docYayımlanmış Kitaplarımız - Ege-book
download 
Şikayet Transkript
Yayımlanmış Kitaplarımız - Ege-book
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Prof. Dr.Tayfun ÖZKAYA Prof. Dr. Muzaffer TOSUN Doç. Dr. Işıl ERGİN Bornova - İZMİR EGE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK KİTAPLARI SAĞLIK SERİSİ 27 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Prof. Dr.Tayfun ÖZKAYA Prof. Dr. Muzaffer TOSUN Doç. Dr. Işıl ERGİN Şubat 2013, Birinci baskı ISBN: 978-975-483-985-2 © Bu kitabın tüm yayın hakları Ege Üniversitesi’ne aittir. Kitabın tamamı ya da hiçbir bölümü yazarının önceden yazılı izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diğer yollarla kaydedilemez, basılamaz, çoğaltılamaz. Ancak kaynak olarak gösterilebilir. Proje Üst Yöneticileri Ege Üniversitesi Rektörü: Prof. Dr. Candeğer Yılmaz EÜ Tıp Fakültesi Dekanı: Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Yayın Yönetmenleri: Prof. Dr. Ayşenur Oktay, Prof. Dr. Tahir Yağdı Yayın Alt Kurulu Başkanı: Prof. Dr. Ufuk Çağırıcı Sağlık Kitapları Serisi Çalışma Grubu: Prof. Dr. Elvan Erhan, Prof. Dr. Mehtap Çınar, Prof. Dr. Alpaslan Çakan Koordinasyon: EÜ Tıp Fakültesi Yayın Bürosu Kapak İllüstrasyonu: Merve Evren Sayfa Tasarım: Hülya Sezgin Fotoğraf: BİTAM Basım Yeri: Ege Üniversitesi Basımevi Bornova, İZMİR Tel : 0 232 388 10 22 e-posta: [email protected] Değerli Okuyucumuz; Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi; 2012 yılının sonu itibariyle 500 öğretim üyesi, 600’e yakın araştırma görevlisi, 2000’in üzerinde tıp öğrencisi ile yaklaşık 2000 yataklı hastanede eğitim, öğretim ve araştırma yapmakta ve sağlık hizmeti vermektedir. Bu dönemde yaklaşık 900 bin poliklinik hastasına ve 54 bin yatan hastaya tedavi uygulanmış, 2750 doğum gerçekleştirilmiş, 80 bin acil servis hizmeti verilmiştir. Ülkemizin en büyük sağlık kurumlarından olan fakültemiz hastanesinde 2011 yılında 16 bin olan özellikli ameliyat sayısı 2012 yılında yaklaşık 18 bine çıkmıştır. Verilen sağlık hizmetleri yanında Öğretim Üyelerimizin ulusal ve uluslararası dergilerde 1 yıl içinde yayınlanan bilimsel makale sayısı 800'ün üzerindedir. Bu rakamlar Ege Üniversitesi Tıp Fakültesini ülkemizin en büyük sağlık kurumlarından birisi yapmaktadır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin en önemli vizyon ve misyonunu toplumsal sorumluluk bilinci oluşturmaktadır. Bu bilinçle çalışan Ege Tıp topluma nitelikli ve kaliteli sağlık hizmeti vermekte; “Toplum Sağlığı Hizmeti”ni diğer tüm görevlerinin üzerinde tutmaktadır. Ege Tıp Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, Türkiye’de bir ilk olarak ve 10 yıldır “Sağlık Halk Kongresi” düzenleyerek toplum sağlığı için hizmet anlayışını gerçek bir bilgilendirme, uygulama ve deneyim paylaşımı şeklinde sürdürmektedir. Bilimsel araştırmalarla elde edilen bilgilerin kalıcılığı ve yaşama geçirilmesi; bunların başvuru kaynağı belgelere III dönüştürülmesi ile sağlanır. “Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi” bu anlayışımızın bir ürünüdür. Bu seride yayınlanan kitaplarımızın önemi ve farkındalık yaratacak temel özelliği; ülkemizin önceliğinde olan güncel sağlık konuları yanında; güncelliğini yitirmiş olsalar bile, ciddi bir sağlık sorunu olduğunu düşündüğümüz konuları da ele almış olmalarındadır. “Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi” yazarlarının tümü Ege Üniversitesi’nde görev yapan ve konusunda uzman öğretim üyeleridir. Serideki kitapların konu seçimleri ve içeriklerinin hazırlanmasında birden çok bilim insanının görüşlerinin yansıtılması sağlanmıştır. Seride yayınlanan kitaplardaki grafik ve fotoğraflar çoğunlukla kurumumuzun ürünüdür. Serimizin dil editörü her kitabı sadelik ve anlaşılabilirlik yönünden incelemektedir. Neden böyle bir seriye gereksinim duyulmuştur? Sağlık konularında dolaşımda olan, kolay ulaşılan ve günlük yaşamda kullanılan bilgilerin çoğunun gerçek bilimsel bilgi olup olmadığı kaygısı, bilim insanları olarak bizleri daha da sorumlu davranmaya ve güven sarsılmasına neden olan özensizliklerden uzak durmaya sevk etmektedir. Birçok konuda doğru ve güvenilir bilginin üretimi ve yayılması üniversitelerin öncelikli görevleri arasındadır. Saygılarımızla... Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Dekanı IV Ege Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Candeğer YILMAZ 1973 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun olmuştur. 1977’de İç Hastalıkları Uzmanı 1982’de Doçent olan Candeğer YILMAZ, 1988 yılında Profesör unvanını almıştır. 1988-1992 yılları arasında EÜ Tıp Fakültesi Hastanesi Başhekim Yardımcılığı, 1994-1997 yılları arasında ilk kadın Başhekim olarak görev yapmıştır. EÜ Tıp Fakültesi Endokrinoloji Bilim Dalı Başkanlığı da yapan Prof. Dr. YILMAZ, Evli ve 2 kız çocuk annesidir. 2008 yılından itibaren Ege Üniversitesi Rektörlüğü görevini ilk kadın rektörü olarak yürütmektedir. Prof. Dr. Tayfun ÖZKAYA 1974 yılından itibaren Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümünde çalışmaktadır. 1990 yılında kurulan Tarım Ekonomisi Derneğinin değişik dönemlerde başkanlığını yapmış ve şu anda tekrar başkanlık görevini sürdürmektedir. Tarım politikası, tarımsal yayım ve kırsal kalkınma konularında çalışma ve yayınları vardır. Kırsal alanda katılımcı çalışmalarda bulunmuştur. Son yıllarda yerel tohumlar, biyoçeşitlilik ile doğa ve insan dostu tarım sistemleri üzerinde yoğunlaşmıştır. V Prof. Dr. Muzaffer TOSUN 1977 yılında Ege Üniversitesi Ziraat Fakülte’sinden mezun olmuştur. 1988 yılında doktorasını tamamlamış ve 1991 yılında Doçent ünvanını almıştır. 1998 yılında ise Profesör olmuş ve halen Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünde Bitki Islahı ve Genetiği Bilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Doç. Dr. Işıl ERGİN 1994 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi'nden mezun olmuştur. Van'daki mecburi hizmet görevini takiben Aile Hekimliği ve Halk Sağlığı alanında uzmanlık eğitimlerini tamamlamıştır. 2001 yılından beri Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalında görev yapmaktadır. 2005–2007 yılları arasında İzmir Tabip Odası Halk Sağlığı Komisyon Başkanlığı görevini yürütmüştür. Özelikle sağlığın sosyal belirleyicileri, sağlıkta eşitsizlikler, kronik hastalıkların epidemiyolojisi ve beslenme epidemiyolojisi konuları üzerine çalışmalarını yoğunlaştırmıştır. Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara ilişkin yayınları arasında; Genetiği Değiştirilmiş Ürünler ve Risk Algısı / GDO ve insan sağlığı: Halk sağlıkçılar ne yapmalı? / Genetiği değiştirilmiş organizmalar: Sağlığa zararlarını kanıtlamak neden zor? Sorunlar ve riskin ipuçları makaleleri yer almaktadır. VI İÇİNDEKİLER Giriş 1 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR AÇLIĞA ÇARE MİDİR? TARIMSAL, ÇEVRESEL VE SOSYO-EKONOMİK ETKİLERİ NELERDİR?.............................................................. 3 Prof. Dr. Tayfun ÖZKAYA TRANSGENİK BİTKİLERİN (GDO) İNSAN SAĞLIĞINA OLASI ETKİLERİ..................................................................... 19 Prof. Dr. Muzaffer TOSUN GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ GIDALARIN SAĞLIK ETKİLERİ................................................................................ 37 Doç. Dr. Işıl ERGİN Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar GİRİŞ Genetik mühendisliğinin çeşitli teknikler kullanarak yaptığı müdahalelerle kalıtımsal değişikliğe uğrattığı organizmalar günümüzde, İngilizce’de GMO (genetically modified organism), Türkçe’de GDO (genetiği değiştirilmiş organizmalar) kısaltılmış adıyla ifade edilmektedir. Bu teknikler rekombinant DNA ya da “rekombinant DNA teknolojisi” olarak bilinir. Rekombinant DNA teknolojisi sayesinde DNA molekülleri canlı organizmanın ya da hücrenin dışında yani tüpte, yeni bir tür yaratmak üzere bir araya getirilebilir. Bu DNA da bir organizmaya aktarılınca değiştirilmiş ve kendine özgü özellikleri olan bir canlının ortaya çıkması sağlanmış olur. Rekombinant DNA teknolojisi ilk kez tedavi amaçlı olarak 1978’de escherichia coli bakterisinin genetik değişimle, insülin üreten bir türünün yaratılmasıyla daha önemli hale gelmiştir. Bu alandaki çalışmalar artan hızıyla devam etmektedir. Bugün dünyanın hemen her yerinde, yönelik ciddi tartışmalar sürüyor. Yeşil devrim olarak da adlandırılan bu süreci savunan ABD gibi ülkeler, GDO’ların dünya açlığını önlemenin tek yolu olduğunu savunuyor. GDO’lu ürünleri “frankeştayn gıda” olarak tanımlayan GDO karşıtları da doğal yaşamın çok uluslu şirketlerce patent altına alınarak, gelişmekte olan ülkelerin ve tarım nüfusunun sömürüye açık hale getirildiğini savunuyor. Yaşanan gelişmeler ve son nokta konulmamış ise de, ülkemizde de genetik yapısı değiştirilmiş organizmaların ekimi, satışı ve ithali konuları, tohum ithal eden ve üretme talebinde bulunan şirketlerin, tarım bakanlığının, hayır 1 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 diyen sivil toplum kuruluşlarının ve akademisyenlerin gündeminde olmayı sürdürmektedir. Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı tarafından hazırlanan 10.Sağlık Halk Kongresi’nde bu konu ele alınmıştır. Önemi nedeniyle Sağlık Halk Kitapları Serisinde bir başlık olarak bilgi ve yararlanımınıza sunulmaktadır. Yazarlara katkıları nedeniyle teşekkürlerimi sunuyorum. Editör Prof. Dr. Candeğer YILMAZ 2 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR AÇLIĞA ÇARE MİDİR? TARIMSAL, ÇEVRESEL VE SOSYO-EKONOMİK ETKİLERİ NELERDİR? Prof. Dr. Tayfun ÖZKAYA GDO açlık sorununu çözer mi, çözmez mi? Çok net bir şey var ki, GDO’lu tohumların çoğunluğu aslında biyoyakıt yapmak üzere üretiliyorlar. Mısırdan biyo-yakıtlar yapılıyor (metanol) ve arabalarda kullanılıyor. Bunun temel nedeni ABD’nin petrole olan bağımlılığını hiç olmazsa bir miktar azaltma konusundaki çabasıdır. Şu biliniyor ki, bir depo biyo-yakıt elde etmek istiyorsanız bunun için (mısır vs. kullanılıyor) bir insanın bir yıllık yiyeceği miktarda tarım ürünü kullanmak zorundasınız. Bu demektir ki, bir insanı bir yıl boyunca aç bırakarak bir depo yakıt elde ediyorsunuz. Siz eğer her hafta bir depo yakıt kullanıyorsanız yılda 52 insanı aç bırakıyorsunuz. Amerika’nın nüfusunu düşünelim. Eğer biyo-yakıt kullanımı artarsa GDO yüzünden dünyada açların sayısı çoğalacak. Örneğin; Monsanto, GDO’lu biyo-yakıtlar üzerine çalışıyor. Çok daha enteresan bir şey var. Bu mısırları üretmek için Brezilya’da yağmur ormanları katlediliyor. Ormanları kesiyorlar ve mısır ekiyorlar. Bu sanırım yeter… Bunun açlığa çözüm olmayacağı, açlığı derinleştireceği kesin. EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 Şimdi bu grafiğe bakalım: Ekim Alanına Göre GDO Uygulamaları Her ikisine dayanıklılık 7% 1% Virüslere dayanıklılık Böceklere dayanıklılık 19 % 73 % Ot öldürücü ilaca (herbisit) direnci Kaynak: James C. 2001, ISAAA (International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications) Bu grafik şunu gösteriyor. Dünyada GDO ekim alanlarına göre GDO uygulamaları hangi konularda yapılıyor? Ot öldürücü ilaçlara (herbisit) dayanıklılık gösteren uygulamalar tüm GDO ekiliş alanının %73’ünü kapsıyor. Bu istatistikler GDO’yu desteklemek üzere oluşturulan ISAAA adlı kuruluşun yayınından alınmıştır.1 Herbisit ne işe yarar? Ot öldürücü ilacı attığınız zaman ana bitki de, yabancı ot da ölebilir. Ama ana bitkinin içine öyle bir gen katılıyor ki, herbisiti attığınız zaman ana bitki ayakta kalıyor, yabani otlar ölüyor. Bu insanlara çok güzel gibi görünüyor ama bunun birçok sakıncaları da var. Bu ot öldürücüleri kanserojen. Toprağı öldürüyor, çevreyi James C. 2001, ISAAA (International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications) 1 4 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar bozuyor. Ayrıca bir süre sonra yabancı otlarda direnç geliştiği gibi herbisit kullanımı artıyor, ek olarak daha da zararlı herbisitler kullanılıyor. GDO’lu bu üründe kullanılan herbisit tohumunu satan aynı şirkete ait. Amaç aynı zamanda herbisit satışını arttırmak. İkinci dilimde göreceksiniz, %19 uygulama ise bazı böceklere dayanıklılık sağlıyor. Bt geni denilen ve bakteriden alınan bir gen bitkinin genetik yapısına katılıyor ve güya bunlar böceklere karşı bir korunma sağlıyor. %7 uygulamada ise her ikisine de dayanıklılık gösteriyor. Yani hem Bt, hem de ot öldürücülere dayanıklılık gösterecek genlere sahiptir. %1’den az uygulamada ise virüslere dayanıklılığı olanlar var. Demek ki, birinci kategori ile üçüncüyü toplarsak %80 oranlarında yapılan bu iş, aslında ot öldürücülere dayanıklılık kazandırmak için yapılmaktadır. Peki, bu ot öldürücüleri kim satmaktadır? Yine bu tohum firmaları satmaktadır. Yani olay aslında ot öldürücülerini pazarlamak için yapılan bir oyundur. EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 Tablo-1’in sol tarafında dünyanın en büyük 10 tohum firması var. Sağ tarafında ise dünyanın en büyük tarım ilaçları satan firmaları var. Bunların 5 tanesinin aynı firmalar olduğunu görüyorsunuz. Bunlar öyle bir ürün üretiyorlar ki, (mısır veya pamuk) bu ürün adını ilaçtan (herbisit) alıyor. Olay apaçık ortadadır Tablo-1. Dünyada tohum ve tarım ilaçlarında tekelleşme. TOHUM FİRMALARI % TARIM İLAÇ FİRMALARI % Monsanto+Delta Pine 27 Syngenta 19 Dupont (Pioneer) 17 Bayer Crop Science 17 Syngenta 9 BASF 11 Groupe Limagrain 5 Monsanto 10 Land O'lakes/Winfield Solutions 4 KWS AG 4 Bayer Crop Science 3 Dow AgroSciences 2 Sakata Dow AgroSciences 9 Dupont 5 Sumitomo Chemical 5 Nufarm 5 2 Makhteshim-Agan Industries 5 DLF-Trifolium A/S 1 Arysta Life Science 3 10 Firma Toplamı 73 10 Firma Toplamı 89 Kaynak: ETC Group,2011, Who Will Control the Green Economy, ETC Group Communiqué no: 107. http://www.etcgroup.org/content/who-will-control-greeneconomy-0 6 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar GDO şirketleri üç yönden kazanıyorlar. 1 Tohum fiyatları çok artıyor. GDO’lu tohum fiyatları muazzam bir artış gösteriyor. 2 ABD’de GDO’lu soya tohum fiyatları 2006- 2008 yılları arasında %50 arttı. Bunlar pahalı tohumlar… 3 Kullandıkları ot öldürücü (herbisit) fiyatları arttı. 2006- 2008 yılları arasında 2 yıldan kısa bir süre içinde ot öldürücü Roundup’ın fiyatı %134 artıyor. 7 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 Herbisit (uygun marka) kullanımı arttı. Firmanın ürettiği tohuma uygun herbisit kullanmadığınızda işe yaramıyor. Uygun marka herbisit kullanımı (bunun etkin maddesi glyphosate) 1994-2005 arasında 15 kat arttı. Bunu üreten şirketler kârlarını anormal bir şekilde büyütüyorlar.2 Peki, GDO’lu ürünler verimi artırıyor mu? Amerika’nın meşhur gıda ve ilaç kuruluşu FDA ve çevre koruma kuruluşu EPA’nın uzmanı Sherman şunu söylüyor; “verimi artıran hiçbir GDO ürünü yok. Aynı şekilde susuzluğa dayanıklı, gübre kirlenmesini önleyici bir tek GDO’lu ürün yok”3. Ayrıca ABD Tarım Bakanlığı GDO’lu hiçbir ürünün verimi arttırmadığını açıklamıştır.4 Ama zaman zaman GDO’yu savunanlar “altın pirinç” var, şu var, bu var diye, dünyayı kurtaracak şeyler söylüyorlar. Bunların hiç biri piyasaya sürülmüş değil. Friends of the Earth, 2009, Who Benefits the GM Crops-Feeding the Biotech Giants, not the Worlds Poor, Amsterdam, (http://www.foei.org/en/ resources/publications/food-sovereignty/2009/gmcrops2009full.pdf). 2 Dog Gurian Sherman, 2009, Failure to Yield, Evaluating the Performance of Genetically Enginered Crops, Union of Concerned Scientist, http://tiny. cc/eqZTS. 3 Fernandez-Cornejo, J. and D. Schimmelpfennig, February 2004. Have Seed Industry Changes Affected Research Effort? USDA’s Economic Research Service, Amber Waves,:14-19. 4 8 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar GDO’lu ürünlerin tarım ilacı kullanımını azalttığı iddiası var. Aslında böyle bir şey yoktur. Özellikle herbisit kullanımı artıyor. Uygulamaların %80’i herbisite direnci arttırmak üzere tasarlanmıştır. Büyük ölçüde herbisite direnci arttırmak üzere planlanan bir teknoloji nasıl olur da ilaç tüketimini düşürür? Böyle bir şey mantık olarak söz konusu olamaz. Dr. Benbroock ABD Tarım Bakanlığının 1996 ile 2004 arasındaki tarım ilacı kullanımı verileri üzerinde büyük bir çalışma yürütmüştür. Bu dokuz yıllık dönemde GDO’lu soya, mısır, pamuğun kabul edilmesi ile 122 milyon libre daha fazla tarım ilacının kullanıldığını ortaya koymuştur. Benbrook böcek öldürücülerde 16 milyon librelik küçük bir düşüşe karşılık, herbisit dayanıklılığı olan GDO ürünler nedeniyle 138 milyon libre daha fazla herbisit kullanıldığını belirlemiştir.5 Ayrıca etkin maddesi glyphosate denilen ot ilacına karşı 2000 yılından sonra yabancı otlar büyük bir direnç göstermeye başlamışlardır (Resim-1). Elimizde çok büyük listeler var. 20’ye yakın otta hangi yıllarda, ne direnci olduğu raporlarda var.6 Üstelik o büyük şirket; Monsanto da açıklamalarında bunu kabul ediyor. Yani diyor ki “ot direnci vardır.” C. Benbrook, 2004, Genetically Engineered Crops and Pesticide Use in the United States: the First Nine Years, BioTech InfoNet, Technical Paper no:7, Oct. 2004,. http://www.biotech-info.net/Full_version_first_nine.pdf 5 Friends of the Earth, 2009, Who Benefits the GM Crops-Feeding the Biotech Giants, not the Worlds Poor, Amsderdam, (http://www.foei.org/en/ resources/publications/food-sovereignty/2009/gmcrops2009full.pdf) s.2122. 6 9 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 Resim-1. Avustralya’da GDO’lu ürünlerde glyphosate dirençli ryegrass yabancı otu gelişimi. Hatta ve hatta açıklamalarında tekrar sürüm yaparak otları alma tavsiyesinde bulunuyor. Bu açıklamalarda bu işlemlerin yapılması gereken tarihler var. Ayrıca; başka ot ilaçlarının da kullanılması öngörülüyor. Mesela; 2002–2005 arasında glyphosate’a ilaveten çok daha fazla zararlı olan ve etkin maddelerinin isimleri 2–4 D, atrazin, acetachlor, metalachlor/S-metalachlor olan herbisitlerin de uygulanması gerektiğini söylüyorlar. Bunu firmanın kendisi söylüyor. Monsanto 13 Eylül 2005’de yayınladığı basın bülteninde herhangi bir herbisit toleranslı ürününü eken çiftçilerin çimlenme öncesi roundup ot öldürücüsü yanında başka ot öldürücülerini de kullanmaları gerektiğini salık vermiştir.7 Amerika Monsanto, 13 Eylül 2005, Investigation Confirms Case of GlyphosateResistant Palmer Pigweed in Georgia, Monsanto pres release. 7 10 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Birleşik Devletleri’nde 2002-2005 arasında mısırda atrazin kullanımı %12 artıyor. Gene mısırda gylphosate kullanımı da 5 kat artıyor.8 Çünkü dayanıklılık ortaya çıkıyor. Evrim ile yabancı otlar kendilerini geliştiriyorlar. Bu dayanıklılık geliştiren bitkiler Arjantin’de, Brezilya’da her yerde ortaya çıktı. Dolayısıyla ilaç kullanımını azalması söz konusu değildir. Glyphosate’in başka bir ilacın yerini aldığı söyleniyordu. Bu da kesinlikle doğru değil. Neden illaki yabani otu ilaçla öldürmek gibi bir çaba var? Çok basit, çünkü şirket satacak mal istiyor. Hâlbuki agroekoloji bilimi ilaç kullanmadan, başka tekniklerle otların yok edilebileceğini söylüyor. Otların zararlarını azaltmanın çok yolu vardır. Ancak; en basit şekilde otlar çapa yaparak yok edilir. Herbisit kullanımı dışında diğer bütün yöntemler az veya çok işgücü kullanımını gerektirmektedir. Dolayısıyla bu ilaçların girmesi işçinin çıkması anlamına geliyor. Tarımdaki şirketlerin daha da büyümesi anlamına geliyor. ABD, Brezilya’da dev tarım işletmeleri herbisitleri tercih ediyorlar. Bu ilaçların çeşitli kanserojen etkileri olduğu kesin. Dediğim gibi büyük bir tehlike söz konusu, o zaman neden bunun kullanımını savunuyoruz? Başka yöntemler de var. Glyphosate’in zararları konusunda epeyce bir çalışma yapılmıştır. Friends of Earth tarafından hazırlanan bir eserde bu etkiler bir araya getirilmiştir.9 Şirketlerin göz ve cilt için düşük düzeyde tahriş dışında insan sağlığına bir zararı olmadığı iddialarına karşı, bağımsız araştırma Friends of the Earth,2009, age,s.25. David Buffin ve Topsy Jewell, 2001, Health and Environmental Impacts of Glyphosate: The Implications of Increased Use of Glyphosate in Association with Genetically Modified Crops, Friends of The Earth, 8 9 11 bulguları değişik ülkelerde glyphosate’in en çok zehirlenme olaylarına yol açan ilaçların içinde olduğunu göstermektedir. Gene şirketlerin ilacın su ve toprakta çabucak inaktive olduğuna dair iddialarına karşı araştırmalar topraklarda ve sedimentlerde çok dirençli olduğunu göstermektedir. Bunlara daha başka etkiler de eklenebilir. Eserde bunlar ayrıntılı olarak dokümante edilmiştir. Peki, neden GDO ekiliyor? Amerika’da, Brezilya’da, Arjantin’de hatta Hindistan’da… Bu ülkelerin sayısı çok fazla değil ama bu ekim yapılıyor. Sebep aslında şu: Büyük işletmeler işçiyi sevmiyor. İlacı seviyorlar. Bir örnek verelim; Gustave Grobocopatel denilen bir işletme var. 80.800 dekar büyüklüğünde korkunç bir işletme… Bu işletme sahibinin açıklamaları; GDO’lu olmayan soyadan daha fazla verim alındığı halde işçi tasarrufu nedeniyle GDO’lu herbisite dayanıklı soya ektikleri yönündedir. Çünkü işçi kullanmıyor, onun yerine herbisit kullanarak bu olayı bitiriyor. Hâlbuki yabancı otun zarar vermesini engelleyecek birçok agroekolojik yöntem var. Çapa bunlardan sadece birisidir. Bazı yerlerde yabancı ot dediğimiz şeyler yenmektedir. Büyük işletmeler işçiyi dışlayarak zehirleri seviyorlar. Ama bunun yanında herbisitlerin kanser yaptığı da unutulmamalıdır. 12 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar İkinci bir nokta daha var. Latin Amerika ve Kuzey Amerikanın bazı bölgelerinde köylü tarımı ortadan kalkmış durumda, buralarda tarım büyük işletmeler tarafından yapılmaktadır. Brezilya’da toprak büyüklüğü Belçika’nın yüz ölçümü kadar olan işletmeler var. Bu insanlar işçi sevmiyorlar. Dolayısıyla her şeyi ilaçla yapmak istiyorlar. Bunun sonu ne oluyor? Brezilya’da ve Arjantin’de gördüğümüz sefalet manzaraları ortaya çıkıyor. İnsanlar şehirlere sürülüyorlar. Orada tuvaleti bile olmayan yerlerde yaşamak zorunda kalıyorlar. GDO’nun yayıldığı ülkelerde aynı zamanda şunlar da olmaktadır; GDO’lu olmayan tohum bulmak zorlaşmaya başlıyor. Hindistan’da devlet GDO’yu destekliyor. Devlet kendi ürettiği GDO’lu olmayan tohumların üretimini kısıyor. Bazı yerlerde de yasaklıyor. Çiftçilerin tohum satışı yasalarla yasaklanıyor. Mesela ülkemizde de böyledir. Ülkemizde çiftçiler çıkan tohum yasasından sonra kendi tohumlarını satamazlar. Ancak değiştirebilirler. Bu müthiş bir hegemonya, müthiş bir baskı fakat biz buna alıştık. Artık bu normal gelmeye başlıyor. Bütün bunlar ilerleme adına yapılıyor. Daha iyi, daha verimli olsun deniyor. Köylüler sanki tohumlara bir hile katacaklar gibi düşünüyorlar. Tohum yasası köylüyü baskı altına alıyor, tohum ve fide satmasını yasaklıyor. GDO şirketleri başka bir şey daha yapıyor. Nedir o? Mesela Kanada’da artık GDO’lu olmayan kolza (yağ bitkisi) yetiştirmek imkânsız hale geldi. Çünkü GDO’lu tohum tamamen bulaştı. Yetmiyor, GDO şirketleri, siz GDO’lu bir şey yetiştirmek istemeseniz bile, komşunuzdan size bulaşıyorsa tohum çalmak suçu ile sizi mahkemeye verip, 13 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 ağır cezalar ödetmeye çalışıyor. Böyle yüzlerce örnek var. Bunun sonucunda Kanada’da, Amerika’da çiftçiler artık GDO’lu olmayan tohumları ekmekten vazgeçiyorlar. O ürünü terk edenler var. Ya ürünü terk ediyor, ya büyük şirketin boyunduruğunu kabul etmek zorunda kalıyorlar. Ancak şirketlere karşı davaları kazanıp, şirketlere tazminat ödeten çiftçiler de var. Bunun sonucunda Hindistan’da, pamukta büyük bir hegemonya yayıldı ve birçok çiftçi verim düşüklükleri nedeniyle intihar etti. Acaba dünyayı besleyebilecek başka seçenekler var mı? Yani biz GDO’lara muhtaç mıyız? “Entegre ürün yönetimi” (ICM) veya “entegre zararlı yönetimi” (IPM) denilen bir yöntemle pamukta veya başka ürünlerde hiç ilaç atmadan üretim yapmak mümkün. Bunu kabaca böceği böceğe yedirmek diye tarif edelim. Ancak bakteri veya kültürel önlemler gibi başka uygulamalar da var. Entegre ürün yönetimi İzmir’de pamukta da uygulanmış idi. Ancak çok küçük ölçülerde oldu. Hâlbuki başka ülkelerde örneğin Endonezya’da milyonlarca çiftçi bu yöntemi başarı ile uyguluyor. Bu konuda yapılmış araştırmalar pamukta % 21 daha fazla verim alındığını gösteriyor.10 Bir başka uygulama da çek-it teknolojisi (push-pull technology) adını alıyor. Mısırlarda ekilen alanın dışına böcekleri çekici bir bitki yetiştiriyorsunuz, içine ise bu böceği ittirecek başka bitkiler yetiştiriyorsunuz. Mısırı kurtarıyorsunuz. Grain, 2007, “Bt cotton the facts behind the hype” Seedling içinde, January,2007, http://www.grain.org/seedling/?id=457 10 14 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Elimizde bir rapor var. 58 ülkeden 400 uzmanın yaptığı Birleşmiş Milletler ve Dünya Bankası’nın desteklediği bir rapordur.11 Bu raporun hazırlanması 4 yıl sürüyor ve 2008’de tamamlanıyor. Çözüm olarak diyorlar ki, “ekolojik, düşük girdili, düşük masraflı tarım yöntemleri açlıkla mücadele için en iyi yöntemdir.” “GDO ürünleri açlık ve yoksullukla mücadelede çok az bir potansiyel gösteriyor”. Bu çalışmanın başında GDO şirketleri bu raporu destekliyorlarmış, içinde yer almaya çalışıyorlarmış, sonunda bu raporun kendi isteklerini söylemeyeceği anlaşıldığında hepsi bu çalışmadan ayrılmışlar. Bu yaklaşık 600 sayfalık büyük bir rapor. Diğer yandan GDO dışı teknolojilerle daha başarılı ıslah yapılabiliyor. Bu “katılımcı ıslah” dediğimiz bir yaklaşım. Bu yaklaşımda bilim insanları, ıslahçılar çiftçilerle en başından itibaren, yani daha ıslah çalışması fikri ortaya çıkmadan önce birlikte çalışıyorlar. Bugünkü bütün kültür bitkileri aslında çiftçiler tarafından geliştirilmiştir. Ayrıca Türkiye’de Batı Akdeniz Araştırma Enstitüsü tarafından mısır, sap ve koçan kurduna karşı mısır tohumu geliştirilebilmiştir. Yani UNDP, FAO, UNEP, UNESCO, World Bank, WHO, GEF, 2009, International Assesment of Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development, Washington, http://www.agassessment.org/ 11 15 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 GDO tek çözüm değil. Ama ulusaşırı şirketler hızla yerel türlerin tohum kaynağını yok etmekteler. Tohum Yasası bunun en büyük nedenlerinden biridir. GDO’lu şirketler “biz bu işten vazgeçtik” deseler bile başımızda çok büyük bir tehlike var. Yerel çeşitlerimizi kaybediyoruz. Hâlbuki bu yerel çeşitler üzerine İngiltere’de ve Amerika’da yapılmış araştırmalar, bunların bize büyük miktarda antioksidanlar sağladığını gösteriyor. Bu nedenden dolayı hem zehirli ilaçlar, hem de besleyici özelliğini yitirmiş şirket tohumları nedeniyle bütün ülkelerde ve ülkemizde kanser alabildiğine gidiyor. Bunun sebebi bu tarım sistemleridir. Diğer yandan GDO’lu olan ve olmayan ürünler yan yana yaşayamıyorlar. GDO bulaşması söz konusu oluyor. Meselâ; Kanada’da yağlık organik kolza üretimi tamamen yok olmuş vaziyettedir. Türkiye’de en son bir Biyo-Güvenlik Yasası çıktı. GDO’ya Hayır Platformu’nun, Ziraat Mühendisleri Odası’nın ve birçok insanın katkılarıyla ve çabalarıyla GDO’lu ürünlerin üretimi Türkiye’de yasaklandı, ancak ithalatı serbest durumdadır. Fakat kalırsa hem ithalatı, hem üretiminin yasaklanması gerekir. Bunun yarattığı birçok zarar var. Bir de hep şu söyleniyor : 16 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar “yersiniz bunlar hazım olur gider.” Yapılan araştırmalar insanların bağırsaklarında milyarlarca faydalı bakteri olduğunu gösteriyor. Siz bize baktığınızda bir tek insan görüyorsunuz, bizim içimizde bizimle beraber simbiyoz (dayanışma) halinde yaşayan milyarca faydalı bakteri var. Bunlara bu genlerin geçtiği konusunda kesin kanıtlar var. Bitkilerden de toprak bakterilerine geçtiğine dair kesin bilgiler var. Avrupa veya Amerika’nın Gıda ve İlaç örgütlerinin her açıklamasına güvenilmemelidir. Bu ülkelerin bu kurumları çok iyidir demenin de bir anlamı yok. Meselâ; EFSA “deli dana” hastalığında sınıfta kalmıştır. Yıllarca deli dana’yı küçümsediler, ondan sonra tedbir almaya başladılar. Prion denilen bakteri altı bir varlığı etlerle yiyorsunuz. Beyninize gidiyor ve orada çoğalmaya başlıyor. Sonra beyniniz süngere dönüyor. Biyoloji o kadar basit bir şey değil. “yeriz gider, bunlardan kurtuluruz” demek çok yanlıştır. 17 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 18 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar TRANSGENİK BİTKİLERİN (GDO) İNSAN SAĞLIĞINA OLASI ETKİLERİ Prof. Dr. Muzaffer TOSUN Transgenik bitkiler ya da diğer bir ifadeyle GDO'ların insan sağlığı üzerine olası etkilerini allerjik, antibiyotik dayanıklılık, yabancı DNA’nın yenmesi, karnabahar mozaik virüsü ve gıda kalitesi açısından incelemek mümkündür. Transgenik bitkilerin olası allerji etkileri. Belirli gıdalara karşı allerjisi bulunan bireyler, herhangi bir ürünü satın aldıklarında bunun içeriğini inceleyerek allerjik reaksiyona sebep olan maddelerin bulunup bulunmadığını kontrol etmektedirler. Belirgin bir allerjisi bulunmayan kişilerin bile transgenik bitkilerdeki yeni proteinler nedeniyle allerji olma riskleri bulunmaktadır. Dünyada yaygın olarak ticari üretimi yapılan bazı bitki türlerine (mısır, pamuk, soya ve kanola) Bacillus thuringiensis bakterisinden izole edilen Cry (delta endotoksin) genleri ve Streptomyceses hygroscopicus bakterisinden izole edilen Bar geni transfer edilerek transgenik bitkiler elde edilmiştir. Cry geni bitkilere aktarıldığında bazı böceklerin larvalarına toksik olan bir protein üreterek bitkileri böceklere dayanıklı hale getirmektedir. Bar geni ise aktarıldığı bitkide bazı herbisitlere (fosfinotrisin-ot öldürücülere) karşı dayanıklılık sağlamaktadır. Ancak şu ana kadar ticari üretimine izin verilen transgenik bitkilerin, transgenik olmayan bitkilerden ileri gelebilecek allerji risklerinden daha fazla risk taşıdığına dair kanıtlar elde edilememiştir. Bugüne kadar yapılan çalışmalardan sadece iki potansiyel 19 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 problem tam açıklanamamış ve bu iki transgenik bitkinin de insan gıdası olarak kullanımı yasaklanmıştır. Bunlar soya fasulyesi ve Starlink Mısır’dır. Pioneer firması tarafından soya bitkisine Brezilya Nut (Brezilya fındığı)’ından alınan bir gen aktarılmıştır. Buradaki amaç, Brezilya fındığında bol olmasına karşın, soya fasulyesinde az bulunan methionin amino asidi oranını fazlalaştırarak, soya fasulyesinin besin kalitesinin arttırılmasıdır. Ancak Breziya fındığına allerjenlik oldukça yaygın olduğundan, bu allerjenlik etkisi transgenik soyada da gözlenmiştir. Soya fasulyesine aktarılan genin aynı zamanda allerjenik reaksiyonları da tetiklediği düşünülmektedir. İlgili firma bu soya fasulyesini hayvan yemi olarak pazarlamayı arzuladıysa da daha sonra bunun hasat, taşıma ve depolama esnasında denetlenmesinin zor olduğu anlaşıldığından, bu transgenik soya fasulyesinin ticari üretim için onayı alınmamış ve piyasaya sürülmemiştir. Aventis firması tarafından geliştirilen Starlink transgenik mısır çeşidinin insan gıdası olarak da 20 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar tüketimi hedeflenmiştir. Ancak bu mısır çeşidi insanlar için allerjik olabileceği endişesi ile sadece hayvan yemi olarak kullanılmak üzere onaylanmıştır. 2001 yılındaki araştırma sonuçlarından elde edilen bulguların, olasılıkla bu transgenik mısırın da allerjen olmadığını göstermesine karşın, uzmanlar arasında tam bir görüş birliğinin oluşmaması nedeniyle bu konudaki tartışmalar halen devam etmektedir. Tartışmaların bazı önemli noktaları şunlardır; a. Aventis şirketi tarafından yapılan denemelerde, mısır tanesine aktarılan proteinin daha sonra ısıtma ve ıslatılma işlemleri ile parçalandığı belirtilmektedir. Böylece ticari olarak pazarlanan gıdaların pişirilmesi veya nemlendirme proseslerinden geçirilmesi sonucunda yabancı protein parçalanmış olacaktır. Ancak uzmanlar kurulu bu işlemlerden sonra bile transgenik proteinin mevcut olabileceğini ve allerjik reaksiyon yapabileceğini düşünmektedir. Ayrıca, ıslatılma ve ısıtılma işlemleri sonucunda transgenik protein molekülünün biçiminin değişmesi durumunda, mevcut test yöntemleri ile bunun belirlenmesinin mümkün olamayabileceği vurgulanmaktadır. EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Serisi ~ 27 b. ABD.’lerindeki Hastalık Kontrol ve Koruma Merkezi, Starlink mısır çeşidinin ürünlerini yiyen kişilerde allerjik reaksiyonların meydana geldiğine dair kanıt bulamamıştır. Ancak bu kuruldaki bilim adamları Hastalık Kontrol ve Koruma Merkezi’nin yaptığı testlerin yeterli hassasiyette olmadığını da belirtmişlerdir. c. ABD.’de Starlink mısır ürünlerinin olası allerjik etkilerinin görüldüğünü belirleyen ve doktorlar tarafından verilen sağlık raporları bulunmamaktadır. Allerji testleri, gerek test tüpü reaksiyonları ve gerekse canlılar üzerindeki tepkileri ölçen komplike bir işlemdir. Araştırıcılar değişik deney hayvanlarını (fare, domuz) allerji testleri için kullanmaktadırlar. Ancak bu sonuçlar her zaman doğru çıkmamaktadır. Örneğin Brezilya fındığına allerjenliğin saptanması öncelikle fareler üzerinde incelenmiş ve bunun allerjen olmadığı belirlenmiştir. Ancak daha sonra bazı kişilerde bunun allerjen etkilerinin bulunduğu saptanmıştır. Günümüzde bazı kişilerde buğday, yumurta ve kivi gibi yaygın yiyeceklere karşı allerjiler oluştuğu dikkate alındığında, bu kişilerde transgenik ürünlere karşı allerjilerin oluşması olasıdır. Ancak günümüzde yapılan araştırmalarda transgenik bitkilerden yapılan gıdaların transgenik olmayan bitkilerden yapılan gıdalardakine oranla daha fazla allerjik risk taşıdığına dair kanıtlar da mevcut değildir. Yatay gen geçişi ve antibiyotiklere dayanıklılık Transgenik bitkilerin geliştirilmesinde bazı antibiyotik dayanıklılık markörlerinin kullanılması nedeniyle, transgenik gıdaların antibiyotik tedavisi gören kişilerde herhangi bir etkisinin olması endişesi doğmuştur. Çünkü doktorların önerdiği antibiyotiklerin yanlış kullanılması sonucunda etkinliklerinin kaybolduğuna dair raporlar bulunmasından dolayı, kamuoyu bu tehlikenin transgenik gıdalarla ortaya çıkabileceği endişesini taşımaktadır. Transgenik bitkilerin geliştirilmesi sırasında belirli antibiyotiklere dayanıklılığı kodlayan DNA parçaları seleksiyon amacıyla kullanılmaktadır. Bu DNA parçalarının laboratuvar aşaması dışında başka bir 23 EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 27 amacı olmamasına karşın, transgenik bitkilerde sürekli olarak bulunmaktadır. Bu durumda transgenik gıdalar kullanıldığında, varolan antibiyotik problemlerine bir etkisi olacak mıdır? sorusu akla gelmektedir. Endişelerden biri de, bir organizmadan diğerine ebeveyndöl ilişkisine bağlı gen geçişi dışında bir DNA geçişidir. Buna yatay (horizontal) gen geçmesi denmektedir. Ağız, mide ve bağırsaklarda bulunan mikroorganizmalara transgenik gıdalardan bir antibiyotik dayanıklılık geninin geçmesi olasılığı, tedavi amacıyla kullanılan antibiyotiklerin mikroorganizmalara karşı etkisiz kalmasını sonuçlandırabilecektir. DNA’nın yatay geçişi bazen doğal koşullarda da meydana gelebilmektedir. Agrobacterium tumafaciens’in plazmidleri bitkilerde taç uru olarak bilinen hastalığı oluşturarak DNA’nın yatay geçişini gerçekleştirmektedir. DNA’nın yatay transferi laboratuvar koşullarında düşük frekanslarda meydana gelmektedir. Ancak böyle bir yatay geçişin insan bağırsaklarındaki bakterilere konjukasyon yoluyla geçip geçmeyeceği akla gelmektedir. Bazı koşulların varlığı böyle bir geçişin pek mümkün olamayacağını düşündürmektedir. Çünkü midedeki asidik ortam DNA’yı parçalamaktadır. İnsan midesinin kimyasal içeriğinin benzeri olan hidrofonik asit ve ağız salyası karışımında DNA otuz saniyede parçalanmıştır. Ayrıca, bazı organizmalar ancak özel koşullarda DNA’yı içerisine alırken, birçok canlıda organizmaya giren yabancı DNA’yı parçalayan mekanizmalar da bulunmaktadır. New Castle Üniversitesinde yapılan bir araştırmada, transgenik soya yiyen kişilerin bağırsaklarındaki mikroorganizmalara antibiyotik dayanıklılık geninin 24 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar geçtiği rapor edilmiştir. Ancak bu çalışma diğer bilim adamları tarafından da incelenmiş ve bağırsak sisteminde herhangi bir hasar bulunmayan kişilerin dışkılarında transgenik DNA saptanmamıştır. Fakat bağırsak operasyonu geçiren ve bağırsakları kısaltılmış olan kişilerde transgenik DNA’ya rastlanmış ve mikroorganizmaların çok az bir kısmında transgenik DNA bulunmuştur. Bu durum transgenik DNA’nın yatay geçişinin bazı özel koşullarda insan bağırsaklarında da mümkün olabileceğini göstermektedir. Antibiyotiklere dayanıklılık genlerinin bazıları antibiyotiği inaktif hale getiren veya parçalayan bir enzim oluşturarak işlevini yerine getirmektedir. Böyle bir dayanıklılık geninin fonksiyonu devam edecek olursa, yenen transgenik bitkilerde bu dayanıklılık enziminin çok az bir miktarı da bulunabilecektir. Ancak ısıl işlemler sonucunda enzimler inaktif hale gelmektedir. Fakat taze olarak yenen veya ısıl işlem geçirmeden tüketilen transgenik gıdalarla az miktardaki enzim de alınmış olabilecektir. Calgen firmasının transgenik olarak geliştirdiği ve insanlarda enfeksiyonlara karşı kullanılan antibiyotiklerden Gentamisin A ve B, Neomisin ve Kanamisin’e dayanıklılık genlerini içeren Flavr Savr domatesinin onaylanma aşamasında, Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) 1993 yılında bu durumla karşı karşıya kalmıştır. İnsan midesinin simulasyonlarını kullanan FDA testlerinde transgenik gıdalardaki enzimlerin mide asitleri tarafından parçalandığı bildirilmiştir. Ciba-Geigy firmasının geliştirdiği transgenik Bt-176 mısır çeşidi de insanlarda kullanılan antibiyotiklere dayanıklılık sağlayan bir geni içermektedir. Penisilin grubundan olan 25 Yayımlanmış Kitaplarımız Hipertansiyon Osteoporoz (Kemik Erimesi) Düşmeler ve Önlenmesi Obezite Meme Kanseri Cerrahisine Bağlı Lenfödem Yayımlanmış Kitaplarımız Kan Yağları ve Kalbimiz Her Yaş İçin Spor ve Sağlık Diyabetik Ayak Sağlıklı Beslenme Varis Yayımlanmış Kitaplarımız Göğüs Ağrısı, Kalp Krizi, Aspirin Kullanımı Herediter Anjioödem Kanın Pıhtılaşmasını Önleyen İlaçlar ve Kalbiniz, Atriyal Fibrilasyonlu Yaşam Kalp Yetersizliği ile Yaşamak, Kalp Pili İle Yaşamak, Kalp İlaçlarını Nasıl Kullanalım Kalp Hastalığında Cinsel Yaşam/Şeker Hastalığı/ İnme Teşhis ve Ameliyatsız Tedavi Yayımlanmış Kitaplarımız Mitral Kapak Sarkması Nedir? Koroner Arter Baypas Ameliyatınız, Kalp Kapağı Ameliyatınız Damar Sertliği ve Risk Faktörleri Guatr ve Tiroid Hastalıkları Diyabetim ve Ben Çocuklarda Yanık ve Korunma Yolları Yayımlanmış Kitaplarımız Sünnet Çocuklarda Fıtık ve İnmemiş Testis Sağlığımız ve Genetik Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Şaşılık ve Tedavisi Yayımlanmış Kitaplarımız Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Sağlıklı Beslenme ve Zeytinyağı Yayıma Hazırlanan Kitaplarımız Sjögren Sendromu Nedir? (Kuru Göz - Kuru Ağız) Demans (Bunama) Sağlık İçin Vazgeçilmez Kaynak: SU
Benzer belgeler
E-Kitabi indir - Halk Sagligi Okulu ve E
işe yarar? Ot öldürücü ilacı attığınız zaman ana bitki de,
yabancı ot da ölebilir. Ama ana bitkinin içine öyle bir
gen katılıyor ki, herbisiti attığınız zaman ana bitki ayakta
kalıyor, yabani otlar...
