Üriner Kateter Takılması, Bakımı ve Çıkarılması

Üriner Kateter
Takılması, Bakımı ve
Çıkarılması
A. ÜRİNER KATETER TAKILMASI
AMAÇ
İdrarın boşalmasının sağlanması, mesane distansiyonuna bağlı rahatsızlığın azaltılması, steril idrar örneğinin alınması, cerrahi işlemler sırasında idrar sızıntısının önlenmesi, postoperatif idrar retansiyonunun ortadan kaldırılması, saatlik idrar çıkışının izlenebilmesi, mesanenin sürekli ya da aralıklı
olarak yıkanabilmesinin sağlanması, inkontinansı olan hastalarda bölgenin
korunmasıdır.
TEMEL İLKELER
Tanımlar
• Geçici Mesane Kateterizasyonu: Bir kez uygulanan kateterizasyon tipidir. Genellikle nelaton kateter ile 5- 10 dk içinde yapılır. Distansiyon
varlığında, mesane yetersizliği olan hastalarda, steril idrar örneği almak
için, idrar yaptıktan sonra rezidüel idrar olup olmadığını belirlemek için
yapılır.
• Kalıcı Mesane Kateterizasyonu: Bu işlemde kateter belli bir süre mesanede kalır. Foley kateter kullanılır. Prostat, üretral darlıkta, yoğun bakımdaki hastaların saatlik idrar takibinde, idrar inkontinansında mesane
irrigasyonu yapmak için kullanılır.
• Kateter Uzunlukları:
a. Yenidoğanda 6 Fr,
b. 1- 3 yaş çocuklarda 6- 8 Fr,
474
Üriner Kateter Takılması, Bakımı ve Çıkarılması
c. 4-10 çocuklarda 8-10 Fr,
d. 12-16 yaş çocuklarda 10-12 Fr,
e. Kadınlarda 14-16 Fr,
f. Erkeklerde 16-18 Fr numaralı kateterler kullanılır.
Dikkat Edilecek Noktalar
• Kateter takılmadan önce; Anatomik deformasyon, hijyen durumu, enfeksiyon belirtileri yönünden perine muayenesi yapılmalıdır.
• Kateter takıldıktan sonra;
a. Kateterin yerinde olup olmadığı kontrol edilmelidir.
b. Kateter ilk takıldığında glob yönünden gelen idrarın miktarı değerlendirilmelidir.
c. İdrarın akış hızı, kateterde tıkanıklık olup olmadığı kontrol edilmelidir.
d. Hastanın şikayetleri (yanma, ağrı, kaşıntı) dinlenmelidir.
• Uygulama sırasında mikroorganizmaların mesane içine taşınma riski nedeni ile üriner kateterizasyon sadece gerekli olduğu durumlarda yapılmalı ve uygulamada steril ve aseptik teknik kullanılmalıdır.
• Komplikasyon/ enfeksiyon görülmedikçe sabit aralıklarla kateter değişimi uygun değildir, hastaya göre karar verilmelidir.
• Balonu şişirmek için sadece steril serum fizyolojik kullanılmalı, salin solüsyon kristalleşme riski olduğundan tercih edilmemelidir.
• Hazır steril kateter seti kullanılmıyorsa uygulayıcının yanında bir yardımcı personel bulunmalıdır.
• Kalıcı mesane kateteri olan hasta/ hasta yakınına idrar torbasını yukarı kaldırmaması, sondayı çekiştirmemesi, sondanın giriş yerine dokunmaması, idrar torbasını hemşirenin bilgisi olmadan boşaltmaması, idrar
yaparken yanma, ağrı, kaşıntı vb. şikayetleri olduğunda hemşireye bilgi
vermesi gerektiği konularında eğitim verilmelidir.
• Üriner kateteri olan hastada enfeksiyonu önlemek için periüretral bölgenin antiseptiklerle temizlenmesine gerek yoktur. Hastanın rutin banyo
ya da tuvalet sonrası temizliği sırasında rutin günlük temizliğini yapması
yeterlidir.
475
Hemşirelik Bakım Standartları
İŞLEM BASAMAKLARI
Not: İşlem sırasında kullanılacak malzemelere kitap sonu Ek-1’de yer verilmiştir.
1. Eller el yıkama standardına göre yıkanır ve kullanılacak tüm malzemeler
hazırlanır.
2. Hastanın kimlik doğrulaması yapılır.
3. Hastanın bilinç ve kooperasyon durumu değerlendirilir.
4. Hasta/ hasta ailesine işlem hakkında bilgi verilir ve izin alınır. Hastada
latex ya da iyot alerjisi olup olmadığı sorulur.
5. Hastanın mahremiyeti korunur, paravan/ perde çekilir, oda içindeki ziyaretçiler dışarı çıkarılır.
6. Malzemeler kolay ulaşılabilecek şekilde yerleştirilir. Eğer sağ el kullanılıyorsa, hastanın sol tarafında, sol el kullanıyorsa hastanın sağ tarafında
durulmalı malzemeler bu şekilde yerleştirilmelidir.
7. Genital bölge açıkta kalacak şekilde hastanın alt giysileri çıkarılır.
8. Hastanın yatağının altına koruyucu örtü serilir.
9. Hastanın mahremiyeti korunarak kadınlara dorsal rekumbent, erkeklere
supine pozisyonu verilir. Bu pozisyonda sadece genital bölge açıkta kalacak şekilde hastanın üzeri örtülür. Eğer kadın hasta yatamıyorsa sim’s
pozisyonu verilir.
10. Nonsteril eldiven giyilir.
11. Perine anatomik deformasyon, hijyen durumu, enfeksiyon belirtileri (kızarıklık, sıcaklık, ağrı vb.) yönünden gözlenir.
12. Perine bölgesi bakımı perine bakımı standardına uygun şekilde yapılır. Temizleme işlemini hasta kendi yapabiliyorsa yapması için izin verilir.
13. Eldiven çıkarılır.
14. Işık yetersiz ise ışık kaynağı ayarlanır.
15. İdrar torbası hastanın kalçasının yakınında bulundurulur ve torbanın
klempi kapatılır. Torbanın açılması sırasında steril uçların koruyucu kılıfları hafifçe gevşetilmeli, tamamen açılmayarak sterillik korunmalıdır.
16. Yatak üzerine steril bohça/ set yerleştirilir ve steril teknik kullanılarak
dış katı açılır.
17. Dış kenarlarından tutarak bacak arasına steril örtü serilir.
18. Tüm steril malzemeler bu örtü üzerine steril bir şekilde açılarak bırakılır.
19. Serum fizyolojik (SF) ampulü kırılır ve düz bir alana yerleştirilir.
20. Steril eldiven giyilir.
476
Üriner Kateter Takılması, Bakımı ve Çıkarılması
21. Steril alan üzerindeki tüm malzemeler düzenlenerek kullanıma hazır
hale getirilir.
a. SF steril enjektöre çekilir.
b. Kateter ucu kadınlarda 2,5- 5 cm, erkeklerde 12, 5- 17, 7 cm kadar tek
kullanımlık kayganlaştırıcı jel ile kayganlaştırılır.
c. Steril gazlı bez povidon iyot solüsyonu ile ıslatılır, bir tane steril gazlı
bez kuru bırakılır.
d. Steril böbrek küvet hastanın bacakları arasına yerleştirilir.
e. Örnek alınacak ise örnek kabı açılır.
f. Meatüsü görmek için pasif el kullanılır. İşlem boyunca bu elin kontamine olduğu düşünülür, bu nedenle steril ekipmanı tutmak için
kullanılmamalıdır.
22. Perine temizliği yapılmış olan;
a. Kadın hastalarda labia ve meatüs povidon iyotlu steril gazlı bez ile
yukarıdan aşağıya tek hareketle silinir. Gerekirse farklı bir gazlı bez
ile ikincisi tekrarlanır.
b. Erkek hastalarda, sünnet olamamışsa sünnet derisi geriye itilir ve penisin başı antiseptik solüsyon ile temizlenir. Üretraya tek kullanımlık
10-15 ml kayganlaştırıcı jel verilir.
23. Kateterin alt ucu böbrek küvet içine yerleştirilir ve kateter meatüsten içeri doğru itilir.
Kadınlarda; aktif el ile kateterin uç kısmına yakın yerden tutulur ve kateter 5- 7,5 cm ya da idrar gelinceye kadar kateter yavaşça içeri doğru
ilerletilir. Yanlışlıkla vajinadan girilirse olduğu yerde bırakılır diğer kateterle işleme devam edilir.
Erkeklerde; pasif el ile penis dik olarak tutulurken aktif el ile kateter
ucuna yakın yerden tutulur. Kateter 15-17,5 cm ya da idrar gelinceye
kadar kateter yavaşça ilerletilir.
24. Kateterden idrar geldikten sonra 2,5- 5 cm daha ilerletilir.
25. Direnç ile karşılaşılırsa kateter ilerlemesi için zorlanmaz ve nazikçe kendi etrafında döndürülerek çekilir.
26. Geçici kateterizasyonda; idrar örneği alıncaya ya da mesane boşalıncaya kadar kateter içerde tutulur. Bir seferde 800- 1000 ml den fazla idrar
boşaltılmamalıdır. İşlem sonrası kateter geri çekilir.
Kalıcı kateterizasyonda; aktif el ile kateteri tutarken pasif el ile enjektördeki 8- 10 ml SF ile kateterin balonu şişirilir. Bu sırada hastada ani ağrı
şikayeti olursa balon şişirilmez, kateter ilerletilir ve balon tekrar şişirilir.
477
Hemşirelik Bakım Standartları
27. Kateter hafifçe geri çekilerek mesane içinde güvenli yerleşip yerleşmediği kontrol edilir.
28. Kateter ucu ile idrar torbasının ucu birleştirilir, klemp açılır ve idrar akışı
kontrol edilir.
29. Kateter kadınlarda uyluğun yüzüne, erkek hastalarda uyluğun üzerine
(Bkz. Resim 1) ya da alt abdomene tespit edilir.
30. Erkek hastalarda sünnet derisi eski haline getirilir.
31. İdrar torbası mesane seviyesinden aşağıya yatak kenarına asılır (Bkz. Resim 1).
Resim 1. Üriner Kateter Tespiti ve Torbanın Asılması
Kaynak: Wilkinson JM, Treas LS. (2012). Pocket Skills Nursing, What are You Need to Know Now. F.A.
Davis Company, Philadelphia, p. 178.
32. Perianal bölge temizlenir ve kurulanır.
33. Eldivenler çıkarılır. Hastaya rahat bir pozisyon verilir.
34. Yapılan işlemler, dikkat edilmesi gereken durumlar hakkında hasta bilgilendirilir.
35. Tek kullanımlık malzemeler atılır, tekrar kullanılacak malzemeler temizlenir ve dezenfekte edilir.
36. Eller el yıkama standardına göre yıkanır.
37. İdrar miktarı, rengi, hastanın tepkileri ve gözlemler hemşire gözlem formuna kayıt edilir.
478
Üriner Kateter Takılması, Bakımı ve Çıkarılması
B. ÜRİNER KATETER BAKIMI
AMAÇ
Kateterin işlevsel devamlılığını sağlanması ve üriner enfeksiyon oluşmasının önlenmesidir.
TEMEL İLKELER
• Perine anatomik deformasyon, hijyen durumu ve enfeksiyon belirtileri
(kızarıklık, sıcaklık, ağrı) yönünden gözlenir.
• Kateter yeri ve çalışıp çalışmadığı tanılanır.
• İdrar; miktar, renk (hematürik, bulanık, vb.) ve koku yönünden tanılanır.
• Tanılama 8 satte bir tekrarlanır.
Dikkat Edilecek Noktalar
Üriner kateteri olan hastada enfeksiyonu önlemek için;
• Kateterizasyon sadece endikasyon varsa takılmalıdır. Uzun süreli kateterizasyon gereken hastalarda silikon yapıdaki kateterler tercih edilebilir.
• İdrar boşaltımı kapalı drenaj sistemi kullanılarak yapılmalıdır.
• Kapalı drenaj sistemi ile kateterden idrar toplama kabına kesintisiz akım
sağlanmalı, sistemde kıvrılmalar olmamasına dikkat edilmelidir.
• Kapalı drenaj sistemine dokunmadan önce eller yıkanmalıdır.
• İdrar çıkışı izlenmek isteniyorsa, özel miktar belirleyici torbalar tercih
edilmelidir.
• Kapalı drenaj sistemine kontaminasyonu önlemek için kateter ile idrar
toplama torbası arasındaki bağlantı gerekmedikçe bozulmamalıdır. Bağlantı herhangi bir sebeple bozulduğunda mümkünse yeni bir idrar torbası takılmalıdır, mümkün değilse uçlar birleştirilmeden önce bağlantı
yerleri povidon iyot ya da % 70’ lik alkol ile silinmelidir.
• Herhangi bir enfeksiyon belirtisi yoksa ve idrar akışı normal olarak devam
ediyorsa kateterin ve torbasının rutin olarak değiştirilmesine gerek yoktur.
• Kapalı drenaj sistemini korumak için; idrar mutlaka idrar toplama torbasının altındaki sistemden boşaltılmalı, idrar torbası bağlantı yerinden
çıkarılıp ters çevrilerek boşaltılmamalıdır.
• İdrarın rahat akışının sağlanması için hemşire kontrolünde torba düzenli
olarak 8 saatte bir, idrar miktarı fazla ise daha sık boşaltılmalıdır.
• İdrar akışında tıkanma olmadıkça kateter yıkaması yapılmamalıdır.
479
Hemşirelik Bakım Standartları
• İdrar toplama torbası, mesane seviyesinden yukarı kaldırılmamalıdır.
Torba yere değmemeli, yatağa sabitlenmelidir. Hasta sedye ile taşınırken
idrar torbası hasta üzerine konmamalı, herhangi bir nedenle torbayı yükseltmek gerekirse torba klempi kapatılmalıdır.
• İdrar torbası hasar görmedikçe veya torba kateterden ayrılıp uç kısmı
kontamine olmadıkça değiştirilmemelidir.
• Mümkün olan en kısa zamanda kateter çıkarılmalıdır.
• Kateterler yapışıklık, tıkanıklık gibi tıbbi gereklilik varsa değiştirilmelidir.
• Kateterin giriş yeri temizlenirken, enfeksiyon riski nedeni ile kateter ileri
geri çekilerek hareket ettirilmemelidir.
• Kateter ve idrar torbası kontamine olduğunda, kateter idrarı drene etmediğinde ya da kötü koku ve bulanık idrar varlığında kateter değiştirilmelidir.
• Kateter tespit yerinde tahriş olup olmadığı kontrol edilmelidir.
• Üriner kateter gerekliliği her gün değerlendirilmelidir. Ameliyat sonrası
dönemde endikasyon yoksa 24 saat sonra kateter çıkarılmalıdır.
İŞLEM BASAMAKLARI
1. İdrar torbası boşaltılırken;
a. Eller el yıkama standardına göre yıkanır, eldiven giyilir.
b. Çıkış musluğu % 70‘ lik alkol ile ıslatılmış pamuk ile temizlenir.
c. İdrarın uygun bir kaba boşalması sağlanır. İdrar boşaltılırken her hasta için ayrı bir küvete/ şişeye boşaltılmasına, boşaltma musluğunun
toplama kabı ile temas etmemesine ve torbanın yere dokunmamasına
dikkat edilir.
d. Çıkış musluğu kapatılır ve alkolle ıslatılmış pamuk ile tekrar silinir.
e. Kaba alınan idrar ölçülür.
f. Atıklar atık torbasına atılır, eller el yıkama standardına göre yıkanır.
g. İdrar toplama torbaları rutin olarak değiştirilmemeli ve idrar boşaltımı sistemi gerekli oldukça ve en az sıklıkta yapılmalıdır.
2. Mikrobiyolojik inceleme için idrar örneği mutlaka kateterden, varsa örnek
alma bölümünden, yoksa kateterin son bölümünden aseptik tekniğe ve laboratuar testleri için örnek alma standardına uygun olarak alınmalıdır. Bakteriler hızla çoğaldığından idrar toplama torbasından kültür için örnek almak
uygun değildir. Ancak diğer idrar analizleri için idrar torbasından idrar örneği alınacaksa torbadaki idrar boşaltılır, gelen yeni idrardan örnek alınır.
3. Kateter bakımı için; meatusta kir birikimi varsa kontaminasyonu önlemek için su ve sabunla temizlenmelidir. Ancak periyodik yıkama veya
480
Üriner Kateter Takılması, Bakımı ve Çıkarılması
antiseptiklerle silmenin enfeksiyonu önlemede faydası yoktur. Temizleme sonrası nemlendirici kullanılmamalıdır. Meatüs antibiyotik, antimikrobiyal temizleyiciler ya da betadin ile temizlenmemelidir.
4. Üriner kateterli hasta banyo yapacaksa, öncesinde torba boşaltılır ve sondanın klempli olduğu kontrol edilir.
5. Sıvı kısıtlaması yoksa hastaya bol sıvı (günde 2000- 2500 ml) verilir.
6. Üriner kateterin çıkarılması;
İşlem sırasında kullanılacak malzemelere kitap sonu Ek-1’de yer verilmiştir.
a. Uzun süre kalıcı üriner kateter uygulanan hastada, sonda çıkarılmadan önce mutlaka mesane egzersizi yaptırılması gerekir. Bu egzersiz
sayesinde mesanenin idrar ile dolarak genişlemesi ve boşaltılarak daralması sağlanır. Kateter çıkarılmasına kararı verildikten sonra kateter klemp ile kapatılır. 1- 2 saat kapalı kaldıktan sonra klemp 10 dakika boyunca açık bırakılır ve daha sonra tekrar klemplenir. Bu açma ve
kapama 3– 4 kez tekrarlandıktan sonra sonda çıkarılabilir.
b. Eller el yıkama standardına göre yıkanır ve kullanılacak tüm malzemeler hazırlanır.
c. Hasta kimlik doğrulaması yapılır, hastanın bilinç ve kooperasyon durumu değerlendirilir.
d. Hasta/ hasta ailesine işlem hakkında bilgi verilir.
e. Hastanın mahremiyeti korunur, paravan/ perde çekilir, oda içindeki
ziyaretçiler dışarı çıkarılır.
f. Kadınlara dorsal rekumbent ya da sim’s, erkeklere supine pozisyonu
verilir, hastanın üzeri örtülür.
g. Kateterin tespiti için kullanılan flaster çıkarılır.
h. Eldiven giyilir.
i. Enjektörle balonu şişirmek için verilen sıvının tamamı geri çekilir.
j. Hastaya derin nefes alıp vermesi söylenir. Hasta nefesini verirken kateter yavaşça çekilir. Direnç oluşursa balon içinde sıvı tekrar çekilir.
k. Perianal bölge temizlenir ve kurulanır.
l. Eldivenler çıkarılır ve eller el yıkama standardına göre yıkanır.
m.Malzemeler uygun şekilde atılır ya da temizlenir.
n. Kateter çıkarılma zamanı ve diğer bulgular kayıt edilir.
o. Hastaya hafif bir yanma ve sık idrar yapma hissi duyabileceği ve nedenleri hakkında bilgi verilir.
p. İlk sekiz saatte hastanın ilk kez idrar yaptığı saat ve idrar miktarı, görünümü hemşire gözlem formuna kayıt edilir.
481
Hemşirelik Bakım Standartları
Kaynaklar
1. Akça Ay F. (2013). Sağlık Uygulamalarında Temel Kavramlar ve Beceriler. Nobel Tıp
Kitabevleri, 4. Baskı, s. 618-626.
2. Alcan Z, Aksoy A. (2011). Hemşirelik Hizmetleri Işığında Hastane Süreçleri. Nobel
Tıp Kitabevleri, s. 288-291.
3. Catheter-associated Urinary Tract Infections (CAUTI) /2011 http://www.cdc.gov/HAI/
ca_uti/uti.html. (Erişim Tarihi:26.08.2013)
4. Catheter-Associated Urinary Tract/2012 http://partnershipforpatients.cms.gov/p4p_
resources/tspcatheterassociatedurinarytractinfections/toolcatheter-associatedurinarytractinfectionscauti.html. (Erişim Tarihi:26.08.2013)
5. Danış B, Nurülke B, Dindar B. (2008). Hemşirelik Bakımında Kalite. Meta Basım ve
Matbaacılık, İzmir, 2. Baskı, s. 106- 108.
6. Gould CV, Umscheid CA, Agarwal RK. (2009). Healthcare Infection Control Pracctices Advisory Comittee- Guideline for Prevention of Catheter Associated Urinary Tract
Infections, http://www.cdc.gov/hicpac/pdf/CAUTI/CAUTIguidelie2009final.pdf .(Erişim Tarihi: 26.08.2013)
7. Hastane Enfeksiyonları Derneği. (2004). Üriner Kateter Enfeksiyonların Önlenmesi
Kılavuzu. Hastane Enfeksiyonları Dergisi- Turkish Journal of Hospital İnfections, 8
(1), s. 5- 10.
8. Lynn P, LeBon M. (2011). Skill Checklists for Taylor’s Clinical Nursing Skills A Nursing Process Approach. Lippincott Williams and Wilkens, Third Edition, p. 251- 260.
9. Sabuncu N, Akça Ay F. (2010). Klinik Beceriler Sağlığın Değerlendirilmesi Hasta Bakım ve Takibi. Nobel Tıp Kitabevleri, s. 476-484.
10. Using Evidence-Based Practice to Reduce Catheter-Associated Urinary Tract Infections/2013 http://journals.lww.com/ajnonline/Fulltext/2013/06000/Using_Evidence_Based_Practice_to_Reduce.27.aspx. (Erişim Tarihi: 07.02.2014)
Hazırlayanlar
Uzm. Hem. Pınar AKÇAY (BUCH Hizmet İçi Eğitim Hemşiresi)
Uzm. Hem. Seçil BEYECE İNCAZLI (BUCH Hizmet İçi Eğitim Hemşiresi)
Hem. Selma ÇELİK (İKÇÜ Atatürk EAH Anestezi Yoğun Bakım Hemşiresi)
Hem. İpek FINDIK (İKÇÜ Atatürk EAH Süpervisör Hemşiresi)
Uzm. Hem. Esma GÜNEY KIZIL (Güney Genel Sekreterliği Sağ. Bak. Hiz. Koor.)
Hem. Hacer ŞAHİN (Kiraz DH Hizmet İçi Eğitim Hemşiresi)
Hem. Gülden ŞEN (İKÇÜ Atatürk EAH Anestezi Yoğun Bakım Hemşiresi)
Hem. Sevde UÇAR (İKÇÜ Atatürk EAH Anestezi Yoğun Bakım Hemşiresi)
Hem. Güler ÜSTÜN (İKÇÜ Atatürk EAH Anestezi Yoğun Bakım Hemşiresi)
Hem. Fatma YAVUZ ŞEN (İKÇÜ Atatürk EAH Anestezi Yoğun Bakım Sorumlu Hemşiresi)
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Elif ÜNSAL AVDAL (İKÇÜ Sağlık Bilimleri Fakültesi İç Hastalıkları Hemşireliği A.D.)
482