turk dunyas! - Национальная библиотека им. Н.Г. Доможакова

TURK DUNYAS!
D E R G I S I
igiNDEKlLER / NtSAN 1994 / SEKtzlNCt YIL / SAYI : 88
-
Turk DUnyasi A ra ftirm a la n
Vakfi A d in a Sahibi
Prof.Dr. Turan YAZGAN
M uessese М йЛйгй
—
— >—
Ш
: Ш§§Шжё!Шшт
тшттшшт
Sevgili Okuyucular
Prof. Dr. Turan YAZGAN....................................................
2
YEN! DUNYA DUZENl
Prof. Dr. Orhan T0RKDOGAN..........................................
7
Saadet Pinar YILDIRIM
Yazi ifle r i MUdHrii
Recep TASDELEN
D izgi
Selma TA$AN - Tulay $ Е И К
Neda ZEYREK- Aysel £ELEB t
Tulay ULUQAY
Tashih
A ydil ERO L
G rafik - F ilm
N azan KO QOKCEZZAR
Satis " A b o n e
Ay$e $EK E R G O NG O R
Idare M erkezi
Turk DUnyasi Ara^tirmakm Шф
Belediye Sarayi Arkasi
Ankaravi M ehm ed Efendi
Medresesi
34471 Aksaray-iSTANBU L
Posta A dresi
P.K. 94 Aksaray-iSTANBU L
Telefonlar
0 (2J2) 511 10 06 - 511 18 33
512 22 45
F a b : 0 (212) 520 53 63
Teleks: 30600 tdav-tr
Abone
Yurtifi: 250.000 T L
Yurdiji: 50 DM.
Posta Q eki - 141720
B ash
B afak O fsel
Tel: 544 54 97
KARLUKLAR -ПProf. Dr. Faruk SOMER....................................................... 1 0
| CE§iTLi YONLERIYLE
« QANAKKALE MUHAREBELERI
| Yard. D05. Dr. ErgQndz AK£ORA..................................... 1 5
I ATATURK’UN EN BUYUK ESERl
I TURKtYE BUYUK MtLLET M ECLtsl
Yard. Do?. Dr. Metin AYI§l6 l............................................ 2 9
I «m I l l ! § е ш т » KAYMAKAM KEMAL BEY’In
KIZI ILE SOHBET
I Celal OCAL............................................................................ 3 8
I iSTANBUL-iZMIR'iN i§GALi ve
KAHRAMAN PTT’CtLERtMiZ
Nail U£AR.............................................................................. 4 4
HAKASLARIN HUKUMDARLIK UNVANI
I "AJO" ve YENtSEY RUNlK YAZILARININ
KULLANI§TAN KALDIRILMASI ZAMANI
I HAKKINDA
О
L.R. KIZLASOV
j Qev.: Ahat SALiHOV-Gulcemal ALHANLIOGLU.......... 49
GOCEBELiK MESELESi ve TURKLER
I Cengiz BALCI........................................................................ 5 2
KAAKA, DEEDE, ATA
I Dr Aydin BUDAK................................................................. 5 9
TURK DUNYASINDA GEQEN AY
Aydil EROL............................................................................ 6 1
Kapak: «M ILL! $EHIT» KAYMAKAM KEMAL B EY
(Kapak resmi Tuva Cumhuriyeti’nden Oyun-Ool D. SA T tarafindan yapilmistir.)
AYDA B iR YAYINLANIR.
ГБУКРХ
”НБ им. Н.Г. Доможакова'
KULLANI§TAN
KALDIRILMASI
ZAMANI HAKKINDA
JP L K IZ L A S O V
(TercOme^AhatSALtHOV
жLL )
iiz on yil kadar once S. Petersburg’da
1 7 0 1 ’de K rasnoyarsk voyvod aligi
kanifilaryasi ar§ivlerinden ?ikan bir beige
yayinlanmi§tir'. Orada bu konu ile ilgili
olarak §unlardan bahsedilmektedir. 1701
yilim n Agustos-Eylul aylannda Abakan irmagi civannda Kirgizlar’m (yani Hakasya’da) memleketinde diplomatiк bir gorevle Roman Torga§in reisliginde Krasno­
y a r s k e l f i l e r i b u lu n m u § tu r . O n la r
H akasya’da bulunan Kalmuk Zaysani, Abo, Cungar H ani’nin vekili ve aristokratik
Kirgiz boyu asilli Hakas beyleri ile yazili
bir bari§ anla§masi yapmak iizere gorevlendirilmi§lerdir. Krasnoyarsk el 5 ileri aldiklan emri yerine getirmi§ler ve anla§ma
ger?ekle§mi5 ti. Bu hadise ntifuz sahibi kanun
bilgini Yezer Hakimi ACO (ba§ka bir yazili§i ile O C O veya OJA) nezaretinde ger9 ekle§tirilmi§ti. Fakat, о belgenin yamndaki
Y
Yenisey bolgesindeki bir kit&be
1
bk. P am yatnU d S ib tn k o y tslortt X V J I l veka K n ig a / 1700-1773, Snt. Petersburg, 1882, s. 174 186, N 37.
bir ba§ka belgede (1700 yilinda yazilmi§
olan N:15, s 75 ve 1714 yilmda yazihni§ N:
122) dii§iilen kayitta Yezer Hakimi "OCOBOTYA" §eklinde bir ibare yer almaktadir
Id, bu kullaru§tan O C O ’nun hiikiimdar unvani oldugu anla§ilmaktadir. (Burada "Botiaco oglu Tecih" ve "Bate oglu Taceh’e"
ve aynca "Kirgiz soylu" Zaysan Botya zikredilmektedir).
Belgelerden anla§ildigina gore, Krasno­
yarsk, Tomsk ve Kuznetsk Rus kazaklan
tarafindan Hakas bolgesi i§gal edilmi§ ve
1707, 1718 yillannda da Orta Yenisey bolgesinde Abakan ve Sayan kaleleri in§a edilmi§tir. Bu in§aat zamanina kadar varligim siirdiiren Hakas devlet yonetiminin iist
kademe idarecileri de Hakas asilli asilzadeler idi. О vakte kadar yiiksek dereceli
2
memur iinvanlan da korunmu§
idi. Hakasya’nin R usya’ya baglanmasindan sonra bu iinvanlar
lagvedildi. D olayisiyle Hakas
hiikiimdar iinvanlan da kullani§tan kalkti. I§te bu belgelerde
eski Hakas hiikiimdar iinvanlanna rastliyoruz. D em ek oluyor
И, eski Hakas hiikiimdar unvani
a§agi yukan bin yil kadar kullamlmi§tir.
^ in yilhklannda (Tan§u (X.
asir), Sin Tog§u (XI. asrm ilk
yarisi), T aypin-huan-yuy-tszi
(976-983 arasi)) VI-X. asir eski
Hakas devleti zamanmdan itibaren muhtelif defalar haberler
yer almaktadir.
Hakaslar’da hiikumdara ACO denilirdi. Onun bayragi bile
tesbit edilmi§tir. Fakat Uygur
saldmlanndan sonra ACO kendisini Han, annesini Dul Han§a,
hanimini da Han§a ilan etti. Aco ’nun karargahi Karadaglar civarmdadir.
Ordugahinm 9 evresi 9 itlerle 5 evrili idi. £ o k
kati kanunlan vardi. Sava§tan once kan§iklik fikaranlan, e^ ilik vazifesini yerine
getirmeyenleri, hukiimdan yamltanlan ve
hirsizlik yapanlan idam ediyorlardi2.
Anla§ildigi kadanyle VI-X. asir Hakas
devletinde ACO, kanunlan uygulayan ve
aym zamanda iilkenin ba§ hakimi olarak
hiikiimdar kaganin unvani cJlarak da kullanilmi§tir. XVII- XVIII. asirlarda Hakas
devletinde artik A co (Kagan veya Han)
degil sadece ba§ hakimdir.
Rus kaynaklarmin cim rice verdikleri
bilgilere bakilirsa, Hakas d ev letin in son
yilla n n d a dort beylik (Altinsar, Yezer =
Y z it, Altir ve Tubin beylikleri) bir konfederasyon kurmu§ gozukmektedir. Her
J . Y. B ifu rin , S a b r a n i y e s v e d e n i y о n a r o d a h , o b i l a v j i h v S r e d n c y A z ii v d r e v n i y e v r e m e n a , I,
M o sko va -L en in g rad , 1950, s.352-355.
beylikte Hirgis adli bir arisYenisey Kitabelerinin Listesi
tokrat vardir ve bu soylu Bot58. Kezek Huree
101. Baykalovo
1. Uyuk Tarlak
yu A co iinvamyle Hakas asil102. Arjan kurgan yazisi
59. Herbis Baan
2. Uyuk Arjan
zadeleri arasinda daha yiiksek
60. Sargal Akai
103. Arjan kurgan yazisi
3. Uyuk Turan
bir rutbeye sahip olmu§tur. 1714
104. Stela abidesi pargasi
61. Suglug-Adir-Aksi
4. Ottuk Da?
105. Tuva kolleksiyonlarindan
62. Kanmnklig-Hovu
5-8. Barik l-IV
yilrnda Cungar Hani Hakas humanzara
63. Ortaa-Kem
9. Kara Sug
ktimdarma zaysan unvanini
106. Qerbl kitabelerinden bin
64. Ottuk Da; II
40. Elegest I
vermi^tir И, bu da onlann mev107. Hadinmg
65-67. Kara Bulun l-lll
11. Begre
kiini a^ik^a gdstermektedir. A108-110. Uyuk Oorzak
68. El-Baji
12. Aid и Bel
111-117. Tepsey l-VII
13-23. Qaa-Kol l-XI
69. Qer Qarik
trn 1707 yilma ait Rus belge118. Turan yazisi
70. Elegest IV
24. Kaya-Uju
lerinde goriildiigii gibi,"Yezer
119. Sagli
25. Hakaa yazmalari I 71. Podkuninskoye
Hakimi" yani Kirgiz tilkesinin
120. Tugutyupskaya Stela
72. Aldn Bel
26. Ofun
merkezi idarecisi Yezer = Yzir
121. Krasnoyarsk
27. Oya
73. lyme
Miizesindeki abide II
28-29. Altin Gol l-ll
74. Samagaltay
beyliginin ba§ hakimi olarak
122. iyme II
75. Kuten Buluk
30-34. Uybat l-V
kaydedilmi§tir. Her halde bu A123-126. Tepsey VIII-XI
76-77. Ayna yazisi l-ll
35-37. Tuba Mil
co unvani sadece Botya’ya (bel127-130. Ayna yazisi V-VIII
38. Ak-Yus
78-79. Para yazasi l-ll
ld babadan ogula kalan bir iin131. Gumuj e;ya
80. GCimu} kemer tokasi
39. Kara-Yu»
par ( a
132. Uybat VIII
40. Ta?eba
van olarak) aitti. (Jiinkii Rus
133. Kopenda ta$i
41. Kempk Qirgaki
81-82. Kopen Altin Kabi
b elgeleri Hakas d evletinin
134. Ust-Sos
83. Uybat VII
42. Bay Bulun 1.
yuz yil kadar suren miicade135. Ust-Kulog
43-44. Kizil Qira l-ll
84-85. Ayna yazisi lll-IV
leleri zamamnda bafka bir A136. Mugur-Sargol I
86. 0?ur
45. Kejeelig Hovu
137. Kres-haya
46. Tele
87. Pryaalitae I
co hakkinda bilgi vermiyor.
138. Kara Yus II
88. Pryaslitse muhuru
47. Sud Abidesi
Hakas devletinin son dev139. Qaptikova ta$i
48. Abakan kitabesi
89-90. Ovyurskaya
resinden kalma yazi§malar ve
manzarasi l-ll
140. Mugur-Sargol II
49. Bay Bulun II
mahkeme kayitlan bugtin e141. Aymirlik Mezari'ndan
91. Bedellgskiy valun
50. Tuva B.
gikan ok
92. Demir Sug
51. Tuva D
lim izde bulunmaktadir. Bu
142. Aymirlik Mezari’ndan
52-53. Elegest ll-lll
93-94. Yur Sayir l-ll
konudaki beige 37 numarali
gikan ok
54. Ottuk Da? Ill
95-97. Kem{ik Bom l-lll
senettedir. Bu 37 numarali se■ 143. Ayna yazisi IX
55. Tuva G.
98. Uybat VI
144. Novoselovo
56. Malinovka
nette §oyle bir kayda rastlan99. Orta Tey
145. Mugur-Sargol III.
57.
Saygin
100.
Bayan
Kol
maktadir: "Asil anlasmamn
sonunda Tatar yazisi ile yazilmi§tir; fakat Krasnoyarsk’
ta burada ne yazildigim terciime edebilecek
hiikiimdar ailesinin erkek {ocuklanna ogkimse bulunamamijtir". Buradaki "Tatar
reten bir elit ziimre oldugunu tahmin ediyazisi ile" ibaresi anla§mamn iiyesi olan
yoruz. Bundan d olayi bu runik y a ziy i
ba§ hakim Botya A co tarafindan eklenmi?
Yezer = Yzir, Krasnoyarsk Ka^inlan muholabilir. XVIII. asrin bajlarinda ya§ayan
temelen bilmiyordu. Rus memurlar da anHakaslar’in "Tatar yazisi" diye adlandinlan
lamiyorlardi.
yazilan acaba nasil bir yazi idi?
Bu makale “ L R KIZLASOV "O Titule
Eger Yenisey havzasinda bin yil sure
gosudarya Hakasov "AJO" i vremeni izfeznoile eski Hakas hiikiimdar unvani yajadiysa
veiya runifeskoy p is ’mennosti na Yeniseye",
ve kendi devletlerini muhafaza edebildilerVostokovedeniye v Ba$kortostane: istoriya,
se, eski runik alfabeyi de о zamana kadar
Kul’tu ra П, Ufa, 1992, s. 46-48. "den terciime
edilmiftir.
kullandiklanna hiikmedilebilir. Bu yaziyi