Sempozyum programını indirmek için tıklayın

100. YILINDA ULUSLARARASI
KÛTULAMÂRE ZAFERi
SEMPOZYUMU
INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON
KUT AL-AMARA WAR
ON ITS CENTENARY
YÜZÜNCÜ YILINDA ULUSLARARASI
KÛTULAMÂRE ZAFERİ SEMPOZYUMU
INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON
KUT AL-AMARA WAR ON ITS CENTENARY
10 Mayıs 2016 | 10 May 2016
İstanbul Lütfi Kırdar Uluslararası Kongre ve Sergi Sarayı
Düzenleme Komitesi | Organizing Committee
Prof. Dr. Erhan Afyoncu - Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Vahdettin Engin- Marmara Üniversitesi
Doç. Dr. Cengiz Tomar - Marmara Üniversitesi
Muzaffer Albayrak
- Başbakanlık Devlet Arşivleri
Mustafa Karagüllüoğlu - Yeditepe Yayınevi
Bilim Kurulu | Scientific Board
Prof. Dr. Erhan Afyoncu
- Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Vahdettin Engin
- Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Cemalettin Taşkıran
- Gazi Üniversitesi
Doç. Dr. Cengiz Tomar
- Marmara Üniversitesi
Dr. Sezai Dumlupınar
- İstanbul Üniversitesi
Muzaffer Albayrak
- Başbakanlık Devlet Arşivleri
Prof. Dr. Mahmoud al-Qaysi
- University of Baghdad
Prof. Dr. Usama Numan al-Duri - University of Baghdad
Prof. Dr. Nadheer Jabbar Huseyin- University of Baghdad
Doç. Dr. Nikolas Gardner
- Royal Military College of Canada
Dr. David Omissi
- University of Hull, UK
YÜZÜNCÜ YILINDA ULUSLARARASI
KÛTULAMÂRE ZAFERİ SEMPOZYUMU
INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON
KUT AL-AMARA WAR ON ITS CENTENARY
Prof. Dr. Erhan Afyoncu
Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı
Marmara University, Faculty of Arts and Sciences, Dean
Prof. Dr. M. Emin Arat
Marmara Üniversitesi Rektörü | Marmara University, Rector
Doç. Dr. Hüseyin Yayman
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Bakan Yardımcısı
Republic of Turkey, Ministry of Culture and Tourism, Deputy Minister
Sergi Açılış | Exhibition Opening
10:00 – 10:30
09:30 – 10:00
Açılış Töreni | Opening Ceremony
09:30 – 10:00
Açılış ve Protokol Konuşmaları | Opening Speeches
Açılış Töreni | Opening Ceremony
10 Mayıs 2016 | 10 May 2016
Salı | Tuesday
İstanbul Lütfi Kırdar Uluslararası Kongre ve Sergi Sarayı
1
1. Oturum | First Session
10:30 – 12:30
Oturum Başkanı | Chair
Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya
Dr. Zekeriya Türkmen
Askerî Açıdan Irak Harekâtının Değerlendirilmesi
(Iraq Campaign: A Military Point of View)
Dr. Sezai Dumlupınar
Kûtulamâre Savaşı’nda İngilizlerin Stratejisi
(Strategy of Britain in Kut al-Amara War)
Altay Cengizer
2
10:30 – 12:30
1. Oturum | First Session
İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı Dönemi’nde Mezopotamya Harekâtına Yaklaşımı
(The Approach of Britain to the Mesopotamia Campaign during
World War I)
Prof. Dr. Mahmoud al-Qaysi
Kut al-Amara War according to Iraqi Historians
(Iraklı Tarihçilerin Kûtulamâre Savaşıyla ilgili Görüşleri)
Dr. David Omissi
The Greatest Muslim Power on Earth: Islam, the Indian Army and
the Grand Strategy of British India, 1914-1916
(Yeryüzündeki En Büyük Müslüman Gücü: İslam, Hint Ordusu ve
Britanya Hindistan’ının Büyük Stratejisi, 1914-1916)
Soru-Cevap | Questions & Answers
Öğle Arası | Lunch Break
12:30 – 13:30
2. Oturum | Second Session
13:30 – 15:30
Oturum Başkanı | Chair
Prof. Dr. Vahdettin Engin
Yrd. Doç. Dr. Orhan Avcı
Kuşatma Sırasında Kûtulamâre’de Hayat
(Life in Kut al-Amara during the Siege)
Prof. Dr. Usama Numan al-Duri
(Kûtulamâre Savaşı’nda Açlığın Britanya Kuvvetlerinin
Teslim Olmasındaki Rolü)
Prof. Dr. Cemalettin Taşkıran
Kûtulamâre Esirleri
(Prisoners of War from Kut al-Amara)
Muzaffer Albayrak,
General Towshend’in Esaret Günleri (Kût’tan Mondros’a)
(General Towshend’s Days of Captivity (from Kut to Mudros)
Soru-Cevap | Questions & Answers
Kahve Arası | Coffee Break
13:30 – 15:30
Yrd. Doç. Dr. Mahmut Akkor
2. Oturum | Second Session
General Towshend’in Raporlarına Göre
Kûtulamâre’de İngiliz Savunması
(General Towshend’s Reports on the Defence of Kut al-Amara)
3
3. Oturum | Third Session
16:00 – 17:30
Oturum Başkanı | Chair
Doç. Dr. Cengiz Tomar
Doç. Dr. Nikolas Gardner
The Indian Army and the Siege of Kut al-Amara
(Kûtulamâre Muhasarası ve Hint Ordusu)
Prof. Dr. Nadheer Jabbar Huseyin
(Aşiretlerin Kûtulamâre Savaşında Britanya
Kuvvetlerine Karşı Tutumu)
4
16:00 – 17:30
3. Oturum | Third Session
Dr. Kadir Kon
Almanların Gözüyle Kûtulamâre Savaşı
(Kut al-Amara War through German Eyes)
Prof. Dr. Erhan Afyoncu
Kûtulamâre Zaferi ile İlgili Türkçe Hatıratlar
(Turkish Memoires of Kut al-Amara War)
Soru-Cevap | Questions & Answers
Prof. Dr. Vahdettin Engin
Doç. Dr. Nikolas Gardner
17:30 – 18:00
Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya
Kapanış Oturumu | Closing Session
Kapanış Oturumu | Closing Session
17:30 – 18:00
5
6
özetler
abstracts
7
İNGİLTERE'NİN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ'NDE
MEZOPOTAMYA HAREKÂTINA YAKLAŞIMI
THE APPROACH OF BRITAIN TO THE MESOPOTAMIA
CAMPAIGN DURING WORLD WAR I
8
İngiltere'nin Körfez ve Irak'a olan ilgisini petrolün giderek önem kazandığı
geçen yüzyıl başına rastlayan yılların da öncesine, bilhassa 1880 ve 1890'lı
yıllara dayandırmak doğru olur. Bu tarihlerde, İngiltere'nin Körfez'deki bir
takım Şeyhlikler'le yakın temas kurmaya başladığı, hatta bazı anlaşmalar
imzaladığı görülür. Aynı şekilde, Osmanlı İmparatorluğu'nun Birinci Dünya
Savaşı'na muharip taraf olarak katılmasından da önce ilişkilerin hasmane,
özellikle de İngiliz siyasetinden kaynaklanan nedenlerle antagonistik bir
çerçevede cereyan ettiği de hatırda tutulmalıdır. Osmanlıları kendi safına
çekmek için anlamlı hiçbir öneri ve diplomatik gayretle ortaya çıkmayan,
aksine Osmanlıları kendinden uzaklaştırmak için çok şey yapan İngiltere'nin,
Ağustos-Ekim 1914 döneminde Körfez ve Irak bağlamında aldığı siyasi ve
askerî tedbirler, ezcümle Hindistan İdaresi'nin güttüğü bir dizi stratejik kaygı
nedeniyle kendini Londra'nın da önüne koyabilmiş olması, bu bakımdan
ilginçtir. İngiltere'nin Kûtulamâre’de aldığı yenilginin sonuçları da daha geniş bir
çerçevede değerlendirilebilmelidir. Her ne kadar İngiltere bir yıldan kısa süre
sonra bu yenilgiyi tersine çevirmiş, Bağdat’ı ele geçirmiş olsa dahi, çok önemli
bir an ve onun sunduğu müsait şartlar da yitirilmiş, Savaş başka bir kapsama
doğru sürüklenmiş, İngiltere de farklı bir noktaya gelmiş bulunuyordu. Kût
yenilgisi, İngiltere’nin çok şeyi gözden geçirmesine yol açmakla kalmamış,
Çanakkale’nin ANZAC’larda uyandırdığı bilinci andıran bir bilinç, bu
defa Hintlilerde’de uyanmaya başlamıştır. Bir bakıma “gecikmeli” olarak
Bağdat’a giren İngiltere, artık daha müteredditdir. Rusya’yı savaşta yanında
olmaktan kaybettiği için Avrupa stratejisi ister istemez değişimin kenarında
durmakta, emperyal tasarılarında da daha kararlı bir Fransa’yla karşı karşıya
bulunmaktadır. Kısaca, artık yeni ve aklından geçirmediği şartların çizdiği bir
çerçevede hareket etmek zorunda kalan, buna karşın hâlâ öncü bir ülke söz
konusudur. ALTAY CENGİZER
Büyükelçi Altay Cengizer 1954 yılında İstanbul’da doğmuştur. TED Ankara
Koleji ve Boğaziçi Üniversitesi mezunu olan Cengizer, Uluslararası Tarih
alanında London School of Economics’ten yüksek lisans derecesine, Columbia
Üniversitesi’nden Önleyici Diplomasi ve Kriz Yönetimi alanında diplomaya
sahiptir. 2007-2009 yıllarında Harvard Üniversitesi Weatherhead Center for
International Affairs üyeliğinde bulunmuş ve Birinci Dünya Savaşı ve öncesi
dönemde uluslararası siyasi ortam ile diplomasi tarihi üzerindeki çalışmalarını
sürdürmüştür.
Cengizer, Dışişleri Bakanlığı’ndaki kariyerine 1979 yılında başlamıştır. Ülke
içinde ve dışında bir dizi görevin ardından 1994 yılında 9. Cumhurbaşkanı
Süleyman Demirel zamanında Cumhurbaşkanlığı Dışişleri Başdanışman
Yardımcısı olarak görev yapmıştır.
1996 yılında ise Türkiye’nin Chicago Başkonsolosu olarak atanan Cengizer,
2000 yılından 2005 yılına kadar Türkiye’nin BM nezdinde Daimi Temsilci
Yardımcısı olarak görev yapmış, aynı yıl Duşanbe Büyükelçisi olarak atanmıştır.
2006 yılında zamanın Dışişleri Bakanı Abdullah Gül’e özel danışman olmuştur.
2007 yılında Siyaset Planlama Genel Müdürü olarak atanan Cengizer, 20092013 yıllarında Türkiye’nin Dublin Büyükelçisi olarak görev yapmıştır.
2013 yılında Yurtdışı Tanıtım ve Kültürel İlişkiler Genel Müdürü olarak
görev yapan Cengizer, 2014’te tekrar Siyaset Planlama Genel Müdürü olarak
atanmıştır.
Evli ve üç kız çocuk sahibi olan Altay Cengizer, tarih, felsefe ve biyografi
alanlarıyla özellikle ilgili olup, çalışmaları Türkçe ve İngilizce yayımlanmıştır.
Cengizer, 2014 yılında yayımlanan “Adil Hafızanın Işığında: Birinci Dünya
Savaşı’na Giden Yol ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu” başlıklı kitabın
müellifidir.
9
GENERAL TOWNSHEND’İN RAPORLARINA GÖRE
KÛTULAMÂRE’DE İNGİLİZ SAVUNMASI
GENERAL TOWSHEND’S REPORTS ON THE DEFENCE OF
KUT AL-AMARA
İngiliz General Townshend birliği ile Aralık 1915 ile Nisan 1916 tarihleri
arasında Irak’ta, Kûtulamâre şehrinde kuşatma altında kalmış ve bu kuşatma
general ve birliğinin teslim olmasıyla sonuçlanmıştır. Yetersiz tıbbi tahliye,
yardım ve destek, zor ve elverişsiz ulaşım şartları, yiyecek ikmalinde ortaya
çıkan büyük sıkıntı ve sonunda yaşanan açlık, soğuk, su baskınları ve
hastalıklar Kût’taki İngiliz güçlerinin Irak’ta yaşadığı sıkıntıların önemli
olanlarıdır. Kût’taki birlikler alabildikleri çok az destekle bu şartlarda bu
sıkıntılarla da mücadele etmek zorunda kalmıştır.
10
General Townshend, kuşatmanın başlangıcında yiyeceklerle ilgili yeterli
bir önlem almamış, İngiliz yardım kuvvetleri komutanlığına da yardım için
acele edilmesi konusunda baskı yaparak onların tam hazırlanmadan taarruz
etmelerine sebep olmuştur. Yardım kuvvetleri, İngiliz takviye güçlerinin
tamamlanmasını beklemeden Kût’taki açlıktan yok olmak üzere olan askeri
personeli kurtarmak için Ocak ve Nisan 1916 tarihleri arasında birçok
sonuçsuz taarruzlar gerçekleştirmişlerdir. Bu hazırlıksız taarruzlar sonucunda
İngiltere, Kût’ta teslim olan askerlerinden daha fazlasını kaybetmek zorunda
kalmıştır. Townshend bir komutan olarak Kût’a geri çekilmesinden sonra
özellikle yiyecek erzakı ile ilgili aldığı kararlar zamanla tartışılmıştır. Yaklaşık
5 ay kuşatma altında kalan İngiliz güçleri, Türk piyade taarruzları ile topçu
ve uçaklarının bombardımanının yanı sıra, açlık, hastalıklar, soğuk hava
ve cephede siperlere kadar dolan, hatta zaman zaman siperleri terk etmeye
zorlayan su baskınlarıyla da mücadele etmek zorunda kalmışlardır.
Bütün bunların sonunda İngilizler yenilmiş ve toplu olarak Türk askerine
teslim olmuşlardır. General Townshend İstanbul’da, İngiliz ve Hintli askerler de
Anadolu’da farklı esir kamplarında tutulmuşlardır. 1915 yılındaki Çanakkale
savaşlarındaki başarısızlığın üzerine, koşulsuz teslimiyetle son bulan Irak,
Kût’taki bu başarısızlık, İngiliz tarihindeki büyük hezimetlerden biridir.
Çanakkale muharebeleri yenilgisinin hemen ardından gelen bu ikinci büyük
yenilgi üzerine, yapılan hataları soruşturmak için İngiltere’de parlamento
komisyonları kurulmuş, soruşturma başlatılmıştır.
Bu çalışmada General Townshend’in Ordu Komutanlığına gönderdiği
raporlara dayanarak Kutûlamâre’deki kuşatma ve İngiliz savunmasının bazı
detayları aktarılacaktır.
CEMALETTİN TAŞKIRAN
1954 yılında Karaman’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Karaman’da tamamlayan
Taşkıran, Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve İdari Bilimler Fakültesinden 1976
yılında mezun oldu.
TCDD Genel Müdürlüğü ile TRT Genel Müdürlüğü’nde görev yaptı. 1979
yılında, Öğretmen Teğmen olarak Türk Silahlı Kuvvetlerine girdi ve Bursa
Işıklar Askeri Lisesi’ne atandı. 1982 yılında Kara Harp Okulu Öğretim
Üyeliğine getirildi.
Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde Yüksek
Lisans programını tamamladı. 1984 yılında ihtisas için Fransa’ya gönderildi
ve Franche-Compte Üniversitesi’nde ihtisas eğitimi gördü. Hacettepe
Üniversitesi’nde 1994 yılında doktorasını tamamladı. 1996 yılında Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dalında doçent oldu. Uzun süre Genelkurmay
Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı’nda şube müdürü olarak görev yaptı.
2001 yılında, Kıdemli Albay rütbesi ile Silahlı Kuvvetlerden ayrıldı ve aynı yıl
Çankaya Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanlığı
görevine başladı ve Profesör kadrosuna atandı.
2004 Yılında Kırıkkale Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Uluslararası İlişkiler Bölümünde göreve başladı. İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dekanlığı yaptı.
2009 yılında Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası
İlişkiler Bölümünde göreve başladı. Burada Bölüm Başkanlığı görevinde
bulundu. Halen bu fakültenin Uluslararası İlişkiler Bölümü Siyasi Tarih
anabilim dalı öğretim üyesidir.
Birçok yerli ve yabancı dergilerde 1. Dünya Savaşı ve Ermeni Meselesi
konusunda makaleleri yayınlanan TAŞKIRAN’ın tarih ve dış politika
konularında yurt içinde ve yurt dışında yayınlanmış kitapları vardır. Evli ve 3
kızı olan TAŞKIRAN, Fransızca ve İngilizce bilmektedir.
11
THE GREATEST MUSLIM POWER ON EARTH ISLAM, THE INDIAN ARMY
AND THE GRAND STRATEGY OF BRITISH INDIA, 1914-1916
YERYÜZÜNDEKİ EN BÜYÜK MÜSLÜMAN GÜCÜ: İSLAM, HİNT ORDUSU VE
BRİTANYA HİNDİSTAN’ININ BÜYÜK STRATEJİSİ, 1914-1916
12
1914 yılında 100 milyonluk Müslüman tebaasıyla Britanya Yeryüzündeki
en büyük Müslüman gücüydü. Dahası, İngiliz yönetimindeki Hint ordusu,
özellikle Pencab ve birleşmiş eyaletlerin Müslüman askerleri yoğun ihtiyaç
duymaktaydı. Osmanlı Halifesinin 1914 Kasımı’ında “Cihad” ilan etmesi
genel olarak Britanya İmparatorluğu özel olarak da Hint ordusunun istikrarı
açısından tehdit oluşturmaktaydı. Bu bildiride Temmuz 1914’ten 1916
başlarına kadar İngiliz siyaset yapıcılarının stratejik düşünçelerinde “İslami”
endişeler incelenecektir. “Cihad” çağrısını kullanmaya yönelik Alman planları
ne kadar mantıklıydı? 1915 Sonbaharında Hint hükûmeti neden en önemli
İslam şehirlerinden Bağdat’ı elegeçirmek maksadıyla büyük bir BritanyaHint seferi yapılması için baskı yaptı?
DAVID OMISSI
İngiltere, Hull Üniversitesi’nde Modern Tarih dersleri vermektedir. Doktorasını
Londra, King’s College’da War Studies (Savaş Çalışmaları) bölümünde
tamamladı. Son çalışmaları arasında ‘A Dismal Story? Britain, the Gurkhas
and the Partition of India, 1945–1948’, Alan Jeffreys-Patrick Rose (eds), The
Indian Army, 1939–47: Experience and Development (2012) ile Indian Voices
of the Great War: Soldiers’ Letters, 1914–1918 (India, Penguin Books, 2014)
bulunmaktadır.
13
KÛTULAMÂRE ZAFERİ İLE İLGİLİ TÜRKÇE HATIRATLAR
TURKISH MEMOIRES OF KUT AL-AMARA WAR
14
Kûtulamâre savaşının en önemli kaynaklarının başında kuşatma ve
muharebeler sırasında orada bulunan Türk subay ve memurlarının hatıraları
gelir. Başta zaferi kazanan Halil Kut Paşa olmak üzere birçok subay ve memur
hatırat kaleme almışlardır. Savaşın 100. yıldönümü dolayısıyla bu günlerde
daha önce bilinmeyen üç yeni hatırat neşredilmiştir. Bu tebliğde Kûtulamâre
kuşatması ile ilgili bilgi veren Türkçe hatıratlar üzerinde durularak, bunların
kaynak olarak değeri, ne tür bilgiler verdikleri ve yapılan neşirlerin
güvenilirliği incelenecektir.
ERHAN AFYONCU
1967 yılında Tokat’ta doğdu. İlk ve orta öğrenimini burada yaptı. 1988 yılında
Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Tarih Öğretmenliği Anabilim
Dalı’ndan mezun oldu. 1989 yılında aynı anabilim dalında araştırma görevlisi
olarak akademik hayata başladı. 1990 yılında “Necati Efendi, Tarih-i Kırım
(Rusya Sefâretnâmesi)” isimli teziyle yüksek lisansını tamamladı. Doktorasını
ise 1997 yılında “Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire” isimli
teziyle verdi. 2000’de yardımcı doçent oldu. 2001’de Marmara Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne geçti. 2008’de doçent, 2014’te profesör
oldu.
Turhan Sultan (Uğur Demir ile birlikte), Sahte Mesih, Osmanlı Devlet
Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII. Yüzyıllar), Süleyman Şah Türbesi,
ve Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi isimli kitapları ve
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nde yayınlanmış maddeleri ve
birçok dergide yayınlanmış akademik makaleleri vardır. Osmanlı bürokrasisi,
tarih yazıcılığı ve aşiretler üzerine çalışmaktadır. Hürriyet-Tarih, Habertürk
Tarih, Türk Kültürü İncelemeleri ve Popüler Tarih dergilerinin yayın ve danışma
kurulu üyeliği yapmıştır. Halen akademik hayatını sürdürdüğü Marmara
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’nin dekanıdır.
15
KÛTULAMÂRE ZAFERİNDE ALMANLARIN ROLÜ
THE ROLE OF GERMANS IN KUT AL-AMARA WAR
16
“Kûtulamâre Zaferinde Almanların Rolü” başlıklı bu bildiride, Osmanlı
ordusunun Irak cephesinde İngiliz ordusu karşısında elde ettiği Kûtulamâre
zaferinde (29 Nisan 1916) Alman subayların, özellikle de Goltz Paşa’nın,
konumu ve etkisi yanında bu galibiyetin Almanya’nın genel savaş stratejisi
içerisindeki yeri değerlendirilecektir.
KADİR KON
1977’de Ordu Fatsa’da doğdu. Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü mezunu (1998) olup, aynı üniversitede Yakınçağ Tarihi alanında
yüksek lisans yaptı (2011). Bochum’da Ruhr Üniversitesi’nde (Almanya)
Zwischen Imperium und Republik: Mustafa Kemals Zeitung Hâkimiyet-i
Milliye (1920-1924) başlıklı teziyle 2015 yılında doktor ünvanını alan Kon,
2009-2013 yılları arasında Çankırı Karatekin Üniversitesi ve Marmara
Üniversitesi’nde araştırma görevlisi olarak çalıştı. 2013 yılı Ağustos ayından
bu yana İstanbul Teknik Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi
Bölümü’nde okutman olarak görev yapan Kadir Kon, Birinci Dünya Savaşı’nda
Almanya’nın İslam Stratejisi (Küre yayınları, 2013) ve Zwischen Imperium
und Republik: Mustafa Kemals Zeitung Hâkimiyet-i Milliye (1920-1924)
(Westdeutscher Universitätsverlag, Bochum 2016) başlıklarıyla yayınlanmış
kitapların yazarıdır. Son dönem Osmanlı ve erken dönem Cumhuriyet Tarihi
alanındaki araştırmalarını daha ziyade Birinci Dünya Savaşı’nda Türk-Alman
ilişkileri, İslamcılık, propaganda, Türk basın tarihi, Milli Mücadele tarihi gibi
konular üzerinde sürdüren Kadir Kon’un bu alanlarda yayınlanmış makale ve
tercümeleri de bulunmaktadır.
17
KÛTULAMÂRE SAVAŞI’NDA İNGİLİZ ESİRLERİ
THE CAPTIVES OF BRITAIN IN KUT AL-AMARA WAR
18
Osmanlı Devleti’nin 93 Harbinde Rusya’ya mağlup olması yüzyıllardır dostane
bir seyirde devam eden Türk-İngiliz ilişkilerini derinden etkilemişti. Çıkarları
doğrultusunda İngiltere, önce Kıbrıs’a ardından da Mısır’a yerleşmişti.
Ortadoğu coğrafyasında stratejik olarak iyi bir yer edinen İngiltere, hayati
öneme sahip petrol bölgesine ulaşmanın hesaplarını yapmaya başlamıştı.
I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti ile iki farklı cephede yer alış beklenen
fırsatı yaratmış, savaşın ilk günlerde İngiliz ordusu Basra körfezinden kuzeye
doğru Dicle nehri boyunca ilerleyeme başlamıştı. Osmanlı ordusunca zaman
zaman yavaşlatılabilense de İngiliz ordusunu durdurmak pek mümkün
olamamıştı. 1915 yılının sonuna doğru İngiliz ordusu hiç beklemediği
bir manevra ile savunma hattına çekilmiş 2 Aralık 1915’te Kûtulamâre’de
Osmanlı kuvvetlerince kuşatılmıştı. İngiliz ordusunu komuta eden General
Townshend, almış olduğu birçok desteğe rağmen kuşatmayı yaramamış, 29
Nisan 1916’da Osmanlı kuvvetlerine teslim olmuştu. Üst düzey komutanlarla
birlikte teslim olan İngiliz asker sayısı, Osmanlı kaynaklarında 13.000’in
üzerinde bir rakamla ifade edilirken İngiliz kaynaklarında 13.672 rakamı
kayda geçmektedir. Elde edilen bu esirler; var olan imkânlar ve coğrafi şartlara
göre gemi, tren ve yaya olarak Anadolu’nun iç kısımlara doğru nakledilmişler.
Birçok farklı kampa yerleştirilen esirler, devletin ihtiyaç duyduğu işlerde
çalıştırılmıştır. Eli silah tutan erkeklerin cephede olduğu bir dönemde var olan
işlerin yürütülmesi noktasında eldeki esirlerden istifade edilmeye çalışılmıştır.
Savaşan tüm devletlerin uyguladığı bu metotla esirlerin hem psikolojik olarak
baskı altında kalmasının önüne geçilmiş hem de belli oranlarda kendilerine
kazanç elde edebilecekleri işler oluşturulmuştur. Savaş süresinde Osmanlı
Devleti, imkânları ölçüsünce esirlerle ilgilenmiş, savaş bitiminde de başta
gemiler olmak üzere çeşitli vasıtalarla bu kişileri ülkelerine göndermiştir.
MAHMUT AKKOR
20.01.1981’de Uşak Eşme’de doğdu. İlk ve orta eğitimini Uşak’ta yaptı. 2003’te
Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü bitirdi. Yüksek
lisansını aynı üniversitede 2006’da, doktora eğitimini ise 2013’te tamamladı.
Sakarya ve Kırklareli üniversitelerinde İnkılâp Tarihi Okutmanlığı yaptı. Hâlen
Kırklareli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde yardımcı
doçent olarak görev yapmaktadır. Birçok akademik makalesi ve tebliği
bulunmaktadır.
19
IRAKLI TARİHÇİLERİN KÛTULAMÂRE SAVAŞIYLA İLGİLİ GÖRÜŞLERİ
KUT AL-AMARA WAR ACCORDING TO IRAQI HISTORIANS
Kûtulamâre hadisesi (Kasım 1915-Nisan 1916) Irak’ta I. Dünya Savaşı’nın
en önemli muharebelerindendir. I. Dünya Savaşı’nın ilk dönemindeki bu
önemli hadisenin sonuçları Irak’ın hafızasında hâlâ mevcuttur. Bu bildiride
ilk dönem sosyologların eserlerinde Kût savaşı ve muhasarasının ele alınışı
incelenecektir. Bu savaş ve muhasara Osmanlı kuvvetlerinin Irak cephesinde
kazandığı stratejik bir muharebedir ve Osmanlı ordusunun Doğu cephesinde
çöküşünü geciktirmiştir. Batı’de ve Türk yazımında çalışılmış XX. Yüzyılın ilk
yıllarındaki bu olay, Iraklı tarihçiler, sosyologlar ve entelektüeller tarafından
genelde Mezopotamya cephesi özelde de Kut savaşı olarak çalışılmıştır. Beş ay
süren savaş ve kuşatma esnasında Iraklı tarihçi ve yazarlar Osmanlı Britanya
savaşını ve Irak halkının tutumunu ele almışlardır.
20
Kût savaşıyla ilgili ilk çalışmayı yapan Iraklı sosyolog Ali el-Verdi sekiz ciltlik
“Lamahat Ijtimaiyya min Tarikh al-Iraq al-Hadith” (Modern Irak Tarihine
Toplumsal Bakışlar), adlı eserinde Kut savaşının sosyal yönlerini, Irak halkına
etkisini ve Irak tarihçiliğindeki yansımalarını ele almaktadır. Yerli ve yabancı
kaynakları kullanan eser savaşın sosyolojik etkilerini inceleyen ilk kitap olarak
Kabul edilir ve bu bildirinin ele alacağı temel eserlerdendir. Wardi’nin bu
çalışması tarihi bir olayı sosyolojik açıdan ele alır.
Bu çalışmada Wardi’nin eserinin yanısıra original kaynakları kullanan ve
daha sonraki tarihçi neslini etkileyen Kut savaşı ile ilgili ilk araştırmaları
inceleyecektir. Bunlar arasında Kut savaşının tanığı Abdulrazaq al-Hasani’nin
el-Irak fi ‘ahdeyyi’l-ihtilal ve’l-intidab (İşgal ve Manda Döneminde Irak)
ile Abbas el-Azzavi’nin Târihü’l-Irak beyne’l-ihtilaleyn (İki İşgal Arasında
Irak) Süleyman Faizi’nin Fi Ğamrati’l-indhal (Mücadelenin Ortasında)
Muhammed Emin Umari’nin Harbü’l-Irak (Irak Savaşı) Muhammed Rauf
Taha eş-Şeyhli ile Cafer el-Askeri, Tahsin el-Askeri ve Taha el-Haşimi’nin
hatıratları bulunmaktadır. Bu çalışma Kût savaşı ile ilgili erken dönem Iraklı
yazarların eserlerini incelemektedir.
MAHMUD AL-QAYSI
Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde 2011 yılından itibaren Ortaçağ
Avrupa Tarihi dersleri vermektedir. 1990’da Lisans, 1993’te Modern Tarih
alanında Yüksek-Lisans, 2003’te Ortaçağ Avrupa Tarihi alanında Bağdat
Üniversitesi’nde doktora derecelerini aldı. 1994-2006 yılları arasında Tikrit
Üniversitesi’nde görev yaptı. 2006’dan bu yana Bağdat Üniversitesinde
çalışmaktadır. 2004-2006 tarihleri arasında Tikrit Üniversitesinde 2010-2013
yılları arasında da Bağdat Üniversitesinde Tarih Bölüm Başkanlığı yaptı.
Eserleri arasında Modern Iraq Various Views, (Baghdad 2010, 2013), The
Japanese Experience Iraqi Perspective, (Baghdad 2010, 2013), Iraq and Japan in
Modern History Tradition and Modernity, (Baghdad, 2010), Tsugitaka Sato, The
Pioneer of Islamic Studies in Japan, Baghdad, 2011) ve Ali Al-Wardi, Numerous
Perspectives, (Beirut 2016) bulunmaktadır.
21
KÛTULAMÂRE’DEN MONDROS’A:
GENERAL TOWNSHEND’IN ESARET GÜNLERİ
GENERAL TOWSHEND’S DAYS OF CAPTIVITY FROM KUT TO MUDROS
Bağdat’ı ele geçirmek düşüncesiyle Basra’dan kuzeye hareket eden İngiliz
ordusu, 25 Kasım 1915’te Bağdat’ın güneyinde Selman-ı Pâk’ta Osmanlı
ordusuyla giriştiği muharebeyi kaybettikten sonra hızlı bir ricat yaparak 3
Aralık 1915’te Kûtulamâre’ye ulaşmıştı.
22
İngiliz ordusu komutanı General Townshend, Kûtulamâre'yi tahkim ederek
savunmaya geçmiş, Basra'dan gelecek takviye kuvvetler yetişene kadar bu
stratejik mevziyi elinde tutmak istemişti. Ancak 7 Aralık 1915'te Kûtulamâre'yi
kuşatan Osmanlı ordusu aynı zamanda Basra'dan gelecek İngiliz kuvvetlerinin
de önünü kestiğinden, Townshend ve ordusu Kûtulamâre'de 4 ay 23 gün
mahsur kalmış, en nihayet kurtulma ve kurtarılma ümitleri kalmayınca 29
Nisan 1916'da Osmanlı ordusuna teslim olmuştu.
Bu tebliğimizde Osmanlı ordusu komutanı Halil Paşa’ya teslim olan General
Townshend’ın, harp esiri olarak Kûtulamâre’den İstanbul’a gönderilmesi,
İstanbul’da geçirdiği esaret günleri ve 30 Ekim 1918’de Mondros
Mütarekesi’nde arabulucu sıfatıyla Osmanlı heyetinin içinde yer almak üzere
serbest bırakılması ve ülkesine dönmesi ele alınacaktır. Çalışmamızın esası
yayınlanmış hatıratlar ile Osmanlı Arşivi belgelerine dayanmaktadır.
MUZAFFER ALBAYRAK
1965 yılında Of ’ta doğdu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü’nden 1987 yılında mezun oldu. Aynı yıl girdiği Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’nde, hâlen Araştırmacı kadrosunda çalışmaktadır.
Uzun süredir yakın tarih üzerine, bilhassa Çanakkale Savaşı’na yönelik çalışma
ve araştırmalarda bulunan Albayrak; bu alanda çeşitli kurumlarda konferanslar
ve seminerler vermiştir. Muhtelif üniversitelerde Çanakkale Muharebeleri ve
Birinci Dünya Savaşı konulu düzenlenen panel ve konferanslara katılmış,
ulusal ve uluslararası sempozyumlarda Çanakkale konulu bildiriler sunmuştur.
Çeşitli dergilerde Balkan Savaşı ve I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin
siyaseti, savaştığı cephelerle alakalı makaleleri yayımlanmıştır.
Çalışmalarını telif eser ve Osmanlıca’dan çeviri olarak hazırladığı kitaplarda
toplayan Muzaffer Albayrak’ın yayımlanmış kitapları şunlardır: Osmanlı
Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri, I-II: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay.
İstanbul, (Heyet), 2013; Askeri ve Siyasi Yönleriyle Balkan Savaşı I-II: Osmanlı
Arşivi Daire Başkanlığı Yay. İstanbul, (Heyet), 2013; Osmanlı Belgelerinde
Birinci Dünya Harbi, I-II, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay. İstanbul,
(Heyet), 2014; 10 Ağustos 1915 Conkbayırı Süngü Hücumu, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Çan. Sav. Gelibolu Tarihi Alan Bşk. Yay. Çanakkale 1915; Çanakkale
Kahramanları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2015; Tarihin
Akışını Değiştiren Savaş: Çanakkale 1915, Kültür ve Turizm Bakanlığı Çan. Sav.
Gelibolu Tarihi Alan Bşk. Yay. Çanakkale, 1916;
Osmanlıca’dan çevirerek yayına hazırladığı kitaplar: Çanakkale Gerçeği,
Yeditepe Yay. İstanbul, 2005; Yeni Mecmua Özel Sayısı, Yeditepe Yay. İstanbul,
2006; Yakın Tarih İncelemeleri 1, Çanakkale Savaşı, Yeditepe Yay, 2006
(Editör); Türkiye’de Beş Sene/Bir Alman Paşasının Çanakkale ve
Filistin Hatıraları/Askeri Tarih Encümeni’nin Cevaplarıyla, Yeditepe
Yay, 2006; Selahaddin Adil Paşa; Çanakkale Cephesinden Mektuplar–
Hatıralar, Yeditepe Yay, 2007; Savaş Lordu Kitchener, (İngiliz Savaş Bakanı
Kitchener’ın Biyografisi) Kurtuba Yayınları, 2010.
23
AŞİRETLERİN KÛTULAMÂRE SAVAŞINDA
BRİTANYA KUVVETLERİNE KARŞI TUTUMU
Osmanlı kuvvetlerinin Kûtü’l-Amâre’de İngiliz-Hint kuvvetlerini 7 Aralık
1915’den 29 Nisan 1916’ya kadar süren muhasarası, kuşatmayı kaldırmak için
verilen bütün çabaların başarısız olması, İngiliz kuvvetlerinin ağır kayıplar
vermesi ve bütün ağırlıklarıyla birlikte teslim olması, modern Irak tarihi
açısından çok önemli bir hadisedir.
24
Bu çalışma Kûtulamâre kuşatması ve şehir halkına karşı İngilizlerin gayri
insani uygulamalarını konu etmeyecektir. Aksine aşağıdaki soruların cevabını
arayacaktır: Iraklı aşiretler muhasara altındaki Britanya ordusunun boğazını
sıkmak hususunda Osmanlı kuvvetleri ile dayanışma ve müspet bir tutum
içinde miydiler? Aşiretler Kûtulamâre’de Türklerin avucuna düşmüş bulunan
kuvvetlerini kurtarmak amacıyla Britanya komuta kademesinin yardım
ulaştırmak için kullandığı kanalları kesme konusunda Osmanlı kuvvetleri ile
teşrik-i mesaide bulundu mu? Güney Bölgesinde ve Kût’a yakın bölgelerdeki
Irak Aşiretleri, İngiliz askerleri ve komutanlarının ümitsizliğe kapılmasında
ve kendileri için toplu olarak katledilmek veya kayd-ı hayat şartıyla
teslimden başka üçüncü bir şık kalmaması hususunda Osmanlı kuvvetleriyle
yardımlaştılar mı? Buna karşılık muhasara altındaki günler Kût’ta mevcut ve
hayatlarını korumak maksadıyla İngilizlerle işbirliği içinde bulunduğu iddia
edilen Arapların Osmanlılara olumsuz tutum takınmasında etkili olduğu
yönündeki deliller ikna edici midir? Aksine ahalinin Türk kuvvetlerine ve
Osmanlıyla işbirliği içindeki aşiretlere katılması pekâla mümkün müydü?
Onların Osmanlılara karşı olumsuz tutum takınmasında İngilizlerin durum
istikrara kavuştuktan sonra, kendilerine silah doğrultan Arapların aksine,
ahaliye vaad ettiği geleceğe yönelik imtiyazlardı ki bunun bir benzeri fitne ve
kışkırtma taktiğini 6 Kasım 1914’te Fav şehrini işgallerinde de kullanmışlardı.
Son olarak muhasara altındaki Britanya-Hint kuvvetlerinin komutanı
Townshend’in, kuşatma altındayken, Türklerin Britanya ordusuna karşı
zaferinin yardımcı amillerinden olan, Iraklı aşiretlerin askerlerine verdiği
sıkıntıları tavsif eden bir alıntısını zikretmeliyiz: “Kût muhasarası esnasında
bize her taraftan ateş açıyorlardı. Şemmer ve Aneze bedevi kabilelerinin
binlerce savaşçısı vardı. Onların bu faaliyetinin diğer Arap kabileleri üzerinde
de güçlü bir siyasi tesiri vardı. Bu Britanya birliklerinin maneviyatının
çökmesine sebep oldu”. Aşiretlerin Osmanlı kuvvetleriyle yaptığı işbirliği
Britanya ordusunun teslim olmasına ve komutanları Townshend’in de esir
düşmesine sebep olmuştu.
NADHEER JABBAR HUSEYIN
Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesidir.
Uzmanlık alanı Modern Irak tarihi olan Prof. Nezir Cabbâr Hüseyin bu alanda
iki kitap ve otuzdan fazla makale neşretmiştir. Pek çok ulusal ve uluslararası
sempozyuma katılarak bildiri sunan Prof. Nezir Cabbar, Bağdat Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünde Osmanlı Tarihi ve Yenileşme Hareketleri
ile Modern Irak Tarihi dersleri vermektedir.
25
KÛTULAMÂRE MUHASARASI VE HİNT ORDUSU
THE INDIAN ARMY AND THE SIEGE OF KUTUL-AMARA
26
Britanya’ya bağlı Hint askerlerinden oluşan ordu I. Dünya Savaşı’nda merkezi
güçler üzerinde Müttefik Kuvvetlerin zafer kazanmasında mütemmim bir rol
oynamıştır. Hint askeri kuvvetleri 1914-1918 yılları arasında Avrupa, Afrika
ve Ortadoğu’da savaştı. Bununla birlikte, en büyük meydan okumalarla,
Mezopotamya’da (Irak) karşılaştı. Bu bildiride Mezopotamya (Irak) cephesinde
Hint ordusu kuvvetlerinin üçte ikisini oluşturan Güney Asyalı askerlerin
tecrübelerini incelemektedir. Özellikle Türk birliklerinin 6. Tümeninin
Tümgeneral Charles Townshend komutasında 3 Aralık 1915’den 23 Nisan
1916’ya kadar Kûtulamâre’de muhasara altında tutulması ve teslim olmasına
yoğunlaşmaktadır. Bildiride lojistik başarısızlık, ağır zayiat ve Müslümanlara
karşı savaşma zorunluğunun 6. Hint Tümeninin Güney Asyalı askerlerine
etkisini incelemektedir. Bildiri yukarıda tadat edilen sebeplerin muhasaranın
sonucunda önemli bir etkisinin olduğunu ele almaktadır.
NIKOLAS GARDNER
Nikolas Gardner Ontario Kingston’da (Kanada) Kraliyet Askeri Kolejinde 1965
Sınıfı Liderlik Kürsüsünde görevlidir. Aynı kolejin Savaş Çalışmaları Lisansüstü
Programı başkanıdır. Trial by Fire: Command and the British Expeditionary
Force in 1914 (Praeger, 2003) ve The Siege of Kut-al-Amara: At War in
Mesopotamia, 1915-1916 (Indiana University Press, 2014. Türkçesi: Kut’ülAmâre. Mezepotamya’da Bir savaş (1915-1916, çev. Mehtap Gün, Etkileşim
Yayınları, İstanbul 2016)) adlı kitapların yazarıdır. I. Dünya Savaşı, askeri ve
stratejik düşünce, Ortadoğu’da Britanya dış politikasında paralı askerler ve
taşeronlar gibi geniş bir yelpazede pek çok makalesi vardır.
27
KUŞATMA SIRASINDA KÛTULAMÂRE’DE HAYAT
LIFE IN KUT AL-AMARA DURING THE SIEGE
İnsanlık tarihinin şahit olduğu ilk topyekûn muharebeler bütünü olan
Birinci Dünya Savaşı, üzerinden bir asır geçmesine rağmen, sonuçları
itibariyle yaşadığımız dünyayı etkilemeye devam ediyor. Özellikle bugünkü
Ortadoğu’nun oluşmasında bu savaş belirleyici olmuştur.
Türkler, Birinci Dünya Savaşı sonunda imparatorluklarına veda ederlerken,
Mustafa Kemal Atatürk’ün şahsında yeni bir yönetime geçişin de ilk adımlarını
atmışlardır. İmparatorluğun tabii ömrünü tamamlamasına sebep olan ve 19141918 arasında kesintisiz yaşanan muharebeler, Kurtuluş Savaşı’na sarkacak
savaş tecrübelerini de beraberinde getirmiştir.
28
Bu uzun süren askerî hareketliliğin Irak’taki manzaralarından birini bugünlerde
100. yılının yaşandığı Kûtulamâre Zaferi teşkil etmektedir. Bağdat’ın yaklaşık
160 km. güney doğusunda bulunan Kûtulamâre kasabası, 29 Nisan 1916’da
bir İngiliz tümeninin Türk Ordusu’na teslimine şâhit oldu. 4 ayın üzerinde
bir süre boyunca, üç tarafı Dicle Nehri ile çevrili bu kasabada kuşatılan
İngilizler, kurtarılamayacaklarını anlayarak, General V. F. Charles Townshend
komutasında, 6. Türk Ordusu Komutanı Halil Paşa’ya teslim oldular. Bu başarı,
Türkler bakımından savaşın kaderine kalıcı etkiler yapmadıysa da, 1916 yılı
baharında elde edilen moral güç, savaşın sürdürülebilmesinde rol oynamışa
benzemektedir.
Bu bildiride üzerinde durulacak husus, Kûtulamâre kuşatması süresince,
çarpışan kuvvetlerin savaş faaliyetlerini etkileyen unsurlar olacaktır. Savaşa
etki eden bu unsurların başında iaşe meselesi gelmektedir. Zaten İngilizlerin
teslim olmalarının ana sebebi de iaşe eksikliği ve buna bağlı olan sağlık
sıkıntılarıdır. Kûtulamâre’deki ahalinin bu durumdan nasıl etkilendiği de
bilinmektedir. Bunun yanında kuşatma sırasında meydana gelen askerî hayatı
ilgilendiren diğer hususlara da temas edilecektir.
Tebliğ, büyük ölçüde savaş sırasında tutulmuş Türk harp raporları ile dönemin
şahitlerinin yazdıklarına dayandırılacaktır.
ORHAN AVCI
1969 yılında, Çorum’un Sungurlu İlçesi’nde doğdu. 1986 yılında, Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü’ne kayıt yaptırdı.
1990’da, “Tarih Boyunca Türk-Ermeni İlişkileri ve Ermeni Meselesi” isimli
Lisans Tezi ile mezun oldu. Aynı yıl, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü’nde Yüksek Lisans eğitimine başlayarak, 1993’de, “Türk Tarihi’nde
Ulûfe” konulu Yüksek Lisans Tezini hazırladı. 1994 yılında, Hacettepe
Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü’nde Doktora öğrencisi
oldu. “Türk Ordu Teşkilatı: Irak Cephesi (1914-1918)” konulu tez çalışması ile
6 Kasım 1997 tarihinde Doktor unvanını aldı.
Mehmet Altay Köymen’in Derslerinde Türk Tarihi ve Tarihçiliği, Bilge Yayınları,
Ankara, 2003; İsmail Hakkı Süerdem, Anılarım (Osmanlı'dan Cumhuriyet'e),
Hazırlayan: Orhan Avcı, Bilge Yayınları, Ankara, 2004; Irak’ta Türk Ordusu,
1914-1918, Vadi Yayınları, Ankara, 2004; Tarih El Kitabı, Selçuklular’dan
Bugüne, V. Kitap: Bugüne Uzanan Yakınçağ (1800-2000), (Editör: Ahmet
Nezihi Turan), Grafiker Yayınları, Ankara, 2004 (2. Baskı, Ankara, 2006; TürkErmeni İhtilâfı Belgeler, Turkish-Armenian Conflict Documents (Editörler:
Hikmet Özdemir, Yusuf Sarınay), Belgelerin Sadeleştirilmesi/ Translation into
modern Turkish from the original version: Orhan Avcı, TBMM Kültür, Sanat
ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara, 2007 isimli kitapları vardır. Ayrıca birçok
akademik makale yayınlamıştır.
Millî Kütüphane Başkanlığı, El Yazmaları ve Nadir Eserler Şubesi’nde, 19921994 tarihleri arasında Kütüphaneci olarak çalıştı. Kırıkkale Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde, 1 Nisan 1994’den, 30 Aralık 1997 tarihine
kadar Araştırma Görevliliği yaptı. Halen, aynı bölümün, Türkiye Cumhuriyeti
Tarihi Anabilim Dalı’nda Yardımcı Doçent olarak görev yapmaktadır.
29
KÛTULAMÂRE ZAFERİ’NE GİDEN SÜREÇTE İNGİLİZLERİN STRATEJİSİ
BRITISH STRATEGY IN THE PROCESS TOWARDS KUT AL-AMARA
30
Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte İngilizlerin önem verdiği
cephelerin başında Irak Cephesi gelmekteydi. Uzun yıllar Basra Körfezi’nde
siyasî ve ticarî olarak faaliyet gösteren İngilizlerin Irak Cephesi’ni açmasında
pek çok sebep mevcuttu. Son derece stratejik bir öneme sahip olan Irak,
İngilizler açısından körfezin güvenliğini garanti altına almak için mutlaka
elde edilmesi gereken bir noktaydı. Bu konumunun yanı sıra Anadolu’nun
kısa sürede işgali için güneyden giriş kapısı olarak görülmekteydi. Irak
Cephesi’nde açılan savaş kazanılırsa; Hindistan ticaretinin güvenliği kontrol
altına alınacak, Irak ve İran’daki petrol bölgeleri ele geçirilecek, Almanların
Ön Asya’ya girmesini engellenecek, bölgede bulunan diğer milletlerin
ayaklanmasını sağlanacak, Basra Körfezi tam manası ile kontrol altına alarak
Hint Okyanusu’ndan Kızıl Deniz’e ve oradan Akdeniz’e uzanacak olan hatta
denizlerde mutlak İngiliz egemenliği tesis edilecek, İngiliz nüfuz ve otoritesi
Arap bölgelerinde sağlanarak Türklerle Arapların gönül bağı koparılacaktı.
Irak Cephesi’nde savaşın başlaması ile birlikte yukarıda zikredilen amaçlarını
gerçekleştirebilmek için İngilizler kısa sürede Osmanlı kuvvetlerinin Selman-ı
Pak’a kadar çekilmesine neden olmuştu. Bağdat oldukça yaklaşan İngilizler 2425 Kasım 1915 tarihinde Nurettin Bey’in Selman-ı Pak’ta oluşturduğu savunma
hattını geçememiş ve böylece Kûtulamâre’de 4 ay 23 gün sürecek olan esaretleri
başlamıştı. Bir dönüm noktası olan Selman-ı Pak Meydan Muharebesi’nden
sonra Kûtulamâre’ye çekilen Townshend komutasındaki İngiliz birlikleri
Osmanlı birliklerinin eşsiz kuşatma planı karşısında uzun süre çaresiz kalarak
29 Nisan 1916 tarihinde teslim olmuştur. Bu büyük zaferle İngilizler tüm
dünyada Çanakkale’den sonra bir kez daha imaj kaybına uğramıştı. Kûtulamâre
Zaferi başta Osmanlı Devleti olmak üzere tüm Müslüman dünyasında sevinçle
karşılanmış ve savaşın Osmanlı Devleti lehine biteceği ümitlerini artırmıştı.
Aylarca süren kuşatma neticesinde kazanılan Kûtulamâre Zaferi İngilizlerin
Bağdat’a girişlerini geciktirdiği İngiliz planlarını akamete uğratmıştır.
SEZAİ DUMLUPINAR
Bayburt’ta doğdu. İlk, orta ve lise eğitimini aynı şehirde tamamladı.
2001 tarihinde İstanbul Üniversitesi’ne girdi ve 2005 tarihinde mezun
oldu. 2007 tarihinde İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi
Enstitüsü´nde yüksek lisans eğitimine başladı. 2010 tarihinde ´Türk Mizah
Dergi ve Gazetelerinde Siyasi Hayata Bakış (1923-1946)”, konulu çalışmasıyla
yüksek lisansını tamamladı. 2010 tarihinde İstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü´nde doktora eğitimine başladı. 2011 yılında “Tek Parti ve
Mizah” isimli kitabı yayınladı. 2015 tarihinde “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde
Basra Körfezi’nde Osmanlı-İngiliz Nüfuz Mücadelesi” isimli doktora tez
çalışmasını tamamladı. Çalışmalarını Dış Politika ve Askeri tarih üzerine
yoğunlaştıran Sezai Dumlupınar aynı üniversitenin Tarih Bölümü’nde
Araştırma Görevlisi Dr. kadrosunda çalışmaktadır.
31
KÛTULAMÂRE SAVAŞI’NDA AÇLIĞIN BRİTANYA KUVVETLERİNİN
TESLİM OLMASINDAKİ ROLÜ
Osmanlı Kuvvetlerinin Kût yarımadasında, 7 Aralık 1915’ten 29 Nisan 1916’ya
kadar İngiliz kuvvetlerini kuşatma altına alarak zaman içinde şiddetlendirmesi
ve kuşatmayı yarmak için İngilizlerin tüm çabalarını bertaraf etmeleri erzak
sağlama konusunda Hint-İngiliz birliklerini gerçek bir çıkmaza düşürdü.
Tebliğ, kuşatma sürecini ve açlığın etkilerini üç aşamada incelemektedir.
Birinci aşamada (7 Aralık 1915 - 21 Ocak 1916); Townshend, kuşatma altında
olan İngiliz kuvvetlerinin kuşatmayı yarma gücünün olmamasını göz önünde
bulundurarak bölgede bol olan iaşe maddelerini toplamaya ve birliklere eksiksiz
bir şekilde erzak vermeye karar vermiştir. Kuşatmanın ikinci dönemi boyunca
(21 Ocak 1916 – 10 Mart 1916); kuşatılan İngiliz kuvvetlerinin erzakları yarıya
inmiş Townshend’ın bölgede bulunan bütün yiyecek maddelerini askerlerin
kullanımı için müsadere etme kararı da bu dönemde olmuştur.
32
Üçüncü aşamada (10 Mart 1916 – 29 Nisan 1916); İngiliz kuvvetleri üzerinde
gittikçe artan açlığın can almaya başlamasıyla Townshend, askerin günlük
yiyeceğini azaltıp yemeklerini 100 gramı geçmeyen ekmek ve çok az at eti ile
sınırlandırdı. Hint birliklerine gelince, onların paylarını da kavrulmuş arpa
ve yağ ile olarak belirledi. Bu önlemlerin ardından askerlerde ve hayvanlarda
gözle görülür bir şekilde zayıflama başladı. Bu nedenle İngiliz kuvvetleri
arasında besin eksikliğinin beraberinde getirdiği dizanteri gibi hastalıkların
artması ve ölümlerin yaygınlaşması ordunun moralini çökertti. Osmanlı
kurmay heyeti kuşatma altındaki İngiliz askerlerinin yaşam şartlarından ve
son günlerde bir askerin payının günlük yarım somun olduğundan haberdardı;
tıpkı askerlerin, önemsiz sayılacak etlerini yemek için kuş ve karga avlamaya
mecbur kalmasından haberdar olduğu gibi.
Osmanlı kumandanını, kuşatılmış İngiliz kuvvetlerinin çekilmesi için koridor
açması karşılığında iki milyon altın lira hediye ile ikna etmek için bütün
çabalar başarısız kaldıktan sonra Townshend, 26 Nisan’da elinde müzakere
sırasında güveneceği bir ekmek kırıntısı dâhil hiçbir şey kalmayınca Osmanlı
komutanı Halil Paşa ile müzakere etmeye mecbur kaldı. Bu arada orduda,
açlıktan ötürü günlük ölümler 20 askere ulaşmıştı.
29 Nisan günü Kût’ta, İngiliz kuvvetlerinin mevzilerinde teslimi simgeleyen
beyaz bayrakları yükseldi. Osmanlı subayı Yarbay Nizam Bey atının üzerinde
ve peşinde davulların önünü çektiği Osmanlı askerlerinden uzun bir kortej
olduğu halde geldi. Halk onu coşkulu bir şekilde karşıladı. Böylece Osmanlı
Askerî Komutanlığı Kûtulamâre’deki kuşatmada, İngiliz kuvvetlerini teslim
almak için açlık silahını başarılı bir şekilde kullandı.
USAMA NUMAN AL-DURI
1954 yılında, Irak’ın ed-Dûr kazasında doğdu. 1975 yılında, Bağdat
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü bitirdi. 1983 yılında, Bağdat
Üniversitesi Tarih Bölümü’nde Modern Tarih anabilim dalında “Irak’ın
Petrol Siyaseti 1952-1963” başlıklı tezi ile yüksek lisansını tamamladı. 1989
yılında, Aynı bölümde “Irak-Amerikan İlişkileri 1939-1954” başlıklı tezi ile
doktorasını tamamladı. 2006’da Profesör ünvanını aldı. Irak’ta, Bağdat ve
Müstansiriyye Üniversitelerinde, 1994-2001 yılları arası Libya’da Ömer Muhtar
Üniversitesinde, 2002 yılında Ürdün Sosyal Tarih Araştırmaları Merkezi’nde
(Amman), 2008-2009 yılları arası Dımaşk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
bölümünde çalıştı. Bir ulusal ve uluslararası konferansa katılmış olup; Üçü
telif, olmak üzere pek çok kitap ve makale neşretti. 2014 yılından beri Bağdat
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanlığı’nı yürütmektedir.
33
ASKERÎ AÇIDAN IRAK HAREKÂTININ DEĞERLENDİRİLMESİ
IRAQI CAMPAIGN: A MILITARY POINT OF VIEW
Birinci Dünya Savaşının daha başında 6 Kasım 1914 tarihinde Osmanlı
Devleti’ne savaş ilan eden İngiltere, Şattü’l-Arap ağzında Fav’a asker
çıkararak Irak’a yönelik işgal harekâtını başlattı. Harekâtın ilk başında
Türk kuvvetleri silah, personel ve teçhizat yönünden güçlü İngiliz ordusu
karşısında pek tutunamamış, fazla kayıp vermeden taktik geri çekilme
planını uygulayarak daha da kuzeye doğru çekildi.
34
Irak ve Havalisi Komutanı Binbaşı Süleyman Askerî’nin başarısızlığı
gururuna yediremeyerek intihar teşebbüsünden sonra bölgeye Albay
Nurettin Bey (Sakallı Nurettin Paşa) tayin edildi. Türk ordusu, 22-24
Kasım 1915’de cereyan eden Selmanpâk Muharebesinde büyük bir zafer
kazandı. Ardından da fırsatı kaçırmadan İngiliz ordusunu takip etti.
Güneye doğru çekilen İngilizler, 3 Aralık 1915 sabahı Kûtulamâre kalesine
sığındılar. İngilizleri Kûtulamâre’de sıkıştıran Türkler, 5 Aralık tarihinden
itibaren yaklaşık 5 ay sürecek yoğun bir kuşatma altında tuttular. General
Goltz’un VI. Ordunun başına atanmasına tepki gösteren Albay Nurettin
görevinden istifa edince Harbiye Nazırı Enver’in amcası Albay Halil (Kut)
Bey Irak ve Havalisi Komutanlığına atandı.
Türk ordusunun şiddetli kuşatmasından başka mahsur kaldıkları kalede
açlıktan bitap düşen İngiliz ordusu teslim oldu. 29 Nisan 1916 günü Halil
Paşa komutasındaki VI. Ordu muzaffer olarak Kûtulamâre’ye girdi.
Kûtulamâre Zaferi; Osmanlı Ordusunun zor şartlar ve imkânsızlıklar
içerisinde, Çanakkale’den sonra İngilizlere karşı kazandığı ve bir İngiliz
tümeninin bütün personeli ile birlikte esir alındığı eşsiz bir zaferdir. Bu
tebliğde Irak harekâtı askeri açıdan değerlendirilecektir.
ZEKERİYA TÜRKMEN
06.05.1964 tarihinde Bursa/Karacabey Seyran’da doğdu. İlköğrenimini
Seyran’da, orta ve lise öğrenimini (1975-1981) Sakarya-Arifiye Öğretmen
Lisesi’nde tamamladı. 1986’da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü’nden ve İstanbul Fakülte ve Yüksek Okullar (FYO)’dan 23 Haziran
1986 tarihinde mezun olarak Öğ.Tğm. olarak nasp edildi. Yüksek Lisansını
1990’da doktorasını 1995’te tamamladı
Değişik askeri okullarda ders veren Dr.Öğ.Alb. Zekeriya Türkmen, 19972010 yılları arasında görev yaptığı Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik
Etüt (ATASE) Başkanlığında TSK Atatürk Araştırma ve Eğitim Merkezi
Genel Sekreterliği ve Askerî Tarih Şube Müdürlüğü ile Türk Askerî Tarih
Komisyonu (TATK) Genel Sekreterliği görevlerinde bulunmuştur. 2010-2013
yılları arasında Kuleli Askerî Lisesinde görev yapan Dr.Öğ.Alb. Türkmen,
2013-2015 yılları arasında İstanbul’da Harp Akademileri Komutanlığına
bağlı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (SAREN) Müdürlüğü görevini yürüttü.
Ağustos 2015’te Genelkurmay ATASE Bşk.lığı Harbiye Askerî Müze ve Kültür
Sitesi Komutanlığı, Müzecilik Grup Başkanlığına atandı. Halen Harbiye
Askerî Müzesinde Müzecilik Grup Başkanlığı görevi ile İstanbul 29 Mayıs
Üniversitesinde yarı zamanlı öğretim üyesi olarak dersler vermektedir.
Yayımlanmış eserleri: Kuleli Şehitleri, İstanbul 1993; Osmanlı Meşrutiyetinde
Ordu-Siyaset Çatışması, İstanbul 1993; Hareket Ordusu ve Kurmay Yüzbaşı
Mustafa Kemal, Ankara 1999; İngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk) Milli
Mücadele Dönemi Hatıraları, Ankara 2000; Mütareke Döneminde Ordunun
Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920), Ankara 2001; Belgelerle Yunan
Mezalimi, Ankara 2001, II. Baskı 2016; Yeni Devletin Şafağında Mustafa Kemal
(Ekim 1918-Ocak 1920), Ankara 2002; Musul Meselesi Askerî Yönden Çözüm
Arayışları (1922-1925), Ankara 2003. II. Baskı, Ankara 2011; Çanakkale
1915: Türk Ordusunun Kara ve Hava Harekâtı, Ankara 2007; Millî Mücadele
Yıllarında İstanbul Mitingleri, Ankara 2007; Vilayat-ı Şarkiye (Doğu Anadolu)
Islahat Müfettişliği: Ermeni Meselesine Çözüm Arayışları (1913-1914), Ankara
2007; Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal: Selanik’ten İstanbul’a, Ankara 2008;
Mütarekeden Millî Mücadeleye Mustafa Kemal Paşa (1918-1919), İstanbul, 201
35
KATILIMCI LİSTESİ
PARTICIPANT LIST
Altay Cengizer
Dışişleri Bakanlığı
[email protected]
Prof. Dr. Cemalettin Taşkıran
Gazi Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
[email protected]
Doç. Dr. Cengiz Tomar
Marmara Üniversitesi,
Fen-Edebiyat Fakültesi
[email protected]
Dr. David Omissi
University of Hull, UK
[email protected]
36
Prof. Dr. Erhan Afyoncu
Marmara Üniversitesi,
Fen-Edebiyat Fakültesi
[email protected]
Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya
İstanbul Şehir Üniversitesi
[email protected]
Dr. Kadir Kon
İstanbul Teknik Üniversitesi
[email protected]
Yrd. Doç. Dr. Mahmut Akkor
Kırklareli Üniversitesi,
Fen-Edebiyat Fakültesi
[email protected]
Prof. Dr. Mahmoud al-Qaysi
University of Baghdad
[email protected]
Muzaffer Albayrak
Başbakanlık Devlet Arşivleri
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı
[email protected]
Prof. Dr. Nadheer Jabbar Huseyin
University of Baghdad
[email protected]
Doç. Dr. Nikolas Gardner
Royal Military College of Canada
[email protected]
Yrd. Doç. Dr. Orhan Avcı
Kırıkkale Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
[email protected]
Dr. Sezai Dumlupınar
İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi
[email protected]
Prof. Dr. Usama Numan al-Duri
University of Baghdad
[email protected]
Prof. Dr. Vahdettin Engin
Marmara Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
[email protected]
Dr. Zekeriya Türkmen
Harbiye Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı
[email protected]
13:30 - 16:30
DEDEMAN OTELİ / KONYA
13:30 - 16:30
İLK HALK KÜTÜPHANESİ
KÜLTÜRPARK İÇİ / KONYA
T.C.
KÜLTÜR VE TURİZM
BAKANLIĞI
K AT K I L A R I Y L A
SERGİ:
SERGİ:
17-21 MAYIS 2016
24 MAYIS 2016
13:30 - 16:30
RİXOS OTELİ / ANKARA
25 MAYIS 2016
3 HAZiRAN 2016
SERGİ:
16 MAYIS 2016
PANEL:
PANEL:
KÛTULAMÂRE ZAFERi PANELi ve SERGiSi
6 HAZiRAN 2016
3 TEMMUZ 2016
BEYAZIT KÜTÜPHANESİ / İSTANBUL
MİLLİ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI/ANKARA
www.kutulamare.gov.tr
/1916kutulamare
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ