Deneyimin ve Yorgunluğun Sefalometrik Ölçüm Hataları Üzerine Etkisi

Deneyimin ve Yorgunluğun Sefalometrik Ölçüm Hataları
Üzerine Etkisi
Effect
of Experience
and Fatigue
Measurement
ÖZET
Cephalometric
Errors
SUMMARY
Bu çalışmanın amaçları, günlük çalışma şartlarının yarattığı yorgunluğun sefalometrik ö l ç ü m hatalarına olan etkisini
değerlendirmek v e ortodonti alanında
farklı tecrübe seviyesine sahip 3 araştırmacı tarafından yapılan ölçümler arasındaki farklılığı araştırmak v e karşılaştırmaktır. Çalışma a m a c ı y l a 30 adet lateral
sefalogram üzerinde sıklıkla kullanılan
32 parametre, her araştırmacı tarafından
dijital ortama taşınarak üçer kere ölçülmüştür. Birinci v e ü ç ü n c ü ölçümler henüz günlük olağan çalışmaya başlamadan önce, fiziksel ve zihinsel olarak insanın d i n ç o l d u ğ u sabah
saatlerinde
(09:00); ikinci ö l ç ü m ise fiziksel ve zihinsel yorgunluğun iyice arttığı mesai saati
bitimine yakın (16:30) yapılmıştır. Her bir
araştırmacının 1., 2. v e 3. ölçümleri arasındaki fark tekrarlayan ö l ç ü m l e r d e Varyans analizi kullanılarak hesaplanmış, üç
araştırmacı arasında fark olup olmadığının tespiti için ise her araştırmacının yaptığı birinci ölçümler, Varyans analizi kullanılarak değerlendirilmiştir. S o n u ç olarak, ö l ç ü m yapan 3 araştırmacı sefalometrik analizler sonucu incelenen 32 faktörün tamamında aynı değerlere ulaşmışlar v e 3 araştırmacı arasında istatistiksel
olarak bir fark bulunamamıştır (P>0.05).
H e r araştırmacının yaptığı 3 ö l ç ü m (1., 2.
v e 3. ölçümler) değerlendirildiğinde, ölçümler arasında bir farklılık bulunamamış, ö l ç ü m ü yapılan 32 faktörün tamamının tekrarlanabilir olduğu görülmüştür
(P>0.05). Fiziksel v e zihinsel yorgunluğun v e o r t o d o n t i d e farklı t e c r ü b e
seviyelerinin sefalometrik analizlerin tekrarlanabilirliği üzerine önemli bir etkisi
o l m a d ı ğ ı görülmüştür.(7urfc
Ortodonti
Dergisi
2007;20:25-34)
Anahtar
Kelimeler:
Sefalometrik
analiz, Ö l ç ü m hatası, Bireyler arası farklılık, Tekrarlanabilirlik, Yorgunluk.
Turkish lournal
on
of Orthodontics
2007;20:25-34
The aims of this study were to quantify
the effect of fatigue due to daily hard
work on cephalometric
measurement error (lntra-examiner)
and to compare the
reproducibility
of cephalometric
measurements (lnter-examiner)
made by three
orthodontic residents with differing years
of experience.
Thirty-two
commonly
used cephalometric
measurements
vvere
done on 30 cephalograms.
Each observer
digitized
the radiographic
images and
analyzed
each lateral cephalogram
for
three times. First and third
measurements
were done in the morning bet'ore beginning to the daily routine hard work at
09:00. The second measurement of each
examiner was done nearly at the end of
the working day at 16:30.
Intra-examiner
errors vvere calculated
using analysis of
variance on repeated measurements.
Of
the 32 analysis investigated,
reproducibility of results vvas satisfactory for ali parameters (P>0.05). No significant
differences have been observed betvveen three
measurements for three observers, vvhich
vvere done at dift'erent times of working
day. For analysis of inter-examiner
error,
the first measurement
of each
examiner
vvas used. The differences between
each
observer vvere evaluated vvith analysis of
variance. İt vvas found that, there vvas no
significance
between
each
observer
(P>0.05) for ali of parameters
calculated.
The physical and mental fatigue due to
daily hard work and experience are not
important
factors on reproducibility
of
cephalometric
measurements.
(Turkish J
Orthod
2007;20:25-34)
Key Words: Cephalometric
analysis,
Measurement
error, lnter-examiner
differences, Reproducibility,
Fatigue
Yrd.Doç.Dr. Ali Altuğ
BIÇAKÇI
Dt. Burcu K O Ç O Ğ L U
Yrd.Doç.Dr. Hasan
BABACAN
Cumhuriyet Üniv. Dişhek.
Fak. Ortodonti A. D./
Cumhuriyet Univ. Faculty of
Dentistry Dept. of
Orthodontics
Sivas,
TURKEY
İletişim Adresi
Correspondence:
Dr. Ali Altuğ Bıçakçı
Cumhuriyet Üniversitesi
Diş Hekimliği Fakültesi
Ortodonti Anabilim Dalı
58140 Sivas/TÜRKİYE
Tel: +90 346 2191010/2770
E-mail:
[email protected]
Bıçakçı, Koçoğlu, Babacan
INTRODUCTION
GİRİŞ
Ortodontik tedaviye başlamadan önce hastaların dental-iskeletsel yapıları arasındaki iliş-
İn the beginning of orthodontic
ment, it is important to assess the relations-
kilerin ve bunların yumuşak dokular üzerinde-
hips betvveen a patient's skeletal and dental
ki etkilerinin değerlendirilmesi önemli bir ko-
components and to determine hovv these
nudur. Bu değerlendirmeden ayrı olarak diagnoz ve tedavi planlamasında lateral set'alometrik analizler önemli rol oynamaktadır. Büyümenin ve ortodontik tedavi sonuçlarının belirlenmesi amacıyla sıklıkla kullanılan radyogra-
components affect the soft tissues. Analysis
of lateral cephalometric radiographs plays a
majör role in the diagnosis and treatment
plan of orthodontic patients.
Longitudinal
filer aynı zamanda patolojik oluşumların tespi-
radiographs are t'requently used to evaluate
tinde de hekimlere yardımcı olmaktadır.
grovvth and results of orthodontic treatment.
Broadbent (1) 1931 yılında kranyometrik
noktaları kaydedebilmek ve ortodonti pratiğine antropometrik teknikleri
uygulayabilmek
için "röntgenosefalometri" tekniğini geliştirmiştir. Daha sonraki yıllarda ise lateral setalogramlardan diagnostik bilgi edinmek amacıyla
çeşitli sefalometrik analizler geliştirilmiştir (24). Sefalometrik analizler birtakım anatomik
Radiographs are also usetul tools to reveal
pathologic conditions.
Broadbent in 1931 (1) developed the roentgenocephalometric technique to record
craniometrical landmarks and to apply anthropometric techniques to the orthodontic
practice. İn follovving years, clinicians and
ile yapıl-
researchers have developed numerous num-
analizlerde
bers of analyses to interpret the diagnostic
veya ortodontik tedavinin farklı safhalarında
int'ormation supplied from lateral cephalog-
referans noktalarının belirlenmesi
makta, bu noktalar sefalometrik
alınan radyogramların çakıştırılması esnasında
kullanılmaktadır.
Bazı anatomik referans noktalarının belirlenmesi zor olduğundan bu esnada birtakım
farklılıklar ortaya
çıkabilmektedir.
Referans
noktalarından hangilerinin tekrarlanabilir olduğunun tespit edilebilmesi için yapılan ölçümlerin tekrarlanması sonucu elde edilen değerlerin
karşılaştırılmasından
yararlanılabilir
(5). Referans noktalarının tekrarlanabi I iri iliği,
temel olarak yansıtım hataları ve tanımlamada
ki yanlışlıklar olmak üzere iki kategoriye ayrılabilir. Bunun yanı sıra, referans noktaları özellikle buluğ çağı döneminde kafa kaidesi içerisinde yer değiştirmesine bağlı olarak da tekrarlanan ölçümlerde farklı değerlere ulaşılabilir.
rams (2-4). Cephalometric analysis is based
on the identification of anatomic landmarks.
These landmarks can be used as registration
marks for measurements or for superimposition of films taken at dift'erent stages of orthodontic treatment.
İt is knovvn that, it is very difficult to identify some of anatomic landmarks and also
differences can occur during
localization.
By comparing the variation in a number of
measurements of different landmarks, it is
possible to identit'y vvhich landmarks are
most reproducible (5).
The
reproducibility
of
cephalometric
Arat ve ark. (6) çalışmalarında buluğ çağı dö-
landmarks can be mainly affected by tvvo
neminde bütün sefalometrik referans noktaları-
factors; errors of projection and errors in
nın önemli oranlarda yer değiştirdiklerini göstermişlerdir.
Sefalometrik
identification. Furthermore, displacement of
landmarks due to grovvth, especially during
analizler
sırasında
yaşanan
problemlerden biri de, bazı anatomik yapıların
görüntülerinin çakışması, bazı noktaların ise
yüzün her iki tarafında da bulunduğundan çift
görüntü oluşturmasıdır. Bu gibi durumlarda referans noktalarının yerleşimi tam olarak yapılamamaktadır. Ancak bazı referans noktaları
puberty is also play an important role on
identification error. İn an important study by
Arat et al. (6), it vvas shovved that ali the cephalometric
landmarks
vvere displaced
by
significant amounts during the puberty period.
kafa kaidesinin dış sınırları üzerinde yer aldı-
The difficulty in identit'ying cephalomet-
ğından, yerlerinin belirlenmesi çok daha kolay
ric landmarks is associated vvith the fact that
olmaktadır (7-9). Baumrind ve Frantz'a göre
the images of anatomic structures overlap
Türk Ortodonti
26
treat-
Dergisi 2007;20:59-69
Sefalometrik Ölçüm Hataları
Cephalometric Measurement Errors
(10) anatomik yapının kenar kısımlarında yer
and that some landmarks are paired vvith
alan Nasion v e Menton gibi referans noktaları-
o n e found on e a c h side of face. Consequ-
nın belirlenmesi kolayken; geniş açılı eğriler
ently, they often appear as d o u b l e , coinci-
üzerindeki noktaların tespitinde daha fazla ha-
ding images m a y not be seen o n lateral radi-
ta olmaktadır. Yazarlara göre noktaların tespi-
ographs. Superimposition of other structu-
tindeki hatalar, açısal ve doğrusal faktörler ölçüldüğünde daha belirgin hale gelmektedir.
Ancak noktaların ayrıntılı tanımlanması ile yorum hataları azalmaktadır. Ayrıca ö l ç ü m yapan
araştırmacıların zamanla anatomi bilgisinin ve
ö l ç ü m yaptıkça radyografik görüntülere aşina-
res, including soft tissue över the area of the
landmark, are also reduces the ease of identification. Hovvever, s o m e of the landmarks
are located o n the outlines of the c r a n i u m
and are c o m p a r a t i v e l y easy to identify d u e
lığının artması ile sefalometrik analiz konusun-
to the sharpness in contrast of the roentge-
da tecrübesi de artacak, dolayısıyla referans
nogram (7-9). B a u m r i n d and Frantz (10) ha-
noktalarının doğru olarak tespiti
v e found that landmarks such as N a s i o n and
hususunda
daha başarı yorumlar yapabilecektir.
M e n t o n vvhich p l a c e d on a n a t o m i c a l l y form e d edges are easy to
Bu çalışmanın amaçları:
1- iki, dört ve sekiz yıllık olmak üzere, farklı
düzeylerde
ortodonti
tecrübesine
araştırmacıların, aynı lateral
sahip
sefalometrik
filmler üzerinde yaptıkları sefalometrik öl-
identify,
vvhereas
landmarks vvhich are p l a c e d on curves vvith
vvide radii shovv proportionally greater errors of measurements.
They
also
shovved
that uncertain landmark identification vvas
çümlerin sonuçlarını belirlemek v e karşı-
significant vvhen transmitted to angular and
laştırmak,
linear measurements. Precise vvritten det'ini-
2- G ü n l ü k çalışmaya bağlı gelişen fiziksel v e
zihinsel yorgunluğun sefalometrik ölçümlerin tekrarlanabilirliği üzerine etkisini değerlendirmektir.
tions describing the landmarks, reduces the
c h a n g e of interpretation error.
O p e r a t ö r experiences also play an important factor since
increased
knovvledge
of
a n a t o m y a n d t'amiliarity vvith the radiograp-
G E R E Ç L E R ve Y Ö N T E M
Çalışma için rasgele seçilmiş 30 ortodonti
hastasına ait lateral sefalogramlar kullanılmış-
hic a p p e a r a n c e of the subject reduces interpreted errors.
tır. Çalışmada kullanılan tüm sefalogramlar aynı standartta aynı teknisyen (Z.K.) tarafından
Planmeca
(PM
2002,
Helsinki,
Finlandiya)
röntgen makinesi ile Kodak film kullanılarak
T h e aims of this study vvere
1- to e x a m i n e and c o m p a r e the cephalometric
66-70 kvP, 12 mA de, 0.7 saniyede çekilmiştir.
miş sefalogramlardan seçilmiştir.
errors
betvveen
three orthodontic residents vvith different
Çalışmada kullanılacak 30 adet lateral sefalometrik filmin tamamı 40 gün içerisinde çekil-
measurement
years of e x p e r i e n c e (inter-examiner),
2-
to e v a l u a t e the effect of fatigue d u e to
daily vvork, o n reproducibility of cepha-
Çalışma amacıyla, lateral sefalometrik film-
lometric measurements (intra-examiner).
lerin analizlerini yapmak üzere kliniğimizde
görev yapan ortodonti alanında 2, 4 v e 8 yıllık
tecrübeye sahip üç araştırmacı seçilmiştir (A,
M A T E R I A L S and M E T H O D S
B, C). Dijital ortama taşınan lateral sefalogram-
T h e study c o m p r i s e d 30 randomly selec-
lar her araştırmacı tarafından üçer kere ölçülmüştür. Birinci v e üçüncü ölçümler
henüz
günlük rutin çalışmaya başlamadan önce, fiziksel v e zihinsel olarak insanın dinç olduğu
sabah saatlerinde (09:00); ikinci ö l ç ü m ise fiziksel ve zihinsel yorgunluğun iyice arttığı me-
ted lateral c e p h a l o g r a m s from the tiles of
orthodontic patients. Ali c e p h a l o g r a m s used
in the study vvere exposed vvith a time interv a l of 40 days by the same t e c h n i c i a n (Z.K.)
on
a
cephalometric
machine
(Planmeca
sai saatinin bitimine yakın (16:00) yapılmıştır.
2002, Helsinki, Finland), vvith the settlings
Ancak, araştırmacıların konsantrasyonun bo-
Standardized at 66-70 kvP, 12mA for 0.7 se-
zulmaması amacıyla, her bir ö l ç ü m için yapıI-
c o n d s and the exposed radiographs vvere
Turkish Journal
of Orthodontics
2007;20:25-34
s Bıçakçı, Koçoğlu, Babacan
ması gereken 30 sefalogramın
analizi
aynı
günde yapılmamış, bir gün içerisinde sadece
d e v e l o p e d and fixed under similar conditions by the same technician.
Örneğin,
Three orthodontic residents (A, B , C) ac-
her bir araştırmacının yaptığı birinci ö l ç ü m 1
cording to their experience in orthodontics
günde değil, her sabah 10'ar adet olmak üze-
vvere c h o s e n from our clinic for the analy-
10 sefalometrik analiz yapılmıştır.
re toplam 3 günde bitirilmiştir, ikinci v e üçüncü ölçümler de aynı şekilde yapılmıştır. Her sefalogram her bir araştırmacı tarafından 2 kere
sabah bir kerede akşam olmak üzere 3 kere
analiz edilmiş, sonuç olarak çalışma için 270
ses. Each observer digitized the radiographic images and a n a l y z e d e a c h lateral cephalogram for three times. First a n d third measurements vvere d o n e in the m o r n i n g bet'o-
adet ö l ç ü m tablosu elde edilmiştir. Her rad-
re beginning to the daily routine hard vvork
yogramda en sık kullanılan 15 sefalometrik re-
at 09:00. T h e s e c o n d measurements vvere
ferans noktası belirlenmiş v e kliniğimizde rutin
d o n e nearly at the end of the vvorking day at
olarak kullanılan 32 parametre ölçülmüştür.
Sefalogramların analizi
için Q u i c k
Ceph
Image Sistemi (Öuick C e p h 2000, San Diago,
A B D ) kullanılmıştır. Analiz için radyogramlar
dijital ortama görüntü çözünürlüğü 150 DPI, 8
Bit olacak şekilde, A 4 masaüstü tarayıcı (EPS O N 1600 Sony, Japonya) ile aktarılmıştır. Re-
16:00. Hovvever, ali 30 lateral c e p h a l o g r a m s
vvere not a n a l y z e d at the same day to preserv e orthodontic resident's concentration. Ten
of 30 cephalograms vvere a n a l y z e d in o n e
day. Each measurement of 30 c e p h a l o g r a m
vvas finished in 3 days.
A total of 270 tra-
ferans noktaları ekranda sayısallaştırılmış sefa-
cings vvere obtained for this study. For e a c h
logramlar üzerinde fare yardımıyla
radiographic
belirlen-
miştir.
image,
15
most
commonly
used c e p h a l o m e t r i c landmarks vvere pointed
Her bir araştırmacının 1., 2. v e 3. ölçümleri arası farkları (ölçümün tekrarlanabilirliğini)
değerlendirmek için S P S S programı ile Tekrarlayan Ö l ç ü m l e r d e Varyans Analizi; 3 araştırmacının ölçümleri arasındaki farklılıkların belirlenmesi için ise Varyans analizi
(ANOVA)
kullanılmıştır. Araştırmacılar arasındaki
farkı
and 32 routinely used measurements in our
c l i n i c vvere a n a l y z e d .
The
Quick
Ceph
System
(öuick
Ceph
2000, S a n Diego, U S A ) vvas used to digitized
and
analyze
the cephalograms.
This
system uses an A 4 Desktop S c a n n e r (Epson
değerlendirirken her araştırmacının sadece bi-
1600 Sony, Japan) vvith a transparent adap-
rinci ölçümleri kullanılmıştır.
ter to digitize the radiographic images. T h e
digital image resolution vvas 150 D P I , 8 Bits.
BULGULAR
Landmarks vvere located vvith the mouse po-
Her bir araştırmacının yaptığı 1., 2. ve 3.
inter directly on the digitized radiographic
analizler kendi içerisinde değerlendirilmiş v e
incelenen 32 parametrenin hiç birinde istatistiksel
açıdan
fark
bulunamamıştır
(P>0.05)
(Tablo 1,11 ve III). Araştırmacılar arasında fark
image on the screen.
A repeated measures analysis of v a r i a n c e
vvas used to test reproducibility of the me-
olup olmadığının belirlenmesi amacıyla, her
asurements for e a c h observer. T h e dift'eren-
araştırmacının yapmış olduğu birinci analizler
ces for the factors observed in the measure-
karşılaştırılmış, ölçümü yapılan 32 faktör de-
ment betvveen e a c h observer vvas assessed
ğerlendirildiğinde her üç araştırmacı arasında
vvith analysis of v a r i a n c e ( A N O V A ) for three
istatistiksel açıdan bir fark olmadığı görülmüştür (P>0.05) (Tablo IV).
TARTIŞMA
Sefalometrik analiz sonucu elde edilen herhangi bir değerin geçerliliği, büyük ölçüde kullanılan sefalometrik referans noktalarının tekrarlanabi liri il iğine bağlıdır. (11,12) Aynı sefalo-
or m o r e paired samples by using S P S S . O n l y
first measurements of e a c h observer vvere
used to clarify the inter-examiner measurement error.
RESULTS
There
vvere
no
statistically
betvveen 3 measurements of e a c h examiner
zamanlarda analizi yapıldığında farklı set'alo-
(lntra-examiner) for ali parameters a n a l y z e d
Türk Ortodonti
28
differences
metrik filmin aynı araştırmacı tarafından farklı
Dergisi
2007;20:25-34
Sefalometrik Ölçüm Hataları
Cephalometric Measurement Errors
Araştrmacı A /
I.Ölçüm / 1st
ll.Ölçüm I 2nd
III.Ölçüm / 3rd
Examiner A
Measurement
Measurement
Measurement
Birim / Unit Ort. Mean
SNA
SNB
ANB
A - N-l FH
Pog - N-l FH
VVİts app.
FMA
GO-GN-SN
Y-axis
Saddle
Articulare
Gonion
Maxillomand. Fark / Diff.
ANS-Menton
Nasion-Menton
Maxillary derinlik / depth
Mx 1 -SN
Mx 1-FH
Mx 1-NA(mm)
Mx 1-NA ()
Md 1-NB (mm)
Md 1-NB ()
IMPA
Interincisor angle
Overjet
Overbite
Nasolabial angle
Est.plane-Upp.lip
Est.plane-Low.lip
Facial axis
Convexity
o
0
mm
mm
mm
0
o
0
o
0
0
mm
mm
mm
mm
o
o
mm
0
mm
0
o
o
mm
mm
o
mm
mm
0
mm
78,2
75,1
3,0
-3,3
-10,8
-1,0
29,7
38,8
62,2
125,3
142,9
130,6
-9,1
75,8
135,1
87,3
100,8
109,9
6,2
22,7
6,7
24,9
90,9
129,4
4,8
2,9
111,2
-3,5
-1,4
85,2
4,5
SD
Ort./Mean
SD
Ort./Mean
SD
4,2
4,0
2,8
3,5
8,0
3,8
7,0
7,2
4,1
5,9
6,0
8,4
3,5
6,6
8,8
2,9
9,1
8,7
9,3
9,1
2,6
5,3
7,1
10,0
2,3
2,6
8,8
3,0
3,2
4,4
6,9
78,3
75,0
3,3
-3,4
-11,5
-1,3
30,1
39,1
62,5
125,4
141,9
131,7
-9,0
76,8
136,1
87,3
99,7
105,4
5,6
21,4
6,6
24,7
90,6
130,6
4.8
2,8
112,3
-3,5
-1,5
84,9
5,3
4,2
3,8
2,7
4,3
8,0
4,4
7,5
7,7
4,3
5,7
8,2
9,8
3,4
5,2
7,2
3,4
9,9
10,6
4,5
8,8
2,5
4,3
6,7
10,2
2,3
2,6
11,8
3,0
3,3
4,6
6,8
78,6
75,3
3,3
-3,6
-11,9
-1,0
30,5
39,0
62,7
124,3
143,7
131,0
-8,5
75,2
133,9
87,1
101,3
109,8
5,9
22,7
6,4
24,2
89,9
129,8
5,2
2,8
110,5
-3,6
-1,3
85,0
5,2
4,0
3,6
2,8
4,0
8,4
4,5
6,9
6,9
4,4
6,0
7,0
9,0
3,6
5,4
7,6
3,3
9,6
9,3
4,0
1*0,0
2,5
4,7
6.5
10,0
2,5
2,7
9,5
3,0
3,0
4,8
7,0
F değeri / F değeri / P
value
value
0,088
0,043
0,102
0,044
0,146
0,046
0,095
0,011
0,074
0,298
0,526
0,106
0,288
0,589
0,581
0,053
0,207
0,928
0,193
0,158
0,165
0,157
0,186
0,103
0,253
0,029
0,244
0,011
0,022
0,033
0,119
0,916
0,958
0,903
0,957
0,865
0,955
0,909
0,989
0,929
0,743
0,593
0,899
0,75
0,557
0,562
0,948
0,814
0,399
0,825
0,854
0,848
0,855
0,831
0.902
0,777
0,971
0,784
0,989
0,979
0,967
0,888
Tablo I: A araştırmacısının
metrik değerlere ulaşılması veya aynı sefalometrik film farklı araştırmacılar tarafından ana-
(P>0.05) (Tables I, II a n d III). For the evalu-
yaptığı 3 ölçümünün
ation of inter-examiner differences, the first
karşılaştırması.
liz edildiğinde farklı değerler bulunması, za-
measurements of e a c h examiner vvere com-
man zaman karşılaşılan ve ortodontik tedavi
pared and no statistically significance vvas
kararı verirken ortodontisti tereddütte bırakan
found betvveen three examiners (P> 0.05)
bir durumdur.
(Table IV).
Table I: Comparison of three
different measurements by
Examiner A.
Bireyler arası ö l ç ü m farklılıklarını araştırmak üzere bugüne kadar yapılan çalışmaların
birçoğunda bireyler arasında farklılıklar olduğu görülmüştür. Bu farklılığa neden olarak radyografilerin kalitesi, ölçümlerin hangi koşullarda yapıldığı, ö l ç ü m yapan bireyin deneyim v e
DISCUSSION
T h e validity of c e p h a l o m e t r i c
measure-
ment is mostly depends on the reproducibility of the a n a t o m i c landmark identitication
bilgi durumu gibi faktörler sayılabilir (11-14).
(11,12). W h e n a c e p h a l o m e t r i c film is analy-
Lau ve ark. (14) ortodonti v e cerrahi klinikle-
z e d by an observer at different times or
rinden seçtikleri farklı klinik tecrübeye sahip
vvhen various observers a n a l y z e d the same
ikişer araştırmacı kullanarak yaptıkları çalış-
c e p h a l o g r a m , the results m a y not c o i n c i d e
mada, aynı lateral sefalogramları araştırmacılara analiz ettirip üzerinde 27 tane sefalometrik faktörün ölçümünü yaptırmışlar, yapılan ölçümleri karşılaştırdıklarında
ölçümü
yapılan
27 parametrenin yaklaşık yarısının 4 araştırmacı tarafından farklı değerlerde ölçüldüğünü bil-
e v e r y time. This is a hesitant situation for an
orthodontist.
İn studies performed to evaluate the cephalometric measurement error betvveen various observers, the existence of variability
dirmişlerdir. Sonuç olarak, çizim sırasında ya-
vvas shovvn. There are several tactors affec-
pılan hata miktarının eğitim veya deneyimden
ting the magnitude
Turkish lournal of Orthodontics
2007;20:25-34
of error
in
landmark
29
s
Bıçakçı, Koçoğlu, Babacan
Araşlrmacı B / ExaminerB
I.Ölçüm / 1st
Measurement
II.Ölçüm / 2nd
Measurement
Birim / Unit
Ort. Mean
SD
Ort. Mean
SD
Ort. Mean
SD
0
79,7
76,5
3,2
-2,3
-9,2
-0,5
29,2
37,6
61,8
123,2
144,4
130,1
-8,5
74,3
131,4
88,0
103,3
111,7
5,2
23,7
6,4
24.5
90,5
128,6
4,2
2,4
113.6
-3,3
-1,2
85,4
5,5
3,8
4,1
2,6
3,6
8,8
4,0
6,7
6,6
4,1
6,7
6,1
8,0
3,6
5,6
7,2
3,1
10,6
9,9
3.9
10,6
1,9
4.4
5.8
10,5
1,9
2,8
10,8
3.2
3,2
4,9
6,6
80,0
76,8
3,2
-1,6
-8,8
-1,1
28,1
36,8
61,2
123,9
143,2
129,7
-8,7
75,1
131,9
88,7
103,3
108,7
5,2
23,3
6,4
24,2
90,5
129,4
4,1
2,1
110,6
-3,6
-0,9
84,8
5,6
4,0
4,2
2,7
4,0
8.9
4,7
6,9
6,9
4,6
6,7
7,3
9,2
3,3
5,6
7,6
3,3
10,8
21,3
4,3
10,7
2,2
4,5
6,1
10,5
2,4
2,7
8,5
3,1
3,3
4,9
7,0
79,8
76,5
3,3
-3,1
-11,5
4,7
28,9
36,5
62,3
123,1
145,0
128,4
-7,6
74,9
131,9
87,4
104,0
111,6
5,0
24,3
6,3
24,9
92,0
127,6
4,1
2,2
111,1
-3,4
-1,2
85,1
5,5
3,9
4,2
2,8
3,6
8,6
4,8
6,9
6,6
4,4
6,3
7,1
9,5
3,3
5,8
7,6
3,1
10,1
9,3
3,9
10,0
2,0
4,3
6,3
10,3
2,1
2,9
10,7
3,3
3,4
4,6
6,7
SNA
SNB
ANB
A - N-l FH
Pog - N-l FH
Wits app.
FMA
GO-GN-SN
Y-axis
Saddle
Articulare
Gonion
Maxillomand. Fark / Diff.
ANS-Menton
Nasion-Menton
Maxillary derinlik / depth
Mx 1-SN
Mx 1-FH
Mx 1-NA (mm)
Mx 1-NA ()
Md 1-NB (mm)
Md 1-NB ()
IMPA
Interincisor angle
Overjet
Overbite
Nasolabial angle
Est.plane-Upp.lip
Est.plane-Low.lip
Facial axis
Convexity
o
0
mm
mm
mm
0
o
0
°
0
0
mm
mm
mm
mm
0
0
mm
o
mm
0
o
o
mm
mm
0
mm
mm
0
mm
Tablo II: B araştırmacısının
yaptığı3ölçümünün
Çok< bireylerin referans noktalarının yerlerini
karşılaştırması.
algılamalarındaki farklılığa bağlı olduğunu bil-
Table II: Comparison of three
different measurements by
Examiner B
F değeri / F
value
0,066
0,069
0,021
1,25
0.842
0,506
0,2
0,216
0,429
0,146
0,509
0,282
0,925
0,175
0,043
1,361
0,047
0,412
0,016
0,063
0,016
0,239
0,591
0,226
0,018
0,093
0,741
0,064
0,086
0,115
0,003
P değeri / P
value
0,936
0,934
0,98
0,29
0,434
0,605
0,819
0,806
0,652
0,864
0,603
0,755
0,4
0,84
0,958
0,262
0,954
0,664
0,984
0,939
0,904
0.788
0,556
0,798
0,982
0,911
0,48
0,938
0,918
0,892
0,997
identification. These are; the quality of the
radiographs,
the
conditions
under
vvhich
dirmişlerdir. Başka bir çalışmada Silveria v e
measurements are m a d e , a n d the skill and
Silveria (13) toplam 40 adet sefalometrik filmi
the training of the person vvho traces the
3 farklı radyoloji kliniğinde analiz ettirmiş v e
c e p h a l o g r a m (11 -14). Lau et al. (14), in the-
ölçülen 32 faktörden sadece 4 tanesinin ( S N A ,
SN- Okluzal Düzlem, U 1 - N P o g açısı, Yumuşak doku profili) 3 klinik tarafından aynı bulunduğunu, tekrarlanabilir olduğunu bildirmişlerdir. Kamoen v e ark. (15), sefalometrik filmlerin
tekrarlanabilirliliğini ölçmek için birkaç farklı
ir study, argued the effect of e x p e r i e n c e on
this topic. T h e y c h o s e tvvo observers vvith
different c l i n i c a l experience from orthodontics department and tvvo from surgery department and found that nearly half of the
araştırmacının yaptığı ölçümleri karşılaştırmış-
27 parameters vvere measured ditferently by
lar, araştırmacılar arasında anatomik referans
the observers. İn an other study, Silveria a n d
noktalarının tespitinde belirgin farklılıklar ol-
Silveria (13), sent 40 c e p h a l o m e t r i c films to
duğunu bildirmişlerdir.
Çalışmamız sonucunda 2, 4 ve 8 yıllık olmak üzere farklı düzeylerde ortodontik tedavi
tecrübesine sahip araştırmacıların aynı filmler
üzerinde yaptıkları analiz sonucu ölçümü yapılan tüm parametrelerde aynı
sefalometrik
three different radiology clinics at different
times
for c e p h a l o m e t r i c
analyzing.
Radi-
ology clinics measured these 32 factors a n d
only four of the factors ( S N A , S N - O c c , U1N P o g angle, soft tissue profile) vvere found
değerlere ulaştıkları görüldü. Ortodonti eğiti-
to be same. K a m o e n et al. (15) studied the
minin ilk yılları genellikle en çok hasta alınan
reproducibility
of inter-examiner
cephalo-
ve bu hastaların vaka raporlarını hazırlamak
metric tracings and c o n c l u d e d
üzere çok sayıda sefalometrik ö l ç ü m yapılan
vvere significant differences in identification
yıllardır. Eğitiminin
30
III.Ölçüm / 3rd
Measurement
ikinci senesinin
sonuna
that
there
of a n a t o m i c landmarks.
Türk Ortodonti
Dergisi
2007;20:25-34
Sefalometrik Ölçüm Hataları
Cephalometric Measurement Errors
Araştırmacı C / Examiner C
SNA
SNB
ANB
A - N-l FH
Pog - N-l FH
VVİts app.
FMA
GO-GN-SN
Y-axis
Saddle
Articulare
Gonion
Maxillomand. Fark / Diff.
I.Ölçüm / 1st
Measurement
sefalometrik
F değeri / F P değeri / P
value
value
Ort./Mean
SD
Ort./Mean
SD
Ort./Mean
SD
o
79,2
76,1
3,0
-3,7
-9,2
0,1
29,8
37,5
62,2
125,5
142,9
129,2
3,7
3,4
2,8
4,6
12,2
4,9
7,0
6,3
4,9
6,3
6,8
8,1
79,8
76,4
3,4
-4,1
-12,7
0,3
30,5
37,3
62,9
125,8
142,1
129,5
3,9
3,8
2,8
3,8
9,0
4,8
5,8
6,1
4,2
5,9
6,6
7,7
79,5
76,6
3,0
-2,9
-9,9
-0,3
29,5
37,7
61,6
125,0
143,5
129,3
4,3
4,4
2,5
4,6
9,9
5,3
6,4
6,6
4,6
7,0
6.4
8,2
0,157
0,112
0,22
0,638
0,95
0,114
0,183
0,026
0,584
0,129
0,356
0,01
0,855
0,894
0,803
0,531
0,391
0,892
0,883
0,975
0,56
0,879
0,702
0,99
-6,3
75,6
133,9
86,6
102,4
145,3
5,6
22,7
6,4
24,3
90,7
129,6
5,0
1,9
115,4
-3,4
-1,5
86,0
4,7
4,2
6,5
8,2
3,1
9,3
12,6
4,4
9,1
2,4
4,3
7,0
9,7
2,9
2,6
10,4
3,4
3,8
4,2
6,5
-8,2
75,5
134,5
87,7
102,6
110,8
6,3
23,1
6,3
24,9
90,6
129,0
5,0
1,5
116,8
-3.4
-1,4
3,9
6,5
8,7
3,7
8,9
9,0
3,9
8,9
2,3
4,2
6,5
9,0
2,5
2,5
10,5
3,7
3,6
4,4
6,3
1,763
0,004
0,038
0,758
0,116
0,921
0,364
0,05
0,101
0,179
0,001
0,14
0,473
0,26
0,145
0,018
0,087
0,294
0,09
0,178
0,996
0,963
0,472
0,891
0,402
0,696
0,951
0,904
0,837
0,999
0,87
0,625
' 0,771
0,865
0,982
0,917
0,746
0,914
o
mm
mm
mm
0
°
o
0
o
o
mm
-7,8
75,7
134,4
86.9
101,6
109,3
5,4
22,4
6,1
24,3
90,6
130,3
4,5
1,8
115,9
-3,6
-1,1
86,9
4,0
mm
mm
mm
°
o
mm
o
mm
0
0
o
mm
mm
0
mm
mm
0
mm
gelmiş bir ortodonti asistanın yaklaşık 100-150
civarında
III.Ölçüm / 3rd
Measurement
Birim / Unit
o
ANS-Menton
Nasion-Menton
Maxillary derinlik / depth
Mx 1-SN
Mx 1-FH
Mx 1-NA (mm)
Mx 1 -NA ()
Md 1-NB (mm)
Md 1-NB ()
IMPA
Interincisor angle
Overjet
Overbite
Nasolabial angle
Est.plane-Upp.lip
Est.plane-Low.lip
Facial axis
Convexity
ll.Olçüm / 2nd
Measurement
film ölçümü
yaptığı
söylenebilir ki bu da sefalometrik noktaların
4,4
7,0
9,3
3,9
8,6
8,7
4,4
9,2
2,1
3,9
6,6
9,1
2,4
2,5
10,0
3,4
3,9
5,5
7,0
86,2
4,1
İn our study, three orthodontic residents
vvith different years of experience, a n a l y z e d
the same 30 c e p h a l o g r a m s and reached to
Tablo III: C araştırmacısının
yaptığı 3 ölçümünün
karşılaştırması.
the similar values for ali parameters investi-
Table III: Comparison of three
nılabilmesi için fazla olmasa da yeterli sayıla-
gated. İn the first tvvo years of post graduate
different measurements by
bilecek bir rakamdır. Ortodonti alanında farklı
orthodontics
Examiner B.
tecrübeye sahip 3 araştırmacı arasında farklılı-
dents analyzes
tespit edilebilmesi ve bu konuda tecrübe kaza-
ğın olmamasının diğer bir nedeni, 3 araştırmacının da benzer bir ortodonti eğitiminden geçmiş olmasıdır. Çalışmamıza katılan araştırmacıların hepsi "Ortodontide Sefalometri" konusunu aynı eğitmen aracılığıyla öğrenmişlerdir.
Araştırmacıların her birinin yaptığı farklı zamanlarda yaptığı 3 ölçüm kendi içerisinde de-
education,
nearly
postgraduate
100
stu-
cephalometric
films and b e c o m e e x p e r i e n c e d e n o u g h to
identify the a n a t o m i c landmarks. A n d also,
in our department, ali the observers had been
received
the same c e p h a l o m e t r i c
tra-
ining. Furthermore by means of e x p e r i e n c e d
colleagues
sharing
their
knovvledge
vvith
ğerlendirildiğinde, istatistiksel olarak anlamlı
inexperienced colleagues, similarity betvve-
bir fark bulunamamıştır. Her bir araştırmacı ta-
en residents' identification of c e p h a l o m e t r i c
rafından yapılan ölçümler kendileri arasında
landmarks b e c o m e inevitable.
değerlendirildiğinde 1. 2. ve 3. ölçümler arasında istatistiksel açıdan fark bulunamamış, ölçülen 32 parametrenin tamamı her 3 ö l ç ü m d e
de benzer bulunmuş, dolayısıyla
ölçümlerin
tekrarlanabilir olduğu görülmüştür.
Çalışmamıza başlamadan önce temel olarak 2 amacımız vardı. Birincisi 2, 4 v e 8 yıllık
Turkish lournal
of Orthodontics
For assessment of intra-examiner
error,
three measurements m a d e on different time
of day of e a c h observer vvere e v a l u a t e d and
it vvas seen that there vvas no statistically significant difference betvveen three measurements of e a c h examiner.
2007;20:25-34
31
Bıçakçı, Koçoğlu, Babacan
Araştırmacı A / Examiner A
Araştırmacı B / Examiner B
Birim / Unit
Ort. Mean
SD
Ort. / Mean
SD
Ort. / Mean
SD
0
o
0
78,2
76,1
3,0
-3,3
-10.8
-1,0
29,7
38,8
62,2
125,3
142,9
130,6
-9,1
75,8
135,1
87,3
100,8
109,9
6,2
22,7
6,7
24,9
90,9
129,4
4,8
2,9
111,2
-3,5
-1,4
85,2
4,5
4,2
4,0
2,8
3,5
8,0
3,8
7,0
7,2
4.1
5,9
6,0
8,4
3,5
6,6
8,8
2,9
9,1
8,7
3,8
9,1
2,6
5,3
7,1
79,7
76,5
3,2
-2,3
-9,2
-0,5
29,2
37,6
61,8
123,2
144,4
130,1
-8,5
74,3
131,4
88,0
103,3
111,7
5,2
23,7
6,4
24.5
90,5
128,6
4,2
2,4
113,6
-3,3
-1,2
85,4
5,5
3,8
4,1
2,6
3,6
8.8
4,0
6,7
6,6
4,1
6,7
6,1
8,0
3,6
5,6
7,2
3,1
10,6
9,9
3,9
10,6
1,9
4,4
5,8
10,5
1,9
2,8
10,8
3,2
3,2
4,9
6,6
79,2
76,1
3,0
-3,7
-9,2
-0,6
29,8
37,5
62,2
125,5
142,9
129,2
-7,8
75,7
134,4
86.9
101,6
109,3
5,4
22,4
6,1
24,3
90,6
130,3
4,5
1,8
115,9
-3,6
-1,1
86,9
4,0
3,7
3,4
2,8
4,6
12,2
4,9
7,0
6,3
4,9
6,3
6,8
8,1
4,4
7,0
9,3
3,9
8,6
8,7
4,4
9,2
' 2,1
3,9
6,6
9,1
2,4
2,5
10,0
3,4
3,9
5,5
7,0
SNA
SNB
ANB
A-N-l FH
Pog - N-l FH
Wits app.
FMA
GO-GN-SN
Y-axis
Saddle
Articulare
Gonion
Maxillomand. Fark / Diff.
ANS-Menton
Nasion-Menton
Maxillary derinlik / depth
Mx 1-SN
Mx 1-FH
Mx 1-NA (mm)
Mx 1-NA ()
Md 1-NB (mm)
Md 1-NB ()
IMPA
Interincisor angle
Overjet
Overbite
Nasolabial angle
Est.plane-Upp.lip
Est.plane-Low.lip
Facial axis
Convexity
mm
mm
mm
0
o
0
0
O
0
mm
mm
mm
mm
0
0
mm
0
mm
0
0
0
mm
mm
0
mm
mm
0
mm
2,3
2,6
8,8
3,0
3,2
4,4
6,9
Tablo IV: 3 araştırmacısının
yaptığı 1. ölçümlerin
ortodontik tecrübeye sahip 3 farklı araştırmacı-
karşılaştırması.
ya aynı lateral sefalogramları analiz ettirip buldukları sonuçları karşılaştırmaktı. Burada he-
F değeri / F P değeri / P
value
value
1,166
1,004
0,041
1,064
0,255
0,442
0,061
0,36
0,09
1,268
0,519
0,243
0,938
0,524
1,568
0,86
0,549
0,539
0,573
0,14
0,615
0,13
0,04
0,209
0,659
1,333
1,712
0,08
0,059
1,057
0,356
First a i m of this study vvas to e x a m i n e and
compare
the c e p h a l o m e t r i c
measurement
errors betvveen three orthodontic
residents
vvith different years of e x p e r i e n c e (inter-exa-
Table IV: Evaluation of
deflenen, az, orta v e çok tecrübeye sahip araş-
differences among three
tırmacıların aynı sefalometrik değerleri bulup
miner). A s it vvas mentioned a b o v e , our re-
examiners.
bulamayacağı ve incelenen 32 faktörden han-
sults shovved that there vvas no significant
gilerinde farklı sonuçlara ulaşacaklarının tespi-
difference a m o n g the measurements of three
tiydi. Yukarıda anlatıldığı üzere, araştırmacılar
residents. T h e s e c o n d a i m of our study vvas
arasında istatistiksel bir fark olmadığı, hepsinin
yaptıkları ölçümler sonucu incelenen 32 faktör
için de aynı sefalometrik değerleri buldukları
görüldü. İkinci amacımız ise, gün içerisinde
hasta tedavisi, diş hekimliği öğrencilerinin staj
to e v a l u a t e the effect of fatigue on reproducibility of c e p h a l o m e t r i c measurements (intra-examiner). T h e r e u p o n 30 c e p h a l o g r a m s
vvere a n a l y z e d (by e a c h observer) tvvo times
içi eğitimi, velileri bilgilendirme, laboratuar iş-
in the morning bet'ore beginning to daily ro-
leri, akademik çalışma yapmak vb. rutin ak-
utine hard vvork at 09:00 and o n e time ne-
tivitelerin yol açtığı zihinsel ve fiziksel yorgun-
arly at the end of the vvorking day at 16:00.
luğun sefalometrik ö l ç ü m yaparken herhangi
B y this vvay, vve a i m e d to evaluate the diffe-
bir hataya yol açıp açmayacağının araştırılmasıydı. Bu amaçla, çalışma için seçilen 30
lateral sefalogram üzerinde her bir araştırmacı
tarafından günlük rutin işlere başlamadan önce, fiziksel ve zihinsel olarak insanın dinç olduğu sabah saatlerinde (09:00) 2 kez, fiziksel
rence betvveen the morning measurements
and the evening. measurement. Before beginning, vve thought that there vvould not be
any difference betvveen the m o r n i n g measurements; hovvever vve expected to found sig-
mesai
nificant difference betvveen the morning a n d
saati bitimine yakın saatlerde (16:00) 1 kez ol-
the e v e n i n g measurements d u e to the loss of
ve zihinsel yorgunluğun
32
Araştırmacı C / Examiner C
iyice arttığı
Türk Ortodonti
Dergisi 2007;20:59-69
0,316
0,371
0,959
0,35
0,775
0,644
0,941
0,698
0,914
0,287
0,597
0,784
0,395
0,594
0,214
0,427
0,58
0,586
0,566
0,869
0,543
0,878
0,961
0,811
0,52
0,269
0,187
0,923
0,943
0,352
0,702
Sefalometrik Ölçüm Hataları
Cephalometric Measurement Errors
mak üzere toplam 3 ö l ç ü m yapıldı. Burada
concentration
at
the
end
of
the
day.
hedeflenen dinlenmiş biçimde yapılmış olan
Hovvever, there couldn't found any dit'feren-
sabah ölçümleriyle daha yorgun bir durumda
ce
yapılmış olan akşam ö l ç ü m ü arasında
there is a belief that physical and
fark
olup olmadığının belirlenmesiydi. Çalışmaya
başlamadan evvel düşüncemiz, sabah yapılan
2 ö l ç ü m arasında (1. v e 3. ölçümler) fark
olamayacağı fakat sabah ölçümleriyle akşam
ölçümü (2. ölçüm) arasında gün içerisindeki
yorgunluğun
neden
olabileceği
muhtemel
konsantrasyon kaybına bağlı olarak
bazı
parametrelerin
farklı
ölçülen
bulunabileceği
among
three
measurements.
Actually,
mental
fatigue causes a decrease in concentration.
Like the other branches of dentistry, in orthodontics, the residents deal vvith students,
patients and their family o n e by one. A l s o
they have to treat m a n y patients. Hovvever,
although they spent too m u c h effort in a day,
the observers did not lose their
concent-
yönündeydi. A n c a k elde edilen sonuçlar her
ration
bir araştırmacı tarafından yapılan
and the measurements b e c a m e correct and
3
ölçüm
arasında fark olmadığını ortaya koymuştur. Aslında günlük hayatta fiziksel ve zihinsel yorgunluğun
konsantrasyon
kaybına yol
açtığı
herkes tarafından bilinen ve kabul edilen bir
durumdur. Ortodonti de dişhekimliğinin diğer
during
analyzing
of
cephalograms
reproducible.
CONCLUSION
Three
orthodontic
residents
(A,
B,
C)-
branşları gibi hastalar, veliler v e öğrencilerle
chosen a c c o r d i n g to their experience in ort-
ayrı
hasta
hodontics a n a l y z e d 30 lateral cephalograms
başında hiç kalkmadan uzun süreli çalışmayı,
to define 32 angular and linear parameters
ayrı
ilgilenmeyi,
zaman
zaman
dolayısıyla başarılı olmak için gün içerisinde
oldukça fazla efor sarfını gerektiren bir bilim
dalıdır. G ü n
rağmen
içerisinde yaşanan
çalışmaya
katılan
yorgunluğa
araştırmacıların
and h a v e reached to the same results for ali
of the parameters.
Three measurements of the same
cep-
sefalometrik analiz yaparken dikkatlerini top-
halograms vvere carried out to define vvhet-
layabildiklerini,
her physical and mental fatigue due to daily
doğru v e tekrarlanabilir öl-
çümler yapabildiklerini söyleyebiliriz.
hard vvork causes a mistake during analyzing of cephalograms. Tvvo of them vvere
SONUÇ
d o n e in the morning bet'ore beginning to
Aynı klinikten seçilen, ortodonti alanında 2,
daily routine hard vvork at 09:00 and the ot-
4 ve 8 yıllık tecrübeye sahip 3 araştırmacıya
her o n e vvas d o n e nearly at the e n d of the
30 adet lateral sefalogram üzerinde 32 tane
vvorking day at 16:30. T h e results shovved
açısal ve lineer parametreyi hesaplamak üzere
that there vvas no statistically significant dif-
sefalometrik analiz yaptırılmış ve 3 araştırmacının
da
32 faktörün
değerleri
buldukları,
tamamında
3 araştırmacı
aynı
arasında
fark olmadığı görülmüştür.
G ü n içerisindeki çalışma temposuna bağlı
olarak oluşan fiziksel ve zihinsel yorgunluğun,
sefalometrik
analiz
yaparken
herhangi
bir
hataya yol açıp açmayacağını değerlendirmek
amacıyla 2 kere sabah v e 1 kere akşam olmak
üzere her bir araştırmacı tarafından toplam 3
ö l ç ü m yapılmış, elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde, 3 ö l ç ü m arasında herhangi bir
fark bulunamamıştır. Böylece, gün içerisinde
yaşanan yoğun çalışma temposunun araştırmacıların dikkatini dağıtmadığı, tekrarlanabilir
sefalometrik
analiz
yapabildikleri
sonucuna
varılmıştır.
Turkish Journal of Orthodontics
2007;20:25-34
ference
among
the
measurements.
The
examiners vvere not aft'ected by daily routine
hard vvork and ali c o u l d m a d e reproducible
c e p h a l o m e t r i c analysis.
s
Bıçakçı, Koçoğlu, Babacan
KAYIMAKLAR/ff£Ff/?£/VCFS
34
1.
Broadbent BH. A new x-ray technique and its application to ortodontia. Angle Orthod 1931 ;1:45-66.
9.
Stabrun AE, Danielsen K. Precision in cephalometric
landmark identification. Eur) Orthod 1982;4:185-196.
2.
Tweed CH. The Frankfort-Mandibular Plane Angle in
Orthodontic diagnosis, dassifications, treatment planning and prognosis. Am ) Orthod and Oral Surg
1946;32:175-230.
10. Baumrind S and Frantz RC. The reliability of head film
measurements. 1. Landmark identification. Am J
Orthod 1971 ,-60:111-116.
3.
Downs W B . Variations in facial relationships: their significance in treatment and prognosis. Am ) Orthod
1948;34:812-840.
4.
Riedel RA. The relation of maxillary structures to the cranium in malocclusion and in normal occlusion. Angle
Orthod 1952;22:142-145.
5.
Mitgard), Björk G, Linder-Aronson S. Reproducibility of
cephalometric landmarks and error of measurements of
cephalometric cranial distances. Angle Orthod
1974;44:56-61.
6.
Arat ZM, Rübendüz M, Akgül AA. The displacement of
craniofacial reference landmarks during puberty: a comparison of three superimposition methods. Angle Orthod
2003;73:374-380.
14. Lau YWP, Cooke MS, Hagg U. Effect of training and
experience on cephalometric measurement errors on
surgical patients. Int ) Adult Orthod Orthognath Surg
1997;12:204-213.
7.
Adams JW. Correction of error in cephalometric
roentgenograms. Angle Orthod 1940;10:3-13.
8.
Houston WJB. A comparison of the reliability of measurement of cephalometric radiographs by tracings and
direct digitization. Svved Dent) 1982;15(suppl)S9-103.
15. Kamoen A, Dermaut L, Verbeeck R. The clinical significance of error measurement in the interpretation of
treatment of treatment results. Eur J Orthod 2001;
23569-578.
11. Trpkova B, Majör P, Prasad N, Nebbe B. Cephalometric
landmarks identification and reproducibiiity: a meta
analysis. Am ) Orthod Dentofacial Orthop
1997;112:165-170.
12. Rudolph DJ, Sinclair PM, Coggins )M. Automatic computerized radiographic identification of cephalometric
landmarks. Am J Orthod Dentofacial Orthop
1998;113:173-179.
13. Silveira HLD, Silveira HED. Reproducibility of
cephalometric measurements made by three radiology
clinics. Angle Orthod 2006;76:394-399.
Türk Ortodonti
Dergisi
2007;20:25-34