZDE
4
1971’de ortaya ç›kan San Fransisko Kad›nlar Hareketi, cinsiyetçili¤i ve Ortodoks e¤itim yöntemlerini aflmay› hedeflemifl, kad›nlar›n ezilmelerine ve sömürülmelerine karfl› kendi okullar›n› açmaya karar vermifltir. Bu kapsamda feminizm,
kad›nlar›n toplumda ezilmeleri vb. konular› kapsayan kurslar düzenlenmifltir. Sivil
Haklar Hareketi, 1960’larda oy verme konusunda bilinçlendirmeye dönük e¤itim
etkinlikleri ile e¤itim eksenli toplumsal hareketlere verilecek örneklerden biridir.
Ayn› flekilde Sivil Haklar Hareketi kapsam›nda kurulan özgürlük okullar›nda yurttafll›k müfredat›, tart›flma gruplar› ile siyahî kültürü, folkloru ve tarihi, kimya, biyoloji, Frans›zca, ‹ngilizce ve daktilo gibi dersler yer alm›flt›r (LeJeune ve Paulstone,
1976:40-45).
Red Power Hareketi (AIM, 1968) kapsam›nda ise yaflamlar›n› kendi etnik dokular› çerçevesinde sürdürmeyi amaçlayan K›z›lderililer için kendilerinin yönettikleri
alternatif okullar aç›lm›flt›r (LeJeune ve Paulstone, 1976:40-47).
Var olan radikal yetiflkin e¤itimi uygulamalar›n›n en ilginç örneklerinden biri
de 70 y›l boyunca sendikac›lar›, insan haklar› çal›flanlar›n› ve çevre eylemcilerini
e¤iten ve Tenesse’de bir yat›l› okul olan Highlander Halk Okulu’nu kuran Myles
Horton’un çal›flmalar›d›r. Horton ve meslektafllar›n›n, yetiflkinlerle çal›flman›n gerçekten demokratik bir yolunu gelifltirdikleri görülmüfltür. Onlar›n bafllang›ç noktas›, ö¤renenlere ve onlar›n yaflam deneyimlerine duyulan derin sayg› olmufltur
(Fooley, 2009:150).
Toplumsal hareket
olarak ortaya ç›kan e¤itim hareketlerine hangi örnekler verilebilir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
279
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Toplumsal de¤iflme ve toplumsal hareketler ba¤lam›nda e¤itimi ifade etmek.
E¤itim süreci formel ya da enformel biçimlerde
gerçekleflir ve temelde kültürün aktar›lmas› ile
birlikte yenilikleri ve dönüflümleri sa¤layacak bireyleri yetifltirmeyi de amaç edinir. Toplumsal
hareketler de toplumsal bir de¤iflmeyi gerçeklefltirmeyi amaçlar. E¤itim bu özellikleriyle toplumsal hareketlerle ayn› amaçlar› paylaflabilen bir
süreç özelli¤i sergilemektedir.
Toplumsal de¤iflme, toplumsal hareketler ve e¤itim aras›ndaki etkileflimi de¤erlendirmek.
E¤itim, içinde bulundu¤u toplumsal, siyasal ve
ekonomik koflullar taraf›ndan biçimlendirilmektedir. Genelde e¤itim düzeyi yüksek olanlar›n
yeni toplumsal hareketlere kat›ld›klar› gözlenmektedir. Toplumsal hareketler, kimi zaman çeflitli e¤itsel yöntemleri kullanmakta kimi zaman
belirli e¤itim hedeflerini gerçeklefltirmek üzere
ortaya ç›kmaktad›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Toplumsal hareketlerin içinde yer alan e¤itim ve
ö¤renme süreçlerini s›ralamak.
E¤itim biçimsel ya da biçimsel olmayan türleriyle yaflam›n her alan›nda ve an›nda ortaya ç›kabilmektedir. Bireyler yaflamlar›n›n her diliminde,
sürekli ö¤renmektedirler. Bu ba¤lamda toplumsal hareketler bireylere zengin ö¤renme ortamlar› sunar. Yard›mlaflma ve dayan›flma baflta olmak
üzere çeflitli alanlarda ö¤renme gerçekleflir.
Toplumsal hareket olarak e¤itim hareketlerini
aç›klamak.
Toplumsal hareket olarak e¤itim hareketleri denildi¤inde e¤itsel bir hedefle ortaya ç›km›fl, e¤itime iliflkin bir sorunu gidermeyi amaçlayan toplumsal hareketler söz konusu edilmektedir. Genel e¤itim hakk› ya da dinî amaçl› pazar okullar›
için oluflan hareketlerin yan› s›ra yetiflkin e¤itimindeki baz› örnekler bu kapsamda de¤erlendirilebilir.
280
1. Hangisi küreselleflmeden olumsuz etkilenen kesimler için gelifltirilen toplumsal hareketlerde kullan›lan
ö¤renme biçimlerinden de¤ildir?
a. Kurtulufl teolojisi
b. Kentsel topluluk e¤itimi
c. Sözlü tarih
d. Topluluk iliflkileri
e. Yüksek ö¤renim
2. Siyasal ve toplumsal sistemin buyruklar› karfl›s›nda
itaatkâr olmayacak, otoriter olmayan bireyler yetifltirecek bir e¤itim sürecini savunan e¤itimciler hangi fl›kta
verilmifltir?
a William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Illich
b. Ivan Illich, John Dewew
c. John Dewey, Piaget, Bloom
d. William Godwin, Francisko Ferrer , John Dewey
e. Fooley, Freire, Piaget
3. E¤itimin toplumsal hareketlere kaynakl›k etmesi aç›s›ndan hangisi do¤rudur?
a. E¤itime iliflkin talepler, taraflar› bir araya getirerek toplumsal harekete kaynakl›k eder.
b. Toplumsal hareketler e¤itimin kayna¤›d›r
c. Hareketin içerisinde e¤itsel ortamlar oluflur.
d. E¤itim sistemleri toplumsal hareketleri ortaya ç›karmak üzere desenlenir
e. E¤itim toplumsal hareketlere kaynakl›k etmez.
4. Toplumun kültürel de¤erlerini ve toplumsal davran›fl örneklerini genç üyelere aktarma e¤itimin hangi ifllevinin aç›klamas›d›r?
a. E¤itimin yarat›c› ifllevi
b. E¤itimin tutucu ifllevi
c. E¤itimin de¤iflim ifllevi
d. E¤itimin tarihsel ifllevi
e. E¤itimin kültürel ifllevi
5. Hangisi e¤itim, çevresinde insanlar› mobilize edecek mekanizmalardan de¤ildir?
a. Okullar›n, mahallelerde ve topluluklarda psikolojik ve fiziki merkezi iflgal etmesi.
b. Kaliteli e¤itime ulaflabilmenin sivil bir hak olmas›
c. Anne-babalar›n çocuklar›n›n kaliteli e¤itimi için
giriflimde bulunmas›
d. Ö¤retmen ve yöneticilerin toplum üyelerine
ulaflma, yard›mlar›n› alma ve organize olabilme
olanaklar›na sahip olmalar›
e. E¤itimin muhafazakâr ve yarat›c› ifllevlerinin bulunmas›.
6. E¤itimin dayan›flmay› art›rmas›, kamuyu, e¤itimin
toplumsal hareketler üzerindeki hangi etkisini aç›klamaktad›r?
a. Kat›l›mc›lar toplumsal hareketlerin bünyesinde
ö¤renirler.
b. Toplumsal hareketler e¤itsel yöntemleri kullan›rlar.
c. E¤itim toplumsal hareketi birçok aç›dan zenginlefltirir ve güç kazand›r›r.
d. Demokratikleflme ve bilinçli vatandafllar toplumsal hareketlere kat›l›m› güçlendirir.
e. E¤itimsel de¤iflmeler toplumsal hareketler arac›l›¤›yla gerçekleflir.
7. Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçleri aç›s›ndan hangisi söylenemez?
a. 1990’lar›n bafllar›ndan bu yana toplumsal hareketlerde ö¤renme Gramschi ve Habermas’›n düflünceleri ba¤lam›nda irdelenmifltir.
b. Toplumsal hareketlerde etkili bir ö¤renme gerçeleflmemektedir.
c. Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme ve e¤itim
uygulamalar›n›n ve felsefesinin amac› bireysel
ve kolektif düzeyde dönüfltürücü ö¤renmeyi
provoke etmek canland›rmakt›r.
d. Toplumsal hareketler do¤al olarak kat›l›mc›lar
ve genifl toplum için e¤itici, e¤itseldirler.
e. Ö¤renme amaçl› ve yap›land›r›lm›fl olabilir (kurslarda, e¤itim oturumlar›nda ve atölyelerde oldu¤u gibi) fakat ço¤unlukla informel ve rastlant›sal
olacakt›r.
281
Okuma Parças›
8. Eski toplumsal hareketlerin e¤itimdeki yans›malar›n›n en önde geleni hangisidir?
a. ‹fl e¤itimi hareketi,
b. ‹lerlemeci e¤itim hareketi
c. Çiftçi hareketi
d. Avrupa halk üniversiteleri hareketleri
e. Çok kültürlü e¤itim
9. E¤itim ve toplumsal de¤iflme iliflkisini aç›klayan görüfllerden çat›flmac› yaklafl›m›n görüflü hangi fl›kta verilmifltir?
a. E¤itim, egemen s›n›flar›n ç›karlar›n› koruyarak
ve toplumsal ve ekonomik iliflkileri yeniden üreterek statükoyu yaflat›r.
b. E¤itim toplumsal yap›dan ba¤›ms›z olmasa da
toplumsal de¤iflme yarat›r.
c. E¤itim ve toplumsal de¤iflme aras›nda iliflki yoktur.
d. E¤itim toplumsal de¤iflme oluflturur ancak toplumdaki de¤iflimin de o yönde olmas› gerekir.
e. E¤itim toplumsal yap›dan ba¤›ms›zd›r, toplusal
de¤iflmeyi oluflturabilir.
10. Afla¤›dakilerden hangisi eski toplumsal hareketlerin
temel felsefesinden kaynaklanan e¤itim hareketlerinin
örne¤idir?
a. ‹lerlemeci e¤itim hareketi
b. Radikal yetiflkin e¤itimi yaklafl›m›
c. Sivil haklar hareketi
d. Çevreci hareketler
e. Kimlik hareketleri
E¤itim ve Toplumsal De¤iflme
Mustafa ERGÜN (E¤itim Sosyolojisi)
E¤itimin toplumsal de¤iflmedeki gücünün ne oldu¤u
çoktan beri tart›fl›lmaktad›r. Yani e¤itim toplumsal de¤iflmeyi sa¤layan vas›talardan biri midir, yoksa sadece
genel toplumsal de¤iflmeye ayak uyduran toplumsal
kurumlardan biri midir?
Klâsik olarak e¤itimin iki fonksiyonundan bahsedilmektedir; e¤itim hem toplumun kültürel de¤erlerini hiç
bozmadan genç kuflaklara benimsetecek, böylece toplumun bozulmadan süreklili¤ini sa¤layacak; hem de
toplumun gelece¤ini güven alt›na almak için elefltirici,
yarat›c›, yeni keflif ve bulufllar yapmaya, toplumsal de¤iflmeyi sa¤lamaya çal›flan kuflaklar yetifltirecektir.
E¤itimin bu iki fonksiyonu, sanayileflmenin bafllamas›ndan sonraki yüzy›llarca çat›flma durumuna gelmifl; e¤itim kurumlar› ve programlar› birbirine z›t gibi gözüken
iki görevi yerine getirmek zorunda kalm›fllard›r. Bu nedenle hangi toplumsal unsurlar›n korunarak ve belki
de gelifltirilerek gelecek kuflaklara aktar›laca¤›, hangilerinin de¤ifltirilip unutturulaca¤› önemli bir sosyal politika sorunu olmufltur. Bunun yan› s›ra sosyal politikac›lar toplumlar›n gelecekteki k›sa ve uzun vadeli amaçlar›n› da tespit etmeli, okul organizasyonunu ve programlar›n› bu yönde düzenlemelidir.
Toplumsal de¤iflmeyi sa¤layan faktörler nelerdir? L.
White bunu teknoloji, K. Marx ekonomi, M. Weber de
ideoloji ve inanç sistemi olarak de¤erlendiriyor.
Bir toplumsal kurum olarak okul ve e¤itimin genel toplumsal yap›y› flekillendirme ve de¤ifltirme gücü yok mudur? Elbette vard›r! Okullarda verilen pratik bilgiler ve
davran›fl flekilleri, bir ülke insanlar›n› belirli idealler etraf›nda toplanmaya ve millî birli¤i sa¤lamaya çal›flmaktad›r. A.B.D.’nde çok kar›fl›k ›rk ve milletlerden gelen
insanlar›n Amerikanlaflt›r›lmas›; S.S.C.B.’nde Sovyetlefltirilmesi; çeflitli Avrupa ülkelerinde ‹kinci Dünya Savafl›’ndan önce halk›n belirli ideolojiler etraf›nda toplanmas›; Çin’de, Küba’da, Vietnam’da komünist devrimlerden sonra halk›n yeni devrim yönünde yetifltirilmesi
için genifl e¤itim kampanyalar›n›n aç›lmas› buna çeflitli
örnekler olarak verilebilir. E¤itimin, bu do¤rudan de¤ifltirme ve flekillendirme gücünün yan› s›ra toplumsal
de¤iflmeyi hemen desteklemesi, belirli yönlerde toplumsal de¤iflmeyi etkileme ve kontrof alt›nda tutma gücü de vard›r.
Ekonomik geliflmenin ihtiyaç duydu¤u ve ilerdeki 5-10
y›lda ihtiyaç duyaca¤› teknik elemanlar›, devlet ve özel
iflletmeler bürokrasinin ihtiyaç duyaca¤› memurlar›
okullar yetifltirmektedir. Bazen okullar›n yetifltirdikleri
282
ile sanayinin ve bürokrasinin istedi¤i elemanlar tam
uyuflmuyor; bu, kiflileri iflbafl›nda yetifltiren meslek kurslar› ile giderilmeye çal›fl›yor, ama her türlü yetiflmifl insan gücünün temel bilgilerini uzun y›llar alan okul kademeleri veriyor.
Okullar, toplumun meslek yap›s›n› do¤rudan belirliyor,
hatta meslek farkl›laflmas› s›naî geliflim ile birlikte gidiyor ve okul sistemlerini etkiliyor. Okul, toplumsal de¤iflmenin gerektirdi¤i yeni meslek sistemine hemen
uyum yapmakta, o meslek alan›ndaki bilgileri toplay›p
sistemlefltirerek ö¤rencilere vermekte; bu flekilde toplumsal de¤iflimi desteklemekte ve h›zland›rmaktad›r.
E¤itim-ö¤retim kurumlar›n›n desteklemedi¤i hiç bir toplumsal de¤iflme baflar›ya ulaflamaz.
Ancak e¤itimin de toplumlar› yöneten iktidarlar taraf›ndan belirlendi¤i aç›kt›r. Okullar›n iç ve d›fl kurulufl sistemleri, ders program›ndaki derslerin isimleri ve muhtevalar›, ö¤retmenlerin ve yöneticilerin yetifltirilmesi
merkezî hükümetler taraf›ndan yap›lmaktad›r. Bu flekilde, e¤itim toplumsal de¤iflmeyi takip etmektedir.
E¤itim toplumsal de¤iflmeyi bafllatm›yor; toplumsal de¤iflme baz› üstün insanlar taraf›ndan bafllat›l›r. Ancak
bafllam›fl olan bir toplumsal de¤iflmeyi yayan, h›zland›ran ve güçlendiren e¤itim-ö¤retim çal›flmalar›d›r. Ayr›ca
e¤itim, çeflitli sosyal de¤iflmelerin temellerini de haz›rlayabilir. Bir taraftan pozitif toplum de¤erlerini yerlefltirirken bir yandan elefltirici ve hür düflüncenin temellerinin at›lmas›, gelecekteki kültürel de¤iflmelerin kabulünü ve yönlendirilmesini sa¤layacakt›r.
A.F.C. Wallace’a e¤itim, farkl› toplum tiplerine göre
farkl› fonksiyonlar üstlenir; d e v r i m c i toplumlarda
kültürel de¤iflim ve yeni bir ideoloji ahlâk› kazand›rma;
t u t u c u toplumlarda liberal-entellektüel bir ö¤retim
vermekte; r e a k s i y o n e r toplumlarda ise geçmifl
toplum düzenlerini ve ahlâk sistemlerini aynen devam
ettirme e¤iliminde bulunmaktad›r.
W.L.Warner’a göre e¤itim, ilerdeki toplumsal ve kültürel yap›ya yeni insan yetifltirme görevini üzerine almal›d›r; e¤itim, ancak mevcut toplum yap›s›na göre düzenlenirse baflar›l› olabilir. H.A. Toffler’a göre de e¤itim
gelece¤e yönelmelidir; insan için sadece geçmifli ve
flimdiki zaman› anlamak kâfi de¤ildir; geçmifl geride
kalm›flt›r ve flimdiki zamanda da yaflad›¤›m›z her an
geçmifle ak›p gitmektedir. Gençler sosyal de¤iflmenin
yönünü ve h›z›n› iyi ö¤renmeli, gelece¤e yönelik planlar gelifltirmelidir.
Kaynak: (http://www.egitim.aku.edu.tr/
ergun8.htm/Eriflim Tarihi 15.06.2011)
1. e
2. a
3. a
4. b
5. e
6. c
7. b
8. d
9. a
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme, Toplumsal Hareketler ve E¤itim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket ve E¤itim
Etkileflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme, Toplumsal Hareketler ve E¤itim” yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketler Olarak E¤itim Hareketleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
283
S›ra Sizde 1
E¤itim, toplumsal de¤iflmeye yol açan ifllevi arac›l›¤›yla
ve e¤itimli bilinçli ve sorumluluk sahibi bireyler yetifltirilmesi yoluyla toplumsal hareketleri zenginlefltirir. Ayn›
zamanda giderek daha çok yayg›nlaflan küreselleflme ve
kapitalist kültürün etkisiyle desenlenen e¤itim süreçleri,
toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas› ve bireylerin bu
hareketlere yönelmesini olumsuz etkileyebilmektedir.
S›ra Sizde 2
Toplumsal hareketlerin en önemli e¤itsel ifllevi olarak
özellikle kat›l›mc›lar›n›n zihin dünyas›nda meydan getirdi¤i dönüflümler gösterilebilir. Kat›l›mc›lar›n dünyay›
alg›lay›fl biçimleri bu süreçte dönüflüme u¤rar. Hareketin etkinlikleri arac›l›¤›yla ortaya ç›kan farkl› düflünceler, alternatif düflünüfller bireylerce ve toplumca kullan›lacak yeni bilgiler üretmektedir.
S›ra Sizde 3
Bireyler kiflisel geliflim, dünyay› alg›lay›fl gibi alanlarda
yeni ö¤renme deneyimleri yaflad›klar› gibi, etkinliklerin
tekniklerine iliflkin beceriler kazan›rlar. Bu kapsamda,
örgütlenme, iletiflim, yurttafll›k bilinci gibi konularda
kendilerini gelifltirirler.
S›ra Sizde 4
19.yy’da genel ve herkese aç›k bir temel e¤itimin sa¤lanmas›n› hedefleyen ya da dinî içerikli pazar okullar›
ba¤lam›nda ortaya ç›kan hareketlerden bafllamak üzere
çevreci hareketler, kad›n hareketleri, sivil haklar gibi
hareketlerin toplumun belirli konularda bilinçlendirilmelerine yönelik çal›flmalar›, yetiflkin e¤itimi ve yaflam
boyu ö¤renme hareketlerini de kapsayan e¤itim reformlar› bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir.
284
Kaynaklar
Aç›kgöz, K. Ü. (2003). Etkili Ö¤renme ve Ö¤retme. E¤itim Dünyas› Yay›nlar›.
Akyüz, Y. (1999). Türk E¤itim Tarihi, Bafllang›çtan
1999’a. Alfa Yay›nlar›
Akça, ‹. (2004). Küreselleflme ve Emek Stratejisi: Toplumsal Hareket Sendikac›l›¤›na Do¤ru. (Çev.G.Do¤an). E¤itim, Toplum, Bilim, 2 (5) s.4-21.
Anyon, J.(2005). Radical Possibilities: Public Policy, Urban Education, and a New Social Movement. New
York: Routledge.
Arendt, H. (K›fl 2006) E¤itimdeki Buhran. (Çev. Bekir S.
Gür ve Murat Özo¤lu) Muhafazakâr Düflünce, y›l:
3, say›: 6, s. 11-30.
Dobbs, A.E. (1919). Education and Social Movements.Longmans Green and Co. New York.
Domokos-Bays, B.L. (1997). The Role of The Citizen’s
Clearinghouse for Hazardous Wastes As An Agent
of Adult Education in The Environmental Justice
Movement From 1981-1995. PhD Dissertation submitted to the Faculty of the Virginia Tech
Elbaz,G. (1997). Adolescent Activism for Postmodern
HIV/AIDS Education: A New Social Movement. The
Urban Review, 29(3)
Eskicumal›,A. (2003). E¤itim ve Toplumsal De¤iflme:
Türkiye’nin De¤iflim Sürecinde E¤itimin Rolü, 19231946. Bo¤aziçi Üniversitesi E¤itim Dergisi Cilt 19
(2).
Eyerman, R. and Jamison, A. Social movements: A Cognitive Approach. Cambridge: Polity, 1991
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin E¤itimi Aç›s›ndan Do¤urgular›. (Çev.R.Günlü), Ankara
Üniveristesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 25 (1).
Foley,G. (2009). Radikal Yetiflkin E¤itimi ve Ö¤renme.
Çev. S. Özdemir;A. Özcan. E¤itim Bilim Toplum Dergisi, 7 (26) S.145 -173
Ghanem,E. (1998). Social Movements in Brazil And Their Educational Work. International Review of Education, 44 (2-3)
Hall, B.; Turray,T. (2006). A Review of The State Of The
Field of Adult Learning Social Movement Learning
Haluza-DeLay, R. (2007). Education, Social Movements
and Environmental Learning .Ph.D. Dissertation: Developing a compassionate sense of place: Environmental and social conscientization in environmental
organizations.
Holford, J. ‘Why Social Movements Matter: Adult Education Theory, Cognitive Praxis and the Creation of
Knowledge’. Adult Education Quarterly, 1995,
45(2).
Holst, J.D. (2002). Social Movements, Civil Society, and
Radical Adult Education. Convergence, XXXVI,(2)
Hopkins, T.K; Wallerstein, I. “Geçifl Ça¤›; Dünya Sisteminin Yörüngesi” Avesta Yay›nlar›, 1999.
Kilgore, D.W. (1999). Understanding Learning in Social
Movements: a Theory of Collective Learning. International Journal of Lifelong Education
Küçüko¤lu, A. (2011). Çocuktan Hareket Ak›m› ve Baz›
Demokratik ‹dealler (acikarsiv.atauni.edu.tr/browse/590/737.doc/20.05.2011).
LeJeune,D.;Paulston,R.G. (1976). Education in Social
Movements.Pittsburgh University,Pa. International
and Development Education Program.
Norris,T. (2004). Hannah Arendt and Jean Baudrillard:
pedagogy in the consumer society,The Encyclopedia
of ‹nformel Educatio, (Çev.T.Onur) (http://medyakrosivedemokrasi.azbuz.ekolay.net/readArticle.jsp?objectID=5000000011074746/ Eriflim:20.05.2011).
OECD (2010). Trends Shaping Education. OECD
Overwien, B. (2000). informel Learning and the Role of
Social Movements. International Review of Education - Internationale Zeitschrift für Erziehungswissenschaft- Revue Internationale de l’Education
46(6): 621-640
Shepard, D. (2011). Will a Social Movement Save American Education. Harvard Kennedy School Review
Sleeter,C.E. (1996). Multicultural Education As A Social
Movement. Theory Into Practice, 35 (4)
Spring, J. (1997). Özgür E¤itim. Ayr›nt› Yay›nlar›.
Tezcan, M. (1992). E¤itim sosyolojisi (1.Bas›m). Ankara:
Zirve Ofset.
Tezcan, M. (1993). E¤itim Sosyolojisinde Ça¤dafl Kuramlar ve Türkiye. Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Yay›nlar› No: 170
Tezcan, M. (1994). Toplumsal de¤iflme ve e¤itim. Ankara: A.Ü.E.B.F.Yay›nlar›, 182.
Torres, C.A. (2011). Dancing on the deck of the Titanic?
Adult education, the nation-state and new social
movements. International Review of Education. DOI
10.1007/s11159-011-9193-0
Walter, P. (2007). Adult Learning In New Social Movements: Environmental Protest And The Struggle For
The Clayoquot Sound Rainforest. Adult Education
Quarterly., 57 (3)
Walters, S. (2005). Social Movements, Class, And Adult
Education.New Directions For Adult And Continuing Education, no. 106
Yaylac›,A.F.; Aydo¤an,‹. (2004). E¤itsel Süreçlerin Yeniden Tan›mlanmas›na Dönük Bir Öneri: Ö¤reflme.
E¤itim Bilim Toplum Dergisi. Cilt 2(8) Ankara
285

Yeni Toplumsal Hareketler

Transkript

Benzer belgeler

ttb`nin sayg›nl›¤›! ve birinci basamak hekimli¤i

The Holy See

Turizimde iyiyiz!

Kültür Ve Sanat