dosyayı indir - Hafıza Merkezi

TÜRKİYE’NİN
CEZASIZLIK
MEVZUATI
YRD. DOÇ. DR. ÖZNUR SEVDİREN
TÜRKİYE’NİN
CEZASIZLIK MEVZUATI
TÜRKİYE'NİN
HAKİKAT ADALET HAFIZA MERKEZİ
CEZASIZLIK MEVZUATI
Tütün Deposu
Lüleci Hendek Caddesi 12
YRD. DOÇ. DR. ÖZNUR SEVDİREN
Tophane 34425 İstanbul/Türkiye
+90 212 243 32 27
[email protected]
www.hafiza-merkezi.org
YAYIMA HAZIRLAYANLAR
Emel Ataktürk Sevimli
Murat Çelikkan
SON OKUMA
Nazım Dikbaş
TASARIM
BEK
BASKI
Sena Ofset
Ofis: Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi
E Blok 6. Kat 4NE 20 Zeytinburnu/İstanbul
T. +90 212 6133846
www.senaofset.com.tr
© HAKİKAT ADALET HAFIZA MERKEZİ, 2015
HAKİKAT ADALET VE HAFIZA ÇALIŞMALARI DERNEĞİ YAYINLARI
ISBN: 978-605-85978-9-1
Hafıza Merkezi, bu raporun yayımlanmasına ve rapora esas teşkil
eden araştırmaların yapılmasına maddi ve ayni katkılarından ötürü
Açık Toplum Vakfı, Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu Demokrasi
ve İnsan Hakları için Avrupa Aracı, Chrest Vakfı, Mott Vakfı ve Oak
Vakfı'na teşekkür eder.
Bu yayın Avrupa Birliği’nin finansal desteği ile yayımlanmıştır.
Yayının içeriğinin sorumluluğu tamamen Hafıza Merkezi’ne aittir ve
hiçbir şekilde Avrupa Birliği’nin görüşlerini yansıtmaz.
TÜRKİYE’NİN
CEZASIZLIK MEVZUATI
YRD. DOÇ. DR. ÖZNUR SEVDİREN
Yaşamını, kaybedilenlerin,
keyfi infazların,
katliamların faillerinin yargılanması ve
cezalandırılmasına adayan,
Türkiye’de cezasızlıkla mücadele denince
ilk akla gelen isimlerden olan dostumuz,
yol arkadaşımız, rehberimiz
TAHİR ELÇİ anısına….
İÇİNDEKİLER
6
ÖNSÖZ
12
GİRİŞ: CEZASIZLIK: SINIRLAR VE
86
İŞKENCE
Br Cezasızlık Kaynağı Olarak İşkence
SORUNLAR
Suçu Mevzuatı
Esk Türk Ceza Kanunu’nda İşkence Suçu
ve Yorum Yoluyla Oluşan Cezasızlık
18
CEZASIZLIK KAVRAMI VE
YÖNTEM ÜZERİNE
12 Eylül Darbes ‘Ara Rejm’ ve İnsanlığa
Karşı Suç Olarak İşkence
İşkence İçn Cezasızlığa Dar 12 Eylül
22
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
‘Metodolojs’
İnsanlığa Karşı Suçlar
12 Eylül Davası ve Soruşturmaları
Savaş Suçları
1990’lar, OHAL ve İnsanlığa Karşı Suç
Uluslararası Suçlarda Cezasızlık Meseles
Olarak İşkence
İşkence Suçlarında Cezasızlık [ve]
39
TÜRKİYE’DE ZORLA KAYBETME SUÇU:
HUKUKSAL BİR BOŞLUK
Uluslararası Mevzuatta
Zorla Kaybetme Suçu
Türkye’de Zorla Kaybetme Suçu
Olağanüstü Hal Mevzuatı İlşks
İşkencenn Değşen Araç ve Yöntemler ve
Devam Eden Cezasızlık Sorunu
İşkencenn Cezasızlığı ve Yen Ceza Kanunu,
Yorumu ve Uygulaması
Zorla Kaybetme Suçunun Unsurları
İşkence Suçunun Yorumunda Sınırlar ve
YASADIŞI, KISA YOLDAN VE
İşkencenn Ağırlık veya Yoğunluk
Sorunlar: Karşılaştırmalı Br Yaklaşım
52
KEYFİ İNFAZLAR
Kavramsal Çerçeve
Türkye’de Yargısız İnfazlar
Eşğ
İşkencede Sürekllk ve Sstematklk
Zorunluluğu ve Yorumu
İşkenceye TCK md. 256 Parantez
58
YAŞAM HAKKI İLE İLGİLİ MEVZUAT VE
CEZASIZLIK
Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmeler ve
1982 Anayasası
Anayasal İstsna Rejmler
Kolluğun Toplumsal Gösterlere
Hukuka Aykırı Müdahales
Kolluğun “Orantısız” Güç Kullanımı
Yen TCK’dak İşkence Suçuna İlşkn
Düzenlemeye Dar Ara Sonuçlar
Olağan Dönem Güç Kullanma Mevzuatı
1. Terörle Mücadele Kanunu
2. Yaşam Hakkı İhlallernde Güvenlk Güçler
Mevzuatı
Pols Vazfe ve Salahyet Kanunu ve İlgl
Mevzuat
Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanunu
ve İlgl Mevzuat
Köy Kanunu’nda Geçc Köy Korucularının
Zor ve Slah Kullanma Yetks
137 TÜRKİYE’NİN CEZASIZLIK MEVZUATINA
İLİŞKİN SONUÇ VE ÖNERİLER
1. Yaşam Hakkı ve Güvenlk Güçlernn
Fal Olduğu Kasten Öldürme Fller
Açısından
2. Yakın Geçmşte ve Bugün İşlenen
Uluslararası Suçlara İlşkn Cezasızlık
Mevzuatı Açısından
3. İşkence Yasağı Açısından
Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu
Türk Ceza Kanunu’nun Hukuka Uygunluk
150 BİBLİYOGRAFYA
Sebepler ve Kusurluluğu Kaldıran veya
Etk Eden Haller le İlgl Genel
Düzenlemeler
Yaşam Hakkı le İlgl Mevzuata İlşkn Ara
Sonuçlar
157 BİYOGRAFİ
ÖNSÖZ
6
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Türkye’de kolluk kuvvetlernn nsan hakları hlallerne karışmakla sorumlu
tutuldukları neredeyse her durumda devreye muazzam br cezasızlık zırhı gryor;
delller hızla örtbas edlyor, sorumlular korunuyor, kollanıyor, ödüllendrlyor.
Üstelk bu uygulama arız de değl, sürekllk arz eden yaygın br devlet pratğ,
öyle k ktdarlar değşse de yasama, yürütme ve yargı alanında bu konudak
yaklaşım brlğ hç değşmyor.
Bu topraklarda ‘Cezasızlık’ syasal muhalflerden, kadınlara, nsan hakları
savunucularından, lgbt breylere, basından gez protestolarına kadar br çok
alana yönelk suçlarda tezahür eden son derece yaygın br devlet pratğ.
Cezasızlık kavramı en sadeleştrlmş tanımıyla br hlaln fallernn
suçlanmalarına, alıkonulmalarına, yargılanmalarına ve suçlu bulundukları
takdrde uygun şeklde cezalandırılmalarına dar ceza, hukuk, dar veya fl her
türlü mkansızlık hal olarak tarf edlyor.
Türkye ne yakın dönemde Kürtlere yönelen Czre’de, Lce’de, Slvan’da ve daha
br çok lde yaşanan ağır nsan hakları hlallernn, ne 90’lı yıllarda uygulanan
sstematk ve yaygın şddetn, ne de asker darbe dönemlernde gerçekleşen vahş
uygulamaların asker, dar, syas sorumlularının yargı önünde hesap vermesn
sağlayamadı.
Bu raporun yayına hazırlandığı 2015 yılının son aylarında geçmşte yaşanan
kaçırma, zorla kaybetme, şkence ve keyf nfaz gb ağır nsan hakları hlallernde
dahl oldukları gerekçes le yargılanan brçok üst düzey asker komutan yen br
syasal konseptn ürünü olarak arka arkaya beraat ettrld. Bu kşlerden br olan
Tuğgeneral Musa Çtl beraatnn ardından Dyarbakır Jandarma Bölge Komutanı
olarak atandı.
Pek bu beraatler nasıl okunmalı ve bu tür atamalar nasıl zah edlmel? TSK’de
Dyarbakır Jandarma Bölge Komutanı olarak atanablecek başka br asker yok
muydu?
Görünen o k devlet ç uzlaşma ve cezasızlık zırhı yne devreye grd, mağdurların
adalet arayan yakarışları Mahkeme bnalarının soğuk duvarlarına çarpıp br kez
daha umutsuzca parçalandı. Sanıklar mı? Onlar da br kez daha devletn sıcak
koruması altında…
Bu koruma, kollama nereye kadar sürecek? Toplumun böylesne acl ve büyük br
adalet beklents varken yaşananlar ne zamana kadar görmezden gelnecek?
ÖNSÖZ
7
Yakın ve uzak tarhte yaşanan her türden nsan hakları hlaller le yüzleşmek,
cezasızlığı sonlandırmak ve sorumluların yargı önünde hesap vermesn
sağlamak gerekyor.
Suçların kmler tarafından, kmlern aldığı kararlar kapsamında, nasıl şlendğn
blmeye hepmzn hakkı var. ‘Hakkat blme hakkı’ bu bakımdan sadece mağdur
yakınlarını değl bu ülkede yaşayan herkes, hepmz lglendren kolektf br hak.
Cezasızlık problematğnn bütün boyutlarıyla ele alınması, mevzuat
sorunlarından yargısal aktörlern algı ve donanım sorununa, soruşturmaların
sürüncemede bırakılması yaklaşımından zamanaşımı duvarına kadar cezasızlık
kalkanını oluşturan tüm sebeplern brer brer ortadan kaldırılması gerekyor.
Hafıza Merkez bu rapor le öncelkle cezasızlık sonucu doğuran yasal
düzenlemeler mercek altına almaya devam edyor ama aynı zamanda
uygulamaya ve bu konunun demokras le lşksne dkkat çekmey de amaçlıyor.
Devletn hukuk normları çnde hareket etme zorunluluğunu ve sorumluluklarını
bıkmadan usanmadan hatırlatmak gerekyor.
Hafıza Merkez olarak 2012 yılından bu yana Şırnak, Dyarbakır, Mardn, Batman,
Hakkar, Bursa, İstanbul ve Ankara olmak üzere sekz lde ve bu llere bağlı brçok
lçede çeştl ölçeklerde saha çalışmaları yaptık.
Hukuksal açıdan amaç zorla kaybedlen kşlere at yargısal süreçlern nasıl
şletldğn somut verler üzernden ortaya koymak ve devlet görevllernn
yargılandığı bu tür davalarda yargının pratğne lşkn br profl çıkarmaktı.
Topladığımız blg ve belgeler devletn ulusal ve uluslararası hukuksal
yükümlülüklerndek krterlere göre analz ettk. Teory, mevzuatı dama yargısal
uygulama pratğ ışığında okumak gerekyor. Bu ayrıntılı çalışmayı kamuoyuna
sunarken bu nedenle Hafıza Merkez’nn hukuk alanındak araştırma ve analz
sonuçlarını kısaca paylaşmak stedk.
90’lı yıllarda tüm olağanüstü hal bölgesnde uygulanan devlet şddetne yargının
katkısını görünür kılmayı, bu katkının nasıl halen sürdüğünü göstermey ve bu
araştırma sonuçları üzernden mevzuat ve uygulama sorunlarının tartışılmasına
katkıda bulunmayı hedeflyoruz.
90’lı yılların üstünden yrm yıldan fazla zaman geçt. Barış ümd tam ortaya
çıkmışken tekrar kayboldu. Görel çatışmasızlık koşulları altında mümkün
olablen saha çalışmaları şmdk şartlar altında olsa yapılamazdı.
8
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Adalet arayışı kolay br arayış değl. Saha çalışmaları çn bölgedek llere
yol alırken yüzlerce klometre yol gttk. Hayalete dönmüş, yakılmış,
yıkılmış, boşaltılmış halleryle tüyler ürperten köyler, mahalleler gördük.
Çatışmaların ortasında kalmamak çn gece yarıları tehlkel yolculuklar
yaptık.
Bu raporun yayıma hazırlandığı tarh tbarıyla sorumluluğun tamamı Kürt
tarafının çeştl aktörlerne yüklenerek çözüm sürecnn buzdolabına alındığı
ve dondurulduğu açıklandı. Oysa toplumsal çoğunluğun barış taleb yakıcı
br şeklde halen mevcut! Gerekl olan devletn bu toplumsal talebe yanıt
vermes yasama, yürütme ve yargı erklernn bzath kendlernn de br
arınma sürecnden geçerek bütünlüklü br geçmşle yüzleşme başlatılması.
Şddet mağdurlarının, avukatların, svl toplum temslclernn yaşadıklarına,
anlattıklarına, tanıklıklara kulak verlmesne, sorumluların yargı önünde hesap
vermelernn sağlanmasına, toplanan verlerden fışkıran hukuksuzluklara ve
vahşetn yaralarını sarmaya yönelk br onarım ve barış sürecne grlmesne
htyaç var.
Kısa Analz Sonuçları;
Amaç: Somut verler üstünden br ‘terörle mücadele’ stratejs olarak uygulanan
zorla kaybetme poltkasının, kme karşı, hang kş/kurumlar aracılığıyla, nasıl
uyguladığını ve ‘yargı’nın bu yoğun hak hlaller karşısında nasıl br tutum
takındığını saptamak.
Verler: Raporun yazıldığı tarh tbarıyla 296 zorla kaybedlen kş hakkındak
hukuk verlere ulaşıldı, bu verler kayıp kşlern yakınlarının olaya lşkn
anlatımları le karşılaştırıldı, değerlendrld.
Faller: Sonuçlar yakınmaların JİTEM başta olmak üzere, MİT, Özel Kuvvetler
Komutanlığı’na bağlı polsler, trafçılar ve korucular olmak üzere beş grup devlet
görevls ve/veya paramlter güçle lgl olduğunu gösterd.
Süre: Suç tarhnden bugüne kadar geçen ortalama süre 19 yıl 9 ay.
Sevk Maddeler: Türkye’de bu tür suçlara lşkn hukuk süreçlerde suç
tarh esas alınarak 765. s. esk Türk Ceza Kanunu’nun 448-450 maddeler
uygulanıyor.
Zamanaşımı: Zamanaşımı süresnn 20 yıl olduğu kabul edlyor. Bu yoruma
göre 90’lı yıllarda şlenen suçlarla lgl soruşturmaların büyük br kısmı ya
zamanaşımına uğradı ya da uğrama rskyle karşı karşıya.
ÖNSÖZ
9
Merkez olarak bugüne kadar zorla kaybedlen 296 kşye dar hukuk verye
ulaştık. Bu verler üzernden yaptığımız ncelemelerde 204 kşnn kaybedlmesne
dar soruşturmaların sürüncemede bırakıldığını, 9 kşyle lgl soruşturmanın
zamanaşımı kararıyla sonlandırıldığını ve 16 kşyle lgl takpszlk kararı sonucu
dava açılmadığını gördük. 67 kşnn zorla kaybedlmesyle lgl se dava açıldı.
204 kişinin kaybedilmesine
ilişkin soruşturmalar
sürüncemede kaldı
67 kişinin kaybedilmesine
ilişkin dava açıldı
16 kişinin kaybedilmesine
ilişkin takipsizlik kararı verildi
9 kişinin kaybedilmesine
ilişkin zamanaşımı kararı
verildi
67 kşnn zorla kaybedlmes le lgl toplam 13 dava açıldı. Bu davalardan
34 kşnn zorla kaybedlmesn çeren 7 davada beraat kararı verld. 31 zorla
kaybedlen kşyle lgl açılan 4 dava hala devam edyor. Yalnızca 2 kşyle lgl
açılan 2 davada se mahkûmyet kararı verld.
34 kişinin kaybedilmesine
ilişkin açılan davalarda
beraat kararı verildi
31 kişinin kaybedilmesine
ilişkin açılan davalar devam
ediyor
2 kişinin kaybedilmesine
ilişkin açılan davalarda
mahkumiyet kararı verildi
Hukuk vers ncelenen 296 zorla kaybedlen kşden 131 kşye dar Avrupa İnsan
Hakları Mahkemes’ne 69 başvuru yapıldı.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemes, ç hukuktak seyrn tam ters yönde, 102 kşye
lşkn 51 başvuruda Türkye’nn Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes’n hlal ettğne karar
verd. 14 kşye lşkn 7 başvuruda devlet tarafından dostane çözüm teklf edld.
Böylece genel toplamda 131 zorla kaybedlen kşden 116’sında, 69 başvurudan
se 58’nde Türkye’nn sorumluluğunun saptandığı görüldü.
17 kşye lşkn 11 başvuru se kabul edlemezlk kararı sonucu ncelenmed.
10
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
102 kşye lşkn 51 başvuruda
Türkye aleyhne hlal kararı
verld
17 kşye lşkn 11 başvuruda
kabul edlemezlk kararı verld
14 kşye lşkn 7 başvuru
dostane çözümle sonuçlandı
Sonuçlar 90’lı yıllardak zorla kaybetme uygulamasının svller hedef aldığını,
sstematk ve yaygın olarak yürütüldüğünü, suçların ‘nsanlığa karşı suç’
karakter taşımasına rağmen yargısal makamların bu devlet pratğ karşısında
etkl soruşturma yürütmedğn ve zamanaşımı kurallarının arkasına sığınıldığını
gösterd.
Araştırma Cezasızlık problematğnn bütün boyutlarıyla ele alınması gerektğn,
mevzuat sorunlarından yargısal aktörlern algı ve donanım sorununa,
soruşturmaların sürüncemede bırakılması yaklaşımından zamanaşımı duvarına
kadar cezasızlık kalkanına kadar tüm sebeplern brer brer ortadan kaldırılması
gerektğn açıkça ortaya koydu.
Bu çok kıymetl çalışması çn Yrd. Doç. Dr. Öznur Sevdren’e teşekkür ederken
bu yayının hukuk normlarının esas alındığı demokratk br Türkye’nn tessne,
cezasızlık zırhının delnmesne, hesap verleblrlğn sağlanmasına katkıda
bulunmasını dlyoruz.
Emel Ataktürk Sevml
ÖNSÖZ
11
GİRİŞ
Cezasızlık:
Sınırlar ve Sorunlar
12
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Ağır nsan hakları hlallernn yaygın ve
dolayısıyla hesap vermeler ve cezalandırılmaları
sstematk br bçmde ancak devlet adına
veya mahkum olduklarında şledkler suçların
hareket eden kş ve gruplar tarafından
ağırlığı nspetnde br cezaya mahkum olmaları
şleneblmeler dolayısıyla fallernn cezadan
esasen stsnadr. İnsan hakları örgütlernn,6
bağışık kalması, uluslararası hukuk metnlernde
nsan hakları mahkemelernn (örneğn Avrupa
artık daha tereddütsüz bçmde yer aldığı üzere
İnsan Hakları Mahkemes) ve konuyla lgl
br ‘devlet poltkası’dır.1 Geçş süreçler le bu
lteratürün7 cezasızlık 8 olarak tanımladığı bu
pratklerle bell br kopuş yaşanan dönemlerde
dah ‘yen’ olma ddasındak syas ktdarlar
kendlerne tevarüs eden bu mras le Arjantn
6 Uluslararası Af Örgütü’nün konuyla lgl çok sayıda belges
2
gb öneml örneklern ayrıksı ntelğ teslm
arasında bkz., örneğn, Amnesty Internatonal, Report 1996
Updated, AI INDEX: POL 10/05/96, 1996, Amnesty Internatonal
Report 2014/15, 2015, https://www.amnesty.org/en/documents/
edlrse, çoğunlukla3 hesaplaşmazlar4 veya
pol10/0001/2015/en/ (Son erşm tarh: Ekm 2015). İnsan Hakları
hesaplaşmaları örneğn Almanya’da olduğu gb
İzleme Örgütü’nün konuya dar çok sayıda yayını arasında, The
ancak ’68 hareket gb köklü dönüşümlerle5 ve
State of the World’s Human Rghts, Human Rghts Watch, Systemc
Injustce, Torture, ‘Dsappearance’, and Extrajudcal Executon n
daha çok syasal ve toplumsal zemnde mümkün
Mexco, HRW, New York, 1999 ve World Report 2015, https://www.
olablr. Dolayısıyla, ağır nsan hakları hlallernn
hrw.org/stes/default/fles/wr2015_web.pdf, 2015 (Son erşm
fallernn yargı önünde şledkler suçlar
tarh: Ekm 2015).
7 Penrose, Mary, Margaret, ‘Impunty – Inerta, Inacton and
1 Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü md. 7/2, ‘nsanlığa karşı
Invaldty: A Lterature Revew’, Boston Unversty Internatonal Law
suçlar’ın uluslararası ceza hukuku açısından zorunlu madd unsuru
Journal, c. 17, sy. 2, 1999, s. 269-310; McSherry, Patrce, J./Molna
‘svl br nüfusa karşı gerçekleştrlmş saldırı’yı, br başka deyşle
Meja, Raul, ‘Introducton to “Shadows of State Terrorsm: Impunty
context/bağlam unsurunu tanımlarken, suç tanımında belrtlen
n Latn Amerca”, Socal Justce, c. 26, sy. 4, 1999, s. 1-12; Molna
fllern br ‘devlet (veya örgüt) poltkası’ dahlnde hareket
Melja, Raul, ‘the Struggle Aganst Impunty n Guatemala’, Socal
edlmesn aramaktadır. Aynı şekilde, Suçların Unsurları (Elements
Justce, c. 26, sy.4, 1999, s. 55-83; Graldo, Javer, ‘Corrupted
of Crmes) belgesnde, nsanlığa karşı suçlara lşkn 7. madde
Justce and the Schzophrenc State, Socal Justce, c. 26, sy.
açıklanırken yne ‘devlet poltkası’ kavramı kullanılmıştır (md. 2,
4, 1999, s. 31-54; Rojas Baeza, Paz, ‘Impunty: An Imposble
3). İlgl belgelern asıllarına Uluslararası Ceza Mahkemes’ne at
Reparaton, Nordc Journal of Internatonal Law, c. 69, 2000,
şu lnkten erşleblr: www.cc-cp.nt. Türkçe tercümelerne de
s. 27-34; Opotow, Susan, ‘Reconclaton n Tmes of Impunty:
Türkye çn Uluslararası Ceza Mahkemes Koalsyonu sayfasından
Challenges for Socal Justce Research’, Socal Justce Research,
erşleblr: www.ucmk.org.tr (Son erşm tarh: Ekm 2015).
c. 14, s. 2, 2001, s. 149-170.
Bkz., örneğn, uluslararası suçlara lşkn Akhavan, Payam,
2 Nno, S. Carlos, ‘The Duty to Punsh Past Abuses of Human
‘Can Internatonal Crmnal Justce Prevent Future Atroctes?’,
Rghts Put nto Context: The Case of Argentna’, Yale Law
Amercan Journal of Internatonal Law, c. 95, sy. 1, 2001, s. 7-31;
Journal, c. 100, sy. 8, 1991, s. 2619-2640; Lessa, Francesca,
Angermaer, Clauda, ‘Endng Impunty Through Internatonal
‘Beyond Transtonal Justce: Explorng Contnutes n Human
Judcal Insttutons’, Crmnal Law Forum, c. 17, sy. 2, 2006, s. 229-
Rghts Abuses n Argentna between 1976 and 2010’, Journal of
233; Eser, Albn, ‘Transnatonal Measures Aganst the Impunty
Human Rghts Practce, c. 3, sy. 1, 2011, s. 25-48 ve Memory and
of Internatonal Crmes’, Journal of Internatonal Crmnal Justce,
Transtonal Justce n Argentna and Uruguay Aganst Impunty,
c.10, 2012, s. 621-634. Ayrıca bkz., Eser, Albn, ‘Rechtpoltsche
Palgrave Macmllan, New York, 2013. Ayrıca, bkz. Ardtt, Rta,
Reflexonen zur Aufarbetung und Verhnderung von
‘the Grandmothers of the Plaza De Mayo and the Struggle
Systemunrecht’ n Eser, Albn ve Arnold, J. Transtonsstrafrecht
aganst Impunty n Argentna’, Merdans: Femnsm, Race,
und Vergangehtspoltk. Strafrecht n Reakton auf Systemunrecht,
Transnatonalsm, c. 3, s. 1, 2002, s. 19-41.
c. 14, Duncker & Humblot, Berln, 2011, s. 392-470.
3 Şili’de Augusto Pnochet hakkında Londra’dak yakalama
8 Bkz. BM özel raportörü Ngel Rodley tarafından hazırlanan rapor,
kararının hemen ardından kararın ülkenn demokrasye geçş
‘Report of the Specal Rapporteur: Sr Ngel Rodlay, submtted
sürecn baltalayacağı ve nha olarak ülkey stkrarsızlaştıracağı
pursuant to Commsson on Human Rghts Resoluton 1995/37, E/
dda edlmştr. Human Rghts Watch, Sellng Justce Short (Why
CN.4/1999/61/Add.1, 27 Ocak 1999, para. 69- 98. http://daccess-
Accountablty Matters for Peace), New York, 2009, s. 115.
dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G99/104/37/PDF/G9910437.
pdf?OpenElement (Son erşm tarh: Ekm 2015). Ngel Rodley,
4 İspanya örneğ çn bkz. Tamart Sumalla, Josep Mara
şkence ddalarının coğraf dağılımını, potansyel mağdurları ve
‘Transton, Hstorcal Memory and Crmnal Justce n Span’,
tanık fadelern göz önüne alarak rapora konu dönemde şkencenn
Journal of Internatonal Crmnal Justce, no. 9, 2011, s. 729-752.
hala yaygın bçmde devam ettğ görüşünde olduğunu belrtmştr,
para. 107.
5 Cornls, Ingo, ‘Successful Falure? The Impact of the German
Uluslararası suçlar ve cezasızlık problem çn bkz., Begbeder,
Student Movement on the Federal Republc of Germany’, n
Yves, Internatonal Justce aganst Impunty, Martnus Njhoff,
Taberner, Stuart/Fnlay, Frank (ed.), Recastng German Identty:
Boston, 2005; Grover, Sonya, C., The European Court of Human
Culture, Poltcs and Lterature n the Berln Republc, Berghan
Rghts as a Pathway to Impunty for Internatonal Crmes, Sprnger,
Books, Woodbrdge, s. 123-140.
Berln, 2010.
GİRİŞ - CEZASIZLIK: SINIRLAR VE SORUNLAR
13
olgu, bu bakımdan evrensel br nsan hakları
çthatları doğrultusunda sorun başlıkları
problematğn mlemektedr. Ntekm, cezasızlık
şaretlenmektedr.
olgusu le mücadele edlmes, nsan hakları
hukukunun temel gündemlernden br halne
Cezasızlık kavramını tanımlayan ve bu olguyla
gelmş,9 nsan hakları mahkemeler kararlarında
nasıl mücadele edlmes gerektğne lşkn
bu olguya çeştl veçheleryle şaret edlmş ve
manfesto ntelğndek bu kurallarda ve öncek
Brleşmş Mlletler10 ve Avrupa Konsey11 bu
hazırlık çalışmalarında cezasızlık le mücadeleye
konuda öneml kararlar almıştır.
zafe edlen dört temel amacın öne çıktığı
görülür.12 Brncs, uluslararası nsan hakları
Brleşmş Mlletler Genel Kurulu tarafından
hukuku ve nsancıl hukuk hlallernde cezasızlık
kabul edlen ‘Ağır Uluslararası İnsan Hakları
uygulaması ve beklentsnn bu tür hlaller
Hukuku İhlaller ve Cdd Uluslararası İnsancıl
teşvk ettğ kabulüdür. Dolayısıyla cezasızlık
Hukuk İhlaller Mağdurlarının Çözüm ve Tazmnat
le mücadelenn geleceğe dönük etksnn altı
Hakkına Dar Temel Prenspler ve Kurallar’ le
çzlrken, cezasızlığın poztf önleme fonksyonu
Avrupa Konsey Bakanlar Komtes’nn ‘Cdd
üzernde durulur. İkncs, ve belk bu metnlern
İnsan Hakları İhlaller Bakımından Cezasızlığın
varlık nedenler düşünüldüğünde daha da
Sona Erdrlmesne Yönelk Rehber İlkeler’ bu
önemls, adaletn tess edlmes, “mağdurların
bakımdan cezasızlık kavramına lşkn ayrıntılı
çektkler acıların kabul edlmes ve hatırlanması”
değerlendrmelere dayanan tespt ve çözüm
gb başlıklarla fade edlen gerek cezalandırıcı
önerlern çermektedr. Bağlayıcı ntelğ
gerek onarıcı adalet paradgması/paradgmaları
olmayan bu lke ve kuralları, başta Avrupa
şaret edlerek fallern hesap vermes
İnsan Hakları Sözleşmes ve Kşsel ve Syasal
zorunluluğuna dar yapılan vurgudur. 13 Üçüncüsü,
Haklar Sözleşmes olmak üzere nsan hakları
ağır nsan hakları hlaller le hakkatler blme
hukukunun temel metnlernde zhar edlen
hakkıdır, bu hak devletn hlaller kayıt altında
devletn nsan hakları le lgl yükümlülüklerne
tutma, bu hlallerle lgl dell ve belgeler
dar sorunlar manzumes olarak kabul etmek
arşvleme ve dolayısıyla kolektf hafızanın
mümkündür. Zra, söz konusu metnlerde hem
revzyonst ve nkarcı eğlmlerle ortadan
devletn nsan hakları hlaller le lgl poztf ve
kalkmasını önleme ödev le ç çe tanımlanır.14
negatf yükümlülüklernn altı çzlmekte, hem
Dördüncüsü se şlenen hlallern varlığını nkar
de uygulama ve nsan hakları mahkemeler
yerne kabulün mağdurlar üzernde yaratacağı
9 BM İnsan Hakları Komsyonu (UN Commsson on Human
12 Däubler-Gmeln, Herta, ‘The State of Human Rghts n
Rghts), Impunty: Report of the Independent Expert to Update
Europe: the Need to Eradcate Impunty’. (Report submtted to
the Set of Prncples to Combat Impunty, Dane Orentlcher,
Commttee on Legal Affars and Human Rghts), Doc. 11934,
18 Şubat 2005, E/CN.4/2005/102; UN Sub-Commsson on
2009, http://assembly.coe.nt/ASP/Doc/XrefVewHTML.
Preventon of Dscrmnaton and Protecton of Mnortes, Fnal
asp?FleID=12695&Language=en (Son erşm tarh: Ekm 2015).
Report on the Queston of the Impunty of Perpetrators of Human
Rghts Volatons (Economc, Socal and Cultural Rghts), El Hadj
13 Brleşmş Mlletler Ekonomk ve Sosyal Konsey’e Bağımsız
Gussé, E/CN.4/Sub.2/1997/8, 1997 ve ‘Queston of the Impunty
Uzman Dane Orentlcher’n sunduğu rapor, Independent Study on
of Perpetrators of Human Rghts Volatons (Cvl and Poltcal),
Best Practces, Includng Recommendatons, to Assst States n
Revsed Fnal Report, 2 Ekm 1997, E/CN.4/Sub.2/1997/Rev.1.
Strengthenng Ther Domestc Capacty to Combat All Aspects of
Impunty, Dane Orentlcher, Promoton and Protecton of Human
10 Commsson on Human Rghts, ‘Impunty’, 1999/34, 26
Rghts, 27 Şubat 2004, E/CN.4/2004/88, http://ap.ohchr.org/
Nsan 1999, 55. Bleşim. http://ap.ohchr.org/documents/E/CHR/
documents/alldocs.aspx?doc_d=9200S (Son erşm tarh: Ekm
resolutons/E-CN_4-RES-1999-34.doc (Son erşm tarh: Ekm
2015).
2015).
Ağır uluslararası nsan hakları hukuku ve cdd uluslararası
nsancıl hukuk hlaller mağdurlarına lşkn bkz. Basc Prncples
11 Avrupa Konsey Parlamenter Asambles’nn 2009 tarhl
and Gudelnes on the Rght to a Remedy and Reparaton for
1675 sayılı kararı, ‘State of Human Rghts n Europe: the Need to
Vctms of Gross Volatons of Internatonal Human Rghts Law and
Eradcate Impunty’, http://assembly.coe.nt/nw/xml/XRef/Xref-
Serous Volatons of Internatonal Humantaran Law, 16 Aralık
XML2HTML-en.asp?fled=17756&lang=en ve 1876 sayılı kararı
2005, A/RES/60/147 http://www.un.org/en/ga/search/vew_doc.
‘State of Human Rghts n Europe: the Need to Eradcate Impunty’,
asp?symbol=A/RES/60/147 (Son erşm tarh: Ekm 2015).
http://www.coe.nt/t/dghl/standardsettng/hrpolcy/DH-I/AP_
Recommendaton%201876_en.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
14
14 E/CN.4/2004/88, para. 40.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
yleştrc/rehablte edc etk dolayısıyla kamu
Türkye, bu açıdan cezasızlık pratğnn doğrudan
barışına veya bu metnlerdek fade le “uzlaşma
syas ktdarların poltk açılım ve eğlmlerne
ve stkrar” sağlanmasına yapacağı katkıdır.
göre şekllendğ son derece öneml br örnektr.
Bu kurallar henüz bağlayıcı br uluslararası
kararında, 1990’lı yıllarda olağanüstü hal
sözleşmeye vücut vermese de gderek
bölgesndek yaşam hakkı le lgl hlallerde
uluslararası örf hukukta emredc normlar
uygulamayı fade etmek üzere kullanılması bu
halne gelmektedr, bu bakımdan kuşkusuz
açıdan tesadüf değldr.16 Dahası, güncel olarak
çerdkler çözümler son derece önemldr.
Türkye, cezasızlık olgusunu anlamak çn
Ne var k, devletlern onay ve desteğn
uygulama ve mevzuat arasındak gerlmlere
almanın son derece öneml olması, sözü
şaret etmes bakımından da emsalnn bulunması
edlen kuralların esas tbaryle cezasızlık ve
güç br çerçeve arz etmektedr. Zra, Türkye’nn
devlet poltkaları arasındak sstematk bağı
yakın tarhne dar br okuma, son olarak 12 Eylül
öneml ölçüde yadsıyan br çerkle malul
1980’de gerçekleşen asker darbeden bu yana
olmaları sonucunu doğurmaktadır. Mutabakat
nsan hakları mevzuatında cdd br değşme
metnler olarak ortaya çıkan bu metnlern
şaret etmektedr. Gerçekten, Avrupa Brlğ le
cezasızlığın kaynaklarına lşkn tesptlernde
lşklern merkez br rol üstlendğ br süreçte,
sorunu daha dolaylı br bçmde tanımlama
son on yılda Gemalmaz’ın 1994 yılında “ayıplı
eğlm bu bağlamda dkkat çekcdr. Örneğn
ölçütler”17 olarak betmledğ dayanak poztf
Avrupa Konsey Bakanlar Komtes tarafından
hukukun değşmnde kayda değer adımlar
2011 yılında kabul edlen ‘Ağır İnsan Hakları
atıldığı söyleneblr. Aradan geçen zaman çnde,
İhlallernde Cezasızlığın Ortadan Kaldırılması’
Türkye, Kşsel ve Syasal Haklar Uluslararası
le lgl rehber lkelerde cezasızlık olgusunun
Sözleşmes’ne, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes
Kavramın AİHM tarafından lk kez Yaşa/Türkye
kaynakları aşağıdak bçmde açıklanmıştır:
15
6 ve 13 no’lu Protokole taraf olmuş ve 2004
yılında amaçları arasında kş ve hak özgürlüğünü
“Cezasızlık, ağır nsan hakları hlallerne karşı
korumak (md. 1) da yer alan 5237 sayılı yen Türk
kurumların veya devlet yetkllernn gereken
Ceza Kanunu’nu kabul etmştr.
tepky vermemeler nedenyle ortaya çıkmakta ve
kolaylaşmaktadır. Bu koşullar altında sorun devlet
Poztf hukuk açısından olumlu olarak
kurumları le yargı veya darenn her sevyesnde
değerlendrlecek bu gelşmelere rağmen,
aranablr”.
aşağıda km detaylarıyla tartışılacağı gb
cezasızlık sorunsalının hala bütün yakıcılığıyla
Bu teşhs, br kurumlar bleşkes olarak
devam ettğn gösteren sayısız ver ve
devletn ağır nsan hakları hlallerndek rolünü
vaka bulunmaktadır. Cezasızlık olgusu bu
perdelemekte veya başka br deyşle bu hlallern
bakımdan br taraftan yargı üzernden geçmşle
oluşumunda devletn rolünü sadece ‘gereken
hesaplaşılmasında ortaya çıkmakta ve ağır nsan
tepky vermemek’ olarak ve nhayet zole br
hakları hlallern cezasız bırakma bçmnde
bçmde ‘her sevyede’ aranacak br olgu olarak
tezahür etmektedr. 1994’te Kuşkonar ve
merkez devlet örgütlenmesne dışsal br bçmde
Koçağılı köylerne yapılan hava saldırısında
tanımlamaktadır. Bu bçmde, en başta özellkle
faşst rejmler ve asker darbeler sırasında
şlenen suçların karaktern ortaya koymakta
yetersz kalmaktadır.
16 Yaşa/Türkye, (Başvuru no: 22495/93), 2 Eylül 1998, para. 104,
‘cezasızlık klm’ (‘clmate of mpunty’).
17 Gemalmaz, Türkye’de hak hlallernn en yoğun olarak yaşandığı
1994 yılında Yaşama Hakkı ve İşkence Yasağı adlı ktabının
önsözünde şöyle fade etmektedr: “Hak hlallernn k dayanağı
15 Gudelnes of the Commtte of Mnsters of Europe on
veya belrş alanı, normatf standartların yeterszlğ le, hem bu
Eradcatng Impunty for Serous Human Rghts Volatons (Avrupa
ayıplı ölçütlere dayanan hem de bunlara ble aykırı düşen yönetsel
Konsey Bakanlar Komtes 1110. Oturum), https://wcd.coe.nt/
pratklerdr”. Gemalmaz, Semh, Yaşam Hakkı ve İşkence Yasağı, 2.
VewDoc.jsp?d=1769177, (Son erşm tarh: Ekm 2015).
baskı, Kavram Yayınları, İstanbul, 1994 , s. 7.
GİRİŞ - CEZASIZLIK: SINIRLAR VE SORUNLAR
15
38 kşnn savaş uçakları le atılan bombalar
Bu bakımdan, konuya dar BM ve Avrupa
18
sonucu öldürülmesne lşkn AİHM’nn
Konsey kurallarında da vurgulandığı
yaşam hakkı hlalne dar kararına19 rağmen
ve spesfk olarak cezasızlık pratk ve
20
zamanaşımı dolayısıyla düşme kararı, 12
söylemlerne dar yapılan çalışmaların da
Eylül sürecnde şlenen şkence suçlarına
ortaya koyduğu üzere, halhazırda cezasızlık
lşkn ardı ardına verlen takpszlk kararları,
21
olgusunun esas tbaryle mevzuatın
konuya dar ‘devlette devamlılık’ yaklaşımının
uygulanmasına dar br sorun olduğu açıktır.26
terkedlmedğn göstermektedr. Dğer taraftan
Ntekm, ağır nsan hakları hlallern etkl
Türkye’de yargının cezasızlık pratğ başka
bçmde soruşturmaya ve cezalandırmaya
bazı ülkelerde olduğu gb, örneğn İspanya,
22
uygun br kanun çerçeve olsa dah, belrl
sadece geçmş dönemlerde şlenen suçların
fllern yne de cezasız kalması mümkündür.
cezalandırılması hususunda değl, aynı zamanda
Çok katmanlı bu sorunun merkeznde, syas
kolluğun orantısız güç kullanımı adı altında
ktdarların karar ve craatlarının yanında, yer
şlenen suçlardan, cezaevlernde tutuklu ve
yer merkez syas ktdarın yönelmlernden de
mahkum ölümlernden23 kışlada gerçekleşen
özerkleşmes mümkün kolluk mensuplarından
24
şüphel asker ölümlerne kadar çok genş br
hakm ve savcılara kadar kamu görevllernn
yelpazedek fller bakımından yaygın br bçmde
zhnyet ve algı yapılarını yansıtan tutumlarının
gözlenmeye devam etmektedr. Bu konudak en
da belrleyclğ yadsınamaz.
vahm örneklerden br, Robosk/Uludere’de 17’s
çocuk 34 köylünün öldürülmesne lşkn Asker
Türkye’de başta pols olmak üzere kolluğun
Savcılığın verdğ takpszlk kararıdır.25
çalışma bçm ve meslek alt kültürlerne
lşkn henüz sadece embryonk düzeyde br
18 Cumhuryet, ’38 köylünün ölümünde zamanaşımı’, 17 Nsan
blg brkmnden söz edleblr.27 İktdarın
2014, http://www.cumhuryet.com.tr/haber/turkye/61587/38_
dolaysız ajanı olarak resmde yern bulan
koylunun_olumunde__zaman_asm_.html. Bkz ayrıca, Tahncoğlu,
kolluk teşklatının çnde, Türkye’de hükümet
Gökçer, ‘Bütün Irmakları Kurumuş Br Dünya’, Mllyet, 17 Kasım
2013 (Son erşm tarh: Ağustos 2015). Güçlükonak katlamına
yanlısı ve başta Gülen cemaat olmak üzere
lşkn bkz., Türker, Yıldırım, ‘Güçlükonak Katlamı’, Radkal, 9
farklı cemaatlern arasında cdd br ‘ktdar
Şubat 2009, Tahncoğlu, Gökçer, ‘Yakılmamış Ceset, Yanmayan
savaşı’nın her düzeyde yaşandığı, özellkle
Kmlk’, Mllyet, 26 Ocak 2014.
19 Benzer/Türkye, (Başvuru no: 23502/06), 12 Kasım 2013.
20 Asker Savcılık Kuşkonar Bombardımanı Dosyasını Kapattı
(Ayça Söylemez), 17 Nsan 2014, http://www.banet.org/banet/
17 Aralık 2013’te başlatılan yolsuzluk
operasyonu le alenleşmştr.28 Yne, br Pols
Sendkası kurulmuş ve aks yöndek yargı
kararlarına rağmen varlığını flen devam
nsan-haklar/155013-asker-savclk-kuskonar-bombardman-
ettrmektedr.29 İktdar bloku çndek bütün
dosyasn-kapatt (Son erşm tarh: Ekm 2015).
bu gelşmelere rağmen, Türkye’de hak
21 Bkz. aşağıda, ’12 Eylül Davası ve Soruşturmaları Yenden’
başlığı altında.
22 Bkz., örneğn, Guarno, Angela, M., ‘Chasng Ghosts : Pursung
hlallernn aktörler arasında polsn geçmşte
olduğu gb brnc sırada yer aldığını söylemek
mümkündür.
Retroactve Justce for Franco-Era Crmes Aganst Humanty’,
Boston College Internatonal & Comparatve Law Revew, c. 33, sy.
26 Bkz. örneğn, Atılgan, Mehmet/Işık, Serap, Cezasızlık Zırhını
1, 2010, s. 61-85.
Aşmak: Türkye’de Güvenlk Güçler ve Hak İhlaller, TESEV,
İstanbul, 2011, s. 11-12. Bkz. ayrıca, Kurt (2014).
23 Bkz., örneğn, Sevml, Güçlü, Hayata Dönüş Operasyonu, ÇHD
Yayınları, İstanbul, 2012.
27 Konuya dar br çalışma çn bkz., Koca, A. Erkan, Polslğn
Ktabını Yazmak, Atıf Yayınları, Ankara, 2013.
24 Konuya dar bkz., Kerem Çftçoğlu (yayına hazırlayan), ‘Zorunlu
Askerlk Sırasında Yaşanan Hak İhlaller’, http://www.askerhaklar.
28 Konuya dar gelşme ve haberler çn bkz., http://www.cnnturk.
com/rapor.pdf , (Son erşm tarh: Ekm 2015).
com/guncel-konular/17-aralk-operasyonu (Son erşm tarh: Ekm
2015).
25 Konuya dar bkz., Sevdren, Öznur, ‘Robosk Takpszlk Kararı:
Kuzey Irak Tezkeres le Yargısız İnfaz’, Radkal, 21 Ocak 2014 ve
29 Emnyet-Sen’e dar tüm haberler ve Sendka’nın basın
‘Savaş Suçu Olarak Robosk’, Radkal, 8 Şubat 2014.
açıklamaları çn, bkz. http://emnyetsen.org.tr/
16
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Daha vahm, Türkye’de nsan hakları hlallernn
Derneğ adına yapılan değerlendrmeler de,
denetm mekanzması olarak yargı organlarının
yargının temel hak ve özgürlüklern hlaller le
nsan hakları hlallerne karşı duyarlı olduklarını
lgl br gelenek oluşturamadığını ve hatta tam
30
söylemek son derece güçtür. AİHM’nn de
tersne, “hak ve hürryetlern kısıtlanmasının
çok sayıda kararda tespt ettğ üzere, savcılar,
br aracına” dönüştüğünü vurgulamaktadır. 37
etkn soruşturma yükümlülüğünü sıklıkla hlal
Demokrat Yargı Derneğ’nn Türkye’de
etmşlerdr, 31 hatta bu durum AİHM tarafından
yargının konumunu ve kültürünü anlamak çn
‘kurumsal br hmal’n (nsttutonal neglgence)
gelştrdğ analtk br araç olarak ‘hakm vasatı’
gösterges olarak kabul edlmştr.32 Uzun
kavramsallaştırması da son derece önemldr.
yıllar sonuçlanmayan şkence yasağı le lgl
Yargının gündelk reflekslern çözümlerken
yargılamalar33 ve hayata ve beden bütünlüğüne
başvurulan bu kavram, HSYK ve yüksek
kasteden saldırılara lşkn verlen erteleme
yargı bürokrass tarafından belrlenen ve her
kararları34 bu tutumun açık kanıtlarıdır. Ntekm,
halükarda “apoltk, toplum ve syaset düşmanı
1995 tarhl TBMM Fal Meçhul Syas Cnayetler
bürokratk br syasal kültür le ant-entelektüel,
Araştırma Komsyonu Raporunda dah,
taşralı ve sokağın parçası olan lümpen br algı ve
savcıların fal meçhul cnayet ve dğer ddalarla
tutum”u fade etmek üzere kullanılmaktadır.38
lgl haberler “adeta normal br vatandaş
gb” sadece okumakla yetndkler ve şlem
Bu rapor, cezasızlığın k temel aktörü olarak
yapmadıkları kaydedlmştr.35 Bu konuya dar
yargı ve kolluk le lgl son derece öneml
yapılan sınırlı sayıda alan araştırmalarının öncülü
söz konusu tartışmaları ele alma ddasında
ntelğnde, hakm ve savcıların zhnyet ve algı
değldr. Zra, bu çalışma odak noktasına
yapılarını ortaya koyan br çalışmada hakm ve
Türkye’de yargılama organlarının keyf ve
savcıların devletn güvenlğ le lgl meseleler
partzanca uygulamalarına zemn hazırlayan
adaletn tecellsnden üstün tutabldkler ortaya
mevzuatı koymaktadır. Aşağıda tartışılacağı
çıkmıştır.36 Öte yandan, Türkye’de yargının
gb, mevzuatın, hlaller ve cezasızlık le lgl
tutumuna dönük daha ‘çerden’, Demokrat Yargı
pratklere dar cdd ll katkısı devam etmektedr.
Ntekm, konuya dar verl sınırlı sayıda çalışma,
30 Bkz., Kurt, Gülşah, Cezasızlık Sorunu, Soruşturma Sürec,
Türkye’nn ağır nsan hakları hlaller le lgl
Hafıza Merkez, İstanbul, 2014.
sclnn hlallere mkan tanıyan br yasal zemn
31 Abdülsamet Yaman/Türkye (Başvuru no: 32446/96), 2 Kasım
2004.
32 Däubler-Gmeln, II.v.
ve uygulama arasındak etkleşme şaret eden
br çerçeve sunmaktadır.39 Bu çalışma, konuya
poztf hukuk açısından yaklaşacak ve cezasızlık
sonucu doğuran madd ceza hukuku mevzuatını
33 Ekm 1980’de gözaltına alındıktan sonra, gözaltında öldürülen
rdeleyecektr. Fakat, bu bakımdan öncelkle
Teren Aksakal’a lşkn AİHM’ye yapılan başvuruda, Mahkeme,
cezasızlık kavramının mercek altına alınması
Türkye’nn breysel başvuruyu kabul ettğ 1987 yılından önce yargı
yetks olmadığına karar vermekle brlkte ulusal mahkemelern
zorunludur.
neredeyse “bütünüyle hareketsz (total nactvty)” kaldığından söz
etmektedr. Teren Aksakal/Türkye (Başvuru no. 51967/99). Bkz.
Banet, ‘12 Eylül İşkencesn AİHM Gördü ve Cezalandırdı’, 12 Eylül
2007, http://www.banet.org/banet/nsan-haklar/101717-12-eylulskencesn-ahm-gordu-ve-cezalandrd.
34 Okkalı/Türkye, (Başvuru no: 52067/99), 17 Ekm 2006, para. 76.
37 Ertekn, Orhan Gaz, ‘Türkye’de Neden Br Yargı Yoktur ve
Adlyeler Neden Çökmektedr’, Orhan Gaz Ertekn vd., Türkye’de
35 TBMM Fal Meçhul Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu
Yargı Yoktur çnde, Nka, Ankara, 2013, s. 21-29.
Raporu, 12 Ekm 1995, s. 159. http://www.tbmm.gov.tr/srasay/
donem19/yl01/ss897.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
38 Özsu, Faruk, ‘Geleneksel Yargı Şenlikleri’, Orhan Gaz Ertekn
vd., Türkye’de Yargı Yoktur çnde, Nka, Ankara, 2013, s. 191.
36 Sancar, Mthat/Atılgan, Eylem Ümt, “Adalet Braz Es Geçlyor...”Demokratkleşme Sürecnde Hakmler ve Savcılar, TESEV, İstanbul,
39 Uçum, Mehmet vd., Geçmşle Yüzleşme ve Mevcut Davalar,
2009.
TESEV, İstanbul, 2012.
GİRİŞ - CEZASIZLIK: SINIRLAR VE SORUNLAR
17
CEZASIZLIK KAVRAMI VE
YÖNTEM ÜZERİNE
18
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Çerçeve br kavram olarak cezasızlık term,
Sadece Türkye’de değl, dünyada da cezasızlık
ale ç şddet ve kadınlara dönük öldürme ve
problematğnn merkeznde sıklıkla vurgulandığı
cnsel saldırı fllernden ş kazalarına, nefret
üzere42 yargısız nfazlar, zorla kaybetme ve
suçlarından yolsuzluk (corrupton) başlığında
şkence suçları yer almaktadır. Bu çalışmada suç
değerlendrlmes mümkün suçlara kadar genş br
tpler, sözü edlen üç öneml başlıkla sınırlanmış,
yelpazede mevzuat ve/veya uygulama nedenyle
örneğn AİHM kararlarına da yansıyan köy
soruşturma veya kovuşturmanın açılmaması veya
boşaltmalar,43 orman yangınları çıkarma, cnsel
açılan soruşturma ve kovuşturmaların gerektğ
saldırı fller, tarla yakma, gıda stoklarının mhası
gb yürütülmemes ya da ortaya çıkan hükmün
gb bazı fller44 bu kapsam dışında tutulmuştur.
adalet le bağdaşmaması veya verlmş olan
Yargısız nfazlar veya başka br deyşle kamu
görevller tarafından şlenen kasten öldürme
hükmün muhtelf nedenlerle nfaz edlmemes
durumunu fade etmek üzere kullanılmaktadır.
40
fller, zorla kaybetme ve şkence suçlarının
Kavramın temas ettğ problematğ tarf etmek
koruduğu hukuk değerlern veya başka br deyşle
ve hlaln boyutlarını göstermek üzere k temel
her üç başlığın hlal ettğ hakların ntelğ ve hlal
referansa başvurulduğunu gözlemlemek
sıklığı nedenyle br kalıp halne gelmes45 gerekse
mümkündür: ‘Ağır veya cdd41 nsan hakları
de halhazırda Türkye’de cezasızlık problemnn
hlaller’ ve ‘uluslararası hukuk aleyhne şlenen
merkeznde yer almaya devam etmeler
suçlar’. Ağır nsan hakları hlallernn bu bağlamda
dolayısıyla bu raporun odağını oluşturmaktadırlar.
daha genel ve kapsayıcı br term olduğunu
belrtmek gerekr. Ağır hlal olarak belrtlen
Ağır nsan hakları hlallernn üç kategors olarak,
fllern büyük bölümünün yaygın veya sstematk
yargısız nfaz, zorla kaybetme ve şkence bu
br bçmde şlenmes veya br çatışma bağlamında
çalışmada üç ayrı bölümde ncelenecektr. Özellkle
şlenmes bu hlaller uluslararası br suçun
yargısız nfaz teşkl eden öldürme fller le zorla
madd unsurları halne getrr. Avrupa Konsey
kaybetme fller, suçun hlal ettğ hak veya suçla
kurallarında, ağır hlaller şu bçmde sıralanmıştır:
hlal edlen hukuk değer bakımından kuşkusuz çok
1. Yargısız nfazlar;
öneml benzerlkler arz etmektedr. Sadece ceza
2. Yaşam veya sağlığı cdd br şeklde rske eden
hukuku dogmatğ açısından değl, kast ve hareket
hmaller;
yönünden suç tpnn belrlenmes madd ceza
3. Kolluk kuvvetler, nfaz koruma memurları veya
hukuku açısından güçlükler arzetmemekte, pratk
dğer kamu görevller tarafından şkence veya
olarak da yargısız nfazlar le şkencenn brbrnden
nsanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele;
ayrılması her zaman mümkün olamamaktadır. Çok
4. Zorla kaybetmeler;
sayıda zorla kaybetme flnde mağdurlar, kaçırılıp
5. İnsan kaçırma;
kısa br süre sonra şkence le öldürülmüştür.
6. Kölelk, zorla çalıştırma veya nsan tcaret;
Örneğn Hafıza Merkez’nn Şırnak’ta yaptığı alan
7. Tecavüz (cnsel saldırı) veya cnsel tacz;
araştırması verlerne göre, Türkye’de zorla
8. Ale ç şddet bağlamında meydana gelen
kaybetme flne maruz kalan mağdurların en
saldırılar dahl cdd fzksel saldırı;
9. Konut ve malvarlığını kasten yakma.
42 Däubler-Gmeln, 2009, 5.1.
43 Selçuk ve Asker/Türkye, (Başvuru no: 23184/94 23185/94 ),
40 Däubler-Gmeln, 2009, bkz. ‘Summary’, 5.4.6., Lessa 2011, s. 30,
24 Nsan 1998; Ayder vd/Türkye (Başvuru no. 23656/94), 8 Ocak
Kadınlarla lgl, bkz. ‘Report of the Specal Rapporteur on Volence
2004, para. 110
aganst Women, ts Causes and Consequences”, Rashda Manjoo,
23 Mayıs, 2012, A/HRC/20/16, ayrıca BM İnsan Hakları Yüksek
44 Ndaye, Bacre Waly, ‘Extrajudcal, Summary or Arbtrary
Komserlğ Ofs’nn konuya dar yaklaşımının genel çerçeves çn
Executons’ (Report by the Specal Rapporteur, submtted pursuant
bkz. ‘Impunty for Volence aganst Women s a Global Concern’
to Commsson on Human Rghts Resoluton 1997/61), 19 Aralık
(‘Kadına dönük şddette cezasızlık küresel br sorun.’) açıklaması,
1997, E/CN.4/1998/68/Add.1, s. 95, s. 111.
Ağustos 2012. http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/
ImpuntyForVAWGlobalConcern.aspx (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
45 Avrupa Konsey Parlamenterler Asambles, Res. 1675 (2009)
5.2,
41 ‘Serous human rghts volatons’. Bkz. Däubler-Gmeln, 2009,
http://assembly.coe.nt/Man.asp?lnk=/Documents/AdoptedText/
bkz. Summary.
ta09/ERES1675.htm (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
C E Z A S I Z L I K K AV R A M I V E Y Ö N T E M Ü Z E R İ N E
19
azından % 17’s muhtemelen blg vermelern
br bçmde ele almak güçtür. Bu tbarla bu
sağlamak amacıyla ağır ve öldürücü şkence
çalışmada fal meçhul syas cnayetler le lgl
fllerne maruz kalmıştır.46 Bununla brlkte, hlaln
ayrı br başlık açılmayacaktır.
dayanağı, konuya dar ulusal ve uluslararası hukuk
kaynakları ve pratk olarak soruşturma usulü
Cezasızlık olgusunun boyutlarını açıklamak üzere
yönünden ncelemeye konu suç tpler farklılık
yukarıda belrtlen referans metnlerde kullanılan
gösterdğ çn ayrıca değerlendrlmelernde
dğer term, ‘uluslararası suçlar’ kavramı se,
zorunluluk bulunmaktadır.
uluslararası hukuk aleyhne şlenen suçlardan
mürekkep br bçmde kullanılmaktadır. BM
Bu bağlamda br not da Türkye’de cezasızlık
İnsan Hakları Komsyonu Raportörü Orentlcher,
problemnn temel başlıklardan br olan fal
uluslararası suçlar kataloğunun Uluslararası
47
meçhuller üzerne düşülmeldr. Fal meçhul
Ceza Mahkemes Statüsü’nde fadesn bulan
kalan syas cnayetlern Türkye’de cezasızlık
çerçeveden kısmen ayrılarak bu kavramı savaş
olgusunun kadm meselelernden br olduğu
hukuku hlaller, soykırım, nsanlığa karşı suçlar
konusunda hç kuşku yok. 765 sayılı TCK’da
ve şkence, gözaltında kaybetme, yargısız
öldürme fllernde zamanaşımı süres olarak 20
nfaz ve kölelk gb suçları fade etmek üzere
yıl öngörülmes dolayısıyla bnlerce fal meçhul
kullanmaktadır.50 Aşağıda tartışılacağı gb,
dosyasının zamanaşımına uğrayacak olması
br fln ulusal veya uluslararası suç olarak
nedenyle de konu muhtemelen hç olmadığı
tanımlanması suçun tanımı, kapsamı, yaptırım ve
kadar yakıcı ve güncellk arz edyor. Bu tbarla,
zamanaşımı bakımından öneml sonuçlar doğurur.
Türkye’de fal meçhullern tepe noktasına
vardığı, TİHV Yönetm Kurulu üyes Üsterc’nn
Kuşkusuz, Türkye’nn cezasızlık meselesn
fades le, Kürt sorununa lşkn “kontrgerlla ve
anlamak çn ağır nsan hakları hlaller
48
harp yöntemlernn” öne çıktığı 1990-1994 arası
kavramsallaştırması yanında, ‘uluslararası
dönem de aşağıda kayıplar ve yargısız nfazlar
suç’ kavramı gerek tarhsel gerek güncel
bölümlernde bağlamında tartışılacak. AİHM’nn
olarak özel br önem taşımaktadır. Ermenlern
muhtelf kararlarında49 da, bu olgunun varlığını
büyük felaket, ‘medz yeğern’ olarak andıkları
görmek mümkün. Özellkle OHAL bölgesnde
katlamlara lşkn uluslararası hukuk doktrnnde
şlenen fal meçhul cnayetler yargısız nfazlar
soykırım ve nsanlığa karşı suç tanımlarının
ve zorla kaybetme olgularından bağımsız
zaman zaman kullanılabldğ canlı br tartışma
46 Bkz. örneğn, Seyhan Doğan, Davut Altunkaynak, Nedm Akyol,
Mehmet Emn Aslan, Abdurrahman Coşkun, Abdullah Olcay,
yaşanmaktadır. 51 Keza, Dersm katlamı
le lgl mecls kürsüsünde anlaşılmaz br
Süleyman Seyhan’ın kaybedlmeler, Sevml-Ataktürk, Emel, ‘Zorla
bçmde ‘lteratürde bulunması şerh’ le fade
Kaybetmelerde Yargının Tutumu’, Zorla Kaybetmeler ve Yargının
edlen özür, 52 hakkatn fşasında br başlangıç
Tutumu çnde, Hafıza Merkez, İstanbul, 2013, s. 19.
47 Fal meçhul syasal cnayet “syasal düşüncesnden ötürü
50 Orentlcher, E/CN.4/2005/102/add.1, s. 6.
cnayet eylemne kurban gdenler veya syasal nedenden dolayı
gerçekleştrlen cnayet eylemlernn fallernn blnmemes haln
51 Dadran, Vahakn, N., ‘Genocde as a Problem of Natonal
tanımlamak çn kullanılmaktadır.”, TBMM Fal Meçhul Syas
and Internatonal Law: The World War I Armenan Case and Its
Cnayetler Araştırma Komsyonu Raporu, s. 12.
Contemporary Legal Ramfcatons’, Yale Journal of Internatonal
48 TİHV üyes Coşkun Üsterc’nn Mecls İnsan Hakları
Aganst the Armenans 1915-1923 and the Relevance of the 1948
İnceleme Komsyonu bünyesnde oluşturulan ‘Terör ve Şddet
Genocde Conventon, Hagazan Unversty, Berut, 2010; Akçam,
Olayları Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallernn İncelenmes Alt
Taner, The Young Turks’ Crme Aganst Humanty: The Armenan
Komsyonu’nun sorularına cevaben, bkz., Banet, 26 Ocak 2012,
Genocde and Ethnc Cleansng n the Ottoman Empre, Prnceton
http://banet.org/banet/nsan-haklar/135716-pervaszca-bahceye-
Unversty Press, Prnceton, 2012. Ayrıca bkz, Sezer, Devrm,
gommusler (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
‘Soykırım, Yüzleşme, Sorumluluk: Lemkn, Jaspers, Arendt’,
Law, c. 14, sy. 2, 1989, s. 249-251; de Zayas, Alfred, The Genocde
Toplum ve Blm, sy. 132, s.7-32, 2015 ve Turan, Ömer/Öztan, Güven
49 Yaşa/Türkye, (Başvuru no: 22495/93), 2 Eylül 1998; Tanrıkulu/
Gürkan, ‘Türkye’de Devlet Aklı ve 1915’, Toplum ve Blm, sy. 132,
Türkye, (Başvuru no: 23763/94), 8 Temmuz 1999; Kılıç/Türkye,
2015, s. 78-131.
(Başvuru no: 22492/93), 28 Mart 2000; Akkoç/Türkye, (Başvuru
no: 22947/93, 22948/93), 10 Ekm 2000.
20
52 ‘Böyle Br Lteratür Varsa Özür Dlerm’, Brgün, 23 Kasım 2011.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
olup, sonuç alınması mümkün görünmese de
saldırılar da ancak uluslararası suç bağlamında
Uluslararası Ceza Mahkemes nezdnde km svl
değerlendrleblecek ntelkte katlamlardır.
toplum örgütlernn katlamı tartışma grşmler
bulunduğu belrtlmektedr.53 Ntekm Nsan 2015
Uluslararası suç kavramının Türkye’nn poztf
tbaryle, mağdur alelern grşmler sonucunda
ceza hukuku mevzuatına grmes ancak 2004
Dersm katlamı sırasında öldürülen kşlern
yılında 5237 sayılı yen Türk Ceza Kanunu
bulunmasına dönük kazı çalışmalarının başladığı
le mümkün olduğu çn, halyle bu suçların
54
bldrlmektedr. Her ne kadar şlendkler
ntelklerne ve hukuk sonuçlarına lşkn
dönemler tbaryle uluslararası ceza hukuku
tartışma ve değerlendrmeler henüz olgunlaşmış
henüz gelşmekte ve fallern cezadan bağışık
değldr. Ntekm, lk bakışta, kanunlk lkes ve
kalmamasını güvence altına alan mekanzmalar
en öneml sonuçlarından br olarak geçmşe
henüz hdas edlmemşse de, Ermen soykırımı
yürümezlk lkesnn sözü edlen fllere dönük bu
ve Dersm’de 1930’lu yılların sonunda şlenen
tavsflern anlamını öneml ölçüde sınırlandıracağı
nsanlığa karşı suçların doğru bçmde tavsf
düşünüleblr. Yne, her ne kadar yen Türk Ceza
kuşkusuz önemldr. Dahası, Türkye’nn
Kanunu knc ktap brnc kısım başlığı ‘uluslararası
cezasızlık tartışmalarında yakın dönemlerde
suçlar’ olarak düzenlenmş olsa da, Türkye, 1998
Alev yurttaşlara dönük Kahramanmaraş 55
yılında kurucu antlaşması mzalanmış ve 2002
56
ve Çorum katlamları gb bu rapor çn br
yılından tbaren yargı yetks doğan Uluslararası
mlat oluşturan 12 Eylül rejmnden bugüne
Ceza Mahkemes’nn yargı yetksn tanımadığı
olağan ve olağanüstü rejmler dönemnde
çn ‘uluslararası suç’ kavramının pratk olarak
şlenen fller anlamak çn de uluslararası
daha sınırlı br etksnn olduğu kabul edleblr.
suç kavramsallaştırması önemldr. Yne, 20
Fakat aşağıda tartışılacağı gb uluslararası suç
Temmuz 2015’te Suruç’ta 34 kşnn yaşamını
ytrdğ ve 100’den fazla nsanın yaralandığı,
57
10 Ekm 2015’te Ankara’da 102 kşnn
hayatını kaybettğ ve 508 kşnn yaralandığı
tavsf zamanaşımı bakımından öneml sonuçlar
doğurmaktadır. Dolayısıyla, Türkye’nn cezasızlık
sorununa lşkn yapılan tartışmalarda bu duruma
58
kayıtsız kalması düşünülemez. Bu tbarla,
cezasızlık le lgl tartışmalar gerek ç hukuk
53 ‘Dersm Katlamı Uluslararası Ceza Mahkemes’nde’, Taraf, 24
Kasım 2012.
gerekse uluslararası ceza hukuku açısından
değerlendrlmey zorunlu kılmaktadır.
54 ‘Dersm’e lk kazma vuruldu, 8 kemk bulundu’, Cumhuryet, 15
Nsan 2015. http://www.cumhuryet.com.tr/haber/turkye/254605/
Dersm_e_lk_kazma_vuruldu__8_kemk_bulundu.html (Son erşm
tarh: Ağustos 2015).
Bu çerçevede, uluslararası suçlara dönük
açıklamaların ardından, raporun knc
bölümünde se, üç suç tp, yargısız nfazlar,
55 Konuya dar bkz., ’30 Yıl Önce Maraş Katlamında Neler
Olmuştu?’, http://www.banet.org/banet/syaset/111379-30-yl-
zorla kaybetme ve şkence suçları bakımından
once-maras-katlamnda-neler-olmustu, 16 Aralık 2008 (Son erşm
Türkye’de cezasızlık olgusu, sorunun karakter
tarh: Ağustos 2015).
ve boyutlarını göstermes açısından uygulama
56 Çorum katliamına ilişkin olarak bkz., ‘Çorum Katliamının
Yıldönümüne Çağrı: Katliam Dosyası Yeniden Açılsın’, Evrensel,
dyalektğ le ve fakat esas tbaryle mevzuat
perspektfnden değerlendrlecektr.
3 Temmuz 2015 http://www.evrensel.net/haber/255070/corumkatlamnn-yl-donumunde-cagr-katlam-dosyas-yenden-aclsn
(Son erşm tarh: Ağustos 2015).
57 ‘Suruç’ta korkunç patlama’ (Namık Durukan), Mllyet, 20
Temmuz 2015, http://www.mllyet.com.tr/suruc-ta-patlamagundem-2090029 (Son erşm tarh: Ekm 2015).
58 Başbakanlık Koordnasyon Merkez’nn 11 Ekm 2015 tarhl
açıklaması yaralı sayısına lşkn verler de çermektedr:
http://www.basbakanlk.gov.tr/Forms/_Artcle/pg_Artcle.
aspx?Id=4fb00379-6412-4b85-ba20-8c8c630aec69 (Son erşm
tarh: Ekm 2015).
C E Z A S I Z L I K K AV R A M I V E Y Ö N T E M Ü Z E R İ N E
21
ULUSLARARASI
SUÇLAR VE
CEZASIZLIK
22
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Uluslararası suç “uluslararası toplumun tarh
kazanmıştır. Brleşmş Mlletler Güvenlk Konsey
çnde gelştrdğ ırk ayrımcılığı, soykırım,
tarafından, hukuk alt yapısı çok tartışmalı
köleleştrme yasağı, şkence ve kötü muamele
olmakla brlkte, BM Şartı’nın 7. Bölümü’ne
yasağı gb nsan varlığının korunması çn temel
dayanarak kurulan Yugoslavya ve Ruanda
önem arz eden uluslararası yükümlülüklern ağır
Uluslararası Ceza Mahkemeler statülernde
59
ve genş çaplı hlâl” olarak tanımlanablr. Bu
soykırım, nsanlığa karşı suçlar ve savaş suçları
fller, uluslararası toplumun düzen ve huzuru
düzenlenmştr. Nha olarak, 1998 yılında kabul
le güvenlğn bozmaya matuf uluslararası
edlen Roma Antlaşması’na dayanarak kurulan
hukukun temel kurallarının hlâl bçmnde
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’ne 62
ortaya çıktıkları çn cezalandırılmalarına lşkn
göre dört suç tp kategors; soykırım,
kurallar da uluslararası hukukta emredc kural
nsanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve saldırı
(peremptory norm, zwngendes Recht, jus cogens)
suçu 63, sözleşmeye taraf devletlern ülkeler
60
ntelğ arz eder. Brnc Dünya Savaşı’ndan
sınırlarında veya taraf devletlern vatandaşları
sonra, özellkle 1915 olayları le ‘nsanlığa karşı
tarafından şlenmek kaydıyla nerede şlendğne
suç’ fadesnn kullanılması doğrultusunda km
bakılmaksızın Mahkeme’nn görev bakımından
grşmler olsa da, ancak başta Holokost olmak
yetk kapsamı çnde tanımlanmıştır.
üzere, İknc Dünya Savaşı sırasında şlenen ağır
ve ssteml nsan hakları hlallernn ardından bu
Nha olarak, Uluslararası Ceza Mahkemes’nde
hlaller uluslararası hukukta ceza müeyydeye
düzenlenen uluslararası suçların mutlaka sınır
bağlamanın zorunluluğu anlaşılmıştır. Savaş
aşan br ntelğnn olması kuşkusuz zorunlu
sonrasında Londra Antlaşması le Nuremberg
değldr. 64 Bu suçların şlenmes ve şlenmesnn
Uluslararası Asker Mahkemes Şartı’nda
önlenmes, çerdkler haksızlık çerğ
nsanlığa karşı suç, savaş suçları ve saldırı
dolayısıyla nerede şlendğne bakılmaksızın
suçunun o dönemk adlandırması le ‘barışa
uluslararası toplumun üyelern yakından
karşı suç’ tanımlanmıştır. İknc Dünya Savaşı’nın
lglendrr. Dolayısıyla, uluslararası br suçun
hemen ardından, Polonyalı hukukçu Raphael
cezadan bağışık kalmamasında uluslararası
Lemkn tarafından tanımlanan soykırım suçu;
toplumun br bütün olarak menfaat bulunduğu
Lemkn’n belrledğ çerçeveden daha sınırlı br
çn, uluslararası suçların fallern bütün
bçmde 1948 tarhl Brleşmş Mlletler Soykırım
devletlern yargılama hakkı bulunduğu, dğer
Suçunun Önlenmes ve Cezalandırılması
Sözleşmes’nde 61 benmsenmştr. Soğuk
62 Bkz. Schabas, Wllam, An Introducton to the Internatonal
Crmnal Court, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 2007.
savaş dnamkler le açıklamablecek uzun
br durgunluk dönemnden sonra, uluslararası
hukukta bu suçlara lşkn düzenleme
63 Mahkeme Statüsü, Mahkeme’nn Brleşmş Mlletler Güvenlk
Konsey kararı le veya taraf olmayan br devletn Mahkeme’nn
yargı yetksn geçc olarak tanıması le de yetklendrleceğn
zorunluluğu esk Yugoslavya topraklarındak
belrtmektedr (md. 12(3)). Mahkeme’nn saldırı suçu le lgl yargı
savaş ve Ruanda soykırımı le yenden güncellk
yetks, 2010 yılında Kampala’dak Gözden Geçrme Konferansı’nda
kabul edlen değşklkler (15bs ve 15ter) le lgl 1 Ocak 2017
tarhnden sonra Taraf Devletler Asambles’nn Statü’nün 121.
59 Wrght, Quncy, ‘The Scope of Internatonal Crmnal Law: A
maddes uyarınca 2/3 çoğunluğu le karar alınmasının ardından 30
Conceptual Framework’, Vrgna Journal of Internatonal Law, c. 15,
taraf devletn kabulünden veya onayından br yıl sonra doğacaktır.
sy.3, 1975, s. 561-578; Cryer, Robert, ‘The Doctrnal Foundatons
Kampala Toplantısı’nın lgl kararları çn bkz. http://www.cc-cp.
of Internatonal Crmnalsaton’ n Bassoun, Cherf, M. (ed.),
nt/ccdocs/asp_docs/Resolutons/RC-Res.6-ENG.pdf (Son erşm
Internatonal Crmnal Law, 3. baskı, Brll, Leden, c. 1, 2008, s.
tarh: Ağustos 2015).
107-128. Bkz. ayrıca, Schabas, Wllam, The UN Internatonal
Crmnal Trbunals, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 2006.
64 Ntekm, Uluslararası Ceza Mahkemes’nn halhazırdak ş yükü
değerlendrldğnde, yürütülen soruşturmaların hemen hepsnn
60 Bassoun, Cherf, M., ‘Internatonal Crmes: Jus Cogens and
suçun şlendğ devletn ülke sınırları çnde meydana geldğ,
Oblgato Erga Omnes’, Law and Contemporary Problems, c. 59, sy.
fal ve mağdurların çoğunlukla aynı devletn vatandaşları olduğu
4, 1996, s. 63-74.
gözlemlenmektedr. Bkz., örneğn, Cryer, Robert, ‘The Defntons
of Internatonal Crmes n the Al Bashr Arrest Warrant Decson’,
61 Sözleşme’nin Türkçe metni için bkz. http://www.uhdigm.adalet.
Journal of Internatonal Crmnal Justce, c. 7, sy. 2, 2009, s. 283-
gov.tr/sozlesmeler/coktaraflisoz/bm/bm_11.pdf, Şubat 2014.
296.
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
23
br deyşle, ‘evrensel yargı yetks’ doğduğu
kabul edlmektedr. Bu bakımdan, söz konusu
suçların şlenmes halnde, suç yabancı br
ülke topraklarında br yabancı aleyhne ve br
yabancı tarafından şlenmş olsa dah devletlern
söz konusu suçların fallern yargılama yetks
doğar. Türk Ceza Kanunu’nda, örneğn, bu yetk
uluslararası örf ve adet hukuku le uyumlu br
bçmde TCK 13/a’da düzenlenmştr.
Cezasızlık veya sıklıkla tanımlandığı üzere
cezasızlık kültürünün ortadan kaldırılması
küresel br adalet taleb le de örtüşmektedr.
Uluslararası Ceza Mahkemes’nn varlık neden
(rason d’être) olan cezasızlığa son verlmes,
uluslararası toplumu lglendren en ağır suçlarla
lgl olarak fallern cezadan bağışık kalmaması
şeklnde Statü’nün başlangıç metnnde fadesn
bulmuştur.65
İnsanlığı Karşı Suçlar
Hukuk br term olarak nsanlığa karşı suç
fades lk kez Brnc Dünya Savaşı sonrasında
Büyük Brtanya, Fransa ve Rusya tarafından
yayımlanan br deklarasyonda 1915 Ermen
tehcr ve bu tehcrn neden olduğu uluslararası
nsancıl hukuk hlaller çn kullanılmıştır.66 Brnc
Dünya Savaşı sonrasında özellkle Pars Barış
Konferansı görüşmeler sırasında sadece savaş
hukuku ve teamüllernn değl, nsanlık hukukuna
karşı suç şleyenlern de cezalandırılması talep
edlmş se de,67 nha olarak bu suç, kavramın
muğlak ve değşken olableceğ gerekçes le ABD
Delegasyonu’nun trazları le konferans sonuç
bldrgesne grmemştr. Bu tbarla 1. Dünya Savaşı
sonrasında gerek Versay Antlaşması’nda gerekse
de Sevr Antlaşması’nda sadece savaş hukuku
hlâller le lgl yargılama yapılması öngörülmüş,
“nsanlığa karşı suç” fadesnden ve br suç tp
olarak tanımlanmasından mtna edlmştr.
İnsanlığa karşı suç 68 lk kez, “savaş suçları” ve
“barışa karşı suç” (veya bugünkü adıyla saldırı
suçu)69 le brlkte İknc Dünya Savaşı sonrasında
Londra Antlaşması le kurulan Nuremberg
Uluslararası Asker Mahkemes Şartı 6/c
maddesnde tanımlanmıştır:70 Söz konusu Şart’a
göre, nsanlığa karşı suç:
66 Matas, Davd, ‘Prosecutng Crmes Aganst Humanty: The
Lessons of World War I’, Fordham Internatonal Law Journal, c. 13,
s. 1, 1989, s. 86-104, s. 88-92.
67 A.g.e., Raporun metn çn bkz., ‘Commsson on the
Responsblty of the Authors of the War and on Enforcement of
Penaltes, Report Presented to the Prelmnary Peace Conference’,
Amercan Journal of Internatonal Law, c. 14, 1920, s.1/2, s. 95154.
68 Chesterman, Smon, ‘An Altogether Dfferent Order: Defnng
the Elements of Crmes Aganst Humanty’, Duke Journal of
Comparatve and Internatonal Law, c. 10, sy. 2/3, 2000, s. 306343; Bassoun, 2011, Mettraux, Guénaël, Internatonal Crmes and
the Ad Hoc Trbunals, Oxford, Oxford Unversty Press, 2005, s.
147-192.
69 Tezcan, Durmuş, ‘Saldırgan Savaş’, Ankara Ünverstes Syasal
Blgler Fakültes Dergs, c. 49, s.1-2, 1994, s. 349-363.
70 Nuremberg Şartı ve yargılamalara lşkn belgelere Yale
65 “Bu (uluslararası) suçların cezasız kalmasına son verme ve
Ünverstes’nn şu lnknden erşleblr: http://avalon.law.yale.edu/
böylece bu tp suçları önleme konusunda kararlı olarak.”
mt/mtconst.asp (Son erşm tarh: Ekm 2015).
24
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
“Savaş öncesnde veya savaş sırasında nsan
Bu bçmde nsanlığa karşı suçun unsurları
öldürme, kıyım, köleleştrme, sınır dışı etme ve
ve nsanlığa karşı suç oluşturacak fller
dğer gayr nsan fllern veya poltk, ırk ve dn
belrtldkten sonra Statü’nün 7/2(a) fıkrasında se
nedenlerle zulüm flnn, bu mahkemenn yargı
nsanlığa karşı suç tpnn hareketlernn yaygın
yetksne gren br suçun şlenmes sırasında
bçmde br devlet veya örgüt poltkasının crası
veya bu suçlardan br le bağlantılı olarak
çerçevesnde br saldırı bağlamında şlenmş
şlenmesdr.”71
olması gerektğ belrtlmştr.72
Nuremberg Mahkemes çthadında bu bçmde
Roma Statüsü bağlamında nsanlığa karşı
savaş hal le bağlantılı br bçmde tanımlanan
suçun şleneblmes çn yaygın veya sstematk
nsanlığa karşı suç, esk Yugoslavya Uluslararası
olması yeterldr. Yaygın veya sstematk şartının
Ceza Mahkemes ve Ruanda Uluslararası
brlkte gerçekleşmş olması Statü’dek tanım
Ceza Mahkemes statü ve çthatlarında
çerçevesnde aranmamaktadır. Saldırı fades se
gelştrlmştr. Nha olarak bu suç 1998 yılında
7/2(a) fıkrasında suç tanımında belrtlen fllern
Roma Antlaşması le kabul edlen ve 1 Temmuz
brçok kez gerçekleşmş olduğu br bağlamı fade
2002 yılında yürürlüğe gren Uluslararası Ceza
etmektedr. Bu bakımdan “saldırı” termnn,
Mahkemes Statüsü’nde tanımlanmıştır. Statü’nün
mutlaka slahlı çatışma veya şddet çeren fller
7. maddes, fıkrada geçen ve aşağıda belrtlen
belrtmek çn kullanılmadığı fade edlmektedr.73
fllern yaygın veya sstematk br saldırının
Şddet çermeyen ırk ayrımcılığı (aparthed) veya
parçası olarak şlenmes durumunda nsanlığa
zulmün (persecuton) dah saldırı tanımının çne
karşı suç tanımının unsurlarının gerçekleşmş
grdğ kabul edlmektedr. Statü’de dğer br
olacağını belrtmektedr. Bu fller sırasıyla:
koşul olarak ortaya çıkan br devlet poltkasının
1. Öldürme,
crası çerçevesnde şlenmş olması unsuruna
2. Kıyım,
değnmeden önce, yaygın veya sstematk
3. Köleleştrme,
fadesnn uluslararası ceza hukuku çthatlarında
4. Sürgün veya nüfusun zorla nakl,
ve doktrnnde nasıl yorumlandığını belrtmek
5. İşkence,
gerekr.
6. Hapsetme veya uluslararası hukukun temel
kurallarına aykırı olarak kşnn hürryetnden
İnsanlığa karşı suç bakımından “yaygın” fades
mahrum edlmes, şkence, tecavüz, cnsel kölelk,
değşk bçmlerde tanımlanmakla brlkte
fuhuşa zorlama, zorla hamle bırakma, zorla
genellkle saldırının büyüklüğünü ve mağdur
kısırlaştırma veya benzer ağırlıkta cnsel saldırı
sayısını belrtmek çn kullanılmaktadır.74 Bu
fller,
açıdan sayısal herhang br krter uluslararası
7. Belrleneblr br gruba veya kolektfe poltk,
ceza yargılama organları tarafından belrlenmş
ırk, mll, etnk, kültürel, cnsyet nedenyle veya
uluslararası hukukta yasak dğer nedenlerden
72 Bu krter, Uluslararası Ceza Mahkemes Ön Soruşturma
dolayı nsanlığa karşı suç oluşturan dğer fller
Dares’nn Kenya’dak nsan krze lşkn muhtelf kararlarında
le veya Uluslararası Ceza Mahkemes’nn yargı
yenden yorumlanmıştır. Bu bakımdan Ön Soruşturma Dares
çoğunluk görüşü, “svl br nüfusa karşı yaygın veya sstematk
yetksne gren dğer fllerden dolayı zulüm
br saldırı gerçekleştreblecek herhang br örgüt” olarak
edlmes,
değerlendrrken, azınlık görüşü se “bu örgütün devlet-benzer br
8. Kşlern zorla kaybedlmes,
oluşum olmasının zorunlu olduğunu” vurgulamıştır. Bkz., Werle,
Gerhard/Burghardt, Bors, ‘Do Crmes Aganst Humanty Requre
9. Irk ayrımcılığı (Aparthed),
the Partcpaton of a State or ‘State-Lke’ Organsaton’, Journal of
10. Ağır bçmde acı veren veya fzk ve ruh sağlığı
Internatonal Crmnal Justce, c. 10, sy. 5, 2012, s. 1151-1170.
bakımından cdd yaralama teşkl eden dğer
73 Schabas, 2006, s. 194.
gayrınsan fller.
74 Kayshema vd. (ICTR-95-1-T), 21 Mayıs 1999, para. 123; Kordc
vd. (IT-95-14/2-A), 17 Aralık 2004, para. 94; Blaskc (IT-95-14-T), 3
71 http://avalon.law.yale.edu/mt/mtconst.asp (Son erşm tarh:
Mart 2000, para. 206; Baglshema (ICTR-95-1A-T) 7 Hazran 2000,
Ekm 2015).
para. 77.
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
25
değldr. Akayesu kararında Ruanda Mahkemes,
bell br grubun mhası, zayıflatılması veya bu
yaygın krtern “kolektf olarak ve cdd bçmde
gruba zulüm edlmes gb poltk br amacın veya
büyük çaplı, devamlı, genş kapsamlı ve çok
deolojnn bulunup bulunmadığı, yüksek rütbel
sayıda mağduru hedef alan hareket” olarak
asker yetkllern veya öneml poltk fgürlern
tanımlamıştır.75 Yugoslavya Mahkemes, Kordc
söz konusu fllern şlenmesnde rollernn olup
kararında se yaygın fadesnn “br dz nsanlık
olmadığı, kamusal ve özel kaynakların kayda
dışı fln yarattığı kümülatf etk veya çok büyük
değer br bçmde kullanılıp kullanılmadığı
br etks olan br tek nsanlık dışı fl” olarak
hususlarını da değerlendrmşlerdr. 80
76
yorumlanması gerektğn belrtmştr. İnsanlık
dışı fl, burada nsanlığa karşı suçu oluşturan
Statüdek dğer şart olan br devlet veya örgüt
fller fade etmek çn kullanılmıştır.
poltkasının crası çerçevesnde şlenmş olması
Statü’nün ek durumundak Suçların Unsurları
Sstematk kavramı se Yugoslavya ve Ruanda
belgesnde81 tanımlanmıştır. Suçların Unsurları
Mahkemeler çthatlarında muhtelf bçmlerde
belgesnde nsanlığa karşı suçların şlenmes
tanımlanmıştır. Bu çerçevede ‘sstematk’ fades,
bakımından plan, “devletn veya örgütün aktf
benzer fllern tesadüf olarak ortaya çıkmaması,
br bçmde nsanlığa karşı suçların unsuru
aynı bağlam çnde gerçekleşen fllern br
olan saldırıyı desteklemes ve teşvk etmes”
organzasyon dâhlnde bell br model/seyr
olarak tanımlanmaktadır. Fakat aynı maddenn
zlemes olarak yorumlanmıştır.77 Ruanda
açıklayıcı dpnotuna göre, (dpnot 6) stsna
Mahkemes, Akayesu kararında se sstematk
hallerde, blerek82 hareketsz kalmak suretyle
unsurunu bu tanımdan ayrılarak “kamusal ve
nsanlığa karşı suç teşkl eden br “saldırının”
özel kaynakların esaslı bçmde kullanımını
teşvk edlmes durumunda br planın varlığı
gerektren, ortak br poltka çerçevesnde bütünü
kabul edlecektr. Şerhn şerh olarak aynı
tbaryle organze edlmş ve düzenl br seyr
dpnotun 3. cümles se sadece hükümet ve
zleyen/belrl br çerçevede gerçekleşen saldırı”
örgütün herhang br bçmde hareketsz kalması
olarak tanımlamıştır.
78
vakıasının zorunlu olarak böyle br planın varlığını
sonuçlamayacağını belrtmektedr. Doktrnde,
Yaygın ve sstematk kavramları, her ne kadar
ç tutarlılığı bakımından epeyce sorunlu bu
Roma Statüsü’nde “veya” fades le bağlanarak
madde bağlamında plan genellkle hareketsz
saldırının yaygın veya sstematk olması nsanlığa
kalma, hoş görme veya rıza gösterme olarak
karşı suçların oluşması bakımından yeterl
anlaşılmaktadır.83
görülmüşse de bu k kavramın sık sık örtüştüğü
veya aynı krterler dâhlnde ortaya çıktığı
gözlemlenmektedr.79 Bu açıdan Yugoslavya
ve Ruanda Mahkemeler, nsanlığa karşı suçun
80 Kunarac vd. (IT-96-23/1-A), 12 Hazran 2002, para. 95; Jelsc
(IT-95-10-T), 14 Aralık 1999, para. 53; Blaskc (UT-95-14-T), 3 Mart
2000, para. 203. Ayrıca bkz., Uluslararası Ceza Mahkemes Ön
unsurlarının gerçekleşp gerçekleşmedğn
Soruşturma Dares’nn El Beşr le lgl verdğ karar, ICC, Decson
tespt çn mağdur sayısı, şlenen fllern
on the Prosecuton’s Applcaton for a Warrant of Arrest Aganst
karakter, bu fllern şlenmesndek amaçlar, br
Omar al-Bashr, Al Bashr (ICC-02/05-01/09), 1, 4 Mart 2009, para.
81.
planın olup olmadığı, bu fllern arka planında
81 Elements of Crmes, http://www.cc-cp.nt adresnden
erşleblr.
75 Akayesu (ICTR-996-4-T), 2 Eylül 1998, para. 580, ayrıca bkz.
Rutaganda (ICTR-96-13-T), 6 Aralık 1999, para. 69.
82 Blme unsuru burada kuşkusuz br tüzel kşlk olan ve
uluslararası ceza hukuku bakımından ceza sorumluluğu olmayan
76 Kordc vd. (IT-95-14/2-T), 26 Şubat 2001, para. 179.
devlet açısından değl, devlet adına hareket eden kşler le
bağlantılı olarak aranacaktır.
77 Kunarac vd. (IT-96-23/1-A), 12 Hazran 2002, para. 93-97.
83 Ambos, Ka, ‘Crmes Aganst Humanty and the Internatonal
78 Akayesu (ICTR-996-4-T), 2 Eylül 1998, para. 580.
Crmnal Court’, n Sadat, Lela, Forgng a Conventon for Crmes
Aganst Humanty, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 2011,
79 Schabas, 2006, s. 193.
26
s. 286.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Roma Statüsü’nde ‘saldırı’ olarak tanımlanan
dönemnde fzksel ve zhnsel engelllk hal,
bağlam (context/chapeau) unsurunun fal
cnsel yönelm, yaşı dolayısıyla da nsanlığa
tarafından blnmes zorunludur. Başka br fade
karşı suçların şlendğn söylemek mümkün. Bu
le fal, şledğ suçun, “karakter ve sonuçları
bakımdan, ayrımcı sak nsanlığa karşı suçun
tbaryle”84 Roma Statüsü’nün aradığı özellkler
çeren saldırının br parçası olduğunu blmeldr.
85
oluşması çn zorunlu sayan düzenlemelern,
Roma Statüsü’nün açık hükmü ve uluslararası
Blme unsuru Roma Statüsü’nde “br şartın
örf hukuk le çelşk çnde bulunduklarının
varlığının veya br sonucun hayatın olağan akışı
kabulü zorunludur. Faln saknn, örneğn
çnde gerçekleşeceğnn blnmes” (md. 30(3))
kşsel veya ayrımcı br sakle hareket etmş
olarak tanımlanmıştır. Dolayısıyla, uluslararası
olmasının, önem bulunmadığı genel olarak kabul
örf hukuku büyük oranda açıklayıcı br belge
görmektedr. 88
ntelğnde olan Roma Statüsü’nde faln suç le
saldırı arasındak bağlantıyı blmesnn yeterl
Son olarak, nsanlığa karşı suçun unsurlarından
olduğu, ayrıca soykırım suçunda olduğu gb özel
yaygın veya sstematk saldırının svl nüfusa
kast aranmayacağı belrtlmektedr. Ceza hukuku
karşı şlenmş olması bağlamında kullanılan
dogmatğnde tartışmalı br kavram olarak özel
‘svl nüfus’ kavramı bu suçun şlenmes çn
kast, suçun unsurları tanımlanırken faln amaç
mağdur sayısının da öneml olduğunu ortaya
86
veya saknn de tanımlanmış olmasıdır. Örneğn
koyarken sadece brbr le bağlantısız münfert
soykırım suçunun şleneblmes çn özel kastın
mağdurlar aleyhne belrtlen suçların şlenmş
zorunlu olduğu konusunda genel br görüş brlğ
olmasının nsanlığa karşı suç oluşturmayacağını
vardır, zra soykırım suçunun belrl sayıda fln
belrlemektedr. 89 Dğer yandan “svl nüfus”un
ulusal, etnk, ırk veya dn br grubun tamamen
asker personel çne almadığı genel kabul
veya kısmen mha edlmes amacı/sak le
görmektedr. Svl nüfus, bu bakımdan,
şlenmş olması gerekr. Buna karşılık, nsanlığa
uluslararası örf hukuku kural hâlne getrdğ
karşı suçlara lşkn Nuremberg Statüsü le Roma
düşünülen 1949 Cenevre Sözleşmeler’ne
Statüsü’nde faln amacına yer verlmemştr.
Ek 1997 tarhl Protokol I’n 50. maddes
Ntekm, Yugoslavya Mahkemes, Tadc kararında
çerçevesnde aktf br bçmde çatışmanın çnde
ayrımcı sakn sadece “zulüm” suçu bakımından
yer almayan kşler fade etmek çn kullanılır.90
gerekl olduğuna, nsanlığa karşı dğer suçların
Fakat, svl grubun çnde slahlı çatışmanın
manev unsurunu oluşturmadığına hükmetmş
taraflarına mensup kşlern bulunması, şlenen
d. 87 Mahkeme, aks yorumun nsanlığa karşı
suçların nsanlığa karşı suç olma vasfını ortadan
suçların kapsamını daraltacağını ve svl nüfusa
kaldırmaz.91
karşı rastgele/gelşgüzel ve herhang br
ayrım gözetmeyen şddetn bu suç adı altında
5237 sayılı yen Türk Ceza Kanunu’nda nsanlığa
cezalandırılmasının mümkün olmaması sonucu
karşı suç lk kez tanımlanmıştır. Bu tanım
doğuracağını belrtmektedr. Ntekm, Naz rejm
nsanlığa karşı suçun Roma Statüsü ve örf
hukuktak çerçevesnden öneml farklılıklar
84 Kunarac (IT-96-23/1-A), 12 Hazran 2002, p. 99, Bkz. ayrıca,
deGuzman, Margaret, ‘Crmes Aganst Humanty’, Brown, Bertram
88 Ambos, 2011, s. 292.
(der.), Research Handbook on Internatonal Crmnal Law çnde,
Edward Elgar Publshng, Northampton, 2011, s. 62-113, s. 74.
89 Kunarac vd. (IT-96-23/1-A), 12 Hazran 1990, para. 90; Semanza
(ICTR-97-20-T), 15 Mayıs 2003, para. 330; Naletlc vd. (IT-98-34-T),
85 Blaskc (IT-95-14-T), 3 Mart 2000, para. 244-247; Baglshema
31 Mart 2003, para. 235.
(ICTR-95-1A-T), 7 Hazran 2001; Kunarac vd. (IT-96-23/1-A), 12
Hazran 2002, para. 102; Tadc (IT-94-1-A), 15 Hazran 1999, para. 271.
90 Rutaganda (ICTR-96-3), Tadc (IT-94-1-A), 7 Mayıs 1997 para.
643; Kordc (IT-95-14/2-T), 26 Şubat 2001, para. 180; Bkz., Cryer ve
86 Bkz. Özgenç, ‘amaç veya sak’ başlığı altında, Özgenç, İzzet,
dğerler, s. 193.
Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, 10. Baskı, Seçkn, Ankara,
2014, s. 274-275.
91 Tadc (IT-94-1-A) 7 Mayıs 1997, para. 638; Kordc (IT-95-14/2-T),
para. 180; Kayshema ve dğerler (ICTR-95-1-T), 21 Mayıs 1999,
87 Tadc, (IT- 94-1-A), para. 284-288.
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
para. 128.
27
taşımaktadır. Türk Ceza Kanunu’nun 77.
değerlendrmenn sabetl olmadığını söylemek
maddesne göre:
herhalde yanlış olmayacaktır.
“Aşağıdak fllern, syasal, felsef, ırk veya dn
Türk Ceza Kanunu’nda nsanlığa karşı suçun
saklerle toplumun br kesmne karşı br plan
madd unsurları arasında Roma Statüsü’nde
doğrultusunda ssteml olarak şlenmes, nsanlığa
düzenlenen km suçlara yer verlmemştr. Bu
karşı suç oluşturur:
suçlar: kıyım (topyekûn mha); zorla kısırlaştırma;
a) Kasten öldürme,
syas, ırk, ulusal, etnk, kültürel, dn, cnsyet
b) Kasten yaralama,
ayırımı ya da uluslararası hukuk bakımından
c) İşkence, ezyet veya köleleştrme,
zn verlmeyen dğer herhang br temele dayalı
d) Kş hürryetnden yoksun kılma,
olarak Statü’nün 7. maddes veya Statü’dek dğer
e) Blmsel deneylere tab kılma,
suçlardan br le bağlantılı olarak şlenmes
f) Cnsel saldırıda bulunma, çocukların cnsel
halnde zulüm fl; zorla kaybedlme; ırk
stsmarı,
ayrımcılığı ve cnsel kölelk. Bu fllern TCK’da
g) Zorla hamle bırakma,
tanınması zorunludur.
h) Zorla fuhşa sevk etme.”
Aşağıda tartışılacağı üzere, zorla kaybetme
Bu tanım çerçevesnde Türk ceza hukukunda
fller Türkye’de yaygın ve sstematk br bçmde
nsanlığa karşı suçun unsurları bakımından lk
gerçekleşmş olmasına rağmen aynı suç Türk
bakışta dkkat çeken husus, Roma Statüsü’ndek
Ceza Kanunu’nda düzenlenmemştr. Madde
“yaygın veya sstematk br saldırı” fadesnn
metnnde, maddenn kaynağının Fransız Ceza
yerne “br plan doğrultusunda ssteml olarak
Kanunu olduğu belrtlmektedr. Paradoksal
şlenmes” fadesnn benmsenmş olmasıdır.
br bçmde, kaynak Fransız Ceza Kanunu’nda
Dolayısıyla Türk ceza hukukunda maddede
nsanlığa karşı suçlar başlığı altında “kşlern
belrtlen fller açısından yaygın olma koşuluna
kaybettrlmes le sonuçlanan kaçırılma”
yer verlmemş, sadece “br plan doğrultusunda
suçu bulunmasına rağmen (md. 212-2) Kanun
ssteml olarak şlenmes” aranmıştır.
metnnde zorla kaybetmenn spesfk olarak
düzenlenmemş olması, kuşkusuz blnçl
Yne, nsanlığa karşı suç, Roma Statüsü’nde
br terchtr. Türk Ceza Kanunu’nda zorla
genel kastla şleneblen br suç ken yen Türk
kaybetme suçunu karşılayablecek tek hüküm
Ceza Kanunu’nda “syasal, felsef, ırk veya dn
kş hürryetn tahdttr ve açıktır k, bu suç tp,
sakler” fades le özel kast le şleneblen br suç
uluslararası br suç tp olarak zorla kaybetme
olarak tanımlanmış,92 böylelkle soykırım suçunu
suçunun vahametn yansıtmaktan uzaktır.
karakterze eden özel kast unsuru eklenerek
nsanlığa karşı suçun kapsamı cdd bçmde
daraltılmıştır.
Madde gerekçesnde nsanlığa karşı suçun
Nuremberg Statüsü’nün 6/c maddesnden
esnlenlmş olduğu belrtlmektedr. Fakat
yukarıda belrtldğ gb, Nuremberg Statüsü’nde
ayrımcı sak, sadece zulüm (persecuton)
fl çn aranmaktadır, bu suç tpnn dışında
nsanlığa karşı suçun tpk manev unsuru
olarak tanımlanmış değldr. Bu tbarla, bu
92 Tezcan, Durmuş/Erdem, Mustafa Ruhan/Önok, R. Murat,
Uluslararası Ceza Hukuku, Seçkn, Ankara, 2009, s. 558.
28
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Savaş Suçları
Savaş hukukuna lşkn kuralların kodfkasyonuna
lşkn son derece önem arz eden bu hükümlern,
esasen devletler bakımından yükümlülükler
Savaşlar sırasında uyulması gereken kurallara
lşkn teamül hukuku; tarhn lk medenyetler
arasındak savaşlara kadar uzanmakla brlkte,
bu hukukun sözleşmelerle kodfkasyonu ancak
19. yüzyılın knc yarısından tbaren mümkün
olmuştur.93 1864 tarhnde mzalanan ‘Savaş
Alanındak Ordularda Bulunan Hasta ve Yaralıların
Durumunun İyleştrlmesne Dar Cenevre
Sözleşmes’ uluslararası nsan/nsancıl hukuk
olarak fade edlen savaş hukuku metnlernn
kodfkasyonu açısından br başlangıç olarak kabul
edlmektedr. Savaş hukukuna lşkn uluslararası
örf hukukta kuralları yazılı hale getrme ve yen
kurallar benmseme eğlm yüzyılın sonunda vme
kazanmıştır. 1899 tarhnde üç öneml sözleşme
mzalanmıştır: I nolu Mlletlerarası Uyuşmazlıkların
Barışçı Yollarla Çözümüne Dar Sözleşme, II
nolu Kara Savaşındak Kural ve Teamüllere
İlşkn Sözleşme, III nolu 1864 tarhl Cenevre
Sözleşmes’nn Denz Savaşına Uyarlanmasına
İlşkn Sözleşme. Bu sözleşmeler, 1907’de yne
Lahey’de yapılan br konferans sonucu kabul
edlen sözleşmeler zlemştr. Mlletlerarası
uyuşmazlıkların barışçıl yollarla çözümü,
sözleşme borçlarının ödenmes, kara savaşlarında
tarafsız güçlern ve kşlern hak ve görevlerne
lşkn esasları düzenlemekle brlkte, on üç
sözleşmenn büyük çoğunluğu savaş hukukunun
denzlere uyarlanması amacıyla mzalanmıştır.94
çerdğ, breyler açısından ceza sonuç doğuracak
hükümler hdas etmedğ belrtlmeldr.
Savaş hukuku hlallernden doğan ceza sorumluluk
lk kez 1919 tarhl Versay Antlaşması le gündeme
gelmştr. Versay Antlaşması’nın 228. maddesnde,
savaş hukuku ve teamüllern hlal eden kşlern
müttefk kuvvetler ve bu kuvvetlere yardımcı
kuvvetler tarafından asker mahkemelerde
yargılanmalarının sağlanableceğ belrtlmştr.
‘Savaş hukuku ve teamüllernn hlal’ kavramı savaş
suçu bçmnde se lk kez Nuremberg Mahkemes
Statüsü’nde, md. 6/b le doğrudan kullanılmştır.
Nuremberg Statüsü’nde, savaş suçları, uluslararası
nsan hukukun (savaş hukukunun) hlal olarak
tanımlanmış ve suçun madd unsurları:
“şgal altındak svl nüfusa karşı öldürme, kötü
muamele, tehcr, köleleştrme, savaş esrlernn
veya denzlerdek nsanların öldürülmes ve kötü
muamele, kamu ve özel mülkyetn yağması,
kentlern ve köylern hçbr neden yokken
yakılmaları, asker br gerekllk olmadığı halde
yakıp yok etmeler (devastaton)”
olarak tahdd olmayacak bçmde sayılmıştır.95
Statü’de savaş suçunun lk kez tanımlanmış
olması dolayısıyla, savaş suçları daha önce br
uluslararası hukuk metnnde düzenlenmemş
olduğu çn Nuremberg yargılamaları sırasında
dle getrlen geçmşe yürüme yasağı, yukarıda
93 Bkz. Cullen, s. 140; La Haye, Eve, War Crmes n Internal Armed
Conflcts, Cambrdge Unversty Press, 2010, Cambrdge, s. 104-
değnldğ gb, son derece güçlü br argümandır.
106. Bkz. ayrıca, Tütüncü, Ayşe Nur, İnsancıl Hukuka Giriş, 2. Baskı,
Beta, İstanbul, 2012, s. 4-12; Cryer vd., 267-268.
94 I nolu Mlletlerarası Uyuşmazlıkların Barışçıl Yollardan
İknc Dünya Savaşı’nın yarattığı ağır tahrbat
ve devam eden soğuk savaş koşulları, savaşlar
Çözümüne Dar Sözleşme, II nolu Sözleşme Borçlarının
sırasında uyulması gereken asgar kuralların
Ödenmesnde Kuvvet Kullanımın Sınırlanmasına Dar Sözleşme,
belrlenmes zorunluluğu le lgl br mutabakata
III nolu Çarpışmaların (Hostltes) Başlamasına Dar Sözleşme, IV
ulaşılmasını sağlamıştır. Savaş kavramını
nolu Kara Savaşındak Kural ve Teamüllere Dar Sözleşme, V nolu
Kara Savaşında Tarafsız Güçlern ve Kşlern Hak ve Görevlerne
Dar Sözleşme, VI nolu Çarpışmaların Başlangıcında Düşman
Sözleşme, XII nolu Mlletlerararası Ganam (Ganmetlern
Tcaret Gemlernn Statüsüne Dar Sözleşme, VII nolu Tcaret
Müsaderesne) Mahkemes Kurulmasına Dar Sözleşme,
Gemlernn Savaş Gemlerne Dönüştürülmesne Dar Sözleşme,
XIII nolu Denz Savaşı Sırasında Tarafsız Devletlern Hak ve
VIII nolu Otomatk Denzaltı Mayınların Döşenmesne Dar
Yükümlülüklerne Dar Sözleşme. Bkz. Tütüncü, s. 6-8.
Sözleşme, IX nolu Savaşta Denz Kuvvetlernn Bombardımanına
Dar Sözleşme, X nolu Cenevre Sözleşmes İlkelernn Denz
95 Cullen, Anthony, ‘War Crmes’ n Schabas, Wllam/Bernaz,
Savaşına Uydurulmasına Dar Sözleşme, XI nolu Denz Savaşında
Nada (der.) Routledge Handbook of Internatonal Crmnal Law,
Zapt Hakkının Kullanılmasına Dar Bazı Sınırlamalara İlşkn
Routledge, Londra, 2011, 2013 aynen baskısı, s. 140.
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
29
kame eden ‘slahlı çatışma’ kavramı lk kez
1949 Cenevre Sözleşmeler’nde kullanılmıştır.
“Yüksek Akt Devletlerden brnn toprağı
96
üzernde cereyan eden ve uluslararası slahlı
Cenevre’de mzalanan dört sözleşme sırasıyla: I
çatışma ntelğ taşımayan slahlı çatışmalarda,
no’lu Savaş Alanında Yaralı ve Hasta Slahlı Kuvvet
çatışmanın her br tarafı en azından aşağıdak
Mensuplarının İyleştrlmesne Dar Sözleşme,
kuralları uygulamakla yükümlüdür.
II no’lu Denzdek Yaralı ve Hasta Slahlı Kuvvet
Mensuplarının İyleştrlmesne Dar Sözleşme,
Slahlarını bırakmış slahlı kuvvetler mensupları
III no’lu Savaş Esrlerne Yapılacak Muameleye
ve hastalık, yaralanma, tutukluluk veya dğer
İlşkn Sözleşme, IV no’lu Savaşta Svl Kşlern
herhang br nedenle çatışma dışı kalmış
Korunmasına İlşkn Sözleşme’dr. Bu dört
kşler (hors de combat) de dahl olmak üzere
sözleşmenn ortak 2. maddesnde Sözleşme(ler)
muharebelere (hostltes) katılmayan kşler,
hükümlernn lan edlmş savaş veya k veya daha
ırkı, reng, dn veya nancı, cnsyet, doğum ya
fazla taraf devlet arasında cereyan eden ‘slahlı
da servet veya benzer krterlere dayalı olarak
çatışma’larda uygulanacağını hükme bağlamıştır.
ayrımcılığa maruz kalmaksızın, her halükarda
‘Slahlı çatışmanın’ k devlet arasında ortaya
nsanca muamele görecektr.
çıkan ve slahlı kuvvetlern müdahalesn
gerektren her türlü anlaşmazlığı kapsadığı kabul
97
Bu amaçla, aşağıda belrtlen fller her zaman
edlmektedr. 1949 Cenevre Sözleşmeler’nn
ve her yerde ne olursa olsun yukarıda belrtlen
uygulanablmes çn savaşın mutlaka lan
kşlere karşı yasaktır ve yasak kalacaktır:
edlmş olması zorunluluğu yoktur, hatta br
a. hayata ve vücut bütünlüğüne dönük saldırılar,
devletn ülkesnn kısmen veya tamamen şgalnn
özellkle her bçmde öldürme, sakatlama, zalmce
drenşle karşılaşmaması durumunda dah
muamele, şkence ve ezyet;
Cenevre Sözleşmeler’nn hükümler geçerldr.
b. rehn almalar;
c. nsan onuruna saldırı ve özellkle aşağılayıcı ve
Bu dört sözleşmenn ortak 2. maddesnde
küçük düşürücü muameleler;
“uluslararası slahlı çatışma” fades
d. olağan bçmde teşekkül eden uygar mlletler
tanımlanıp, hang tür çatışmaların bu
tarafından tanınan adl güvenceler haz br
kapsamda değerlendrleceğ belrtlmştr.
mahkeme tarafından önceden verlmş br
Ortak 3. maddede se “ç çatışma” (nternal/
mahkumyet hükmü olmaksızın verlmş
non-nternatonal armed conflct) kavramı
mahkumyetler ve gerçekleştrlen nfazlar.
tanımlanmaksızın,98 bu maddede tanımlanan
...”
hlâllern br “ç çatışma” halnde şlenmes
durumunda da savaş hukukunun ağır hlâller
Uluslararası slahlı çatışmaları düzenleyen
(grave breaches) olarak değerlendrleceğ
Cenevre Sözleşmeler çnde yer alan ç
hüküm altına alınmıştır. Anılan maddeye göre:
çatışmalar le lgl bu hüküm; karakter ve
muhtevası tbaryle ‘sözleşme çnde sözleşme’,
96 1949 Cenevre Sözleşmeler’nn orjnal metnler ve Protocol
Addtonal to the Geneva Conventons of 12 August 1949, and
‘mnyatür sözleşme’ olarak ntelenmştr.99
relatng to the Protecton of Vctms of Internatonal Armed
Ortak 3. maddenn, uluslararası hukukta sadece
Conflcts (Protocol 1) ve Protocol Addtonal to the Geneva
sözleşme değl, aynı zamanda nsancıl hukukun
Conventons of 12 August 1949, and relatng to the Protecton
genel esaslarını hüküm altına aldığı Uluslararası
of Vctms of Non-Internatonal Armed Conflcts (Protocol II), 8
Hazran 1977 çn bkz. http://www.crc.org/eng/war-and-law/
treates-customary-law/geneva-conventons/ndex.jsp. (Mart 2013).
99 Bartels, Roger, ‘Tmelnes, Borderlnes and Conflcts (The
Hstorcal Evoluton of the Legal Dvde Between Internatonal
97 ‘Slahlı çatışma’ tanımına lşkn bkz, Batur Yamaner, Melke,
and Non-Internatonal Armed Conflcts’, Internatonal Revew of
Slahlı Çatışmalarda Svllern Korunması, Arıkan, İstanbul 2007, s.
Red Cross, c. 91, no. 873, 2009, s. 35-67, s. 38; Pctet, Jean, The
22; Krş., Tütüncü, s. 53-54.
Geneva Conventons of 12 August 1949, Commentary, III Geneva
Conventon, Relatve to the Treatment of the Prsoners of War,
98 Ayrıntılı olarak bkz., Mor, Lndsay, The Law of Internal Armed
Internatonal Commtte of the Red Cross, Geneva, 1960, s. 34. Bu
Conflct, 2. baskı, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge., 2004,
maddenn kabul edlmesne lşkn tarhsel arka plana dar bkz.,
s. 30-88.
a.g.e. s. 27-34.
30
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Adalet Dvanı’nın Nkaragua/ABD kararında
vurgulanmıştır.
100
Ne var k, kısa süre çnde
meşru araçlarla hukuk ve düzen yenden tess
etmesn veya mll brlk ve toprak bütünlüğünü
kabul edldğ dönem tbaryle son derece öneml
sağlamasını engelleyecek bçmde” ler
br düzenleme öngören bu hükmün yetersz
sürülemeyeceğ hükmü yer almaktadır.
olduğu kanaatne ulaşılmıştır. Zra 2. Dünya
Savaşı’nın sona erdğ 1945 yılından tbaren
Türkye topraklarında bu anlamda br ç
slahlı çatışmaların çok öneml br bölümünün ç
çatışma bulunup bulunmadığı sorusunun
slahlı çatışma olduğu ve ç slahlı çatışmaların
aşağıda tartışılacağı gb konu le lgl az sayıda
uluslararası çatışmalara göre daha zalmane br
çalışmada, sorunun Ek Protokol II çerçevesnde
bçmde sürmekte olduğu anlaşılmıştır.
101
çözümlenmeye çalışıldığı gözlenmektedr.
Örneğn, Türkye topraklarında şlenen bazı
1949 Cenevre Sözleşmeler’ne, 1977 yılında
fllern uluslararası ceza adalet bağlamında
lave edlen I. ve II. Ek Protokol se Cenevre
değerlendrlmes htmaln nha olarak teslm
Sözleşmeler’nn slahlı çatışma tanımına öneml
eden br görüşe göre:
değşklkler getrmştr. Ek Protokol I md. 1(4)
çerçevesnde BM Şartı’nda ve Devletlerarasında
“Uluslararası nsancıl hukukun yerleşmş
İşbrlğ ve Dostane İlşklere Dar Uluslararası
anlayışından yola çıkılırsa, PKK le yürütülen
Hukuk İlkeler Bldrges’nde hüküm altına
mücadelenn ç slahlı çatışma kapsamına
alınan ulusların kend kaderlern tayn hakkı
sokulması hukuken tartışmalı görünmektedr.
kapsamında, sömürgec hakmyetne, yabancı
Zra, 1977 tarhl Cenevre Sözleşmelerne
şgale ve ırkçı rejmlere karşı yürütülen
Ek II. Protokole göre ç slahlı çatışmadan
çatışmaların da slahlı çatışmalar olarak
söz edeblmek çn, hükümet karşıtı grubun
değerlendrleceğn fade etmektedr. 1977 tarhl
“ülkenn br bölümünde sürekl ve düzenl asker
Ek II. Protokol’ün 1. maddesnde ç çatışma şöyle
harekat yürütmeye zn verecek … düzeyde
tanımlanmıştır:
denetm sağlaması şarttır. PKK, bu amaca asla
ulaşamamıştır”.102
“Br yüksek akt tarafın ülkesnde, bu devletn
slahlı kuvvetler le sorumlu br komuta altında
Türkye, II. Ek Protokole taraf değldr ve yukarıda
sürekl ve düzenl asker operasyon yapmasına
belrtldğ üzere Türkye açısından bağlayıcı
zn verecek ve bu Protokolün uygulanmasını
olan uluslararası örf hukukta bağlayıcı ntelkte
gerektrecek ölçüde ülkesnn br bölümünde
br kural halne gelen Cenevre Sözleşmeler’nn
kontrolü sağlayan slahlı kuvvetler veya
anılan ortak 3. maddesdr. Uluslararası
örgütlenmş syancı slahlı gruplar arasında geçen
Kızılhaç Komtes’nn (ICRC) belrttğ
çatışma”.
üzere,103 Ek II. Protokol; Ortak 3. Maddey, bu
maddenn halhazırda var olan uygulanma
Aynı maddenn 2. fıkrasında “ç karışıklık ve
koşullarını değştrmekszn gelştrmekte ve
ayaklanma, zole şddet eylemler ve benzer
tamamlamaktadır. Dolayısıyla, slahlı çatışma
dğer eylemler”, ‘slahlı çatışma’ tanımının
tanımına lşkn sınırlayıcı tanım sadece anılan
dışında tutulmuştur. Protokolün 3. maddesnde
Protokol’ün uygulanması, daha açık br deyşle
se, ç çatışmalarla lgl bu Protokolün
hükümlernn “devletn egemenlğ veya
hükümetn sorumluluğu çerçevesnde bütün
102 Önok, Rıfat Murat, Uluslararası Ceza Dvanı’nı Kuran Roma
Statüsü le Türk Ulusal Mevzuatının Madd Ceza Hukuku Kuralları
Yönünden Uyumuna Dar Rapor, Uluslararası Ceza Mahkemes
100 Internatonal Court of Justce, Case Concernng Mltary and
Koalsyonu, Almanya Büyükelçlğ, (tarhsz), s. 39. http://www.
Paramltary Actvtes n and aganst Ncaragua, 27 Hazran 1986,
ucmk.org.tr/dosya/Yayn/UCM_rapor-web.pdf (Son erşm tarh:
s. 104 http://www.cj-cj.org/docket/fles/70/6503.pdf (Son erşm
Ekm 2015).
tarh: Ekm 2015).
103 Internatonal Commttee of the Red Cross (ICRC) Opnon
101 Schndler, Detrch/Toman, Jr, The Laws of Armed Conflcts,
Paper, Mart 2008, s. 4. http://www.crc.org/eng/assets/fles/other/
Martnus Njhoff Publshers, Dordrecht, 1988, s. 689.
opnon-paper-armed-conflct.pdf
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
31
söz konusu Protokol’ün tarafları açısından
e bendnde uygulanablr hukukun ve teamüllern
bağlayıcıdır.
dğer cdd hlaller şöyle sayılmıştır:
a. Çarpışmalarda doğrudan yer almayan svllere
Ntekm II. Ek Protokol’den sonra, bu protokoldek
karşı veya svl nüfusa karşı kasten saldırı
ç çatışma tanımını aşan çok öneml gelşmeler
düzenlenmes;
kaydedlmştr. Tadc kararında Esk Yugoslavya
b. Uluslararası hukuka uygun br şeklde Cenevre
Uluslararası Ceza Mahkemes (İstnaf Dares),
Sözleşmelernn ayırt edc amblemlern kullanan
“slahlı çatışma” kavramını yenden yorumlamış
personele, malzemeye, tıbb brmlere ve naklye
ve “devletler veya devlet güçler le örgütlü slahlı
araçlarına kasten saldırı düzenlenmes;
güçler arasında veya bu grupların kend çnde
c. Slahlı çatışma hukukuna göre, svllere ve svl
gerçekleşen uzayan slahlı çatışma” tanımını
nesnelere sağlanmış korumaya hak kazanmaları
benmsemştr.
104
Bu tanım Uluslararası Ceza
Mahkemes’nn savaş suçlarını düzenleyen 8(2)(f)
maddesne aynen alınmıştır.
105
Uluslararası Ceza
Mahkemes Statüsü, 8(2)(c)’ye göre:106
şartıyla, Brleşmş Mlletler Sözleşmes’ne
uygun br şeklde nsan yardımda veya barış
gücü görevnde bulunan personele, tesslere,
malzemeye, brmlere veya araçlara karşı kasten
saldırı düzenlenmes;
“Uluslararası ntelk taşımayan br slahlı çatışma,
d. Asker amaçlı olmaması koşuluyla dn, eğtm,
12 Ağustos 1949 Cenevre Sözleşmeler’nn
sanat, blm veya hayır amaçlarıyla kullanılan
müşterek 3. maddesnn cdd hlaller; yan,
bnalara, tarh eserlere, hastanelere ve hasta
çatışmalarda aktf olarak yer almayan kşlere,
ve yaralıların toplandığı yerlere blerek saldırı
slahlarını bırakmış slahlı kuvvetler mensupları
düzenlenmes;
dahl hastalık, yaralanma, tutulma veya herhang
e. Saldırı sonucu ele geçrlmş olsa dah, br kent
br nedenle çatışma dışı kalmış (hors de combat)
ya da yer yağmalama;
kşlere karşı şlenen ve Cenevre Sözleşmeler
f. 7.maddenn 2(f) paragrafında tanımlandığı
Ortak 3. Madde’de belrtlen fller savaş suçu
gb ırza geçme, cnsel köleleştrme, fahşelğe
olarak kabul etmştr. Bu fller:
zorlama, hamlelğe zorlama, kısırlaştırmaya
a. Yaşam hakkına ve kşye karşı şddet, özellkle
zorlama veya Cenevre Sözleşmeler’n cdd
her türlü öldürme, sakat bırakma, zalmane
şeklde hlal eden dğer cnsel şddet çeştlerne
muamele ve şkence;
başvurulması;
b. İnsan onuruna hakaret eden, özellkle
g. 15 yaşından küçük çocukların, ulusal slahlı
aşağılayan ve küçük düşürücü davranışlar;
kuvvetlere çağırılması, askere alınması veya
c. Rehne alma;
çatışmalarda aktf olarak kullanılması;
d. Kanuna dayalı ve gerekllğ genel kabul görmüş
h. Çatışmadan kaynaklanan nedenlerden
hukuksal güvencelere sahp, olağan br mahkeme
dolayı, svllern güvenlğ veya asker nedenler
kararı olmadan cezalandırma ve nfaz.”
gerektrmedkçe svllern yer değştrlmes
talmatı verlmes;
Mahkeme Statüsü’nde ç slahlı çatışma sırasında
İ. Karşı tarafın savaşanlarını hance öldürme veya
savaş suçu oluşturacağı belrtlen fller yukarıda
yaralama;
sayılanlardan baret değldr. Aynı maddenn
j. Merhamet gösterlmeyeceğn lan etme;
k. Karşı tarafın hakmyet altında bulunan
104 Tadc, (IT- 94-1-A), 2 Ekm 1995, para. 70 “protracted armed
kşlern tıp, dş veya hastane tedavs gerekllğ
volence”. Ayrıca bkz., s. 110-114. Haradnaj, Balaj ve Brahmaj (IT-
olmadan, kşsel çıkarlarına aykırı br şeklde
04-84-T), 3 Nsan 2008, para. 394-398.
ölüme yol açablecek veya sağlığı cdd
105 Bkz., Cullen, 2011, s. 146-149.
tehlkeye düşüreblecek ntelkte tıbb veya
blmsel deneylere tab tutulması veya fzksel
106 Sözleşmenn Türkçe çevrs çn bkz., Uluslararası Ceza
Mahkemes Koalsyonu, http://www.ucmk.org.tr/mages/belgeler/
sakatlanmaya maruz bırakılması;
uluslararas_ceza_mahkemes_roma_statusu.pdf, (Son erşm
l. Savaşın gerekllkler elkoymayı veya mha
tarh: Eylül 2015).
etmey zorunlu kılmadıkça düşman mallarının
32
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
mha edlmes veya bu mallara el konulması;
görüşmeler gerekse barış sürecne lşkn
m. Zehr ya da zehrlenmş slahlar kullanılması;
görüşmeler gerekse de Eylül 2015 tbaryle süreç
n. Boğan, zehrl ya da dğer gazların ve buna benzer
kesntye uğramış olsa da çatışmaların ntelğ,
her türlü sıvı, madde veya aletlern kullanılması;
çatışmaların uluslararası hukuk bakımından
o. Çekrdeğ tamamen kaplamayan sert kovanlı ya
ç slahlı çatışma olarak değerlendrlmesnn
da yarıkları olan mermler gb, nsan vücudunda
zorunluluğuna şaret etmektedr.
patlayan ya da lerleyen mermlern kullanılması.
Yne, aşağıda belrtleceğ üzere, BM Yasadışı,
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’nde,
Acl ve Keyf İnfazlar Komsyonu raporlarında
Ek Protokol II le paralel olarak ç karışıklık
bölgedek çatışma, ‘stkrarlı ve tutarlı br
ve gergnlkler, syanlar le zole ve düzensz
bçmde slahlı çatışma’ (armed conflct) olarak
şddet olaylarıyla benzer ntelktek hareketlern
tavsf edlmştr.109 Çok yakın br tarhte, AİHM,
ç çatışma olarak değerlendrlmeyeceğ
Şırnak’ın Kuşkonar ve Koçağılı köylernn
belrtlmştr (8(2)(d) ve (2)(f)). Dolayısıyla
bombalanması sonucu 38 kşnn öldüğü olaya
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü ‘uzayan
lşkn yaşam hakkı ve şkence yasağının hlal
slahlı çatışma’ olarak açık br bçmde ç
edldğne lşkn Benzer vd./Türkye kararında
slahlı çatışmanın tanımında sürenn belrleyc
Cenevre Sözleşmeler Ortak 3. Maddeye atıfta
önem haz olduğunu belrtmş ve örnek olarak
bulunmuştur.110 Günlük basında, teyd şu an
saydığı ve bu bağlam çnde doğası gereğ
çn mümkün olmamakla brlkte, Genelkurmay
değerlendrlmes mümkün olmayan kısa sürel
tarafından söz konusu atfın TSK mensuplarının
ç karışıklık ve gergnlkler, münfert ve düzensz
“uluslararası ceza mahkemelernde sanık
şddet olaylarını bu kapsamın dışında tutmuştur.
yapılmasının önünü açableceğ” çn kararın
Bu halyle, uluslararası hukuk doktrnnde haklı
temyz edleceğ haberler yer almıştır.111
olarak belrtldğ üzere, sonra gelen hukuk
kuralı, ‘lex posteror’, olduğu ve Uluslararası Ceza
İlgl habern kaynağına lşkn resm br
Mahkemes Statüsü uluslararası br konferansta
doğrulama söz konusu olmasa da Türkye’nn
kabul edldğ çn ç çatışmaya lşkn geçerl
bölgedek çatışmaya lşkn termnolojye
tanımın bu tanım olduğu kabul edlmektedr.
107
dönük hassasyetnn nedenler açıktır. Türkye
Cumhuryet devlet ç çatışma tanımının
Uluslararası örf hukukta ve sözleşmeler
kabulünü kesnlkle reddetmektedr. Türkye’de
hukukunda “uzayan slahlı çatışma” tanımı
çerçevesnde olağanüstü hâl bölgesnde br
109 Commission on Human Rights, ‘Extrajudicial, Summary or
ç çatışma hâlnn bulunduğunu söylemek
Arbitrary Executions’ (Report by the Special Rapporteur Bacre
mümkündür. Ntekm bu durum, dolaylı br bçmde
Waly Ndiaye, submitted pursuant to Commission on Human
hükümet mensupları tarafından kabul edlmştr.
Rights Resolution 1993/71), E/CN.4/1994/7, 7 Aralık 1993, s. 133,
138; Commission on Human Rights, ‘Extrajudicial, Summary or
Bu açıdan, 1993 yılında dönemn Başbakanı
Arbitrary Executions’, Report by the Special Rapporteur Bacre
Tansu Çller’n “Türkye, mls hareket ntelğne
Waly Ndiaye, submitted pursuant to Commission on Human Rights
dönüşmüş ve yaygınlaşmış br terör hareketyle
Resolution, 1994/82, E/CN.4/1995/61, 14 Aralık 1994; Commission
on Human Rights ‘Extrajudicial, Summary or Arbitrary Executions’
karşı karşıyadır” saptaması da çatışmanın
(submitted by the Special Rapporteur, Bacre Waly Ndiaye, pursuant
ntelğne lşkn dönemn syas ktdarının en
to Commision on Human Rights Resolution), E/CN.4/1995/61, 14
yetkn sözcüsünün yaklaşımını kısmen de olsa
gözler önüne sermektedr.108 Yne gerek Oslo
Aralık 1994, s. 96; Commission on Human Rights, Extrajudicial,
Summary or Arbitrary Executions (submitted pursuant to
Commission on Human Rights Resolution 1995/73), Bacre Waly
Ndiaye, 25 Ocak 1996, E/CN.4/1996/4, s. 113.
107 Batur Yamaner, s. 36 (Erc Davd, Prncpes de Drot des Conflts
110 Benzer vd. /Türkye (Başvuru no: 23502/06), 12 Kasım 2013,
Armes ktabındak görüşlerne atfen).
para. 89.
108 Konuyla lgl br haber çn bkz, Vatan, 7 Temmuz 2009: http://
111 Zeyrek, Denz, ‘‘Özgürlük Savaşçısı’ Ne Demek?’, Hürryet, 24
haber.gazetevatan.com/Devlet_cplak_gormustum/242283/1/
Şubat 2014, http://www.hurryet.com.tr/ozgurluk-savascs-ne-
Haber (Son erşm tarh: Ekm 2015).
demek-25877930 (Son erşm tarh: Ekm 2015).
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
33
bu söylemn temel dnamklern özetleyen br
Türkye’ye özgü değldr.114 Örneğn Kolombyalı
çalışmaya uzun br atıfta bulunmak bu bakımdan
FARC’ın slahlı çatışmanın taraflarından br
burada zorunlu hale gelmektedr:112
olduğu uzun br zaman nkar edlmştr, keza
Çeçenstan’da Rusya ve Çeçen güçler arasında
“(B)r terör örgütü olan PKK/Kongra-gel’e, ortak
benzer br tavsf sorunu öteden ber bulunmaktadır.
3. madde altında hak ve yükümlülük sahb
Fakat örneğn Amerkan İnsan Hakları Komsyonu
olmasını gerektrecek kadar ble olsa hukuksal br
1997 tarhl Abella/Arjantn kararında syancı
kşlk kazandıracak olması nedenyle maddenn
grupların örgütlenmş olmasına özel br önem
uygulanmasına karşıdır. İknc olarak Türkye, ortak
atfederken, çatışmanın büyüklüğü ve bell br
3. madde hükmünü kabul etmenn, uluslararası
toprak parçası üzernde kontrolü ele geçrmş
topluma, devletn ç güvenlğn sağlamaktan
olması şartının varlığını zorunlu bulmamıştır.115 Bu
ble acz olduğu yönünde yanlış br mesaj
davada öneml br krter olaya slahlı kuvvetlern
göndereblecek olmasından dolayı rahatsızdır.
dahldr, zra br çatışmada devletn genel kolluk
Üçüncü olarak, Türkye’nn taraf olduğu nsan
gücü olarak polsn yanında slahlı kuvvetlern
hakları belgeler ve ç mevzuatı hçbr ayırım
müdahalesnn, çatışmanın ntelğn ç çatışma
yapmadan herkese çok daha fazla hak ve özgürlük
düzeyne çıkardığı kabul edlmştr. Bu görüş, Esk
sağlamaktadır... Türkye’nn terörle mücadele
Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemes’nn
ortamında uluslararası nsancıl hukuk yaklaşımını
Fatmr Lmaj kararında benmsenmş116 ve
kabul etmemesnn ardındak dördüncü neden,
Uluslararası Kızılhaç Komtes’nn görüş bldren
PKK’nın br terör örgütü olarak savaş hukuku
raporlarında da fadesn bulmuştur.117 Ntekm,
kurallarına saygı göstermemesdr. Beşnc
uluslararası hukuk doktrnde de slahlı çatışmalar
neden, PKK terör örgütünün saldırılarını yalnızca
konusunda temel referans metnlerden brn yazan
ülke çnde değl; ülke dışından özellkle Irak’ın
Detrch Schndler çarpışmaların (hostltes) slah
kuzeyndek terör üslernden gerçekleştrmeye
gücüyle sürmes ve hükümet syancılara karşı
devam etmesdr. Tüm bu nedenlerle, Türkye,
sadece pols kuvvetlernn değl, slahlı kuvvetlern
Güneydoğu’da (yaşananları mı?), ülke ç terörzme
kullanılmasını zorunlu kılacak yoğunluğa erşmes
karşı koyma harekatı (domestc counter terrorsm)
gerektğn belrtmektedr.118
olarak ntelendrmektedr.”
Fakat yukarıda belrtldğ gb, Türkye Ek
Resm görüş bu çerçevede brbrnden farklı
argümanları çermektedr. Çatışmanın özellkle
başta Irak’ın kuzey bölges olmak üzere komşu
ülkelere yayılan ntelğ ve PKK’nın ulusların
kend kadern tayn hakkı çerçevesnde hareket
ettğ deklarasyonu le 113 II. Protokol yerne I.
Protokol’e taraf olma steğnn uluslararası
hukuk ve uluslararası ceza hukuku bakımından
sonuçları ayrıca değerlendrlmeye muhtaçtır.
Fakat her halükarda, Türkye topraklarında
cereyan eden çatışmalar en azından br ç
çatışma ntelğ görünümündedr.
Protokol II’ye taraf olmadığı gb, uluslararası
114 Abresch, Wllam, ‘A Human Rghts Law of Internal Armed
Conflct: The European Court of Human Rghts n Chechnya’, European
Journal of Internatonal Law, c. 16, sy.4, 2005, s. 741-767, s. 755.
115 Kararı zkreden Batur Yamaner, s. 32.
116 Fatmr Lmaj (IT-03-66-T), 30 Kasım 2005, para. 135-170.
117 Internatonal Commttee of the Red Cross (ICRC) Opnon
Paper, Mart 2008, s. 3. http://www.crc.org/eng/assets/fles/other/
opnon-paper-armed-conflct.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
118 Schndler, Detrch, The Dfferent Types of Armed Conflcts
Accordng to the Geneva Conventons and Protocols, Recuel des
Cours de l’Academe de Drot Internatonal de la Haye, c. 163,
Kuşkusuz, slahlı ç çatışmanın br ç çatışma değl,
salt terörle mücadele olarak değerlendrlmes
1979, s. 117-164, s. 147. Schndler, devamla şu belrlemelerde
bulunmuştur: İknc olarak, syancılarla lgl olarak, çarpışmaların
kolektf br karakter arz etmes gerekr, başka br deyşle
sadece tekl gruplar tarafından sürdürülmemes gerekr. Ayrıca,
112 Taşdemr, Fatma, Uluslararası Ntelkte Olmayan Slahlı
syancıların da asgar düzeyde br örgütlülük serglemes
Çatışmalar Hukuku, Adalet, Ankara, 2009, s. 290-293.
zorunludur. İsyancıların slahlı güçlernn sorumlu br komuta
altında ve uluslararası nsancıl hukukun mnmum kurallarını
113 Bkz. Batur Yamaner, s. 28.
34
yerne getreblecek durumda olması gerekr.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
hukukta halen geçerl olan tanım bu
nsan hukukun uygulanmasını gerektren br
Protokol’ün belrledğ tanım olmaktan
boyutta olduğunun kabulünden se bu bölgede
çıkmıştır. Türkye Dışşler Bakanlığı’nın119
nsan hakları hukukunun uygulanmaması
sayfasındak resm açıklaması dkkate alınırsa,
sonucu çıkmasının anlaşılması güçtür. Ntekm,
1978 yılından ber varlığını sürdüren, 1984
emekl AİHM Yargıcı ve CHP esk mlletvekl
yılından ber “düzenl şeklde slahlı eylem”
Rıza Türmen Cenevre Sözleşmeler’nn
gerçekleştren ve 35,000 yurttaşın hayatını
uygulanması halnde mahkum olan PKK’lıların
kaybettğ br çatışmanın ‘uzayan slahlı
savaş tutsağı sayılacağını ve savaş esr
çatışma’ olarak değerlendrlmemesne mkan
sayıldıkları çn Kızılhaç tarafından zyaret
bulunmamaktadır.
edleblecekler ve Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmes’nden doğan yükümlülüklern de
Son olarak, konuya dar br başka bakış açısı
kalkmayacağını savunmuştur.122
da yaklaşımını ç çatışma koşullarında nsan
hakları hukukunun uygulanmasının redd üzerne
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’ndek
kuran Ankara Hukuk Fakültes öğretm üyes
tanımı belrleyen ad hoc Yugoslavya ve
Anıl Çeçen’n görüşüdür. Çeçen, Türkye’de,
Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemeler ve
kend fades le ‘etnk terör’ün artık slahlı br
doktrndek görüşler çerçevesnde çatışma
çatışmaya dönüştüğünü kabul etmekte ve savaş
le şlenen suç arasında br llyet bağlantısı
hukukunun uygulanmasını savunmaktadır.120
bulunmalıdır. Uluslararası Ceza Mahkemes
TBMM Terörle Mücadelde Yaşam Hakkı
Statüsü’ne göre fl, “özellkle, br plan, syasa
İhlaller Alt Komsyonu’na yaptığı açıklamaya
(polcy) ya da bu fllern genş çaplı olarak
göre, daha önce bu çerçevede fade ettğ
şlenmesnn br parçası” olarak şlenmş
görüşlere paralel olarak, uygulanması gereken
olmalıdır. Doktrnde sabetle belrtldğ
hukukun, yne kend fades le “1899-1907
üzere ‘özellkle’ fades fln mutlaka bell
tarhl Cenevre Sözleşmeler ve protokoller...
br plan, syasa ya da benzer fllern genş
(br de) Lahey’de 13 tane sözleşme” olduğunu
çaplı hlal edldğ br bağlamda şlenmesnn
savunmuştur. Bu sözleşmelern Türkye
gerekmedğn mlemek çn kullanılmıştır.
topraklarında devam eden ç slahlı çatışma
Başka br deyşle, sstematk olmayan fller
le bağlantısını zaha dönük br açıklama söz
de savaş suçu olarak değerlendrlecektr.
konusu raporda bulunmadığı gb, 1949 Cenevre
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’ne ek
Sözleşmeler’nn bu bağlamda kategor dışı
Suçların Unsurları belgesnde belrtldğ üzere
olarak değerlendrlp değerlendrlmedğn de
‘sstematk olmayan fller’, faln şledğ “suçun
anlamak mümkün değldr.121 Çatışmanın arz
çatışma bağlamında veya çatışma le bağlantılı
ettğ sürekllk ve asgar olarak uluslararası
br bçmde şlendğn”123 fade eder. Ntekm
Kunarac kararında, Yugoslavya Uluslararası
119 Türkye Dışşleri Bakanlığı’nın konuya ilişkin yaklaşımı şu
Ceza Mahkemes, savaş suçunu ulusal hukukta
linkte özetlenmiştir: http://www.mfa.gov.tr/pkk_kongra-gel.tr.mfa
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
122 Bkz., ‘İnsan Hakları Hocası Kend Dersnden Sınıfta Kaldı’
120 Çeçen’e göre, “terör kavramı aşılmıştır. Terör kavramı gerde
haber, Radkal (Tarık Işık), 12 Ocak 2012, http://www.radkal.
kalmıştır. Çünkü terör belrl br noktada stsnadr, kural dışıdır,
com.tr/turkye/nsan_haklar_hocas_kend_dersnden_
sürekllk arz etmez.” TBMM İnsan Hakları İnceleme Komsyonu,
snfta_kald-1075334 (Son erşm tarh: Ekm 2015). Gazetec
Terör ve Şddet Olayları Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallern
Tarık Işık’ın toplanma ve örgütlenme hakkının sınırlandırılıp
İnceleme Raporu’, 24. Dönem, 3. Yasama Yılı (13 Şubat 2012), s. 178.
sınırlandırılamayacağı sorusuna Çeçen’n verdğ yanıt da dkkat
çekcdr: “Tab sınırlandırılablr. Nerde br topluluk varsa uydu
121 Konuyla lgl br haberde, Çeçen’n Cenevre Sözleşmeler’ne
üzernden yer tespt le br füze göndermek mümkün. 40-50 kş
atıfta bulunduğu anlaşılmakla brlkte, bu sözleşmelern 1949
br araya geldyse ve bu olaylar tırmandırılmak stenyorsa pek
Cenevre Sözleşmeler olup olmadığı konusunda br netlk
ala hedef olacak. O zaman terörün tırmanmasını önlemek üzere
bulunduğu söylenemez. Bkz., Hülya Karabağlı’nın T24’tek ‘Dünya
geçc br süre, slahlı çatışma ortamı ortadan kalkana kadar bu tür
Bankası Kürtler Çocuk Yapmaya Teşvk Edyor’ haber, http://
toplantılar sınırlanablr. Ama sürekl olur demyorum.”
t24.com.tr/haber/prof-anl-cecen-dunya-bankas-kurtler-cocukyapmaya-tesvk-edyor, 191227.
ULUSL AR AR ASI SUÇL AR VE CEZASIZLIK
123 Suçların Unsurları (Elements of Crmes), md. 8(c).
35
tanınmış ad br suçtan ayıran özellğn suçun
olmaksızın başkasının mal ve mülkünü mha ve
şlendğ slahlı çatışma bağlamı olduğunu,
tahrp’ (md. 125), ‘zorla yağmacılık’ (md. 126),
slahlı çatışma bağlamında şlenen fllern
‘muharebe meydanlarında ölülern, esrlern ve
mutlaka planlı veya belrl br plan ve poltka
yaralıların mallarına tecavüz’ (md. 127), ‘ahalye
(syasa) le desteklenmes gerekmedğn
kanunsuz tasarrufta bulunma suçu’ (md. 128),
belrtmektedr. Yugoslavya Mahkemesnn
‘muharebe meydanında hıyanet ve muharplern
(ICTY), şlenen suç le slahlı çatışma bağlamı
mallarına tecavüz etme’dr (md. 159).127 Fakat
arasında bulunması gereken llyet bağlantısı
Asker Ceza Kanunu’nda yer alan söz konusu
bakımından da daha aşağı br eşğ/standardı
suç tpler hem savaş suçları bağlamında
benmsedğ dda edleblr. Zra Mahkeme’ye
değerlendrlemedğ çn bu tavsfn vahametnn
göre, savaş suçu teşkl eden fln mutlaka slahlı
damgalayıcı etksnden uzaktır hem de paralel
çatışma le doğrudan doğruya bağlantılı olması
bçmde yaptırım bakımından savaş suçları le
gerekmez; slahlı çatışmanın varlığının suçun
karşılaştırılması mümkün olmayacak hafflkte
şlenmesnde öneml br etksnn bulunması
yaptırımlara bağlanmıştır. Bu bakımdan,
asgar olarak yeterl olacaktır.124 Mahkeme,
savaç suçları en kısa zamanda, başta Cenevre
şlenen fl le çatışma arasında böyle br lşknn
Sözleşmeler ve Uluslararası Ceza Mahkemes
varlığının tespt edlmesnde, “slahlı çatışmanın
Statüsü olmak üzere, karşılaştırmalı hukuk
mevcudyetnn, faln suçu şleyeblmes veya
sstemlerndek örnekler de dkkate alınarak
suç şleme kararını alması, şleme tarzı ve
TCK’da tanımlanmalıdır.
amacı bakımından” öneml olması halnde fln
savaş suçu olarak değerlendrlmes gerektğ
Türkye’de, savaş suçu düzenlemes yer
görüşündedr. Yne, fln şlendğ zaman ve yer
almamasına rağmen, uluslararası hukuk
konusunda Mahkeme, mutlaka, çatışmaların
çerçevesnde ç çatışmalarda şlenmes mümkün
bulunduğu belrl br toprak parçasında ve belrl
suç tpler, yaşam hakkına ve beden bütünlüğüne
br zamanda şlenmesnn zorunlu olmadığını
dönük suçlar, şkence ve kötü muamele yasağını
vurgulamıştır.
125
Dolayısıyla çatışmaların
sürdüğü coğrafyaya uzak br yerde de savaş
suçunun şlenmes mümkündür.
126
hlal eden fller, kş özgürlüğünü tahdt eden
rehne alma fl ve adl yargılama lkesne
uygun bçmde verlen mahkeme kararları
olmadan cezalandırma ve nfazlar bu çatışma
Türkye’de 2004 yılındak değşklkte 5237
bağlamında şlendğnde, bunların uluslararası
sayılı yen Türk Ceza Kanunu’nda uluslararası
hukukta savaş suçu olarak değerlendrlmes
suçlar başlığı altında, karşılaştırmalı
zorunludur. Bu bakımdan Czre olayları son
hukukta, başta yen TCK’nın öneml ölçüde
derece kaygı vercdr.128 Yukarıda belrtldğ
esnlendğ Alman Ceza Kanunu’ndan farklı
gb Türkye’de halhazırda sancılı ve barış
olarak, soykırım ve nsanlığa karşı suçlara
sürecnn kesntye uğraması le akıbet şmdlk
yer verlrken savaş suçları le lgl br
belrsz slahlı çatışmanın süreç çnde Surye
düzenlemeye yer verlmemştr. Halhazırda,
ve Irak’tak gelşmeler dolayısıyla gderek
Asker Ceza Kanunu’nda savaş suçları le
daha fazla uluslararası br ntelk kazanması
korunan hukuk değer ve suçun mağduru
dah mümkündür. Dolayısıyla Türkye’de ç
bakımından savaş suçlarına benzer fller
hukukta bu fllern, aşağıda tartışıldığı üzere
olarak değerlendrlen suçlar: ‘ganmet’
AİHS 7. madde ve BM Kşsel ve Syasal Haklar
(md. 122), ‘yağmacılık’ (md. 123), ‘zaruret
Sözleşmes 15. madde çerçevesnde savaş suçu
124 Kunarac (IT-96-23/1-A), 12 Hazran 2002, para. 58.
127 Aslan, Muzaffer Yasn, Teorde ve Uygulamada Savaş Suçları,
125 Kunarac (IT-96-23/1-A), 12 Hazran 2002, para. 57.
Seçkn, Ankara 2006, s. 274; Önok, s. 40.
126 Dörmann, Knut, Elements of War Crmes under the Rome
128 Bkz., Türkye İnsan Hakları Vakfı’nın Czre’de yaşam hakkı
Statute of the Internatonal Crmnal Court, Cambrdge Unversty
hlallerne lşkn raporu, 11 Eylül 2015, http://thv.org.tr/6163-2/
Press, Cambrdge, 2003, s. 19-20; Cryer vd., s. 285,.
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
36
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
olarak kabul edlmes mümkündür. Fakat aşağıda
tartışılacağı gb, başta yargısız nfaz ve şkence
fller olmak üzere ç hukukta savaş suçu teşkl
eden fller, ç hukuktak tanımı çerçevesnde
soruşturulmamış, hatta esasen teknk olarak bu
suçların soruşturulmasını ve kovuşturulmasını
engellemek çn sayısız yönteme başvurulmuştur.
Uluslararası Suçlarda
Cezasızlık Meseles
Uluslararası suçların, ulusal ceza hukukundan
kaynakları bakımından farklı olması dolayısıyla
kanunlk lkesnn dayanakları da farklıdır.
Uluslararası hukukun kaynaklarını belrledğ
konusunda mutabakat bulunan129 Uluslararası
Adalet Dvanı Statüsü’nün 38. maddesne göre
uluslararası hukukun kaynakları:
1. Uluslararası sözleşmeler,
2. Örf hukuk,
3. Hukukun genel lkeler,
4. Mahkeme çthatları ve uluslararası hukuk
doktrn’dr.
Ulusal hukuk sstemlernde se; Kıta Avrupası
hukuk sstemnde, ceza hukukunun yegane
kaynağı kanundur. Dolayısıyla kanunla
düzenlenmemş br suç tp le lgl ceza
br sorumluluk kural olarak doğmaz. Fakat,
uluslararası ceza hukukunun kapsamındak
suçların, genellkle devlet ajanları tarafından
şlenen ve cezasız kalması çok muhtemel suçlar
olduğu çn sadece ç hukuktak tanımlamalarla
yetnlmes en azından tarhsel olarak mümkün
olmamıştır.
Bu tbarla uluslararası hukukun da br dalı olmak
vasfıyla, uluslararası örf hukuk, teamül hukuk
veya başka br fade le ‘yapılagelş hukukunun’
da uluslararası ceza hukukunun kaynağı olduğu
açıktır. Ntekm, uluslararası suçları yargı yetks
kapsamında tanımlayan ve dam olmayan
uluslararası ceza mahkemeler de (Nuremberg,
Tokyo, Esk Yugoslavya ve Ruanda Mahkemeler),
flden sonra suçun yaratılması trazına (ex post
facto law) öncelkle ve temel olarak bu suçların
örf hukukta tanımlanmış olduğu tespt le
karşılık vermektedrler.
129 Bassoun, Cherf, M. ‘The Dscplne of Internatonal Crmnal
Law’ Bassoun 2008 çnde, s. 3-40; Bantekas, Ilas/Nash, Susan,
Internatonal Crmnal Law, Cavendsh, London, 2003, s. 2;
Cassese, Antono/Acquavva, Gudo/Whtng, Alex, Internatonal
Crmnal Law: Cases and Commentary, Oxford Unversty Press,
Oxford, 2011, s. 5-26.
ULUSLARARASI SUÇLAR VE CEZASIZLIK
37
Ntekm, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes
7.
130
ve Brleşmş Mlletler Sözleşmes’nn
15. maddes kanunlk lkesn tanımlarken
yükümlülüklern yerne getrmemesnn
gerekçes olarak ler süremeyeceğn hüküm
altına alınmıştır.
uluslararası hukukun bu ntelğne atıfla ‘ulusal
ve uluslararası hukuka göre suç oluşturmayan
1982 Anayasası md. 90/5’te normlar
fl’den bahsetmş ve her k maddenn knc
hyerarşsnde usulüne göre yürürlüğe konulmuş
fıkrası kanunlk lkesnn şlendğ zaman uluslar
anlaşmaların kanun hükmünde olduğu hükme
topluluğu (veya AİHS’e göre uygar uluslar)
bağlandıktan sonra, usulüne göre yürürlüğe
tarafından tanınan hukukun genel lkelerne göre
konulmuş temel hak ve özgürlüklere lşkn
br kmsenn yargılanıp, cezalandırılmasını stsna
mlletlerarası antlaşmalarla kanunların aynı
olarak tanımıştır.
konuda farklı hükümler çermes nedenyle
çıkablecek uyuşmazlıklarda mlletlerarası
Türkye’de şlenen uluslararası suçlar açısından
antlaşma hükümlernn esas alınacağı
durum çok daha net olarak görünmektedr.
belrtlmektedr.131 Bu tbarla kanunlk lkesnn
Zra, Türkye hem Avrupa İnsan Hakları
dayanaklarından br olarak uluslararası hukuku
Sözleşmes’ne hem de Kşsel ve Syasal Haklar
belrttkten sonra, knc fıkrasında kanunlk
Sözleşmes’ne taraftır. Her k sözleşmede de
lkes bağlamında hukukun genel lkeler stsnası
suç ve cezaların kanunlğ lkes belrtlrken
ve krtern getren, Avrupa İnsan Hakları
ceza kanunları yanında uluslararası hukukun da
Sözleşmes 7/2 ve Kşsel ve Syasal Haklar
ceza mevzuatının kaynakları arasında olduğu
Sözleşmes 15/2 maddeler, ç hukukumuz
belrtlmş ve şlendğ zaman yürürlükte
açısından evlevyetle (a fortor) bağlayıcı
olmasa dah hukukun genel lkelerne göre
düzenlemelerdr.
suç kabul edlen fllern suç vasfı taşıyacağı
belrtlmştr. İnsanlığa karşı suç, savaş suçları
Bu açıklamalar ışığında her ne kadar Türkye
gb uluslararası hukukta varlığı tanımlanmış
henüz taraf olmamış olsa, Uluslararası Ceza
br suçtur. Hukukun genel lkeler çerçevesnde,
Mahkemes Statüsü’nün, uluslararası hukukta
nsanlığa karşı suçun belrtlmemş olması fln
hem sözleşme hem de örf hukuk açısından son
nsanlığa karşı suç olarak tavsf edlmesn
merhale olmak tbaryle,132 Türkye açısından da
değştrmeyecektr. Ntekm, 1969 Vyana
bağlayıcı sonuçlar taşıdığını kabul zorunludur.
Antlaşmalar Hukuku Sözleşmes 27. maddes br
Ntekm, Uludere örneğnde olduğu gb bazı
devletn, ç hukukunu, sözleşmeden kaynaklanan
suç tplernn ulusal hukuktak tanımlar ışığında
anlaşılablmes son derece güçtür.
130 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes 7. maddeye göre:
“1. Hç kmse, şlendğ zaman ulusal veya uluslararası hukuka
göre suç oluşturmayan br eylem veya hmalden dolayı suçlu
bulunamaz. Aynı bçmde, suçun şlendğ sırada uygulanablr olan
cezadan daha ağır br ceza verlemez.
2. Bu madde, şlendğ zaman uygar uluslar tarafından tanınan
genel hukuk lkelerne göre suç sayılan br eylem veya hmalden
suçlu bulunan br kmsenn yargılanmasına ve cezalandırılmasına
engel değldr.”
Kşsel ve Syasal Haklar Sözleşmes 15. maddesnde se aşağıdak
düzenleme yer almaktadır:
“1. Hç kmse şlendğ zaman ulusal veya uluslararası hukuka göre
suç oluşturmayan br fl veya hmalden dolayı suçlu bulunamaz.
Hç kmseye şlendğ zaman verleblecek cezadan daha ağır br
ceza verlemez. Suçun şlenmesnden sonra, br suça daha haff br
ceza öngören br yasa değşklğ yapıldığı takdrde fal yapılan bu
değşklkten yararlanır.
131 Bu konuda eleştrel br yaklaşım çn bkz, Gözler, Kemal, Türk
2. Bu maddedek hçbr hüküm şlendğ zaman uluslar topluluğu
Anayasa Hukuku Dersler, Ekn Ktabev, Bursa, 2015, s. 279-281.
tarafından tanınan hukukun genel lkelerne göre suç sayılan br
fl veya hmalden ötürü br kmsenn yargılanıp cezalandırılmasına
132 Önok, R. Murat, Tarh Perspektfyle Uluslararası Ceza Dvanı,
engel oluşturmaz.
Turhan Ktabev, Ankara, 2003.
38
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
TÜRKİYE’DE
ZORLA KAYBETME SUÇU:
HUKUKSAL BİR BOŞLUK
Z O R L A K AY B E T M E L E R D E YA R G I N I N T U T U M U
39
Uluslararası
ve Brleşmş Mlletler deklarasyonları, zorla
Mevzuatta Zorla
konusunda uluslararası toplumun ve ç hukuk
Kaybetme Suçu
ve uluslararası hukuktak gelşmey ortaya
İknc Dünya Savaşı sırasında Naz Almanyası’nda
çıkarılan br kararname le yaygın br uygulama
olarak ortaya çıkan133 zorla kaybetme suçu,
lk kez uluslararası br suç olarak Nuremberg
Mahkemes yargılamasında (Wlhelm Ketel)134
ve yne Naz rejmnn önde gelen hukukçularının
yargılandığı Denetm Konsey Josef Altstoetter
vd. (Justce davası olarak da blnmektedr)135
davasında ortaya çıkmıştır. Alpkaya tarafından
detaylarıyla tartışıldığı gb, zorla kaybetmenn
sadece savaş zamanlarında değl, uluslararası
hukuka göre barış zamanlarında devletlern
kaybetme suçunun fallernn yargılanmaları
sstemlernn hassasyetn göstermekte
koymaktadır. Ntekm, zorla kaybetmey
engellemenn ve bu suçların soruşturulması
ve fallernn cezalandırılmasının uluslararası
hukukta emredc (jus cogens) br kural olma
doğrultusunda olduğu yaklaşımı, başta Latn
Amerka ülkeler bakımından Amerkalılararası
İnsan Hakları Mahkemes tarafından verlen
kararlar olmak üzere, uluslararası yargı organları
çthatlarına yansımaktadır.138 Bu tbarla, zorla
kaybetme fl, önce uluslararası hukukun hlâl
olarak kınanmış139 ve gderek uluslararası
sözleşmelerde ve örf hukukta unsurları
tanımlanan uluslararası br suç olarak tavsf
kend vatandaşlarına karşı şlemelernn gderek
göre 1979 le 1986 yılları arasında 45.000 kşnn kaybolduğunu
Arjantn, Şl, Brezlya ve Uruguay olmak üzere
bldrmektedr. Brleşmş Mlletler Çalışma Grubu’na bu kayıpların
Latn Amerka ülkeler136 le Türkye, Sr Lanka,
3.152’snn yansımış olduğu kaydedlmektedr. Brleşmş Mlletler
Çalışma Grubu’na göre El Salvador’da 8.000 kşnn zorla
Çeçenstan gb ülkelerde yaygın br pratk
kaybedlmş olduğu belrtlmektedr. (A/HRC/7/2/Add.2, 2007, s.9).
halne gelmes ve böylelkle uluslararası nsan
Brleşmş Mlletler Çalışma Grubu’nun Sr Lanka le lgl 1999
hakları belgelernn tanıdığı temel hak ve
tarhl raporunda 1980 yılından tbaren 12.258 zorla kaybetme
vakası olduğu belrtlmektedr. E/CN.4/2000/64/Add.1, 21 Aralık
özgürlüklern ağır ve genş çaplı hlâl, zorla
1999. Bu belgelere, www.ohrc.org/EN/HRBodes/CED adresnden
kaybetme suçunun muhtelf deklarasyon ve
ulaşılablr (Son erşm tarh: Eylül 2015).
sözleşmelerle tanımlanması zorunluluğunu
berabernde getrmştr.137 Bu sözleşmeler
138 Bkz. örneğn, Goburu v. Paraguay kararında Amerkalılararası
Mahkeme zorla kaybetme suçu yasağının uluslararası hukukta jus
cogens br ntelkte olduğunu belrtmektedr, para. 84, http://www.
133 Bkz. Werle, Gerhard/Jeßberger, Florian, Völkerstrafrecht,
unve.ac.at/bmtor/dateen/achr_2006_Goburu_vs_paraguay.pdf
Mohr Siebeck, Tübingen, 2007, s. 362.
Radlla-Pacheco v. Mexco, para. 139, http://www.cortedh.or.cr/
docs/casos/artculos/serec_209_ng.pdf, s. 203; Casyto v. Peru,
134 Wilhelm Keitel’in ifade tutanaklarına şu adresten ulaşılabilir:
http://www.cortedh.or.cr/docs/casos/artculos/serec_160_ng.pdf
http://avalon.law.yale.edu/imt/04-03-46.asp#keitel1 (Son erişim
(Son erşm tarh: Eylül 2015).
tarihi: Ekim 2015).
139 Bkz., örneğn, Brleşmş Mlletler Genel Kurulu Kararı 33/173,
135 Justce Case, şu adresten erşleblr: http://www.loc.gov/rr/
20 Aralık 1978, Brleşmş Mlletler İnsan Hakları Komsyonu
frd/Mltary_Law/pdf/NT_war-crmnals_Vol-III.pdf (Son erşm
bünyesnde Zorla ya da İrade Dışı Kaybetmeler Hakkında
tarh: Eylül 2015).
Çalışma Grubu’nu kuran belge E-CN.4-RES_1980-20(XXXVI)
‘Queston of Mssng and Dsappeared Persons’, 29 Şubat 1980,
136 Bkz., örneğin, Ambos, Kai, Straflosigkeit von
Brleşmş Mlletler Deklarasyonu, Brleşmş Mlletler İnsan
Menschenrechtsverletzungen : Zur “Impunidad” in
Hakları Komsyonu’nun 19 Nsan 2004 tarhl 2004/40 sayılı
südamerikanischen Landern aus völkerstrafrechtlicher Sicht,
Kararı (http://www.unhcr.org/refworld/docd/43f3136f0.html
Edition Iuscrim, Freiburg, 1997, Ott, Lisa, Enforced Disappearance
(Son erşm tarh: Eylül 2015), 19 Nsan 2004. Avrupa Konsey
in International Law, Intersentia, Cambridge, 2011.
Parlamenterler Asambles de 1984 yılında üye ülkeler zorla
kaybetme suçunun nsan hakları bakımından sonuçlarını ve bu suç
137 Arjantn, Bolvya, Brezlya, Şl, Kolombya, El Salvador, Hat,
tp bakımından mevcut düzenlemelern yeterszlğn vurgulayarak
Honduras, Mekska, Peru ve Uruguay’da 1966 ve 1986 yılları
zorla kaybetmey nsanlığa karşı suç olarak tanımalarına lşkn
arasında 90.000 kşnn zorla kaybetme suçuna maruz kaldığı
(md. 12) br karar almıştır. http://assembly.coe.nt/nw/xml/XRef/
tahmn edlmektedr. Molna Thessen’den aktaran Ott, s. 4. BM
X2H-Xref-VewPDF.asp?FleID=16239&lang=en (Son erşm tarh:
Zorla ya da İrade Dışı Kaybetmeler Hakkında Çalışma Grubu’nun
Ekm 2015). 2005 yılında 1463 sayılı kararla bu lkeler yenden
çalışmaları da bu bakımdan önemli veriler ortaya çıkarmaktadır.
vurgulamıştır. Karar metn çn bkz., http://assembly.coe.nt/nw/
Örneğin, A/HRC/4/41/Add.1. 20 Şubat 2007 tarhl raporunda (s.
xml/XRef/X2H-Xref-VewPDF.asp?FleID=17371&lang=en (Son
6) Çalışma Grubu, Guatemala’dak Hakkat Komsyonu verlerne
erşm tarh: Eylül 2015).
40
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
edlmştr. Bu deklarasyon ve sözleşmelern
kş yanında, akıbetne lşkn hakkate dar
tamamında zorla kaybetmenn nsanlığa karşı suç
aylarca, km zaman yıllarca blg verlmeyen
oluşturduğunun altı çzlmştr.
mağdurun ale üyeler ve yakınlarıdır.141 Kayıp
yakınlarının zorla kaybetme flnn mağduruna
20 Aralık 2006 tarhnde kabul edlen ve
lşkn hakkat öğrenememesnn yarattığı acı ve
23 Aralık 2010 tarhnde yürürlüğe gren
endşe İnsan Hakları Mahkemeler çthatlarında,
Herkesn Zorla Kaybetmelere Karşı Korunması
şkence, zâlmane, nsanlık dışı ve aşağılayıcı
Hakkında Uluslararası Sözleşme’de (md. 2)
muamele oluşturmaktadır.142 Bunun dışında
zorla kaybetme suçunun tanımı şu bçmde
zorla kaybetme flnn, mağdurun dâhl olduğu
yapılmıştır: “Kşnn devlet görevller veya
topluluğa, kolektfe gözdağı vermey amaçladığı,
devletn yetklendrlmes, desteğ veya göz
bu bakımdan toplumun bütününe dönük yıkıcı
yumması le hareket eden kş ve gruplar
etklernn olduğu konusunda da Brleşmş
tarafından yakalanması, tutulması (Entzug
Mlletler Zorla ya da İrade Dışı Kaybetmeler
der Frehet), kaçırılması veya hürryetnden
Hakkında Çalışma Grubu’na yansıyan cdd verler
başka herhang br bçmde mahrum edlmes
bulunmaktadır.143
ve ardından hukukun korunmasından uzak
kalması sonucunu doğuracak bçmde kşnn
Yukarıda belrtldğ üzere, zorla kaybetme suçu
hürryetnden mahrum bırakıldığının kabul
en yaygın bçmde Arjantn, Brezlya, Uruguay,
edlmemes veya kayıp kşnn akıbet veya
Şl, Peru ve Guatemala gb Latn Amerka
bulunduğu yern gzlenmes”.
140
Bu tanımdan da
ülkelernde şlenmştr.144 Arjantn’ bu bakımdan
anlaşılacağı üzere, zorla kaybetme öncelkle
zorla kaybetme flnn en yaygın bçmde
br kmsenn herhang br bçmde hürryetnden
gerçekleştğ ülke olarak değerlendrmek
mahrum bırakılmasından mürekkep br fldr. Bu
herhalde yanlış olmaz. Bu ülkedek uygulama,
tbarla, zorla kaybetme flnn bu bakımdan nasıl
saknleştrc laçla uyutulan kşlern Okyanus’a
başlamış olduğunun önem bulunmamaktadır.
atılmasıdır. Ulusal Arjantn Komsyonu’na göre,
Bu tesptn sonucu şudur: Sadece, hukuka
8.960 kş sadece bu bçmde kaybedlmştr.145
aykırı bçmde tutulan kşler değl, gözaltına
alınmış veya hakkında tutuklama kararı verlen
kşler de zorla kaybetme suçunun mağduru
141 BM Genel Kurulu’nun 33/173 sayılı “Kayıp Kşler”e lşkn
kararı 20 Aralık 1978 ve 43/159 (1988); 44/160 (1990); 46/125
(1991) ve 47/132 (1992) sayılı kararları. Ayrıca aynı bağlamda, bkz.
olablrler. Zorla kaybetme suçunun knc
Amerkalılararası İnsan Hakları Komsyonu 1978 ve 1980-1981
öneml unsuru, bu fl le mağdurun ‘hukukun
yıllık raporları. Annual Report of the Inter-Amercan Commsson
koruma alanı’ dışına çıkarılmasıdır. Hukukun
on Human Rghts 1978, OEA/Ser.L/II.47, doc., 1979; Annual Report
of the Inter-Amercan Commsson on Human Rghts, 1980-1981,
koruma alanı kavramı, kşnn akıbet ve yernn
OEA/Ser.G, CP/doc.1201/1981, 1981, bu belgelere, http://www.
blnmemes, ulusal hukukun tanıdığı kanun
wcl.amercan.edu/humrght/dgest/database3.cfm adresnden
yollarına başvuru mkanının bertaraf edlmesn
erşleblr (Son erşm tarh: Eylül 2015).
anlatır. Kaybolan kşnn “habeas corpus”,
142 Scovazz, Tulo/Ctron, Gabrella, Struggle Aganst Enforced
derhal hâkm karşısına çıkma hakkının varlığı
Dsappearance and the 2007 Unted Natons Conventon, Martnus
nkâr edlrken, beden bütünlüğü, hayat, onur,
Njhoff, Leden, 2007, s. 30.
cnsel dokunulmazlık, malvarlığı haklarının cdd
143 Bkz., örneğn, Unted Natons document E/CN.4/1985/15, para.
br bçmde hlâl rsknn ortaya çıkar. Suçun
291, http://www.ohchr.org adresnden erşleblr. (Ekm 2015).
mağdurları tpk olarak, muhalf gruplar, aydınlar,
syas part temslcler, llegal örgüt üyeler,
svl toplum örgütler temslclerdr. Zorla
kaybetme suçunun mağdurları, kaybedlmş
Ayrıca, bkz., XXIV Internatonal Conference of the Red Cross and
Red Crescent, Manla, 1981, Resoluton II “Forced or nvoluntary
dsappearances”, www.crc.org (Ekm 2015).
144 Vermeulen, M.L. Enforced Dsappearance, Determnng State
Responsblty under the Internatonal Conventon for the Protecton
of All Persons from Enforced Dsappearance, Intersenta, Antwerp,
140 Tanıma lşkn tartışmalara dar bkz. Andreu-Guzmán,
2012, s. 8.
Federco, ‘The Draft Internatonal Conventon on the Protecton
of All Persons from Forced Dsappearance’, The Revew of the
145 Göral, Özgür Sevg/Işık, Ayhan/Kaya, Özlem, Konuşulmayan
Internatonal Commsson of Jursts, c. 62-63, 2001, s. 73-106.
Gerçek: Zorla Kaybetmeler, Hafıza Merkez, İstanbul, 2013, s. 2.
T Ü R K İ Y E ' D E Z O R L A K AY B E T M E S U Ç U : H U K U K S A L B İ R B O Ş L U K
41
Bu bakımdan fln cezalandırılması ve
Mahkemes Statüsü’nde zorla kaybetme flnn
tanımlanması çabaları öncelkle bu ülkelerde
gerçekleşmes çn kaybetmey ntelemede
gündeme gelmştr. Ntekm, başlangıçta kayıplar
kullanılan “uzun br süre” fadesdr. Statü le
veya Latn Amerka ülkelernde kullanılan
eklenen uzun br süre fadesyle le lgl her ne
fades le desaparecdos le lgl yargılamalar
kadar açıklık bulunmamakta se de uluslararası
öncelkle kş hürryetnden mahrumyet suç
sözleşmeler le güvence altına alınan kşnn
tp bağlamında gerçekleştrlmş se de,146
derhal hâkm karşısına çıkma zorunluluğu
hâlhazırda, kş hürryetnden mahrumyete
karşısında bu fadenn dar yorumlanması
göre özel br düzenleme (lex specals) teşkl
gerekeceğ açıktır.
eden zorla kaybetme suçu le lgl yargılamalar
sürmektedr.
Zorla kaybetme Uluslararası Ceza Mahkemes
Statüsü’nün 7/2() maddesnde “devletn
veya syas br örgütün yetklendrmes,
destek vermes veya göz yummasıyla, kşnn
yakalanması, tutulması veya kaçırılması
ve hukukun korumasından uzun br süre
faydalanmaması amacıyla kşnn hürryetnden
mahrum bırakıldığının kabul edlmemes
veya kşnn yer veya akıbet konusunda
blg verlmemes” olarak tanımlanmaktadır.
Hukukun korumasından faydalanılmasını
önlemenn amaç olarak belrtlmes burada
suçun spesfk karaktern ortaya koyarak fl
bakımından zorunlu tpk manev unsuru ortaya
koymaktadır. Uluslararası Ceza Mahkemes
Statüsü çerçevesnde fl çok hareketl br suç
olarak tanımlanmıştır. Statü’de bu hareketler, br
veya brden fazla kşnn yakalanması, kaçırılması
veya tutulması ve kaçırılmanın kabul edlmemes
veya kş veya kşlern yer veya akıbet hakkında
blg verlmemes olarak tanımlanmaktadır.
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’ne lave
Suçların Unsurları belgesnde suçun ntelğ
gereğ normal koşullarda fln br veya brden
fazla kş tarafından şlenmes gerekeceğ
belrtlmektedr.147 Bu tanım le öncelkle, devlet
görevller veya herhang br bçmde devlet adına
çalışanların dışında ‘syas örgüt’ mensuplarının
da bu suçun fal olableceğ belrtlmştr. Madde
metnndek knc yenlk, Uluslararası Ceza
146 Bkz. Lafontane, Fanne, ‘Lmtaton for Enforced
Dsappearances: The Sandoval Case before the Supreme Court of
Chle’, Journal of Internatonal Crmnal Justce, c. 3, sy. 2, 2005,
s. 469-484.
147 Suçların Unsurları (Elements of Crmes) metnnde 7. Madde
açıklaması le lgl 23. dpnot.
42
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Türkye'de
yıllardır.152 Hafıza Merkez verlerne göre,
Zorla Kaybetme
sırasıyla 1994 (518), 1995 (232), 1996 (170)
Suçu
bçmde arttığı 1990’lı yıllar, yukarıda belrtldğ
Zorla kaybetme suçu, Türkye kamuoyunun
gündemne esas tbaryle 1980’l yıllarda
grmştr. Aşağıda şkence suçu bağlamında
km ayrıntılarıyla ele alınacağı üzere, 12
Eylül darbes ve sıkıyönetm rejm dönem,
öldürme, şkence, zulüm (persecuton) gb dğer
fllern svl nüfusa dönük saldırının br parçası
olarak olarak şlendğ br dönem karakterze
etmektedr.148 Zorla kaybetme suçu bakımından
se bu dönemn Türkye’de, nsanlığa karşı
suçun tanımını gerçekleştrecek bçmde yaygın
veya sstematk br saldırının br parçası olarak
Roma Statüsü’ndek tanımıyla “br devlet
poltkası” dâhlnde şlendğnn kuvvetle
muhtemel olduğu lk dönem olduğunu söylemek
mümkündür. Bu lk dönem, zorla kaybetme
suçunun nsanlığa karşı suç oluşturan dğer
fllere nazaran daha seyrek br bçmde
gerçekleştğn belrtmek gerekr. Hafıza
Merkez verlerne göre, örneğn, 1980-1990
yılları arasında zorla kaybetme suçuna maruz
kalan kş sayısı 33’tür.149
İknc dönem se, zorla kaybetmenn fal meçhul
cnayetlerle brlkte yaygın ve sstematk hâle
gelerek svl nüfusa karşı terörle mücadele adı
altında “özel harp yöntemlern”150 uygulayan
br stsna rejm çerçevesnde Olağanüstü Hâl
Kanunu’nun151 yürürlükte olduğu 1990’lı
gözaltında kayıpların en yoğun olduğu yıllar,
yıllarıdır.153 Zorla kaybetmelern dramatk br
gb olağanüstü hâln devam ettğ bölgelerde
km yorumcular tarafından ‘düşük yoğunluklu
savaş’ veya çatışmanın çnde aktf olarak yer
alanlar açısından “gayr nzam harp”154 olarak
adlandırılan slahlı br çatışmanın sürdüğü
yıllardır. 1990’lı yıllarda, olağanüstü hâl
bölgesnn dışında da, ya çatışma le bağlantılı
olarak veya terörle mücadelenn başka br
başlığı olarak değerlendrlen llegal örgütlern
üyeler kşlere karşı da bu fl şlenmştr.155 Zorla
kaybetmenn, olağanüstü hâl bölges le ülkenn
dğer bölümlernde benzer br organzasyon ve
şema çnde şlendğne lşkn cdd şaretler
bulunmakta se de burada yaygın ve sstematk
ntelğ gereğ olağanüstü hâl bölgesnde şlenen
zorla kaybetmeler üzernde durulacaktır.
Yukarıda belrtldğ gb, zorla kaybetmenn
yaygın veya sstematk br bçmde br devlet
poltkası dâhlnde şlendğnn en öneml
gösterges, olağanüstü hâl bölgesnde şlenen
gözaltında kayıpların benzer br seyr zlemes,
aynı kşler tarafından şlendğ yönünde
kuvvetl delllern bulunmasıdır. Zorla kaybetme
fllernn hemen hepsnde, mağdurun bölge halkı
tarafından daha önce blnen kşler tarafından
alen bçmde yakalandığı veya gözaltına alındığı,
mağdurun akıbetne lşkn blg verlmedğ veya
mağdurun akıbetne lşkn gerçek dışı blgler
verldğ ve sorumluların yargılanması çn
152 Alpkaya, Gökçen, ‘Uluslararası Hukukta Zorla Kaybetmeler’,
148 Gökdemr, Orhan, Fal Meçhul Cnayetler Tarh, 3. Baskı,
Zorla Kaybetmeler ve Yargının Tutumu çnde, Hafıza Merkez,
Destek Yayınev, İstanbul, 2011; Mavoğlu, Ertuğrul/Şık, Ahmet,
İstanbul, 2013, s. 45-60.
Kırk Katır Kırk Satır, Kontrgerlla ve Ergenekon’u Anlama Kılavuzu,
c. 1, İthak, İstanbul, 2011; Yalçın, Soner, Bnbaşı Ersever’n
153 Göral/Işık/Kaya, s. 26.
İtrafları, Doğan Ktap, İstanbul, 2011.
154 Türkiye’de yaygın deyimle ‘derin devlet’ yapılanmasının önemli
149 Göral/Işık/Kaya, s. 22.
isimlerinden ve kendisi de faili meçhul bir cinayetle öldürülen
Binbaşı Cem Ersever “gayri nizami harp” ifadesini kullanmıştır,
150 Türkiye İnsan Hakları Vakfı İzmir temsilcisi Coşkun Üsterci’nin
Yalçın, s. 53.
bu konudaki tespitleri ile ilgili bkz. Evrensel, 15 Aralık 2011, http://
www.evrensel.net/news.php?d=19408 (Son erşm tarh: Ağustos
155 Alpkaya, Gökçen, ‘“Kayıp”lar Sorunu ve Türkye’, Ankara
2015).
Ünverstes Syasal Blgler Fakültes Dergs, c. 50, sy. 3-4, 1995,
s. 31-63; Elç, Tahr, Türkye’de Gözaltında Kayıplar, Dyalog, 2009,
151 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu, 25 Ekm 1983, Resm
http://e-kutuphane.hop.org.tr/pdf/kutuphane/22_81_0000-00-00.
Gazete no: 18204, 27 Ekm 1983.
pdf, s. 91-97 (Son erşm tarh: Eylül 2015).
T Ü R K İ Y E ' D E Z O R L A K AY B E T M E S U Ç U : H U K U K S A L B İ R B O Ş L U K
43
grşmde bulunan mağdur yakınlarının da açık
veya zımn bçmde tehdt edldğ nsan hakları
örgütler tarafından rapor edlmş, Başbakanlık
ve TBMM komsyon raporlarına yansımış,156
faller tarafından açıklanmış ve yakın tarhlerde
muhtelf davaların ddanamelerne yansımıştır.
Yne, 1998 yılında Türkye’ye br zyaret
gerçekleştren Brleşmş Mlletler Komsyonu da
zorla kaybetme fllernn brbrne benzeyen br
seyr çnde gerçekleştğn açıklamıştır.157
Hafıza Merkez’nn raporu da bu bakımdan
bölgede zorla kaybetmelern nasıl
gerçekleştğne ışık tutmaktadır.158 Merkez’n
yaptığı saha çalışması, zorla kaybetme
suçunun nasıl şlenldğne lşkn öneml verler
sunmaktadır. Bu sonuçlara göre, zorla kaybetme
suçu mağdurları evlernden, şyerlernden
veya sokakta gözaltına alınmakta, resm
kayıtları bulunmayan yakalamanın ardından ya
mağdurlardan haber alınamamakta veya ölü
bedenler bulunmaktadır. Bu kşlern akıbetne
dar yürütülen soruşturmalarda da etkl
soruşturma krterlerne uygun br soruşturma
yürütülmemekte, yapılması zorunlu usul
şlemlerden mtna edlmektedr.159
Zorla Kaybetme
Suçunun Unsurları
Br bütün olarak ddanamelerde gösterlen
delller, raporlar le tanık ve müştek beyanları,
“trafçı” fallern krarları160 dkkate alındığında
1990’lı yıllarda gerçekleştrlen zorla kaybetme
fllernn büyük br bölümünün ordu çnde
br yapılanma olarak ortaya çıkan Jandarma
İsthbarat ve Terörle Mücadele (JİTEM)161
mensupları tarafından şlendğ anlaşılmaktadır.
JİTEM’n 1990’lı yıllardan bugüne Türk Slahlı
Kuvvetler çnde varlığı, konumu ve nhayet
hâlhazırda devlet çndek dğer güvenlk ve
sthbarat brmler le lşksnn nkârı veya ancak
kısm kabulü, Türkye’de zorla kaybetme suçu le
lgl aşağıda tekrar değnleceğ gb neden etkn
soruşturma yürütülemedğn açıklamaktadır.
JİTEM yapılanması lk kez TBMM Fal Meçhul
Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu
Raporu’nda geçmektedr.162 Bu raporda,
Komsyon JİTEM’n faalyetlernn ne olduğunun
anlaşılamadığını belrtmekle brlkte, komsyona
verlen blgler çerçevesnde Jandarma
bünyesnde yen br brm olarak tanımlanan
JİTEM’n ‘fonksyon gaspı’ üzernde uzun br
değerlendrme yapmıştır. Komsyona göre,
2937 sayılı Devlet İsthbarat Hzmetler ve
Mll İsthbarat Teşklatı Kanunu’na göre
(md. 4/a) “yıkıcı, bölücü terör ve devlet le
cumhuryet aleyhne faalyetler hakkında”
sthbarat toplanması MİT’n görevdr, devletn
başka organlarının bu konulara lşkn yen
düzenlemelere gderek kend görev ve yetklern
aşmaması gerekmektedr, aks durum cdd
karışıklıklara neden olablecektr. JİTEM’n OHAL
bölgesndek faalyetlerne bu bçmde traz
156 Bkz. TBMM Fal Meçhul Syas Cnayetler Araştırma
Komsyonu Raporu.
157 BM Çalışma Grubu Türkye Raporu, E/CN.4/1999/62/Add.2,
160 İtrafçı fade ve krarlarına lşkn ayrıntılı blg çn bkz.,
s. 4.
Mavoğlu/Şık, s. 83-100.
158 Hafıza Merkez Hukuk Çalışmaları Ekb adına, Ataktürk Sevml
161 A.g.e., s. 81-140.
(2013).
162 TBMM Fal Meçhul Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu
159 A.g.e., s. 28.
44
Raporu, s. 57.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
yükselten Komsyon se, esasen kends yasadışı
aşkârdır.”165 (Vurgular lave edlmştr.)
br kurum olan JİTEM’n trafçılarla şbrlğ
halnde faalyetlerne dar tanıklıkları ‘şaya’
olarak ntemektedr.
163
TBMM Susurluk Komsyonu Raporu’nda da
JİTEM’n varlığı, blglerne başvurulan pek
çok kş tarafından doğrulanmıştır. Komsyon
Başbakanlık Teftş Kurulu Başkanı Kutlu Savaş
Raporu’nun genel değerlendrme bölümünde se
tarafından hazırlanan Susurluk Raporu’nda
devlet çndek sthbarat teşklatları arasında
JİTEM geçmektedr.
164
Söz konusu raporda,
koordnasyonsuzluk ve ‘çekşmeden’ bahsedlrken
JİTEM’n htyaçtan doğmuş olduğu belrtlrken,
“JİTEM’n ne görev yaptığı tam olarak
ancak zamanla aralarında geçc köy korucuları
öğrenlememştr. JİTEM’n varlığı tartışılırken
ve 3419 sayılı Pşmanlık Kanunu’ndan
eylemlernn tartışmasız gerçek olduğu ortaya
faydalanan “trafçıların” da katılımı le
çıkmıştır.”166 fadelerne yer verlmştr.
mensuplarının suç şlemeye tevessül ettkler
fade edlmektedr. Bu raporda JİTEM’n harekat
Son olarak Kutlu Savaş tarafından hazırlanan
anlayışını yansıttığı belrtlen şu fadeler
rapora dayanarak, TBMM Darbeler Komsyonu
özellkle dkkat çekcdr:
Raporu’nda167 da fal meçhul cnayetler
JİTEM lşks üzernde durulmakta, JİTEM
“OHAL bölgesnde bu karar (nfaz kararı) merc
tarafından gözaltına alınan kşlern kısa
başçavuşlara, komser yardımcılarına çok
br süre sonra cansız bedenlernn köprü
daha önemls bu yetk dünkü terörst yarınk
altlarında ve yol kenarlarında bulunduğununun,
potansyel suçlu trafçılara kadar nmştr.
büyük çoğunluğunun se cesetlernn dah
1996 yılında Kolordu Komutanı’nın her türlü
bulunamadığının altı çzlmektedr. Bu rapora
düzenszlğe son vermek çn harekete geçmes
göre, JİTEM’n varlığının nkar edlmesnn altında
bu adam öldürmedek keyflğ de br noktaya
yatan sebep, esasen jandarmanın sthbarat
kadar önlemştr. Çünkü mahkemelere kadar
sağlama yetksnn olmayışı ve bu yetknn PVSK
gtmş br konu nedenyle elden ele teslm edlen
Ek 7. maddede168 yapılan değşklkle Emnyet
kşlern devlet elndeyken köprü altında ölü
Genel Müdürlüğü İsthbarat Dare Başkanlığı’na
olarak bulunmasının fal meçhul olamayacağı
verlmş olmasıdır.
Her k rapordak (TBMM ve Kutlu Savaş
163 A.g.e., s.57.
raporları) ve 2006 tarhl Şemdnl Raporu’ndak
164 Kutlu Savaş Raporu’nda JİTEM le lgl şu değerlendrmelerde
bulunulmaktadır: “Jandarma Genel Komutanlığı reddetse de
JİTEM’n varlığı unutulablr br gerçek değldr. JİTEM kaldırılmış,
165 A.g.e.
tasfye edlmş, personel başka brmlerde görevlendrlmş,
evrakları arşve gönderlmş olablr. Ama JİTEM’de görev yapan
166 TBMM Araştırma Komsyonu Raporu, http://www.tbmm.gov.tr/
pek çok görevl hayattadır. Ayrıca JİTEM’n mevcudyet br kusur
srasay/donem22/yl01/ss1153.pdf (Şubat 2013).
da oluşturmamaktadır. Aslında JİTEM br htyaçtan doğmuştur.
Korucular ve trafçılar, PKK le mücadelede lk dönemde güvenlk
167 TBMM ‘Ülkemzde Demokrasye Müdahale Eden Tüm Darbe
kuvvetlerne büyük kolaylıklar sağlayarak etkl görev yapmışlardır.
ve Muhtıralar le Demokrasy İşlevsz Kılan Dğer Bütün Grşm
Bu durum güvenlk kuvvetlernn sempatsn arttırmıştır. Özel
ve Süreçlern Tüm Boyutları le Araştırılarak Alınması Gereken
Tmler’n kırsal kesmde yetkl, etkl ve serbestçe hareket
Önlemlern Belrlenmes Amacıyla Kurulan Mecls Araştırması
edeblmeler gderek görev dışı davranışlara yönelmelern
Komsyon Raporu’, c.1, Dönem: 24, Yasama Yılı: 3, S. Sayısı: 376,
ve çlernde suç şleyenler hoşgörü le karşılama eğlmlern
s. 16, s. 125-126, http://www.tbmm.gov.tr/srasay/donem24/yl01/
arttırmıştır. Özel tmlern sevk ve daresn koordne etmek çn
ss376_Clt1.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
Jandarma çnde JİTEM olarak adlandırılan gurubun faalyete
geçrldğ görülmüştür. JİTEM bölgede etkl çalışmalar yapmıştır.
168 Ek Madde 7 – (Ek: 16/6/1985 - 3233/7 md.) Pols, Devletn
Bunların çoğundan da mahall Jandarma brlklernn dah haber
ülkes ve mlletyle bölünmez bütünlüğüne, Anayasa düzenne
olmamıştır. Zaman çnde, JİTEM bünyesnde görev alan svl ve
ve genel güvenlğne dar önleyc ve koruyucu tedbrler almak,
asker şahısların faalyetler yörede dkkat çeker hale gelmştr.
emnyet ve asayş sağlamak üzere, ülke sevyesnde sthbarat
Bünyesnde çok mktarda korucu ve trafçı bulunması sebebyle
faalyetlernde bulunur, bu amaçla blg toplar, değerlendrr, yetkl
ferd suç oranı yükselmştr.” http://tr.wksource.org/wk/
merclere veya kullanma alanına ulaştırır. Devletn dğer sthbarat
Susurluk_Raporu_%28Kutlu_Sava%C5%9F%29 (Şubat 2013).
kuruluşlarıyla şbrlğ yapar.
T Ü R K İ Y E ' D E Z O R L A K AY B E T M E S U Ç U : H U K U K S A L B İ R B O Ş L U K
45
beyanlar169 ve esk “trafçıların” trafları 1990’lı
çn teşekkül oluşturma, şkence yapma ve
yılların sonunda JİTEM mensuplarınca şlenen
taammüden öldürme suçlamaları yer almıştır.
fal meçhul, nsan öldürme, zorla kaybetme,
Bu davada da yetkl mahkeme Uyuşmazlık
şkence, uyuşturucu ve slah kaçakçılığı gb
Mahkemes’nn verdğ kararın ardından ancak 17
suçların gündeme gelmesn sağlamıştır.170 1989
yıl sonra belrleneblmştr.173
yılında dönemn İdl Cumhuryet Savcısı İlhan
Chaner tarafından JİTEM’n kurucusu olduğu
JİTEM mensuplarının yargılandığı dğer
dda edlen ve bu dda blahare kend beyanı
br davanın ddanames de, hem JİTEM’n
le de doğrulanan Albay Arf Doğan hakkında
varlığına şaret etmekte hem de JİTEM
üç köylünün öldürülmes le lgl soruşturma
mensuplarının şledkler suçların genel
başlatılmış ve nha olarak dosya Dyarbakır
karakterstğn ortaya koymaktadır.174 Bu
Devlet Güvenlk Mahkemes Savcılığı’na
davada gzl tanıkların anlatımı le sanıklar
görevszlk kararı le gönderlmştr.171
tarafından şlendğ dosya kapsamı tbaryle
Dyarbakır Devlet Güvenlk Mahkemes Savcılığı,
kuvvetle muhtemel görünen zorla kaybetme
Başbakanlık Teftş Kurulu Raporu doğrultusunda
suçları ortaya çıkmaktadır. Bu dosyadak
soruşturmayı genşletmş, JİTEM mensubu br
gzl tanığın terör le mücadele çn “mls
kısım şüphel hakkında dava açılmıştır. Açılan
yapılanmasının temzlenmesnn” şart
bu davada görevl mahkeme, Dyarbakır 3 no’lu
olduğu fades, JİTEM mensuplarının hang
Devlet Güvenlk Mahkemes, Dyarbakır 3. Ağır
sakle hareket ettğn göstermektedr.
Ceza Mahkemes, 7. Kolordu Asker Mahkemes,
Kamuoyunda 2. Ergenekon davası olarak
Dyarbakır Özel Yetkl 6. Ağır Ceza Mahkemes
blenen yargılamada, 2014 yılında ölen emekl
le Uyuşmazlık Mahkemes arasında 10 yılı
Albay Arf Doğan sorgusunda:175“JİTEM’n,
aşkın br süre çnde ancak belrleneblmştr.
172
üst düzey yetkl komutanların blgs ve
Bu dosyanın ardından, 2004 yılında trafçı
kararları doğrultusunda denenmek üzere
Abdülkadr Aygan’ın 1994 yılından ber kayıp
kurulmuş br yapılanma olduğunu, kendsnn
Murat Arslan’ın JİTEM tarafından öldürüldüğüne
de bunun kurucusu olduğunu, faalyet alanının
lşkn Özgür Gündem gazetesne verdğ demecn
OHAL bölges olduğunu, kadrolu elemanının
ardından Murat Arslan’ın kemklernn bulunması
bulunmadığını, mesa sonrası saatlernden
üzerne aralarında ‘Yeşl’ kod adlı Mahmut
zaman ayırmak suretyle bu yapılanma
Yıldırım, Abdülkadr Aygan gb smlern de
çersnde terörle mücadele ettklern”
bulunduğu yen br soruşturma başlatılmıştır.
belrtmştr. Yargılama sırasında da JİTEM’
İddanamede sanıklara “JİTEM adı altında ‘sözde
kendsnn kurduğunu teyt etmştr.176 Son
devlet’ adına ancak yasadışı olarak” suç şlemek
savunmasında da JİTEM’c olduğunu ve 21 yıl
169 Hakkar Merkez, Yüksekova ve Şemdnl İlçelernde Meydana
173 A.g.e., ayrıca bkz., ‘JİTEM’de 7 Yıl Sonra Görevszlk Kararı’,
Gelen Olayların Araştırılması Amacıyla Kurulan (10/322, 323, 324)
Mllyet (Gökçer Tahncoğlu), 18 Şubat 2014.
Esas Numaralı Mecls Araştırması Komsyonu Raporu, Dönem 22,
Yasama yılı: 4, http://www.tbmm.gov.tr/srasay/donem22/yl01/
174 Bkz. http://tr.wksource.org/wk/2._Ergenekon_İddanames
ss1153.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
170 Esk “trafçı” Abdülkadr Aygan le yapılan röportaj çn bkz.
175 A.g.e, savunmalar alt başlığında. Ergenekon gerekçel karar,
Evrensel, 4 Ekm 2008, Abdülkadr Aygan’ın gazetec Neşe Düzel
s. 730. “Arf Doğan, 1998 yılında Albay rütbesnde ken Türk Slahlı
le öneml blgler fşa eden röportajı çn bkz. Taraf, 27 Ocak 2009,
Kuvvetlernden emekl oldum. Görev alanı Türkye’nn genel
http://www.taraf.com.tr/nese-duzel/makale-abdulkadr-aygan-
olan Jandarma İsthbarat Grup Komutanlığını ve sonrasında da
olmed-hastaneden-alp-yne.htm (Son erşm tarh: Ekm 2015).
Jandarma İsthbarat ve Terörle Mücadele Komutanlığını (JİTEM)
ben kurdum. Bunların kuruluşları yasaldır. Operasyonel görevler
171 Mavoğlu/Şık, s. 98.
yapmak üzere kurulan JİTEM’n sorumluluk alanı Doğu ve
Güneydoğu Anadolu’dak OHAL Bölgelerdr. JİTEM çalışanları
172 ‘JİTEM davası’ le lgl ayrıntılar ve güncel gelşmeler çn bkz.
tamamen svldr. Kayıtlara göre 10.000 JİTEM çalışanı vardı.
Işık, Serap, ‘JİTEM Davası’, 24 Eylül 2008, http://falbell.org/wp-
JİTEM çalışanlarına kod adı verlrd.”
content/uploads/2013/01/Jtem_Ana_Dava_Gens_Ozet.pdf (Son
erşm tarh: Ocak 2016)
46
176 Ergenekon Davası gerekçel karar, s. 1844.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
bu yapı çnde bulunduğunu belrtmştr.177
koordnasyon güçlüğü ve rekabet çözmek üzere
sthbarat, sorgu ve operasyon konusunda etkn
Albay Arf Doğan blahare kends le yapılan
röportajın yayımlandığı br ktapta
178
JİTEM’n
hâle getrlmes bakımından önem açıklanmıştır.
179
Ele geçrlen JİTEM belgelernde hem bu
nasıl yapılandırıldığına lşkn son derece
yapılanmanın çalışma anlayışı hem de eylem
ayrıntılı blgler vermştr. Ntekm hakkında
hedefler ortaya çıkmaktadır. Devletn bölge halkı
başlatılan soruşturma le aramalar netcesnde
üzernde “pskolojk pank” yaratmasının önemnn
elde edlen belgeler le, TBMM Komsyonu
muhtelf bçmlerde vurgulandığı ddanamede
Raporu’nun eylemlern tartışmasız kabul
net olarak belrtlmese de, Hzbullah benzer
ettğ JİTEM’n, nasıl ortaya çıkmış olduğu
yapılanmalarla şbrlğnn altının çzlmş olduğu
ddanamede ayrıntılı olarak tartışılmıştır.
bölümler dkkat çekcdr.180 JİTEM mensuplarının
İddanameye ekl “çok gzl”, “gzl” gb
aşağıdak değerlendrmeler bu yapılanmanın
başlıkları bulunan belgelerde “kırsal kesmdek
ntelğn ortaya koyar ntelktedr:
terörst faalyetler etksz hale getrmek
maksadıyla” Jandarma Genel Komutanlığı
“(Y)öre halkının adl ve otorter davranıştan
bünyesnde ve Jandarma İsthbarat Gruplar
hoşlandığını da unutmamak gerekr k bu da
Komutanlığı’na bağlı olarak Ankara, İzmr,
suçluyu adl yargılayıp anında nfaz durumunu
Dyarbakır, Van, Adana, Erzurum, İstanbul ve
ortaya çıkarır. Bu olgu devlet terörü yaratmayacak
Samsun’da kurulması planlanan Jandarma
şeklde cra edlrse PKK terör örgütünün bölgedek
İsthbarat Grup Komutanlıklarının ve bağlı
üstünlüklernden br tanes dengelenmş olur.”
(24) Jandarma İsthbarat tmlernden blahare
(Vurgular lave edlmştr.)
vazgeçlerek Ankara ve Dyarbakır merkezl
k “grup komutanlığının” oluşturulduğu
fades yer almaktadır. Keza, bu ddanamede
belrtlmektedr. Bu grup komutanlıklarının da
şlenen “anında nfaz” ntelğnde kasten öldürme
süreç çnde Jandarma İsthbarat ve Terörle
suçları örnek olarak verlmş ve JİTEM’n
Mücadele Gruplar Komutanlığı’na dönüştüğü
operasyonlarda kullandığı slahların kayıtlı
ddaname dayanağı evraktan anlaşılmaktadır.
olmadığı hususu vurgulanmıştır. Bu ddanamede
Bu dönüşüm, bahs geçen belgelerde “lk
yne JİTEM örgütlenmes çnde yer aldığı dda
etapta, sthbarat zafyetnn gderlmes
edlen ve ddanamede zkredlen muhtelf smlern,
amacıyla”, “bölgey y tanıyan ve sthbarat
sürekl rtbat halnde olduğu vurgulanmıştır. Yne,
faalyet” yürütmüş olan Albay Arf Doğan’ın da
Arf Doğan’ın ‘halefnn’ Tuğgeneral Vel Küçük
çnde olduğu br kısım rütbel askern nsyatf
olduğu belrtlmştr. Ntekm, brnc Ergenekon
le kurulduğu, fakat blahare üst makamlarca
ddanamesnde de Vel Küçük’e181 snat edlen
onaylandığı ve kendlerne kadro tahss edlmş
olduğu vurgulanmaktadır.
179 Susurluk Skandalı sonrasında oluşturulan TBMM Susurluk
Komsyonu’na blg veren esk Jandarma Genel Komutanı Teoman
JİTEM le lgl ele geçen çok sayıda dğer belgede
se “Güneydoğu bölgesnde cereyan eden ç
Koman, “Jandarma teşklatı çnde JİTEM adında legal ya da llegal
br örgüt kurulmamıştır, yoktur. Ama jandarma dışında bu sm
kullanıp kanunsuz şler yapan br grup vardır” demşt. Bkz., Hürryet,
güvenlk harekâtı” le bağlantılı çok sayıda blgnn
20 Kasım 2005, http://www.hurryet.com.tr/pazar/3542856.asp (Son
faalyet raporlarına yansıdığı görülmektedr. Söz
erşm tarh: Ekm 2015).
konusu raporlarda, JİTEM’n varlığı, bölgede ç
güvenlk ve sthbarat organları arasında yaşanan
180 İddaname ekler, (1) nolu torbanın (9)uncu klasöründe, ‘Gzl
Faalyetler’ başlığı altında 2930. sayfalarda, ayrıca bkz., Mavoğlu/
Şık, s. 90-91.
177 ‘JİTEM’ ben kurdum dyen Arf Doğan hayatını kaybett’,
181 Vel Küçük Ergenekon davasındak savunmasında JİTEM’e
Hürryet (Serpl Kırkeser), 18 Ekm 2014, http://www.hurryet.com.tr/
lşkn dava dosyasında JİTEM’e dar evrak çn lgnç br savunma
gundem/27403329.asp (Son erşm tarh: Eylül 2015).
gelştrmştr: “Ben Jandarma İsthbarat Gruplar komutanı olarak
Jandarma Genel Komutanlığı bünyesnde görev yaptım. Halk arasında
178 Doğan, Arf, ‘JİTEM’ Ben Kurdum’, (yayına hazırlayan Cüneyt
yanlış br deym olarak benm komutanlığıma JİTEM denld. Bu
Dalgakıran) Tmaş Yayınları, İstanbul, 2011.
görevdeyken çeştl yerlerden sthbarat amaçlı blg belge ve dosyalar
T Ü R K İ Y E ' D E Z O R L A K AY B E T M E S U Ç U : H U K U K S A L B İ R B O Ş L U K
47
suçlar açıklanırken JİTEM genş yer
tutmaktadır.
182
Ntekm Ergenekon kararı
bağışıklık yaratmak maksadıyla yapılmış olduğu
konusunda dern tereddütler oluşturmaktadır.
gerekçel hükümde Vel Küçük’ün “JİTEM olarak
JİTEM bağlantılı sanıkların dosyalarında, JİTEM
anılan devlete at kurumda görevl ken rtbatlı
le yapılan resm yazışmaları gösterr çok sayıda
olduğu ve tıpkı Susurluk çetes gb devletn ve
evrak bulunmakta ve mensuplarının kmlk
kanunların kendsne görev gereğ vermş olduğu
kartlarında ve maaş bordrolarında çalışılan brm
yetkler örgütsel amaçlı olarak kullandığı”nın
olarak JİTEM görünmektedr.186 JİTEM’n de
anlaşılmakta olduğu belrtlmştr.183
bağlı olduğu Jandarma Genel Komutanlığı’nın,
bu bağlamda Genelkurmay Başkanlığı’nın,
JİTEM’n varlığının lgl teşklatlarca da kabul
İçşler Bakanlığı’nın ve Başbakanlığa bağlı
edldğne dar öneml br gelşme, 184 Ankara
çalışan Mll İsthbarat Teşklatı’nın ve bütün
Özel Yetkl Savcılığı tarafından yürütülen
bu kurumları bünyesnde barındıran ve mll
soruşturmada İçşler Bakanlığı’ndan gelen
güvenlk syasetnn ‘koordnasyonu’ görev
yazıda JİTEM’n doğrulanmasıdır. Anadolu
verlen dönemn Mll Güvenlk Kurulu üyelernn
Ajansı ve dğer yazılı ve görsel basın yayın
JİTEM’n varlığını blmemes mümkün değldr.187
organlarının haberne göre,185 söz konusu yazıda
Dahası yukarıda belrtldğ gb, 1990’lı
JİTEM’n İçşler Bakanlığı ve Genelkurmay
yıllarda dönemn başbakanının bu tarz br
Başkanlığı’nın blgs dışında, Jandarma Genel
yapılanmayı teşvk edecek bçmde demeçler
Komutanlığı’nın kend nsyatf le kurulmuş
verdğ yorumcular tarafından sıklıkla dle
olduğu, fakat 1990’da lağvedlmş olduğu fade
getrlmektedr.
edlmektedr. Sadece devam eden yargılamalarda
elde edlen delller gözetldğnde ble böyle
JİTEM yapılanmasının veya arkasındak
br kabule mkân olmadığı açıkken JİTEM
‘dern’ güçlern sadece br terör sorunu
mensupları tarafından en fazla suç şlenen
olarak değerlendrdkler Kürt sorununa
yıllarda varlığının kabul edlmemes söz konusu
lşkn stratejsnn çok boyutlu olduğu
açıklamanın sorumlular bakımından cezadan
anlaşılmaktadır. Her halükarda JİTEM’n 1949
Cenevre Sözleşmeler’nde tanımlanan bçmyle
bana bağlı sthbarat gruplarından ve tmlernden sık sık geliyordu.
Bu teşkilatlanma tüm Türkiye’y kapsıyordu brçok belge blg ve
devletn syas brlğn ve toprak bütünlüğünü
dosyayı yetkl brmde nceletyor brmn yetklsnn vereceği
sağlamaya dönük meşru araçlara başvurmadığı
bilgi neticesinde gerekli işleme tabi tutuyorduk. Ancak birçoğunun
anlaşılmaktadır. Bu yapılanmanın ortaya
da istihbari bir değeri olmadığına karar verirsek envantere ve
çıkmasında esk JİTEM üyelernn traf ve
işleme sokmadan kaldırıyorduk. Belki bu kesin olmamakla
beraber, bu bilgi dosyalarının resmi ve istihbari değeri olmadığını
tanıklıklarının öneml rolü olmuş ve bu fadelerle
değerlendirdiklerimizin, bu belirttiğiniz dosyalar içersinde
muhtelf yerlere gömülmüş kşlern cesetlerne
olduğunu değerlendirmekteyim. Sormuş olduğunuz bu en son
ulaşılması mümkün olmuştur.188
dokümanda bunlardan brs olablr.” s. 1596.
182 http://tr.wksource.org/wk/Ergenekon_ddanames/ (Son
186 Ayrıca bkz. ‘Tmurtaş: Bnn üzernde Terörst Öldürdüm’,
erşm tarh: Ekm 2015).
Mllyet, 14 Ağustos 2012. İtrafçı Adl Tmurtaş savcılık fadesnde
maaş aldıklarını doğruluyor.
183 Ergenekon Davası gerekçel karar, s. 1596.
187 Örneğin, Susurluk Komisyonu’na ifade veren Eyüp Aşık,
184 Yne, her ne kadar Türkye’de darbe ve kontrgerlla
“Devlete dayanmayan, devlette br görevlden destek almayan
hesaplaşmak yerne, mevcut hükümetn meşruyetn ve
çetenn, mafyanın br gün ayakta durması mümkün değl.”, aktaran,
‘mağduryetn’ tahkm aracı halne gelse de, Ergenekon davası
Gökdemr, s. 215; Doğan, s. 33-38.
gerekçel hükmünde de JİTEM’n varlığı teyt edlmştr. Ergenekon
Gerekçel Karar, s. 164, 170. Dava sanıklarından Ulaş Özel JİTEM’n
188 Ahmet Şık/Özgür Cebe haber ‘Susurluk Hortladı’, 2
kendsn cezasını nfaz ettğ cezaevnden alarak slahlı terör
Nsan 2005, Radkal, http://www.radkal.com.tr/haber.
operasyonlarına soktuğunu belrtmektedr. A.g.e. s. 721-722.
php?haberno=148387; Ertuğrul Mavoğlu haber, ‘Jtem Cnayetler
İtnayla Örtbas Edlr…’, 22 Temmuz 2009, Radkal, http://www.
185 Bkz, örneğn, Radkal ‘Malumun İlanı: JİTEM var’, 10 Temmuz
radkal.com.tr/Radkal.aspx?aType=RadkalDetayV3&ArtcleID=
2011, http://www.radkal.com.tr adresnden erşleblr, ayrıca
946147&CategoryID=77; ‘JİTEM’n Kanlı Bıçağı’, Cumhuryet, 18
Brgün Gazetes’nn ‘JİTEM ölmed, kılık değştrd’ haber, 13
Eylül 2014, http://www.cumhuryet.com.tr/haber/turkye/120904/
Temmuz 2011, http://www.brgun.net/ adresnden erşleblr.
JTEM_n_kanl_bcag.html , (Son erşm tarh: Ekm 2015).
48
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Bu açıklamalar ışığında, JİTEM yapılanmasının
edecek bçmde, yan Türk Ceza Kanunu’nda
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’ndek
cürüm şlemek çn örgüt kurma suçunun
tanımı ve Türk Ceza Kanunu 77. maddede
tanımını oluşturduğu belrtlmektedr. Teork br
düzenlenme bçm le br plan dâhlnde veya
varsayım olarak br an çn JİTEM’n hukuk dışı
aynı anlama gelmek üzere sstematk br bçmde
br yapılanma olarak devletn dğer brmlernden
hareket ettğne lşkn son derece güçlü verler
bağımsız olarak ve devletn Kürt meseles le
bulunmaktadır. Öncelkle belrtmek gerekr k,
lgl o dönem belrledğ yaklaşımının dışında fal
Roma Statüsü çerçevesnde plan unsurunun
meçhul ve zorla kaybetmelere tevessül ettğ
mutlaka resm br devlet poltkası le bağlantılı
düşünülse dah, bu durum nsanlığa karşı suçun
olarak ortaya çıkması gerekmez; bu plan, devlet
oluşmasını engellemez.
adına hareket eden veya devletten tamamen
bağımsız olarak rejm karşıtı br örgüt tarafından
Esasen, doğruluğu hayatın olağan akışına son
da yapılablr. Bu tbarla merkez br devlet
derece aykırı bu önerme teork br varsayım
poltkasının dışında özerk br bçmde nsanlığa
olmaktan öteye geçememektedr. Zra,
karşı suç teşkl eden fllern planlanmış olması
hyerarşnn, görev ve sorumlulukların net br
mümkündür. JİTEM dda edldğ gb devletn
bçmde tanımlanmış olduğu ordu çnde böyle
terörle mücadele yapılanmasına paralel br örgüt
br yapılanmanın bağımsız bçmde hareket
nşa etmş olsa dah bu durum JİTEM tarafından
ettğn, Olağanüstü Hal Kanunu çerçevesnde tek
şlenen suçları ad suç halne getrmez. PKK le
merkezden, olağanüstü hâl vallğ tarafından,
bağlantısı konusunda herhang br bçmde şüphe
dare edlen bölgede, böyle br yapılanmanın
duyulan veya benmsedğ anlayışa muhalefet
özerk veya paralel br bçmde varlığını bu kadar
eden bazı asker ve subaylar dâhl olmak üzere
uzun br süre devam ettrmesn kabule mkân
herkesn bertaraf edlmes sak le hareket
yoktur. Bu bakımdan, TBMM Susurluk Raporu ve
eden ve Latn Amerka’da yaygın olduğu üzere
Başbakanlık (Kutlu Savaş) Raporu’na da yansıdığı
br “nfaz grubu”189 oluşturan JİTEM’n Roma
üzere, JİTEM’n varlığının ve faalyetlernn
Statüsü’ndek tanım çerçevesnde ssteml
dönemn Mll Güvenlk Kurulu’nu oluşturan
hareket ettğnn kabulü zorunludur. Mevcut
brmler tarafından blnmemes mümkün
ddanamelerde dah, örgüt olarak değerlendrlen
değldr. Bu bakımdan JİTEM’n şledğ suçların
JİTEM’n190 asker dspln çnde, sürekllk arz
br poltka çerçevesnde ssteml br bçmde
şlendğne kuşku yoktur. Zra Roma Statüsü
189 Temzöz davasının sanıklarından Astsubay Ahmet
Öznalbant “nfaz grupları” le lgl şöyle demektedr: “Ölüm
açıkça br devlet veya örgüt poltkasından
grubu kurulmuştu. Bu kşler le brlkte 6-7 kş, svl gymle
bahsetmektedr. Roma Statüsü’ne ek Suçların
karakolumuzun sorgu bölümünde çalışır ve fade alırlardı. Benm
Unsurları Belges’nde, devlet poltkası kavramı
çalıştığım dönemde cdd mktarda fal meçhul yaşanırdı. Gözaltı
le devlet yetkllernn blerek sessz kalmak
şlemlern bu grup yapar, bze blg vermezlerd” Bkz. Radkal, 22
Şubat 2013 tarhl ‘JİTEM’n nfaz mangasının amr ‘Yavuz’ ortaya
suretyle suça teşvk etmeler, sstematk br
çıktı’ www.radkal.com.tr adresnden erşleblr.
planın varlığına delalet eden br unsur olarak
190 İddianamede şu belirlemeler yer almaktadır: “TCK›nun
değerlendrlmştr.
313. maddesindeki suçu oluşturmasının ötesinde Anayasanın 6.
maddesindeki “Hiçbir kimse veya organ kaynağını Anayasadan
Anılan dosya çerklernden ve tanık ve “trafçı”
almayan bir devlet yetkisi kullanamaz” hükmüne karşın bir
anlatımlarından JİTEM mensupları tarafından
örgütlenme ve yetki kullanımı yoluna gittiklerinin görüldüğü,
bunun ise hukuk devleti kuralları içinde savunulur yerinin
olamayacağı, terörle mücadele adı altında da olsa açıklandığı
ihlâli niteliği taşıyacağı ve hukuk devletinin bütünü ile ortadan
gibi hukuk dışı bir örgütlenme ile devletin meşru güçleri gibi güç
kalkması sonucunu doğuracağı göz önüne alındığında mahkemenin
kullanarak yürürlükteki yasalar yerine kendi güç ve kuralları
sanıkların eylemlerini TCK'nun 313. maddesine uyar niteliktedir”
ile sözde yasalar oluşturmanın, devleti, hukuk devleti olmaktan
tespitini yaptığı, Yargıtay 8. Ceza Dairesi’nn bu olaya lşkn
çıkaracağı, bu koşullarda da güçlünün sözünün geçtiği, nerede
yaptığı ve yukarıda açıklanan tesptlern gerek yapılanma gerekse
başlayıp nerede sona ereceği belli olmayan her türlü yasadışılığın
kullanılan yöntemler açısından neredeyse tamamının olayımızda
egemen olduğu bir sistem oluşacağı, sonuçta yurttaş-devlet
şüphellern oluşturduğu teşekkül açısından da büyük benzerlkler
ilişkisinde hukuk kuralları yerine korku ve kaygının geçerli olacağı,
gösterdğ,” Bkz. http://tr.wksource.org/wk/2._Ergenekon_
bunun da bir Anayasa ve Yasa ihlâlinin ötesinde tam bir hukuk
İddanames (Son erşm tarh: Ekm 2015).
T Ü R K İ Y E ' D E Z O R L A K AY B E T M E S U Ç U : H U K U K S A L B İ R B O Ş L U K
49
şlenen suç delllern karartmak çn sahte
Ülke gazetelernn çalışanları, sendkacılar
tutanaklar hazırlandığı, yöre halkının yaptığı
ve İHD üyeler bulunmaktadır. Alpkaya, Kürt
başvuruların değerlendrlmedğ, yapılan
şadamlarını da bu grupta değerlendrmektedr.
soruşturmalarda tanık fadelernn alınmadığı
Üçüncü gruptak kşler de olağanüstü hâl
anlaşılmaktadır. Czre esk Jandarma Komutanı
bölgesnde bulunan ve bell br bçmde PKK le
Bnbaşı Cemal Temzöz’e lşkn ddalar bu
bağlantılı kşlerdr. Görüldüğü gb mağdurlar
bakımdan çok dkkat çekcdr. "5 Kasım 2015
tesadüfen/rasgele seçlmş brbrleryle lnts
tarhnde Eskşehr 2. Ağır Ceza Mahkemes
olmayan kşler değldr. Mağdurların kaybedldğ
tarafından sanıkların beraatne karar verlen
yerlern özellkle bell br coğraf alan çnde
davanın dayanağı ddanameye göre",
191
yoğunlaşmış olduğu görülmektedr. Hafıza
Czre’de şlenen suçlarla lgl soruşturmaların
Merkez’nn bu çalışmada yayımlanan verlerne
hukuka aykırı br bçmde takpszlk le
göre, kayıpların % 28’ Dyarbakır, % 14’ü Şırnak,
sonuçlanması veya tıkanmasının önündek en
% 13’ü Mardn, % 5’ Batman, % 5’ Hakkar ve %
büyük engellerden br, Cemal Temzöz’ün,
3’ü Tuncel’de gerçekleşmştr.
azmettrcs olduğu yönünde kuvvetl delller
bulunan pek çok suç le lgl soruşturmayı bzzat
Türk Ceza Kanunu’nun 77. maddesnde, nsanlığa
jandarma komutanı olarak kolluk amr sıfatıyla
karşı suçların br plan dâhlnde ssteml br
yürütmesdr. Ntekm, kaybedlmş kşlere dönük
bçmde şlenmes, bu suçların tpk madd
yürütülen soruşturmalarda, tutanaklarda mza
unsuru olarak zorunlu görülmüştür. JİTEM
farklılıklarının bulunması, tutanakların kmn
mensuplarının planlı br bçmde koordnel
tarafından tutulduğunun bell olmaması, fotokop
olarak hareket ettklerne dar, nasıl br
ve asıl evrak çerkler arasındak farklılıklar
plan ve yöntem zleyeceklernn ayrıntılı br
ayrıca delllern karartılmış olduğu yönünde
bçmde tartışıldığı belgeler ddanamelere
de kuvvetl şüphe teşkl etmektedr. Delllern
yansımıştır. Tanık anlatımları ve sanık krarları
karartılmasına lşkn en trajk örneklerden
bu belgelern çerklern doğrulamaktadır. Zorla
brs, Dyarbakır’ın Lce lçesnde 1994 yılında
kaybetme fllernn brbrnden bağımsız ve
gözaltına alındıktan sonra kendlernden
tesadüf br bçmde ortaya çıkmamış olması,
haber alınamayan kşlere at olduğu sanılan
maktullern cesetlernn saklanması çn
kemklern 2003 yılında Kulp lçesnden İstanbul
belrlenen yöntemler, mağdurların akıbetne
Adl Tıp Kurumu’na gönderlrken postada
lşkn blglern ssteml olarak alelernden
kaybolmasıdır.192
saklanması ve mağdur yakınlarının blg alma
çabalarının mütemadyen önlenmes zorla
JİTEM yapılanmasının seçtğ mağdur tpolojs
kaybetme suçunun sstematk karakterne
de dkkate değerdr. Alpkaya’ya göre mağdurların
şaret etmektedr. Yne, ddaname evrakında
brnc kuşağı llegal örgüt üyelerdr. İknc
kamu kaynaklarının JİTEM operasyonları ve
gruptak kayıpların ortak özellğ se Alpkaya’ya
JİTEM’de sthdam edlen başta “trafçılar”
göre “kentlerde yaşayan ve muhalf kmlklern
olmak üzere muhtelf kşlere aktarılması (maaş
açıkça dışa vuran tanınmış Kürtler”dr.
193
Bunlar
bordrolarından da anlaşıldığı üzere) zorla
arasında sırasıyla, HEP, ÖZDEP, DEP ve HADEP
kaybetme suçunun sstematk olarak br plan
l ve lçe yönetcler le Özgür Gündem ve Özgür
dâhlnde gerçekleşmş olduğunu göstermektedr.
191 Işık, Serap, ‘Temizöz Davası’, (tarihsiz), "http://failibelli.org/
Bu bakımdan daha da tartışmalı br husus,
wp-content/uploads/2013/02/Temizoz_Genis_Ozet.pdf (Son erişim
nsanlığa karşı suçun tpk manev unsurunu
tarihi: Ocak 2016)".
192 Mavoğlu/Şık, s. 122.
193 Alpkaya, s. 45, ayrıca, bkz. Gülmez, Mesut, ‘Düşünce
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’nden
daha farklı tanımlayan Türk Ceza Kanunu
bağlamında nsanlığa karşı suçun oluşup
Özgürlüğü, Kayıplar ve İşkence: BM Özel Raportörlernn Türkye
oluşmadığı hususudur. Yukarıda belrtldğ üzere
Zyaretler’, Amme İdares Dergs, c. 32, sy.3, 1999, s. 57-59.
nsanlığa karşı suç, uluslararası sözleşmeler
50
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
hukuku ve örf hukuktak tanımının aksne, Türk
suçu, doktrnde bu çerçevede mütalaa
Ceza Kanunu’nda özel kast le şleneblen br suç
edlmektedr.195
olarak tanımlanmıştır. Türk Ceza Kanunu’nun
77. maddes bu bakımdan fln “syasal, felsef,
Türkye’de (bahsedlen dönem çnde) şlenen
ırk veya dn saklerle” şlenmş olmasını
ve objektf madd unsurları ortaya konulan
aramaktadır. Türkye’de zorla kaybetmelern
zorla kaybetme suçlarının nsanlığa karşı suç
dönemn mll güvenlk syaset le bağlantılı
oluşturduğu konusunda bu bağlamda çok az
br bçmde gerçekleştğ konusunda çok az
tereddüt olablr. Yukarıda belrtldğ gb zorla
tereddüt bulunablr. Türk Ceza Kanunu 77.
kaybetmelern JİTEM mensupları tarafından
maddede “etnk” veya “mll” termlerne yer
dönemn hükümetnn ve Mll Güvenlk
verlmemes, bu açıdan önem arz etmemektedr,
Kurulu’nun blgs dâhlnde, lke ve uygulamaları
zra mağdurlar, etnk veya mll kmlkler
zaman zaman syas part temslcler tarafından
nedenyle değl, çoğunlukla mecls dışı bulunan
ortaya konulan br mll güvenlk syaset le,
etnk kmlk eksenl brbrnn ardılı syas
en azından başlangıç tbaryle, büyük oranda
partlern üye ve taraftarı olmaları dolayısıyla
uyumlu olarak şlendğ kuvvetle muhtemeldr.
‘syasal saklerle’ zorla kaybetme fllerne
Mağdurların çok büyük br bölümünün 1949
maruz kalmıştır.
Cenevre Sözleşmeler’nn yukarıda belrtlen
tanımı uyarınca slahlı çatışma le doğrudan
Türk Ceza Kanunu’nun 77. maddes bakımından
bağlantısı bulunmadığı anlaşılmaktadır.
ele alınması gerekl dğer br husus, Türkye’de
İşlenen suçların nsanlığa karşı suç vasfına
zorla kaybetme suçunun yaygınlığına
rağmen, bu suçlara lşkn başlatılan ve
rağmen uluslararası hukuktak tanımıyla
yukarıda bahs geçen az sayıda davada fller,
zorla kaybetmenn bu madde çerçevesnde
ddanamelerde nsan öldürme ve cürüm şlemek
tanımlanmamış olmasıdır. Yukarıda belrtldğ
çn teşekkül oluşturma gb ‘ad suçlar’ olarak
gb, Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü
ntelendrlmştr.
çerçevesnde zorla kaybetme kşnn
yakalanması, tutulması (Entzug der Frehet)
veya kaçırılması ve kşnn yer veya akıbet
le lgl blg verlmemesn kapsamaktadır.
Akıbet henüz bell olmayan kşler bakımından
77. maddenn uygulanması gereken fıkrası,
bu bakımdan kşy hürryetnden yoksun
kılma suç tpn çeren 1(d) fıkrasıdır. Zorla
kaybetme suçunu açıkça nsanlığa karşı
suç olarak belrlememş karşılaştırmalı
hukuk sstemlernde de benzer br yorum
söz konusudur. Örneğn, Belçka İnsancıl
Hukukun Ağır İhlâller Kanunu’nda da zorla
kaybetme suçu bulunmamaktadır, fakat suçun
hareketlernden br olan kş hürryetnden
mahrumyet, nsanlığa karşı suçun şlenş bçm
olarak “hapsetme veya kşnn hürryetnden
uluslararası hukukun temel kurallarına
aykırı olarak ağır hlâl” bend altında (md.
2(5))194 düzenlendğ çn zorla kaybetme
194 Sms, Stefaan/Van der Borght, Km, ‘Belgum: Act Concernng
the Punshment of Grave Breaches of Internatonal Humantaran
Law’, Internatonal Legal Materals, c. 38, sy. 4, 1999, s. 918-925.
T Ü R K İ Y E ' D E Z O R L A K AY B E T M E S U Ç U : H U K U K S A L B İ R B O Ş L U K
195 Andreu-Guzmán, s. 73.
51
YASADIŞI,
KISA YOLDAN VE
KEYFİ İNFAZLAR
52
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Kavramsal Çerçeve
Kamu görevllernn ya da devlet namına
hareket eden dğer kşlern meşru savunma
gb mutlak br zorunluluk olmadan veya br
mahkeme tarafından karar verlen ölüm cezasının
nfazının dışında gerçekleştrdğ öldürme fller
konvansyonel olarak yargısız nfaz kavramı le
karşılanmıştır.196 Bu olgu, Arjantn, Brezlya,
Çad, El Salvador, Guatemala, Güney Afrka,
Flpnler, Paraguay, Peru, Kamboçya Malezya,
Paraguay, Ruanda, Türkye, Zare gb ülkelerde
yaygın br bçmde devlet ajanları tarafından
şlenen öldürmeler dolayısıyla gderek daha
fazla dkkat çekmş,197 1980’lerde konuya dar
BM nezdnde br dz adımın atılmasına neden
olmuştur. Nhayet, 1982 yılında, BM Ekonomk
ve Sosyal Konsey tarafından alınan br karar le
(1982/35) yasadışı, an ve keyf nfazlar le lgl
br raportör görevlendrlmes le bu olgu zorla
kaybetme olgusundan bağımsız br bçmde ele
alınmaya başlanmıştır.198 Bu bağlamda en öneml
adım, kuşkusuz 1989 yılında Ekonomk ve Sosyal
(publc emergency) bu türden nfazların gerekçes
olamayacağını; hükümetlern yakalama, gözaltı,
tutuklama ve haps gb tedbr ve cezaların
nfazından sorumlu kşler le hukukun zor ve
slah kullanma yetksn verdğ dğer kşlere
lşkn açık br sorumluluk slsles le brlkte
katı br denetmn sağlanması zorunluluğu
yüklendğn belrtmş ve her halükarda bu
türden nfazların fallernn soruşturma ve
kovuşturmadan masun olamayacağı yaklaşımını
benmsemştr.
Esasen, yerleşk br term olarak yargısız
nfazın sadece Avrupa ülkelernn tamamı
bakımından değl, Türkye açısından da
anakronk br göndermey tanımı gereğ çerdğ
belrtlmeldr, zra ölüm cezasının kaldırıldığı
hukuk sstemlernde yargı kararı sonucu ortaya
çıkablecek br nfazdan söz edlmes zaten
mümkün değldr. Ne var k, ölüm cezasını ancak
görece yakın zamanlarda mevzuatından kaldıran
Türkye’de200 bu kavram artık yerleşmştr ve
sıklıkla kullanılmaktadır.
Konsey’n Yasadışı, Acele ve Keyf İnfazlara
İlşkn Etkn Önleme ve Soruşturma Kuralları’nı
benmsemesdr.199 Bu kurallarda Konsey, savaşın
veya savaş tehddnn, ç poltk stkrarsızlık
(nstablty) veya başka surette olağanüstü haln
200 Zra, Türkye’de 1984 yılından savaş ve barış haller
bakımından tümüyle kaldırıldığı 2004 yılına kadar ölüm cezası
196 Tanör, Bülent, Türkye’nn İnsan Hakları Sorunu, 2. Baskı, BDS
uygulanmamıştır. Blndğ üzere Türkye, 4709 Sayılı Kanun le
Yayınları, 1994, s. 32.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes 6 no’lu Ek Protokol’ü kabul
Konuya dar uluslararası kaynaklar, BM Yasadışı, Kısa Yoldan
etmş, fakat Anayasa’da Protokol hükümler le kısmen tezat çeren
ve Keyf İnfazlar Raportörlernn ülke zyaretler ve raporları
“Savaş, çok yakın savaş tehdd ve terör suçları dışında ölüm cezası
çn bkz., http://www.ohchr.org/EN/Issues/Executons/Pages/
verilemez” şeklinde değişiklik yapmıştır. Türkiye savaş halinde
SRExecutonsIndex.aspx.
dahi ölüm cezasına yer verilmeyeceği ile ilgili 13 no’lu Protokol’ü
Yargısız nfaz termnn şaret ettğ olgu özellkle ABD’nn
2004 tarihinde imzalamış ve bu Protokol 2006’da Türkiye
sınır ötes operasyonları bağlamında konuya dar uluslararası
açısından yürürlüğe girmiştir. 5170 sayılı Kanun ile 2004 yılında
lteratürde muhtelf farklı kavramlarla gündeme geleblmektedr.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkilerini düzenleyen
Melzer, Nls, Targetted Kllng n Internatonal Law, Oxford
87. maddeden Anayasa Mahkemesi’nin ölüm cezasına ilişkin
Unversty Press, Oxford, 2008, s. 6-7.
1963 tarihli kararına (1963/207 Esas, 1963/175 Karar, 1.7.1963)
dayanak noktası olan ‘mahkemelerce verilip kesinleşen ölüm
197 Lawson, Edward H./Bertucc, Mary Lou, Encyclopeda of
cezalarının yerine getirilmesine karar vermek’ hükmü ilgili madde
Human Rghts, 2. baskı, Taylor & Francs, Washngton, 1996, s.
metninden çıkarılmıştır. Aynı değişiklik ile 38. maddenin 9. fıkrası
483.
“ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez” biçiminde
değiştirilmiştir. Nihayet, Türkiye, Kişisel ve Siyasal Haklar
198 Özel raportörün görevlendirilmesi ile ilgili İnsan Hakları
Sözleşmesi 2 no’lu Ek Protokol’ü 2.3.2006’da herhangi bir çekince
Komisyonu’nun giriş niteliğindeki açıklamaları için bkz. http://
koymadan imzalamıştır. Dolayısıyla, her ne kadar ölüm cezasının
www2.ohchr.org/english/issues/executions/
yeniden kabulüne ilişkin kimi tartışmalar gündeme gelse de,
infazın mümkün olmadığı iç hukuk sistemimizde yargısız infazdan
199 24 Mayıs 1989, Prncples on the Effectve Preventon and
söz etmek mümkün değildir.
Investgaton of Extra-legal, Arbtrary and Summary Executons,
Bkz. Feyzoğlu, Metn, ‘Ölüm Cezası Üzerne Düşünceler ve
E.S.C. res. 1989/65, annex, 1989 UN ESCOR Supp. (No.1), s. 52, UN
Anayasa Değşklğ le 4771 Sayılı Kanun’un Getrdğ Yen
Doc. E/1989/89.
Düzenlemeler’, Ankara Barosu Dergs, s.4, 2002, s. 13-35.
YA S A D I Ş I , K I S A Y O L D A N V E K E Y F İ İ N FA Z L A R
53
Türkye’de
mücadelede görev alan sthbarat ve zabıta amr
Yargısız İnfazlar
fası sırasında şledkler suçlarla lgl haklarında
Türkye mevzuatında ‘yargısız nfaz’ kavramının
esasen kullanılmasının mümkün olmamasına
rağmen başta nsan hakları örgütler tarafından
olmak üzere kamusal tartışmalarda bu denl
sık kullanılması Türkye’de kolluk tarafından
şlenen kasten öldürme fllernn boyutlarını
göstermes bakımından önemldr. Gerek de
facto moratorum dönemnde gerek sonrasında,
ölüm cezasının yern alan yargısız nfaz ve
zorla kaybetmeler nsan hakları örgütlernn
çalışmaları ve AİHM kararları le gün ışığına
çıkarılmıştır. Br terörle mücadele stratejs
olarak “ölü olarak ele geçrme”nn sadece OHAL
bölgesnde değl, Türkye’nn metropollernde
yasadışı sol örgütlere dönük operasyonlarda da
öne çıktığı retrospektf olarak söyleneblr.201 Bu
bakımdan 1988 yılında İstanbul Tuzla’da202 300’e
yakın kurşun atılarak dört gencn öldürülmes
le lgl davada sanık müdafsnn daha sonra br
röportajda “sokakta slahlı örgütlerle mücadele
eden polsler koruyan br şemsye”den, bu
konuda “devletn mll refleks”nden söz etmes
dkkat çekcdr. Sözü edlen refleksn muhtelf
bçmlerle, en fazla 1991 yılında kabul edlen
ve memurları le dğer personeln görevlernn
açılan kamu davası sonuçlanıncaya kadar
tutuksuz yargılanacakları hükme bağlanmıştır.
Aynı Kanunun 6/1 fıkrası uyarınca terörle
mücadelede görev fa eden kamu görevllernn
kmlklern açıklanması veya yayınlanması
yasaklanarak yargısız nfazları kolaylaştıran
br başka düzenleme kabul edlmştr.204 Yne,
aşağıda özellkle şkence suçu bahsnde km
detaylarıyla tartışılacak OHAL Kanun Hükmünde
Kararnameler le muhtelf bçmlerde cezasızlığı
teşvk eden br klm yaratılmıştır.205
Bu cezasızlık klm altında şlenen ve Türkye’de
1990’larda yaygın br bçmde devam eden
yargısız nfazlar, BM Yasadışı, Kısa Yoldan ve
Keyf İnfazlarla lgl özel raportörlern de br dz
raporuna yansımıştır. Örneğn, Türkye le lgl
yargısız nfazlara lşkn206 1992 tarhl raporunda
Özel Raportör, neredeyse her gün, yasadışı, acl
ve keyf nfazların gerçekleştğne lşkn blg ve
haberlern geldğn bldrmekte ve nfazların,
“ölüm tehdtler, baskı ve sndrmenn” mağduru
grupları şöyle tanımlamaktadır: “yerel syasetçler,
özellkle Kürtlern menfaatlernden yana tutum
alan Halkın Emek Parts (HEP) mensupları, İnsan
3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu le yasal br
zırha bürünmüş olduğu anlaşılmaktadır.
hukuka aykırı yöntemlere ve şlemlere prm tanımaktadır. Devlet
korumak ve terörü önlemek amacıyla da olsa, bu hukuka aykırı
yöntemler kabul edlemez. Bu tür olanaklar, demokratk hukuk
Anayasa Mahkemes tarafından yargının takdr
hakkına müdahale anlamına geldğ ve eştlk
lkesne aykırı olduğu çn ptal edlmeden
önce
203
lgl Kanunun 15. maddesnde terörle
devlet özellkleryle de bağdaştırılamaz”. Anayasa Mahkemes’nn
eştlk lkesne lşkn gerekçes önemldr. Mahkeme bu yaklaşımını
şöyle gerekçelendrmektedr: “Ne var k, özellkle terörle mücadele
alanında yaptıkları görevn önemnn güvenlk güçlerne her türlü
desteğn sağlanmasını zorunlu kıldığında kuşku bulunmamakla
brlkte, bu desteğn hukuk çnde ve hukuk devlet lkesne
uygun ntelkte olması gerekr. Yaptıkları görev sebebyle bütün
201 Amnesty Internatonal, 1996, s. 24, Tanör, s. 24. Bkz,
kolluk gücü lgller özel br meslek tehlkes altındadırlar. Bu
ayrıca, Human Rghts Watch, The Kurds of Turkey: Kllngs,
yönüyle kolluk gücü çnde br ayrım, haklı br nedene dayanamaz.
Dsappearances and Torture, New York, 1993, s. 13-14.
Yargılamada ve suçluların cezalandırılmasında objektf davranmak
gerekldr. Aynı suçu şleyen kşler arasında temelde hukuksal br
202 ’22 yıl sonra gelen yargısız nfaz trafı’ (İsmal Saymaz),
eştlk söz konusudur.” 1991/18 Esas, 1992/20 Karar, 31.3.1992.
Radkal, 26 Ekm 2010, http://www.radkal.com.tr/turkye/22_yl_
sonra_gelen_yargsz_nfaz_traf-1025628 “O dönem, sokakta
204 Tanör, s. 26.
slahlı örgütlerle mücadele eden polsler koruyan br şemsye
olduğunu kmse nkar edemez.” (Son erşm tarh: Ekm 2015).
205 Bkz., örneğn, E/CN.4/1997/60/Add.1, s.114; E/CN.4/1998/68/
Add.1, s. 98. Btls, Bngöl ve Batman’da olağanüstü haln
203 Anayasa Mahkemes’ne SHP tarafından yapılan ptal
kaldırılması o bölgelerde süregden cezasızlık halnn zales
başvurusunda 15. maddeye lşkn olarak “Burada söz konusu
bakımından öneml br gelşme olarak değerlendrlmştr.
edlen herhang br sthbarat ve kolluk görevls değl, yasaları
çğnemş, dolayısıyla suç şlemş sthbarat ve kolluk görevlsdr.
206 ‘Newroz; 1991-2002 Neler oldu?’ başlıklı haber http://banet.
Böyle br koruma şkence ve ezyet yapanlara cesaret vermekte,
org/banet/syaset/17453-newroz-1991-2002-neler-oldu.
54
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Hakları Derneğ Temslcler, nsan hakları hlallern
Yukarıda ele alındığı üzere, bu dönem JİTEM’n
araştıran gazetecler, köy koruculuğu sstemne
kurulduğu ve ‘faalyetlerne’ başladığı yıllardı.
dahl olmayı reddeden köylüler, özellkle de PKK le
bağlantıları konusunda şüphe altında bulunanlar,
Yukarıda belrtldğ gb, başta JİTEM olmak
bzzat kendler veya ale üyeler”.207 Rapor, 1992
üzere güvenlk güçler tarafından şlenen bu
yılında Newroz olaylarında gösterclern üzerne
çapta fllern o dönem tbaryle uluslararası
ağır slahlarla ateş edlmesne de değnmektedr.208
suçlara yer vermeyen ç hukuk düzen
Hatırlanacağı gb, 1992 yılında, Newroz bayramı
çerçevesnde anlaşılmasına mkan yoktur.
dolayısıyla göster düzenlemek steyen kmselern
Ntekm, Türkye’de yargısız nfazlar öylesne
üzerne açılan ateş sonucunda, çocukların da
yoğun bçmde gerçekleşmştr k, yargısız
çnde bulunduğu 94 kş yaşamını ytrmştr.209
nfazların ve zorla kaybetmelern bu düzeyde
TİHV verlerne göre, aynı yıl 283 kş yasadışı ve
gerçekleştğ çatışma bağlamı, İnsan Hakları
keyf nfazlar sonucu hayatını kaybetmştr. 210
Komsyonunu’nun Özel Raportörü tarafından
BM Özel Raportörüne göre, 18-21 Ağustos 1992
slahlı çatışma olarak kabul edlmştr. Dönemn
günler arasında devam eden çatışmalarda güvenlk
Komsyon Raportörü, Bacre Waly Ndaye,
güçler herhang br ayrım gözetmekszn bomba
Türkye’de yaygın ve ağır nsan hakları hlallerne
kullanmıştır, svllern ev ve şyerler bombalanmıştır.
lşkn olarak, Türkye’y svllern ve slahlarını
24 Eylül 1992’de tanklar ve panzerler svllern
bırakmış veya yakalanmış slahlı muhalefet
bulunduğu bnalara ‘saldırmak’ çn kullanılmıştır.211
(armed opposton) güçler mensuplarının yaşam
haklarına saygı duyulması konusunda çağrıda
Uluslararası Af Örgütü’nün bu dönem
bulunmayı zorunlu görmüştür.214
aydınlatan br dğer raporuna göre se,212
1991 bahar aylarından tbaren Şırnak’ta nfaz
Bu dönem yaşam hakkına ve beden bütünlüğüne
tmler tarafından gerçekleştrlen yargısız
yönelen ağır ve yaygın hlallern esasen br
nfazlar başlamıştır. Kırsal bölgelerde şlenen
özel harp yöntem olduğuna lşkn en öneml
yargısız nfazlarda se mağdurlar çoğunlukla
göstergelerden br şlenen suçların ağırlığına
korucu olmayı reddeden köylülerdr.213 1991
rağmen, pek çok olayda kamu davasının dah
yılı ortalarında se raporun fades le “Kürt
açılmamış olmasıdır. 1996 tarhl raporunda BM
poltk lderlere” dönük sukastlar şlenmeye
Özel Raportörü, “özellkle Kürt etnk orjnl kşlere
başlanmıştır. Rapora göre, cnayetlern öneml
karşı aralıksız devam eden yaşam hakkı hlallerne
br bölümü o dönem tbaryle aydınlatılmamış
lşkn br örüntü/kalıp/pattern” olduğunu fade
olmasına rağmen, güvenlk güçler tarafından
etmektedr.215 Aynı yıl ülke raporlarında, Özel
azmettrldğ konusunda delller bulunmaktadır.
Raportör, yaşam hakkı hlallerne lşkn ddaların
yarısından fazlasının Güneydoğu Anadolu’da
207 UN Commission on Human Rights, ‘Extrajudicial, Summary or
Arbitrary Executions’ (Report by the Special Rapporteur, submitted
cereyan ettğn ve mağdurların “Kürt köylüler,
pursuant to Commission on Human Rights Resolution 1992/72),
öğrencler, gazetecler ve syas part üyeler”
Bacre Waly Ndiaye, E/CN.4/1993/46, s. 137-138.
olduğunu belrtmektedr.216 1994 yılında da benzer
208 UN Commission on Human Rights, E/CN.4/1993/46, s. 149.
209 UN Commission on Human Rights, E/CN.4/1996/4, s. 115.
210 OHAL’n yürürlükte olduğu dönemlerde ülke genelnde, 1993’te
189, 1994’te 129, 1995’te 96, 1996’da 129, 1997’de 98, 1998’de
br bçmde fallern güvenlk güçler ve korucular
olduğu, mağdurların arasında Halkın Demokras
Parts (HADEP) üyelernn ve çocukların (Muş/
Altınova) ve Avrupa İnsan Hakları Komsyonu’na
şkence yasağı hlal dolayısıyla şkayet
80, 1999’da 63, 2000’de 56, 2001’de 37, 2002’de 38 kş hayatını
kaybetmştr.
214 UN Commsson on Human Rghts, E/CN.4/1994/7, s. 138.
211 UN Commission on Human Rights, E/CN.4/1993/46, s. 139.
215 UN E/CN.4/1996/4, s. 116.
212 Amnesty Internatonal, 1996, s. 20.
216 Extrajudcal, Summary or Arbtrary Executons’ (Report by the
Specal Rapporteur, submtted pursuant to Commsson on Human Rghts
213 A.g.e. s. 22.
YA S A D I Ş I , K I S A Y O L D A N V E K E Y F İ İ N FA Z L A R
Resoluton 1996/74), 23 Aralık 1996, E/CN.4/1997/60/Add.1, s. 114.
55
başvurusunda bulunan br kşnn (Zek Aksoy)
edlen ddanameyle açılan yargılama ancak 16
olduğu yasadışı nfazlara dkkat çekmektedr.
Ocak 2014’te başlayablmştr.220
Bu yasadışı nfazlara lşkn en açık örneklerden br
Yargısız nfazların bağlamına dar knc öneml
kuşkusuz Musa Çtl aleyhne açılan soruşturma
nokta se, nfazların öneml br bölümünün fal
ve kovuşturmalara lşkn gelşmelerdr. 1992-
meçhul kalmasıdır. 1993 yılında oluşturulan
1994 yıllarında Mardn/Derk’te 13 kşnn
TBMM Fal Meçhul Syas Cnayetler Araştırma
öldürülmesnden sorumlu tutulan o dönemn
Komsyonu bu bakımdan fal meçhul olgusunun
Jandarma İlçe Komutanı Musa Çtl hakkında
devlet katında lk kez kabul edlmes tbaryle
dava ancak 2012 yılında açılablmştr.
217
Halen
kuşkusuz son derece önemldr.221 Ntekm, Fal
muvazzaf asker olan Musa Çtl kendsne yönelen
Meçhul Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu,
ve AİHM’nn Aydın/Türkye davasında Musa Çtl
başta Ankara Devlet Güvenlk Mahkemes olmak
tarafından gerçekleştrldğ konusunda çok
üzere km devlet kurumlarının, Komsyonun
kuvvetl bulgular bulunan şkence ve cnsel saldırı
talepler konusundak tutumundan yakınmakta,
le lgl mahkumyet kararına rağmen hçbr
Komsyon’a blg veren kamu görevllern
zaman görevden alınmamıştır. Ne lgnçtr k, Çtl
görevlernden uzaklaştırıldığına dkkat çekmekte222
hakkında açılan bu dava 2014 Mayıs ayında dell
ve bu cnayetlern aydınlatılmamasında ‘devlet
yeterszlğ nedenyle beraatla sonuçlanmıştır.
218
sırrı’ kavramının ne denl öneml olduğuna
dolaylı da olsa değnmektedr. Fakat, söz konusu
Söz konusu dönemde şlenen yargısız nfazlarda
Komsyon raporu çerdğ km öneml verlere
cezasızlığın genel br adl ve dar pratk olduğu
rağmen fal meçhul cnayetlern, sebep ve
br dz başka gelşme le de sabttr. Muş’un
sonuçları le faller le lgl soyut tavsflerle
Altınova (Vartns) beldesnde 1993 yılında aynı
yetnmekte ve genel olarak devlet aygıtının
aleden 9 kşnn yakılarak öldürüldüğü olayda se
fal meçhullerdek rolünü karanlıkta bırakan
dönemn Hasköy Jandarma Karakol Komutanı
br üslubun benmsendğ gözlemlenmektedr.
B.K., Jandarma Karakol Komutanı Başçavuş
Örneğn, OHAL bölgesnde görüşlerne başvurulan
T.N. le İl Emnyet Müdürlüğü Özel Harekat Şube
kşler, fal meçhul cnayetlern devlet görevller
Müdürü Vekl Ş.U hakkında “kasten ev yakmak
tarafından ve genellkle aynı şeklde şlendğ, br
suretyle brden çok kşnn ölümüne sebebyet
merkezden hareket edlyormuş gb davranıldığı
vermek” suçlamasıyla ancak 2013 yılında dava
ve maktullern öldürülüş şekllernn aynı olduğu
açılmıştır. İlk duruşmada tutuklama kararı
yolundak görüşlern Komsyon le paylaşmıştır.
vermeyen Muş Ağır Ceza Mahkemes, sanıklar
Fakat, Komsyona göre, bu verler, cnayetler,
hakkında verdğ yurtdışına çıkış yasağını yeterl
devletn çersndek herhang br grup veya devlet
bulmuştur.
219
1993’te 16 kşnn öldürüldüğü, çok
destekl br grup olarak tanımladığı kontrgerllanın
sayıda ev ve şyernn yakıldığı, yüzlerce kşnn
şledğne dönük somut verler değldr. 223 Oysa,
göçe zorlandığı olayla lgl dönemn Dyarbakır
Komsyonun da teslm ettğ üzere cnayetlern
Jandarma Bölge Komutanı emekl Albay
Eşref Hatpoğlu ve Üsteğmen Tünay Yanardağ
220 Banet, ‘Lce Katlamı 21 Yıl Sonra Yargıda’ (Ayça Söylemez)
15 Ocak 2014. http://www.banet.org/banet/nsan-haklar/152841-
hakkında ‘taammüden öldürme’, ‘halkı syana
lce-katlam-21-yl-sonra-yargda. Bkz. ayrıca, TİHV’n 20 Şubat
ve brbrn öldürmeye teşvk’, ‘cürüm şlemek
2014 tarhl raporu, http://www.thv.org.tr/20-subat-2014-turkye-
üzere teşekkül oluşturma’ suçlamalarıyla tanzm
nsan-haklar-vakf-dokumantasyon-merkez-gunluk-nsan-haklarraporu/ (Son erşm tarh: Ekm 2015).
217 http://failibelli.org/dava/musa-citil-davasi/ (Son erişim tarihi:
221 TBMM Fal Meçhul Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu
Ocak 2016).
Raporu, 1995.
218 Radkal, 22 Mayıs 2014. Bkz. ayrıca, Şenses, Erkan, ‘Çtl
222 Örneğin, Komisyona il sınırlarında Jandarma ile bağlantılı
Davası: Adalet Kaybı’, 2 Hazran 2014, http://falbell.org/yorum-
Hizbullah kampları ile ilgili bilgi veren dönemin Emniyet Müdürü
analz/ctl-davas-adalet-kayb/ (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
görevinden hiçbir gerekçe gösterilmeden alınmıştır. A.g.e., s. 34.
219 Radikal, 4 Eylül 2013.
223 A.g.e.
56
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
gündüz saatlernde şehrn en şlek yerlernde
Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallern İnceleme
şlenmes, cnayet tanıklarının tanıklık yapmaktan
Raporu’ çn TİHV ve İHD verlernn brlkte
korkması, “lk zamanlarda” tanıklık yapanların da
değerlendrlmes üzerne ulaşılan rakamlara
yen br fal ‘meçhul’ cnayetn kurbanı olmaları
224
göre, fal meçhul cnayet sayısı 1990 yılında 11
Komsyonun her nedense nanmakta zorlandığı
ken, 1993’te bu rakam 467’ye çıkmaktadır.228 Fal
‘kontrgerlla’ rolünü gözler önüne sermektedr.
meçhul cnayetlern toplam sayısı çnde 259’u
Dyarbakır’da, 125’ Batman’da, 155’ o günkü l
İlgnçtr, Komsyon bu bakımdan fal meçhul
sınırları çnde Mardn’de şlenmştr.
cnayetler olgusunu, Rapor’da benmsenen
fade le “Güneydoğu’da şehr merkezlernde
Türkye’de özellkle 1990’larda OHAL bölgesnde
aynı yöntemlerle” öldürülen kşler le “büyük
uluslararası suç vahametne erşen yargısız
şehrlerde toplumda nfal uyandırıp, karışıklığa
nfazlara dönük cezasızlık pratğnn esas tbaryle
sebebyet vereblecek br şeklde, bazı yazar,
hukuk dışı br zemnde gelştğ kuşkusuzdur.
öğretm üyes, gazetec ve hukukçunun
Kayıpların da bu bakımdan Tanör’ün fades le
öldürülmeler”n aynı çerçevede değerlendrmştr.
“yargısız nfaz pratğnn örtülü ya da kılıflanmış
Fal meçhul cnayetlern sorumluluğunu
bçm” olarak değerlendrlmes gerekr.229
devlet aygıtından bağımsız br bçmde ele
Dolayısıyla yaşam hakkı le lgl bu bçmde
alan Komsyon, fallern arasında da yabancı
tezahür eden de facto rejmn kaynaklarının, “devlet
sthbarat örgütlern,225 Hzbullah’ı ve İran’ı şaret
çn kurşun atanların da şerefl” lan edldğ br
etmştr.
226
Ne var k, fal meçhullern her k
özel harp stratejsne çkn olduğu aşkardır. Bu
bağlamının syasal sak ve amaçları yönünden
stratejnn merkeznde yer alan br unsur olarak
brbrnden cdd farklılıklar çerdğn dda etmek
JİTEM’n lağvedldğ açıklanmış ve Mehmet
mümkündür. Uğur Mumcu, Turan Dursun, Bahrye
Ağar, Vel Küçük, Arf Doğan, Cemal Temzöz
Üçok cnayetler gb henüz aydınlatılmamış başka
gb dönemn km aktörlernn yargılandığı ve/
cnayetlern, Vedat Aydın, Musa Anter, Savaş
veya hüküm gydğ br süreç şlemekte se de söz
Buldan, Behçet Cantürk, Yusuf Eknc ve dönemn
konusu kşlern tamamının yargılanmasında ‘suç
OHAL bölgesnde şlenen dğer cnayetlerle amaç,
şlemek çn örgüt kurma’ suçlaması le söz konusu
yöntem ve organzasyon bakımından farklılık arz
fllern br devlet poltkası olduğu gzlenmektedr.
ettğ gözlemlenmektedr.227 Zorla kaybetmeler
Özellkle Mehmet Ağar’ın yargılanması, hüküm
başlığında yer verlen dğer raporlarda da ortaya
gymes ve cezasının nfazındak olağanüstülükler
çıktığı üzere, fal meçhul yargısız nfazların
söz konusu cezasızlık klmnn devam ettğn
en azından br bölümü yukarıda belrtldğ
göstermektedr.230 Çatışma nedenyle hukukun
üzere “anında nfaz” temel stratejlernden br
sustuğu bu dönem çnde yaşam hakkını hlal le
olarak açıklanan JİTEM mensupları tarafından
lgl mevzuatın rolü kuşkusuz sınırlıdır. Ne var
şlenmştr. Ntekm, TİHV verlerne göre, fal
k, o dönem gerçekleşen yargısız nfazlarla lgl
meçhul cnayetlern en yoğun şlendkler
davalar bakımından da temel referans teşkl ettğ
dönem 1992-1993 yılları arasında sırasıyla 316
gb, yaşam hakkına dönük hlaller sayısal olarak
ve 314’tür. 2013 tarhl TBMM İnsan Hakları
azalmakla brlkte bugün de devam etmektedr.
İnceleme Komsyonu’nun ‘Terör ve Şddet Olayları
Aşağıdak bölümde yaşam hakkı le lgl mevzuatın
224 A.g.e. 33-34.
cezasızlık sonucu doğuran veya doğurması
muhtemel hükümler değerlendrlecektr.
225 Komsyon’un MİT’e yazısı, 18.10.1993, A.01.1.GEÇ/135-246, s. 16.
228 ‘Terör ve Şddet Olayları Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallern
226 “(O)lağanüstü profesyonellkte şlenen y eğtlmş, dsplnl
İnceleme Raporu’, s. 74.
ve güçlü odaklarca desteklenen örgütler ve örgütlenmeler vardır.”
A.g.e. s. 1.
229 Tanör, s. 33.
227 Fal meçhullerde lk sıralar 259 cnayetle Dyarbakır, 155
230 Bkz., örneğn, ‘Mehmet Ağar’ın vareste tutulma kararı
Mardn, 145 İstanbul, 125 Batman, 34 Şırnak, 25 Malatya, 23 Adana,
kaldırıldı’, T24, http://www.hurryet.com.tr/mehmet-agarn-vareste-
15 Tuncel. (Öğrencler, şçler, serbest meslek mensupları vs.)
tutulma-karar-kaldrld-28084438 (Son erşm tarh: Ekm 2015).
YA S A D I Ş I , K I S A Y O L D A N V E K E Y F İ İ N FA Z L A R
57
YAŞAM HAKKI İLE İLGİLİ
MEVZUAT VE CEZASIZLIK
58
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Uluslararası İnsan
da pekştrmştr. Dolayısıyla, AİHS’nn yaşam
Hakları Sözleşmeler ve
etmektedr. Bu bakımdan öncelkle, BM Kşsel
1982 Anayasası
le lgl düzenlemesn kısaca değerlendrmek
Avrupa İnsan Hakları Mahkemes tarafından
yayımlanan statstklere göre, 1959-2014
yılları arasında Türkye aleyhne yaşam
hakkı hlaller le lgl AİHM, 3095 başvuru
ncelemş; bu başvuruların 2733’ünde hlal
kararı vermş, sadece 64’ünde yaşam hakkı
hlal bulunmadığı yönünde karar vermştr.231
Türkye’nn, Mahkeme’nn yargı yetksn 1987
tarhnden tbaren kabul etmş olduğu ve Türkye
hükümetn AİHM nezdnde savunan Bakır
Çağlar’ın da fade ettğ üzere 232 pek çok dosyada
esasen dostane çözüme varıldığı hatırlanırsa
(lgl statstğe göre bu sayı 207 cvarındadır)
Türkye’de yaşam hakkı hlallernn boyutlarına
lşkn tablo, Avrupa Konsey üyes ülkelere
kıyasen daha y anlaşılacaktır.
Bu rakamsal verler, sadece buzdağının
hakkı le lgl düzenlemeler özel br önem arz
ve Syasal Haklar Sözleşmes’nn yaşam hakkı
ve daha sonra km detaylarıyla AİHS ve AİHM
çthatları le belrlenen çerçevenn üzernde
durmak gerekr.
BM Sözleşmes yasadışı ve keyf nfaz pratğne
lşkn net br yasağı bünyesnde barındırmaktadır.
Zra, BM Sözleşmes’nn 6. maddesnde “hç
kmsenn yaşama hakkından keyf olarak
yoksun bırakılamayacağı” düzenlenmştr.233
İnsan Hakları Komtes’nn Genel Yorumunda234
devletlere yalnızca öldürmeye lşkn fller değl,
aynı zamanda devletn güvenlk güçlernn keyf
yaşam hakkı hlallern önleme ve cezalandırma
yükümlülüğü bulunduğu hatırlatılmış ve devlet
yetkller (authortes of the State) tarafından
nsan yaşamına son verlmesnn vahametnn
altı çzmştr. Fakat, aşağıda tartışılacağı üzere
AİHS’den farklı olarak BM Sözleşmes stsna
hallerne değnmemştr ve esas tbaryle
görünen yüzü olarak Türkye’dek uygulamaya
lşkn fkr vermemekte, ama aynı zamanda
aşağıda tartışılacağı gb Avrupa İnsan
233 Md. 6 “1. Her nsanın ntelğnden gelen yaşama hakkı vardır.
Bu hak, yasayla korunur. Kmse keyf olarak yaşamından yoksun
bırakılamaz. Hakları Sözleşmes’nn yaşam hakkına lşkn
2. Ölüm cezasını kaldırmamış olan ülkelerde, bu ceza, suçun
düzenlemes le ç hukukumuz arasındak
şlendğ tarhte yürürlükte olan ve bu Sözleşmeyle Soykırım
farklılıkları da yansıtmaktadır. Aşağıda km
Suçunun Önlenmes ve Cezalandırılması Sözleşmesnn
hükümlerne aykırı olmayan yasalar uyarınca en ağır suçlar çn
detaylarıyla, Sözleşme ve Anayasa’nın yaşam
konablr. Bu ceza, ancak yetkl br mahkeme tarafından verlmş
hakkına lşkn düzenlemeler tartışılacaktır.
br kesn hüküm üzerne yerne getrleblr. Zra gerek AİHS gerekse AİHM kararları sadece
3. Yaşamdan yoksun bırakma br soykırım suçu oluşturduğunda, bu
maddenn hçbr hükmü bu Sözleşmeye Taraf herhang br Devlet,
yarattığı çthat brkm dolayısıyla değl, Türkye
Soykırım Suçunun Önlenmes ve Cezalandırılması Sözleşmesnn
ç hukuku bakımından, Anayasa Mahkemes’ne
hükümlerne göre üstlenlen yükümlülüklere herhang br bçmde
breysel başvurunun ancak AİHS kapsamındak
aykırı davranma yetks verdğ bçmde anlaşılamaz. 4. Ölüm cezasına hüküm gyen br kmse bu cezanın bağışlanmasını
hak ve özgürlükler açısından başvurulacağı
ya da hükmün değştrlerek haffletlmesn steme hakkına
şeklndek düzenleme le önem kazanmıştır.
sahptr. Ölüm cezasının affı, bağışlanması ya da haffletlmes
Breysel başvuru, Sözleşme hükümler ve
kararı her durumda verleblr. 5. Ölüm cezası, on sekz yaşın altındak kmseler tarafından şlenen
yorumunun Türkye uygulaması açısından
suçlar çn verlemez ve gebe kadınlar çn yerne getrlemez. normlar hyerarşsndek konumunu pratk olarak
6. Bu maddenn hçbr hükmü, bu Sözleşmeye Taraf herhang br
Devlet tarafından ölüm cezasının kaldırılmasını gecktrmek ya da
engellemek amacıyla dayanak olarak kullanılmaz.” 231 Bkz., http://www.echr.coe.nt/Documents/Stats_
volaton_2014_ENG.pdf, ayrıntılı br analz çn bkz., Buckley, Carla,
234 UN Human Rghts Instruments (Complaton of General
‘The European Conventon on Human Rghts and the Rght to Lfe n
Comments and General Recommendatons Adopted By Human
Turkey’, Human Rghts Law, c. 1, sy. 1, 2001, s.35-66.
Rghts Treaty Bodes, Volume 1), IHRI/GEN/1/Rev.9(Vol.1), 27 Mayıs
2008, s. 177, aşağıdak lnkten erşleblr: http://tbnternet.ohchr.
232 Neşe Düzel Röportajı (‘Türk Devletnn Avukatlığını Yaptığım
org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&Treaty
İçn Pşmanım’), Radkal, 26 Temmuz 2011.
ID=8&DocTypeID=11
YA Ş A M H A K K I İ L E İ L G İ L İ M E V Z U AT V E C E Z A S I Z L I K
59
ölüm cezası dışında kşnn yaşamından yoksun
cezası le lgl hükmü 6 ve 13 no’lu Protokol
bırakılmasını mümkün kılablecek başka br
dolayısıyla esasen lga edlmştr. Dolayısıyla,
belrleme çermemektedr.235
gerek Sözleşme, gerekse 1982 Anayasası’ndak
paralel br düzenleme, hang hallerde yaşam
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes 1. madde, taraf
hakkından yoksun bırakacak güç kullanımının
devletlern kend yetk alanları çnde bulunan
mümkün olableceğn belrtyor. Ntekm,
herkesn Sözleşme’de belrtlen temel hak ve
AİHM, Sözleşmenn 2. maddesn yorumlarken,
özgürlüklerden yararlanmalarını sağlamaları
maddede belrtlen hallern dar yorumlanması
gerektğne lşkn poztf br yükümlülük hdas
gerektğnn altını çzyor. 238
etmektedr.236 AİHS 1. maddede taraf devletlere
kend yetk alanları çnde bulunan herkesn,
1982 Anayasası’nın yaşam hakkı ve şkence
Sözleşmede belrtlen hak ve özgürlüklerden
yasağı le lgl 17. maddes se aşağıdak
yararlanılmasının sağlanması yükümlülüğünün
düzenlemeler çeryor:
de devletlere yaşam hakkı hlallern etkl br
bçmde soruşturma yükümlülüğü getrdğ kabul
Madde 17 – Herkes, yaşama, madd ve manev
edlmektedr. AİHS yaşam hakkı le doğrudan lgl 2.
varlığını koruma ve gelştrme hakkına sahptr.
maddesnde aşağıdak düzenlemey çermektedr:
Tıbb zorunluluklar ve kanunda yazılı haller
1. Herkesn yaşama hakkı hukuk tarafından
dışında, kşnn vücut bütünlüğüne dokunulamaz;
korunur. Kanunun ölüm cezası öngördüğü br suç
rızası olmadan blmsel ve tıbb deneylere tab
nedenyle br mahkemenn verdğ ölüm cezasının
tutulamaz.
nfazı dışında, hç kmse yaşam hakkından kasten
yoksun bırakılamaz.
Kmseye şkence ve ezyet yapılamaz; kmse
nsan haysyetyle bağdaşmayan br cezaya veya
2. Aşağıdak hallerde yaşamdan yoksun bırakma,
muameleye tab tutulamaz.
kullanılması mutlaka gerekl br gücün sonucu
olarak meydan gelmşse, bu maddeye aykırı
(5170 s. Kanun md. 2 le değşk) Meşru müdafaa
sayılmaz:
hal, yakalama ve tutuklama kararlarının yerne
a. br kmsenn hukuka aykırı şddete karşı
getrlmes, br tutuklu veya hükümlünün
savunması;
kaçmasının önlenmes, br ayaklanma veya
b. hukuka uygun br gözaltına alma kararını
syanın bastırılması, sıkıyönetm veya olağanüstü
uygulama veya hukuka uygun olarak tutulan br
hallerde yetkl mercn verdğ emrlern
kmsenn kaçmasını önleme;
uygulanması sırasında slah kullanılmasına
c. br ayaklanma veya syanı hukuka uygun olarak
kanunun cevaz verdğ zorunlu durumlarda
bastırma.”237
meydana gelen öldürme fller, brnc fıkra
hükmü dışındadır.
Yukarıda belrtldğ gb Sözleşme’nn ölüm
Görüldüğü üzere, 17. madde brnc fıkra, devletn
235 Yukarıda da değnldğ üzere BM Sözleşmes’nn yaşam hakkı
yaşam hakkı le lgl poztf yükümlülüğünü hdas
le lgl bu düzenlemes ve Sözleşmeye 1989 yılında eklenen II. Ek
ederken, 4. fıkra se negatf yükümlülüğünü
Protokol (md. 1) esas tbaryle ölüm cezasına lşkn sınırlamaları
ve yasakları htva eden hükümlerdr.
hüküm altına alıyor ve hang hallern bu kapsam
dışında kaldığını belrlyor.
236 Bu maddeye lşkn hazırlık çalışmalarına (travaux
préparatores) dar bkz. Schabas, Wllam, The Abolton of the
Death Penalty n Internatonal Law, Cambrdge Unversty Press,
1982 Anayasası ve Sözleşme’nn lgl
Cambrdge, 2002, 3. baskı, s. 261-264.
hükümlernn lafz ve amaçsal yorumu; her k
237 Doğru, Osman, Anayasa le Karşılaştırmalı İnsan Hakları
238 Salman/Türkye (Başvuru no: 21986/93), 27 Hazran 2000,
Avrupa Sözleşmes ve Mahkeme İçtüzüğü, XII Levha, İstanbul,
para. 97; Erdoğan vd./Türkye (Başvuru no. 19807/92), 13 Eylül
2010., s. 5.
2006, para. 65.
60
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
metnde ölümcül güç kullanımının nedenler le
orantılı olması gerekllğn çıkarmak güçtür.241
lgl benzer fakat öneml farklılıkları bulunan k
Ntekm, bu duruma, Yasadışı, Keyf ve Kısa
ayrı rejmn benmsendğn gösteryor. Avrupa
İnfazlara İlşkn Komte’nn Türkye’ye lşkn
İnsan Hakları Sözleşmes le 1982 Anayasası’nın
raporlarında dkkat çeklmektedr. Komtenn
yaşam hakkına lşkn düzenlemelernde öneml
dönem sözcüsü Chrstof Heyns tarafından da
br farklılık, 1982 Anayasası’nda, Sözleşme’de
belrtldğ üzere, söz konusu Anayasa hükmü,
öngörülmeyen “sıkıyönetm veya olağanüstü
uluslararası nsan hakları hukukunun yaşam
hallerde yetkl mercn verdğ emrlern
hakkının hlalne lşkn gerekllk ve zorunluluk
uygulanması” halnn de kşnn yaşam hakkından
krterlern tam olarak yansıtmamaktadır.
yoksun bırakılması çn br neden olarak
Heyns, Anayasa 17. maddedek genel fadelern
düzenlenmş olmasıdır.
bu maddenn yanlış/yetersz/nadequate
yorumlanma htmaln doğurduğunu belrtmekte
Daha öneml br farklılık se 1982 Anayasası’ndan
ve bu maddenn gözden geçrmesnn gerekl
farklı olarak AİHS’n açık br bçmde
olduğuna şaret etmektedr.242
“kullanılması mutlaka gerekl güç” krter le
orantılılık lkesnn altını çzmesdr.239 AİHM,
Kuşkusuz, Anayasa md. 17; md. 13’tek temel
“kullanılması mutlaka gerekl güç” fadesnn
hak ve özgürlüklerle lgl sınırlamalara dar
Sözleşme’nn 8-11. maddelernde geçen
kanun düzenlemelere lşkn “(A)nayasanın
“demokratk br toplumda zorunlu” olup olmadığı
sözüne ve ruhuna, demokratk toplum düzennn
değerlendrlrken başvurulan zorunluluk
ve lâk Cumhuryetn gereklerne ve ölçülülük
koşulunda daha katı ve sıkı br zorunluluk ölçütü
lkesne aykırı olamaz.)” hükmü le ve yne yaşam
olduğuna şaret ederek, Sözleşme md. 2/a, b
hakkını savaş halnde dah dokunulması mümkün
ve c bentlernde belrtlen amaçlarla sıkı sıkıya
orantılı olması gerektğnn altını çzmektedr.
240
olmayan çekrdek çnde tarf eden 15. madde
le brlkte değerlendrlmek durumundadır.243
Mahkeme, yaşam hakkının demokratk br
Fakat, aks yorumun mümkün olduğu, bu hükmün
toplumdak önem uyarınca, ölüme sebebyet
lgl hallerde öldürmeye cevaz verdğ şeklnde,
verecek kast güç kullanımı söz konusu
örneğn yen Türk Ceza Kanunu’nun yazarlarından
olduğunda, öldürme olaylarının son derece
Özgenç tarafından ler sürülen görüş244
ttz br şeklde gözden geçrlmes ve sadece
dkkate alınırsa, bu düzenlemenn yenden
kuvvete başvuran devlet görevllernn flern
değerlendrlmes elzemdr. Özgenç’e göre:
değl, bu eylemlern planlaması ve denetm de
dahl olmak üzere davaya lşkn tüm koşulların
241 Doğru (2010), s. 6.
göz önünde bulundurulması gerektğnn altını
çzmektedr.
242 Report of the Specal Rapporteur on Extrajudcal, Summary or
Arbtrary Executons, Chrstof Heyns (Addendum), 18 Mart 2013, A/
HRC/23/47/Add.2, s. 4, para. 14.
Sözleşme’nn AİHM tarafından bu bçmde
yorumlanan 2. maddesndek “kullanılması
mutlaka gerekl güç” fadesne karşılık, Anayasa
243 IV. Temel hak ve hürryetlern kullanılmasının durdurulması
Madde 15 – Savaş, seferberlk, sıkıyönetm veya olağanüstü
hallerde, mlletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler hlal
md. 17 son derece muğlak “zorunlu durumlar”
edlmemek kaydıyla, durumun gerektrdğ ölçüde temel hak ve
baresn kullanmaktadır. Doğru’nun da fade
hürryetlern kullanılması kısmen veya tamamen durdurulablr
ettğ üzere “kanunun slah kullanmasına cevaz
verdğ zorunlu durumlar” fadesnden gücün
veya bunlar çn Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbrler
alınablr.
Brnc fıkrada belrlenen durumlarda da, savaş hukukuna uygun
fller sonucu meydana gelen ölümler (…) dışında, kşnn yaşama
hakkına, madd ve manev varlığının bütünlüğüne dokunulamaz;
239 Doğru, s. 5-7.
kmse dn, vcdan, düşünce ve kanaatlern açıklamaya zorlanamaz
ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmşe
240 Salman/Türkye, para. 98; Gulan ve Gaggo/İtalya, para. 174-
yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar
178; Avşar/Türkye (Başvuru no 25657/94), 10 Temmuz 2001, para.
kimse suçlu sayılamaz.”
390- 391; Musayev vd./Rusya,(Başvuru no: 57941/00, 58699/00,
60403/00), 26 Temmuz 2007, para. 142.
YA Ş A M H A K K I İ L E İ L G İ L İ M E V Z U AT V E C E Z A S I Z L I K
244 Özgenç, 2014, s. 306.
61
“1982 Anayasasının “yaşama hakkı”yla “vücut
dokunulmazlığı”nı temnat altına alan 17.
maddesnn dördüncü fıkrasında bu hak ve
dokunulmazlığın stsnaları düzenlenmştr.
Yan, maddede zkredlen hallerde kş yaşama
hakkının veya vücut dokunulmazlığının varlığından
bahsedemeyecektr. Söz konusu hükme göre,
“...br tutuklu veya hükümlünün kaçmasının
önlenmes.... sırasında slah kullanılmasına
kanunen cevaz verdğ zorunlu durumlarda
meydana gelen öldürme fler” hayat (yaşama)
hakkının hlal olarak telakk edlemez! Bu hüküm,
tutuklu veya hükümlünün kaçmasını önlemek
çn slah kullanılmasına cevaz veren br kanun
düzenlemeye mkan tanımaktadır. Verlen
cevaz, sadece soyut slah kullanmaya lşkn
olmayıp, kaçan tutuklu veya hükümlünün slah
kullanmak suretyle öldürülmesn de kapsamına
almaktadır.”245
AİHS md. 2’de de yaşam hakkının
sınırlanmasının mümkün olabldğ stsna haller
düzenlenmektedr. Fakat, McCann ve Dğerler/
Brleşk Krallık davasında da vurgulandığı
üzere buradak stna haller, br kşnn kasten
öldürülebleceğ haller düzenlememekte, mutlak
zorunluluk nedenyle “başvurulan kuvvetn
stenmeyen br sonuç olarak ölüme sebebyet
verdğ” durumları ele aldığını göstermektedr.246
Anayasa 17. maddenn bu bakımdan paralel
bçmde herhang br orantılılık gözetlmekszn
yorumlanması mümkün olamayacağı gb,
Anayasa md. 90/son çerçevesnde Türkye
ç hukukunun parçası olan AİHS’nn arzettğ
çerçeve le de uyumlu değldr.
Anayasal İstsna
Rejmler
Türkye’de nsan hakları hlallernn en fazla
yoğunlaştığı dönemler, olağanüstü hal ve
sıkıyönetm dönemlerdr. Bu hlallern başında
se yaşam hakkına lşkn hlaller gelmektedr.
Örneğn, lk kez 1984 yılında 8 lde geçerl olmak
üzere lan edlen247 olağanüstü hal dönemne
lşkn sadece Mll Savunma Bakanlığı tarafından
br soru önergesne verlen yanıta göre, OHAL
Vallğnn yetk kapsamında olan yerleşm
yerlernde:
“Yasadışı örgüt mensupları le güvenlk güçler
arasında meydana gelen çatışmalarda 772 örgüt
mensubu, 11.830 güvenlk görevls, 5.887 svl
nsan yaralanmış; 25.334 örgüt mensubu 3.541
güvenlk görevls, 5.105 svl nsan hayatını
kaybetmştr. Bölgede meydana gelen mayın ve
bomba patlamalarında se 864 svl nsan, 1.848
TSK ve dğer güvenlk görevls yaralanmış; 572
svl nsan, 371 TSK ve dğer güvenlk görevls de
hayatını kaybetmştr.”248
Ntekm, OHAL dönemnde Türkye’nn AİHM
nezdnde yaşam hakkını hlal ettğ tespt
edlen davalar bu bölgede ölümcül bçmde
zor ve slah kullanımına lşkn öneml verler
sunmaktadır. Bu kararların envantern Tanrıkulu
ve Yavuz’un çalışmasında bulmak mümkündür.
Buna göre, Türkye’nn, Çakıcı/Türkye, Taş/
Türkye, Tmurtaş/Türkye, Ertak/Türkye, Kılıç/
Türkye, Kaya/Türkye, Akkoç/Türkye, Erg/
Türkye, Oğur/Türkye, Gül/Türkye, Avşar/
Türkye, Akdenz ve dğerler/Türkye, Demr/
Türkye, Yaşa/Türkye, Tanrıkulu/Türkye
kararlarında yaşam hakkını hlal ettğ hüküm
altına almıştır.249 Yne, Olağanüstü Hal Kanunu
247 1.3.1984 tarh ve 84/7781 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı.
248 Dyarbakır Mlletvekl Mesut Değer’n soru önergesne
Mll Savunma Bakanlığı’nın 28.2.2003 tarh ve 1400-249 no’lu
cevabı, zkreden Tanrıkulu, M. Sezgn/Yavuz, Serdar, ‘İnsan
Hakları Açısından Olağanüstü Hal’n Blançosu’, Sosyal Blmler
245 A.g.e.
Araştırmaları Dergs, sy. 6, 2005, s. 493-521.
246 McCann ve Dğerler/Brleşk Krallık, para. 148.
249 Tanrıkulu/Yavuz, s. 509.
62
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
çerçevesnde gerçekleşen yaşam hakkı hlaller
Anılan hükmün 4. fıkrası se k ayrı kanuna
Avrupa Konsey Bakanlar Komtes’nn dkkatn
yollama yaparak bu kanun kapsamında slah
çekmş ve 2005 tarhl br kararında, yaşam
kullanma yetks bulunanlar çn stsna rejmn
hakkının hlal edldğ 40 vakanın 34’ünün ülkenn
pekştryor. Buna göre, 23/4. fıkrasının yollama
güneydoğusunda meydana gelmş olduğunun altı
yaptığı Asayşe Müessr Bazı Fllern Önlenmes
çzlmştr.
250
Hakkında Kanun’un 3. maddes ayrıca sanıklar
hakkında açığa alma ve şten el çektrme
Her k stsna rejm dönemndek hlallern
tedbrlernn uygulanmayacağını belrtyor.252
boyutları her k kanunun lafzı ve uygulaması
Daha da lgnç br düzenleme, lerde tekrar
açısından sustmal ve keyf muamelelere son
değnlecek, Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmetler
derece açık br ntelğe sahp olması le yakından
Kanunu’nun 87/VI. fıkrasıdır. Bu fıkra hükmünce:
lgldr.
251
Aşağıda kısaca değnlecek bu
“Her olayın cereyan ettğ haller ve şartlar göz
düzenlemelern gerek 1982 Anayasası’nda temel
önünde tutulmak kaydıyla bu madde hükümlerne
hak ve özgürlüklern sınırlandırılması rejmn
göre slahını kullanan askere ve slah kullanma
düzenleyen 13. ve 15. maddelere gerekse Anayasa
emrn veren brlk komutanına sorumluluk
90/son çerçevesnde AİHS ve Kşsel ve Syasal
yüklenemez.”253 Sıkıyönetm kanunu haklarında
Haklar Sözleşmes le kolluk güçlernn zor ve
bu kanun kapsamında yetklern kullanmaktan
slah kullanma esaslarını belrleyen Brleşmş
ötürü soruşturma açılan pols ve askerlerle
Mlletler kurallarına aykırı olduğu açıktır.
lgl soruşturma süres çnde tutuklama kararı
verlemeyeceğn de hüküm altına almaktadır.
Sıkıyönetm Kanunu 4. maddes, Sıkıyönetm
Komutanlığı emrnde görevl Slahlı Kuvvetler
Olağanüstü Hal Kanunu’nun 23. maddes de,
mensupları emnyet ve asayşe lşkn zabıta
aynı kanunun 3. maddesne atıfla ‘Anayasa le
kuvvetler le dğer güvenlk görevllerne,
kurulan hür demokras düzenn veya temel hak
Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanun ve
ve hürryetler ortadan kaldırmaya yönelk yaygın
Yönetmelğ, Pols Vazfe ve Salahyet Kanunu,
şddet hareketlerne at cdd belrtlern ortaya
Jandarma Teşklat ve Vazfe Nzamnamesnde
çıkması veya şddet olayları sebebyle kamu
slah kullanmayı mümkün kılan hallerde slah
düzennn cdd şeklde bozulması hallernde”
kullanma yetksn haz olduğunu belrttkten
lan edlen olağanüstü hal durumunda zor ve
sonra knc fıkrada stsna br düzenlemeye yer
slah kullanma yetksne lşkn Sıkıyönetm
veryor. Buna göre slah kullanma yetksne sahp
Kanunu’na paralel br düzenleme öngörüyor.
güvenlk kuvvetlernn teslm ol emrne taat
Söz konusu fıkra slah kullanma yetksne sahp
edlmemes veya slahla mukabeleye (karşılık
bulunan güvenlk kuvvetlernn teslm ol emrne
verme) yeltenlmes veya güvenlk kuvvetlernn
meşru müdafaa durumuna düşmeler halnde
252 1481 sayılı 1971 tarhl Asayşe Müeesr Bazı Fllern
Önlenmes Hakkında Kanun’a göre (md. 3), “(B)u kanun hükümler
görevl güvenlk kuvvetler mensupları doğruca
daresnde slah kullanan pols veya jandarma hakkında hazırlık
ve duraksamadan hedefe ateş edeblrler.
soruşturması Cumhuryet Savcıları veya yardımcıları tarafından
bzzat yapılır. Dava açıldığında sanık duruşmadan vareste
tutulablr ve hakkında açığa alma, şten el çektrme şlem
250 Councl of Europe, Commttee of Mnsters, Interm Resoluton
uygulanmaz.”
ResDH(2005)43 ‘Actons of the Securty Forces n Turkey- Progress
Acheved and Outstandng Problems’, metne şu lnkten erşleblr:
253 VII - Soruşturma usulü ve adl yardım (Ek : 22/11/1990
https://wcd.coe.nt/VewDoc.jsp?Ref=ResDH(2005)43&Language
- 3683/5 md.) Slah kullanmak zorunda kalan asker kşler
=lanEnglsh&Ste=COE&BackColorInternet=DBDCF2&BackColor
hakkında, hazırlık soruşturması Asker Savcı, Cumhuryet Savcısı
Intranet=FDC864&BackColorLogged=FDC864 (Son erşm tarh:
veya yardımcıları tarafından yapılır. Haklarında dava açılan sanık
Ağustos 2015). Ayrıca bkz., Human Rghts Watch, Tme for Justce
asker kşler duruşmadan vareste tutulablr. Olayın mahyetne
(Endng Impunty for Kllngs and Dsappearances n 1990s Turkey),
ve kusurun derecesne göre sanığın mensup olduğu Bakanlıkça
s. 11.
durumu uygun görülenlern vekalet verdğ avukatın ücret, bu
bakanlıkların bütçesne konulacak ödenekten karşılanır. Avukat
251 Örneğn, Yargıtay CGK’nın 1986/169 Esas, 1986/419 Karar
tutma ve avukatlık ücretnn ödeme usul ve esasları, Mll Savunma
sayılı 6.10.1986 tarhl kararına konu olayın bu açıdan br örnek
ve İçşler bakanlıklarınca bu Kanunun yürürlüğe grdğ tarhten
olduğu dda edleblr.
tbaren üç ay çnde çıkarılacak yönetmelkle düzenlenr.
YA Ş A M H A K K I İ L E İ L G İ L İ M E V Z U AT V E C E Z A S I Z L I K
63
taat edlmemes veya slahla mukabeleye
benmsenmş olmasıdır. Yeltenme kavramının
yeltenlmes veya güvenlk kuvvetlernn meşru
gerek esk gerek yen Türk Ceza Kanunu’nda
müdafaa durumuna düşmeler halnde görevl
sınırları öneml ölçüde belrlenen teşebbüs
güvenlk kuvvetler mensuplarının doğruca ve
kavramına kame etmek çn kullanılması da
duraksamadan hedefe ateş edebleceklern
dkkat çekcdr. Bu bakımdan, her k hüküm;
hükme bağlıyor. Anılan hükmün 4. fıkrası se
teşebbüsün varlığı çn zorunlu ‘elverşl
k ayrı kanuna yollama yaparak bu kanun
hareketlerle doğrudan doğruya craya başlama’
kapsamında slah kullanma yetks bulunanlar
krter (TCK md. 35/1) yerne daha düşük
çn Sıkıyönetm Kanunu kapsamında belrtlen
br eşğn arandığı bçmnde yorumlanmaya
rejm burada aynen tekrarlıyor. Buna göre,
müsattr. Ntekm, Türk Dl Kurumu’nun Türkçe
Olağanüstü Hal kapsamında slah kullanan
Sözlüğü’ne göre, yeltenme: “Yapamayacağı
polsler le lgl, 23/4. fıkra yollaması le Asayşe
br şe grşmek, özenmek heves etmek,
Müessr Bazı Fllern Önlenmes Hakkında
meyletmek” olarak tanımlanmaktadır.255
Kanun’un 3. maddesne göre kamu davası
Söz konusu sözcüğün güncel ve popüler
devam ederken açığa alma ve şten el çektrme
kullanımları da bu merkezdedr.256 Kuşkusuz
tedbrler uygulanamaz.254 Türk Slahlı Kuvvetler
olağanüstü hal düzenlemes çeren her k
İç Hzmet Kanunu’nun 87/VI. fıkrasının yukarıda
düzenlemedek kelme/term seçm tesadüf
belrtlen hükmü uyarınca da kural olarak
olarak yorumlanamaz. Yeltenme kavramının
(“her olayın cereyan ettğ haller ve şartlar göz
muğlaklığı ve kusurluluğu kaldıran veya azaltan
önünde tutulmak kaydıyla”) slahını kullanan
br hal olarak hata hallernn (TCK md. 30)
askere ve slah kullanma emrn veren brlk
uygulanmasını kolaylaştıran br fade olduğu
komutanına sorumluluk tevch edlemeyecektr.
gözden kaçırılmamalıdır.
Yne, Olağanüstü Hal Kanunu’nun belrtlen
fıkrasına göre slah kullanma yetksn haz
güvenlk güçlernn slah kullanması durumunda
haklarındak soruşturma şlem tutuksuz
yapılmak durumundadır.
Görüldüğü üzere, slah kullanma yetksn haz
kolluk ve güvenlk güçlerne her k de jure
stsna halnde “doğruca ve duraksamadan”
slah kullanma yetks verlyor. Bu hallerden br
olarak genel br hukuka uygunluk sebeb olan
meşru müdafaanın madde metnlerde tekrar
edlmş olmasının kanun yapma teknğ açısından
yernde olmayan br yöntem olduğu konusunda
kuşku bulunmuyor, zra herhang br düzenleme
olmasa da meşru müdafaa hükümlernn
uygulanacağı zahtan varestedr. Daha vahm
“doğruca ve duraksamadan” baresne yer
veren her k kanunda orantılılık kıstasına lşkn
herhang br açıklığın bulunmamasıdır.
Yne her k hükümde son derece öneml br
nokta ‘slah kullanmaya yeltenme’ fadesnn
255 Türkçe Sözlük’e tdk.gov.tr adresinden erişilebilir.
254 1481 sayılı 1971 tarhl Asayşe Müessr Bazı Fllern
256 Örneğn, bkz., Ekş Sözlük, https://ekssozluk.com/
Önlenmes Hakkında Kanun md. 3.
yeltenmek--218445.
64
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
OLAĞAN DÖNEM GÜÇ
“brnc maddede belrlenen amaçlara ulaşmak
KULLANMA MEVZUATI
da, bu amaçlar doğrultusunda dğerler le beraber
çn meydana getrlmş örgütlern mensubu olup
veya tek başına suç şleyen veya amaçlanan suçu
şlemese dah örgütlern mensubu olan kş terör
suçlusudur.
1. Terörle Mücadele
Kanunu
1991 tarhl Terörle Mücadele Kanunu bu
çalışmanın muhtelf bölümlernde değnldğ
üzere Türkye hukuk sstem bakımından her
açıdan kl br yapıyı berabernde getrmş
ve teröre lşkn muğlak br tanımdan yola
çıkarak Türkye’de toplumsal muhalefetn
krmnalzasyonu çn kanun br dayanak
oluşturmuştur. Hatırlanacağı üzere, Terörle
Mücadele Kanunu’nun lk halnde ‘terör’:
“baskı, cebr ve şddet, korkutma, yıldırma, sndrme
veya tehdt yöntemlernden bryle, Anayasada
belrtlen Cumhuryetn ntelklern, syas, hukuk,
sosyal, lak, ekonomk düzenn değştrmek, Devletn
ülkes ve mllet le bölünmez bütünlüğünü bozmak,
Türk Devletnn ve Cumhuryetnn varlığını tehlkeye
düşürmek, devlet otortesn zaafa uğratmak veya
yıkmak veya ele geçrmek, temel hak ve hürryetler
yok etmek, Devletn ç ve dış güvenlğn, kamu
düzenn veya genel sağlığı bozmak amacıyla br
örgüte mensup kş veya kşler tarafından grşlecek
her türlü eylem”257
olarak tanımlanmıştır. Aynı kanuna göre örgüt
“k veya daha fazla kmsenn aynı amaç etrafında
brleşmes” olarak tanımlanmış ve nhayet terör
suçlusu da:
Terör örgütüne mensup olmasa dah örgüt adına
suç şleyenler de terör suçlusu sayılır ve örgüt
mensupları gb cezalandırılır.”
Terör kavramının ve dolayısıyla suçlusu
kavramının bu denl genş tutulmasının yol
açacağı sorunların başında kuşkusuz yaşam
hakkı le lgl hlaller gelmektedr. Yukarıda
belrtldğ gb, Türkye’de 1990’lı yıllarda
gerçekleştrlen yargısız nfazların öneml br
bölümü Terörle Mücadele Kanunu çerçevesnde
operasyon yapılması le gerekçelendrlmştr.
1996 tarhl 4178 sayılı Kanun se Ek md.2 le
yaşam hakkı bakımından Anayasa’ya aykırı
ve kötüye kullanılmaya çok açık br hüküm
benmsemştr. Ek md. 2 lk halnde:
“Terör örgütlerne karşı cra edlecek
operasyonlarda teslm ol emrne taat edlmeyerek
slah kullanmaya teşebbüs edlmes halnde kolluk
kuvvet görevller, faller etksz kılmak amacıyla
doğruca ve duraksamadan hedefe karşı slah
kullanmaya yetkldr.”258
şeklnde br düzenleme çermekte d. Bu
düzenlemenn lk halnde kaçmaya yeltenme
fades vardır ve TBMM’de görüşmeler devam
ederken kanun metnnden çıkarılmıştır.259
Söz konusu madde le lgl olarak Anayasa
Mahkemes’ne yapılan ptal başvurusunda,
başvurucular teşebbüs deymnn kullanılmasının
sabetsz olduğunu, zra teşebbüs fadesnn çok
257 Maddenn güncel hal şu bçmdedr: “Terör; cebr ve şddet
genş br kavram olduğunu belrtmşlerdr.260
kullanarak; baskı, korkutma, yıldırma, sndrme veya tehdt
Yne, doğruca ve duraksamadan hedefe karşı
yöntemlernden bryle, Anayasada belrtlen Cumhuryetn
slah kullanılması durumunda takdr yetksnn
ntelklern, syasî, hukukî, sosyal, lak, ekonomk düzen
değştrmek, Devletn ülkes ve mlletyle bölünmez bütünlüğünü
bozmak, Türk Devletnn ve Cumhuryetn varlığını tehlkeye
258 Kanun no 4178, Resm Gazete, 4.9.1996, no: 22747.
düşürmek, Devlet otortesn zaafa uğratmak veya yıkmak veya ele
geçrmek, temel hak ve hürryetler yok etmek, Devletn ç ve dış
259 Anayasa Mahkemes, 1996/68 Esas, 1999/1 Karar sayılı
güvenlğn, kamu düzenn veya genel sağlığı bozmak amacıyla br
6.1.1999 tarhl kararı.
örgüte mensup kş veya kşler tarafından grşlecek her türlü suç
teşkl eden eylemlerdr.”
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
260 A.g.e.
65
tamamen güvenlk güçlerne bırakıldığını fade
Yen düzenleme le ‘teslm ol’ emrne taat
etmşlerdr. Nhayet, başvurucular, sadece
edlmemes halnde slah kullanma yetks
durumun gereklerne uygun slah değl, ateşl
tanınmıştır. Bu hükmün kaçan br kşnn de
slah kullanılableceğn, ezcümle “zorunluluğun”
‘terör örgütü mensubu’ bulunduğu gerekçes
yern “keyflğe” bıraktığını ve kademel güç
le arkasından ateş edlmesnn olanaklı olduğu
kullanma lkesn kadükleştrmş olduğunu
bçmde yorumlanması mümkündür. Bu tbarla,
savunmuşlardır.
yen düzenlemedek “ölçü ve orantıda” baresnn
bu fade le taban tabana zıt “doğruca ve
Anayasa Mahkemes de, teslm ol emrne
duraksamadan” krtern sınırlaması mümkün
uyulmaması ve slâh kullanmaya teşebbüs
değldr. Yne, ‘teslm ol’ htarına taat edlmemes
edlmesnn, görevllern her zaman doğruca
halnde slah kullanımına cevaz verlmes
ve duraksamadan hedefe karşı ateşl slâh
hükmü Anayasa Mahkemes’nn ptal kararından
kullanmalarını zorunlu kılacak ntelkte br
öncek ‘teslm ol emrne taat edlmeyerek slah
durum olmadığını;
261
km olaylarda fallern, can
kullanmaya teşebbüs edlmes’ le sınırlayan
güvenlğn daha az tehlkeye sokan yöntemlerle
düzenlemeden de ger br noktadır. Sadece
de etksz hale getrlmelernn olanaklı
‘teslm ol’ htarına uyulmaması halnde ateş
olduğunu belrtmş; olayların özellğne göre,
edlmesn düzenleyen Ek 2. maddenn Anayasaya
bu yöntemlere başvurulmaksızın doğruca ve
aykırılığı açıktır.
duraksamadan hedefe karşı “ateşl slâh”
kullanılmasının yaşama hakkının hlal sonucunu
Ne var k, Türkye uygulaması Terörle Mücadele
doğuracağını hükme bağlamıştır. AİHS 2.
Kanunu Ek. 2. maddenn de gersndedr.
maddeye atıfla, Mahkeme; hukuka uygunluk
Hatırlanacağı gb, Uludere/Robosk’de
hallernden devletlern yararlanablmeler
17’s çocuk 34 yurttaşın savaş uçaklarıyla
çn, kuvvete başvurmanın “zaruret halnde
bombalanarak hayatını kaybettğ olay le lgl
olması” lkesnn benmsendğnn altını çzerek,
asker savcılık, herhang br htar yapılmaksızın
gerçekleştrlen müdahale le ulaşılmak stenlen
ve slahlı saldırıya teşebbüs edlmedğ halde
sonuç arasında orantının bulunması gerekllğ
bombalamayı başlattığı çn, muhtemelen Ek
gözetlerek hüküm ptal edlmştr.
2. madde krterlernn dah karşılanmadığı
düşüncesyle bombalamayı söz konusu kanun
İlgnçtr, aynı hüküm dönemn Genelkurmay
hükmü le değl, TBMM’nn 5.10.2011 tarhl ve
Başkanı Yaşar Büyükanıt’ın çabaları le 262 2006
daha sonra uzatılan Kuzey Irak tezkeresne atıfla
yılında küçük değşklklerle br kez daha kabul
gerekçelendrmştr. Yukarıda belrtldğ gb
edlmştr. Halhazırda bu maddeye göre:
temel hak ve özgürlüklere lşkn sınırlamalar
ancak kanun br düzenleme le mümkündür.
“Terör örgütlerne karşı cra edlecek
Kabul edlme usulü, yayımlanması ve denetm
operasyonlarda “teslm ol” emrne taat
açısından kanundan farklı br yasama şlem
edlmemes veya slah kullanmaya teşebbüs
olan parlamento kararı263 ntelğndek Kuzey
edlmes halnde kolluk görevller, tehlkey
Irak tezkeresnn kanun olarak kabul edlmes
etksz kılablecek ölçü ve orantıda, doğrudan ve
mümkün değldr. Yne, yukarıda belrtldğ gb,
duraksamadan hedefe karşı slah kullanmaya
temel hak ve özgürlüklern sınırlanması mümkün
yetkldrler.”
olmayan çekrdek alanı çnde yer alan yaşam
hakkına dönük, Anayasa’nın 15. maddes ve AİHS
15. madde gereğnce, böyle br stsna kanunla
261 Anayasa Mahkemes’nn yaşam hakkının tartışma konusu
yapıldığı dğer kararları çn bkz. Altan, Alparslan ‘Türk Anayasa
düzenlenmş olsa dah herhang br geçerllğ
bulunmamaktadır.
Mahkemes ve Yaşam Hakkı’ Üskül, Zafer/Gülfdan, Serkan (der.)
İnsan Hakları Konferansları I-II çnde, s. 77-97, 2013.
262 Özgenç, 2014, s. 316.
66
263 Gözler, 2015, s.243-250.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
2. Yaşam Hakkı
ve yakalanmasının mümkün olmadığı br durum
İhlallernde Güvenlk
slahın kullanıldığı her durumda yetkllere
Güçler Mevzuatı
Türkye’de güvenlk güçlerne yaşam hakkı
le lgl hlallere yol açablecek bçmde slah
kullanma yetksn veren mevzuat son derece
genştr. Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’ndan
Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanunu’na
kadar uzanan bu mevzuatı tartışmadan önce,
konuya dar AİHM’nn standart olarak referans
kabul ettğ lkeler değerlendrmekte fayda
bulunuyor.
Kolluğun zor ve slah kullanılmasına lşkn lk
ulusalüstü metn, Brleşmş Mlletler Genel Kurulu
tarafından 1979 yılında kabul edlen ‘Kolluk
Güçlernn Davranışlarına İlşkn Kurallar’dır.264
Bu metnn 3. maddesnde kolluk güçlernn,
ancak mutlaka gerekl olması ve görevlern
yerne getrmeler çn gerektğ ölçüde zor
kullanableceğ fade edlmektedr. Bu maddeye
lşk yorum paragrafında se bu lke şöyle
açıklanmıştır:
a. Güç kullanımı her halükarda stsna br
araçtır. Kolluk, suçun önlenmes ve suçluların
veya şüphel kşlern yakalanmasını sağlamak
veya yardımcı olmak amacıyla ve makul bçmde
gerekl olacak ölçüde güç kullanmalıdır, bu sınırı
aşan kuvvet kullanılmamalıdır.
b. Güç kullanımı orantılı olmalıdır, bu bakımından
bu maddenn hçbr bçmde meşru amaca
ulaşılmasında orantısız müdahaley haklı
kılmayacağı belrtlmştr.
söz konusu olmadıkça başvurulmamalıdır. Ateşl
durumun derhal bldrlmes gerekmektedr.
Bu kurallarda kolluk güçlernn şkence veya
dğer zalmane, nsanlık dışı veya aşağılayıcı
muameleye başvuramayacağı, azmettremeyeceğ
(nstgaton) veya hoş göremeyeceğ ve savaş
hal de dahl olmak üzere, mll güvenlk, ç poltk
stkrarsızlık veya olağanüstü hal gb nedenlern
bu kurallardan sapma çn ler sürülemeyeceğ
belrtlmştr (md. 5).
Brleşmş Mlletler Ekonomk ve Sosyal Konsey
1986 yılında aldığı br kararla, BM üyes devletler
bu lkelere uymaya davet etmştr.265 BM Genel
Kurulu da aynı yıl 41/149 no’lu Kararı’nda
Konsey’n bu davetne dkkat çekmştr.266
Bu lkeler Brleşmş Mlletler bünyesnde 1990
yılında Havana’da yapılan Suçun Önlenmes
ve Suçluların Islahı (Tretman) Kongres’nde
se ‘Kuvvet Kullanmaya Yetkl Memurlar
Tarafından Zor ve Ateşl Slahların Kullanılması
Hakkında Temel İlkeler’n benmsenmes le
pekştrlmştr.267 Anılan İlke Kurallarda, zor
ve ateşl slah kullanılması kaçınılmaz hale
geldğnde uyulması gerekl lkeler sıralanırken
‘suçun ağırlığı ve ulaşılması stenen meşru amaç
le orantılı’ br bçmde hareket edlmesnn ve
‘zarar ve zyanın’ asgarye ndrlmes ve nsan
yaşamına saygı gösterlmesnn ve korunmasının
gerekllğ vurgulanmıştır. Yne, çok öneml olarak,
1979 yılında kabul edlen kurallardan farklı
265 UN Economc and Socal Councl, 1986/10, Implementaton
c. Ateşl slahlar ancak ekstrem araçlardır.
of the Conclusons and Recommendatons of the Seventh Unted
Özellkle ateşl slahların çocuklara karşı
Natons Congress on the Preventon of Crme and the Treatment
kullanılmasından kaçınılmalıdır. Genel olarak,
of Offenders, 21.5.1986, kararın orjnal metn çn bkz., https://
www.unodc.org/documents/commssons/CCPCJ/Crme_
ateşl slahlara suç şüphes altındak kmse slahlı
Resolutons/1980-1989/1986/ECOSOC_Resoluton_1986-10.pdf ,
bçmde drenmedkçe veya başka br surette
s. 14.
başkalarının hayatlarını tehlkeye düşürmedkçe
ve daha az rsk taşıyan br araçla denetmnn
266 UN General Assembly, Resoluton 41/149, 4 Aralık 1986, 41.
Oturum, http://www.un.org/en/ga/search/vew_doc.asp?symbol=A/
RES/41/149&Lang=E&Area=RESOLUTION, bkz., s. 200.
264 Code of Conduct for Law Enforcement Offcals, BM
267 Kararın orjnal metn çn bkz., ‘Basc Prncples on the Use
Genel Kurulu’nun 34/169 sayılı kararı, şu lnkten erşeblr:
of Force and Frearms by Law Enforcement Offcals’: http://www.
http://www.ohchr.org/EN/ProfessonalInterest/Pages/
ohchr.org/EN/ProfessonalInterest/Pages/UseOfForceAndFrearms.
LawEnforcementOffcals.aspx.
aspx (Son erşm tarh: Ekm 2015).
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
67
olarak, sadece şkence ve kötü muamele yasağı
‘Bldrme ve Denetm Usuller’ le lgl bölümde
le lgl değl, genel hükümlern tümü bakımından
se emr veren kşnn sorumluluğu le brlkte,
ç poltk stkrarsızlık (nstablty) veya herhang
astın ateşl slah kullanmanın ölüm veya cdd
br başka kamusal olağanüstü durumun bu İlke
yaralanma sonucu doğurmasının hukuka
Kurallara stsnaların benmsenmes çn br neden
açıkça aykırı olacağını blmes ve böyle br emr
olarak değerlendrlmeyeceğnn altı çzlmştr.
uygulamamak konusunda makul br olanağının
olması durumunda astın da sorumlu olacağını
Aynı lkelern ‘özel hükümler’ (specal provsons)
düzenlemştr (md. 24, 26). Aşağıda görüleceğ
başlıklı bölümünde, kolluk güçlernn ateşl
gb, bzm mevzuatımız bakımından öneml br
slahları ancak meşru müdafaa halnde veya
kuralı da BM Kolluk Güçlernn Kuvvet Kullanımını
gerçekleşmes muhakkak öldürme veya cdd
Düzenleyen İlkeler çerçevesnde hareket eden
yaralanma rsk yaratan saldırgana karşı veya
kmsenn güç ve kuvvet kullanmamaktan dolayı
kşlern hayatına dönük saldırı tehlkes çeren
hakkında dar ve ceza şlem yapılamayacağı
cdd br suçun şlenmesnn önlenmes veya böyle
düzenlemesdr.
br tehlke arz eden kşnn yakalanması amacıyla
ve ancak daha haff araçlarla ulaşılmak stenen
Bu lkelere AİHM’nn muhtelf kararlarında
amaca ulaşılması mümkün olmazsa ateşl slah
değnlmştr.268 Bu kararlar arasında, 12 Mart
kullanableceğ belrtlmştr. Her halükarda
1995’te başlayan ve 17 nsanın hayatını kaybettğ
ölümcül kuvvet kullanımının ancak yaşam hakkını
Gaz Mahalles’nde gerçekleşen olaylara lşkn
korumak amacıyla mümkün olması gerektğnn
verdğ karar son derece önemldr.269 2005
altı çzlmştr (md. 9). Yne, açık br htarın ve htara
tarhl Şmşek vd./Türkye kararında Mahkeme,
uymak çn yeterl zamanın verlmesnn zorunlu
Sözleşmenn yaşam hakkını düzenleyen 2.
olduğu belrtlmştr. Böyle br htardan ancak,
maddes bakımından ncelemesnde bu kurallara
aks haln kolluk güçlern tehlkeye düşürebleceğ
da yaptığı atıfla polsn güç kullanımının orantısız
ve üçüncü kşler açısından ölüm ve cdd zarar
olduğuna karar vermştr.270 Bu olaylarda
tehlkes doğableceğ veya açık br bçmde uygun
sanıkların aldığı ceza mktarları dkkat çekcdr.
veya gereksz olduğu durumun mahyet nedenyle
Davanın 1 no’lu sanığı Adem Albayrak uzun br
anlaşılablyorsa, mtna edlebleceğ belrtlmştr
yargılama sonucunda, Fevz Tunç, Res Kopal
(md. 10).
ve Dlek Sevnç’ öldürmekten suçlu bulunmuş,
beş yıl haps cezasına ve üç ay süre le kamu
İlke Kurallar le hukuka aykırı gösterlere
hzmetlernden men cezası le cezalandırılmasına
müdahale konusunda benmsenen yaklaşım
karar verlmştr. Dğer sanık, Mehmet Gündoğan,
da önemldr. Bu bakımdan önce yasal ve
Mümtaz Kaya’nın öldürülmesnden mahkum
barışçıl gösterlere katılmanın İnsan Hakları
olmuş ve 1 yıl 8 ay hapse mahkum olmuş ve fakat
Evrensel Bldrs ve Kşsel ve Syasal Haklar
cezası ertelenmştr.
Sözleşmes’nde tanınan br hak olduğunun altı
çzlmektedr (md. 12). İlke Kurallar, göster hakkını
vurguladıktan sonra, kolluğun müdahale edeceğ
gösterler, hukuka aykırı barışçıl gösterler ve
268 Konuya dar çok sayıda karar çnde AİHM’nn İlke Kuralları
şddet çeren gösterler olmak üzere kl br
yorumladığı şu kararlara bakılablr: McCann/Brleşk Krallık,
tasnfe gtmektedr. Buna göre, kolluğun hukuka
Başvuru no: 18984/91, 27 Eylül 1995, para. 138-139; Erdoğan ve
dğerler/Türkye, Başvuru no: 19807/92, 25 Nsan 2006, para.
aykırı fakat barışçıl gösterlere slahlı müdahale
56-57; Fnogenov ve dğerler/Rusya, Başvuru no: 18299/03 ve
etmemes; müdahalenn kaçınılmaz olması
27311/03, 20 Aralık 2011, para. 162-163; Hugh Jordan/Brleşk
durumunda kuvvet kullanımının asgar sevyede
Krallık, Başvuru no: 24746/94, 4 Mayıs 2001, para. 87-89.
olması gerektğ belrtlmştr (md. 13). Şddet
269 Dava sürecne lşkn bkz., Kazmaz, Remz, ‘Gaz Davası’nın
çeren gösterlerde de kuvvetn asgar sevyede
Seyr ve Hukuka Aykırılıklar...ve Söz Savunmanın’, Hukuk ve Toplum,
ve ancak 9. maddedek şartlar çerçevesnde
kullanılableceğ fade edlmştr (md. 14).
68
c. 33, sy. 4, 2009, s. 11-24.
270 Şimşek vd./Türkiye, 26 Temmuz 2005, para. 91-92.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Pols Vazfe ve
açıklanmıştır.272 İlk bakışta PVSK düzenlemesnn
Salahyet Kanunu le
düşünüleblr. Fakat, özellkle 9. fıkradak her
İlgl Mevzuat
olmasını fade etmek üzere ‘saldırı tehlkesn
Kolluk güçlernn zor ve slah kullanmasına lşkn
temel metn 1933 tarhl 2559 sayılı Pols Vazfe
ve Salahyet Kanunu’dur. Bu kanun, hem polse,
hem jandarmaya, hem de sahl güvenlğe yan
tüm genel kolluğa yetk veren normsal çerçevey
oluşturmaktadır. Pols Vazfe ve Salahyet
Kanunu değerlendrldğnde kolluğa slah
kullanma yetks verrken son derece cömert
davranılmış olduğu anlaşılacaktır.271
Zor ve slah kullanımını düzenleyen 16. madde
k ayrı fıkrada meşru müdafaa hükmüne yer
vermştr. Brncs, 16/7(a) ‘meşru müdafaa
hakkının kullanılması kapsamında’, knc hal de
aynı maddenn 9. fıkrasında:
“Pols, drenş kırmak ya da yakalamak amacıyla
zor veya slah kullanma yetksn kullanırken,
kendsne karşı slahla saldırıya teşebbüs edlmes
halnde, slahla saldırıya teşebbüs eden kşye
karşı saldırı tehlkesn etksz kılacak ölçüde
duraksamadan slahla ateş edeblr.”
hükmü bulunmaktadır. Esasen Türk Ceza
Kanunu’nun 25. maddes herkes çn “gerek
kendsnn ve gerek başkasına at br hakka
yönelmş, gerçekleşen, gerçekleşmes veya
tekrarı muhakkak olan haksız br saldırıyı o anda
hal ve koşullara göre saldırı le orantılı bçmde
defetmek zorunluluğu le şlenen fllerden
TCK hükümlerne paralel br düzenleme getrdğ
ne kadar slah kullanmanın tehlkeyle orantılı
etksz kılacak ölçüde’ fades kullanılmış se
de, ‘duraksamadan’ fades aranan orantılılık
koşulunu öneml ölçüde etkszleştrmektedr.
PVSK 16. madde le lgl öneml dğer br nokta,
‘slah’ kavramına verlecek anlam le lgldr. Yen
TCK’nın 6. maddesnde slah273 kavramı çok genş
br bçmde tanımlanmıştır. Özellkle “saldırı ve
savunma amacıyla yapılmış olmasa ble flen
saldırı ve savunmada kullanılmaya elverşl
dğer şeyler” fades belrllk lkesne aykırıdır ve
sıklıkla zahı güç kararlara neden olmaktadır.274
Toplumsal olaylar bakımından se pankart
sopalarının dah bu kategorde değerlendrlmes
çok olasıdır.
Yne meşru müdafaa çnde flhal saldırının
değl, teşebbüs halnn aranması, aslında
kanun koyucunun kolluk bakımından meşru
müdafaada farklı krterler hdas etmş olduğunu
göstermektedr.
İkncs ve 2007 düzenlemesnn en tartışmalı
‘yenlklernden’ brs, maddenn kolluk
kuvvetlernn “tutuklama, gözaltına alma, zorla
getrme kararı veya yakalama emr verlmş
olan kşlern ya da suçüstü halnde şüphelnn
yakalanmasını sağlamak amacıyla ve sağlayacak
ölçüde slah kullanmaya yetkl” olduğunu
bldren hükmüdür. Bu madde kapsamında
slah kullanılması durumunda polsn öncelkle
dolayı” fale ceza verlmeyeceğn hükme
bağlamaktadır. PVSK’da 2007 yılında yapılan
değşklğn gerekçes, meşru müdafaa hallerne
272 Eryılmaz, Mesut Bedr/Bozlak, Ayhan, ‘Hukukumuzda Zor
Kullanma Yetks’, Türkye Barolar Brlğ Dergs, 2009, s. 223-277,
s. 247.
lşkn bu vurgunun suçun önlenmesnde polsn
tereddütte düşmesne mahal vermemek olarak
273 f) Slah deymnden; 1. Ateşl slahlar, 2. Patlayıcı maddeler, 3.
Saldırı ve savunmada kullanılmak üzere yapılmış her türlü kesc,
delc veya bereleyc alet, 4. Saldırı ve savunma amacıyla yapılmış
olmasa ble flen saldırı ve savunmada kullanılmaya elverşl dğer
271 Altıparmak, Kerem/Aytaç, Ahmet Murat/Karahanoğulları,
şeyler, 5. Yakıcı, aşındırıcı, yaralayıcı, boğucu, zehrleyc, sürekl
Onur/Hançer, Türkan/Aydın, Devrm, ‘Pols Vazfe ve Salahyet
hastalığa yol açıcı nükleer, radyoaktf, kmyasal, byolojk maddeler.
Kanununda Değşklk: Durdurma, Parmak İz Alınması, Slah
Kullanma’, Hukuk ve Adalet, sy. 11, 2007, http://80.251.40.59/
274 Bkz., örneğn, ‘Yargıtay, terlkten sonra leğen de slah saydı’,
poltcs.ankara.edu.tr/karahan/makale/pvsk.htm#_Toc172375669
Dken, 27 Eylül 2015, http://www.dken.com.tr/yargtay-terlkten-
(Son erşm tarh: Ağustos 2015).
sonra-legen-de-slah-sayd/ (Son erşm tarh: Eylül 2015).
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
69
‘dur’ htarında bulunması gerekr. Kşnn “buna
çıkmış olmasıdır k, bu fl esasen suç değl
rağmen kaçmakta ısrar etmes dolayısıyla ele
kabahattr. Baran Tursun’u öldüren pols söz
geçrlmesnn mümkün olmaması halnde se
konusu hüküm gerekçe gösterlerek kasten
kşnn yakalanmasını sağlamak amacıyla ve
değl taksrle öldürmeden yargılanmış ve ceza
sağlayacak ölçüde” ateş edleblr. Suçüstü
almıştır. İknc br vaka, Aydın’da kız arkadaşının
kavramı son derece genş br kavramdır. Sadece
babasının şkayetyle gözaltına alınan Mahr
dur htarına uymayan kşlern vurulmasının
Zorbey Demrkaya’nın, zn sonrası brlğne
bu bçmde düzenlenmş olması ne Anayasa
dönmedğ çn Adlye’ye sevk edlmes sırasında
17. madde ne de AİHS 2. madde le telf kabl
kaçmaya çalışırken öldürülmesdr.276 Olası kast
değldr.
le öldürme suçu le başlayan dava, nha olarak
taksrle öldürme olarak, 2 yıl 2 ay 20 gün haps
Esk PVSK gerek suçüstü, gerekse dğer
cezası le sona ermştr.277
durumlarda yakalamak çn slah kullanmayı,
suçun ağır cezalık br suç olmasına bağlamışken,
Bu bakımdan, Antalya’da 27 Ekm 2008’de dur
yen PVSK’da adl para cezasını gerektren
htarına uymadığı gerekçesyle motosklet
suçlar dahl her türlü suç çn bu yetky kolluğa
le hızlı gden Çağdaş Gemk’e ateş ederek
vermektedr. Ntekm, esk PVSK le paralel
ölümüne neden olan Mehmet Ergün’e lşkn lk
tüzükte (normlar hyerarşsn alt üst eder
mahkemenn verdğ karar Türkye uygulaması
bçmde) bu yönde br hüküm vardır. Tüzük’te
açısından stsna br ntelk taşıyordu.278 Antalya
ateşl slah kullanmanın “tüm dğer yolların etksz
3. Ağır Ceza Mahkemes bu olayda, olası kastla
kaldığı hallerle” sınırlı olacağına lşkn br hüküm
nsan öldürme suçundan hüküm kurarak sanığın
bulunmakta ve polsn suçlu kşler en az fzksel
16 yıl 8 ay haps cezası le teczyesne karar
zararla, öldürmey değl yakalamayı hedeflemes
vermşt. Fakat temyz üzerne dosya önüne
ve kalabalık yerlerde ateşl slah kullanmaktan
gelen Yargıtay 1. Ceza Dares öldürme fln
kaçınması gerektğ hüküm altına alınmaktadır.275
‘netces sebebyle ağırlaşmış yaralama’ olarak
değerlendrdğ çn bozmuş, bozma üzerne karar
Yne esk PVSK md. 16, tutuklu ve mahkumların
kendsne gelen Antalya 3. Ağır Mahkemes’nn
kaçarken yakalanmasını sağlamak çn slah
drenme yönündek kararını da Yargıtay Ceza
kullanılması durumunda da şlenen suça lşkn
Genel Kurulu’nun bozması üzerne, Mahkemenn
ayrım yapmazken, br kere kaçan tutuklu ve
“suçun şlenş bçm ve suç şlemede kullanılan
mahkumun yakalanmasını sağlamak çn slah
araç ve yöntemler göz önünde bulundurularak”
kullanılmasını ancak suçun ağır ceza mahkemes
cezayı alt sınırdan hükmetmes üzerne 12
görevne gren br suç olması le sınırlamıştır.
yıl haps cezası ve takdr haffletc nedenler
dolayısıyla 10 yıl ceza ve hükümlü polsn
Konuya lşkn az sayıda örnek dah bu
tahlyesne karar verlmştr.
hükmün Yargı tarafından nasıl yorumlandığını
ortaya koyacaktır. İzmr’de trafkte aracıyla
Nhayet, Gez Parkı protestoları le toplumsal
seyr halndeyken dur htarına uymadığı çn
muhalefet dzgnlemey amaçladığı anlaşılan
arkasından açılan ateş sonucu ölen Baran Tursun
vakasında, Tursun’un suç olarak addedleblecek
tek fl, büyük htmalle Karayolları Trafk
276 ‘Pols kurşunuyla ölen Mahr’e asker tören’, Radkal (Turaç
Top-Cem Ulucan), 6 Mart 2012, http://www.radkal.com.tr/turkye/
pols_kursunuyla_olen_mahre_asker_toren-1080905 (Son erşm
Kanunu’nun belrledğ hız lmtnn üstüne
tarh: Ağustos 2015).
275 Madde 17: “Pols Vazfe ve Salahyet Kanunun altıncı maddes
277 ‘Sendeledm, düştüm’ kurşununa k yıl haps çıktı’, Radkal
mucbnce pols çn slah kullanmak salahyetnn kabul edldğ
(İsmail Saymaz), 4 Hazran 2013, http://www.radkal.com.tr/turkye/
hallerde slah kullanılması slah kullanmaktan başka br çare
sendeledm_dustum_kursununa_k_yl_haps_ckt-1136213, (Son
bulunmadığı hallere münhasırdır. Bu takdrde mümkün olduğu
erşm tarh: Ağustos 2015).
kadar suçlunun öldürülmekten zyade yaralı olarak yakalanmasına
dkkat edlmes ve kalabalık yerlerde slah kullanmaktan mkan
278 Özer, Evren (yayına hazırlayan), Türkye İnsan Hakları Raporu
nspetnde sakınılması cap eder.”
2012, TİHV Yayınları 86, Ankara, 2013, s.17.
70
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
syas ktdar protestolar esnasında, İç Güvenlk
AİHM’nn Abdullah Yaşa vd.281 Kararı le tespt
Paket le PVSK 16. maddey yenden gözden
ettğ üzere gaz kapsüllernn slaha eşdeğer
geçrmştr. Ek fıkraya göre,
bçmde kullanılmasıdır.282 AİHM, bu davada,
bber gazı kapsülünün gösterclere doğru
“kendsne veya başkalarına, şyerlerne,
fırlatılmış olmasının “cdd ve hatta ölümcül
konutlara, kamu bnalarına, okullara, yurtlara,
yaralara” neden olableceğne şaret etmş283
badethanelere, araçlara ve kşlern tek tek
ve dava konusu olayın geçtğ 2006 yılında
veya toplu halde bulunduğu açık veya kapalı
Dyarbakır’da gerçekleşen göster sırasında ç
alanlara molotof, patlayıcı, yanıcı, yakıcı, boğucu,
hukukta toplu gösterlerde bber gazı kullanımını
yaralayıcı ve benzer slahlarla saldıran veya
düzenleyen hçbr hüküm ve yönergenn
saldırıya teşebbüs edenlere karşı, saldırıyı etksz
olmadığını tespt etmştr.284 Mahkeme, k kşnn
kılmak amacıyla ve etksz kılacak ölçüde...slah
gaz kapsülü sabet etmes sonucu öldüğü ve
kullanmaya yetkldr.”
başvurucu Abdullah Yaşa’nın da yaralandığı
bu olayda da “pols memurlarının büyük br
Hükümet tasarısında toplumsal olayların
serbest çnde faalyet gösterp ölçüsüz
terör örgütlernn propagandasına dönüşmüş
nsyatfler alabldkler” sonucuna ulaşmıştır.
olduğunu, kamu adına yurttaşların can ve mal
Mahkeme kolluk kuvvetlerne taş atılması
güvenlğnn korunmasının bu paket zorunlu
dolayısıyla barışçıl olarak ntelendrmedğ söz
kıldığı belrtmştr.279 Toplumsal muhalefetn
konusu gösterye lşkn polsn müdahalesnn
bu bçmde krmnalze edldğ br arka planda,
Sözleşme’nn şkence ve kötü muamele yasağını
16. maddede polsn toplumsal gösterlere
hlal ettğ sonucuna varmıştır.285
slahlı müdahalesnn olanakları arttırılmış,
bu müdahaleler sonucunda ortaya çıkacak
Bununla brlkte, Yaşa kararına rağmen, kolluk
can kayıpları ve yaralanmalardan doğan ceza
tarafından bber gazı kapsülünün ölümcül
sorumluluk yasa metnyle bertaraf edlmeye
yaralanmalara neden olablecek br bçmde
çalışılmıştır. Ntekm, İç Güvenlk Paket’nn
kullanılmasına devam edlmektedr. Türk
söz konusu düzenlemeye lşkn gerekçes
Tabpler Brlğ, İHD, ÇHD, Makne Mühendsler
syas ktdarın bu amacını fşa etmektedr.
Odası gb 30 bleşen bulunan Bber Gazı
Gerekçeye göre, orantılılık esasına göre
Yasaklansın İnsyatf’ne göre, sadece 2014
düzenlenen ve esk halyle “çok soyut” olan
yılında 8 kş hayatını kaybederken en az 435 kş
bu hüküm, slah kullanılması dolayısıyla
yaralanmıştır.286
yaşanan tereddütler ve kullanıldığı takdrde
açılan soruşturmalarda mağduryet önlemek
amacıyla hdas edlmştr.280 Bu halyle
hükmün, pols açısından br cezasızlık zırhı
olarak şlev gören 16. maddenn fonksyonunu
perçnledğn herhalde uzun uzadıya anlatmak
gereksz olacaktır.
281 Abdullah Yaşa vd./Türkye (44827/08), 16 Temmuz 2013.
282 TİHV’n 2012 yıllığına gore, 11 yaşındak Mazlum Akay,
29.7.2012 tarhnde yapılan br gösterde başından gaz bombası le
vurularak hayatını kaybetmştr. Bkz. TİHV, Türkye İnsan Hakları
Türkye uygulamasında br dğer husus, özellkle
2013 yaz aylarında meydana gelen olaylarla
Raporu 2012, s.10.
283 Abdullah Yaşa vd./Türkye, para. 44.
daha fazla kamuoyunun gündemne geldğ üzere
284 A.g.e., para. 49.
279 Başbakanlık, Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü’nün 24
285 A.g.e., para. 34-52.
Kasım 2014 tarhl tasarı metnne şu lnkten ulaşılablr: http://web.
tbmm.gov.tr/gelenkagtlar/metnler/354189.pdf (Son erşm tarh:
286 Bber Gazı Yasaklansın İnsyatf 2014 Raporu çn bkz.,
Ağustos 2015), s. 30.
http://bbergazyasaklansn.net/37-2014-yl-verler-ack-olarakgostermektedr-k-bber-gaz-yasaklanmaldr.html (Son erşm
280 A.g.e., s. 34.
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
tarh: Ekm 2015).
71
Türk Slahlı
emrn dnlemedğ görüldüğünde başka türlü ele
Kuvvetler İç Hzmet
çn,
Kanunu ve İlgl Mevzuat
ve her türlü eşyaya karşı vuku bulan taarruzu
Asker personeln slah kullanma yetks
Kara Sınırlarının Korunması ve Güvenlğ
Hakkında Kanun’dan287 İl İdares Kanunu’na,
Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’ndan Toplantı
ve Göster Yürüyüşler Kanunu’na kadar çok
genş br alanda sadece dış güvenlğe değl,
aynı zamanda ç güvenlğe lşkn hükümler
bağlamında dağınık bçmde düzenlenmektedr.
Bununla brlkte, asker personeln slah
kullanma yetksnn esasını, muhtelf kanunların
da gönderme yaptığı 1961 tarhl ve 211 sayılı
Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanunu
oluşturmaktadır. Türk Slahlı Kuvvetler İç
Hzmet Kanunu md. 87, asker personel slah
kullanma konusunda çok genş br yelpazede
yetklendrmektedr. Anılan hükme göre,
aşağıdak durumlarda slah kullanablr:
“Asker personel karakol, karakol nöbetçs,
devrye, naklyat muhafazası hzmetlernde veya
asayş temn çn görevlendrldklernde...:
a. Bu hzmetlerden brn yaparken müessr br
fl le taarruza uğranıldığı veya müessr fl veya
tehlkel br tehdt le bu hzmetlerle yapılmasına
mukavemet edldğ takdrde bu taarruz ve
mukavemetler gdermek çn,
b. Br taarruz veya mukavemete hazırlanan
ve slahını veya mukavemete elverşl br alet
bırakmaya davet edldğ halde, bu davete derhal
taat etmeyen veyahut bıraktığı slahı veya alet
tekrar elne almaya davranan veya alan kmsey
taate zorlamak çn,
c. Bu kanunun 80. ve 81. maddeler gereğnce
muvakkaten yakalanan br şahsın veyahut
muhafaza ve sevk kendsne tevd edlmş olan
br tutuklunun veya hükümlünün kaçması veya
geçrlmes kabl olmadığı takdrde yakalanması
d. Kend muhafazasına tevd edlmş olan nsan
defetmek çn,
e. Bu maddede sayılan görevler yapan askerlere
karşı, sözle yapılan sataşma veya hareketlern
bertaraf edlmes sırasında mukavemet,
taarruz, müessr fl veya tehlkel br tehdtle
karşılaşıldığında bu haller gdermek çn.”
Madde metnnde açıkça fade edldğ üzere
sadece ‘sözle yapılan sataşma’ dah askern
slah kullanma yetksn kullanmasına neden
olablecektr. Ntekm bu maddede asker
personele, görevn yaparken mukavemet le
karşılaşılması durumunda veya “muhafazasına
tevd edlmş eşyaya” karşı gerçekleşen saldırı
le lgl slah kullanma yetks verlmekle
yetnlmemş, aynı zamanda 87. madde çerğ
89. madde le tekrar edlmştr. Madde 89’a
göre mukavemet le karşılaşması nedenyle
veya askere ya da asker eşyaya karşı yapılan
br ‘tecavüze’ karşı koymak çn slah kullanma
zaruret doğduğunda, askere sadece yetk
vermemekte, aynı zamanda slah kullanmayı
görev halne getrmektedr.288 Yne, 87.
maddedek genş kataloğa rağmen 90. madde 87.
ve 89. maddede gösterlen hallerden başka her
askern meşru müdafaa halnde slah kullanmaya
yetkl olduğu hükmünü çermektedr. Gerek 765,
gerekse de 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nda
meşru müdafaa halhazırda tanımlandığı çn
ayrıca böyle br hükmün varlığını zah güç olduğu
gb, md. 87 ve 89’da sayılan haller dışında asker
hzmetn görülmes sırasında br meşru müdafaa
hal düşünmek güçtür. Dolayısıyla, PVSK 16.
maddede olduğu üzere burada da slah kullanımı
bakımından adeta br teşvkn söz konusu
olduğunu belrtmek herhâlde frata kaçmak
olarak değerlendrlemez.
kaçmaya teşebbüs etmes ve verlecek dur
287 3497 sayılı Kara Sınırlarının Korunması ve Güvenlğ Hakkında
288 Madde 89: “87nc maddede gösterlen hallerden başka
Kanun md. 2/3’te şöyle br düzenleme bulunmaktadır: “Sınır
hzmete at br vazfey yaparken maruz kaldığı br mukavemet
brlkler mensupları kendlerne bu Kanun le verlen görevlern
bertaraf etmek veyahut askere veya asker eşyaya karşı yapılan br
yapılmasında; dğer kanunların, slah kullanma yetks dahl,
tecavüze karşı koymak çn slah kullanmak zaruret hasıl olursa,
güvenlk kuvvetlerne tanıdığı bütün hak ve yetklere sahptr.”
her asker slah kullanmaya salahyetl ve vazfeldr.”
72
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Bununla brlkte, TSK İç Hzmet Kanunu
Görev ve Yetkler Kanunu’na atıfta bulunulmuş
belrlenen bu genş yetklern kullanımı
olsa da, “üst kanun” olarak kabul edlen lgl
bakımından, güvenlk güçlernn slah kullanma
asker mevzuat TSK İç Hzmet Kanunu md. 87’dr.
yetksn düzenleyen dğer mevzuata göre
AİHM bu kararda “her olayın kendne has özellğ”
öneml br fark arz etmektedr. Maddenn ‘slah
krternn belrsz br kıstas olduğunun altını
kullanma dereces’ başlıklı knc fıkrasında, slah
çzmektedr.290
kullanılması çn; “başkaca br çare kalmaması
veya zaruret olması şartı” hükmü yer almakta289
Yargıtay 1. Ceza Dares’nn önüne gelen
ve daha öneml olarak üçüncü fıkrasında slah
br olay asker mevzuat çerçevesnde slah
kullanmaya lşkn ayrıntılı br düzenleme
kullanma yetksnn uygulanmasına lşkn
öngörmektedr. Buna göre:
öneml puçları çeryor. Asker frars mağdura
1. Slah çeştlerne göre etkl olablecek şeklde
önce ‘dur’ htarında bulunulmuş, ardından
kullanılır. Önce kesc ve dürtücü slahlar le ateşl
havaya kaz atışı yapılmış ve daha sonra açılan
slahlar hedefe tevch edlr, sonra ateşl slahların
ateş sonucu frar asker hayatını kaybetmştr.
dpçk ve kabzaları kullanılır, daha sonra kesc ve
291
dürtücü ve ateşl slahlar blfl kullanılır.
Ceza Kanunu’ndak karşılığı ntelksz hal
2. Slah kullanmak mutlaka ateş etmek değldr.
bakımından 1 seneden 3 seneye kadar haps
Ateş etmek son çaredr. Önce havaya htar ateş
olan br fl nedenyle kaçan ern öldürülmes
yapılır. Sonra ayağa doğru ateş edlr, mukavemet
emrn veren komutana ceza verlmesne yer
veya taarruza veyahut tehlkel br tehdde
olmadığı, sanık komutanın hukuka uygunluk
varan mukavemet hal devam ederse, hedef
sebeb le hareket etmş olduğu ve emrn
gözetlmekszn ateş edlr.
sınırlarının aşılmasında kusuru bulunmadığı
Yargıtay, ‘sırf asker suç’ olan ve Asker
kanaatne varmıştır.
Slah kullanılması bakımından doğan fller le
lgl sorumluluğa lşkn İç Hzmet Kanunu md.
Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanunu md.
87/VI şu düzenlemey çermektedr:
87’nn belrledğ esaslar, asker mevzuatın
bütünü çn temel referanstır. Bu bakımdan
“Her olayın cereyan ettğ haller ve şartlar göz
genel kanun ntelğndek İç Hzmet Kanunu,
önünde tutulmak kaydıyla bu madde hükümlerne
özel kanunlardak düzenlemeler tamamlayıcı
göre slahını kullanan askere ve slah kullanma
ntelktedr. Jandarma Teşklat, Görev ve
emrn veren brlk komutanına sorumluluk
Yetkler Kanunu, jandarmanın slah kullanma
yüklenemez.”
yetksn düzenledğ 11. maddede; jandarmanın
görevlern yerne getrmes sırasında “hzmet
‘Hal ve şartlar’ gb muğlak br fade le emr
özellğne uygun ve görevn gereğ olarak
veren ve emr uygulayan asker bakımından ceza
kanunlarda öngörülen slah kullanma yetks”nn
sorumluluğun kaldırılması elbette mümkün
verldğn hüküm altına alarak TSK İç Hzmet
olmamalıdır. Ntekm, AİHM Ölmez ve dğerler/
Kanunu ve PVSK md. 16 çerçevesnde hareket
Türkye kararında sehven Jandarma Teşklat
edleceğn hükme bağlamıştır. Jandarmanın
slah kullanımı le lgl krterler normlar
289 II Slah kullanma dereces. Bu maddede yazılı hzmetlern
yapılması sırasında slah kullanılması çn başkaca br çare
hyerarşsne ve temel hak ve özgürlüklern
kalmaması veya zaruret olması şarttır.
ancak kanunla düzenlenebleceğ kuralına aykırı
1. Şahıs veya topluluk slahsız se; mukavemet, taarruz, müessr
olarak yönetmelkte düzenlenmştr. Yargıtay
fl veya tehddn derecesne göre asayş hzmet le görevl brlk
kararlarının değerlendrlmes de söz konusu
komutanı gerekl uyarmayı yaparak slah kullanılacağını htar eder.
Bu htara taat edlmezse bunu sağlayacak dereceden başlamak
üzere slah kullanılır.
290 Ölmez ve diğerleri/Türkiye, (Başvuru no: 22746/03), 9 Kasım
2. Şahıs veya topluluk slahlı veya taarruzun öneml derecede etkl
2010. Türkçe çevrde ‘Esasa lşkn AİHM’nn Değerlendrmes’
kılacak şeklde aletler taşıyorsa, slah veya aletlern bırakılması
başlığı altında.
htar olunur. Tecavüz taarruz veya mukavemet buna rağmen devam
ederse taat sağlayacak dereceden başlamak üzere slah kullanılır.
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
291 Yargıtay 1 CD, 2002/3659, 2002/4665, 12.12.2002.
73
yönetmelğn önemn ortaya koyar ntelktedr.292
çn; topluca fl saldırıya kalkışırlarsa, saldırılarını
Yönetmelğn, İç Hzmet Kanunu md. 87 le büyük
savuşturup ele geçrmek çn,
ölçüde paralel hükümlerne göre jandarma
k. Ceza nfaz kurumları le tutukevlernde, ç
aşağıdak hallerde slah kullanablr:
yönetmce bastırılmayan syan, kargaşa, drenme
a. Nefsn müdafaa etmek çn,
ve kavga çıkması durumunda; cezaev müdürü le
b. Başkasının ırz ve canına vuku bulan ve başka
gardyanların başvurusu üzerne kuruma grlmes
suretle men’ mümkün olmayan br saldırıyı
halnde,(a) ve (b) bentlernde gösterlen slah
savmak çn;
kullanma yetkler çerçevesnde.”293
c. Ağır cezayı gerektren br suçtan sanık olarak
yakalanıp nezaret altında bulunan veya herhang
Jandarma Teşklat, Görev ve Yetkler
br suçtan hükümlü veya tutuklu olup da tutulması
Yönetmelğ, slah kullanma bçm le lgl
veya nakl ve sevk jandarmaya verlmş olunan
de ayrıntılı düzenlemeler öngörüyor. Slah
kşlern kaçmaları veya bu maksatla jandarmaya
kullanmanın mutlaka ateş etmek olmadığını
saldırıları halnde yapılacak “dur” htarına taat
belrten Yönetmelk, slah fadesnn, “ateşl
edlmemş ve kaçmaya ve saldırıya engel olmak
slahları, kesc ve dürtücü slahları, önleyc,
çn başka çare bulunmamışsa,
etksz duruma getrc ve savunmaya lşkn
d. Korumakla memur oldukları yer, tess ve dğer
aletler cop, ss ve gaz bombalarını; gaz, boyalı
yapılar le karakol ve slah deposu gb yerlere,
ve boyasız basınçlı su püskürten, personel ve
elndek slaha veya kendsne teslm edlmş
malzeme taşıyablr zırhlı ve zırhsız araçları,
kşlere karşı vuku bulacak saldırıyı başka türlü
helkopter ve uçakları” kapsadığını fade edyor.
savuşturma mkanı olmamışsa,
Yönetmelk’e göre, jandarmanın slah kullanması
e. Ağır cezayı gerektren ve meşhut cürüm
zorunlu olup, amr ve görevller yetklern
halnde bulunan suçlarda suçlunun veya nfaz
zamanında kullanmaz ya da “yeternce”
kurumu ve tutukevnden kaçan hükümlü veya
kullanmazlarsa, davranış ve tutumun ntelğne
tutuklunun saklı olduğu yern aranması sırasında,
göre cezalandırılır. Bu hüküm şu anlama
o yerden şüphel br şahıs çıkarak kaçtığı ve dur
gelmektedr, yükümlülüklernn çatışması
emrne kulak asmadığı görülerek başka türlü ele
halnde, örneğn slah kullanmanın kend hayatı
geçrlmes mümkün olmazsa,
bakımından yaratacağı tehlkeye rağmen bu
f. Görev sırasında jandarmaya tecavüze veya
yetksn kullanması gerekr. Ntekm, maddenn
karşı koymaya elverşl slahların ve aletlern
kendsn şerh eden devamında se Asker Ceza
teslm emredldğ halde, emrn derhal yerne
Kanunu md. 45 ve 46 hükümlerne 294 paralel
getrlmeyerek karşı gelnmes veya teslm
br bçmde şöyle br hüküm bulunmaktadır:
edlmş slah ve aletlern zorla tekrar alınmasına
“Dn ve vcdana göre lazım sayılan hareketler”
kalkışılmışsa,
le “şahs tehlke korkusu” yüzünden slah
g. Jandarmanın görevn yapmasına yalnız veya
kullanmaktan kaçınmış olmak cezayı kaldırmaz
toplu olarak fl mukavemette bulunulmuş veya
ve haffletmez. Bu hükmün askerlğn her türlü
fl saldırı le karşı gelnmşse,
h. Devlet nüfuz ve craatına slahlı olarak karşı
293 Maddenn son fıkrasına göre, “Ayrıca, 1918 sayılı Kaçakçılığın
gelnmşse,
Men ve Takbne Dar Kanun, 1481 sayılı Asayşe Müessr Bazı
. Ülke çnde rastlanan kaçakçılar “dur” emrn
Fllern Önlenmes Hakkında Kanun ve 1402 sayılı Sıkıyönetm
dnlemez ve havaya ateş açılarak yapılan uyarıya
Kanunu’nda öngörülen, slah kullanmaya lşkn özel hükümler de
göz önünde bulundurulur.”
da aldırmaz se kaçakçıları ele geçrmek çn,
j. Ceza nfaz kurumlarıyla tutukevlernden kaçma
grşmnde bulunan, tutuklu ve hükümlüler
294 Dn ve vcdana göre lazım sayılan hareketler, cezaya ehlyet
ve tesr: Madde 45– Br şahsın hareketn vcdanına veya dnne
göre lazım saymış olması, yapmak veya yapmamakla vukua gelen
tekrarlanan “dur” emrne taat etmeyerek
br cezayı mucp olmasına man teşkl etmez. Korku ve htyar
grşmlern sürdürürlerse kaçmalarını önlemek
sarhoşluğun cezaya tesr: Madde 46– 1 -Vazfe ve hzmette şahs
tehlke korkusu cezayı haffletmez. 2 -Dspln tecavüzünde ve
kabahatlernde veya hzmet esnasında yapılan suçlarda htyar
292 Örneğin bkz., Yargıtay 1 CD. 2003/1762, 2004/185, 9.2.2004.
74
sarhoşluk cezayı haffletemez.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
nsan, vcdan, dn mülahazadan ve dah kşnn
Bu gb durumlarda, neden bu şeklde hareket
hayatından daha öneml olduğu anlayışı üzernde
edldğ olay tutanağında açıkça ve özellkle
bna edldğ açıktır. Ntekm, Yüksekova lçes
belrtlr.
Dağlıca bölgesnde rehn alınan ve daha sonra
serbest bırakılan askerler aleyhne Van Asker
d. Ateşl Slahlarla Ateş Edlmes;
Mahkemes’nde açılan davada, er Ramazan
(1) Öncelkle bu konuda emr verlmş olmasına
Yüce hakkında bu hükümlere atıfta bulunularak
bağlıdır.
mahkumyet hükmü tess edlmştr.
295
(2) Ateş emr verlmemş olsa ble 39. maddede
sayılan, durum ve özellklern ortaya çıkması
Slah kullanma le lgl olarak Yönetmelk’te,
nedenyle, slahın kullanma zamanını, ölçü ve
TSK İç Hzmet Kanunu’na paralel bçmde slah
tarzını, her alandak özel şartları göz önünde
kullanmaya lşkn kademel br müdahale
tutarak; her görevl kends değerlendrr ve saptar.
esası benmsenmştr. İlk bakışta, takdr hakkını
sınırlandırdığı zlenm uyandıran bu yetkler,
Dğer slahların kullanılması, emrle ve emrde
yasadışı ve keyf nfazları önlemek br yana, bzzat
belrtldğ şeklde olur.”
buna katkı sunablr. Zra, 40. maddenn c ve d
fıkrasına göre:
Jandarma mevzuatı her ne kadar slah kullanma
“c. Slah kullanmada, olayın ve durumun özellkler
yetksnn sınırlarını nsan hakları hukuku le
göz önünde bulundurularak; savunmaya lşkn
bağdaşması mümkün olmayacak derece genş
aletlerle önleyc ve etksz duruma getrc
tutuyorsa da, jandarmanın slah kullanmasına
aletlern kullanılmasına öncelk verlr. Daha
lşkn belrlenen slslede, önce ayağa ateş
sonra, kesc ve dürtücü slahlarla, ateşl slahların
edlmes ve slah kullanmaya yol açan olay ve
hedefe yöneltlmes safhasına geçlr. Etkl
durum bastırılamamışsa hedef gözetlmekszn
olunmadığında, dpçk ve kabzalar kullanılır. Buna
ateş edlmes hükmünün, pols mevzuatı le
rağmen amaç sağlanamamışsa, kesc ve dürtücü
karşılaştırıldığında sustmale daha az açık ve
slahlarla, ateşl slahlar kullanılır. Ateşl slahların
yaşam hakkını bu tbarla daha fazla koruyan br
kullanılmasında sırasıyla; önce havaya htar
çerğ haz olduğu dda edleblr.
atışı yapılır, sonra ayağa doğru ateş edlr. Buna
rağmen slah kullanmaya yol açan olay ve durum
Jandarma, kolluk olarak görev yapması halnde
bastırılamamışsa hedef gözetlmeden ateş edlr.
genel kolluk olan pols mevzuatına tabdr.
Jandarma Teşklat, Görev ve Yetkler Kanunu
Bu sıranın her olayda aynen zlenmes
md. 10’a göre jandarmanın görev ve sorumluluk
zorunlu değldr. Olayın özellğne göre, sıra
alanı; ‘genel olarak’ pols görev sahası dışı olup,
atlanableceğ gb, şartları varsa doğrudan
bu alanlar l ve lçe beledye sınırları harcnde
doğruya hedefe de ateş edleblr.
kalan veya pols teşklatı bulunmayan yerlerdr.
Jandarma kolluk olarak görevn yürüttüğü
295 Bkz. ‘Mahkeme ‘asker teslm olmaz’ ded’, Cumhuryet, 20
durumlarda PVSK md. 25 çerçevesnde hareket
Ocak 2010, ‘‘Şartlar her ne kadar olumsuz olursa olsun, açıklanan
edecektr. Ntekm dönemn İçşler Bakanı
mevzuat hükümler uyarınca sanıkların şahs tehlke korkusunu
Muammer Güler’e göre jandarma “ülkenn yüzde
yenerek mücadelelerne devam etmeler, slahlarını bırakarak
93’ününde güvenlğ sağlayan” teşklattır.296
teslm olmamaları gerektğ açıktır. Yakın tarhmzde daha da
olumsuz şartlara rağmen atalarımızın hayatlarını feda ederek bu
vatanı bzlere emanet etmş olduklarını gözden uzak tutmamak
Türkye mevzuatında güvenlk güçlernn slah
gerekmektedr. Aks takdrde, yan bu tür nsan duyguları bahane
kullanması le lgl br başka öneml düzenleme,
ederek olaya yaklaşılması durumunda, askerlk mesleğ ve
dolayısıyla vatan savunmasının yapılamayacağı br gerçektr.
1996 yılında 4178 sayılı Kanunla değştrlen
Ntekm olay esnasında da yaşanan olumsuz şartlara rağmen,
üs bölgesnde görevl olan personel, 12 şeht, 17 yaralı olmasına
rağmen canları pahasına çatışmaya devam etmş, slahlarını
296 İlgili değerlendirme için bkz. http://www.radikal.com.tr/
bırakarak teslm olmamışlardır.’’ Konuya dar bkz., Doğru, Osman,
politika/bakan_guler_sokaga_cikan_kamu_calisani_sonucuna_
‘Öldürme Hakkı, Ölmeme Suçu’, Radkal 2, 31 Ocak 2010.
katlanir-1137969 (Son erşm tarh: Ekm 2015).
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
75
İl İdares Kanunu 11/D’dr.297 Son olarak Gez
olaylarında görüldüğü üzere Jandarma belrl
hallerde “müstaklen” yetklendrleblr. Bu
297 D) (Değşk: 29/8/1996 4178/1 md.) Valler, lde çıkablecek
durumda; lgl maddeye göre verlen görevler,
veya çıkan olayların, emrndek kuvvetlerle önlenmesn
Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanunu’nda
mümkün görmedkler veya önleyemedkler; aldıkları tedbrlern
bu kuvvetlerle uygulanmasını mümkün görmedkler veya
belrtlen yetkler le kolluk kuvvetlernn
uygulayamadıkları takdrde, dğer llern kolluk kuvvetleryle bu ş
genel güvenlğ sağlamada sahp olduğu
çn tahss edlen dğer kuvvetlerden yararlanmak amacıyla, İçşler
yetkler kullanılarak yerne getrlecektr. 11/D
Bakanlığından ve gerekrse Jandarma Genel Komutanlığının veya
Kara Kuvvetler Komutanlığının sınır brlkler dahl olmak üzere en
maddesnn 1996 yılında tanımladığı yetk se
yakın kara, denz ve hava brlk komutanlığından mümkün olan en
sınır ötes operasyonlara lşkn Türkye’de
hızlı vasıtalar le müracaat ederek yardım sterler. Bu durumlarda
devlet aklının nsan hakları algısını gözler önüne
htyaç duyulan kuvvetlern İçşler Bakanlığından veya asker
brlklerden veya her k makamdan talep edlmes hususu, yardım
sermektedr.
talebnde bulunan val tarafından takdr edlr. Valnn yaptığı
yardım stem gecktrlmekszn yerne getrlr. Acl durumlarda bu
stek sonradan yazılı şekle dönüştürülmek kaydıyla sözlü olarak
“Olayların sınır llernde veya bu llere mücavr
yapılablr.
bölgelerde cereyan etmes ve eylemclern
Val tarafından asker brlklerden yardım stenmes halnde;
eylemlern müteakp komşu ülke topraklarına
muhtemel olaylar çn stenen asker kuvvet, valnn görüşü alınarak
sığındıklarının tespt edlmes durumunda valnn
olaylara hızla el koymaya uygun yerde, cereyan eden olaylar çn
se olay yernde hazır bulundurulur. (Değşk cümle: 17/6/2003-
taleb üzerne lgl komutan eylemcler ele
4897/1 md.) Olayların ntelğne göre stenen askerî kuvvetn çapı,
geçrmek veya tesrsz hale getrmek maksadı
val le koordne edlerek askerî brlğn komutanı tarafından,
le, her defasında Genelkurmay Başkanlığı kanalı
görevde kalış süres, askerî brlğn komutanı le koordne
edlerek val tarafından belrlenr. Asker kuvvetn müstaklen
le Hükümetn müsaades tahtında, htyaca
görevlendrlmes durumunda; verlen görev asker kuvvet
göre kara, hava, denz kuvvetler ve Jandarma
tarafından kend komutanının sorumluluğu altında ve onun emr
Genel Komutanlığı unsurları le komşu ülkelern
ve talmatlarına göre Türk Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanununda
belrtlen yetkler le kolluk kuvvetlernn genel güvenlğ sağlamada
mutabakatı alınmak suretyle mahdut hedefl
sahp olduğu yetkler kullanılarak yerne getrlr. Güvenlik
sınır ötes harekat planlayıp cra edeblr. (Değşk
kuvvetleri ile yardıma gelen askeri kuvvet arasında işbirliği ve
Cümle: 13/7/2013-6496/ 16 md.)”
koordinasyon, yardıma gelen askeri birliğin komutanının da görüşü
alınarak vali tarafından tespit edilir. Ancak, bu askeri birliğin belirli
görevleri jandarma ya da polis ile birlikte yapması halinde komuta,
İl İdares Kanunu, eylemcler ele geçrmek
sevk ve idare askeri birliklerin en kıdemli komutanı tarafından
fadesn kullandıktan sonra açık br bçmde
üstlenilir. Birden fazla ili içine alan olaylarda ilgili valilerin isteği
üzerine aynı veya farklı askeri birlik komutanlarından kuvvet
‘eylemcler tesrsz hale getrmekten’ yan
tahsis edilmesi durumunda iller veya kuvvetler arasında işbirliği,
öldürmekten söz etmektedr. ‘Eylemcler
koordinasyon, kuvvet kaydırması, emir komuta ilişkileri ve gerekli
tesrsz hale getrmek’ fadesnn burada asker 298
görülen diğer hususlar yukarıda belirtilen hükümler çerçevesinde
Bakanlar Kurulu tarafından belirlenecek esaslara göre yürütülür.
ve syas yetkller299 tarafından sıklıkla dle
Bu esasların uygulanmasında, işbirliği ve koordinasyon sağlamak
amacıyla gerekli görülen hallerde İçişleri Bakanı ilgili valilerden
sağlanan ve satın alınan malzeme, araç ve gereçlern satın alma,
birini geçici olarak görevlendirir. Olayların sınır illerinde veya
kra ve kullanım bedeller le şç ücretler ve benzer gderler çn
bu illere mücavir bölgelerde cereyan etmesi ve eylemcilerin
ödeme emr beklenmez. İçşler Bakanı veya valnn onayı yeterl
eylemlerini müteakip komşu ülke topraklarına sığındıklarının
sayılır. Ödemeler usul ve esasları Malye Bakanlığının görüşü
tespit edilmesi durumunda valinin talebi üzerine ilgili komutan
alınarak İçşler Bakanlığınca yürürlüğe konulacak br yönetmelkle
eylemcileri ele geçirmek veya tesirsiz hale getirmek maksadı
düzenlenr.
ile, her defasında Genelkurmay Başkanlığı kanalı ile Hükümetin
müsaadesi tahtında, ihtiyaca göre kara, hava, deniz kuvvetleri
298 Genelkurmay Başkanlığı’nın Ağustos 2011 tarhl br
ve Jandarma Genel Komutanlığı unsurları ile komşu ülkelerin
açıklamasında örneğn şu fadelere yer verlmektedr: “Elde edlen
mutabakatı alınmak suretiyle mahdut hedefli sınır ötesi harekat
lk blglerden; hava taarruzunun terörstler üzernde baskın tesr
planlayıp icra edebilir. (Değişik Cümle: 13/7/2013-6496/ 16
yarattığı, 90-100 terörstn etksz hale getrldğ, 80’den fazla
md.) Bu fıkra uyarınca görevlendirilen Türk Silahlı Kuvvetleri
yaralı terörstn bölgedek hastaneler ve köylere taşındığı, çok
birliklerinin, bu fıkra kapsamındaki faaliyetleri, askerlik hizmet ve
sayıda terörst le temasın kesldğ, çok sayıda terörstn yerel
görevlerinden sayılır. Yukarıda belirtilen hususlar nedeniyle doğan
svl halkın bulunduğu köylere kaçarak halkı canlı kalkan olmaya
acil ve zaruri ihtiyaçları karşılamak amacıyla yapılacak harcamalar
zorladığı öğrenlmştr.” Mllyet, 23 Ağustos 2011.
Bakanlar Kurulunca uygun görülecek fonlardan yapılacak
aktarmalar ve İçişleri Bakanlığı bütçesine konulan ödenekten
299 Başbakan Recep Tayyp Erdoğan, Eylül 2012’de Denzl’de
yapılır. (1) Her yıl İçşler Bakanlığı bütçesne aktarılacak olan
br İmam Hatp Lses’nn açılışında: “Tüm bu alçakça saldırılara
paraların llere dağıtımı ve kullanımı le lgl esaslar İçşler
rağmen bölücü terör örgütüne karşı en kararlı şeklde
Bakanlığınca belrlenr. Bu madde uyarınca kuruluş ve kşlerden
mücadelemz sürdürüyoruz. Son 10 günde sadece Hakkar’de
76
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
getrldğ gb aslında ‘öldürme’ veya ‘ölü olarak
ele geçrme’300 fadesnn yerne kullanıldığı
anlaşılmaktadır. Öldürmeye açıkça cevaz veren
bu hükmün, savaş hukukuna uygun fller dışında
yaşam hakkını temel hak ve özgürlüklern
sınırlanması mümkün olmayan alanı çnde kabul
eden 1982 Anayasası’na aykırı olduğu açıktır.
Yne, bu hükmün Türk Slahlı Kuvvetlernn
yabancı ülkelere gönderlmesne veya yabancı
slahlı kuvvetlern Türkye’de bulunmasına zn
verme yetksnn TBMM’de olduğunu hüküm
altına alan Anayasa’nın 92. maddes le, yne bu
hükme gönderme yapan 130. maddeye aykırı
olduğunu da burada belrtmek gerekr, 301 zra
“Genelkurmay Başkanlığı kanalı le Hükümetn
müsaades” le “komşu ülkelern mutabakatı”
TBMM uhdesndek br yetknn yürütme
organlarına verlmesnn gerekçeler olamaz.
Köy Kanunu’nda
Geçc Köy
Korucularının Zor ve
Slah Kullanma Yetks
1924 tarhl Köy Kanunu; köy koruculuğu sstemn,
“çapulcular ve eşkıya türemş se yağmadan
köy halkını korumak” maksadıyla “köylünün el
slah tutanlarından” oluşan br ‘yerel güvenlk
teşklatı’302olarak tanımlamaktaydı. Erken
Cumhuryet dönemndek bu adım, henüz güvenlk
teşklatının esas tbaryle merkezde örgütlenmş
olması ve taşrada merkez darey tehdt eden
Köy Kanunu’nun çapulcular ve eşkıyalar olarak
adlandırdığı yapıları saf dışı edecek güç ve ölçekte
olmaması le açıklanmaktadır.303 Jandarma
teşklatının yaygınlaşması le şlevszleşen
köy koruculuğu sstem Türkye’nn ç güvenlk
poltkasında 1980’l yıllardan tbaren merkez
br yere lthak etmştr.304 1985 yılında 3175
sayılı Kanunla Köy Kanunu 74. maddede yapılan
br değşklkle geçc köy koruculuğu sstem
hdas edlmştr. Bu değşklğe göre geçc
köy koruculuğuna, köyde veya çevresnde
şddet hareketlerne at cdd belrtlern ortaya
çıkması veya köylerde can ve mala vak ‘tecavüz
hareketlernn’ artması üzerne başvurulacağına
lşkn br düzenleme kabul edlmştr. Aynı
maddede, geçc köy korucusu görevlendrmenn
123 terörst etksz hale getrld. Şubatla Ağustos ayları arasında
373, son bir ay içinde ise bölgede yaklaşık 500 terörist etkisiz hale
Bakanlar Kurulu tarafından belrlenen llerde
getirildi. Terör örgütüyle yılmadan mücadeleye devam edeceğiz.»
vallern teklf ve İçşler Bakanı’nın onayı le
Star, 17 Eylül 2012.
mümkün olduğu ve 40,000 kşy geçmeyeceğ,
300 ‘TBMM İnsan Hakları İnceleme Komsyonu’nu bünyesndek
fakat Bakanlar Kurulu’nun bu sayıyı yüzde ell
alt komsyon raporunda da ‘ölü olarak ele geçrme’ fadesne
oranında arttırableceğ belrtlmştr. 1986
yer verlmes düşündürücüdür. TBMM, Terör ve Şddet Olayları
yılında yapılan ptal başvurusunda geçc köy
Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallern İnceleme Raporu, 2013, s. 61.
Tanör, ‘ölü olarak ele geçrme’ fadesnn kullanılmasını sert br
korucularının özel ve yen br kolluk kuvvet
bçmde eleştrmektedr. Tanör’e gore, “(ö)lü olarak ele geçrme
dye br şey olamaz; “öldürme” ya da “ele geçrme” olur. Ölü
302 Paker-Balta, Evren/Akça, İsmet, ‘Askerler, Köylüler ve
vücut “ele geçrlmş” sayılmaz: ancak “sağ” kalan çn bu fade
Paramlter Güçler: Türkye’de Köy Koruculuğu Sstem’, Toplum ve
kullanılablr. Dolayısıyla, bu termnoloj nsan onurunu da küçük
Blm, s. 126, 2013, s. 7-35.
düşürücüdür.” Tanör, s. 26, dn. 16.
303 A.g.e.
301 Anayasa md.130 “Anayasanın 92 nc maddesnn brnc
fıkrası gereğnce, Türk Slahlı Kuvvetlernn yabancı ülkelere
304 Bkz., ayrıca, Kurban, Dlek, ‘Br ‘Güvenlk’ Poltkası Olarak
gönderlmesne veya yabancı slahlı kuvvetlern Türkye’de
Koruculuk Sstem’, Bayramoğlu, Al/İnsel, Ahmet (der.), Almanak
bulunmasına bell br süre çn, Bakanlar Kurulunun stem üzerne,
Türkye 2006-2008 Güvenlk Sektörü ve Demokratk Gözetm çnde,
Türkye Büyük Mllet Meclsnce zn verlr.”
TESEV, İstanbul, 2009, s. 253-259.
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
77
olarak “köyde veya çevrede meydana geleblecek
koruculuk sstemnn ‘terörle mücadele’ adı
olağandışı durumlar çn düzenleme getrmesnn”
altında yürütülen özel harp rejmnden bağımsız
Anayasa’da öngörülmeyen br olağanüstü hal
değerlendrlemeyeceğn esasen yadsımaktadır.
nedenn öngörmüş olduğu yönündek son derece
Köy koruculuğu esasen OHAL’n köy boşaltma
haklı traz;305Anayasa Mahkemes tarafından
rejmnde öneml br rol üstlenmektedr.309
temel hak ve özgürlüklern sınırlandırılmasına
Göç-Der tarafından 2013 yılında yapılan br
lşkn benmsenen rejme stsna getrmedğ
araştırmaya göre, köyler yakılan ve/veya zorla
gerekçes le reddedlmştr.
yerlernden edlen nsanların korucular tarafından
uygulanan baskıyı brnc sebep olarak gösterme
Geçc Köy Korucuları uygulamalarını kayda
oranı % 65,9 ve baskının yoğunlaştığı ller Mardn,
geçren lk öneml belge TBMM Fal Meçhul
Srt, Batman ve Şırnak olarak görünüyor.310
Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu
Raporu’dur.306 Raporda, koruculuk sstemnn
Ntekm, başta İnsan Hakları Derneğ olmak
bölgede nasıl br suç örgütü olarak çalıştığına
üzere, nsan hakları örgütlernn konuya
lşkn bulgulara değnlmştr. Raporun, esasen,
lşkn dokümantasyon faalyet geçc köy
koruculuk sstemnn geçc köy koruculuğu
korucuları tarafından şlenen suçlara lşkn
görevn üstlenmş km kşlerce kötüye
öneml verler sunmaktadır. 311 Örneğn, İnsan
kullanıldığı yönündek değerlendrmes le
Hakları Derneğ’nn 1990-2009 Dönemnde Köy
sorunu daha münfert br bçmde tanımlama
Korucuları Tarafından Gerçekleştrlen İnsan
eğlmnde olduğu belrtlmeldr. Bu tbarla
Hakları İhlaller verlerne göre, köy korucuları
km korucuların uyuşturucu ve slah kaçakçılığı
belrtlen bu zaman dlm çersnde 183
yapması, kmlernn tehdt le haraç almaya
kşy öldürmüş, 259 kşy yaralamış, 2 zorla
tevessül etmes, bölge halkı üzernde özellkle
kaybetme fl şlemş ve 562 kşye şkence ve
aşret ağalarının baskı kurması, köylern terke
kötü muamelede bulunmuştur.312 Söz konusu
zorlanmaları ve km köylülern PKK mensubu
oldukları ddasıyla öldürülmeler aynı bağlamda
A.g.e, s. 47-53.
ele alınmıştır.307 Rapor, bu bakımdan geçc köy
309 Konuya dar bkz., GÖÇ-DER, ‘Türkye’de Koruculuk Sstem:
koruculuğu sstemnn yapısal olarak barındırdığı
Zorunlu Göç ve Ger Dönüşler’, 2013, İstanbul,
sınırları belrsz yetknn neden olduğu keyf
tutum ve suç şleme eğlmn not ederek sstemn
kötüye kullanıldığını veya bu durumun muhtelf
bçmlerde suç şlemeye uygun br zemn
yaratmaya çalıştığını308 belrtmekle brlkte,
http://hakkatadalethafza.org/wp-content/uploads/2015/02/
Goc-Der_Koruculuk-Raporu_2013.pdf adresnden erşleblr
(Son erşm tarh: Ağustos 2015).
310 A.g.e., s. 7.
311 9 Kasım 2005 tarhnde Şemdnl’de Umut Ktabev’nn
bombalanması üzerne kurulan ‘Hakkâr Merkez, Yüksekova
305 İptal başvurusu gerekçes son derece doğru br değerlendrme
ve Şemdnl İlçelernde Meydana Gelen Olayların Araştırılması
le şu bçmde fade edlmştr: “Val Yasada açıkça belrtlmemekle
Amacıyla Kurulan Mecls Araştırması Komsyonu’nun ‘Hakkâr
beraber geçc korucu görevlendrme gb br şleme başvururken
Şemdnl İnceleme Raporu’nda şu tesptlere yer verlmektedr:
olağanüstü hal durumunun meydana geldğn kabul ve tespt
“Devlet vatandaşının güvenlğn korumakla yükümlüdür. Devletn
ederek bunun karşısında önlem almış olmaktadır. Daha açık
meşru güvenlk güçler se emnyet ve asker güçlerdr. Bu tbarla
fadesyle geçc köy korucusu görevlendirilmesi talebi ve İçişleri
koruculuk sstem yanlış olmuştur. Zra koruculuk sstem le
Bakanlığının onayı doğrudan doğruya olağanüstü hal ilanı anlamı
vatandaşlar devlet yanlısı veya devletn potansyel tehlke olarak
ve sonucunu da içermektedir.” 1985/E., 1985/23 K., 10/12/1985
görülmeye başlanmış veya en azından bölge halkı arasında böyle
(RG: 21.01.1986, 18995).
algılanır hale gelmştr. Hatta br kısım köy korucuları bölgelernde
bazı kşlern mal ve mülklerne el koymuşlar; aşretler arasındak
306 TBMM Fal Meçhul Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu
htlaflardan bulundukları konumu kötüye kullanarak bölgedek
Raporu, s. 44-47.
tansyonu yükseltmşlerdr. Bazı köy korucularının se terörstlere
yardım ettkler de görülmüştür.” http://www.tbmm.gov.tr/
307 A.g.e., s. 45-46.
komsyon/nsanhaklar/belge/kr_22HakkarSemdnl.pdf (Ocak
2014).
308 Komsyon raporuna göre, korucular tarafından muhtelf llerde
şlenen suçlar arasında, öldürme, yaralama, 6136 sayılı Ateşl
312 İnsan Hakları Derneği, ‘Ocak 1990-Mart 2009 Döneminde Köy
Slahlar, Bıçaklar ve Dğer Aletler Hakkında Kanun’a muhalefet,
Korucuları Tarafından Gerçekleştirilen İnsan Hakları İhlallerne
yağma, nsan kaçırma, slah ve merm kaçakçılığı bulunmaktadır.
İlşkn Özel Rapor’, 2009, s.2. http://www.hd.org.tr/mages/pdf/
78
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
rapora da yansıyan yaşam hakkı ve şkence ve
mevzuatta halhazırda muhafazasını anlamak
kötü muamele yasağı le lgl hlallerde aşağıda
mümkün değldr. ‘Bunalmak’ sözcüğü Güncel
görüleceğ gb köy korucularına zor ve slah
Türkçe Sözlük’te “soluk alması güçleşmek”,
kullanma yetksn veren mevzuatın da öneml
“çok sıkılmak, çok tedrgn olmak” olarak
etkler bulunmaktadır.
tanımlanıyor.313 Türkye Türkçes Ağızları
Sözlüğü’nde se, usanmak, yorulmak ve
Köy Kanunu’nun, slah kullanma yetksnn
darda kalmak sözcükler le aynı anlamda
düzenlendğ ve kanunun çıktığı dönemn ruhunu
kullanılmaktadır. Her k fadenn de gerek 765
yansıtan 77. maddes genel olarak yaşam hakkı
sayılı TCK’da gerekse de 5237 sayılı TCK’dak
le lgl mevzuatla uyum arzetmeyen arkak ve
savunma zorunluluğu314 şartlarını net br bçmde
muğlak termnoloj çermektedr. Anılan hükme
karşılamadığı açıktır, zra ‘bunalmak’ breyn
göre, köy korucuları aşağıdak hallerde slah
ruh hal le lgl br durumu fade etmekte, bu
kullanablrler:
bakımdan objektf değl, esasen sübjektf br
“1 - Vazfesn yaparken kendsne saldıran ve
krter getrmektedr.
hayatını tehlkeye koyan kmselere karşı hayatını
korumak çn mecbur olursa;
Yne, aynı hükmün 4. fıkrasında “tutulan br
2 - Vazfesn yaparken ahalden br kmsenn
can kaçar ve “dur” emrn dnlemez veya onu
can veya ırz tehlkes altında kaldığını görür ve
tekrar yakalamak çn slah kullanmaktan
onu kurtarmak çn başka br çare bulamaz da
başka çare bulunmazsa” hükmünde geçen
bunalırsa;
‘can’ fades hukuk br term değldr. ‘Can’
3 - Cürmü meşhutta (yan yapılırken veyahut
sözcüğü Türkçe Sözlük’te, ‘cnayet şlemş olan
yapıldıktan sonra henüz z meydanda ken) br
kmse, kıyacı” ve “acımasız, gaddar” anlamında
cnayetn faln yahut maznun br şahsı yakalamak
kullanılmaktadır.315 Türk Ceza Kanunu ve Ceza
stedğ halde o kmse slahla karşı korsa;
Muhakemes Kanunu bakımından bu hükmü
4 - Tutulan br can kaçar ve “dur” emrn dnlemez
anlamlandırmak mümkün görünmemektedr.
ve onu tekrar yakalamak çn slah kullanmaktan
Zra, TCK’nın tanımlar maddes olan 6. maddede
başka çare bulunmazsa;
‘tyad suçlu’, ‘suçu meslek ednen suçlu’,
5 - Eşkıya takb sırasında yatak olan yerlerden
‘örgüt mensubu suçlu’ gb termler bulunmakta
şüphel br adam çıkar ve korucunun “dur” emrne
olup can fadesnn kullanılmasının poztf
taat etmeyp kaçarsa.”
dayanağı bulunmamaktadır. 316 Esk TCK’da
da can fadesne yer verlmemştr. Yne,
Bu hüküm her yönüyle tartışmaya açıktır.
Brncs, brnc fıkrada slah kullanımı çn
‘hayatını tehlkeye sokma’ dışında ‘saldırı’
313 Söz konusu tanıma tdk.gov.tr adresnden erşleblr.
314 5237 sayılı TCK’da “Gerek kendsne ve gerek başkasına at
fadesnn ney karşıladığı belrszdr. Her ne
br hakka yönelmş, gerçekleşen, gerçekleşmes veya tekrarı
kadar bu hükmün korucuların vücut bütünlüğüne
muhakkak olan haksız br saldırıyı o anda hal ve koşullara
dönük saldırı olarak anlaşılması gerekse de
göre saldırı le orantılı bçmde defetmek zorunluluğu”ndan söz
edlmektedr. 765 sayılı TCK’da se bu hüküm şu bçmde fade
sadece tme gb cebr çeren bazı fllern saldırı
edlmşt: “Gerek kendsnn gerek başkasının nefsne veya ırzına
kavramı çnde mütalaa edlmes olanaklıdır.
vukubulan haksız br taarruzu flhal def zaruretnn bas olduğu
mecburiyet”.
İknc fıkrada, üçüncü şahıslar çn meşru
müdafaa hal br hukuka uygunluk hal olarak
düzenlenmştr. Bu durumda müdahalenn son
315 tdk.gov.tr adresnden ulaşılablr.
316 Türk Ceza Kanunu md. 6’ya göre “h) İtyad suçlu deymnden;
kasıtlı br suçun temel şekln ya da daha ağır veya daha az cezayı
çare olması gerektğn açık seçk fade eden br
gerektren ntelkl şekllern br yıl çnde ve farklı zamanlarda
düzenleme yerne ‘çare bulamaz da bunalırsa’
kden fazla şleyen kş,
fadesnn kullanılması veya böyle br fadenn
) Suçu meslek ednen kş deymnden; kısmen de olsa geçmn
suçtan elde ettğ kazançla sağlamaya alışmış kş,
j) Örgüt mensubu suçlu deymnden; br suç örgütünü kuran,
ocak_1990_mart_2009_koy_korucular_ozel_raporu.pdf (Son
yöneten, örgüte katılan veya örgüt adına dğerleryle brlkte veya
erşm tarh: Ağustos 2015). Ayrıca bkz, GÖÇDER 2013, s. 9.
tek başına suç şleyen kş...” anlaşılacaktır.
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
79
aynı fıkradak sadece kaçan br kşye ateş
konuya lşkn soru önerges üzerne “terörü
edlmesn mümkün kılan düzenlemey yaşam
önlemeye yönelk olarak sthdam edlecek
hakkı le lgl benmsenen rejmle bağdaştırmak
olan personeln atanmasını, görev alanlarının
mümkün değldr. Aynı hükmün 5. fıkrasında
belrlenmesn, görevlern, sorumluluklarını,
da yaşam hakkı le lgl bu “ayıplı” standart
eğtmlern ve şten çıkarılmasını düzenleyen
tekrar edlmektedr. Çıkarıldığı zamanın ruhunu
Geçc Köy Korucuları Yönetmelğ’nn Resm
yansıtan ve Asker Ceza Kanunu 10. maddenn
Gazete’de yayımlanmasının brtakım mahzurları
“Slahlı eşkıya düşman olarak kabul edlr”
berabernde” getreceğ dda edlmştr. Bu
şeklndek hükmü le uyumlu bu bentte, 317 “eşkıya
cevapta lgl yönetmelğn Resm Gazete’de
yatağından” çıkan şüphel adama
318
dur htarında
yayımlanmamasının poztf dayanağı Anayasa’nın
bulunulması slahla ateş edlmes çn yeterldr”
124. maddes gereğnce320 Resm Gazete’de
denmektedr. Sadece bast şüphe uyandıran
Yayımlanacak Olan Yönetmelkler Hakkında
kşnn kaçması durumunda ölümcül kuvvet
Kanun’dur. 3011 sayılı Kanun md. 1’e göre 321
kullanılması yaşam hakkının yasa le etkn br
“kamuyu lglendren” yönetmelklern Resm
bçmde korunamadığını göstermektedr.
Gazete’de yayımlanması gerekr. İknc fıkradak
mll emnyet ve mll güvenlkle lgl olan
Nhayet, 77. maddenn son fıkrasında “korucu
ve gzllk dereces taşıyan yönetmelklere
slah kullanmaya mecbur olduğu zaman ble
lşkn yapılan atfın br kolluk teşklatı olarak
mümkün mertebe öldürmekszn yaralayarak
faalyet yürüten geçc köy korucularına lşkn
tutmaya dkkat eder” şeklnde br düzenleme
yönetmelğ kapsadığı düşünülemez.
bulunmaktadır. İlk bakışta buradak hükmün
‘orantılılık’ lkesn fade etmek üzere kullanıldığı
düşünüleblr. Ne var k, saldırıyı bertaraf etme
veya etksz hale getrecek ölçüde slah kullanma
ölçütü yerne ‘mümkün mertebe’ gb soyut ve
kötüye kullanmaya çok açık br krter bulunması
slah kullanmada orantılılık lkesn fade etmekte
son derece yetersz kalmaktadır.
Köy Kanunu’nda bu bçmde düzenlenen köy
korucularının slah kullanma yetks 2000
tarhl Geçc Köy Korucuları Yönetmelğ 10.
maddede, kanunun lgl 77. maddes kısmen
Türkçeleştrlerek düzenlenmştr. Ne var k,
bu yönetmelk genel olarak köy korucuları le
lgldr. Bu konuda normlar hyerarşsne aykırı
br bçmde kısmen ayrıksı hükümler htva etmes
mümkün Geçc Köy Korucuları Yönetmelğ,
Resm Gazete’de yayımlanmış değldr. 319 CHP
Dyarbakır esk mlletvekl Mesut Değer’n
320 1982 Anayasası’nın ‘Yönetmelkler’ başlıklı 124. maddes
şu düzenlemey çermektedr: “Başbakanlık, bakanlıklar ve
kamu tüzelkşler, kend görev alanlarını lglendren kanunların
ve tüzüklern uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara
aykırı olmamak şartıyla, yönetmelkler çıkarablrler. Hang
317 74. maddenn 1. fıkrası da br hayl dkkat çekcdr.
yönetmelklern Resmî Gazetede yayımlanacağı kanunda belrtlr.”
318 ‘Şüphel adam’ fadesnn cnsyetç br fade olduğu
321 “Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzelkşlernn;
kuşkusuzdur. Yen TCK’da bu bakımdan kasten öldürmey
a) İşbrlğne, yetk ve görev alanlarına at hükümler düzenleyen,
düzenleyen 81. maddede ‘br nsanı kasten öldüren kş’den söz
b) Kamu personelne at genel hükümler kapsayan,
edlmektedr.
c) Kamuyu lglendren,
Yönetmelkler Resmî Gazetede yayımlanır. Ancak, mllî emnyet ve
319 Adnan Keskn’n haber çn bkz., ‘Yönetmelğ Ble Gzl’, Taraf,
mllî güvenlkle lgl olan ve gzllk dereces taşıyan yönetmelkler
8 Mayıs 2009.
yayımlanmaz.”
80
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Kaçakçılıkla
AİHM, Akın/Türkye kararında Van’ın Özalp
Mücadele Kanunu
otlatan başvuranın akaryakıt kaçakçılğı yapan
Türkye’nn kaçakçılıkla mücadele mevzuatı,322
dareye keyf br bçmde hareket etme yetks
veren ve hatta Anayasa Mahkemes’nn konuya dar
ptal kararından önce,323 kanunlk lkesne aykırı
br bçmde 2003 yılında yapılan br değşklkle
kararname le ceza taynnn mümkün olableceğ
yönünde br hukuk anlayışının ürünüdür.
Blndğ üzere, Avrupa Brlğ’ne üyelk sürec le
brlkte gümrük mevzuatında yapılması zorunlu
değşklkler nedenyle önce 2003 yılında 4926
sayılı Kanun, daha sonra 2007 yılında 5607 sayılı
‘Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’ kabul edlmştr.
Söz konusu mevzuattak değşklğe rağmen, slah
kullanma yetks le lgl düzenlemenn se büyük
ölçüde muhafaza edldğn belrtmek gerekr.
Kaçakçılık mevzuatına lşkn lk düzenleme
olan 1932 tarhl Kaçakçılığın Men ve Takbne
Dar Kanun’un lk halnde İçşler, Ekonom ve
Gümrük ve İnhsar (Tekel) Bakanlıkları tarafından
belrlenecek kapı ve yollardan başka yerlerden
znsz grlmes ve çıkılması halnde dur htarına
uymayan kşye htarın önce havaya ateş etmek
le yapılacağı; sonuçsuz kalması durumunda se
ateş edleceğ düzenlenmştr.
Kaçakçılığın Men ve Takbne Dar Kanun’da
1983 tarhnde 2867 sayılı Kanun le yapılan
değşklkle slah kullanmaya yetkl personeln
“doğruca hedefe ateş” edebleceğ haller
düzenlenmştr. Buna göre, slahla mukabeleye
yeltenlmes, meşru müdafaa durumuna
düşülmes veya Bakanlar Kurulu’nca hdas
edlen emnyet bölgelernde dur htarına taat
edlmemes halnde slah kullanmaya yetkl
personel ateş edeblecektr.
lçesnn Yukarı Tulgalı köyünde koyunlarını
kşlere dönük yapılan br operasyon sırasında
kaçakçı zannedlerek ateş edlmes sonucu
ağır yaralanması olayını Sözleşme’nn yaşam
hakkını düzenleyen 2. maddes bakımından
değerlendrmektedr.324 AİHM, 1918 sayılı
Kanun’un kşnn slah taşıyıp taşımadığına
bakılmaksızın tek br uyarıdan sonra ateş
edlmesne cevaz vermes ve kullanılan gücün
orantılı olması gerektğne lşkn herhang
br açıklık bulunmaması nedenyle, AİHS’nn
yaşama hakkını düzenleyen 2. maddes le
bağdaşmadığına karar vermştr.325 AİHM,
bu düzenlemenn ulusal makamların kolluk
güçlernn operasyonları sırasında ortaya çıkacak
“gerçek ve yakın tehdtler” ortadan kaldıracak
kanun güvencey sağlamadığını vurgulamaktadır.
2003 tarhl Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu
uyarınca, “dur” uyarısına uymayan kşler
çn önce havaya ateş edlmek suretyle uyarı
ynelenr. Bu uyarıya da uyulmaz se görevl
memurlar durmaya zorlayacak şeklde slah
kullanmaya yetkldr. Ancak, slahla karşılığa
yeltenlmes veya meşru müdafaa durumuna
düşülmes hallernde yetkl memurlar doğrudan
hedefe ateş edeblr.
Son olarak, 2007 yılında kabul edlen 5607
sayılı yen Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu slah
kullanma yetks le lgl görünüşte yen br
düzenleme benmsemştr (md. 22/1). Buna göre:
“Gümrük Kanunu gereğnce belrlenen kapı ve
yollardan başka yerlerden gümrük bölgesne
grmek, çıkmak veya geçmek steyen kşye
“dur” uyarısında bulunulmasına rağmen bu
uyarıya uymaması halnde, havaya ateş edlmek
324 Hals Akın (Başvuru no: 30304/02), 13 Ocak 2009. Kararın
322 Bkz., örneğn, İçel, Kayahan, ‘1918 Sayılı Kaçakçılık Kanununa
özet Türkçe çevrsne hudoc.echr.coe.nt sayfasından erşleblr.
İlşkn İk Hukuk Sorun’, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Hükümet, başvuranın kend şüphel hareketlernden dolayı
Mecmuası, c. 55, sy. 1-2, 1995, s. 89-102; Çulha, Rıfat, ‘4926 Sayılı
jandarma ateşne maruz kaldığını, olayın “sık sık akaryakıt
Kaçakçılıkla Mücadele Yasası’, Türkye Barolar Brlğ Dergs, sy.
kaçakçılığının gözlemlendğ ve brçok terörst faalyetn
49, 2003, s. 115-136.
yürütüldüğü br yerde ve özellkle grş yasağı bulunan asker br
alanda meydana geldğn” belrtmştr.
323 Anayasa Mahkemes, 2006/47 E., 2008/144 K., 18.9.2008,
Resm Gazete (27096:30.12.2008).
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
325 A.g.e.
81
suretyle uyarı ynelenr. Ancak slâhla karşılığa
yeltenlmes ve sar surette meşru müdafaa
durumuna düşülmes halnde, yetkl memurlar
saldırıyı etksz kılacak oranda doğrudan hedefe
Türk Ceza
Kanunu’nun Hukuka
ateş edeblr.“
Uygunluk Sebepler
Yen hüküm le her ne kadar, ‘saldırıyı
ve Kusurluluğu
etksz kılacak oranda’ fadesn çermekte
se de pratk olarak savunmanın sınırlarını
belrlemey mkansızlaştıracağı çn bu krter
etkszleştrecek ‘doğrudan hedefe ateş etme’
yetks muhafaza edlmştr. Yne, ‘slahla
karşılığa yeltenlmes’ fades de korunmuştur.
Yukarıda belrtldğ üzere, ‘teşebbüs’ yerne
‘yeltenme’ fadesnn benmsenmes sabetl
değldr. ‘Yeltenme’ fades hata hükümlernn
uygulanmasını son derece genşleten ve bu
bçmyle de ‘yasadışı ve keyf nfazlara’ yol
açablecek ntelktedr.
Kaldıran veya
Etk Eden Haller le
İlgl Genel
Düzenlemeler
Yukarıda sayılan kanunlar anayasallığı son
derece tartışmalı zor ve slah kullanma
yetksn kullanırken öldürme ve yaralamanın
meydana gelmes durumunda ceza sorumluluk
doğmasını bertaraf etmeye matuf düzenlemeler
çermektedr. Türk Ceza Kanunu se
sorumluluğun tesptnde belrledğ ölçütler le
bu cezasızlık haln pekştrmektedr.
Brncs, 765 sayılı esk TCK’dan farklı olarak
5237 sayılı TCK meşru müdafaanın kapsamını
genşletmştr.326 Hükmün yen halnde kşnn
sadece kendsne veya başkasının esk kanunda
olduğu gb hayatına ve cnsel dokunulmazlığına
(nefs ve ırz kavramları le karşılanmıştır) karşı
haksız saldırılar değl, herhang br hakka
yönelk saldırı meşru müdafaa kapsamında
değerlendrlmştr. Bu durumda malvarlığı
haklarına yönelk saldırılar da meşru müdafaa
kapsamına alınmıştır. Dolayısıyla böyle br
saldırıya karşı hareket eden kş hukuka uygun
hareket etmş olduğu çn suç şlemş olmayacak,
hakkında beraat kararı verlmes gerekecektr.
Fakat yukarıda belrtldğ gb, AİHS’nn 2. maddes
hang hallerde ölümcül güç kullanılableceğn
belrtmştr ve bu hükümde meşru müdafaayı
karşılamak üzere kullanılan “br kmsenn yasa
326 Bkz., Demrbaş, Tmur, Ceza Hukuku Genel Hükümler, 2013,
Seçkn, Ankara, s. 281-291; Özbek, Vel Özer/Kanbur, Mehmet
Nhat/Doğan, Koray/Bacaksız, Pınar/Tepe, İlker, Türk Ceza Hukuku
Genel Hükümler, Seçkn, Ankara, 2012, s. 283-293.
82
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
dışı şddete karşı korunması” fadesnden de
Brnc fıkranın anlamı, esasen kşnn meşru
anlaşılacağı üzere salt malvarlığı haklarına dönük
müdafaa halnde ken dah ancak ve sadece
br saldırının bu kapsamda değerlendrlemeyeceğ
vak br saldırıya karşı kendsn savunmak çn
anlaşılmaktadır.
327
Keza, Kşsel ve Syasal Haklar
hareket edebleceğdr. Dolayısıyla hükmün
Sözleşmes’nde de malvarlığını korumaya yönelen
gerekçesnde de belrtldğ üzere öldürmenn
meşru müdafaa, yukarıda anılan 6. maddeye
zorunlu olmadığını ble ble sadece bulunduğu
lşkn tasarıda bulunmasına rağmen güçlü
durumdan yararlanarak saldırganı etksz hale
br muhalafet le karşılaşınca madde metnne
getren kş meşru müdafaa halnde hareket
dahl edlmemştr.328 Bu bakımdan Türk Ceza
etmş olmaz. Fakat hükme göre, saldırıyı
Kanunu’nda, lgl nsan hakları sözleşmelernde
bertaraf edecek savunmada oranlılık kasten
yaşam hakkına dönük br ‘stsna’ hal olarak
aşılmamışsa bu durumda, öldürme ve yaralama
düzenlenen meşru müdafaa hükümler, Alman
gb taksrle de şleneblen suçlar bakımından
Ceza Kanunu’ndak düzenlemeye paralel
ceza sorumluluk doğar. Buradak krtk
olarak düzenlenmştr. Ne var k, gerek Alman
hüküm, aslında maddenn knc fıkrasındak
Ceza Kanunu’ndak bu hüküm gerekse Türk
meşru savunmada sınırın aşılmasının mazur
Ceza Kanunu’ndak hüküm, devletlern kanun
görüleblecek br heyecan, korku veya telaştan
le yaşama hakkını etkl br bçmde koruma
kaynaklanmış se fale ceza verlemeyeceğ
yükümlülüğünün hlal ntelğndedr.
329
Zra, AİHM
hükmüdür. Oranlılık lkesnn dışında, ayrıca
standartları çerçevesnde, sadece yaşam hakkını
mazur görüleblecek heyecan, korku ve telaş
ve beden bütünlüğünü korumak çn ölümcül
farklı yorumlara son derece açık olduğu gb,
kuvvet kullanılmasına başvurulması mümkündür.
aslında her meşru müdafaa halnde bulunduğu
Bu bakımdan meşru müdafaa düzenlemes AİHS’e
görüşü ler sürülmektedr.
aykırıdır.
Ntekm Yargıtay br kararında Srt’te şehr çnde
Daha vahm, ceza sorumluluğunu kaldıran
basın açıklaması yapan br grubun taşlı saldırısına
hallerde sınırın aşılmasını düzenleyen 27.
uğrayan asker araçtak çavuşun “herhang br
madde düzenlemesdr. Uygulamada bu
hedef gözetmeden kalabalıktak kşlern üzerne
hüküm yargının, kolluğun hukuka aykırı zor
rasgele” ateş etmesn meşru savunmada sınırın
ve slah kullanmasında sıkça başvurduğu br
aşılması olarak kabul etmş, ancak savunmada
düzenlemedr. 27. maddeye göre:
sınırın sanığın duyduğu heyecan, korku veya telaş
“(1) Ceza sorumluluğunu kaldıran nedenlerde
le aşıldığını belrtmştr. Yargıtay, kararını, “olayın
sınırın kast olmaksızın aşılması halnde, fl
uzun yıllardır yaygın terör olaylarının yaşandığı
taksrle şlendğnde de cezalandırılıyorsa,
Güneydoğu Anadolu Bölges’nde bulunan Srt
taksrl suç çn kanunda yazılı cezanın
lnde meydana gelmes” le gerekçelendrmşt.330
altıda brnden üçte brne kadarı ndrlerek
Yargıtay, yne yakın tarhl br kararında da 27/2’nn
hükmolunur.
nasıl br cezasızlık durumu halne gelebleceğne
(2) Meşru savunmada sınırın aşılması mazur
lşkn br karar vermştr. Yüksek Mahkeme,
görüleblecek br heyecan, korku veya telaştan
taks ücretn 3 TL eksk ödeyen üç müşters le
ler gelmş se fale ceza verlmez.”
tartışan, slahını çekerek önce havaya ateş eden
ve slahı le gruptan sustalı çakı çıkaran br kşy
327 Bkz. Korff, Douwe, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes’nn
de 1.5-2 metre mesafeden göğsünden vuran
2. Maddesnn Uygulanmasına İlşkn Kılavuz Ktap (Çev. Özgür
takscnn de heyecan, korku ve telaş nedenyle
Heval Çınar/Abdülcell Kaya), Avrupa Konsey İnsan Hakları ve
meşru müdafaada sınırı aştığına karar vermştr.331
Hukuk İşler Genel Müdürlüğü, Strazburg, 2006, s.23. http://
www.anayasa.gov.tr/fles/nsan_haklar_mahkemes/el_ktaplar/
ahsmad2yasamhakk.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
330 CGK, 2008/1 Esas, 2009/81 Karar, 19.3.2009.
328 A.g.e.
331 Kemal Göktaş haber, http://kemal-goktas.blogspot.com.
tr/2014/05/yargtay-slah-cekp-ates-eden-de-mesru.html (Son
329 McCann ve Dğerler/Brleşk Krallık, para. 51.
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
erşm tarh: Ekm 2015).
83
Yne, Ethem Sarısülük’ün öldürülmesne
kadar md. 137/3 “Asker hzmetlern görülmes
lşkn hazırlanan ddaname de TCK 27/2.
ve acele hallerde kamu düzen ve güvenlğnn
maddenn nasıl yorumlanacağına lşkn yargı
korunması çn kanunla gösterlen stsnalar
pratğne dar fkr vermektedr.
332
Söz konusu
saklıdır” şeklnde br düzenleme öngörüyor se
ddanamede, öncelkle “Ethem Sarısülük’ün de
de bu hükmün, hukuk devlet lkes (Anayasa
aralarında bulunduğu gösterc grubun şüphelye
md. 2) dolayısıyla konusu suç teşkl eden
yönelk taşlı saldırısı le şüphelnn slahlı
emr le lgl astın ceza sorumluluğuna
savunması arasında br orantı olmadığı, meşru
lşkn değl, maddenn 1. fıkrasında belrtlen
savunmada sınırın kasten aşılması halnde ceza
hukuka aykırı fakat konusu suç teşkl etmeyen
sorumluluğunun kalmayacağı” belrtldkten
emrden doğan hukuk sorumluluk le lgl
hemen sonra bu önerme le çelşen br yaklaşım
olduğu sonucuna varılmalıdır. Benzer br
benmsenmştr. İddanameye göre:
tartışma, emrn hukuka uygunluğunun ast
tarafından denetlenememes durumunda
“şüphelnnn kendsne saldırıda bulunan
sorumluluğun emr verene at olacağını belrten
gösterc gruba karşı tabancasını çekerek
TCK md. 24/4 maddes çn de geçerldr.
havaya uyarı atışı yaptığı sırada, 3. atışı yapmak
TCK md. 24/4 “emrn, hukuka uygunluğunun
sterken dönüp kaçmaya çalıştığı esnada,
denetlenmesnn kanun tarafından engellendğ
omuz hzasından yukarı tuttığu tabancasının
hallerde, yerne getrlmesnden emr veren
dönme hareketnn etks le yere paralel hale
sorumlu olur” düzenlemesn çermektedr.
gelmes ve o konumda ken atış yapması soncuu
Br an TSK İç Hzmetler Kanunu md. 87 ve 89
Ethem Sarısülük’ün yaralanmış olması le atış
çerçevesnde hareket eden ve esas tbaryle
önces ve atış esnasında şüphelnn vücudunun
konusu suç teşkl eden emr yerne getren
muhtelf yerlerne sabet eden taşlar dkkate
ast aynı Kanunun ‘astın vazfeler’ başlıklı 14.
alındığında şüphelnn meşru savunma sınırını
maddesndek “mutlak taat”333 çerçevesnde
kasten aştığının söylenemeyeceğı, sınırın
hareket etmş olsa dah ceza sorumluluğu
kasıt olmaksızın aşıldığı... Meşru savunmada
doğacağı konusunda kuşku bulunmamalıdır.
sınırın kasıt olmaksızın aşılması halnn TCK
Zra öldürmeye lşkn br yetk verlemez,
27/1. madde(de) düzenlendğ” savunulmuştur.
verlmes Anayasa’nın 15. maddesne aykırıdır.
Görüdülüğü üzere savcılık makamı orantı
Dolayısıyla, Anayasa md. 137/3’ün ve TCK
bulunmadığını belrttkten hemen sonra meşru
md. 24/4’ün yaşam hakkı bakımından bu
müdafaada sınırın korku, heyecan ve telaş
bçmde yorumlanmasına olanak yoktur.
nedenyle aşılmasını, orantılılık lkesn bertaraf
Ntekm, astın ceza sorumluluğuna lşkn ‘BM
eden br düzenleme olarak yorumlamıştır. Böyle
Rehber İlkeler’de de bu durumun kusurluluğu
br yorumun hukuka aykırılığı açıktır.
kaldıran br hal olarak düzenlenmedğ ve
dolayısıyla ancak somut cezanın taynnde etkl
Yne, genel br hukuka uygunluk neden olarak
olmasını belrten br yaklaşımın esas tbaryle
kanunun hükmü ve amrn emr (TCK md.
benmsenmş olduğu anlaşılıyor. 334
24) düzenlemes üzernde durulmalıdır. Esas
tbaryle, kanunsuz emr le lgl olarak astın
sorumluluğunu düzenleyen Anayasa md. 137/2
le bu hükmü zleyen TCK md. 24/3, konusu
333 “Ast; amr ve üstüne umum adap ve asker usullere uygun
tam br hürmet göstermeye, amrlerne mutlak surette taate ve
kanun ve nzamlarda gösterlen hallerde de üstlerne mutlak taate
suç teşkl eden br emrn hçbr bçmde yerne
mecburdur.
getrlmeyeceğn hükme bağlamaktadır. Her ne
Ast muayyen olan vazfeler, aldığı emr vaktnde yapar ve
değştremez, haddn aşamaz. İcradan doğacak mesulyetler emr
verene attr.”
332 Ankara Cumhuryet Başsavcılığı’nın 2013/1494 no’lu 12.7.2013
tarhl ddanames, ayrıca bkz. http://www.mllyet.com.tr/ethem-
334 XII. Astların hesap verleblrlğ: “Üstünün emr veya
sarsuluk-un-olumune-lskn/gundem/detay/1737477/default.
talmatlarına göre hareket etmş olması kşye verlecek cezayı
htm?utm_source=haberler.com&utm_%20medum=manset&utm_
etkleyeblr ancak, ağır nsan hakları hlaller çn hesap
campagn=HaberlerComCoop (Son erşm tarh: Ekm 2015).
verleblrlğ önleyecek br koşul olarak değerlendrlmeyeblr.”
84
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Yaşam Hakkı le İlgl
olablecektr. Heyns’e göre, her ne kadar
Mevzuata İlşkn
düzenlemede yer verlmş olsa da, mevzuatımız
Ara Sonuçlar
kapı aralayan/müsamahakar br bçmde kaleme
AİHM yaşam hakkını düzenleyen 2. maddenn
devlete sadece kast ve hukuka aykırı
öldürmelerden kaçınmak değl, aynı zamanda
kend yargı yetks sınırları çnde bulunan
kşlern yaşamlarını güvence altına almak çn
uygun adımlar atması yükümlülüğü getrdğnn
altını çzmektedr. Devlete verlen bu yetk,
kşlern yaşamlarına dönük olarak şlenen
suçların önlenmesne lşkn etkn ceza hukuku
hükümlerne mevzuatında yer vermes, yaşam
hakkı le lgl hlallern önlenmes, bastırılması
ve cezalandırılması çn kolluk önlemler le
desteklenmes gerektğnn altını çzmektedr.335
orantılılık ve gerekllk kavramına br dz kanun
bu düzenlemelerden farklı ve hlallere daha fazla
alınmıştır.
Yasadışı, Keyf ve Kısa Yoldan İnfazlara İlşkn
Komte Sözcüsü Heyns, kolluk görevllerne
verlen yetknn muğlak bçmde tanımlanmış
olduğunu, dolayısıyla kolluğa potansyel olarak
drenme ve kaçma halnde uluslararası hukukta
zn verlen ölçünün ötesnde güç kullanablmey
mümkün kılacak bçmde genş yetkler verldğn
belrtmektedr.337 Özellkle yaşam hakkı le lgl
herhang br rsk yaratmayan kaçan şüphelye
karşı güç kullanımına dkkat çekmekte ve
PVSK madde 16 metnndek (md. 16/para.7(c))
“yakalanmasını sağlayacak ölçüde” fadesn
etkl br güvence olarak değerlendrmemektedr.
Türkye’nn yaşam hakkı le lgl mevzuatı
pek çok yönden taraf olduğu uluslararası
sözleşmelerden kaynaklanan yükümlülüklern
hlal eder ntelktedr. En başta yaşam hakkını
düzenleyen Anayasanın 17. maddes, AİHS’n
aradığı orantılılık krterne yer vermemekte,
bu tbarla yaşam hakkının korunması
çn uygulanablr ve etkn br koruma
öngörmemektedr.
Yasadışı, Keyf ve Kısa Yoldan İnfazlara İlşkn
Komte Sözcüsü Chrstof Heyns, Türkye’dek
mevzuatın uluslararası nsan hakları hukukunda
ölümcül sonuçlar doğurablecek güç kullanımına
lşkn, güç kullanımının yaşam hakkını
korumak çn son çare olması, dolayısıyla
gerekl olması ve orantılı olması gb lkeler
yeterl br bçmde yansıtmadığı görüşündedr.
Heyns’e göre, ölümcül güç kullanımına lşkn
mevzuat, yeterl bçmde açık/net düzenlenmş
değldr.336 Bu durum ölümcül güç kullanımının
mümkün olduğu durumlarda şartların çok
genş br bçmde yorumlanmasına neden
335 Kılıç/Türkiye, para. 62; Makaratzs/Yunanstan, para. 56-57;
Isayeva, para. 173.
336 A/HRC/23/47/Add.2, s. 4, para. 13.
O L A Ğ A N D Ö N E M G Ü Ç K U L L A N M A M E V Z U AT I
337 A/HRC/23/47/Add.2, s. 5, para. 17.
85
İŞKENCE
86
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Türkye’de şkence sorununun devlet aklı
blhassa dkkat çekcdr. İşkenceye lşkn
çerçevesndek temel tarflernn merkeznde
tartışmalarda, özellkle 1980’lerde gderek
geleneksel olarak sorunun münfert br sorun
daha fazla görünür hale gelen şkence pratğnn
olduğu yaklaşımı öne çıkmaktadır. Bu tespt,
sorgulanmasına lşkn olarak “kolluk örgütünü
devlet aygıtının bell tarhsel kestlerde
suç şleyenler karşısında etksz bırakmayı
doğrudan doğruya ssteml br bçmde
amaçladığı, dışa karşı ulusal saygınlığı
yürüttüğü, teşvk ettğ ve her halükarda göz
yıprattığı” bçmndek savlar etkl olmuştur.
yumduğu şkence olgusunun nkarına dayandığı
Ntekm, meselenn Güney Dnç’n fades le
gb, aynı zamanda sorunu breysel patolojk/
‘yapay br yurtseverlk’ tartışmasına çekldğn
krmnolojk etkenlerle açıklayıp şkence suçu
konuya dar söz alan hemen herkesn aşırı
le lgl fallern cezasız kalmasını sağlayan
htyatlı tutumundan sezmek mümkündür. 339
br cezasızlık kültürü yaratmakta ve yenden
Hatta bu öylesne br etk yaratablmştr k,
üretmektedr. Syasal ktdarların devlet
Türkye’de şkencenn önlenmesnde öneml
zoruna lşkn tasarruflarını craya ve nhayet
katkıları bulunan çok değerl br aydın olan
fallerne cezadan muafyet sağlamaya elverşl
Sema Pşknsüt, sstematk şkencey bzzat
br mevzuatın şkence suçlarının şlenmesn
kends delllendrdğ halde, br röportajında
kolaylaştırdığı ve hatta neredeyse teşvk ettğ
şkencenn sstematk olup olmadığı sorusu
söyleneblr. Bununla brlkte, sorunun br
le karşılaştığında Türkye’nn bu açıdan
mevzuat meseles olmadığı açıktır, zra şkence
yıpratılmaması gerektğn ve sorunun münfert
le lgl mevzuatta başta yen Türk Ceza Kanunu
olduğunu söyleyeblmştr.340
le suçun unsurları ve öngörülen yaptırım olmak
üzere 1990’lı yıllardan tbaren yapılan br
Daha spesfk olarak ceza hukukçularının
dz öneml değşklğe rağmen, şkence zale
akademk ve doktrner tartışmalarında da
edlmş değldr. Her ne kadar karakollarda ve
durum daha farklı değldr. Erem gb şkencenn
dğer tutulma mekanlarındak şkence aşağıda
“geleneksel karakol tatbkatı” olduğunu, kolluğun
tartışılacağı gb sayısal olarak azalmışsa da,
“dayak zoru le suça suçlu bulmak” faalyetn
şkence kayıt dışı gözaltı pratkler le gözaltında
yürüttüğünü, “breysel olayların gerçekleştğnn
da çıplak arama başlığında ve cezaevlernde
muhakkak” olduğunu teslm eden hukukçuların
artarak sürmektedr. Dolayısıyla, cezasızlığın
yanında,341 şkencenn bu düzeydek varlığını
esas tbaryle “önyargı ve ayrımcılıktan da
küllyen reddeden yaklaşımlara rastlamak
beslenen” br uygulama ve zhnyet sorunu
mümkündür. Örneğn, Kunter’e göre,
olduğu konusunda kuşku bulunmamalıdır.
338
Konunun mevzuat le lgl boyutları aşağıda
“Polsten çok şkayet edlmektedr. Pols toplumun
tartışılacaktır. Fakat, şkencey nkarın kamusal
pslkler le uğraşan nankör br meslektr.
tartışmalarda, akademsyen ve uygulamacı
Toplumun pslkler, yan suçlular, her vesleden
görüşlernde nasıl derne nüfuz ettğne lşkn
brkaç örnekle başlamak, bu koordnatlar
eksennde gelşen yargı pratğn anlamak
bakımından yararlı olacaktır.
339 Dnç, Güney, ‘Savunma Hakkı ve İşkence’, Türkye Barolar
Brlğ Dergs, 1988, s. 54-63, s. 55.
340 Pşknsüt’ün htyatlı yaklaşımını aynı çzgdek Demrbaş’ın
şu paragrafında da gözlemlemek mümkündür, “…Türkler‘de
Bu bağlamda, darbeden hemen sonra ‘svl’
hç şkence yapılmadığı anlamına gelmez; yan bugün olduğu
gb breysel olayların gerçekleştğ muhakkaktır. Fakat bzm
olarak adlandırılan rejme geçşn hemen
burada vurgulamak stedğmz nokta, Batı’nın aksne, Türklerde
sonrasında şkenceye lşkn yapılan tartışmalar
şkenceye hçbr zaman br sorgu teknğ olarak hukuk br ntelk
verlmemesdr. Bu nedenle Avrupa şkence altında nm nm
nlerken, bzde buna yer verlmemes nedenyle ne kadar övünsek
338 Bkz., örneğn, Helsnk Yurttaşlar Derneğ/İnsan Hakları
azdır.” Demrbaş, Tmur, Türk Ceza Hukukunda İşkence Suçu, Dokuz
Gündem Derneğ, Türkye’de İşkence, Kötü Muamele ve Dğer
Eylül Ünverstes Hukuk Fakültes Yayınları, Ankara, 1992, s. 18.
Zalmane, Gayr İnsan veya Küçültücü Muamele veya Ceza Sorunu
le Çözüm Önerler, 2008, http://www.stramap.org/mages/cust_
341 Erem, Faruk, ‘İşkence’, Türkye Barolar Brlğ Dergs, sy.2,
fles/080513134126.pdf.
1988, s. 197-207.
BÖLÜM ADI
87
faydalanarak pols kötülemek sterler.”342
raporun knc bölümünde Türkye uygulaması
açısından şkencenn cezasız kalmasını sağlayan
Öte yandan bu tartışmalara dokunmadan
uygulamadak bu tür sorun alanları ayrıntıları
bağımsız br şkence suçunun gerekllğn/
le ele alınacaktır. Bu bölümde şkence fllernn
varlığını tartışan görüşler de dkkat çekcdr. 343
cezasız kalmasında madd ceza hukuku
Bu yaklaşıma göre, şkence teşkl eden fller
mevzuatının rolü değerlendrlecektr.
esas tbaryle, müessr fl (etkl eylem/
yaralama), hakaret, sövme, tehdt, ırza tasadd ve
ırza tecavüz ntelğ taşıyan fllerdr. İşkencey bu
fllerden ayıran özellk, şkencenn bell br amaç
dahlnde şlenmesdr. Bu bakımdan bağımsız
br şkence suçu düzenlemes yerne sözü geçen
suçlarda amacın krar veya dell edlmes ya
da delllern ortaya çıkarılmasının önlenmes
amacıyla şlenmes durumunda söz konusu
suçların ntelkl hallernn gerçekleştğnn kabul
edlmesnn doğru olacağı savunulmuştur.
Dolayısıyla şkence suçunun esas tbaryle br
uygulama le ona eşlk eden ve türlü kanallardan
beslenen br zhnyet sorunu olduğu konusunda
kuşku yoktur. Bu bakımdan şkence ve kötü
muamele le lgl şkayetlern soruşturulmaması,
özellkle herhang br bçmde darp ve cebr zne
rastlanmadığını belrten ve esasen belgede
sahteclk teşkl eden suçlarla delllernn
karartılması, şkence davalarının zamanaşımına
uğramalarını sağlamak üzere sürüncemede
bırakılması, kolluk görevllernn yargılanmasında
zn müessesesnn çoğunlukla mevzuata rağmen
br cezasızlık kalkanı olması gb muhtelf
yöntem ve bçmler ortaya çıkmaktadır. 344 Bu
342 Kunter, Nurullah, ‘Reformlar ve Suç Kollluğu’, İstanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, c. 77, sy. 1-4, 1971, s.73,
97, s. 89.
343 “İşkence teşkil eden fiiller aslında müessir fiil, hakaret, sövme,
tehdit, ırza tasaddi ve hatta ırza tecavüz niteliği taşıyan fiillerdir.
Ancak, bu fiillerin işlenişi sırasında belli bir amaç güdülmektedir.
Özellik taşıyan nokta da burasıdır. Kanımızca, sadece bu amaçtan
hareketle bu fiillere ayrı bir suç niteliğinin verilmesi yerinde
olmamıştır. Kanunda yapılacak bir değişiklikle, müessir fiil,
hakaret, sövme, tehdit, ırza tasaddi veya ırza tecavüz suçlarının bir
suç vakıası hakkında ikrar veya herhangi bir delil elde edilmesi ya
da delillerin ortaya çıkarılmasının önlenmesi amacıyla işlenmesi
durumunda bu suçların nitelikli bir şeklinin oluştuğunu kabul
etmek daha yerinde olacaktır.” Özgenç, İzzet/Şahn, Cumhur,
‘İşkence Suçu’, Gaz Ünverstes Hukuk Fakültes Dergs, C.IV, S.12, 2000, sayfa numarası belrtlmeden şu lnkten lgl makaleye
erşleblr, http://webftp.gaz.edu.tr/hukuk/derg/4_9.pdf.
344 Amnesty Internatonal, 1996, s. 28-33.
88
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Br Cezasızlık
eskye uzanan br tarhe rağmen, şkence
Kaynağı Olarak
korumaya yöneldğ hukuk değerlern yargı
İşkence Suçu Mevzuatı
söylemek güçtür.
İşkence yasağının Osmanlı-Türk anayasacılık
hareketlerne kadar uzandığı, Türkye’de şkence
le lgl mevzuat tartışmasının temel grzgahıdır.
Bu bçmde şkence suçu düzenlemesnn ne
kadar köklü olduğunun vurgulanması amaçlanır.
Osmanlı ceza hukukunda ve bu sstemn esasını
oluşturan İslam ceza hukukunda şkencenn br
ceza muhakemes şlem olarak bulunmadığı
bçmnde km tartışmalı tesptlerle de brleşen
bu değerlendrmeler kısmen doğrudur.345
İşkence ve kötü muamele le lgl düzenlemeler,
anayasal bağlamda 1876 Anayasası’na kadar
uzanmaktadır.346 Erken dönem Osmanlı ceza
hukuku kodfkasyonu çnde de şkence suçu
düzenlemesne yer verlmştr. İşkence, suç
ve cezalara lşkn genel lkeler çermedğ
çn br ‘code’, olarak kabul edlmeyen347 1840
tarhl Ceza Kanunu’nda ve 1851 tarhl Kanun-u
Cedd’de kamu görevllern kşlere karşı kötü
muamelede bulunması olarak düzenlemştr. 348
Yne, Osmanlı Ceza Kodu, Ceza Kanunname-
Hümayunu’nda se daha spesfk br bçmde
kşye suçunu krar etmes çn yapılan şkence
suç olarak kabul edlmştr. Bu madde bu halyle,
Türk Ceza Kanunu’nun kaynağını oluşturan 1889
tarhl Zanardell Kanunu’nda bulunmamasına
rağmen, 1926 tarhl esk Türk Ceza Kanunu’na
alınmıştır. İşkence suçu le lgl bu düzeyde
345 Üzülmez, İlhan, Türk Ceza Hukukunda İşkence Suçu, Turan
yasağının mutlak ntelğnn ve bu bağlamda
pratğnde anlaşıldığını veya teslm edldğn
765 sayılı Türk Ceza Kanunu, lk halnde
şkence suçu,349 ‘Devlet İdares Aleyhne
Cürümler’ başlığı altında ve ‘Hükümet
Memurları Tarafından Efrada Karşı Yapılacak
Sumuameleler’ adlı fasılda yer almaktaydı.
İşkence suçu bu düzenlemede, belrl fal
kategorlernn (fade alma ve sorgu yapma
yetksne sahp olan kolluk memurları, savcılar
ve yargıçlar) mağdura cürümünü söyletmes
halne münhasır br bçmde tanımlanmıştı.
İşkence emrn veren amrn ancak yardım
eden sıfatıyla yargılanableceğn öngören bu
düzenlemede, şkence sonucunda ölüm meydana
gelmes halnde netces sebebyle ağırlaşmış
yaralama hükmünü düzenleyen esk TCK 452.
madde, organ kaybı veya sürekl malulyet veya
mayubyet durumunda se müessr fl/yaralama
hükümlerne göre (TCK 456) cezalandırılmasını
öngörülüyordu. Bu hükümlerdek ceza aralığı,
özellkle ölüm halnde, üst sınır belrtlmekszn
8 yıllık350 br aşağı sınır belrlendğ düşünülürse
şkence suçunun vahametn yansıtmaktan
uzaktı. Bu lk düzenlemede son derece lgnç
br husus, emr veren amr durumunda bulunan
kşnn asl fal olarak değl, ancak yardım eden
sıfatı le sorumlu tutulacağı hükmüydü.
İşkence suçunu düzenleyen TCK 243, 1961
yılında 235 sayılı Kanun le ‘şkence dışında’
suçun madd unsurunun hareket kısmına şkence
Ktabev, Ankara, 2003, s. 39-47, Demrbaş, s. 17-18.
346 Artuk, Mehmet Emn/Gökcen, Ahmet/Yendünya, A. Caner,
349 “Mahkemeler veya meclsler res ve azalarından ve sar
Ceza Hukuku Özel Hükümler, Turhan Ktabev, Ankara, 14 .
hükümet memurlarından br maznun bulunan kmselere
Baskı, Adalet Yayınev, 2014, s. 165-167; Akçam, Taner, Syas
cürümlern söyletmek çn şkence ederlerse beş seneye kadar
Kültürümüzde Zulüm ve İşkence, İletşm Yayınları, İstanbul, 1992,
ağır haps ve müebbeden veya muvakkaten memuryetten
s. 144-145. Fakat bu konuda farklı br perspektf çn bkz., Alpkaya,
mahrumyet cezasıyla mahkum olur./Bunu mayet memurları
Gökçen, ‘Osmanlı Hukuk Reformu ve Kş Özgürlükler’, İnsan
mafevknde bulunan amrlern emr ve teşvkyle yapmış olsa
Hakları Yıllığı, c. 12, 1990, s. 167-182.
dah cezadan kurtulmaz./Amrler cürümde feran zmethal sayılır./
İşkence olunan kmse bundan müessren ölürse fal 452. madde
347 Gürelli, Nevzat, Introduction for Turkish Criminal Code, the
le cezalandırılır. Ve eğer şkence br uzvun katı veya amelden
American Series of Foreign Penal Codes, Sweet & Maxwell,
sukutunun veya dğer dam malulyet veya mayubyet mucp
Londra, s. 1, 1965, ayrıca bkz. Berkes, Nyaz, The Development of
olursa fal 456 ncı madde mucbnce cezalandırılır.”
Secularsm n Turkey, McGll Unversty, Montreal, s. 160-164.
350 Maddenn 1953 yılında 6123 sayılı Kanun le değştrlmeden
348 Üzülmez, s. 53-58.
İŞKENCE
öncek halnde aşağı sınır 5 yıl olarak belrlenmşt.
89
suçuna vücut veren dğer seçmlk hareketler
“zalmane veya gayrnsan veya haysyet kırıcı
muameleler” eklenerek suç, İnsan Hakları
Evrensel Beyannanmes’nn “hç kmse şkence,
zalmane, nsanlık dışı yahut aşağılayıcı muamele
ya da cezaya maruz bırakılamaz” hükmü le
uyumlu hale getrlmek stenmştr. 351 Yne, lk
düzenlemede emr veren amrn yardım eden
(fer’ fal) olarak cezalandırılmasını öngören
hüküm kaldırılmıştır. Nhayet, şkence sonucu
ölüm veya müessr fl sonucunun doğması
durumunda yukarıda belrtlen hükümlere göre
(TCK 452 ve 456) tayn edlecek cezanın üçte
brden yarıya kadar arttırılacağı hükmü lave
edlmştr.
Öte yandan şkence le lgl knc madde TCK
245. maddede se zor kullanma yetksne sahp
memurların görevlern fa ederken bu yetknn
aşılması suretyle kşlere kötü muamele
edlmes, csmen eza verlmes veya yaralama
(darp ve cerh) üç aydan üç seneye kadar haps ve
geçc olarak memuryetten mahrumyet cezası
le karşılanmıştı. Dolayısıyla, uygulamada bu
suçun, sadece fade ve sorguya yetkl memurlar
tarafından şleneblen şkence suçundan farklı
olarak mutlaka zor kullanmaya yetkl memurlar
tarafından şlenmes gerekmekteyd. 352
Esk Türk Ceza
Kanunu’nda İşkence
Suçu ve Yorum Yoluyla
Oluşan Cezasızlık
İşkence ve kötü muamele suçuna lşkn bu
düzenlemelere rağmen, şkence suçunun yorumu
bu suç tpn kanunda kadükleştrmş ve şkence
suçuna lşkn hükümlern uygulanması stsna
br hal almıştır. Özellkle bu suç tpnde korunan
hukuk yararın gözetlerek amaca uygun yorum
yapılması gerekrken, Türkye’dek uygulama, bu
maddenn lafzını dah muhtelf bçmlerde kanuna
aykırı br bçmde yorumlamıştır.
Brncs, Yargıtay ‘sanık’ fadesn, doktrnde daha
genş olarak şüphel kavramını çerdğ konusunda
ancak son dönemlerde ortaya çıkablen
mutabakata 353 rağmen genel olarak son derece
dar yorumlamıştır. Örnek olarak, hırsızlık yaptığı
söylenen mağdurların olay hakkında beyanlarını
almak üzere jandarma karakoluna getrldğ ve
burada darp edldkler ve elektrk verldğ br
olayda dah şüphellern suçlarını krar ettrmek
ve suç kanıtlarını ortaya çıkarmak çn şkenceye
maruz kaldıklarının kesn olarak açıklığa
kavuşmadığı düşünces le fln şkence değl,
TCK 245. maddede düzenlenen kötü muamele
olduğuna karar verlmştr.354 Bu bakımdan TCK
245. maddenn kamu görevllernn şledkler
şkence fllerne lşkn “torba br madde” olarak
kullanıldığı ve 765 sayılı Kanun dönemnde
şkence fallernn cezasızlığının araçlarından
brs olduğu doğrudur.355
351 Önok 2006, s. 272; Üzülmez, s. 57; Artuk/Gökcen/Yenidünya,
353 Bkz., konuya lşkn Yargıtay kararları çn bkz. Gözübüyük,
s. 166. Yargıtay ancak 1987 yılında verdiği bir kararda işkence
Abdullah Pulat, Türk Ceza Kanunu Gözübüyük Şerh, 5. baskı,
ve insani olmayan ve zalimane muameleler ile haysiyet kırıcı
Kazancı, İstanbul, 1989, s. 940.
muameleler açısından bir tanım yapma zorunluluğu görmüştür.
Yargıtay’a göre, işkence, bir kimseye maddi ve manevi mahiyette
354 Yargıtay CGK, E. 1993/8-314, K. 1994/11, 31.1.1994. Aynı
eza verici hareketleri; insani olmayan muameleler, insanlık
yönde, 8 CD, E. 1981/2821, K. 1981/4069, 19.6.1981.
kişiliğini ve duygusunu önemli derece incitici fiilleri; zalimane
muameleler, mağdura yapılan maddi veya manevi ıstırap verici
355 Gemalmaz, Mehmet Semh, ‘Türkye Yargısının İşkence
her türlü muameleleri; haysiyet kırıcı hareketler ise, bir kimsenin
Karşısında Tavrı’, İnsan Hakları Yıllığı, c. 14, sy.1, 1992, s. 65-107;
namus, şöhret veya haysiyetine saldırı niteliğinde olan fiilleri ifade
Koç, Aysun/Üçpınar, Hülya/Sakallı, Nazan/Ataş, Nergz Tuba,
etmektedir. CGK, E. 1987/8-186, 1987/423 K., 05.10.1987.
‘İşkenceye Açık Kapılar’ Mevzuat ve Uygulama Çerçevesinde
Cezasızlık Olgusunun Değerlendirilmesi, TİHV, İstanbul, 2011, s.
352 Önok 2006, s. 325.
90
66.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
İşkence ve kötü muamele fl arasındak bu
br yargı pratğ haln almıştır.359 Örneğn,
ayrımda, yargının şkence le lgl tutumunda yne
mağdurların dövüldüğü, hakarete uğradıkları
anlaşılması güç br nokta se TCK 243’ün lafzının
ve beton zemnde su dökülerek ıslatıldıkları
yan “cürmünü söyletmek” fadesnn sadece
tespt edlmesne rağmen Yargıtay kararına
şüphel ve sanıktan krar elde etmek çn yapılan
konu olayda fl, kötü muamele olarak kabul
şkencey kapsayacak bçmde yorumlanmasıdır.
edlmştr.360 Br başka olayda, tartıştığı
1970 tarhl br kararında Yargıtay “memurun,
moblya satıcısını emnyete at oto le karakola
sanığın cürmünü değl de cürmünün delln
götürerek üç gün ş ve gücüne engel olacak
söyletmek çn kötü muamele yapması halnde
şeklde döven memurun fl, memurun böyle
TCK md. 245 uygulanır” şeklnde br sonuç
br görev bulunmadığı çn kötü muamele
benmsemştr k356 bu fade daha sonra hükmün
olarak dah değerlendrlmemştr. 361 Yne,
amacına uygun olarak suç delllern söyletmey
şkence suçunun oluşması çn “en azından
çne alacak bçmde yorumlanmakla brlkte
10, 15 günü geçecek derecede ş ve güçten
bu tartışma varlığını hep sürdürmüştür.
kalınması”nı zorunlu gören362 “yoğun br
Örneğn, hırsızlık suçu şüphels mağdurlara
bçmde bezdrc, usandırıcı, dayanılmaz ve
sanık polsn “su dökerek dövdüğü, kıçlarına
çeklmez”363 olması gerektğne hükmeden,
(sc) cop soktuğu, vücutlarını ateşle dağladığı”
“müdahl cürmünü söyletmek çn br hafta
anlaşılmasına rağmen lk mahkemenn şkence
ş ve gücüne engel teşkl edecek şeklde
suçu le lgl mahkumyet kararı, Yargıtay 8. Ceza
dövmesnn” şkence olarak mütalaa
Dares tarafından cürümlern söyletmek sak
edlmeyeceğn hükme bağlayan kararlar
bulunmadığı gerekçes le bozulmuştur.357
şkence suçunun kapsamını son derece cdd
br bçmde sınırlandırmıştır.364 Bu bağlamda,
Yne, ‘cürmünü söyletmek’ fadesndek cürüm
sanığa suçunu söyletmek çn yapılan darbın
fades de sadece 765 sayılı Türk Ceza Kanunu
sstematğnde sadece cürümlere münhasır
olmak üzere yorumlanmış, kabahat nev’nden
suçlar dolayısıyla maruz kalınan şkence bu
kapsamda değerlendrlmemştr.
358
359 ‘İzmir Barosu İşkenceyi Önleme Grubu Raporu’, TBB Dergs, sy.
53, 2004, s. 141-147.
360 CGK, Esas 1986/4-223, Karar 1986/545, 1.12.1986, aktaran
Gözübüyük Şerh, s. 966.
361 A.g.e., CGK, Esas 1985/4-207, Karar 1985/580, 18.11.1985, s.
Bu bçmde şkence olarak değerlendrlmeyen
fllern kötü muamele olarak tavsf edldğ
yanlış br uygulama, süreç çnde yerleşk
967.
362 Özgen, Eralp, ‘İşkence ve İnsanlık Dışı Davranışlara Karşı
Birleşmiş Milletler Andlaşması’, Türkiye Barolar Birliği Dergisi,
1988, sy. 2, s. 219. Erem, Ankara Yenmahalle 1. Aslye Ceza
356 Yargıtay, 1 CD, E. 1969/3576, K. 1970/2486, 15/9/1970, aktaran
Mahkemes’nn 10.2.1987 tarhl 177/47 no’lu kararına atıf
Gemalmaz (1992), s. 80-81.
yapmıştır. Bu kararda Mahkeme, şkence suçunun varlığı çn
bast br dövmenn kaf olmayıp, en azından 10-15 günü geçecek
357 Yargıtay Ceza Genel Kurulu, 1976 yılında 8. Ceza Dares’nn
derecede rapor alınması gereğnn Yargıtay çthadına uygun
söz konusu kararını bozduğu kararda, suç aletnn ve madd
düşeceğne hükmetmştr, s. 207.
delllernn elde edlmes ‘çabaları’ sırasında “doğru olmamakla
“İşkenceye maruz kalan, doğru cevap vermek zorundadır. Çünkü
brlkte tazyk ve şkence edldklern”, hırsızlık olaylarında çalınan
yanlış br cevap verdğ takdrde, şkencenn daha da arttırılacağını
malın veya paranın bulunması çn çok sık uygulanan bu tutuma
blr. İfadenn şkence altında alınmış olduğu sabt olsa ble bu,
dar TCK m.d 245’n uygulandığını belrtmektedr. Anlaşıldığı
fadenn gerçek dışı olduğunu ve bu nedenle tbar edlemeyeceğn
kadarıyla, Yargıtay’ın bu pratkten somut olay bakımından ayırılma
ortaya koymaz. İşkence ayrı, şkence sonucu verlen fadelern
neden, şkecenn fotoğraflar ve adl tıp raporu le delllendrlmş
doğruluğu ayrı şeylerdr.” Erzncan Sıkıyönetm Mahkemes,
olmasıdır. Hırsızlık zanlısı mağdurların, “elbselernden tamamen
1984/107 E., K. 1984/375, 4.9.1984 aktaran Algan, Bülent, ‘İşkence
tecrt” edldkten sonra üzerlerne soğuk su dökülerek copla
ile Mücadelede Yargı Organlarının Tutumu’ n Zabunoğlu Armağanı,
dövülmes, makattan cop sokulmaya yeltenlmes ve vücutlarının
Ankara Ünverstes Hukuk Fakültes Yayınları, Ankara, 2011, s. 15.
göbek bölümü de dahl sgara ateşyle yakılması fllern nha
olarak şkence kabul etmştr. Yargıtay CGK, E. 1976/8-100, K.
363 8 CD, 30.1.1990, 10896/893 aktaran Savaş, Vural/
1976/133, 22.3. 1976.
Mollamahmutoğlu, Sadık, Türk Ceza Kanunu’nun Yorumu 2. Clt,
Seçkn, Ankara, 1995, s. 2508-2509.
358 Bkz., örneğn, kumar oynatmaya lşkn kabahat suçu le lgl
olarak Yargıtay 8. CD E. 1995/9314, K. 1995/10352, 29.6. 1995.
İŞKENCE
364 CGK, E. 1987/8/186, K.1987/423, 5.10.1987.
91
mutlaka şkence teşkl etmeyeceğne dar daha
vahm br boyut kazanmıştı. Örneğn, br
sonra Yargıtay Ceza Genel Kurulu kararı le
Sıkıyönetm Mahkemes tarafından verlen br
düzeltlen br dare kararı bu bağlamda ayrıca
kararda şkence sonucu elde edlmş delllerle
zkredlmeldr.
365
Dava konusu olayda, falakaya
lgl tartışmada vcdan dell sstem dayanak
yatırıldığını söyleyen mağdurenn “gluteal
yapılarak tartışıldığı söylenen aşağıdak karar
bölgede –kalça bölges- ekmoz ve sol elnde
dkkat çekcdr.368
ödem görüldüğüne lşkn raporu bulunmasına
rağmen Yargıtay 8. Ceza Dares “rapordak
“Br an çn şkence yapıldığı kabul edlse ble,
bu arazın, falakaya yatırılmakla değl, sopa
şkence sanıktan (doğru cevap almak) çn
le gluteal –kalça kabalarına- vurulduğu,
yapılmaktadır. Eğer doğru olmayan, uydurma
müdahln korunmak çn eln tutunca sopa
cevaplar verlrse, şkencenn gayes (doğru
değerek ödem yapmış olması”nın “kuvvetle
cevap almak) olduğuna göre, şkence daha da
muhtemel” olduğu, “sopa le gluteala vurmak,
arttırılacaktır. O halde bu durumun da blnmes
7 gün şe man olacak br darp olup şkence
tab olduğuna göre, bu önermenn mantık
ntelğnde görülmeyeceğnden TCK’nın
sonucu, şkenceye maruz kalanın doğru cevap
245. maddes yerne 243. maddesyle ceza
vermesdr. Aks takdrde şkenceye arttırılarak
verlmes” gerektğ yönünde hüküm kurmuş,
devam edlecektr. Öyleyse, fadelern şkence
Ceza Genel Kurulu se fln şkence teşkl
altında alındığı sabt ble görülse, fadenn
etmese ble ‘nsan olmayan’ ve ‘haysyet kırıcı
gerçekdışı olduğunu, tbar edlemeyeceğn ortaya
muamele’ olarak değerlendrlmes gerektğn
koymaz. Şu halde şkence ayrı, şkence sonucu
belrtmştr.
verlen fadelern doğruluğu ayrı şeylerdr.”
Yargıda şkencey ‘olağanlaştıran’ başka
Yne Asker Yargıtay da, “Eğer baskı le temn
br yaklaşım, şkence sonucu elde edlen
edlen traflar ve fadeler hakkat se, bu
delllern mahkumyet hükümlernn esasını
fadelern baskı netces temn edlmş olması
oluşturablmesyd. 1992 yılında 3842 sayılı
hükümsüzlüğünü gerektrmeyecektr” bçmnde
Kanun le Ceza Muhakemes Kanunu’na eklenen
br görüş le yasak sorgu yöntemlerne lşkn
135/a
366
maddesnde düzenlenen fade ve sorgu
çok sakıncalı br yaklaşım benmsemştr.
sırasında yasak yöntemlere başvurulması
Ntekm Asker Yargıtay Başkanı Mart 1989’da şu
hükmüne kadar poztf br düzenleme
açıklamayı yapmıştır:
bulunmaması durumu kolaylaştırıyordu.
Zra, bu tarhten önce genel yaklaşım, yasak
“Dyelm k, pols fadesndek olaylar doğru çıktı,
sorgu yöntemler le elde edlen delln yan
ama fadenn de şkence altında alındığı spat
delllerle desteklenmes halnde hükme esas
edld. Bz o pols de yakalar cezalandırırız, ama
alınableceğyd. 367 12 Eylül ara dönemnde se,
bu fadey de kabul ederz...”369
yasak sorgu yöntemler le lgl tartışmalar
Yargıda şkence le lgl cezasızlık sonucu
365 CGK, E. 1987/8-186, K. 1987/423, 5.10.1987.
doğuran uygulamalardan br dğer de şkence le
lgl her k hükmün, gerek (md. 243) gerek (md.
366 Yasak sorgu başlıklı md. 135/A düzenlemes şu bçmdeyd:
“İfade verenn ve sanığın beyanı özgür radesne dayanmalıdır.
245), uygulanmasında cezanın alt sınırının, haps
Bunu engelleyc ntelkte kötü davranma, şkence, zorla laç
cezalarında ve memuryetten uzaklaştırmada
verme, yorma, aldatma, bedensel cebr ve şddette bulunma, bazı
geçc memuryetten uzaklaştırma cezasına
araçlar uygulama gb radey bozan beden veya ruh müdahaleler
yapılamaz. Kanuna aykırı br menfaat vaat edlemez. Yukarıdak
fıkralarda belrtlen yasak yöntemlerle elde edlen fadeler rıza olsa
368 Erzncan SYM, E. 1984/107, K. 1984/375, 4 Eylül 1984, aktaran
dah dell olarak değerlendrlemez.”
Tanör, s. 28.
367 CGK 6-257/335, 10 Aralık 1990; CGK 3-104, 7 Mart 1983; CGK
369 Asker Yargıtay Başkanı Hakkı Erhan’ın açıklaması, Nokta
6/511-182, 1 Nsan 1985, zkreden Yaşar, Osman, Uygulamalı ve
Dergs, 5 Mart 1989, s. 12-13, aktaran Gemalmaz, İşkence Yasağı,
Yorumlu Ceza Muhakemes Kanunu, 2. baskı, Seçkn, Ankara, 2007.
s. 150.
92
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
başvurulması veya verlen cezaların
ertelenmesyd.370
Özetle, şkence fllernn etkn br
cezalandırılmasını ve önlenmesnn sağlanmasını
sağlamak br tarafa yargıda bu konuda “esnek”, 371
yer yer hayırhah br yaklaşımın bulunduğunu
dah söylemek mümkündür. Bu esnek yaklaşım,
aşağıda br muhalefet şerhnden yapılan alıntıdan
da görüleceğ üzere km yargı mensuplarının
fadelernde fazlasıyla dkkat çekcdr:
“İşkence etmek yahut zalmane, gayrnsan veya
haysyet kırıcı muameleler, cürmünü söyletmek
çn yapıldığı takdrde TCK’nın 243/1. maddesyle
cezalandırılacağına göre; yoğunluğa varmamış,
başka br deyşle normal br nsanın cürmünü
söylemesne yetecek derecede yoğunluk
kazanmamış hçbr hareket madde kapsamında
mütalaa etmeye mkan yoktur. Aks br görüşün
kabulü halnde, sorgusu sırasında sanığa yapılan
br küfür veya kulağını çekmek dah ‘haysyet kırıcı
muamele’ kabul edlp bu eylem yapanlar TCK’nın
243/1. maddesne göre cezalandırılablecektr.”372
Türkye’de yargının şkence le lgl bu bçmde
yorumlarının 12 Eylül ara rejm ve 1990’lı yıllar
le çakışması elbette tesadüf değldr. Bu k
dönem çn k ara başlık açmak gerekecektr. Her
k dönemde şlenen şkence fllernn, sadece ç
hukuk düzenn değl aynı zamanda uluslararası
toplumun barış ve güvenlğn tehdt edecek
ntelkte nsanlığa karşı suç olarak şlendğ kabul
edlmeldr.
12 Eylül Darbes
“Ara Rejm” ve
İnsanlığa Karşı
Suç Olarak İşkence
Türkye tarhnde br mlat olarak 12 Eylül
asker darbesnn çıkışına, darbenn arkasındak
ABD bağlantılarına, darbenn dayattığı syas,
akademk ve entelektüel yaşama lşkn
kayda değer br lteratürün varlığından söz
etmek mümkündür. Ne var k, syaset bu
düzeyde krmnalze eden, ktlesel gözaltılara,
tutuklamalara, şkenceye, kayıp ve ölümlere
neden olan 12 Eylül asker darbes le
hukuksal açıdan nasıl hesaplaşılableceğ
meseles ancak görece yakın zamanlarda
tartışılmaya başlanmıştır.373 Başta ktdar
parts AKP olmak üzere sağ syas partlern
dah mağduryetten söz ettğ 12 Eylül asker
darbesnn sorumlularının yargılanamamasını
ceza hukuku açıdan br mkansızlık hal olarak
değerlendrmek mümkün değldr. Ntekm,
2010 yılındak referandumun ardından Kenan
Evren ve Tahsn Şahnkaya hakkında geçc
15. maddenn kaldırılmasının hemen ardından
dava açılablmştr. Bununla brlkte, açılan
davada snat edlen suçun ağırlığına rağmen,
tutuklama tedbrne gerek görülmemş, hatta
Mahkeme sanıkları bzzat dnlemeden esk TCK
146. maddede düzenlenen ‘anayasayı tağyr ve
tebdl’ suçundan mahkumyet kararı vermştr.
Yargılama süresnce hç tutuklanmayan
373 Bu bakımından muhtemelen daha fazla yankısı olan br grşm
Adana Cumhyet Savcısı Sact Kayasu’nun hazırladığı ddanamedr.
Kayasu, 2000 yılında hazırladığı ddaname le darbenn yapıldığı
tarh 12 Eylül 1980 le MGK’nın kurulduğu 12 Aralık 1980
arasındak eylemler bakımından zamanaşımının şlemeyeceğn
belrtmş ve Kenan Evren’n esk Türk Ceza Kanunu’nun anayasayı
tağyr ve tebdl le lgl hükmünden (765 s. TCK 146/1 ve 2)
yargılanmasını talep etmştr. Fakat Kayasu hakkında görev kötüye
kullanma (765 s. md. TCK 240) ve devletn asker kuvvetlern
tahkr ve teyzf (765 s. TCK md. 159) hakkında dava açılmıştır.
370 Gemalmaz (1992), s.90.
Kayasu brnc sınıf hakm olduğu çn görevl Yargıtay (9.) Ceza
Dares tarafından lgl suçlardan nha olarak mahkumyetne
371 A.g.e., 106.
karar verlmş ve görevnden uzaklaştırılmıştır. Ayrıntılar çn bkz.,
Kayasu/Türkye (Başvuru no: 64119/00 ve 76292/01), 13 Kasım
372 A.g.e., s. 101.
İŞKENCE
2008.
93
sanıklara lşkn kararların temyz sürec
şkence sonucunda öldürüldüğü ve cezaevlernde
uzamış, nhayetnde her k sanık da 2015 yılında
toplam 299 kşnn yaşamına son verdğnn
ölmüşlerdr. Dolayısıyla, 12 Eylül referandumu
tespt edldğ374 br stsna dönemnn, esas
le önü açılmış gb görünen 12 Eylül le hukuk
tbaryle sadece şkence suçu bakımından değl
zemnde hesaplaşmanın, gerçek br yüzleşme
nsanlığa karşı suçun unsurlarını oluşturan
olmaktan çok ktdar partsnn ve temsl ettğ
dğer suçlar bakımından bağlam/context
zhnyetn pragmatk br hamles olduğu dava
şartını gerçekleştrdğ konusunda tereddüt
sürec le daha net br bçmde ortaya çıkmış
bulunmamaktadır.
görünüyor. Aşağıda tartışılacağı gb, bunun
en öneml göstergelernden br 12 Eylül
Yukarıda belrtldğ üzere nsanlığa karşı suçun
davasında, dava dosyasındak yüzlerce delle
şlenmes bakımından “yaygın” fades genellkle
rağmen şkencenn nsanlığa karşı suç olarak
saldırının büyüklüğünü ve mağdur sayısını
değerlendrlmemesdr. Ne var k, sadece
belrtmek çn kullanılmaktadır. Sadece 12 Eylül
12 Eylül davasında kame edlen delller dah
ddanames verlerne göre dah Dyarbakır
şkencenn nsanlığa karşı suç olarak şlendğn
Cezaev, Mamak Cezaev, Ankara Emnyet
ortaya koymaktadır.
Müdürlüğü DAL (Dern Araştırma Laboratuvarı),
Harbye’de bulunan Asker İnzbat Merkez,
Yukarıda belrtldğ gb br suçun ve nter ala
Malatya Asker Havalmanı, İstanbul Gayrettepe
şkencenn uluslararası suç olarak kabulü çn,
Syas Şube, Antalya Emnyet Syas Şube, İzmr
Statü çerçevesnde, yaygın veya sstematk
Buca Cezaev, Şrnyer Asker Cezaev, Dyarbakır
olarak svl br nüfusa karşı şlenmes
Kolordu Komutanlığı, Fatsa Et Balık Kurumu,375
gerekmektedr. Yne, ‘nsanlığa karşı suç’u
Maraş Cezaev’nde şkence suçu şlenmştr.376
tanımlayan TCK md. 77 çerçevesnde fln
Yne Devrmc 78’ller Federasyonu’nun
‘syasal, felsef, ırk veya dn saklerle toplumun
Genelkurmay Başkanlığı belgelerne dayanarak
br kesmne karşı br plan doğrultusunda
hazırladığı şkence suçunu şleyen pols
ssteml’ olarak şlenmes gerekr. Aşağıda
ve askerler ve amrler, şkencey gzleyen
tartışılacağı gb, 12 Eylül sonrası devlet güçler
doktorlar, şkenceler beraat ettren yargıçlar,
tarafından muhtelf mekanlarda şlenen şkence
cezaevlernde şkencey sürdüren gardyanların
fl gerek uluslararası hukukta gerekse bugün
smlernden oluşan lste bu bakımdan
Türk Ceza Kanunu’nda tanımlanan bçmyle
şkencenn yaygınlığını ve sstematklğn ortaya
nsanlığa karşı suç tanımını karşılamaktadır.
374 937 flm sakıncalı bulunduğu çn yasaklandı. 23 bn 677
Uluslararası ceza hukukunda nsanlığa karşı
derneğn faalyet durduruldu. 3 bn 854 öğretmen, ünverstede
suç çn aranan ‘saldırı’ bağlamı, Türk Slahlı
görevl 120 öğretm üyes ve 47 hakmn şne son verld. 400
Kuvvetler İç Hzmet Kanunu’nun mülga 35.
maddesne dayanarak ordunun yönetme cebr
ve tehdt le el koymasıdır. Resm kayıtlara göre,
650 bn kşnn gözaltına alındığı, 1 mlyon 683
gazetec çn toplam 4 bn yıl haps cezası stend. Gazeteclere
3 bn 315 yıl 6 ay haps cezası verld. Gazeteler 300 gün yayın
yapmadı. 39 ton gazete ve derg mha edld. İddianame, s. 19-20.
375 Fatsa Et Balık Kurumu’nda 40 gün boyunca şkenceye maruz
kalan öğretmen Sat Özdemr’n tanıklığına dar br haber çn
bn kşnn fşlendğ, açılan 210 bn davada
bkz., ’İşkence mağduruna lgnç mektup’, 4 Ekm 2013, Radkal
230 bn kşnn yargılandığı, 7 bn kş çn
(Mesut Hasan Benl), http://www.radkal.com.tr/turkye/skence_
dam cezası stendğ, 517 kşye dam cezası
magduruna_lgnc_mektup-1153887 (Son erşm tarh: Ekm 2015).
verldğ, bu cezayı alan 50 kşnn asılarak
376 Maraş Cezaev’nde o dönem Afşn Elbstan Termk Santral’nde
dam edldğ, 98 bn 404 kşnn örgüt üyes
şç olarak çalışan Duman Bal le röportaj çn bkz. http://www.
olmak suçundan yargılandığı, 30 bn kşnn
lkehaberajans.com.tr/haber/12-eylul-darbes-magduru-konustu.
html, 26 Eylül 2013 (Son erşm tarh: Ekm 2015). Bal bu
sakıncalı olduğu çn şten atıldığı, 14 bn kşnn
röportajda, kum torbası şkencesnn ç organlarda harabyete
yurttaşlıktan çıkarıldığı, 30 bn kşnn mültec
neden olarak ölüme neden olduğunu; o dönem ölmes stenen
olarak yurtdışına çıkmak zorunda kaldığı,
300 kşnn şüphel br bçmde, 171 kşnn se
94
kşlere kum torbası le şkence yapıldığını belrtmektedr.
Aynı cezaevnde tutuklu bulunan Al Temür’ün bu bçmde
öldürüldüğünü kaydetmektedr.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
koymaktadır.377 1650 kşnn yer aldığı bu lstede,
12 Eylül ddanamesnde tanık fadelerne
gözaltında veya cezaevlernde ölümler dahl
göre şkence yöntemler: elektrk, falaka,
haklarında kamu davası açılan kamu görevller,
Flstn askısı, cnsel saldırı, tehdt, kaba
dava açılmayıp haklarında takpszlk kararı
dayak (darp), tazykl soğuk su, buz üzernde
verlenler veya yargılanıp beraat edenler ayrı
yürütme, ıslak elbselerle bırakma, lağıma
ayrı gruplandırılmıştır. Rapora göre hakkında
sokma, havalandırmaya çıkarmama, aç
soruşturma başlatılması gereken kamu görevls
ve susuz bırakmadır. İddaname ayrıca
sayısı 521’dr.
şkence yöntemlernn br kataloğunu da
oluşturmuştur.381 Bu katalogda belrtlen şkence
Fln uluslararası suç olarak tavsf çn dğer
krter ‘sstematk’ olması, benzer fllern
381 İddianameye göre, ’12 Eylül Darbe Döneminde Gözaltı
Merkezleri ve Cezaevlerinde Uygulanan İşkence Yöntemleri’ şöyle
aynı bağlam çnde ortaya çıkması ve bell br
sıralanmıştır (numaralandırma yazar tarafından yapılmıştır): 1.
organzasyon zlemelerdr. İşkence fllernn
Falaka: Yaygın ve sürekl kullanıldı. Ayak tabanı, ellern ç gb
şlenmes muhtelf bçmlerde kolaylaştırılmıştır.
vücudun kaslı bölümlerne kalas, cop, zncr, saz sapı, pk demr
vb. vurularak gerçekleştrlrd. Bu yöntem, ayak tabanlarını
Sıkıyönetm Kanunu 15. maddenn lk halnde
ve el ayaklarını patlatır, kaba yerler ezer, morartır, tırnakları
30 gün olarak belrlenen azam gözaltı veya bu
sökerd. El ayak gb herhang br yer kırar, sakat bırakırdı. 2.
kanunun fades le ‘gözetm süres’ 7 Kasım
Köpek Saldırtma: Tutuklu çırılçıplak soyulur, kurt köpeğ üzerne
saldırtılırdı. Köpeğn lk kaptığı yer bacak arası olurdu. 3. Zncr:
1980’de yapılan br değşklkle 90 gün olarak
20-25 metre uzunluğundak zncrn uçları k tutuklunun boynuna
belrlenmşt.378 Darbeler Komsyonu’na blg
bağlanır, tutuklular sırt sırta verdrlerek ters yönde hızla tlr.
veren emekl Asker Hakm Ümt Kardaş’ın
belrttğ üzere 90 günlük süre şkence fllernn
şlenmes bakımından öneml olmuştur.
379
Örneğn, esk 78’ller Vakfı Başkanı Celalettn
Tutuklu tek ayağından zncre bağlanır, bu zncr yüksek br
yere asılır, tutuklu bayılıncaya kadar askıda kalırdı. 4. Germe:
Tutuklunun br bacağı merdven kenarlığına bağlanır, dğer
bacağı da açık bırakılan koğuşun gözetleme delğne bağlanıp
kapı kapatılır, tutuklunun bacakları koğuş kapısının en kadar
gerlr ve öyle kalırdı. Koşuşturulur, zncr tam gerlnce, her k
Can, Malatya Merkez Komutanlığı’nda 72 gün
tutuklu da sırtüstü yere düşerd. 5. Ayaktan Asma/Tepe: 50-60
şkenceye maruz kaldığını belrtmektedr.380
kş havalandırmaya alınırdı. Gardyan “tepe ol” komutu vernce
tüm tutuklular üst üste bndkten sonra, br tutuklu da üst üste
yatan tutukluların üstüne çıkar, İstklal Marşı’nın on kıtası
377 Bkz., ‘12 Eylül’ün İşkence Lstes’, Taraf (Adnan Keskn), 26
okutulurdu. 6. Kule: Havalandırmaya çıkan tutuklular altı kşlk
Ağustos 2012, http://arsv.taraf.com.tr/haber-12-eylul-un-skence-
dare oluştururlardı. Bunların üzerne 3-4 kat olacak bçmde
lstes-100881/. (Son erşm tarh: Ekm 2015.)
tutuklular çıkarıldıktan sonra, gardyanın “yıkıl” komutuyla kule
oluşturan tutuklular kendn yere bırakır ve böylece tutukluların
378 7/11/1980 tarh ve 2337 sayılı Kanun le değştrlen 15. Madde
değşk yerlernde kırılma, ncnme ve çıkık olurdu. 7. Ranza
şöyle bir düzenlemeyi içermekteydi: “Sıkıyönetm komutanı bu
Altı: Gardyanların ellernde kalaslarla koğuşa grp, “ranza
Kanunda yazılı suçlardan sanık kşler Sıkıyönetm Komutanlığı
altı ol” komutunu vernce, koğuşta bulunan tutukluların heps
nezdndek asker mahkemeye sevk ve tutuklanmaları gerekp
ranzaların altına grerd. Herhang br yerlernn açıkta kalmaması
gerekmedğ hakkında br karar alınıncaya kadar gözetm altında
gerekyordu. Ranzaların altına tüm tutuklular sığmadığı çn kmn
tutablr. Bu süre 30 günden fazla olamaz. Ancak delllern
el, kmnn kolu dışarıda kaldığından, gardyanlar ellerndek
araştırılıp saptanmasının uzun süre alması nedenleryle sanıkların
kalaslarla tutukluların dışarıda kalan kısımlarına vurmaya başlardı.
30 gün çnde hakm önüne çıkarılmalarına olanak bulunmaması
8. Kantar: Tutuklular havalandırmada çırılçıplak soyundurulup
halnde sanıklar soruşturmanın btmnde ve her halde 90 gün
tek sıra halnde dzlrler, sıranın ön tarafında duran tutuklu sırt
çnde yetkl hakm önüne çıkarılır. Gözetm altında bulunanlar
üstü yatırılırdı. İknc tutuklu, yatan tutuklunun tests ve erkeklk
lk 30 gün sonunda hakm önüne çıkarılamadıkları takdrde
organlarından tutarak yukarı kaldırır, tutuklunun kaç klo geldğn
sıkıyönetm komutanı anılan kşlern durumunu bu süre sonunda
söylemes stenrd. Tüm tutuklular brbrn tartana kadar bu şlem
ve bunu takp eden 20`şer günlük dönemlerde nceler ve hakm
devam ederd. 9. Kervan: Havalandırmada, tutuklular tek sıra
önüne çıkarılıp çıkarılmamaları konusunda karar verr. Aynı kş
dzlr, her tutuklu önündek tutuklunun sırtına bndrlr, bacakları
çn aynı suç snadı sebebyle ve yen delller çıkması gb haklı br
altındak tutuklunun boynundan aşağıya sarkıtılır ve kulaklarından
sebep yok ken bu yetk br defadan fazla kullanılamaz.”
tutması stenrd. Gardyanın komutuyla tutuklular yürümeye
başlar ve bu şlem tutuklular ayakta duramayacak duruma gelene
379 http://www.tbmm.gov.tr/arastrma_komsyonlar/darbe_
kadar sürerd. 10. Sehpa: Tutuklu gece koğuştan alınıp, koğuş
muhtra/docs/tutanak_son/12_eylul_alt_komsyonu/12_eylul_alt_
kordorunda gardyan ve subaylardan mzansen olarak oluşturulan
komsyonu/10.10.2012/%C3%9Cmt%20Karda%C5%9F-10.10.2012.
br mahkemede sorgulanırdı. Mahkeme, tutukluyu dam cezasına
pdf, (10.10.2012) s. 2 (Son erşm tarh: Ekm 2015).
çarptırır, knc katın merdven kenarlığına br p geçrlp, pn ucuna
tutuklunun boyun kemğn kırmayacak düzeyde kalın bezden br
380 Bkz., ‘12 Eylül’ü asıl onlardan dnleyn!’, Habertürk, 3 Şubat
lmk takılır, tutuklunun boynu bu lmğe geçrlr ve temsl nfaz
2012, http://www.haberturk.com/gundem/haber/712235-12-eylulu-
gerçekleştrlrd. Tutuklu tam boğulacağı sırada p açılırdı. 11.
asl-onlardan-dnleyn (Son erşm tarh: Ekm 2015).
Cop Sokma: Gardyanlar copu zeytnyağına batırır ve yağlı copu
İŞKENCE
95
yöntemlernn bell br organzasyon olmadan
tutuklunun makatına zorla sokardı. Sonra bu copu kendsne ya
da br başka tutukluya yalatırlardı. 12. Çek-çek: Tutuklu çırılçıplak
şlenmes mümkün değldr. Ntekm, müştek
soyundurulur ve erkeklk organına br p takılırdı. Gardyan pn
fadelernde şkence le görevl personeln bell
dğer ucunu alıp hızla koşar, tutuklu da zorunlu olarak gardyanın
br eğtmden geçmş olduğu ve pskolojk harp
peşnden koşar. 13. Lağım Suyuna Sokma: Tecrt bölümünün alt
katındak bazı tuvaletlern delkler tıkanır. Hücrelern pslğ ve
metotları le şkenceye hazırlandıklarına dar
lağım suları burada brktrlr, dz boyu kadar oluşturulan pslğn
beyanlar bulunmaktadır. İşkence teşkl eden
çne tutuklu atılır ve pslk yedrlrd. 14. Ktap Okuma: Koğuşta br
fllern darenn ve nfaz memurlarının katılımı
tutuklunun elne ktap verlr, tutukluya avazı çıktığı kadar yüksek
sesle tek tek sözcükler okutulurken, dğer tutuklular bu sözcükler
olmadan şlenmes mümkün olablr.
tekrarlardı. Sabahtan akşama kadar yapılan bu şlem sırasında,
tutuklular ayakta durmak zorundaydı. 15. Marş Söyletme:
Cezaevnde bulunan herkes elly aşkın marşı ezberlemek
zorundaydı. Bu marşlar tutukluların ses teller tahrş oluncaya
Ntekm, yne, mağdur anlatımları, şkence
fallernn traf382 ve açıklamaları,383 tıbb
kadar söyletlrd. 16. Öl Dedğmde: Tutuklu havalandırmanın
orta yerne çıkarılır, hazır ol durumuna geçrlrd. Gardyanın “öl”
Avukat-Zyaret Dayağı: Avukat görüşmesne ve dğer görüşmelere
komutuyla tutuklu kaskatı, eklemlern kırmadan eyer düşürülürdü.
gdp gelrken tutuklulara dayak atılırdı. Görüşlerde hçbr şey
Bu şlem gardyanını keyfne göre tekrarlanırdı. 17. Sgara İçrme:
konuşulmaması tembh edlrd. Tutuklular avukatlarıyla savunma
Bunun çok çeştl yöntemler vardı. En çok uygulananları şunlardı:
konusunda görüş alışverşnde bulunamazlardı. 31. Mahkeme
Koğuşta kalan tutukluların elne beş adet sgara verlr, sgaraların
Dayağı: Tutuklular mahkemeye götürülürken cenaze arabasına
tümü yakılarak devamlı ağzında tutulurdu. Gardyanın “çek-bırak”
bndrlrlerd. Eller arkadan kelepçel olurdu. Cenaze arabasına
komutuyla sgaralar btnceye kadar çrlr, sgaralar-fltreler
bnerken ve çıkarken gardyanlar tarafından dövülürlerd.
dahl tutuklulara yedrlrd. Bu sırada koğuş pencereler kapatılır,
havasızlık ve dumanla boğulma ortamı yaratılırdı. 18. Banyo:
382 Darbe dönemnde pols memuru olan Sedat Caner’n trafları
Tutuklular çırılçıplak soyundurulur ve tek sıra halnde banyoya
2 Şubat 1986 tarhl Nokta Dergs’nde yayımlanmıştır. Bkz., ‘12
götürülürdü. Banyoda sabun kullanılmazdı. Hortumla tazykl su
Eylül İşkence Dosyası’, Banet (İpek Çalışlar/Can San), 5 Mayıs
tutukluların üzerne fışkırtılırdı. Daha sonra tutuklular kordora
2011, http://banet.org/banet/nsan-haklar/129786-ben-br-
çıkarılır, “yat-sürün” komutuyla tutuklular yerlerde süründürülerek
skencecym. 9 Şubat 1986 tarhl Nokta Dergs’nde yayımlanan
koğuşlarına götürülürdü. 19. Sayım Düzen: Tutuklular günde
“İşkencec Polsn İtrafları – 2 (‘Gözler Ble Yara Olmuştu)”
en az beş kez sayılırdı. Her sayımdan önce, tutuklular sayım
başlıklı haber çn bkz., ‘12 Eylül İşkence Dosyası’, Banet (İpek
düzenne geçer, sayım talm yaptırılır, yüksek sesle tekml verlr,
Çalışlar/Can San), 5 Mayıs 2011, http://banet.org/banet/nsan-
rahat-hazır ol le, çöker kalkarlardı. 20. Gece Nöbet: Geceler her
haklar/129788-gozler-ble-yara-olmustu. Sedat Caner’n verdğ
koğuşta mevcuda göre 2-7 kşye kadar tutukluya sırayla nöbet
blgler doğrultusunda şkence yöntemlernn resmedldğ ve
tutturulurdu. Nöbet sırasında devrye gezen gardyanlar, koğuşun
açıklandığı Nokta Dergs’nn lgl sayısı çn se, bkz. http://
mazgal delğn açar, nöbetç tutuklunun mazgaldan dışarı eln
muhalefet.org/mages/cust_fles/120619102558.pdf. (Son erşm
uzatmasını ster, tutuklunun ellerne cop veya kalasla stedğ kadar
tarh: Ağustos 2015).
vururdu. 21. Lokomotf: Tutuklular havalandırmaya çıkarılır. İk
kş çırılçıplak soyundurulur, bunlardan brs domalıp k elyle dz
383 12 Eylül ddanamesnde, Sendkacı Yılmaz Kızılırmak ve MHP
kapaklarını tutar, dğer de arkadan bunu kucaklardı. Gardyanın
davasından yargılanan Osman Başer’n tanıklıkları bu durumu
“uygun adım marş” demesyle her k tutuklu havlandırmada
ortaya koymaktadır. Yılmaz, fadesnde şöyle demektedr: “12
dolaşırlar, dğer tutuklular zorunlu olarak bunları zlerd. 22. Pslk
Eylül’de cezaevlernde görev yapan askerlern özel olarak seçlp,
Yedrme: Her havalandırmanın ortasında br lağım çukuru vardı.
özel eğtm aldıklarını düşünüyorum. Çünkü sıradan askerlern
Lağım suları ve nsan pslkler burada toplanırdı. Tutuklulara
daha doğrusu halkın çnden çıkmış köylü, şç çocuklarının bu
bu çukurdan avuç avuç pslk alıp yemeler stenrd. 23. İşeme:
şeklde şkence yapableceklern düşünmüyorum. Bunların
Havalandırmada br tutuklunun yere yatması stenr, dğer
kullandıkların yöntemlern, konuşmalarındak jargonların
tutuklulara, yerde yatan tutuklunun yüzüne şemes stenrd. 24.
brbrnn aynı olması, kalıp cümleler olması özel olarak eğtlp
Tecavüz: Cezaevnde görev yapan gardyanlar, genç tutuklara
cezaevlernde şkencec olarak görevlendrldklern ortaya
merdven altlarında zorla tecavüz ederlerd. Ayrıca k tutuklu
koymaktadır.”
çırılçıplak soyundurularak brbrlerne tecavüz etmeler stenrd.
MHP’l Osman Başer’n se ddanameye fades şöyle yansımıştır:
25. Hastane: Hastanede de cezaevndek kurallar geçerlyd. Hasta,
“Cezaevnde bze şkence yapan kşler askerlerd. Bunların
tuvalete götürülmez, yatakta da hazır ol vazyetnde yatardı. 26.
başlarında subay ve astsubay bulunuyordu. Bu askerler askere
Verem: Veremllerle, sağlam tutuklular brbrnden tecrt edlmez,
alındıktan sonra acem brlğ eğtmn takben ç güvenlk adı
aynı kapta yemek zorunda bırakılırdı. Aynı battanyenn altında
altında eğtme alınıyor, orada 1980 önces asker, pols ne kadar
yatırılırlardı. Veremllern balgamları tahll yapılacak bahanesyle
cnayet olayı varsa bunlara anlatılıyordu. Bu eğtmden sonra
toplanır, karavanadak yemeklere karıştırılır ve bu yemekler tüm
askerler kendlerne anlatılan olaylardan sonra ntkam hssyle
tutuklulara yedrlrd. 27. Ayakta Bekletme: Bu yöntem cezaevnde
hareket eden nsanlara dönüşüyorlardı. Bzler nsan olarak değl
her gün geçerlyd. Sabah saat 05’den akşam 17-19’a kadar
de brer can olarak görüyorlar ve o şeklde acımasızca şkence
tutukluların oturması yasaktı. 28. Konuşma Yasağı: Koğuş çndek
edyorlardı. Askerlern cezaevne gelmeden önce bu şeklde
k kşnn brbryle konuşması, tutuklunun gülmesi ve düşünür gibi
eğtm aldıklarını ben kendlernden bzzat dnledm. Hatta bu
görünmesi yasaktı. Böyle bir suçu işleyen tutuklulara yukarıdaki
şeklde eğtm alan Bngöl’ün Genç lçesnden Al GÜLELİ bu
işkence yöntemleri uygulanırdı. 29. Gece Baskını: Nöbetçi subay
şeklde almış olduğu eğtm bze anlattığı çn tutuklanarak asker
ve gardiyanlar, gece geç saatte tutukluların koğuşuna girerek,
koğuşuna konulmuştu, sonra ne olduğunu blmyorum.” 12 Eylül
uyku sırasında tutuklulara cop veya kalaslarla dayak atarlardı. 30.
ddanames çn bkz, bianet.org/files/doc_files/000/000/402/
96
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
personeln384 anlatımları bell br sstematk
dönemn emnyet mensuplarının, mülk dare
dahlnde hareket ettklern göstermektedr. O
amrlernn yargılanması talep edlmştr.
dönem Mamak Cezaev’nde askerlk yapan ve
İşkence mağdurlarından Hamt Kapan, dönemn
kendlerne zorla şkence yaptırdıkları gerekçes
Kahramanmaraş Sıkıyönetm Komutan
le darbey yapanlar le Mamak Cezaev’ndek
Yardımcısı Tümgeneral Yusuf Haznedaroğlu’nun
görevller hakkında Ankara Cumhuryet
mağdurlara uygulanan şkence fllernn
Savcılığı’na suç duyurusunda bulunan Doğan Eşlk
şlenmesne zaman zaman katılıp km zaman da
br gazetenn kends le röportajında şkence çn
seyrettğn kaydetmektedr.386
özel eğtm aldıklarını
385
belrtyor ve şkencenn
sstematk olduğunu şu sözlerle anlatıyor:
12 Eylül Davası’nın sanığı Mayıs 2015’te ölen
Kenan Evren de 2006 yılında katıldığı br
“Ben her gün dayak yemedm’ dyen mahkûm
televzyon programında tevl yoluyla şkencey
yoktur. Br mahkûm, k defa sayımda,
krar etmştr. 12 Eylül ddanamesnde de geçen
havalandırmaya çıkarıldığında, br de bzm
bu programda Kenan Evren sstematk ve yaygın
pozsyonumuzda nöbet tutan askerlerden
şkence pratğne lşkn şu değerlendrmelerde
dayak yerd. Yan sstematk br şkence yapılırdı
bulunmuştur:
mahkûma. Günde k defa sayım vardı. Sayım
Mangası, mahkûmların komple her yern arardı.
“Evet traf edyorum. Hapshanelerde
Bu esnada, canı steyen asker herhang br
şkencelere engel olamadık. Brçok nsan bu
gerekçeyle mahkûmu döverd.”
yüzden sakat kaldı, öldü. O kadar rca ettk.
Yapmayın flan dye. Ama bz dnlemedler.
İnsanlığa karşı suçun br unsuru olarak özellkle
O gardyanlar yok mu; ah o gardyanlar...
Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemes
Onlar yapıyorlardı. Çünkü 12 Eylül’den önce
çthadında öne çıkan br krter olarak “yüksek
seslern çıkaramıyorlardı. Mahkumlar hep
rütbel askerlern veya öneml poltk fgürlern”
onları dövüyorlardı. 12 Eylül olunca başlarına
katkısı 12 Eylül dönemnde gerçekleştrlen
teğmenler falan dktk. Fırsat ellerne geçnce
şkencelerde belrgndr. Devrmc 78’llern
gardyanlar da ne yapsınlar? İşkence yaptılar.
yukarıda anılan raporuna göre, darbenn
Fena muamelede bulundular. Çok rca
başındak sm Kenan Evren ve Mll Güvenlk
ettk, yapmayın falan dedysek de maalesef
Konsey üyeleryle brlkte, kuvvet komutanları,
dnletemedk, bu müessf olaylar oldu… Ama
dğer orgeneraller, Mehmet Ağar, Abdülkadr
tespt ettklermz yakaladık. Hatta sanırım
Aksu, Necdet Menzr, Kemal Yazıcıoğlu,
br polsle, br astsubay mahkum oldu. Hem
Ünal Erkan (Ankara Emnyet Müdürü) dahl
her ülkede şkence var. Bakın bugün ble bzde
var. Amerka da yapıyor, mahpushanedek
original/12eyluliddianamesi.doc. (Son erişim tarihi: Ağustos 2015).
Iraklılara... Ama başına dktğmz teğmenler
şe yaradı. Onlara İstklal Marşımızı söylettler.
384 Dyarbakır Asker Cezaevnde askerlğn yaptığı sırada doktor
olarak çalışan CHP Mlletvekl Prof. Nurettn Demr le Yelda
Sabahları han lköğretmde söylerler ya, her
Gökdağ’ın röportajı, Akşam, 11 Ağustos 2013, http://www.aksam.
sabah Türküm, çalışkanım falan dye onları
com.tr/syaset/12-eylulde-dyarbakrdak-skenceler-anlatt-
söyletrlerd.”387
cesetlere-ble-yetsemyorduk/haber-234181 (Son erşm tarh:
Ağustos 2015).
385 ‘İşkence yaptıklarım hakkını helal etsin’, Habertürk, 4
Mllyet Gazetes’nden Fkret Bla’ya verdğ
br röportajda da benzer br bçmde şkence
Şubat 2012, http://www.haberturk.com/gundem/haber/712683skence-yaptklarm-hakkn-helal-etsn. Mamak Cezaevnde o
386 ‘İk Arkadaşım İşkencede Öldü’, Radkal (İsmal Saymaz), 30
dönem asker olan Doğan Eşlk bu röportajda: “Komutanımız bze
Nsan 2011, http://www.radkal.com.tr/turkye/k_arkadasm_
‘Drek boyna vurmayın z kalır. Buraya vurmayın bu olur. Şuralara
skencede_oldu-1047806, (Son erşm tarh: Ekm 2015).
vurun denlyordu. Mahkûm cnsel organını tutsun, eğlsn. Sz,
kalçalarına coplarla vurun. Ellerne vurun, bacaklarının şuralarına
387 Bu fadeler, 12 Eylül ddanamesnde de ‘Şüphellern ve
vurun.” şeklnde talmatlar aldıklarını belrtyor. (Son erşm tarh:
İlgllern Konuya Işık Tutan Dğer Beyanları’ başlığında yer
Ekm 2015).
almaktadır.
İŞKENCE
97
yapıldığını belrtmş ve polsn rolünü de şu
başlıkta değerlendrlmeldr. Dyarbakır Cezaev
sözlerle teslm etmek durumunda kalmıştır.
yaşamı Dyarbakır Cezaev Gerçeğn Araştırma
ve Adalet Komsyonu tarafından “asker eğtm
“Sank, şkence, 12 Eylül’den önce karakollarda
ve asker dsplnle örülü gündelk hayat
yok muydu? Bütün karakollarda vardı. Yan
döngüsü; sürekl fzksel ve pskolojk baskı,
karakola düştün mü, kötü muamele yapılıyordu.
ezyet ve şkence sonucunda sakat bırakılma
12 Eylül’de bz pols serbest bıraktık, rahat
ya da öldürülme; Kürtlük ve Kürtçenn sürekl
çalışsın dye. Onlar yne yaptılar bunu.
aşağılanması/kmlkszleştrme uygulamaları;
trafçılaştırılma” şeklnde betmlenmştr.
Sorgulama yapılıyor. Söyleteblmek çn bazı
Komsyon Raporuna göre, 2008-2011 Urfa,
usuller var onların. Onları kullanarak blg
Antep, Mardn, Dyarbakır, Batman, Srt, Hakkar,
alıyorlar. Bunları Almanlar da yapıyordu, İnglzler
Yüksekova, Şemdnl, Çukurca, Van, Mersn,
de, ABD’ller de, Fransızlar da... Onlar yapmadı
Adana, Osmanye, İzmr, Ankara ve İstanbul’da
mı? Vaktyle herkes şkence yapıyordu. Yaptılar,
517 kş le yapılan görüşmeler sonucunda
sonra ‘nthar ett’ dedler Almanlar, Baader-
tanıklığına başvurulan kşler sürekl şkenceye
388
Menhof çetes çn...”
maruz kaldıklarını belrtmşlerdr. 336 kş
sağlık sorunlarının o güne kadar devam ettğ
Sstematk şkencenn mağdurları genş br
ve bunların çnde 168 kşde şkencenn fzksel
yelpazededr. Yukarıda görüşlerne yer verlen
bulgularının görülebldğ ve mağdurların
o dönemde bell br süre savcılık yapmış olan
yüzde 17’snde muhtemel travma sonrası stres
Ümt Kardaş, “önüne gelen her nsanın yaşı ne
bozukluğu saptanmıştır.390
olursa olsun, cnsyet ne olursa olsun” şkence
gördüğünü tespt ettğn ve tutanağa geçrdğn
belrtmektedr. Her ne kadar, fkrler ktdarda
kendler cezaevnde km ülkücülern de
şkence gördüğüne lşkn beyan ve açıklamalar
söz konusu se de, darbenn esas tbaryle,
sendkacılar, aydınlar, yayıncı İlhan Erdost
Mamak Asker Cezaev’nde şkence sonucu
hayatını kaybetmştr, sanatçılar, sosyalst syas
partler ve llegal sol örgüt üyeler olmak üzere
syasetn soluna dönük zora dayalı br müdahale
olduğu söylenmeldr.
Dyarbakır Cezaev 389 bu bağlamda özel br
388 Mllyet, PKK’yla Geçen 24 Yılın Komutanları-Fkret Bla, 7
Kasım 2007, http://www.mllyet.com.tr/2007/11/07/syaset/sy01.
html, (Son erşm tarh: Ekm 2015).
389 Neşe Düzel’n Selm Dndar le Radkal Gazetes çn yaptığı
röportaj. Radkal, ‘Üç Yılını ‘Cehennem’de Geçrd’, 23.6.2003,
http://www.radkal.com.tr/turkye/uc_yln_cehennemde_
gecrd-673856; Neşe Düzel’n Hüseyn Yıldırım le röportajı, Taraf,
26 Temmuz 2010, http://www.taraf.com.tr/yazlar/nese-duzel/
huseyn-yldrm-hurryet-dyarbakr-cezaevn/12224/
uyan, kmlğn, kşlğn reddetmş, düşünmeyen traz etmeyen
Ayrıca Metrs Cezaev’ne lşkn olarak bkz., ‘Darbenn şarkısına en
brer robot halne çevrmekt.”
ağır darbe’, Radkal (Ertuğrul Mavoğlu), 12 Eylül 2009, http://www.
radkal.com.tr/turkye/darbenn_sarksna_en_agr_darbe-954104.
390 Bkz. ‘İnsanlığa Karşı Suçların Merkez’, Mllyet (Burcu
(Son erşm tarh: Ekm 2015). Mavoğlu bu yazıda, maruz kaldıkları
Karakaş), 4 Aralık 2011, http://www.mllyet.com.tr/nsanlga-kars-
şkenceye lşkn şu belrlemede bulunmaktadır:
suclarn-merkez/gundem/gundemdetay/04.12.2011/1470789/
“Nyetler bz sıradan askerler gb, verlen her komuta trazsız
default.htm. (Son erşm tarh: Ekm 2015).
98
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
İşkence İçn
ve güvenlğ le lgl 5. madde, adl yargılanma
Cezasızlığa Dar
le lgl 9., fade özgürlüğü le lgl 10. ve toplantı
12 Eylül “Metodolojs”
hlal ettğn belrterek başvurmuştur.394 Bu
12 Eylül dönemnde nsanlığa karşı suç olarak
şlenen şkencenn cezasız kalması br devlet
poltkasıdır. Örneğn gözaltı merkezlernde
şkence sonucu gerçekleşen ölümler ‘fraksyon
çatışmaları’, nthar gb muhtelf gerekçelerle
örtbas edlmeye çalışılmıştır. 391 İşkenceye
lşkn ezk ve yırtılmalar ve ekmozlar, çökme
ve gözle görülür kırıklar gb fzksel bulguları
ortaya koyacak ntelkte olmasına rağmen,
mağdurların cenazelernn alelere teslm de
şkencenn örtbas edlmesn sağlayacak bçmde
gerçekleşmştr.392 Kafatası ve kemk kırıkları gb
şkence zlernn görülmemes çn alelern ölen
kşlern cesetlernn görülmemes çn mezarların
başında nöbet tutulmuş, hatta cesedn daha
çabuk çürümes çn kreç dökülmüştür.393
Br bçmde gün ışığına çıkan şkence fller le
lgl etkl adl ve dar soruşturma yapılmamıştır.
Bu döneme lşkn resm statstksel ver
bulmanın son derece güç olduğunu fade
etmek gerekr. Fakat, 1 Temmuz 1982 tarhnde
Fransa, Danmarka, Hollanda, Norveç ve İsveç’n
Türkye’ye karşı Komsyon’a başvurmasıyla
Komsyon’a verlen blgler bu bakımdan öneml
bazı verler çermektedr. Bu davada, lgl
devletler, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes’nn
başta şkence yasağı olmak üzere, kş özgürlüğü
le lgl 6. madde, düşünce ve vcdan özgürlüğü
ve dernek kurma özgürlüğü le lgl 11. maddey
başvuruda Türkye’de şlenen şkence fllernn
yaygın ve sstematk ntelğ vurgulanmıştır.
Buna karşılık Türkye hükümet, Sözleşmenn
15. maddesndek yetks çerçevesnde hareket
ettğn, alınan tedbrlern durumun gerektrdğ
ölçünün dışına çıkmadığını, şkence ve kötü
muamelenn Türkye’de dar pratk halne
geldğne lşkn ddanın gerçeğ yansıtmadığını,
sıkıyönetm yetkllernn kötü muameley
önlemek çn çok sayıda drektf verdğn dda
etmş ve belrl sayıda olayda kötü muameleden
sorumlu kşlern cezalandırıldığını söylemştr.
Türkye hükümetnn Komsyon’a verdğ
blgye göre 12 Eylül le 6 Aralık 1982 tarhler
arasında lgl merclere 582 şkence veya kötü
muamele şkayet yapılmış, tamamlanan 263
soruşturmadan 58’ le lgl olarak dava açılmış
ve bunlardan 15’ sonuçlanmış ve 7 davada 16
görevl mahkum edlmşt. 22 Ağustos 1983
tarhnde Türkye hükümetnn Komsyon’a
verdğ blgye göre 669 kötü muamele şkayet
yapılmış, bunlardan 256’sı hakkında takpszlk
kararı verlmş, 312’s hakkında soruşturma
devam etmekteyd. 63 olay hakkında dava açılmış
ve bunlardan 38’nde yargılama sona ermşt.
Sonuçlanan bu davalarda da 63 kamu görevls
mahkum edlmş, 50 görevl beraat etmşt.
Komsyon, bu blgler çerçevesnde şkence
yasağına aykırı “tekrar eden fller” bulunduğuna
lşkn lk bakışta yeterl ölçüde delln (prma
face) bulunduğuna hükmetmştr. Komsyon bu
391 Öğretmen Ali Ekber Yürek sorgulanmak için bulunduğu Afşin
Yatılı Bölge Okulu’nda işkence sonucunda hayatını kaybettiğinde
konuda (dış kamuoyunu yanıltma amacı le daha
işkenceye ilişkin son derece kuvvetli delillere rağmen, otopside
fazla öne çıkan) km açıklamalar bulunmasına
ölüm nedeni ‘ası ile asfikal’ olarak belirlenmiş ve ölümüne ilişkin
rağmen, 12 Eylül le 1 Temmuz 1982 arasında
soruşturmada ölümün nedennn nthar olduğu ve başka br
şkence yasağına aykırı fllere “hoşgörü”
şahsa atıf kabl kusur ve kast bulunmadığı şeklnde br gerekçe
le takpszlk kararı verlmştr. Bkz., Saymaz, İsmal, Oğlumu
gösterldğne lşkn dell bulunduğunu tespt
Öldürdünüz Arz Ederm, Postacı, İstanbul, 2012, s. 242-243.
etmştr.395 Nha olarak, Komsyon’un 6 Aralık
392 Bkz. örneğn, Gazetec İsmail Saymaz işkence sonucu
394 ‘European Commsson on Human Rghts: Report on
öldürülen Mehmet Ceren’in babası Vahip Ceren’in anlatımlarına
the Applcatons by Denmark, France, Netherlands, Norway
ktabında yer vermştr, A.g.e. s. 247.
and Sweden aganst Turkey and the Concluson of a Frendly
Settlement’, Internatonal Legal Materals, c. 25, sy. 2, s. 308-318,
393 Dönemn genç tanıklarından (Hakm) Orhan Gaz Ertekn,
1986.
şkence sonucunda hayatını kaybeden Fehm Özarslan’ın kabrnn
kreçlendğn bldrmektedr. Aktaran, Saymaz (2012), s. 244.
İŞKENCE
395 Doğru, Osman, Yargılanan 12 Eylül, Radkal 2, 27 Mayıs 2012.
99
1983 tarhnde kabul edleblr bulduğu başvuru,
zamana rağmen hakm ve savcıların 12 Eylül
daha sonra Türkye’nn km taahhütlerde
darbes dönemnde şlenen suçlara lşkn tarafsız
bulunması le dostane çözüm le sonuçlanmıştır.
ve bağımsız hareket ettklern söylemek zordur.
Yukarıda belrtldğ üzere 12 Eylül davasının ve
Sadece söz konusu başvuru sonucunda ortaya
darbe sırasında şlenen şkence suçlarına lşkn
çıkan verler dah hakm ve savcıların fl olarak
soruşturmaların akıbet bu durumu açıklıkla
bağımsız olmadıklarını ortaya koymaktadır.
ortaya koymaktadır.
Döneme lşkn çok sayıda mağdur fades,
hatta bzzat fal trafları, o dönem görev yapan
hakm ve savcıların anlatımları durumu bütün
açıklığıyla gözler önüne sermektedr. Fakat, o
dönem hakmlern hukuk olarak da bağımsız
olamadıklarının altını çzmek gerekr. Bu durum,
Avrupa İnsan Hakları Komsyonu’nun sıkıyönetm
rejm sona erdkten sonra Sıkıyönetm
Mahkemeler’nn svller devletn güvenlğne
karşı şlenmş suçlar bakımından yargılamalarını
adl yargılanma lkesne aykırı bulduğu Mtap ve
Müftüoğlu/Türkye kararında fade edlmştr.396
Komsyon, bu kararında, sıkıyönetm mahkemes
üyelernn seçlme ve özlük haklarına dkkat
çekmştr. Sıkıyönetm Mahkemes’nde k asker
hakmn Genelkurmay Başkanlığı Personel Dare
Başkanı, Adl Müşavr ve atanacak hakmn
bağlı olduğu Kuvvet Komutanlığı Personel
Dare Başkanı le Adl Müşavr ve Mll Savunma
Bakanlığı Adalet İşler Başkanı’ndan oluşan br
komte tarafından Genelkurmay Başkanı’nın
onayı alınarak ve kararname le Mll Savunma
Bakanı, Başbakan ve Cumhurbaşkanı tarafından
mzalandıktan sonra atanmaları; atanan
hakmlern Mll Savunma Bakanı tarafından
yürütüleblecek soruşturmaya maruz kalması
gerekçeleryle Sıkıyönetm Mahkemeler’nn
bağımsız ve tarafsız olamayacağı tesptne haklı
olarak ulaşmıştır. Ne yazık k, aradan geçen
396 Karar çn bkz. Gemalmaz, Semh, ‘Avrupa İnsan Hakları
Komsyonu Önünde Türkye 2: Nha Raporlar, Beta, İstanbul,
1998, s. 22-29. Mamak 2 No’lu Sıkıyönetm Mahkemes’nde
görevlendrlen ve hal hazırda Yargıtay 8. Ceza Dares üyes Nac
Ünver’n Radkal Gazetes’ne verdğ demeç de şkence konusunda
tarafsız ve bağımsızlığın ne denl güç olduğuna şaret etmektedr.
“...Yönetimle aramı bozan işkenceci polislerin davaları oldu. Benim
bu davalardaki ödünsüz tutumum askerleri kızdırdı. İşkence
davalarında etraftan gelen ricacılar beraat ettirmemi istiyorlardı.
Ben de kendilerine dosyadaki kanıtlar ne diyorsa ona göre karar
vereceğimizi söylemiştim. Birçok polis şefinin ve DAL grubundan
birçok kişinin davaları karar aşamasına geldiği sabah elime bir
yazı tutuşturarak ‘Yargıtay’daki görevinize iade edildiniz’ dediler.”
‘12 Eylül’ün değştrdğ hayatlar’, Radkal (Şule Çzmec), 12 Eylül
2006.
100
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
12 Eylül Davası ve
ve tebdl suçu bakımından bu maddenn af
Soruşturmaları
Bu bağlamda yne, söz konusu maddede af
Asker darbeler özellkle soğuk savaş dönemnde
solun toplumsallaştığı ülkelerde küresel br
olgu ntelğnde se de, Anayasa’da darbeclern
cezasızlığına lşkn açık br hüküm bulunması
ve bu cezasızlığın uluslarararası hukuka karşı
şlenmş en ağır suçlar bakımından on yıllara
yayılan br süreç çnde devam etmes herhalde
epeyce stsnadr. Hatırlanacağı üzere, nsanlığa
karşı suç le lgl cezasızlık zırhını sağlayan
en öneml düzenleme, 1982 Anayasası’nın
geçc 15. maddesdr. 12 Eylül 2010 tarhnde
gerçekleştrlen referandumla kaldırılan Geçc
15. Madde, “asker darbey gerçekleştrenlern ve
belrlenen süre çnde darbe dönem kararlarını
uygulayanların yargılanamayacağı hükmünü
taşıyordu.397
Bu madde Türkye’de yargı organları tarafından
12 Eylül’ün soruşturulmasını mkansızlaştıran
br hüküm olarak yorumlanmış ve yorumlanmaya
devam edlmektedr. İnsanlığa karşı suç
oluşturan fller bakımından Geçc 15. maddenn
br engel oluşturması esasen mümkün
değldr. Ne var k, bu maddenn af ntelğnde
olması dolayısıyla br muhakeme engel
oluşturduğu savunulmuştur.398 12 Eylül davası
ddanames, bu bakımdan yernde br tespt
le, af kanunlarının ancak gerye dönük sonuç
doğuracağını, ddanamenn esasını oluşturan
mülga 765 sayılı TCK’dak anayasayı tağyr
ntelğnde değerlendrlmeyeceğn belrtmştr.
kavramı kullanılmamışken şkence ve kötü
muamele gören bnlerce mağdurun aleyhne
yorum yapılamayacağını belrtmştr.399 Fakat,
bu tespte ve ddanamede şkencenn yaygın ve
sstematk olduğuna lşkn delllere rağmen söz
konusu ddaname şkence le lgl suç snadında
bulunmamaktadır.
12 Eylül davası; 12 Eylül’e neredeyse zımn olarak
meşruyet zafe eden üslubu br yana, tam da
bu nedenlerle daha başlarken br hayal kırıklığı
yaratmış ve haklı olarak geçmşle ve o dönem
şlenen nsanlığa karşı suçlar le lgl yüzleşme
açısından anlamlı br katkı sunmak yerne yen
rejm çn br “restorasyon hamles” olarak
görülmüştür.400
Muhtemelen, kamuoyunda durumun
yarattığı rahatsızlığın etksyle 4 Nsan
2012 tarhl lk duruşmada Mahkeme,
sstematk şkence le lgl CMK 250.
madde le yetkl savcılık nezdnde suç
duyurusunda bulunulması yönünde ara
karar vermştr. Özel Yetkl Savcılıklar se,
şkence le lgl soruşturma evrakına lşkn
görevszlk kararı vererek soruşturmaları
şkence suçlarının şlendğ savcılıklara
göndermştr. Bu kararda 12 Eylül sırasında
şlenen şkence suçlarının nsanlığa karşı
suç oluşturduğuna lşkn doğrudan br
değerlendrme yapmamakla brlkte 5237
sayılı yen TCK’nın nsanlığa karşı suç le
397 “12 Eylül 1980 tarhnden, lk genel seçmler sonucu
lgl 77. maddesne atıfta bulunulmuştur.
toplanacak Türkye Büyük Mllet Meclsnn Başkanlık Dvanını
AİHS’nn 3. maddesnde düzenlenen
oluşturuncaya kadar geçecek süre çnde, yasama ve yürütme
yetklern Türk mllet adına kullanan, 2356 sayılı Kanunla kurulu
şkence ve kötü muamele yasağı le 15.
Mll Güvenlk Konseynn, bu Konseyn yönetm dönemnde
kurulmuş hükümetlern, 2485 sayılı Kurucu Mecls Hakkında
399 12 Eylül davası ddanames, 1.5.
Kanunla görev fa eden Danışma Meclsnn her türlü karar
ve tasarruflarından dolayı haklarında ceza, mal veya hukuk
400 Bkz., Ertekn, Orhan Gaz, ‘Adalet Arayışı ve Entellektüel İflas’,
sorumluluk ddası ler sürülemez ve bu maksatla herhang br
Radkal 2, 13 Mayıs 2012. Yayıncı İlhan Erdost’un ağabey Muzaffer
yargı mercne başvurulamaz.
İlhan Erdost örneğn br gazeteye verdğ röportajda 12 Eylül’e
Bu karar ve tasarrufların darece veya yetkl kılınmış organ, merc
lşkn yargılamayı yargısal br müdahale olmaktan zyade yen br
ve görevllerce uygulanmasından dolayı, karar alanlar, tasarrufta
rejmn nşası çn deym yerndeyse br restorasyon hamles olarak
bulunanlar ve uygulayanlar hakkında da yukarıdak fıkra hükümler
görmektedr. 12 Eylül’e lşkn gerçek br yargılamanın ancak, tüm
uygulanır.”
suçlar belrlendkten ve tanıklara ulaşıldıktan sonra mümkün
olableceğn fade etmştr. http://www.odatv.com/n.php?n=gladyo-
398 Konuya dar değerlendrmeler çn Cangı, Arf Al, ‘12 Eylül’ün
bze-srtyor-0604121200 (6 Nsan 2012; Son erşm tarh: Ekm
davası’, Radkal, 1 Nsan 2012.
2015).
İŞKENCE
101
maddede savaş halnde dah yaşam hakkı
kararı verlmştr;407 düşme kararları 408 da basına
ve şkence yasağı le lgl yükümlülüklern
yansımaktadır. Son olarak Kırklarel Ağır Ceza
askıya alınmayacağı belrtlmştr.
Mahkemes’nde görülen davada kend aralarında
AİHM’nn bu çerçevede verdğ br dz
yüksek sesle konuştuğu dda edlen avukatlar
kararına401 atıfla yaşam hakkını hlal
dışarı atılmış ve redd hakm talebne rağmen
ettğ ve/veya şkence ve kötü muamele
mahkeme heyet düşme kararı vermştr.409
şledğ dda edlen kamu görevllernn af
ve zamanaşımından yararlanamayacağı
Yargı’nın zamanaşımı hükümlern yorumlarken
belrtlmştr.402
yaklaşımının büyük ölçüde sabetsz olduğunu
belrtmek gerekr. Bu bakımdan Amasya/Suluova
Bu bakımdan umut verc br gelşme Kırklarel, 403
Amasya/Taşova,
404
ve Ünye’de şkence suçu le
Cumhuryet Başsavcılığı’nın dell yeterszlğ
ve zamanaşımı nedenyle verdğ br takpszlk
lgl yargılamaya başlanması d.405 Ne var k,
kararını da buraya almakta fayda bulunuyor.
günlük basında çıkan haberlere göre, Ankara’da
Suluova Savcılığı, söz konusu kararda aşağıdak
12 Eylül şkencelerne lşkn şüphellern Mamak
değerlendrmede bulunuyor:410
Cezaev Müdürü Rac Tetk, Emnyet Müdürü Ünal
Erkan, DAL grubunu yöneten Kemal Yazıcıoğlu
“…her ne kadar 2004 yılında yapılan Anayasa
gb şüphellern bulunduğu br soruşturmada
değşklğyle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes’ne
henüz br gelşme kaydedlmemştr.406
at hükümler ç hukukta doğrudan ve öncelkl
Yne zamanaşımı le lgl soruşturmalarda
uygulanma gücüne kavuşmuş se de, Avrupa
zamanaşımı nedenyle ardı ardına takpszlk
İnsan Haklan Sözleşmes, şkence suçu yönünden
zamanaşımının uygulanmayacağına dar açık
br hüküm çermemektedr. Ancak 1949 tarhl
407 Kahramanmaraş’ta kendsne uygulanan şkence le lgl
401 Abdülsamet Yaman/Türkye, no. 32446/96, 02 Kasım
Duman Bal’ın şikayeti üzerine verilen takipsizlik kararına itiraz,
2004, 55; Okkalı/Türkye, no. 52067/99 17 Ekm 2006, 76;
Gazantep Ağır Ceza Mahkemes tarafından reddedlmştr. http://
Yeşl ve Sevm/Türkye, no. 34738/04, 05 Hazran 2007,
www.lkehaberajans.com.tr/haber/12-eylul-darbes-magduru-
38; Erdoğan Yılmaz ve Dğerler/Türkye, no. 19374/03,14
konustu.html. (Son erşm tarh: Ekm 2015).
Ekm 2008, 56; Evrm Öktem/Türkye, no. 9207/2003,04
Konya’da avukatlık yapan Hüsnü Yıldırımer’n 1984 yılında
Kasım 2008, 55; Tuna/Türkye, no. 22339/03,19 Ocak 2010,
gözaltında tutulduğu 15 gün boyunca şkence gördüğü çn
71; Baran ve Hun/Türkye, no. 30685/05, 20 Mayıs 2010,
Konya Cumhuryet Başsavcılığı’na yaptığı şkayet üzerne
58; Musa Yılmaz/Türkye no. 27566/06 30 Kasım 2010, 51;
başlatılan soruşturmada takpszlk kararı verlmştr. Karar
Alkaj ve Dğerler/İtalya, no.47357/08, 29 Mart 2011.
temyz ncelemes çn Yargıtay’a gönderlmştr. Fakat Yargıtay
Cumhuryet Başsavcılığı, suçun 15 yıllık kesntl zamanaşımı
402 Ankara Cumhuryet Başsavcılığı’nın (CMK 250. Madde le
süresne tab bulunduğuna belrterek yerel mahkemenn kararının
Görevl ve Yetkl) 2012/150 no’lu soruşturmasında 2012/16
onanmasını talep ett. Bkz. Kazan, Nejat, ‘12 Eylül’de İşkence
tarhl görevszlk kararı (Amasya/Suluova).
Davasında, Zamanaşımında Krtk Karar’, 13 Temmuz 2013,
http://www.gencbaro.org/guncel/12-eylulde-skence-davasnda-
403 ‘Kırklarel’nde 34 yıl sonra 12 Eylül Davası Açıldı’, Radkal
zamanasmnda-krtk-karar.html. (Son erşm tarh: Ekm 2015).
(İsmal Saymaz), 27 Mart 2014, http://www.radkal.com.tr/turkye/
Şair-yazar Yılmaz Odabaşı’nın maruz kaldığı işkence ile ilgili
krklarelnde_34_yl_sonra_12_eylul_davas_acld-1183487. (Son
Odatv’nn haber çn http://odatv.com/n.php?n=ylmaz-odabas-
erşm tarh: Ağustos 2015).
ozur-dled-1403141200. (Son erşm tarh: Ağustos 2015.) Odabaşı
“Bu hükümetn 12 Eylül’ü yargılayacağı vaadne nananların,
404 Amasya Cumhuryet Savcılığı, Soruşturma no: 2013/5707,
hem kendmze hem kamuoyuna özür borçlu olduğumuzu
2013/1820 Esas, 2013/44 Karar.
düşünüyorum”.
405 ‘12 Eylül Davası’nda Karar Yarın Açıklanıyor’,
408 ‘12 Eylülün İşkencesne Zamanaşımı’, Vatan, 31 Aralık 2013,
Agos, 26 Aralık 2013, http://www.agos.com.tr/
http://www.gazetevatan.com/12-eylul-un-skencesne-zamanasm-
haber.php?seo=12-eylul-davasnda-karar-yarn-
-597017-gundem/. (Son erşm tarh: Ekm 2015).
acklanyor&haberd=6366.
409 ‘12 Eylül İşkence Sanıklarına Beraat’, İler Haber, 7 Kasım
406 ‘İşkenceye ‘Sıfır’ Ceza’ Alican Uludağ, Cumhuriyet,
2014, http://lerhaber.org/12-eylul-skence-sanklarna-
25 Nisan 2014. http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/
beraat/4849/. (Son erşm tarh: Ekm 2015).
turkiye/64525/iskenceye__sifir__ceza.html. (Son erşm
tarh: Ekm 2015)
102
410 Soruşturma no: 2014/313, Karar no: 2014/217, 21.3.2014.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Cenevre Sözleşmesnnde (sc), nsanlığa karşı
suçlarda dava zaman aşımının uygulanmayacağı
öngörüldüğünden 2004 yılından sonra
artık şkence suçları yönünden dava zaman
aşımı uygulanamayacaktır. Bu doğrultuda
soruşturmaya konu suçlar ele alındığında;
Uluslararası Sözleşme, zaman aşımına dar
hükümlernn zaman aşımının dolduğu tarh
tbaryle şüphelnn aleyhnde uygulanmasını
zorunlu kılan br hüküm çermedğnden,
2004 yılına kadar ç hukukta geçerl olan 765
sayılı yasanın 102 ve devamındak hükümler
uluslarası (sc) sözleşme hükümlerne nazaran
aynı yasanın 2/2 maddes karşısında daha lehe
olduğundan, temadnn bttğ son suç tarh olan
1983 tarhnden anayasa değşklğnn yapıldığı
2004 tarhne kadar 20 yıllık dava zamanaşımı
süresnn dolduğu, başka br deyşle dava
zamanaşımı süresnn 2003 yılında müşteklern
şkayetlernden yaklaşık sekz yıl önce dolduğu...”
Bu tespt le Suluova Savcılığı, zamanaşımı ve
dell yeterszlğ nedenyle kovuşturmaya yer
olmadığına karar veryor. Takpszlk kararında, en
az 1949 Cenevre Sözleşmeler’nde zamanaşımı
le lgl herhang br hükmün bulunmaması
kadar vahm br hata, zamanaşımı le lgl fln
uluslararası suç olarak tavsfndek yanılgıdır.
Yukarıda belrtldğ üzere, 12 Eylül dönemnde
şlenen şkence suçlarının uluslararası suç
ntelğnde olduğu hususu ve AİHS 7. maddenn
bağlayıcılığı göz ardı edldğ müddetçe km
1990’lar, OHAL ve
İnsanlığa Karşı
Suç Olarak İşkence
İşkencenn nsanlığa karşı suç olarak şlendğ
knc dönem; Kürtlern yoğun olarak yaşadığı
llerde “düşük yoğunluklu savaşa” karşı br
dz tezkere le Türkye’nn sınırlarının dışına
çıkan br “ç güvenlk harekatı” unsurunun br
parçası olarak kullanıldığı 1990’lı yıllardır. Bu
dönemn karakterstk özellğ Türkye tarhnde
benzerne daha önce hç rastlanmayan bçmde
yargısız nfazların ve zorla kaybetme suçlarının
şlenmesdr. 411 İşkence suçunun se dğer
kolluk güçler yanında geçc köy korucuları gb
yen aktörler412 bulunmakla brlkte, bu suçun
şlenmes açısından br devamlılık halnden
bahsetmek daha doğru olacaktır. Gerçekten,
son olarak beş lde sıkıyönetmn kaldırılarak
artık svl rejme geçldğ dda edlen yıllarda
da Türkye’nn şkence pratğnde kayda değer
br azalma görülmemş, aksne şkence artarak
sürmüştür. Dönemn BM Raportörünün de
1989 tarhl Raporunda belrtldğ üzere413
asker rejmn görünüşte sona ermes nedenyle
yakalanan ve gözaltına alınan kşlern
sayısında azalma olduğu en azından ülkenn
Batı bölgeler çn doğrudur. Fakat, bu raporda
da dda düzeynde yansıyan şkayetler, gazete
faller bakımından şkence suçları cezasız
kalmaya devam edecektr.
411 Bkz., örneğn Amnesty Internatonal, ‘No Securty Wthout
Human Rghts’, AI Index: EUR/44/84/96, s. 3-4.
412 Helsnk Watch Commttee’nn 1990 yılında hazırladığı br
rapora yansıyan br vaka son derece vahmdr. İşkence sonucu
öldürülen Osman Esendemr’n beden parçalara ayrılmıştır.
Helsnk Watch Commttee ‘Destroyng Ethnc Identty: The Kurds
of Turkey’ (An Update), 1990, (http://www.hrw.org/reports/pdfs/t/
turkey/turkey907.pdf, s. 33 (Son erşm tarh: Ağustos 2015). Bu
olay TBMM’de tartışma konusu olmuştur. TBMM Tutanak Dergs,
c. 32, 4.10.1989. http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/
TBMM/d18/c032/b012/tbmm180320120186.pdf (Son erşm tarh:
Ekm 2015).
413 Commsson on Human Rghts, ‘Queston of the Human
Rghts of All Persons Subjected to Any Form of Detenton or
Imprsonment, n partcular Torture and Other Cruel, Inhuman
or Degradng Treatment or Punshment (Report by the Specal
Rapporteur P. Koojmans, pursuant to 1988/32), E/CN.4/1989/15,
23 Ocak 1989), s. 44, para. 211.
İŞKENCE
103
haberler, nsan hakları örgütlernn çalışmaları,
şkence le lgl br ‘soruşturma’ başlatmıştır.
şkencenn aralıksız br bçmde sürdüğünü
Komte, bu kararından önce, Uluslararası
göstermektedr.414 Dolayısıyla, bu yıllar çn,
Af Örgütü, BM Özel Raportörü’nün 1989
sayısal olarak br azalma söz konusu olsa
tarhl yukarıda belrtlen raporu ve dğer svl
da şkenceye başvurma bakımından oransal
toplum örgütlernn konuya lşkn şkayet ve
olarak kayda değer br azalmanın olmadığı
değerlendrmelern dkkate almıştır. Türkye’de
söyleneblr. Ntekm, 1990’lara gelndğnde
şkencenn sstematk bçmde uygulandığına
bzzat Türkye’nn taraf olduğu sözleşmelerden
lşkn verlern nandırıcı/kna edc olduğunu
kaynaklanan yükümlülükler dolayısıyla araştırma
belrtmş ve Türkye hükümetn Komte le
ve raporlama yetks bulunan ulusüstü nsan
şbrlğne davet etmştr.416 Türkye hükümet,
hakları organlarının raporları şkencenn yaygın
başlangıç tbaryle Komte le şbrlğn
ve sstematk ntelğn gözler önüne sermştr.
reddetmş, ancak 1991 seçmler sonucunda DYP
(Doğru Yol Parts) ve SHP (Sosyal Demokrat
1990 yılında, BM İşkence ve Dğer Zalmane,
Halkçı Part) koalsyonu le kurulan yen Hükümet
İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele ve Cezaya
1992 yılında Komte’nn Türkye zyaretn kabul
Karşı Sözleşme’nn denetm organı İşkenceye
etmştr.
Karşı Komte, 1990 yılında Sözleşmenn 20.
maddes415 çerçevesnde Türkye’dek sstematk
414 Commsson on Human Rghts, ‘Queston of the Human
Komte, 6-18 Hazran 1992 yılında Türkye
zyaretnn ardından 1993 tarhl raporunu
Rghts of All Persons Subjected to Any Form of Detenton or
kamuoyuna açıklamıştır. 417 Raporda Komte
Imprsonment’ (Torture and Other Cruel, Inhuman or Degradng
genel olarak beş uluslararası nsan hakları
Treatment or Punshment) (Report by the Specal Rapporteur
örgütü le aynı sayıda Türkye merkezl
P. Koojmans, pursuant to 1989/23), E/CN.4/1990/17, 18 Aralık
1989, s. 46-52; Commsson on Human Rghts, ‘Queston of the
svl toplum örgütünün raporları, Türkye
Human Rghts of All Persons Subjected to Any Form of Detenton
zyaret sırasında dnledğ çok sayıda şkence
or Imprsonment’ (Torture and Other Cruel, Inhuman or Degradng
mağdurunun ve Komte’ye eşlk eden tıbb
Treatment or Punshment) (Report by the Specal Rapporteur P.
Koojmans, pursuant to 1990/34), E/CN.4/1991/17, 10 Ocak 1991,
uzmanın değerlendrmeler ışığında sonuçlara
s. 55-63.
ulaştığını belrtmştr. Komte Raporunda, Türkye
415 BM İşkence ve Dğer Zalmane, Gayr İnsan veya Küçültücü
hükümetnn şkence ddalarını reddettğn,
Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşme, Md. 20.
nsan hakları örgütlernn görüşlernn poltze
“1. Komtenn, br taraf Devletn ülkesnde şkencenn sstematk br
olduğunu ve tarafsız olamayacaklarını, bu
şeklde uygulandığına dar nandırıcı blg alması halnde Komte,
kurumlar terörstlerle aynı çzgde olduğu çn
lgl Taraf Devlet, bu blgnn ncelenmesnde şbrlğ yapmaya ve
bu maksatla alınan alınan blg dolayısıyla gözlemlern sunmaya
şkencenn varlığını ler sürdüğünü belrtmştr.418
davet edecektr.
Resm muhataplarının bu tezlerne rağmen,
2. Komte, lgl Taraf Devletn sunmuş olableceğ gözlemler
Komte, sadece az sayıda olayda şkencenn kesn
olduğu kadar, temn edleblecek lgl başka malumatı da dikkate
alarak, gerekli olduğuna karar verdiğinde, üyelerinden birini veya
olarak saptanmış olmasına rağmen, neredeyse
daha fazlasını gizli bir soruşturma yapmak ve acilen Komite’ye
brbrnn aynısı olan tanık fadelernn, şkence
rapor vermek üzere tayin edebilir.
teknkler ve yerlerne lşkn anlatımlarının
3. Soruşturma bu maddenn 2. paragrafına uygun olarak yapılmış
se, Komte lgl Taraf Devletn şbrlğn steyecektr. Bu Taraf
tutarlılığı karşısında Türkye’de şkencenn
Devlet le anlaşmaya varılarak, böyle br soruşturma o devlet
ülkesne br zyaret de çereblr.
416 ‘Inqury Under Artcle 20: Commttee Aganst Torture, Fndngs
4. Bu maddenn 2. paragrafı le uyumlu olarak görevl üye veya
Concernng Turkey’, UN Doc. No. A/48/44/Add.1, 15 Kasım
üyelern bulgularını nceledkten sonra Komte, bu bulguları
1993, para. 5 ayrıca bkz. Yasadışı, Kısa Yoldan ve Keyf İnfazlara
duruma göre uygun gördüğü yorumları ve önerleryle brlkte lgl
İlşkn İnsan Hakları Komsyonu Özel Raportörünün Raporu, E/
Taraf Devlete gönderecektr.
CN.4/1994/7, s. 138.
5. Bu maddenn 1. ve 4. paragrafllarında zkredlen tüm şlemler
gzl olacaktır ve şlemlern bütün aşamalarından Taraf Devletn
417 Commttee aganst Torture pursuant to Artcle 20 of the
şbrlğ aranacaktır. 2. paragrafa uygun şeklde yapılan
Conventon aganst Torture and other Cruel, Inhuman or Degradng
soruşturmanın kmal edlmesnden sonra Komte, lgl Taraf Devlet
Treatment or Punshment: Turkey, 15.11.1993, A/48/44/Add.1, para.
le stşarey müteakp 24. maddeye uygun olarak düzenledğ yıllık
36.
raporunda, şlemlern sonuçlarının br özetnn yer almasına karar
vereblr.”
104
418 A.g.e. p. 37
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
sstematk ntelğnn yadsınamayacağını
belrtmştr.
419
yapma yetksn kullanarak bu zyaretlere lşkn
değerlendrmelern k kez ulusal ve uluslararası
kamuoyu le paylaşmıştır.422
Komte’nn Türkye’de şkencey neden sstematk
olarak değerlendrdğn belrttğ bölüm se son
15 Aralık 1992 tarhl lk basın açıklamasında,
derece önemldr. Komte, şkence ddalarının
şkence ve kötü muamelenn gözaltında mutat
sadece bell br yer ve zamanda rastlantı
olarak ve gerek ad suçlar (özelkle hırsızlık,
eser ortaya çıkmış olaylara lşkn olmadığını,
yağma, konut ve şyerlernde hırsızlık, cnsel
aksne özellkle bell br coğrafya çnde
suçlar) gerekse de Terörle Mücadele Kanunu
dam alışılagelmş/sürekl, yaygın ve kasıtlı/
çerçevesndek suçlar bakımından uygulandığını
tasarlanmış (delberate) br bçmde cereyan eden
belrtmştr. Metnde kötü muamele olarak
br pratkle lgl olduğunu vurgulamıştır. Yne,
adlandırılan ve sürekl olarak uygulanan şkence
Raporda, Hükümetn şkence le lgl doğrudan
yöntemler se Flstn askısı, elektrk şoku,
doğruya kasıt unsuru htva eden br planının
falaka, tazykl soğuk su sıkılması ve havasız,
olmayableceğn ve fakat en azından merkez
karanlık ve dar hücrelerde tutulma olarak tespt
hükümet tarafından belrlenen syasa (polcy) le
edlmştr.423 Komsyon zyaretler sırasında çok
yerel mülk darenn uygulaması arasında cdd
sayıda kşnn şkence ve kötü muameleye uğradığı
farklılıklar bulunduğunu ve merkez hükümetn
ddasıyla karşılaşmıştır ve doktor muayeneler
denetm kontrolünde sıkıntılar yaşadığını
bu ddaları doğrulamıştır. Ankara ve Dyarbakır
gösteren olgular bulunduğuna şaret etmştr.
llernde polsn kullandığı şkence aletler
Bu tbarla, doğrudan dönemn hükümetne
bulunmuştur. Raporun sonuçlar bölümünde, pols
lşkn daha dkkatl br dl kullanmayı terch
nezarethanesnde şkence ve dğer kötü muamele
eden Komte, Türkye’de şkence pratğne zemn
bçmlernn yaygın olduğunu belrtlmştr.424
hazırlayan ntelkte br mevzuatın rolüne de bu
bağlamda dkkat çekmş ve şkence çn öngörülen
cezaların arttırılmasını talep etmştr.
420
Avrupa İşkencey Önleme Komtes, 1996 tarhl
kamuoyu açıklamasında se,425 Türkye’de
şkencenn önlenmesne dönük yasal çerçevede
Avrupa İşkenceye Karşı Komte’nn çalışmaları
atılan adımların pratğe tercümesnn “son
se Türkye açısından daha cdd etkler
derece uzayan br süreç” olduğunu belrtmştr.426
yaratmış ve AİHM kararlarında da sıklıkla atıfta
Komte, 1994 tarhl zyaretnde şkence ve
bulunulmuştur. Avrupa İşkenceye Karşı Komte,
Türkye’ye 1990 le 1997 arasında 7 zyarette
bulunmak maksadıyla, danışmalarda bulunablr.
bulunmuştur. Komte, Avrupa İşkencenn ve
2. İlgl Taraf şbrlğ yapmadığı ya da Komtenn tavsyeler ışığında
İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya
durumun yleştrlmesn reddettğ takdrde, Komte, lgl tarafa
Cezaların Önlenmesne Dar Sözleşmes’nn
görüşlern bldrme mkanının verlmesn müteakp, üyelernn
üçte k çoğunluğu le, konu hakkında açıklama yapılmasına karar
10/2 421 maddesndek stsnaen kamuya açıklama
vereblr.“
419 A.g.e., s. 38.
422 Ayrıca, bkz., Tanca, Antono, ‘The Publc Statement on
Turkey by the European Commttee for the Preventon of Torture’,
420 A.g.e., para. 35. Komte şu belirlemede bulunmuştur: “ayrıca
European Journal of Internatonal Law, c. 4, sy.1, 1993, s. 115-118.
şkenceye vücut veren fller bakımından ceza skalasının yenden
kanun koyucu tarafından açıkça değerlendrlmes gerektğ
423 European Commttee for the Preventon of Torture and
kanaatndedr. İşkencecler hukuktan neredeyse bağışık oldukları
Inhuman or Degradng Treatment or Punshment, ‘Publc Statement
nancına kapılmamalıdırlar.”
on Turkey’, 15 Aralık 1992, CPT/Inf(93)1. para. 5-7, 10.
421 İlgili Sözleşmenin 10. maddesinde şu hüküm bulunmaktadır:
424 A.g.e., para. 21.
“1. Her zyaretten sonra Komte, lgl Tarafın sunableceğ
gözlemler de dkkate alarak zyaret sırasında tespt ettğ vakalar
425 European Commttee for the Preventon of Torture and
hakkında br rapor düzenleyecektr. Komte, gerekl gördüğü
Inhuman or Degradng Treatment or Punshment (CPT), ‘Publc
takdrde, tavsyelerne de yer verebleceğ raporunu lgl Tarafa
Statement on Turkey’, CPT/Inf(96) 34, 6 Aralık 1996.
gönderecektr. Komte lgl Taraf le, hürryetnden yoksun bırakılan
kşlern daha y korunmaları konusunda gerekl se önerlerde
İŞKENCE
426 A.g.e. para. 2.
105
dğer ağır kötü muamele bçmlernn hala
1985 yılında çıkarılan 3206 sayılı Kanunla değşk,
pols nezarethanesnde gözaltının karakterstk
1412 sayılı Ceza Muhakemeler Usulü Kanunu’nun
özellkler olduğunu vurgulamıştır. 1995 ve 1996
128. maddes üç veya daha fazla kşnn brlkte
yıllarında devam eden şkenceye lşkn sağlam
şledğ suçlarda ‘sanık sayısının çokluğu veya
ve güvenlr kaynakların verlerne dayanarak
sanıkların yahut delllern durumu veya suçun
Türkye hükümet le dyaloğu arttırmıştır. Ne
ntelğ sebebyle’ on beş güne kadar gözaltında
var k, Komte, buna rağmen Komte üyelernn
tutma yetksn düzenlyordu. Avrupa İşkencey
1996 zyaretlernde şkence ve dğer kötü
Önleme Komtes, bu süreler çnde şkenceye
muamele bçmlerne lşkn güçlü delllern tespt
lşkn fzksel zlern yleştğn ve görünmedğn
edldğn belrtmştr. Komte’nn 1996 Eylülü’nde
vurgulamıştır. Yne, bütün bu süreler çnde müdaf
gerçekleşen zyaretnde se Adana, Bursa ve
yardımından yararlanma düzenlenmş değld.
İstanbul’dak pols merkezler denetlenmştr.
427
3842 sayılı Kanun le müdaf tayn etme hakkı
Komte delegelernn beraberndek üç adl tıp
tanınmıştır. Dell yasakları le lgl de, son derece
uzmanı şkence ddalarının muayene sonucunda
öneml br hüküm kabul edlmştr (3842 sayılı
doğrulandığını ortaya koymaktadır. Komte’ye
Kanun md. 13, mülga 1412 sayılı CMUK md. 135/a).
göre bu açıdan en vahm sonuçlar, tutuklanmadan
Bu hükme göre, fade verenn ve sanığın beyanı
önce İstanbul Terörle Mücadele Şube
özgür radesne dayanmalıdır. Bunu engelleyc
Müdürlüğü’nde gözaltında tutulan 4’ü kadın 7
ntelkte kötü davranma, şkence, zorla laç verme,
kşdek şkence zlerdr. Söz konusu kşlern kol
yorma, aldatma, bedensel cebr ve şddette
ve bacaklarındak semptomların uzun süre ‘askıda
bulunma, bazı araçlar uygulama gb radey bozan
tutulduklarını’ gösterdğ, k kşnn se kollarını
beden veya ruh müdahalelerde bulunulamaz. Bu
hssetmedğ/kullanamadığı belrtlmştr. Komte,
yöntemlerle elde edlen fadeler de rıza olsa dah
bu açıklamada 1994 tarhl zyaretnde İstanbul
dell olarak değerlendrlemez.
Emnyet Narkotk Şube’de (B Bnası) de elektrk
şoku verlmes ve kşlern kollarından asılmasını
Fakat esasen bu değşklklern dönemn
sağlayacak araç gerece ulaştığını belrtmektedr.
syas ktdarı açısından büyük ölçüde “dare-
Komte, yne çok öneml olarak, savcıların
maslahat” olduğu açıktı. Zra bu düzenlemeler,
şkence ve kötü muamele ddalarını dkkate
dell yasakları le lgl hüküm dışında, Terörle
almadığını, konuya dar objektf br tutum yerne
Mücadele Kanunu kapsamındak suçlar çn
şkence ve kötü muamele ddalarına pols lehne
geçerl değld.430 1992 yılında 3842 sayılı
yaklaştıklarını vurgulamıştır.
428
Kanun le gözaltı süres, dört güne ndrlmştr.
Aynı Kanun, Terörle Mücadele Kanunu’nda 48
Her k Komte’nn açıklamalarında, uzun ve müdaf
ve toplu olarak şlenen suçlar çn 15 günlük
le görüştürülmeden geçen (ncommuncado)
sürey muhafaza etmşt (md. 31). Gerçekten,
gözaltı uygulaması, şkenceye zemn yaratan en
öneml araçlardan br olarak değerlendrlmştr.
toplu suçlarda o dönem, örneğn olağanüstü
429
hal bölgesnde gözaltı süresnn Olağanüstü Hal
1992 yılında yapılan br dz öneml değşklğe
Kanunu’nun o dönem yürürlükte bulunan 26.
rağmen durumu bu açından değerlendren
md. sne431 yollaması dolayısıyla 30 güne kadar
her k Komte, bu değşklkler şkence ve
uzayablmes mümkündü.
kötü muameley önleme bakımından yetersz
görmüştür. Bu değşklkler hatırlamak gerekrse;
1992 yılında çıkarılan 3842 sayılı Kanundan önce,
430 A/48/44/Add.1 para. 25. Bkz. ayrıca, TİHV, İşkence Dosyası
(Gözaltında ya da Cezaevinde Ölenler, 12 Eylül 1980-12 Eylül 1995),
TİHV Yayınları 5, Ankara, s. 29-34.
427 A.g.e., para. 3.
431 Olağanüstü Hal Kanunu md. 26: “Bu Kanunun 3üncü
428 A.g.e., para.7.
maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi gereğince olağanüstü hal
ilanında; Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’nun 128. maddesinde
429 Commsson on Human Rghts, Report by the Specal
açıklanan gözaltında bulundurma süreler, Cumhuryet savcısının
Rapporteur Mr. P. Koojmans, pursuant to Resoluton 1988/32, E/
veya tehrnde zarar umulan hallerde sulh veya sorgu hakmnn
CN.4/1989/15, 23 Ocak 1989, s. 50.
yazılı emryle br mslne kadar uzatılablr.”
106
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Ntekm, AİHM nezdnde şkence ve kötü muamele
yasağını Türkye’nn hlal ettğne lşkn kararların
çok öneml br bölümü Terörle Mücadale Kanunu
kapsamında şlenen suçlarla lglyd ve bu
kararların öneml br bölümü OHAL bölgesnde
şlenen şkence suçları le lglyd. Örneğn,
Komsyon, 1996 yılında verdğ Aksoy kararında
başvurucunun 1992 yılında 14 gün müdaf le
görüştürülmeden gözaltında tutulmasının sadece
kş özgürlüğüne dönük keyf br müdahaleye
karşı değl aynı zamanda şkenceye karşı da brey
korumasız br durumda bırakmakta olduğunu
belrtmştr.432 Gözaltında tutulan kmsenn
avukatı le görüştürülmeden, yakınlarına haber
verlmekszn ve hekm kontrolü olmaksızın
tutulması ve gözaltı süres le lgl hakm kararı
olmaması, olağanüstü hal koşullarında dah kabul
edlmez olduğu çn Sözleşmenn kş özgürlüğü
ve güvenlğ le lgl 5/3 maddes hlal edlmştr.
Başvuruya konu Zek Aksoy’a adl tabbn verdğ
darp ve cebr z bulunmadığına lşkn rapora
rağmen, başta elektrk verme ve Flstn askısı
olmak üzere muhtelf şkence yöntemlerne
maruz kaldığı çn kollarındak felç dolayısıyla
Dcle Ünverstes Tıp Fakültes’nde tedav görmüş
ve nha olarak AİHM’ye yaptığı başvuruyu
ger çekmedğ çn öldürülmüştür.433 Akkoç/
Türkye davasında da benzer bçmde EğtmSen üyes olan eş Zübeyr Akkoç’un vurularak
öldürülmesyle lgl başvurucu, Komsyon’a yaptığı
başvuru nedenyle şkenceye maruz kalmıştır.434
İşkence Suçlarında
Cezasızlık ve
Olağanüstü Hal
Mevzuatı İlşks
Sıkıyönetmn kaldırılması le, Temmuz 1987’de
Bngöl, Dyarbakır, Elazığ, Hakkar, Mardn, Srt,
Tuncel ve Van’da OHAL lan edlmş, Adıyaman,
Btls ve Muş mücavr l olarak tespt edlmştr.
285 sayılı ‘Olağanüstü Hal Bölge Vallğ’nn
İhdası Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’
(KHK)’dek mücavr l kategors Anayasa’da
olağanüstü hal tanımlanırken bu bçmde br
kategor olmaması dolayısıyla daha sonra
Anayasa Mahkemes tarafından ptal edlmştr. 435
Olağanüstü hal, sadece bölgede başta yaşam
hakkı, şkence ve kötü muamele yasağı, kş
özgürlüğü ve güvenlğ hakkı gb muhtelf hak
kategorlerne lşkn hlallere neden olmamış,
fakat kamusal hayatı bütünüyle etkleyen,
hatta Dyarbakır Barosu avukatlarının 2001
yılında hazırladığı br raporda tespt ettkler
üzere, “olağanlaşan keyf güvenlk önlemler”
le terörze eden br rejm dayatmıştır. 436
Kuşkusuz, OHAL’ Türkye açısından de facto
br rejme dönüştürmenn mevzuattak temel
dayanaklarından br OHAL Kanun Hükmünde
Kararnameler (KHK)‘dr.437
Sayılan şkence vakalarının da şaret ettğ üzere,
435 Anayasa Mahkemes, 1991/6, 1991/20, 3.7.1991. Resm
şkencenn özellkle OHAL bölgesnde cezasız
Gazete 8.3.1992, no: 21165. Bu kararda Anayasa Mahkemes şu
kalması sorumlular açısından her bakımdan
belrlemede bulunmaktadır: “Madde olağanüstü hal bölges dışım
da (sc, dışını da) kapsamakta, ayrıca mücavr l kavramına da yer
daha kolay mümkün olmuştur. Bu durum,
vermektedr. Anayasa ve Olağanüstü Hal Kanunu’nda yer almayan
OHAL mevzuatı le çok yakından lşkldr, zra
bu kavrama lk olarak 285 sayılı KHK’de yer verlmş ve daha
Türkye’de olağanüstü hal mevzuatı gözaltı
sonra 421 ve 424 sayılı KHK’lerde yer almıştır. Ancak, mücavr
l kavramı anayasal dayanaktan yoksundur. Mücavr ller Bölge
süres ve savunma hakkına lşkn sınırlamaların
Vals’nn taleb, İç İşler Bakanını’nın teklf ve Başbakan’ın onayıyla
dışında başka pek çok bakımdan şkenceye
belrlenmekte ve olağanüstü hal lan edlmeyen bu bölgelerde
zemn hazırlayan br yapı arzetmştr. Aşağıda bu
olağanüstü hal kuralları uygulanablmektedr. O halde mücavr
ller gerçekte eyleml olarak olağanüstü haln uygulandığı yerler
mevzuat kısaca değerlendrlecektr.
olmaktadır.”
432 Aksoy/Türkye (Başvuru no: 21987/93), 18 Aralık 1996, para.
436 Haber çn bkz, ‘OHAL Kamusal Alanı Terörze Ett’ (Mehmet
71-78.
Boncuk), http://www.banet.org/banet/syaset/321-ohal-kamusalalan-terorze-ett (Son erşm tarh: Ekm 2015), ayrıca bkz.
433 A.g.e., para. 22.
Helsnk Watch Commttee (1990), s. 35-37 ve 41-43.
434 Akkoç/Türkye (Başvuru no: 22947/93, 22948/93), 10 Ekm
437 Bkz., Tanrıkulu/Yavuz, Duran, Lütf, ‘Bunalım Kararnameler’,
2000, para. 32.
Ankara Ünverstes Syasal Blgler Fakültes Dergs, c. 50, sy. 3,
İŞKENCE
107
Halen muhafaza edlen olağanüstü hal KHK’ler
brleştrlebleceğ düzenlenmşt.
rejmne göre, Cumhurbaşkanı başkanlığında
toplanan Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan
285 sayılı KHK’nn 4/ maddesnde se, OHAL
bu KHK’ler olağan dönem KHK’ler gb br yetk
Vals’nn emrnde bulunan güvenlk kuvvetler
kanunu bulunmadan da çıkarılablmektedr.
hakkında bu görevlernden ötürü o dönem
Konu bakımından tek sınırlama, “olağanüstü
yürürlükte olan Memurn Muhakematı Kanunu’na
haln gerekl kıldığı konular”dır (Anayasa
göre şlem yapılacağı belrtlmşt. Gerek
md. 121/3, 91/5). Dolayısıyla bu maddenn
285 sayılı KHK’de yollama yapılan Memurn
1982 Anayasası’nda belrlenen temel hak ve
Muhakematı Kanunu’nun440 gerek bu yasanın
özgürlüklern çekrdek alanı dışındak konularda
yerne geçen 1999 tarhl 4483 sayılı Memurlar
düzenleme yapılmasına cevaz verdğ yorumu
ve Dğer Kamu Görevllern Yargılanması
yapılmıştır.
438
Dahası, olağan dönem KHK’ler
Hakkında Kanun’un zn usulü, şkencenn
Anayasa Mahkemes’nn denetmne tab ken,
yargılanmasını son derece güçleştrmştr.
olağanüstü hal KHK’ler 1982 Anayasası’nın
Esasen 2005 yılına kadar yürürlükte
148. maddesne göre “olağanüstü hallerde,
bulunan 1412 sayılı Ceza Muhakemes Usulü
sıkıyönetm ve savaş hallernde çıkarılan
Kanunu’nun 154/3. maddes gereğnce adl
KHK’lern Anayasaya aykırılığı ddası le Anayasa
görev nedenyle şlenen suçlarda, cumhuryet
Mahkemes’ne dava açılamaz” hükmü dolayısıyla
savcılarının doğrudan soruşturma yapableceğ
anayasa yargısı denetm dışında bırakılmıştır.
düzenlenmşt. Fakat, şkence şüphelnn krar
Anayasa Mahkemes, bu bakımdan 1991 yılında
etmesn sağlamak amacıyla yapıldığı halde,
KHK’ye verlen ad le (nomenclature) bağlı
burada dah zaman zaman adl görev dar görev
olmaksızın br KHK’nn “gerçekten br olağanüstü
ntelemes yapılarak şkencenn soruşturması
hal KHK’s ntelğnde olup olmadığını ncelemek
engellenmştr. 285 sayılı KHK le memurların
ve bu ntelkte görmedğ düzenlemeler
yargılanması hükümlerne yapılan yollama
yönünden Anayasa’ya uygunluk denetm yapmak
esasen dayanaksız br bçmde şkenceye
zorundadır” tespt le OHAL KHK’ler rejmn
lşkn soruşturma znlernn dah sadece dar
sınırlandıran k öneml karar almıştır.439
makamlar tarafından verlmesn kural halne
getrmştr. Böylelkle, çoğunlukla söz konusu
285 sayılı KHK’de öncelkle Olağanüstü Hal
soruşturma le kendsnn de doğrudan veya
Bölge Vals’ne, “görev alanı çndek llerde
dolaylı br bçmde sorumluluğu gündeme
genel güvenlk, asayş ve kamu düzen
geleblecek şkence le suçlanan kşnn üstlernn
bakımından çalışmalarında sakınca görülen
soruşturmacı olarak val ve kaymakamlar
veya hzmetlernden yararlanılamayan kamu
tarafından atandığı, çıkan soruşturmama
personelnn yer değştrmes veya görev alanı
kararlarınına trazlara dar yargıda dosya
dışında geçc veya sürekl görevlendrlmesn
üzernden ret kararı verldğ br süreç şlemş,
lgl kurum veya kuruluşlardan steyebleceğ
dolayısıyla, açık hükme rağmen, şkence
ve OHAL Valsnn bu steğnn derhal yerne
suçlarının soruşturulmasının tamamen darenn
getrleceğ” düzenlenmşt. Bu kararnamede
keyfyetne bırakıldığı br alan yaratılmıştır.441
hakm ve savcılar ve jandarma dışındak
asker personel stsna tutulmuştu. Yne, aynı
413 sayılı OHAL KHK’s se, 285 sayılı KHK’den
KHK’de köy, mezra, kom ve benzer yerleşm
de vahm hükümler taşıyan ve Türkye’de hukuk
yerlernn boşaltılableceğ, değştrlebleceğ ve
tarh açısından üzernde bretle düşünülmes
1995, s. 141-158.
438 Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku, Ekn Ktabev, Bursa, 2000,
440 4483 sayılı Kanun md. 16 “Kanunlarda Memurun Muhakematı
s. 764; ayrıca aynı yazarın, Türk Anayasa Hukuku Dersler, s. 369.
Hakkında Kanunu Muvakkatın uygulanacağı belrtlen hallerde bu
Kanun hükümler uygulanır.”
439 Anayasa Mahkemes, 1990/25 E., 1991/1 K., 10.1.1991, Resm
Gazete (5.3.1992-21162); 1991/6 E., 1991/20 K., 3.7.1991.
108
441 Elç, Tahr, ‘İşkencede OHAL Duvarı’, Radkal, 8 Mayıs 2002.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
gereken br düzenleyc şlemdr.442 Bu KHK’de
düzenlenmes gerektğne lşkn Anayasa’nın 38.
herhang br bçmde poztf hukukta dayanağı
maddesne de aykırı br düzenleme söz konusu
olmayan br dz hüküm bulunmaktadır. Örneğn
d.
1. maddede “bölgedek faalyetler yanlış
aksettrmek veya gerçek dışı haber ve yorumlar
Anayasa Mahkemes’nn ptal kararlardan
yapmak suretyle bölgedek kamu düzennn
brne konu 424 sayılı KHK 1/a maddes, basınla
cdd şeklde bozulmasını veya bölge halkının
lgl olarak “bölge çnde veya bölge dışında
heyecanlanmasını yahut güvenlk kuvvetlernn
basılmış olup olmadıklarına bakılmaksızın;
görevlern gereğ gb yerne getrmelern
basılmalarını, çoğaltılmalarını, yayımlanmalarını,
engelleyecek şeklde yayınlanan (sc) her
dağıtılmalarını sürel veya süresz yasaklamak,
türlü basılmış eser hakkında, bunların bölge
gerektğnde bunları basan matbaaları
dışında basılmış olup olmadığına bakılmaksızın,
kapatmak” şeklnde sadece olağanüstü hal
Olağanüstü Hal Bölge Valsnn teklf üzerne
bölges sınırları çnde değl, OHAL dışında
İçşler Bakanı’nca belrlenen tedbrler almak,
da uygulanacak444 bçmdek hükmü hdas
gerektğnde lgl matbaayı kapatmak” yetks
etmekteyd. Yne aynı KHK’nn 1/b maddesnde
verlyordu. OHAL Kanunu’nda “Vallern bu
se olağanüstü hal bölges dışında da zorunlu
Kanunun verdğ yetkler kullanarak yapacakları
yerleşm uygulamasını benmseyerek, yne
dar şlemlere karşı açılacak davalarda
OHAL sınırları dışında da geçerl br hüküm
yürütmenn durdurulmasına karar verlemez”
öngörmekteyd. Anayasa Mahkemes 1991
hükmü “(B)u kanunla İçşler Bakanına ve
tarhnde verdğ kararda şu gerekçe le KHK’nn
vallere tanınan yetklern kullanılması le
lgl hükümlern ptal etmştr.
lgl dar şlemlere karşı yargı merclernce
dava açılamaz” şeklnde değştrlmşt. OHAL
“olağanüstü hal KHK’sı çıkarma yetks
Kanunu’na 3076 sayılı Kanun le eklenen ek
olağanüstü hal süresyle sınırlıdır. KHK le
maddeler de değştrlmş ve esk TCK 125
getrlen kuralların nasıl olağanüstü hal
ve 169. maddeye göre verlecek cezaların br
öncesnde uygulanmaları olanaksız se
kat arttırılacağı, hakaret ntelğnde (esk TCK
olağanüstü hal sonrasında da uygulanmaları
md. 480) yazı, haber, havads, fotoğraf veya
veya başka br zamanda veya yerde olağanüstü
veskaların neşredlmes halnde veya her türlü
hal lanı durumunda uygulanmak üzere
olay ve veskaların tahrf edlerek yayımlanması
geçerllklern korumaları olanaksızdır”
suretyle şlenmes halnde lave olarak 30
mlyon Lradan 100 mlyon Lraya kadar ağır
Aynı gerekçelerle Anayasa Mahkemes tarafından
para cezası verleceğ, esk TCK’nın dğer
lgl hükümler ptal edlen445 dğer br KHK olan
hükümlerne göre hakaret suçları şlendğnde
430 sayılı KHK se OHAL bölgesnde “kamu
de (md. 158, 159 ve 268) bu madde çerçevesnde
düzennn cdd şeklde bozulmasına veya bölge
hareket edleceğne lşkn hükümler getrlmştr.
halkının heyecanlanmasına neden olacak
Görüldüğü üzere, Anayasa md. 121/3 uyarınca
veya güvenlk kuvvetlernn görevlern gereğ
OHAL bölgesne münhasır olarak uygulama alanı
gb yerne getrmelern engelleyecek şeklde
bulması gereken br olağanüstü hal KHK’s le
yayınlanan her türlü basılı esern” bölgeye grşn
OHAL Kanunu değştrlyordu ve bu durumun
ve dağıtımını yasaklamakta ve İçşler Bakanı’na
Anayasa’ya aykırılığı zahtan vareste d. 443 Yne,
“bu yayınların bölge çnde veya dışında basılmış
suç ve cezalara lşkn hükümlern ancak kanunla
olup olmadıklarına bakılmaksızın” yayınlarının
442 413 sayılı KHK’nn basın üzernde yarattığı etk çn bkz.
gerekrse sürel veya süresz yasaklama kararı
örneğn, Helsnk Watch Commttee, 1990, s. 14-17.
444 Anayasa Mahkemes, E. 1990/25, K. 1991/1, 10.1.1991, Resm
443 Gözler, Kemal ‘Olağanüstü Hal Rejmlernde Özgürlüklern
Gazete (5.3.1992-21162).
Sınırlandırılması Sstem ve Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde
Kararnamelern Hukuk Rejm’, Ankara Barosu Dergs, c. 47, sy. 4,
445 Anayasa Mahkemes, 1991/6 E., 1991/20 K., 3.7.1991,
1990, s. 561-590.
8.3.1992, Resm Gazete (8.3.1992-21165).
İŞKENCE
109
alablme yetks vermektedr.446 430 sayılı KHK’nn
yararlanılamayan kamu personelnn yer
3/b maddes se OHAL bölgesndek cezasızlık
değştrmes veya görev alanı dışında geçc veya
halnn en öneml araçlarından brn çermekteyd:
sürekl görevlendrlmes le lgl yetksnden
“hakm, savcılar ve jandarma dışında dğer asker
“Görev alanı çndek llerde güvenlk, asayş ve
personel” stsnasını kaldırmış olmasıydı. KHK’de
kamu düzen bakımından çalışmalarında sakınca
bu bçmde açıkça Anayasa’da güvence altına alınan
görülen ve hzmetlernden yararlanılamayan
‘mahkemelern bağımsızlığı’, ‘hakm ve savcılık
kamu personelnn yer değştrmesn veya
temnatı’, ‘hakm ve savcılık mesleğ lkeler’ne (md.
görev alanı dışında geçc veya sürekl
138, 139, 140) aykırı br bçmde düzenlemeye yer
olarak görevlendrlmesn lgl kurum veya
verlmes haklı olarak “adalete gölge düşürülmes”
kuruluşlardan steyeblr. Bu stekler derhal
olarak değerlendrlmştr.447
yerne getrlr. Bu personel hakkında kend özel
kanunlarındak hükümler uygulanır.
Dyarbakır Mlletvekl Mesut Değer’n soru
önergesne Adalet Bakanlığı tarafından verlen
Olağanüstü hal lânına neden olan olaylara
yanıtta söz konusu KHK’nn etklern anlamak
lşkn suç dosyalarının dava açılmak üzere
mümkün. Bu yanıta göre OHAL’n yürürlükte
mahall Cumhuryet Başsavcılığından, Devlet
olduğu dönem boyunca, OHAL Vallğnn yetk
Güvenlk Mahkemesnn görevne gren suçlarda
kapsamında olan yerleşm brmlernde, şkence
dava açılmasını da Devlet Güvenlk Mahkemes
ve kötü muamele gerekçesyle toplam olarak 1275
nezdndek Cumhuryet Başsavcısından steyeblr
suç duyurusunda bulunulmuş, bu suç duyurularına
ve bu stekler yerne getrlr.
lşkn olarak açılan 1177 soruşturmada, 1017
kamu görevls hakkında 296 dava açılmış, bu
Devlet Güvenlk Mahkemelernn görevne gren
davaların 60 tanes mahkumyetle sonuçlanmış,
suçları hbar edenlern hüvyetler ve rızaları
mahkumyetle sonuçlanan davalardan 56
olmadıkça veya hbarın mahyet kend haklarında
tanesnde verlen cezalar ertelenmştr.448
suç teşkl etmedkçe açıklanmaz.”
430 sayılı KHK’nn c bend de yne şkence suçu
Bu hükmün anlamı, Olağanüstü Hal Vals’nn aynı
bakımından öneml br hüküm çermekteyd. Buna
KHK’dek görev alanı çndek llerde genel güvenlk,
göre:
asayş ve kamu düzen bakımından çalışmalarında
sakınca görülen veya hzmetlernden
“Hükümlü veya tutuklulardan, olağanüstü hal
lânına neden olan suçların soruşturulmasında
446 430 sayılı KHK 1/a maddesnn tam hal şöyledr: “Olağanüstü
fadelerne başvurulması gerekenler, Olağanüstü
Hal Bölge Vals veya olağanüstü hal bölgesndek l vals
Hal Bölge Valsnn teklf üzerne yetkl Cumhuryet
bölgedek faalyetler yanlış aksettrmek veya gerçek dışı haber
ve yayınlar yapmak suretyle bölgedek kamu düzennn cdd
Başsavcısının taleb ve hâkmn kararı le, her
şeklde bozulmasına veya bölge halkının heyecanlanmasına neden
defasında on günü geçmemek üzere ceza nfaz
olacak veya güvenlk kuvvetlernn görevlern gereğ gb yerne
kurumu veya tutukevnden alınablr. Bu süre
getrmelern engelleyecek şeklde yayınlanan her türlü basılmış
esern; ktap, derg, gazete, broşür, afş ve benzer matbuanın
hükümlülük veya tutuklulukta geçmş sayılır.
basılmasını, bunlardan olağanüstü hal bölges dışında basılmış
veya çoğaltılmış olanların bölgeye sokulmasını ve dağıtılmasını
447 Bektaş, Mehd, ‘424 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname
yasaklar veya zne bağlar; basılması ve neşr yasaklanan ktap,
Üzerne Br Değerlendrme’, Ankara Barosu Dergs, sy. 3, 1990,
derg, broşür, afş ve benzer matbuayı toplatmakla beraber bu gb
s. 369-376. Bektaş’ın şu değerlendrmes burada not edlmeldr:
tedbrlern yetersz kalması halnde, olağanüstü hal bölge valsnn
“Bu düzenlemenn uygulanmasıyla olağanüstü hal bölgesnde
teklf üzerne veya görüşünü almak suretyle İçişleri Bakanı; bu
görev yapan hakm ve savcıların, bağımsız ve endşesz görev
yayınların bölge içinde veya dışında basılmış olup olmadıklarına
yapabileceği ileri sürülebilir mi? Güvencesiz hakim ve savcıların
bakılmaksızın, yayınlarının durdurulması veya yayından
yaptıkları yargısal işlemlere yurttaşlarca güven duyulabilir mi?
kaldırılması için sahip ve/veya sorumlularına ihtarda bulunur; buna
Bunun kamuoyunda yaratacağı olumsuzluklar giderilebilir mi? Hiç
rağmen yayma ve dağıtıma devam edilmesi halinde, basılmalarım
sanmıyoruz. Bu uygulamanın getireceği sorunlar, yararından çok
veya dağıtılmalarını süreli veya süresiz yasaklayabilir, gerektiğinde
olacaktır.” s. 373.
bunları basan matbaaları on güne kadar, tekerrüründe ise bir aya
kadar kapatabilir.”
110
448 Tanrıkulu/Yavuz, s. 504.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Hükümlü veya tutuklu, ceza nfaz kurum veya
KHK’ye dayanılarak yapılan teklf ve talepler
tutukevnden ayrılış ve dönüşlernde sağlık
olaya özgü değerlendrmeden reddederek ve
durumunun doktor raporu le tesptn talep edeblr.
traz mercnn aks kararlarına karşı hukuka
aykırı tutumu sürdürdüğü”, “yasal dayanağı
Bu süre çnde tutuklama kararının kaldırılması
olmadığı halde 430 sayılı KHK’nn 3/c maddes le
ya da hükümlülük sürelernn sona ermes
lgl teklf ve taleplern nasıl yapılması gerektğ
durumunda, keyfyet derhal bulundurulduğu yer
hususunda Dyarbakır Cumhuryet Başsavcılığı’na
Cumhuryet Başsavcılığına bldrlr.”
müzekkere yazdığı”, “hzmet çnde resm sıfatının
gerektrdğ güven duygusunun sarsılmasına
430 sayılı Kararnamenn bu hükmü, aslında
sebebyet verdğ” gb gerekçelerle soruşturma
br dz AİHM kararında gündeme gelmş ve
başlatılmıştır.450
AİHM bu hükmün kş özgürlüğü ve güvenlğ
açısından hlal oluşturduğuna karar vermştr. 449
Yukarıda özetlenen tüm bu çerçeve, OHAL
Örneğn, AİHM, Dağ ve Yaşar kararında
bölgesnde şkence ve dğer suçların şlenmesn
“etkl br adl br denetmden uzak” br şlem
kolaylaştıran, kamu görevller, en başta hakm
olduğuna karar vermş ve tutuklanan kmsenn
ve savcıları, OHAL Vals’nn keyf ve suç teşkl
sorgulanmak üzere jandarmaya yenden
eden uygulamalarına sessz kalmasına neden
teslmyle gözaltı süres le lgl mevzuatın
olan, bağımsız ve tarafsız davranan kamu
görmezden gelndğn tespt etmştr. Bu davanın
görevllern de soruşturma ve sürgünlerle
başvurucularından, her ne kadar hakkında
yıldırmaya çalışan br stna rejm yaratmıştır.
adl tıp raporuna dayanılarak takpszlk
kararı verlmş se de, Remzye Dağ, kanlı
elbselernn evne getrlerek değştrlmes
stenecek düzeyde şkence gördüğünü beyan
etmekte ve bu ddası başvurucunun kızları
tarafından doğrulanmaktadır. Bu davanın
dğer başvurucularından dövüldüğünü, Flstn
askısına alındığını, elektrk verldğn ve
üzerne soğuk su döküldüğünü beyan eden
Mustafa Yaşar toplam 44 gün Jandarma Tugay
Komutanlığı’nda kalmıştır. OHAL’n hakm ve
savcıların adl yargılanmaya lşkn rollerne dar
deym yerndeyse vesayetn 430 sayılı KHK’nn
uygulandığı bu olayda çok net br bçmde tespt
etmek mümkündür. Üçüncü kez Mustafa Yaşar
ve dğer sanık Emrullah Karagöz’ün fadesne
başvurma taleb önüne gelen Dyarbakır 3
no’lu Devlet Güvenlk Mahkemes Yedek Üyes
Al Haydar Yücesoy taleb reddetmş, fakat,
DGM Başsavcılığı’nın trazı üzerne, “uzatılma
talebnn 430 sayılı KHK’nın 3/c maddesndek
düzenlemenn ‘amr hüküm’ olduğu gerekçesyle
trazı üzerne” karar kaldırılmış ve blahare
Hakm Yücesoy hakkında “süregelen genel
uygulama ve yasal düzenlemenn aksne lgl
450 Konuya dar gazetec Ahmet Şık’ın haber çn, bkz. Radkal, 4
449 Ete/Türkye, (29315/02, 20 Eylül 2007); Dağ ve Yaşar/Türkye
Ocak 2002, http://www.radkal.com.tr/haber.php?haberno=25492
(4080/02, 8 Kasım 2005).
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
İŞKENCE
111
İşkencenn Değşen
öncelkler arasında yer verlmşt. 454 Kısa br
süre sonra oluşturulan ulusal programda se
Araç ve Yöntemler ve
şkence le mücadele konusunda atılan adımlar
Devam Eden Cezasızlık
gözden geçrlmesnden, Adl Tıp Kurumu’nun
Sorunu
kadar br dz başlığa yer verlmşt.455
İnsan hakları örgütlernn kararlı çabalarının,
AİHM’nn Türkye aleyhne şkence ve kötü
muamele yasağı le lgl verdğ kararların,
1992 yılında şkence suçlarıyla lgl mevzuatta
ve ‘şkence ve kötü muamele’ le lgl mevzuatın
modernzasyonuna ve kolluk güçlernn eğtmne
Yer yer “şkenceye karşı sıfır tolerans” yaklaşımı
le reel poltk düzlemde fadesn bulan bu
454 Türkiye’nin, «işkenceyle mücadeleye ilişkin hukuki
hükümlerin güçlendirilmesi ve gerekli tüm önlemlerin alınması ve
yapılan değşklklern kolluk güçler tarafından
Avrupa İşkencenin Önlenmesi Sözleşmesine riayetin sağlanması»
br dönem Erem’n fades le “geleneksel karakol
yükümlülüğünün altında olduğu belirtilmiştir. Aktaran, Sancar,
tatbkatı”451 halne gelen şkencey azalttığı452
Türkan, ‘İşkence Yapan Kamu Personeline Rücu Sorunu’, Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, c. 57, sy. 4, 2002, s. 154-169, s. 156.
konusunda br değerlendrmenn yaygın
bçmde paylaşıldığı gözlemlenmektedr.453
Kuşkusuz şkence mevzuatındak br dz çok
455 “Türk Hükümet, şkenceyle mücadele konusunda kararlıdır.
Bunun çn, eğtmden başlayarak şkence olaylarının aydınlatılması
ve sorumluların cezalandırılmasına kadar uzanan yasal ve dar
öneml olarak değerlendrleblecek değşklk
önlemler güçlendrmştr.
şkenceye karşı sıfır tolerans le yaklaştığını
Bu bağlamda son dönemde alınmış başlıca önlemler şunlardır:
belrten AKP hükümetnn Avrupa Brlğ’ne
1. Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmelğ’nn
etkn br şeklde uygulanması ve uygulamanın sıkı br bçmde
tam üyelk konusundak açılımları le yakından
denetlenmesn sağlamak üzere Hazran 1999’da br Başbakanlık
lgldr. Hatırlanacağı üzere, Türkye’nn AB
genelges yayımlanmıştır.
le üyelk görüşmelerne başlayablmes çn
2. Ağustos 1999’da Türk Ceza Kanunu’nun şkence ve kötü
muameleyle lgl maddeler değştrlerek, şkence ve kötü
öngörülen Katılım Ortaklığı Belges’nde şkence
muamelenn tanımı uluslararası sözleşmelere uygun şeklde
sorununa ‘syas krterler’ bölümünde kısa vadel
yenden yapılmış, cezalar artırılmış, ayrıca gerçeğe aykırı rapor
düzenleyerek şkencey gzleyen sağlık personelne cezalar
getrlmştr.
451 Erem, s. 197-207.
3. Aralık 1999’da Memurlar ve Dğer Kamu Görevllernn
Yargılanması Hakkında Kanun kabul edlmş ve böylece kamu
452 Elbette bu değerlendrme bu dönemde şkence suçunun
görevller hakkında soruşturma ve takbatın süratlendrlmes
şlenmedğ anlamına gelmemektedr. TİHV verlerne göre, 1999-
mümkün olmuştur.
2005 arasında sadece TİHV’e şkence ve kötü muameleye maruz
Buna rağmen ortaya çıkan ve Hükümetmz tarafından hçbr
kalan 10 bn 449 kş başvurmuştur. http://banet.org/banet/nsan-
şeklde müsamaha edlmes mümkün olmayan şkence ve kötü
haklar/81267-onen-skence-cezasz-kaldkca-sstematk (Son
muamele olaylarının önlenmes çn, lgl bakanlıkların yanı
erşm tarh: Ekm 2015).
sıra, yeni kurulan Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı›na da
görev verilmiştir. İşkence ve kötü muameleyle mücadelenin
453 Bkz. örneğn, Yılmaz, Denz/Özyıldırım, İlker/Ünüvar,
güçlendirilmesine yönelik bir dizi yasa ve mevzuat değişikliği
Ümt/Kutlu, Levent/Korur Fncancı, Şebnem, ‘Türkye’de
yapılması planlanmıştır. Bu doğrultuda kısa vadede,
İşkencenn 22 Yılı’ (Türkye İnsan Hakları Vakfı Tedav ve
1. Pols Vazfe ve Salahyet Kanunu ve Tüzüğü, Jandarma
Rehabltasyon Merkezler 1991-2012 Yılları Arasındak Olguların
Teşklat, Görev ve Yetkler Kanunu ve Yönetmelğ, Sahl Güvenlk
Değerlendrlmes), Türkye İnsan Hakları Vakfı Yayınları, Ankara,
Komutanlığı Kanunu ve Tüzüğü’nün gözden geçrlmes,
2014, s. 13, Tablo 1. TİHV Tedav ve Rehabltasyon Merkezlerne
2. Adl Tıp Kurumu’nun modernzasyonu çalışmalarına başlanması
Yapılan Başvuruların Yıllara ve Temslclklere Göre Dağılımı.
öngörülmektedr.
http://www.thv.org.tr/wp-content/uploads/2015/03/100-
Orta vadede se,
T%C3%BCrkyede-%C4%B0%C5%9Fkencenn-22-
1. Yen Türk Ceza Kanunu’nun,
Y%C4%B1l%C4%B1.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
2. Yen Ceza Muhakemeler Usulü Kanunu’nun yasalaşması;
Helsnk Yurttaşlar Derneğ/İnsan Hakları Gündem Derneğ 2008,
3. İnsan hakları ihlallerine meydan verilmemesi için güvenlik
http://www.stramap.org/tr/sayfa.aspx?d=10,
güçlerine gerekli eğitimin verilmesi ve ihlallerin yoğun olarak
Çağdaş Hukukçular Derneği Genel Başkanı Selçuk Kozağaçlı da
yaşandığı ortamların teknolojiden daha fazla yararlanılarak etkin
kendisi ile yapılan bir röportajda, psikolojik işkencenin yoğunluğu
denetimi için mali kaynak tahsisi olanaklarının araştırılması,
artarak sürmesine rağmen, fiziksel işkencenin azaldığını
4. İşkenceye uğradığı kanıtlanan kşye karşı bu fl şleyenlern
kaydediyor. Çağdaş Hukukçular Derneği Genel Başkanı Selçuk
müşterek ve müteselsl hukuk sorumluluğunun yasa hükmüne
Kozağaçlı ile söyleşi, ‘Olağanüstü Yargı Rejimi ve Polis- “Elastik ve
bağlanması hedeflenmektedr.” Resm Gazete, 24.3.2001 Sayı:
Yapışkan Bir Ağ”’, Brkm, sy. 273, s. 30-40, 2012, s. 30.
24352 (Mükerrer). Aktaran, Sancar, s. 156-157.
112
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
yaklaşımın en öneml sonuçlarından br kuşkusuz
gösterlere karşı polsn müdahales şkence ve
aşağıda km detaylarıyla tartışılacağı gb
kötü muamelenn gderek daha fazla sokakta
5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 94 ve 95.
devam ettğn gösteryordu.458 Ntekm AİHM,
maddelernde düzenlenen şkence suçuna lşkn
2013 yılında İzc kararında, hükme bağlanan 40’ı
hükümlerdr. Ntekm, 2005 yılında yürürlüğe
aşkın karar ve devam eden 130 dava ışığında
gren yen TCK’nın şkence düzenlemelernn
Türkye’de kolluğun gösterlere müdahalesnde
etksnn kısmen değerlendrlebleceğ lk dokuz
sstematk sorunların bulunduğunu
yılda aslında şkencenn sayısal olarak varlığının,
vurgulamıştır.459 Bu bakımdan, Türkye İnsan
Hazran 2013 Gez Parkı eylemler le başlayan
Hakları Vakfı’nın 2008 yılında Van, Hakkar ve
ve gderek bütün ülkeye yayılan gösterlerle
Yüksekova’da Newroz kutlamalarına lşkn
başlayan süreç harç tutulursa azaldığı
rapordak şu değerlendrmeler son derece
söyleneblr. Örnek olsun, gözaltı sırasında
dkkat çekcdr:
şlenen şkence suçları le lgl İHD’ye yapılan
başvuruların sayısı 2003 yılında 818 ken, yen
“Gösterlere müdahale sırasında sokak ve açık
TCK yürürlüğe grdkten br yıl sonra bu sayı 179’a
alanlarda, göstercler yakalama gerekçesyle
düşüyor. 2008 yılında, sayı 448’e yükselrken,
grlen ev ve şyerlernde, gözaltına alış sırasında
2013 yılında 233 olarak kaydedlyor.456
kşler cezalandırmak, korku ve gözdağı vermek,
otortey tess etmek amacıyla şkence yapıldığı
Ne var k, Türkye’nn şkence ve kötü muameleye
kanaatne varılmıştır.
lşkn karnesne daha dkkatl br bakış, hlal
alanlarının kategork varlığını başka yöntem ve
Her üç kentte de güvenlk güçlernn adeta
bçmlerle devam ettrdğn göstermektedr.
gözaltına almaktan kaçınarak kşlere sokak ve
Türkye’de nsan hakları örgütler tarafından
açık alanlarda yönelttğ orantısız ve aşırı güç/
da sıklıkla dle getrlen br olgu, özellkle Gez
şddet ktlesel ve fal meçhul şkence (vurgular
Parkı protestolarında da daha net br bçmde
orjnal metne at) uygulaması ntelğndedr.
görüldüğü üzere, kolluğun güç kullanımı adı
altında toplumsal gösterlere müdahalesne
dönük ‘şddet pratkler’nde ortaya çıkmaktadır.
Ntekm olayların ktlesel boyutuna kıyasla
457
gözaltına alınan kş sayısının azlığı –özellkle
Yüksekova ve Hakkar’de- bu açıdan
İşkencenn toplantı ve göster yürüyüşü
değerlendrldğnde dkkat çekcdr. ”
öncesnde ve sonrasında kolluğun
müdahalelernde çoğunlukla yaygın ve
TİHV’e göre bu durum şkencey yapanlarla
sstematk br seyr zlemes bu açıdan dkkat
mağdurları kolektfleştrmekte, ve “şkencenn
çekcdr. 2004 yılında NATO gösterler,
özneszleşmesne” neden olmakta ve sorumluları
2008 1 Mayıs’ı, 2006 Newroz’u gb fl olarak
tespt etmey zorlaştırmakta ve cezasızlığa
olağanüstü hal devam eden llerde yapılan
neden olmaktadır.460 Sokağa nen şkencey
kuşkusuz zole br kolluk problem olarak görmek
456 Bu konuda sayısal verler br azalmayı şaret etse de örneğn
mümkün değldr. Bu tutum, şkence ve kötü
bell kategorlerde, hırsızlık, yankesclk gb ad suçlarla lgl
muameleye lşkn syas ktdarlar tarafından
vakalarda şkence ve kötü muamelede cdd br artış bulunduğu da
desteklenen, görmezden gelnen ve Hazran
kaydedlyor. Bkz. İHD Yıllık Raporları, şu lnkten erşleblr: http://
www.hd.org.tr/category/c86-raporlar/c35-yk-raporlar/ (Son erşm
2013’te Gez’de olduğu gb ‘destan yazan polse
tarh: Ekm 2015).
teşekkür edlerek’ yer yer teşvk çeren br
Helsnk Yurttaşlar Derneğ/İnsan Hakları Gündem Derneğ,
Türkye’de İşkence, Kötü Muamele ve Dğer Zalmane, Gayr İnsan
458 İşkenceye Karşı Komite raporu, CAT/C/TUR/CO/3, 20 Ocak
veya Küçültücü Muamele veya Ceza Sorunu le Çözüm Önerler,
2011, para. 7.
2008, http://www.stramap.org/mages/cust_fles/080513134126.
pdf (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
459 İzci/Türkiye, Başvuru no: 42606/05, 23 Temmuz 2013, para.
95-99.
457 Bkz., Gez Hukuk İzleme Grubu, Gez Raporu (Demokras ve
Totaltarzm Sarkacında Türkye), 30 Aralık 2014, TBB Yayınları.
İŞKENCE
460 Koç vd., s. 79.
113
yaklaşımın somut tezahürüdür.461
mekanlarda yapıldığına lşkn öneml bulgulara
ulaşılmıştır.464 TOHAV verlerne göre, kendlerne
Yne, gözaltı süreçlernn olağan akışındak
2007 yılında başvuran 452 kşden, 98 başvurunun
denetm mekanzmalarından mtna edeblmek
Emnyet Müdürlükler, 61 başvurunun Pols
amacı le gündeme gelen kayıt dışı gözaltı pratğ
Karakolu, 17 başvurunun jandarma karakolu/
de şkence suçlarının şlenmesn kolaylaştırmakta
komutanlığı, 112 başvurunun araç ç/açık
ve fallernn cezalandırılablmesn
alan, 32 başvurunun dğer yerlerle lgl olduğu
güçleştrmektedr.
462
İşkencenn bu yen bçmne
görülmektedr. TOHAV’ın mevcut son raporu olan
dar nsan hakları örgütlernn raporlarında
2012 yılına at raporda, şkence gördüğünü fade
sayısız verye ulaşmak mümkündür. Türkye
eden 142 kşden 21 kş sokakta kolluk güçler
İnsan Hakları Vakfı çalışanları tarafından
tarafından şkence gördüklern belrtmştr.465
hazırlanan br rapora göre, TİHV’e yapılan
başvuruların değerlendrlmes sonucunda,
Br başka değşm se, cezaevlernde şkence
araç ç, ev, sokak/açık alan gb resm olmayan
ve kötü muamele vakalarındak artıştır. 2003
yerlerde tutulma oranı 1990’larla brlkte artış
yılında 113 olarak yansıyan vaka sayısı, 2011
göstermeye başlamış, 2011-2012 dönemnde se
yılında 724’e çıkmakta ve 2013 yılında 843
tepe noktasına ulaşmıştır. İnsan Hakları Derneğ
olarak ortaya çıkmaktadır.466 Bu bakımdan
raporlarına yansıyan rakamlara göre, 2003 yılında
çocuk ve kadın tutuklu ve hükümlülere lşkn
241 olarak kaydedlen gözaltı yerler dışında
hlaller özellkle dkkat çekcdr. Çocuk
şkence, 517 şkayet le 2011 yılında tepe noktasına
çıkmış ve 2013 yılında 307 olarak yansımıştır.
463
cezaevlernden Şakran,467 Van, Pozantı ve Sncan
cezaevlernde çocuklara dönük şkence ve kötü
Aynı yıllar çnde toplumsal olaylarda şddete
muamele ddaları yoğunlaşmaktadır.468 Ceza
maruz kalan vaka sayısı 2003 yılında 458 ken,
ve tutukevlernde “tecrt çnde tecrt” olarak
2011 yılında 1425 olarak ve 2013 yılında se
adlandırılan süngerl oda469 uygulaması gderek
10422 olarak yansımıştır. 1980-2009 yılları
arasında şkence ve kötü muamelenn seyrn
464 Göregenl, Melek, ‘Medya ve İnsan Hakları Örgütlernn
Verlernden Hareketle 1980’lerden Günümüze Türkye’de İşkence:
değerlendrmek üzere, İnsan Hakları Derneğ,
Epdemyolojk Br Başlangıç Çalışması’, Dyalog, sy. 8, s. 29-34,
Türkye İnsan Hakları Vakfı ve Cumhuryet
2011.
Gazetes verlerne dayanılarak yapılan br
465 TOHAV, ‘İşkence ve Kötü Muamele Raporu’, 2012, İstanbul, s. 9.
araştırmada şkence ve kötü muamelenn daha
çok gözaltı mekanları dışında açık veya kapalı
466 İnsan Hakları Derneği’nin İnsan Hakları İhlalleri Raporları,
http://www.ihd.org.tr/category/c86-raporlar/c35-yk-raporlar/ (Son
erşm tarh: Ekm 2015).
461 ‘Erdoğan: Pols kahramanlık destanı yazdı’, 24 Hazran
2013, http://www.ntv.com.tr/turkye/erdogan-pols-kahramanlk-
467 Türk Tabipler Birliği, Şakran Çocuk Hapishanesi
destanyazd,uMOX0uTl_EmkP4Ylu_2MEQ
İnceleme Raporu, 29.5.2015, https://hapstecocuk.wordpress.
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
com/2015/06/01/sakran-cocuk-hapshanes-nceleme-raporu/ (Son
erşm tarh: Ekm 2015).
462 İzmir Barosu İşkenceyi Önleme Grubu 2004 tarhl raporunda,
2003 senes çnde kendlerne yapılan 423 şkence başvurusundan
468 ‘Cezaevlernde çocuklara kötü muamele devlet gözetmnde
164 tanesnde, mağdurlara yöneltlmş herhang br suç snadının
yapılıyor’, Evrensel, 25 Şubat 2015, http://www.evrensel.net/
bulunmadığı ve 99 tanesnde de herhang br resm gözaltı
haber/106018/cezaevlernde-cocuklara-kotu-muamele-devlet-
şlem yapılmadığı ve 3 kaçırma olayının hbarının yapıldığını
gozetmnde-yaplyor (Son erşm tarh: Ekm 2015).
bldrmşlerdr. İzmr Barosu İşkencey Önleme Grubu’nun bu
yıl tbaryle şu sonuca varması dkkat çekcdr: “Son yapılan
469 CHP mlletvekl Sezgn Tanrıkulu tarafından verlen 6 Ocak
araştırmalar, gerek toplumda bu konuda oluşan duyarlılık,
2014 tarhl soru önerges, http://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-
gerekse son yapılan hukuk düzenlemelerden kaçınmak amacıyla
37372s.pdf, bu açıklamaya dönemn Adalet Bakanı Bekr Bozdağ’ın
bu tür yasadışı gözaltı, kaçırma ve şkence eylemlernn arttığını
verdğ yanıtta “süngerl oda” şu bçmde tarf edlyor: “Tavan,
göstermektedr.” s. 146.
taban ve duvarları sünger le kaplı, branda le muhafaza altına
alınan; burada bulunan hükümlü ve tutukluların kapalı devre
463 İnsan Hakları Derneğ’nn 2014, 2013, 2012, 2011, 2010, 2009,
kamera sstemyle takp ve kontrol edlebldğ, aynı zamanda
2008, 2007, 2004, 2003 İnsan Hakları İhlaller Raporları. Şu lnkten
bu görüntülern kayıt altına alındığı; hükümlü ve tutukluların
erşleblr: http://www.hd.org.tr/category/c86-raporlar/c35-yk-
nsan htyaçlarını karşılayablmeler çn temz su tessatı,
raporlar/ (Son erşm tarh: Ekm 2015).
krl su tessatı ve havalandırma tessatı bulunan; hükümlü ve
114
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
yaygınlaşmaktadır. Yne yen br şkence yöntem
talep etmştr. Kaymakamlık da yaptığı nceleme
olarak cezaev ve gözaltı merkezlerndek
sonucunda “bayan(ın) hal ve tavırlarının gayet
çıplak arama bu bağlamda kayda değer br artış
normal olduğu”nu ler sürmüştür.471 Toplantı
göstermektedr.470
ve göster yürüyüşler sırasında ortaya çıkan
ve şkence ve kötü muamele teşkl eden fllere
Yargının se her üç yen şkence yöntemne lşkn
lşkn yargının hayırhah tutumu se br “dar
caydırıcı br yaklaşım benmsedğn söylemek
pratk” ntelğ kazanmış görünmektedr. Bu
son derece güçtür. Cezaevlerndek şkence ve
bakımdan şkence teşkl eden bu yen yöntemlere
kötü muamele ancak çok stsnaen soruşturma
lşkn bu bçmde ortaya çıkan cezasızlık
ve kovuşturma konusu olablmektedr.
olgusunu değerlendreblmek çn şkence suçu
Çıplak arama se gderek daha fazla rutn br
düzenlemesn km detaylarıyla ele almak
uygulamaya dönüşmektedr. Esasen, uygulamada
zorunlu görünüyor.
cnsel tacz ve cnsel saldırı bçmnde ortaya
çıkan bu pratğn ‘hukuksal dayanakları’nın
sınırları zorlanarak kararlar alınablmektedr.
Çok yakın br tarhte Hatay’da Gez Eylemler
sırasında hayatını kaybeden Ahmet Atakan le
lgl yapılan anmaya katılan k kadına lşkn,
mağdur kadınlardan brnn “ezyet, şkence,
kasten yaralama, haksız arama ve görev kötüye
kullanma” le lgl suç duyurularına lşkn olarak
önce takpszlk kararı verlmştr. Yapılan traz
üzerne, İstanbul 18. Ağır Ceza Mahkemes’nn
trazı kabulü le savcılık, bu kez hukuka aykırı
br bçmde, Kaymakamalık’tan soruşturma zn
tutukluların kendlerne, arkadaşlarına veya kurum personelne
zarar vermelern engellemek amacıyla geçc olarak alındıkları
odalardır. Hükümlü ve tutuklular, kendlerne ve başkalarına zarar
vermemeler amacıyla, saknleşnceye kadar, tedbr amaçlı ve
geçc süreyle bu tür odalara alınablmektedr. Süngerl odaya
alınma şlem br ceza olmayıp, geçc sürel br tedbr şekldr.”
http://t24.com.tr/haber/bir-ayda-100-hukumluye-114-kez-hucrecezasi-verildi,272891 (5 Ekm 2014, Hülya Karabağlı; son erşm
tarh: Ekm 2015).
Bkz. örneğn ÇHD İstanbul Şube Hapshaneler Hak İhlaller Raporu,
Temmuz 2013, s. 4. http://chd.org.tr/stanbul-sube-cezaev-zlemekomsyonu-temmuz2013-cezaev-hak-hlaller-raporu.html (Son
erşm tarh: Ekm 2015).
470 ’Pols solcu öğrenclern makatına kadar arıyor’,
Cumhuryet, 13 Ekm 2014, http://www.cumhuryet.com.tr/haber/
turkye/129817/_Pols_solcu_ogrencler_makatna_kadar_aryor_.
html; ‘Cezaevnde ‘çıplak arama’ şkences, Evrensel, 31 Aralık
2014, http://www.evrensel.net/haber/101072/cezaevnde-cplakarama-skences; Kadın cezaevnde Gez tutuklusuna dakka
dakka çıplak arama’, Radkal, 28 Ağustos 2013. Bkz., Molu, Benan,
‘Utanma Duygusunun İhlal‘: AİHM Kararlarında Çıplak Arama,
Banet, 9 Aralık 2013, https://m.banet.org/banet/hukuk/151900utanma-duygusunun-hlal-ahm-kararlarnda-cplak-arama (Son
erşm tarh: Ekm 2015).
471 ‘Çıplak aramada utanç verici savunma: Kadın eylemci “rahat
Türk Tabpler Brlğ, 13 Mayıs 2015 tarhl açıklamalarında çıplak
hareketler çndeymş”’, Radkal, 7 Mayıs 2015, http://www.radkal.
aramanın şkence olduğunu ve Anayasanın 17. maddesne aykırı
com.tr/turkye/cplak_arama_ddasna_utanc_verc_savunma_
olduğunu belrtmştr. http://www.ttb.org.tr/ndex.php/Haberler/
kadn_eylemc_rahat_hareketler_cnde_oldugu-1351229, (Son
skence-5365.html (Son erşm tarh: Ekm 2015).
erşm tarh: Ekm 2015).
İŞKENCE
115
İşkencenn
çthatların esn kaynağını oluşturan doktrner
Cezasızlığı ve
düzenlemey kadükleştrmştr. Bu tbarla,
Yen Ceza Kanunu,
önüne gelmes mümkün olduğunda, bu fllere
Yorumu ve Uygulaması
etmştr. Bu bakımdan, devam eden cezasızlık
Türk Ceza Kanunu 2000’l yılların lk çeyreğnde
bu sefer artık yasalaşmak üzere yenden kaleme
alınırken, şkence suçunun önlenmes yukarıda
şaret edldğ üzere dönemn syas ktdarının
“reform ajandası”nda bulunuyordu. Syas ktdarın
şkencey önleme konusundak ‘şkenceye sıfır
tolerans’ yaklaşımında tecessüm eden retorğn
bzzat kanunu yazan akademsyenlern çeştl
demeç ve açıklamalarında görmek mümkündür.
Yen Türk Ceza Kanunu’nun blm komsyonunda
bulunan br akademsyenn şu sözler bu bakımdan
kayda değer:
“Yasayla şkence suçunu ortadan kaldırmayı
hedefledk. Türkye’de hep kamu makamlarının
dokunulmazlığı vardı. Tasarıyla breyn
dokunulmazlığı esas alınıyor. Tasarının felsefes
nsanlık onuru. Buna bağlı düzenlemeler var.
İşkence suçunun cezası 15 yıldan müebbet hapse
kadar varablecek. İşkenceye en yüksek ceza
Türkye’de olacak. Sadece ‘şddet’ değl, uykusuz
bırakma, elnden tuvalet önüne bağlama, hakaret
de şkence suçu kabul edlecek. Kapsamı çok
genşletld.” 472
yaklaşımları dolayısıyla bu suç tpne lşkn
kolluğun şkence teşkl eden güç kullanımının yargı
lşkn cezasızlık çeştl bçmlerde sürmeye devam
problem le şkence suçu mevzuatı lşksn
değerlendrmek çn öncelkle Yen TCK’dak
şkence suçu düzenlemesn ele almak gerekr.
Yen Ceza Kanunu’nda en öneml değşklk
suçun fal ve mağduru yönündedr. 765 sayılı
esk TCK’nın lk halnde yukarıda değnldğ gb
şkence suçunun fal “(M)ahkemeler ve meclsler
res ve azalarından ve sar hükümet memurları”
fades kullanılıyordu, 1999 tarhl değşklk
le “memurlar ve dğer kamu görevller”
fades benmsenmştr. Yen TCK’ya göre de
suçun fal kamu görevlsdr.473 Kamu görevls
kavramı, TCK’nın tanımlar maddes olan 6.
maddesnde “kamusal faalyet 474 yürütülmesne
atama veya seçlme yoluyla ya da herhang br
surette sürekl, sürel veya geçc olarak katılan
kş” olarak tanımlanmıştır. İşkence suçunun
ancak kamu görevls olan kş tarafından
şleneblmes, bu suçu ezyet suçundan ayıran
başlıca özellklerden brdr. Ne var k, şkencenn
md. 96’da düzenlenen ve kamu görevls
olmayan fal tarafından şleneblecek ezyet
suçu le karıştırılması bu düzenlemenn henüz
473 BM Sözleşmes’ne göre, işkence suçunun failinin mutlaka
kamu görevls olması gerekmez; kamu görevlsnn teşvk ve rızası
Gerçekten, 5237 sayılı yen Türk Ceza
le şkence fln şleyen kşnn fl de şkence olarak tavsf edlmek
Kanunu’ndak şkence suçu tanımlamasının,
durumundadır.
daha önce cezasızlık sonucu doğuran unsurların
474 TCK 6/c maddes gerekçesnde kamusal faalyet kavramı şöyle
önlenmesn mümkün kılan br bçmde yazıldığı
tanımlanmıştır: “Anayasa ve kanunlarda belrlenmş olan usullere
dda edleblr, zra Yen TCK, şkence flnn
göre verlmş olan br syasal kararla, br hzmetn kamu adına
madd unsuru, faln kastı ve mağdurlar
yürütülmesdr. Bu faalyetn yürütülmesne katılan kşlern maaş,
ücret veya sar br maddî karşılık alıp almamalarının, bu ş sürekl,
bakımından 765 sayılı esk TCK’dan öneml
sürel veya geçc olarak yapmalarının br önem bulunmamaktadır.
farklılıklar çermektedr.
Bu bakımdan, örneğin mesleklerinin icrası bağlamında avukat
veya noterin kamu görevlisi olduğu hususunda br tereddüt
bulunmamaktadır. Keza kş, blrkşlk, tercümanlık ve tanıklık
Ne var k, madde metnndek son derece öneml
faalyetnn crası kapsamında br kamu görevlsdr. Askerlk görev
değşklkler, gerek yargı çthatları gerek bu
yapan kşler de kamu görevlsdrler. Bu bakımdan örneğn br
suç vakıasına müdahl olan, br tutuklu veya hükümlünün nakln
gerçekleştiren jandarma subay veya erleri de, kamu görevlisidirler.
472 ‘Yen TCK AB’y aşacak’, Radkal (Demet Blge), 25 Nsan 2004.
Buna karşılık, kamusal bir faaliyetin yürütülmesinin ihaleye dayalı
http://www.radkal.com.tr/turkye/yen_tck_aby_asacak-708916
olarak özel hukuk kşlernce üstlenlmes durumunda, bu kşlern
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
kamu görevls sayılmayacağı açıktır.”
116
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
anlaşılamadığını göstermektedr.475
hang amaçla hareket ettğ hususu suçun tpk
unsurları arasında sayılmamıştır.
5237 sayılı yen Türk Ceza Kanunu’nda sadece
kamu görevllernn şleyebleceğ ‘özgü br suç’
İşkence suçunun mağduru, mağdurun mutlaka
olarak tanımlanan şkence suçunda öneml
bell br ntelğ haz olmasını gerektren
br katkı, TCK 40/2’de özgü suçlarda ştrak
suçlardan farklı olarak herkes olablr. Daha
hükmünü fade eden “özgü suçlarda, ancak
öncek düzenlemede mağdurun ancak bell
özel fallk ntelğn taşıyan kş fal olablr. Bu
br suçun sanığı/şüphels olmasının arandığı
suçların şlenşne ştrak eden dğer kşler se,
belrtlmşt. 1999 yılında 4449 sayılı Kanun le
azmettren veya yardım eden olarak sorumlu
yapılan değşklkle sadece sanık değl “mağdur,
tutulur” hükmüne stsna getrmesdr. TCK md.
şahs davacı, davaya katılan kmse ve tanığın
94/4 le şkence suçunun şlenşne ştrak eden
olayları bldrmesn engellemek, şkayet veya
kşlern de TCK md. 6 bağlamında kamu görevls
hbarda bulunmasını önlemek çn yahut şkayet
olmasa da kamu görevls gb cezalandırılacağını
veya hbarda bulunması veya tanıklık etmes
hüküm altına almıştır.
sebebyle veya dğer herhang br sebeple”
şlenmes durumunda suçun şleneceğ kabul
Yen Ceza Kanunu le esk TCK arasındak
edlmş ve bu mağdur gruplarına bağlı olarak
farklardan brs de, uygulamada şkence suçları
manev unsur yenden tanımlanmıştı.
le lgl cezasızlık sonucunu doğuran özel kast
düzenlemesyd. Yukarıda belrtldğ gb suç
765 sayılı Kanun’da suçun madd unsuru olarak
şüphes altındak kşlere karakolda blg almak
daha önce kabul edlen şkencenn yanında,
ve suça konu eşyanın veya suç delllernn yern
zalmane veya gayrnsan veya haysyet kırıcı
krar etmesn sağlamak amacıyla yapılan
muamele yerne bu ayrım terkedlerek Yen
şkence dah “cürmünü söyletmek” fades
Türk Ceza Kanunu’nda “br kşye karşı nsan
dolayısıyla bu kapsamda değerlendrlmyordu.
onuru le bağdaşmayan ve bedensel veya ruhsal
Kanunda yapılan br değşklkle özel kast “br
yönden acı çekmesne, algılama veya rade
kmseye cürümlern söyletmek, mağdurun,
yeteneğnn etklenmesne, aşağılanmasına yol
şahs davacının, davaya katılan kmselern veya
açacak davranışları gerçekleştrme” madd unsur
br tanığın olayları bldrmesn engellemek,
açısından esas alınmıştır.
şkayet veya hbarda bulunmasını önlemek çn
yahut şkayet veya hbarda bulunması veya
İşkence suçu le lgl dğer öneml br düzenleme
tanıklık etmes sebebyle veya dğer herhang
TCK md. 94/5’tek suçun hmal davranışla
br sebeple” bares le düzenlenmşt. Yen Ceza
gerçekleşmes halnde, verlecek cezada ndrm
Kanunu’nda se suç genel kastla şleneblen br
yapılmamasıdır. Blndğ üzere, TCK’da hmal
suç halne getrlmş 476 ve şkence yapan faln
suç le lgl kasten öldürme ve kasten yaralama
le lgl k düzenlemede fln hmal suretyle
475 Madde gerekçes aynen şöyledr: “Ezyet olarak, br kşye
karşı nsan onuruyla bağdaşmayan ve bedensel veya ruhsal
şlenmes halnde cezadan belrl br ndrm
yönden acı çekmesne, aşağılanmasına yol açacak davranışlarda
öngörülmüştür. Yen TCK, şkence suçu le
bulunulması gerekr. Aslında bu fller de kasten yaralama,
lgl bu sstematkten ayrılmış ve şkence ve
hakaret, tehdt, cnsel tacz ntelğ taşıyablrler. Ancak, bu fller,
kötü muameleye lşkn denetm ödev bulunan
an olarak değl, sstematk br şeklde ve bell br süreç çnde
şlenmektedrler. Br süreç içinde süreklilik arzeder bir tarzda
kşnn bu yükümlülüğünü hlal ederek şkence
işlenen eziyetin özelliği, işkence gibi, kişinin psikolojisi ve ruh
suçunun şlenmesne göz yumması durumunda
sağlığı üzerindeki tahrip edici etkilerinin olmasıdır. Bu etkilerin
şkence suçunun fal olarak cezalandırılacağı
uzun bir süre ve hatta hayat boyu devam etmesi, eziyetin bu
kapsamda işlenen fiillere nazaran daha ağır ceza yaptırımı altına
açıkça düzenlenmştr. Bu konuda son derece
alınmasını gerektirmiştir.” İşkencede olduğu gibi eziyet suçu
öneml br örnek, syas çerkl br derg satarken
bakımından da “sstematklk” ve “bell br süre çnde şlenme”
gözaltına alınan ve hem gözaltı sırasında hem de
krterler aranıyor.
476 Şen, Ersan, Yen Türk Ceza Kanunu Yorumu, İstanbul, Vedat
İŞKENCE
Ktapçılık, 2006, s. 333.
1 17
tutukluluğu esnasında cezaevndeyken maruz
kaldığı şkence dolayısıyla hayatını kaybeden
Engn Çeber’n ölümüyle lgl devam eden davada
görevl müdür Fuat Karaosmanoğlu’na lşkn
İşkence Suçunun
Yorumunda Sınırlar
olarak verlen müebbet haps cezası kararıdır. 477
ve Sorunlar:
Yen Ceza Kanunu’nda olumlu olduğu düşünülen
Karşılaştırmalı Br
bu düzenlemelere rağmen, aslında esk TCK
açısından şkence suçlarının fallernn cezasız
kalmasını sağlayacak öneml br değşklğ
belrtmek gerekr. Bldndğ gb, 4478 sayılı
Kanun le 2003 tarhnde esk TCK md. 245’e
eklenen knc fıkrayla, şkence suçundan dolayı
verlen cezaların para cezasına veya başka
br tedbre çevrlmesnn ve ertelenmesnn
mümkün olmadığı belrtlmştr. Yen Kanun’da
bu düzenlemeye yer verlmemştr. Her ne kadar
ceza sınırının alt sınırı 3 sene se de, takdr
haffletc sebepler ve haksız tahrk ndrm
uygulanarak cezanın çevrlmes veya ertelenmes
mümkün br hale getrlmştr. 478
Yaklaşım
Uluslararası hukukta şkence suçuna lşkn
yasak çok çeştl sözleşme ve bldrlerde kabul
edlmştr. Bu bakımdan şkence yasağının
emredc br hukuk kuralı (jus cogens) ntelğnde
olduğu konusunda genel br mutabakat
bulunmaktadır.479 İşkence yasağı lk kez, İnsan
Hakları Evrensel Bldrges’nde “hç kmseye
şkence yapılamaz, zalmane, nsalıkdışı ve
aşağılayıcı muamelede bulunulamaz veya ceza
verlemez.” bçmnde yer almıştır. 1966 tarhl
Kşsel ve Syasal Haklar Sözleşmes md. 7 se,
hç kmse şkenceye veya zalmane, nsanlıkdışı
veya onur kırıcı muamele veya cezaya maruz
bırakılamaz” hükmünü htva etmektedr. Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmes 3. madde de ‘zalmane’
fadesne yer vermeyerek aynı fadelerle şkence
yasağını tekrarlamaktadır. Sözleşmeye göre:
“(H)ç kmse şkenceye, nsanlık dışı ya da onur
kırıcı ceza veya şlemlere tab tutulamaz”.
Dolayısıyla İşkenceye Karşı Brleşmş Mlletler
Sözleşmes’ne kadar şkence suçuna lşkn br
tanım yapılmış değld. 1975 tarhl Herkesn
İşkence ve Dğer Zalmane, İnsanlıkdışı
veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezadan
Korunmasına İlşkn Bldr’de şkence suçu lk
kez tanımlanmıştır. Bldrye göre şkence:
“1. Bldr kapsamında, şkence br şahsa veya
üçüncü br şahsa karşı bu şahsın veya üçüncü
br şahsın şlendğnden şüphe edlen br fl
nedenyle blg veya traf elde etmek, kşnn
şledğ veya şledğnden şüphe edlen flden
dolayı cezalandırmak veya bu kşy veya dğer
kşler korkutmak (ntmdate) çn kamu görevls
477 ‘Müdür şkencey gördü fakat müdahale etmed’, Mllyet
veya kamu görevlsnn denetmnde (nstgaton)
(Türker Karapınar), 12 Kasım 2013, http://www.mllyet.com.tr/
mudur-skencey-gordu-fakat/gundem/detay/1791235/default.htm
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
479 Assocaton for the Preventon of Torture/Center for Justce
and Internatonal Law, Torture n Internatonal Law, Geneva, 2008,
478 Şen, s. 334.
118
s.2.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
br başkası tarafından fzksel veya ruhsal ağır
şkence suçunun uluslararası nsan hakları
acı ve eza verlmesdr. Tutuklu ve Mahkum
hukukundak tanımına lşkn tartışmalarda
(Prsoners) Kşlere Uygulanacak Standart Asgar
üç unsur öne çıkmaktadır. Bu unsurları şöyle
Kurallarla uyumlu olduğu müddetçe hukuka
sıralamak mümkündür:
uygun yaptırımların doğasından kaynaklanan
1. Fzksel veya pskolojk acı ve ezanın ağırlığı,
veya neden olduğu acı ve eza bu kapsamda
2. Faln özgü sıfatı,
değerlendrlmez.
3. Faln kast ve amacı.481
2. İşkence zalmane, nsanlıkdışı veya aşağılayıcı
muamele veya cezanın ağırlaşmış haldr.”
İşkence suçu, TCK’da faln ancak kamu görevls
olableceğ br suç olarak düzenlendğnden,
Söz konusu Bldr’de, şkence ve dğer zalmane,
Türkye’de tartışmalar daha çok fzksel
nsanlıkdışı veya aşağılayıcı muamelenn nsan
veya pskolojk acı ve ezanın ağırlığında
onuruna aykırı br suç olduğu480 belrtlmektedr.
yoğunlaşmaktadır. Türkye açısından dğer br
Dolayısıyla her ne kadar lk paragrafta şkence
tartışma se şkencenn mutlaka sstematk
ve dğer kötü muamele bçmler arasında çeklen
br bçmde ve bell br süre çnde şlenmes
acının ağırlığı gözetlerek br derecelendrmeye
zorunluluğudur. Aşağıda km detaylarıyla
gdldğ düşünülse de sadece şkencenn değl,
tartışılacağı gb, her k tartışma başlığı
dğer kötü muamele bçmlernn de nsan
açısından yargının şkence suçuna lşkn yorumu
onuruna karşı şlenen br suç olduğu fade
Türkye’de şkence suçlarının falllernn cezasız
edlmektedr.
kalmasını sağlayacak ntelktedr.
Kuşkusuz, şkencey önlemek çn etkl
kanun, dar, adl veya başka tedbrler alma
zorunluluğunu en net ve bağlayıcı br bçmde
fade eden Sözleşme, İşkence ve Dğer Zalmane,
İnsanlık Dışı veya Küçültücü Muamele veya
Cezaya Karşı Sözleşme’dr. Sözleşme, İşkenceye
Karşı Bldr’de benmsenen tanım açısından
ayrılarak şkence suçuna lşkn olarak aşağıdak
tanımı benmsemştr:
“(B)r şahsa veya br üçüncü şahsa, bu şahsın veya
üçüncü şahsın şledğ veya şledğnden şüphe
edlen br fl sebebyle, cezalandırmak amacıyla
blg veya traf elde etmek çn veya ayrım
gözeten herhang br sebep dolayısıyla br kamu
görevlsnn veya bu sıfatla hareket eden br başka
şahsın teşvk veya rızası veya muvafakatıyla
uygulanan fzk veya manev ağır acı veya ızdırap
veren br fl anlamına gelr.”
481 Gffard, Camlle, ‘The Torture Reportng Handbook’, Human
İşkenceye Karşı Bldr ve lgl Sözleşme ışığında,
Rghts Centre, Unversty of Essex, 2000, s.12, http://www.essex.
ac.uk/torturehandbook/handbook%28englsh%29.pdf (Son
erşm tarh: Ekm 2015); Slnyte, Evelna, ‘The Applcaton of the
480 İşkenceye Karşı Birleşmiş Milletler Bildiris, Md. 2, “İşkence ve
Defnton of Torture: Nowadays and Perspectves n the Practce of
diğer zalimane, insanlıkdışı veya aşağılayıcı herhangi bir muamele,
European Court of Human Rghts’, Contemporary Readngs n Law
insan onuruna aykırı bir suçtur ve Birleşmiş Milletler Sözleşmesi
and Socal Justce, c. 5, sy.2, 2013, s. 244-254; Hathaway, Oona,/
amaçlarının yadsınması (denial) ve İnsan Hakları Evrensel
Nowlan, Aleen/Spegel, Jula, ‘Tortured Reasonng: The Intent to
Deklarasyonu’nda tanımlanan hak ve özgürlüklern hlal olarak
Torture Under Internatonal and Domestc Law’, Vrgna Journal of
kınanmalıdır.”
Internatonal Law, c. 52, sy. 4, 2012, s. 791-837, s. 830 vd.
İŞKENCE
119
İşkencenn Ağırlık
verlmes ve genellkle “nsanlık dışı muamelenn
veya Yoğunluk Eşğ
Aynı kararda, AİHM; nsanlık dışı muamelenn
Yukarıda tartışıldığı üzere, şkenceye lşkn
yargı pratğ esk Türk Ceza Kanunu dönemnde
şkence suçunun varlığının ancak çok stsnaen
ve yer yer gün hesabı le belrlendğ çthatlar
ışığında gelşmştr. Mağdura sopa le vurulmasını
veya elle darba maruz kalmasını, br haftadan
daha az sürel br rapor verlmesn şkence
olarak değerlendrmeyen muhtelf yargı kararları
vasıtasıyla şkencenn yoğunluğu le lgl çthad
lkeler oluşturulmaya çalışılmıştır. İşkence teşkl
eden fln “mutlaka yoğun bçmde bezdrc,
usandırıcı, dayanılmaz ve çeklmez” olmasının
arandığı 1956 tarhl482 karar bu yaklaşımı
özetlemektedr. Kuşkusuz, şkencenn tanımına
lşkn ağırlık krter, maddenn kend çnde
şkence ve dğer kötü muamele bçmler arasında
kurduğu lşk karşısında daha da tartışmalı br
ntelk arz etmştr. Zra madde metnnde bu
bçmde br fade olmamasına rağmen Türkye’de
yargı şkencey ancak belrl yöntemlere ve bell
br acı eşğnn üzerndek muameleye ndrgeyen
br yaklaşım benmsemş d.
Yen Türk Ceza Kanunu’nun şkence suçunu, bu
yaklaşımı görünüşte bertaraf etmey amaçlayan
br dlle tanımladığı söyleneblr, çünkü bu madde
metnnde şkence suçunun madd unsuru “br
kşye karşı nsan onuru le bağdaşmayan ve
bedensel veya ruhsal yönden acı çekmesne,
algılama veya rade yeteneğnn etklenmesne,
aşağılanmasına yol açacak davranışlar”
bçmnde tanımlanmaktadır. Bu halyle de
muhtelf bçmlerde uluslararası nsan hakları
hukuku ve ceza hukuku le mukayesel hukuk
yönünden şkence suçunu farklı tanımlamış
ağırlaşmış bçm” olarak tanımlamıştır.483
somut olayda meşru br nedene dayanmayan
fzksel ve ruhsal ağır acı olduğunu belrtmş,
aşağılayıcı muamele de kşnn başkalarının
yanında küçük düşürülmes, aşağılanması olarak
fade edlmştr.484 İşkencenn nsanlık dışı ve
aşağılayıcı olduğunu, nsanlık dışı muamelenn
de aşağılayıcı (degradng) olduğunu belrterek,
söz konusu fller arasında br derece farkı
olduğuna şaret etmştr.485 Yunanstan kararının
bu belrlemelerne göre,486 şkencey nsanlık dışı
muameleden ayıran özellğn, esasen çeklen
acı veya ızdırabın yoğunluğu değl, şkencey
karakterze eden amaç unsuru olduğunu
söylemek mümkündür.
Bu karar, ‘Herkesn İşkenceye ve Dğer Zalmane,
İnsanlık Dışı veya Onur Kırıcı Muamele veya
Cezaya Karşı Korunmasına Dar Bldr’nn esn
kaynağını oluşturmuştur. Yukarıda belrtldğ
üzere Bldr, “şkencenn zalmane, nsanlıkdışı
veya aşağılayıcı muamele veya cezanın ağır ve
kasıtlı şlenen br türü” olduğunu hüküm altına
almıştır.
İşkence ve dğer kötü muamele bçmler arasında
ağırlık açısından bu bçmde ortaya çıkan
“kademel acı ve ızdırap” ölçütü yne br başka
devletlerarası başvuruda, İrlanda/Brleşk Krallık
davasında gündeme gelmştr. Bu davada AİHM,
daha önce komsyonun şkence olarak kabul
ettğ dava konusu beş teknğn şkence değl,
nsanlık dışı ve aşağılayıcı muamele olduğuna
hükmetmş, bu kararında da şkencey “çok
cdd ve zalmane ıstıraba kasıtlı olarak sebep
verme” olarak tanımlayarak fln şkence olarak
tanımlanmasının özel damgalayıcı etksne vurgu
bulunmaktadır.
Blndğ üzere, Avrupa İnsan Hakları Komsyonu,
lk kez Yunanstan’a lşkn olarak yapılan
başvuruda şkencey, blg ve traf elde etmek
amacı le yapılan nsanlık dışı muamele veya ceza
483 ‘The Greek Case (1969)’, Year Book of European Conventon
on Human Rghts, c. 12, s. 186, para. 2, ayrıca Gemalmaz (2006),
s. 190-191.
484 A.g.e.
485 A.g.e., s. 186, ayrıca bkz., Evans, s. 36.
482 Yargıtay 1 CD 12.6.1956, 1893/1410; Yargıtay 8 CD, 30.1.1990,
10896/893.
120
486 Altıparmak (2009), s. 155.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
yapmıştır.487 AİHM’nn bu kararının gerek somut
yandan ızdırabın yoğunluğu krternden yola
olay bakımından gerekse de şkence flne lşkn
çıkarken br taraftan genel ve soyut br bçmde
değerlendrmeler dolayısıyla çok tartışmalı
tespt mümkün olmayacak bu krterlern somut
olduğunu söylemek mümkündür. Bununla
olay çerçevesnde değerlendrlmesn zorunlu
brlkte, bu karar le AİHM şkence, nsanlık dışı ve
görmektedr. Örneğn, AİHM; Keenan/Brleşk
kötü muamele arasındak lşkye dar derecel br
Krallık kararında da fzksel ve ruhsal acının
ağırlık ölçütü kıstasını benmsemştr.488
ağırlığının Mahkeme tarafından 3. maddenn hlal
açısından öneml br krter olduğunu belrtrken,
AİHM bu çerçevede şkencenn dğer kötü
muamelenn kş üzerndek gerçek (actual)
muamele bçmlernden daha ağır olduğu ve ancak
etksnn majör/ana faktör olmadığı durumların
bell br vahamet düzeyn aşan fllern şkence
mümkün olableceğn kaydetmektedr.492
olarak tanımlanmasına dar çthadını br dz
başka kararda da devam ettrmştr. AİHM, kend
Konunun uluslararası nsan hakları hukukunda
termnolojs le bell br kötü muamelenn şkence
bu bçmde tartışılması ulusal hukuk sstemler
olarak ntelendrlp ntelendrlmeyeceğne karar
üzernde kuşkusuz öneml etkler bırakmıştır.
verlrken, AİHS md. 3’te şkence, nsanlıkdışı
Ad hoc uluslararası ceza mahkemeler de AİHM
ve onur kırıcı muamele kavramları arasındak
çthatı le uyumlu olarak şkence teşkl eden
ayrımın gözetlmes gerektğn ve ancak “çok
fln vahamet düzey açısından bell br eşğn
cdd ve zalmce br ıstıraba neden olacak kasten
varlığını zorunlu görmüştür.493 Bu bakımdan,
ve nsanlık dışı muameleye özel br damga
“darp, cnsel şddet, uzun sürel uykudan
yüklenmes gerektğn” belrtmektedr.489
mahrumyet, gıda, hjyen ve tıbb yardım
mahrumyetler, şkence, tecavüz ve yakınların
AİHM’nn ağırlık ölçütü krternn hala şkence
öldürülmesne lşkn tehdtler ancak somut
ve dğer kötü muamele bçmlern ayırmada
olayın özellkler ışığında “cdd ağırlık” sınırına
en öneml parametre olduğunu söylemek
erştğnde şkence olarak kabul edlecektr.494
mümkündür.490 Bununla brlkte, AİHM söz
Bu bakımdan, sadece sorgu veya kşnn fzksel
konusu kararda dah, ızdırabın ağırlığı krtern
bütünlüğüne lşkn “haff derecede aşağılama”
değerlendrrken, mağdurun cnsyet, yaşı, sağlık
şkence olarak kabul edlmeyecektr.495 Her k
durumu gb özellklern de dkkate alınmasını
Mahkeme de, mutlak br eşğn acının yoğunluğu
stemektedr.
491
Özetle, AİHM, bu konuda br
açısından kabul edlemeyeceğ, somut olayın
koşullarının değerlendrlmes gerektğ
487 İrlanda/Birleşik Krallık, 18 Ocak 1978 (Başvuru no: 5310/71),
para. 167.
488 Long, Debra, ‘Aspects of the Defnton of Torture n the
kanaatndedr. Mahkemeler, muamelenn
karakter, muamelenn süresn de çermek
üzere devamlılığı ve bağlamı, taammüt, amaç ve
Regonal Human Rghts Jursdctons and the Internatonal
muamelenn kurumsal bağlamı olup olmadığı,
Crmnal Trbunals of the Former Yugoslava and Rwanda’,
mağdurun yaşı, cnsyet, sağlık durumu, ast
n Assocaton for the Preventon of Torture (der.), Torture n
Internatonal Law, s. 51-78, s. 54.
492 Keenan/Brleşk Krallık, (Başvuru no: 27229/95), 3 Nsan 2001,
489 Aksoy/Türkye, 18 Aralık 1996, (Başvuru no: 21987/93),
para. 113.
para. 63-64; Aydın/Türkye, 25 Eylül 1997, (Başvuru no:
57/1996/676/866), para. 82-83; İlhan/Türkye, (Başvuru no
493 Bkz. de Frouvlle, Olver, ‘The Influence of the European
22277/93), 27 Hazran 2000, para. 85; Ilascu vd./Moldovya,
Court of Human Rghts’ Case Law on Internatonal Crmnal Law
(Başvuru no: 48787/99), 8 Temmuz 2004, para. 424-428; Erdoğan
of Torture and Inhuman or Degradng Treatment’, Journal of
Yılmaz vd./Türkye, 14 Ekm 2008, (Başvuru no: 19374/03), para.
Internatonal Crmnal Justce, c. 9, 2011, s. 633-649.
49; bkz. ayrıca, Arf Çeleb vd./Türkye, 6 Nsan 2010, (Başvuru no:
3076/05, 26739/05).
494 Kvocka et al (IT-98-30/1), 2 Kasım 2001, para. 144, aktaran
Burchard, Chrstoph, ‘Torture n the Jursprudence of the Ad Hoc
490 Bruha, Thomas/Steger, Domnk, Das Folterverbot m
Trbunals’, Journal of Internatonal Crmnal Justce, c. 6, s. 159-
Völkerrecht, Kohlhammer, Stuttgart, 2006, s. 27-28.
182, 2008, s. 164.
491 İrlanda/Birleşik Krallık, para. 162.
495 A.g.e., s. 164.
İŞKENCE
121
durumunda bulunup bulunmaması gb faktörler
20 no’lu Genel Yorumunda, şkence yasağı
çnde olmak üzere fzksel ve ruhsal koşulları
kapsamında değerlendrleblecek muamelelern
değerlendrmşlerdr. 496
br lstesn vermenn ya da şkence le dğer
kötü muamele bçmler arasında keskn br
Bununla brlkte “ağır acı veya eza” krtern
ayrım yapmanın gerekl olmadığını, zra bu
uluslararası hukuk açısından tek parametre
farkın uygulanan muamelenn yapısı, amacı ve
olarak değerlendrmek mümkün değldr.
yoğunluğuna göre değştğn belrtmektedr.501
Brncs, AİHM çthatı “ağır acı veya eza”
İşkence Özel Raportörü tarafından hazırlanan
krterne lşkn değşk zamanlarda farklı
raporda da şkencey zalmane, nsanlık dışı
çthatlar gelştreblmektedr. AİHM, 1999’da
ve aşağılayıcı muameleden ayırt etmek üzere
Selmoun/Fransa’ya kararında fln ağırlığı
belrleyc olan ölçütün, çeklen acı veya ıstırabın
krternn eşyanın tabatı gereğ görel br kavram
yoğunluğu değl “fln amacı ve mağdurda
olduğu, muamelenn süres, fzksel ve ruhsal
ortaya çıkan çareszlk” olduğu sonucuna
etkler, bazı durumlarda, mağdurun cnsyet,
ulaşmaktadır.502
yaşı ve sağlık durumu le alakalı olduğunu
belrterek,497 şu belrlemede bulunmaktadır.
Ntekm, Amerkalılararası İşkenceye Karşı
Sözleşme’de de ‘ağır acı ve eza’ ölçütüne şkence
“geçmşte nsanlıkdışı ve aşağılayıcı olarak
suçu tanımlanırken yer verlmemştr.503 “Öyle
sınıflandırılan/klasfye edlen bazı fller, gelecekte
k Sözleşme’ye göre (md. 2), yapılan muamele
şkence olarak değerlendrleblecektr. İnsan
kşnn manev veya bedensel acı çekmesne
hakları ve temel özgürlüklere lşkn gderek
neden olmasa ble bu davranışların mağdurun
yükselen standartlar bununla bağlantılı olarak ve
kşlğn yok etmek ya da fzksel veya ruhsal
kaçınılmaz br bçmde demokratk toplumların
yetsn azaltmaya yönelk olması yeterldr.
temel değerlernn hlaln belrlemede daha
Kşye acı vermekszn radesn kırmaya yönelk
katı/koruyucu br değerlendrme yapmayı
olan yöntemler de bu tanım uyarınca şkence
498
gerektrmektedr.”
kapsamına greblmektedr.”
Dolayısıyla, Mahkeme, bu karar le Sözleşme’ye
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü de hem
lşkn çthat hukukunu yenden değerlendrmeye
nsanlığa karşı suç olan hem de savaş suçu
hazır olduğunu kabul etmştr.
499
Sadece bu
olan şkenceye lşkn ağır acı veya eza krtern
kararı le değl, AİHM br dz başka kararında
benmsemştr. Mahkeme Statüsü’nde 7/e
da Sözleşme’nn yaşayan br organzma (lvng
fıkrasında şkence “sadece hukuka uygun bçmde
nstrument) olduğunu belrtmştr.500
verlen cezaların doğası gereğ çerdğ veya neden
olduğu acı ve eza harç olmak üzere gözaltında
Yne, Kşsel ve Syasal Haklar Sözleşmes’nn
bulunan veya şüphel/sanığın gözetmnde
denetm organı olan BM İnsan Hakları Komtes
bulunan br kşye kast ağır acı ve eza verlmes”
(AİHM’den farklı olarak) şkence suçuna lşkn
olarak tanımlamaktadır. Mahkeme Statüsü, 7(1)
496 Burchard, s. 165.
501 U.N. Doc. HRI/GEN/1/Rev.1, https://www1.umn.edu/humanrts/
gencomm/hrcom20.htm (Son erişim tarihi: Ağustos 2015).
497 Selmoun/Fransa, 28 Temmuz 1999, (Başvuru no:25803/94)
para. 100.
502 ‘Torture and Other Cruel, Inhuman or Degradng Treatment’,
Report of the Specal Rapporteur on the Queston of Torture,
498 A.g.e., para. 102.
Manfred Nowak, 23 Aralık 2005, UN Doc E/CN.4/2006/6, para. 39.
İlgl belgeye şu lnkten ulaşılablr. http://www2.ohchr.org/englsh/
499 Evans, s. 37.
bodes/chr/sessons/62/lstdocs.htm (Son erşm tarh: Ağustos
2015).
500 Tyrer/Brleşk Krallık, 25 Nsan 1978, (Başvuru no: 5856/72),
para. 31; Soerng/Brleşk Krallık, 7 Temmuz 1989, (Başvuru no:
503 Bkz., Altıparmak, Kerem, “İşkenceyi nasıl bilirsiniz?:
14038/88), para. 40; Lozdou/Türkye, 23 Mart 1995, (Başvuru no:
Türkiye’de orantısız güç kullanma sorunu”, Toplum ve Blm, sy.
15318/89), para. 71.
115, 2009, s. 138-176, s. 154.
122
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
k’da se dğer kötü muamele bçmler suç olarak
krter olarak kullanılan madde gerekçesndek
tanımlanmıştır. İlk bakışta, şkence ve dğer kötü
‘sstematk ve bell br süre çnde şlenme’ krter
muamele bçmler arasında AİHM çthatlarına
dolayısıyla bu konuda net br traz veya kabul
benzer br bçmde dkey/hyerarşk br lşk
ancak stsnaen gözlemlenmektedr. 506
arandığı söyleneblr. Ne var k, Suçların Unsurları
Belges’nn her k hükmü açıklayan metnnde
Yen kanunda şkencenn dğer kötü muamele
farklı sözcüklerle de olsa (“severe” ve “grave”)
bçmlern de çeren çerçeve (üst) br kavram
gerek şkence gerekse de dğer kötü muameler
olarak tanımlanmış olduğu yernde br tespttr. 507
bçmler bakımından ağır acı veya eza verlmes
Bu durumun en öneml kanıtı, algılama ve rade
aranmaktadır. Yne, Suçların Unsurları Belges’nde
yeteneğn etkleme ve aşağılama krterlerne
savaş suçu olarak şkence ve dğer kötü muamele
kanun metnnde yer verlmesdr. Bu bakımdan,
bçmler arasındak fark aynı sözcükle fade
esk kanunun düzenlemesnden farklı olarak
edlmektedr: “severe nflcton of physcal or
madde le kanun koyucu, “şkence, zalmane
mental pan or sufferng”. Dolayısıyla, Uluslararası
veya gayrnsan veya haysyet kırıcı” fadelerne
Ceza Mahkemes Statüsü’nde şkence ve dğer
yer vermeyerek AİHM’nn bu konuda gelştrdğ
kötü muamele bçmler arasında hyerarşk br
çthad sonuçlardan ayrıldığını göstermektedr.
lşk olduğu ve şkencenn kötü muamelenn
ağırlaşmış br hal olduğunu söylemek bu
Yen Türk Ceza Kanunu’nda şkence suçu le
çerçevede esasen mümkün değldr.504
lgl alt ve üst sınır arasında, Kanunun genel
ve aslında eleştrye çok açık sstematğ
Yukarıdak açıklamalar değerlendrldğnde,
doğrultusunda cdd br makas (3 yıldan 12 yıla
Yen Türk Ceza Kanunu’nun şkence hükmünün
kadar) yaratılarak somut olayda şkence flnn
BM Sözleşmes’nn 1. maddesndek “fzk
ntelğne göre ceza tayn etme konusunda
veya manev ağır acı veya ıstırap veren fl”
hakme genş br takdr alanı bırakılmıştır. Yne,
tanımlamasını benmsemedğ açıktır. Ntekm BM
şkence suçunun netces sebebyle ağırlaşmış
Sözleşmes’nn anılan maddesnn 2. fıkrasına göre
haller, duyu ve organların şlevlernde sürekl
“Bu madde, konu hakkında daha genş uygulama
zayıflık veya şlevnn ytrlmes, yaşamı
hükümler htva eden herhang uluslararası
tehlkeye sokan br duruma veya yleşmes
br belge veya mll mevzuata halel getrmez”.
olanağı bulunmayan br hastalığa veya btksel
Dolayısıyla şkence teşkl eden fln mutlaka “ağır
hayata grmes ayrıca düzenlenmştr. Dolayısıyla
acı veya ıstırap” vermes gerekmemektedr.
somut olayın koşullarına göre hakme takdr
hakkı genş br bçmde tanınmıştır. Söz konusu
Bununla brlkte, Türkye’de doktrnn öneml
maddede belrtlen ağırlaşmış hallern dışında,
br bölümü şkence suçu açısından fln bell
fln mutlaka “ağır acı ve ıstırap vermes” krtern
br vahamete erşmesn aramaktadır.505 Fakat
aramak hukuka aykırı br yorum ntelğndedr.
aşağıda açıklanacağı üzere neredeyse br ağırlık
Ntekm, “ızdırabın yoğunluğu” nesnel br şeklde
504 Burchard, s. 167.
uygulanması son derece güç olan br ölçüttür. 508
505 “Kamu görevls olanların kaba ve sert hareketler hemen şkence
506 Bu konuda kend çnde en tutarlı yaklaşımı savunduğu
olarak kabul edlmez. Yapılan fena davranışların bell br ağırlığa
anlaşılan Önok, nsan onuru krternn genel ve muğlak karakternn
ulaşması gerekr.” Bakıcı, Sedat, 5237 Sayılı Yasa Kapsamında Ceza
şkencey dğer suçlardan ayırmasının zorluğuna şaret ederek ve
Hukuku Özel Hükümler, Adalet, Ankara, 2008, s. 968. “Demek k,
başta kaynak İspanyol Ceza Kanunu olmak üzere karşılaştırmalı
eylemler, aynı tür olmasa da farklı eylemlern yukarıda belrtlen
hukuk le AİHM çthatları ve UCM Statüsü’nü gözeterek br fln
amaçlara yönelk tekrarlanan, ssteml eylemler olması aranacaktır.”,
şkence teşkl edeblmes çn bell br ağırlığa erşmes gerektğn
Malkoç, İsmail, Açıklamalı-İçihatlı 5237 Sayılı Yeni Türk Ceza Kanunu,
belrtmektedr. Önok, s. 399-411.
4. Baskı, Sözkesen Matbaa, Ankara, 2013, s. 794.
Aks görüşte, Şen: “Kamu görevls tarafından cra edlen ve kötü
507 Mahmutoğlu, Fath Selam, “İşkence ve Ezyet Suçu”, Ord. Prof.
muamele ntelğ taşıyan fln sürekllk taşıyıp taşımadığı ve mağdur
Dr. Sulh Dönmezer Armağanı, TCHD, Atatürk Araştırma Merkez
üzernde ne şeklde ve hang sevyede etk bırakıp bırakmadığı
Başkanlığı, Ankara, 2008, s. 1023- 1041, s.1029.
meseles, fln şkence suçu teşkl edp etmedğ bakımından dkkate
alınmalıdır.”
İŞKENCE
508 Bkz., Altıparmak (2009) s. 153.
123
İşkencede Sürekllk
gerçekleştren” fadesnn dolaylı br bçmde
ve Sstematklk
krterne şaret ettğ ler sürülmektedr. 510 Bu
Zorunluluğu ve Yorumu
falaka, Flstn askısı, ‘Çn şkences’, gerdrme
Türkye’de ceza hukuku doktrnnde TCK 256 ve
94’üncü maddelerde tanımlı suçlara dar ayırıcı
özellk şkencenn ssteml olması gerektğ
üzerne bna edlmştr.509 Bu yorumun dayanağı
TCK md. 94’ün gerekçesnde şkencenn ancak
sstematk br bçmde ve bell br süreç çnde
şlenmesnn mümkün olduğu belrtlmektedr.
Gerekçeye göre:
“şkence teşkl eden fller aslında kasten
yaralama, hakaret, tehdt, cnsel tacz ntelğ
taşıyan fllerdr. Ancak bu fller an olarak
sstematk ve bell br süre çnde şlenme
yoruma göre, ntelğ gereğ şkence teşkl eden
hareketlernn yapılması, dşlern ve tırnakların
sökülmes gb fllern ötesnde, 511 br kşye tokat
atılması, yüzüne tükürülmes veya tehdt edlmes
şkence suçunu oluşturmaz, sadece yaralama,
tehdt ve hakaret gb fller söz konusu olur.
Yargıtay da, şkence suçunun oluşması
çn fln mutlaka bell br süre çnde ve
sstematk olarak şlenmes krtern muhtelf
kararlarında benmsemş görünmektedr. 512
Bu yoruma göre, an hareketlerle şkence
suçu şlenemez. Hatta sstematk olma
510 Artuk/Gökcen/Yendünya, s. 173.
değl, sstematk br şeklde ve bell br süreç
çnde şlenmektedr. Br süreç çnde sürekllk
arz eder br tarzda şlenen şkencenn en
511 Yaşar, Osman/Gökcan, Hasan Tahsn/Artuç, Mustafa, YorumluUygulamalı Türk Ceza Kanunu, Ankara, Adalet, 2010, s. 3153.
öneml özellğ, kşnn pskolojs, ruh sağlığı,
512 Yargıtay 8 CD, 2014/398 E., 2014/5977 K., 11.3.2014,
algılama ve rade yeteneğ üzerndek tahrp
“Somut olayda; Pendk Beledyesnde zabıta görevls olan
edc etklernn olmasıdır. Bu etklern uzun
sanıkların Pendk sahlnde seyyar balon satan şkayetçnn
balon satmasını men etmek stedkler sırada meydana gelen
br süre ve hatta hayat boyu devam etmes,
tartışmadan sonra, şkayetçy araçlarına alarak park ve bahçeler
şkencenn bu kapsamda şlenen flne
müdürlüğünün deposuna götürdükler, burada şkayetçy
nazaran daha ağır ceza yaptırımı altına
alınmasını gerektrmştr.”
brlkte darp ettkler, daha sonra şkayetçy evnn yakınlarına
bıraktıkları, sanıkların eylemi sonucunda meydana gelen
yaralanmaya ilişkin, 27 Haziran 2012 tarihli Adli Tıp Kurumu 2.
İhtisas Dairesinin raporunda; «dava konusu olaya bağlı olarak
Yne, gerekçedek bu fadelere ek olarak
madde metnndek “...yol açacak davranışları
sol böbrek içi kanama oluştuğu ve bu kanamanın giderek artması
ve hastanın yaşamsal fonksiyonlarını bozmaya başlaması
üzerine kişinin ameliyatla alındığı, sol böbreğin ve dalağın
alınması ile sanıkların yaralama eylemleri arasında illiyet bağının
509 Üzülmez, İlhan, ‘Yen Türk Ceza Kanunu’nda İşkence ve Ezyet
bulunduğu» ve şikayetçide önceden mevcut olan böbrek taşının
Suçu’, http://www.ceza-bb.adalet.gov.tr/makale/108.doc (Tarhsz,
böbreğin alınmasında etkili olmadığı bildirilmiştir. Dosyadaki
son erşm tarh: Ekm 2015).
mevcut doktor ve adli tıp kurumu raporları, olay tutanağı, iddia
Mahmutoğlu, “İşkence suçunun oluşablmes çn nsan onurunu
ve savunmayı doğrulayan tanık beyanları, hastane evrakları
hlal eden sstematk br şeklde ve bell br süreç çersnde
ile yaralama fiili sabit olup sanıkların eylemlerinin sistematik
uygulanarak “bedensel ve ruhsal yönden acı çektren”, “algılama
şekilde belli bir süreç içerisinde süreklilik göstermediği,
ve rade yeteneğn hlal eden” ve “aşağılayan” seçmlk
meydana gelen tartışmanın kavgaya dönüşüp yaralama ile
hareketlern bulunması gerekmektedr ... Kanun koyucu özellkle
sonuçlandığı, bu nedenle olayda, şkence suçunun yasal
kasten yaralama suçu le şkence arasındak farkı ortaya koymak
unsurları gerçekleşmeyp sanıkların bu eylemlernn netces
çn böyle br krter aramıştır.” Bununla brlkte, Mahmutoğlu,
sebebyle ağırlaşmış yaralama ntelğnde bulunduğu gözetlerek
suçu karakterze ettğn savunduğu bu unsura madde metnnde
şkayetçnn depo önüne getrdğn gören tanık A. Y. le olayın
yer verlmemesn eleştrmekte ve suç tpn tartışmalı br hale
başlangıcını gören tanık A. O.’ın soruşturma aşamasında fades
getrdğn savunmaktadır. Mahmutoğlu, s. 1033-1034.
eklenmeden talmatla kovuşturma aşamasında fadesnn
Örneğin eski Yargıtay Başkanı Hasan Gerçeker’e göre TCK
alındığı ve her k anlatımı arasında çelşkler bulunduğu
md. 256’da tanımlanan suç “an şeklde şleneblrken, şkence
gözetlerek, öncek fadelernn onaylı suretler eklenerek olay
suçunun oluşması çn fal tarafından sstematk br bçmde ve
hakkında ayrıntılı fades alındıktan sonra dğer delllerle brlkte
bell br süreç çersnde hareket unsurunun gerçekleştrlmes
değerlendrlmek suretyle kuşkuya neden olmayacak şeklde
gerekmektedr. Bu k özellk anılan suçları brbrnden
olayda haksız tahrk hükümlernn uygulanıp uygulanmayacağı
ayırmaktadır.” Aktaran, Bayraktar, Köksal, ‘İşkence Suçu’, Günday,
tartışılarak sonucuna göre karar verlmes gerektğnn
Metin vd. (der.) Zabunoğlu Armağanı çnde, Ankara Ünverstes
gözetlmemes,” bozma neden olarak kabul edlmştr. Ayrıca
Yayınları, s. 157, s. 145-175.
bkz., Yargıtay 8 CD, 2013/15223 E., 2014/7817 K., 26.3.2014.
124
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
krtern fln önceden tasarlanması ve örgütlü
darp etmek suretyle yaralamaları ve hakaret
olarak cra edlmes olarak yorumlayarak
etmeler eylemlernn şkence teşkl ettğne
sstematklğ “az çok br plan dahlnde
karar vermştr.515
yapılan hazırlık doğrultusunda emr komuta
zncr çnde şbölümü yapılarak cra edlmes”
Bununla brlkte sstematklk krternn en
olarak değerlendren görüşlere rastlamak
doğru kararlarda dah temel referans halne
mümkündür. 513
geldğ kaydedlmeldr. Örneğn Yargıtay,
asker br nfaz kurumunda, gardyanın oda
Yargıtay br başka kararında se, 514 şkencey
haps verlen mağdurun elbselern çıkartarak
oluşturan fllern brbrn takp eden günlerde
çırılçıplak vazyette şınav çektrmes, üzerne
yapılmasının zorunlu olmadığını sadece bell
oturması, kafasını masaya vurmak suretyle
br süre devam etmesnn yeterl olduğunu
dövmes eylemler br bütün olarak sstematk
belrtmektedr. Yargıtay, bu kararında, brkaç
bçmde şlenme krtern gerçekleştrdğ çn
dakka süren kasten yaralamanın, br dakka
esk ceza kanunundak kötü muamele (efrada
veya daha az süren şaret veya sözle tehddn
sumuamele) suçu değl, şkence olarak
veya br veya brkaç dakka süren cnsel
değerlendrmştr.516
taczn (çmdkleme, “okşama” gb) şkence
teşkl etmedğn belrtmektedr. Yargıtay 8.
Sstematk ve bell br süre çnde şlenme
Ceza Dares’nn bu kararına göre, söz konusu
krternn, suçun kanun tanımında
fllern devamlılığı halnde şkenceden söz
bulunmamasına rağmen şkence suçunun unsuru
edlmes mümkün olablecektr. Bu bağlamda,
olarak değerlendrlmes kabul edleblr br
br kşye gelnp gdlp tokat atılması,
sonuç değldr.517 Br suçun kanun unsuru, ancak
tekme vurulması, on dakkada br küfredlp
kanun hükmü le tanımlanablr. Suç ve cezaların
vurulması, tek ayak üstünde tutulması,
kanunlğ lkesn düzenleyen Anayasa’nın
yüzünü duvara döndürüp eller havada yahut
38. maddes le TCK’nın aynı konuya lşkn 2.
tek ayak üstüne duvara yapışık vazyette
maddes hükmü br suçun unsurlarının ancak
bekletlmes, uyutmamak çn geceler sık sık
kanun hükmü le düzenlenebleceğn hüküm
soru sorulması, kızıp bağırılması, vurulması,
altına almıştır. Bu bakımdan şkence suçunun
sorguya alınması, yüksek sesle sürekl
unsuru olarak kabul edlen “bell br süreç çnde
müzk dnletlmes, “soğukta” soyundurulup
ve sstematk olarak şlenme” krternn hükümde
betona yatırılması, eletrk verlmes, “sıcakta”
değl gerekçede bulunması şkence suçu
su çlmesnn önlenmes, gynk veya
düzenlemesnn uygulanablrlğn son derece
soyunukken su sıkıp seyredlmes, tuvalet
stsna hale getrmektedr. Resm Gazete’de
htyacını gdermeye engel olunması örnek
yayımlanmayan kanun gerekçes br yorum aracı
olarak verlmektedr.
olarak değerlendrlse dah yargı organları çn
bağlayıcı değldr.
Yargıtay br başka kararda süre koşuluna daha
esnek yaklaşmaktadır. Kendsn “sen gel bakm
Ntekm, BM İşkence Sözleşmes’nde bu fade yer
buraya” bçmnde çağıran sanık polse karşı
almamaktadır. Sözleşmenn hazırlık çalışmaları
uyarıda bulunan mağduru tekme le dövüp
sırasında sstematk olma unsuru tartışılmış,
dğer polslerle brlkte, ellerndek coplar le
ama reddedlmştr.518 Sstematk fades bu
mağduru ellern kelepçeleyerek araç çersne
alıp yaklaşık 20-25 dakka dolaştırmalarının, bu
arada her üç sanığın da şkayetçy araç çersnde
513 Soyaslan, Doğan, Ceza Hukuku Özel Hükümler, 5. Baskı,
515 Yargıtay 8 CD, 2013/7707E., 2014/5504 K., 6. 3.2014.
516 Yargıtay 8 CD, 2012/31460 E., 2013/6705 K., 27.2.2013.
517 Bkz., Altıparmak (2009) s. 164-165, Önok, s. 414, Şen, s. 336.
Yetkn, Ankara, 2005, s. 151.
518 Burgers/Danelus, s. 117-1118, aktaran Altıparmak (2009) s.
514 Yargıtay 8 CD, 2012/29994 E., 2012/38227 K., 13.12.2012.
İŞKENCE
165.
125
tanımıyla AİHM tarafından “nsanlığa karşı suç
kavramının br unsuru olarak br planın varlığı”
olarak tanımlanmaktadır. AİHM’ye göre, fln
sstematk olması en azından bell br plan ve
organzasyonun varlığını aramaktadır; bu planın
mutlaka açıkça lan edlmş veya fade edlmş
olması gerekmez. Asker güçlern moblzasyonu
(hareketlenmes) gb br dz olay, spontan ve
raslantı sonucu ortaya çıkan olaylar bu bağlamda
değerlendrlmez. 519
İşkenceye TCK
Madde 250 Parantez
Türkye’de şkence suçunun etkn br bçmde
cezalandırılmasının önünde şkencede çeklen
‘acı ve ıstırabın yoğunluğu’ ve ‘sstematk br
bçmde ve bell br süre çnde şlenmes’
krterlernn bulunması aslında şkence
suçunun en y htmalle yaralama olarak
değerlendrlmesnn önünü açmaktadır.
Türkye uygulamasında zor kullanma yetksne
sahp kamu görevlsnn görevn yaptığı
sırada, kşlere karşı görevnn gerektrdğ
ölçünün dışında kuvvet kullanılması halnde,
kasten yaralama suçuna lşkn hükümler
uygulanmasını hüküm altına alan TCK 256.
madde, doğrudan doğruya TCK 94. madde
kapsamında soruşturma başlatılması gerektğ
haller de kapsamak üzere uygulanmaktadır. 520
Zra pek çok yönden şkence suçlarının cezasız
bırakılmasına zemn hazırlayacak bçmde
yorumlanmaktadır. Söz konusu maddeye göre:
“Zor kullanma yetksne sahp kamu görevlsnn
görevn yaptığı sırada, kşlere karşı görevnn
gerektrdğ ölçünün dışında kuvvet kullanılması
halnde, kasten yaralama suçuna lşkn hükümler
uygulanır.”
Bu düzenleme le, TCK md. 256, zor
kullanımında ölçü aşımının söz konusu
olduğu durumda kasten yaralama olduğu
konusunda aksnn spatı son derece güç br
karne yaratmıştır. Bu karney, Türkye’de
yargı, kolluğun kasten kendsne dönük
mukavemet veya drenşte bulunmaması veya
vak drenş etkszleştrmş olması halnde
kuvvet kullanması durumlarını da çermek
üzere uygulamakta ve böylelkle stsnaen
hakkında soruşturma başlatılmış br kötü
muamele fl le lgl şkence suçunu hç
değerlendrmemekte veya en y htmalle
520 Koç vd., s. 67; Altıparmak, 2009, s. 138-176; Commttee
519 AİHM, Jelisic; Blaskic ve Kunarac kararlarından yola çıkarak
aganst Torture, ‘Consderatons of Reports Submtted by State
bu değerlendirmelere ulaşmıştır. Mocanu vd./Romania, 17 Eylül
Partes under Artcle 19 of the Conventon’, 2010, CAT/C/TUR/
2014, (Başvuru no: 10865/09, 45886/07, 32431/08), para. 12, dn.
CO/3, http://www2.ohchr.org/englsh/bodes/cat/docs/CAT.C.TUR.
36.
CO.3.pdf, s. 3.
126
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
kasten yaralama olarak değerlendrmektedr.
Gez Parkı protestoları sırasındak pols
Örneğn, Türkye İnsan Hakları Vakfı tarafından
şddet le lgl soruşturmalar yargının şkence
yapılan br araştırmaya göre, 2007-2008 yılında
suçunu çoğu zaman en y htmalle yaralama
41 dosya üzernde yapılan değerlendrmede,
olarak ntelendrdğne lşkn sayısız örnekle
Vakfın hukuk yardım sağladığı toplam 21 dava
doludur. Antalya’da 3 Hazran 2013’te AKP
dosyasının sadece 6’sında kamu görevller
bnası önündek protestolar arasında kalan
hakkında şkence suçu dolayısıyla kamu
ve aralarında svl gyml kşlern de olduğu
davası açılmıştır.
521
Dğer dosyalarda, suçun
polsler tarafından önce cop ve tekmelerle
zor kullanma yetksne lşkn sınırın aşılması,
yakalanan ve daha sonra serbest bırakılan
yaralama ve asta kötü muamele bçmnde
Erdem Kara le lgl soruşturmada savcı
tavsf edldğ tespt edlmştr.
tarafından, “orantısız güç” kullanan 6 pols
hakkında “kasten yaralama” suçundan dava
Yne, Gez Parkı protestoları sırasında cereyan
açılmıştır.524 Yne, Doğukan Blr adlı ünverste
eden şkence ve dğer kötü muamele fller çn
öğrencsnn dövülmesne lşkn üç pols,
açılan az sayıda soruşturmada kasten yaralama
Şahan Gökpınar, Hüseyn Engn ve Selçuk
hükümler uygulanmıştır. Örneğn, Antalya’da
Bal le sopayla gösterclere saldıran Serkan
Mustafa Düştegör’ün yerde sürüklenp
Kavak hakkında “bast yaralama” suçundan
dövülmes le lgl olarak br amr 5 pols
dava açılmıştır. Davanın Eskşehr 9. Aslye
memuru le lgl dava bast yaralamadan dolayı
Ceza Mahkemes’nde 16 Eylül 2014 tarhl lk
açılmıştır. Cumhuryet Gazetes’nde 5 Kasım
duruşmasında, Blr’n avukatının görevszlk
2014’te yer alan habere göre, bast yaralama
trazı kabul edlerek dosya Ağır Ceza
suçu neden le br amr 5 pols hakkında açılan
Mahkemes’ne gönderlmştr.525 Ne var k,
ve Antalya 11. Aslye Ceza Mahkemes’nde
karara yapılan traz üzerne Eskşehr 1. Ağır
görülen davada, Düştegör’ün veklnn suçun
Ceza Mahkemes “dosyanın ncelenmesnde,
yaralama değl şkence olduğu yönündek
davaya bakma görevnn aslye ceza
görüşünün kabul edlmes ve Mahkemenn
mahkemesne at olduğu anlaşılmakla
görevszlk kararı üzerne dosya Antalya 2. Ağır
görevszlk kararının kaldırılmasına karar
Ceza Mahkemes’ne gelmştr.
522
Benzer br
vermek gerekmştr” şeklnde herhang br
suçun ntelendrlmes hatası, yne Antalya’da
gerekçe çermeyen kararı le dosyayı yenden
Gez Parkı protestoları sırasında otoparkta
Aslye Ceza Mahkemes’ne göndermş
saklanan üç gencn çvl sopalar da kullanılarak
ve bu Mahkeme de şkence olarak tavsf
darp edlerek dövülmes le lgl olarak faller
edlmes gereken fl yaralama olarak
hakkında davanın bast yaralama suçundan
değerlendrerek sanık polsler hakkında
açılmasıdır.
523
hükmün açıklanmasının ger bırakılması kararı
vermştr.526
521 Türkiye İnsan Hakları Vakfı, Türkiye İnsan Hakları Vakfı’nın
Türkiye’nin Üçüncü Dönemsel Raporu’nun Değerlendirilmesi İçin
BM İşkenceye Karşı Komite’ye İlettiği Görüşleri ve Önerileri - 15
524 ‘Antalya’da 6 polse ‘orantısız güç’ davası açıldı’, Evrensel, 12
Ekm 2010 ve İşkenceye Karşı Komte’nn Sonuç Gözlemler
Kasım 2014, http://www.evrensel.net/haber/97294/antalyada-6-
-19 Kasım 2010; 2011, http://www.thv.org.tr/wp-content/
polse-orantsz-guc-davas-acld
uploads/2015/04/skenceye_kars%C4%B1_komte.pdf (Son
Olayın vdeosuna şu lnkten erşleblr: http://www.mctv.com.
erşm tarh: Ekm 2015).
tr/2014/11/12/gez-drens-srasnda-darp-edlen-kara-polsedava-act/ (Son erşm tarh Ekm 2015).
522 ‘Pols Dayağına ‘Kızlı-Erkekl Alkol Alıyorlardı’ Savunması’,
Cumhuryet, 5 Kasım 2014, http://www.cumhuryet.com.tr/haber/
525 ‘Yaralama değl şkence’, Mllyet (Kemal Göktaş), http://www.
turkye/137497/Pols_dayagna__kzl-erkekl_alkol_alyorlard__
mllyet.com.tr/yaralama-degl-skence-gundem-1941196/ (Son
savunmas.html (Son erşm tarh: Ekm 2015).
erşm tarh: Ekm 2015).
523 ‘Çivili sopalı dayak ‘basit yaralama’, Mllyet (Gökçer
526 Göktaş, Kemal, ‘Gezi’nin meşeli saldırganının cezası belli
Tahncoğlu), 6 Mayıs 2014, http://www.mllyet.com.tr/cvl-
oldu: Eylemci dövmenin cezası ayda 250 TL’, http://kemal-goktas.
sopal-dayak-bast/gundem/detay/1877922/default.htm (Son
blogspot.com/2014/12/gezinin-meseli-saldrgannn-cezas-belli.html
erşm tarh: Ekm 2015).
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
İŞKENCE
127
İşkence suçunu düzenleyen TCK md. 94 le
Türk Ceza Kanunu’nun Yürürlük ve Uygulama
zor kullanma yetksnde sınırın aşılmasını
Şekl Hakkında Kanun 3. maddeye göre de
düzenleyen TCK md. 256 arasındak ayırım,
“mevzuatta yürürlükten kaldırılan Türk
en başta şkencenn damgalayıcı etks neden
Ceza Kanunu’na yapılan yollamalar, 5237
le önemldr. Br fln kasten yaralama olarak
sayılı Türk Ceza Kanunu’nda bu hükümlern
ntelenmes le şkence olarak ntelenmes
karşılığını oluşturan maddelere yapılmış
arasında son derece öneml farklar
sayılır.” Bu bakımdan bu suç tp çn zn
bulunmaktadır. Brncs, şkence suçunda
alınması hukuka aykırıdır, bu konuda oluşan
ceza mktarları kasten yaralamadan daha
ve esas tbaryle sorumlular bakımından
genş br makası çermektedr. İkncs, şkence
cezasızlık anlamına gelen soruşturmama
suçu çn zamanaşımı şlemedğ halde,
kararları bakımından tereddüt oluşmasının
kasten yaralama fl zamanaşımı süres genel
engellenmes çn açık br hükmün kabulü
hükümlere tabdr.
gerektğ açıktır.
Nhayet, TCK md. 256 ve TCK md. 94
Bu halyle ble TCK 256. maddenn
çerçevesnde açılan soruşturmalarla le lgl
uygulandığından bahsetmek güçtür. En
en öneml farklılıklardan br, TCK 94. madde
başta, 256. maddenn gönderme yaptığı, “zor
yönünden zn aranmayacağı yönünde br
kullanma yetksnde sınırın aşılması” kavramı
kabul varken, TCK md. 256 yönünden aks br
son derece esnek br bçmde ve genel olarak
kabulün bulunmasıdır. Blndğ üzere, 4483
fallern lehne yorumlanmaktadır. Zra,
sayılı Memurlar ve Dğer Kamu Görevllern
Türkye’de yargı, özellkle son dönemdek
Yargılanması Hakkında Kanun’un 2. maddes
çok öneml bazı stsnalar dışında, toplantı ve
soruşturma znne gerek bulunmayan üç hal
göster yürüyüşlerne müdahaley bağlamını
düzenlyor: Esk TCK md. 243’te düzenlenen
değerlendrmekszn hukuka uygun buluyor.
şkence suçu, md. 245’te düzenlenen efrada
Müdahaleye olanak tanıyan PVSK md. 16
sumuamele (kötü muamele) ve mülga 1412
se, syas ktdarların toplumsal muhalefet
sayılı Ceza Muhakemeler Usulü Kanunu’nun
bastırmak çn yaygın bçmde kullandıkları araç
Cumhuryet savcısının soruşturma
olarak en son İç Güvenlk Paket le olduğu gb
sırasında sustmal, hmal ve geckme
değşklğe uğramaktadır.
gösteren kşlere karşı doğrudan doğruya
soruşturma açablmesdr.527 Hatırlanacağı
Esasen, yukarıda şaret edldğ üzere PVSK
üzere cumhuryet savcılarının adl kolluk
16. maddesnn529 lk fıkrası polsn “görevn
amr olarak doğrudan doğruya soruşturma
yaparken drenşle karşılaşması halnde,
başlatma yetks yen Ceza Muhakemes
bu drenş kırmak amacıyla ve kıracak
Kanunu’nda da düzenlenmştr. 528 5252 sayılı
ölçüde” zor kullanableceğn belrtmektedr.
Dolayısıyla maddenn pek çok açıdan
527 CMUK md. 154’ün bu bölümü şu bçmdeyd: “Kanun
tarafından kendlerne verlen veya kanun daresnde
kendlernden stenen adlyeye müteallk vazfe veya şlerde
eksk ve sorunlu düzenlemesne rağmen,
polsn zor ve slah kullanma yetksnn
sustmal veyahut hmal ve terahler görülen Devlet memurlar
le Cumhuryet Müddeumumlğnn şfah veya yazılı taleb ve
yapmakta kötüye kullanma veya hmaller görülen kolluk âmr
emrlern yapmakta sustmal veya terahler görülen zabıta
ve memurları hakkında Cumhuryet savcılarınca doğrudan
amr ve memurları hakkında Müddeumumlkçe doğrudan
doğruya soruşturma yapılır. Val ve kaymakamlar hakkında
doğruya takbatta bulunulur. Ancak zabıta amrler hakkında
2.12.1999 tarhl ve 4483 sayılı Memurlar ve Dğer Kamu
hakmlern vazfelernden dolayı tab oldukları muhakeme
Görevllernn Yargılanması Hakkında Kanun hükümler, en üst
usulü tatbk olunur. Val, kaymakam ve nahye müdürler
derecel kolluk amrler hakkında se, hâkmlern görevlernden
hakkında Memurn Muhakematı Kanunu hükmü cardr.”
dolayı tâb oldukları yargılama usulü uygulanır.”
528 (5) Kanun tarafından kendlerne verlen veya kanun
529 2007 yılında yapılan değşklkten önce 16. maddedek
daresnde kendlernden stenen adlye le lgl görev veya
hükümler, 16 ve Ek md. 6’de düzenlenyordu. 2007 yılında yapılan
şlerde kötüye kullanma veya hmaller görülen kamu görevller
değşklkle 6. maddenn lgl hükümler de bu madde altında
le Cumhuryet savcılarının sözlü veya yazılı stem ve emrlern
düzenlenmştr.
128
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
doğablmes çn yetknn varlığı ve polse karşı
drenmenn varlığını zorunlu gördüğü derhal
anlaşılmaktadır. Böyle br mukavemet söz
konusu olduğunda, bu madde çerçevesnde
polsn kademel ve orantılı br bçmde güç
kullanma yetks doğar. Fakat zor kullanmadan
önce lgllere drenmeye devam etmeler
halnde doğrudan doğruya zor kullanılacağı
htarının yapılması gerekr. Dkkat çekc br
nokta, PVSK md. 16’nın htar şartını br başka
düzenleme le adeta bertaraf etmesdr. PVSK
16. madde 4. paragraf drenmenn mahyet
ve dereces göz önünde bulundurularak
htara gerek duymayableceğn belrtyor.
Çevk Kuvvet Yönetmelğ de büyük ölçüde
kanunun bu hükmüyle paralel br düzenleme
öngörmektedr. 530
530 Pols Çevk Kuvvet Yönetmelğ, md. 25/c: “Dağıtma emr
yetkl amr tarafından verlr. Bu emr alan personel görevl amr
komutasında lgl mevzuatın tanıdığı yetkler kullanmak üzere
derhal harekete geçer./Yapılacak müdahale topluluğu dağıtma,
toplanmayı önleme ve suçluları yakalama amacına yönelk
olmalıdır./Toplu hareketn ntelğne veya dağıtma sırasında
gösterlen cebr ve şddet veya tehdt veya saldırı veya karşı
koyma derecesne ve gereğne göre kademel şeklde artan ölçüde
beden kuvvet, madd güç ve slah kullanılır.”
Aynı yönetmelğn tanımları htva eden 4. maddes, zor
kullanmayı: “kanunsuz toplu hareket halne gelen br toplumsal
olayın etksz hale getrlmes veya önlenmes veya dağıtılması
çn; toplu hareketn ntelğne veya dağıtma sırasında meydana
gelen cebr ve şddet veya saldırı veya drenşn derecesne ve
gereğne göre kademel şeklde artan ölçüde beden kuvvet, madd
güç ve slah kullanılması hal” olarak tanımlamış; ‘slah ve araç’ı
se “cop (normal veya elektrkl), sis ve gaz bombaları, tabanca,
makinalı tabanca, ve tüfek, gaz ve bomba tüfeği, dürbünlü tüfek ve
benzeri vurucu, önleyici etkisiz hale getirici savunmaya elverişli
aletleri, gaz, boyalı veya boyasız tazyikli su püskürten veya
personeli ve malzemelerini taşıyan zırhlı veya zırhsız araçlar ile
helikopterleri veya uçakları” olarak sayılmıştır.
İŞKENCE
129
KOLLUĞUN
Kşsel ve Syasal Haklar Sözleşmes (md.
TOPLUMSAL
toplanma hakkını güvence altına alır. İlgl
GÖSTERİLERE
zn almadan, slahsız ve saldırısız toplantı ve
HUKUKA AYKIRI
edlen barışçıl göster düzenleme hakkı le lgl,
MÜDAHALESİ
önlenmes, genel sağlığın ve genel ahlakın veya
Türkye’de kolluğun zor ve slah kullanma
yetksndek temel sorunlardan br, polsn
drenşle karşılaştığı ddasıyla drenmey
etksz hale getrmek çn hareket ettğ
durumlarda aslında böyle br yetknn hukuken
hç doğmamış olmasıdır. Bu bçmde güç
kullanımının zaman zaman “orantısız güç”
bçmnde kavramsallaştırılması hem güç
kullanımının yasa dışı ntelğn perdelemekte
hem de suç teşkl eden fln doğru br
bçmde hukuk olarak değerlendrlmesn
zorlaştırmaktadır. Kolluğun özellkle toplumsal
olaylara müdahalesnde yasadışı güç kullandığı
durumlarda, PVSK 16. maddenn pols zorunu
kaçınılmaz hale getrp getrmedğ sorununun
syas terche bağlı br karar olduğu ve
öncelkle bu çerçevede br değerlendrmeye
tab tutulması gerektğ açıktır. Fakat bu
çalışma kapsamı tbaryle, Türkye’de syasal
ktdarların toplumsal gösterlere dönük
tutumunu değerlendrmekten zyade bu
durumun neden olduğu ve yenden ürettğ
cezasızlık olgusunun merkezndek kanuna
aykırı zor kullanma üzernde odaklanacaktır.
Esasen, 2911 sayılı Toplantı ve Göster
21)532 hükümlerne paralel br bçmde, barışçıl
anayasal düzenlemede, herkesn önceden
göster yürüyüşü düzenleyeblmes olarak tarf
mll güvenlk, kamu düzen, suç şlenmesnn
başkalarının hak ve özgürlüklernn korunması
amacıyla kanun le sınırlanableceğ ve son
fıkrada, bu hakkın kullanımında uygulanacak
şekl, şart ve usullern kanunla düzenleneceğ
belrtlmektedr. Anayasanın 34. maddesnn
gönderme yaptığı kanun 2911 sayılı Toplantı
ve Göster Yürüyüşler Kanunu’dur. 2911 sayılı
Kanun’da se, Anayasa md. 34’ten farklı olarak
bldrm yükümlülüğü öngörülmektedr (md. 10).
Buradak bldrm yükümlülüğünden hareketle,
hükümet sözcülernn, mülk dare amrlernn
sık sık ‘znsz toplantı’ kavramı le hukuka aykırı
müdahaleler meşru göstermeye çalışmaları
Türkye açısından yerleşk br dar pratk,
en azından sıkça başvurulan br söylemdr.
1990’ların başında, bu alana lşkn detaylı vaka
ncelemes yapan Tanör, dar kararlarla toplantı
ve göster yürüyüşü hakkının kullanılamaz
hale getrldğ sıkıyönetm rejmnn btmesnn
ardından, 2911 sayılı Kanun dönemnde pek
çoğu gerekçesz yasaklama kararları le aslında
bu hakkın kullanımında flen zn sstemnn
bulunduğunu tespt etmştr. 533 Aradan geçen
uzun yıllara rağmen 2015 Türkyes’nde
toplum çnde ulusal güvenlğn, kamu güvenlğnn korunması,
kamu düzennn sağlanması ve suç şlenmesnn önlenmes,
Yürüyüşler Kanunu’na aykırı bçmde toplanıldığı
sağlığın veya ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklernn
ddasıyla km zaman herhang br htar veya
korunması çn gerekl olanlar dışındak sınırlamalara tab
kalabalığın tamamının duyableceğ bçmde htar
etmeden gerçekleştrlen müdahaleler, ‘kanun’
dayanağı bulunsa dah hukuk dayanaktan
yoksundur. Anayasa’nın 34. maddes, Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmes (md. 11)531 ve BM
tutulamaz. Bu madde, slahlı kuvvetler, kolluk kuvvetler
veya devlet dares mensuplarınca yukarda anılan haklarını
kullanılmasına meşru sınırlamalar getrlmesne engel değldr.”
532 BM Kşsel ve Syasal Haklar Sözleşmes md. 21 ‘toplanma
özgürlüğü’ başlıklı hüküm: “Barışçıl br bçmde toplanma
hakkı hukuk tarafından tanınır. Bu hakkın kullanılmasına ulusal
güvenlğ veya kamu güvenlğn, kamu düzenn, sağlık veya ahlakı
531 AİHS md. 11: “1. Herkes barışçıl olarak toplanma ve dernek
veya başkalarının hak ve özgürlüklern koruma amacı taşıyan,
kurma hakkına sahptr. Bu hak, çıkarlarını korumak amacıyla
demokratk br toplumda gerekl bulunan ve hukuka uygun olarak
başkalarıyla brlkte sendkalar kurma ve sendkalara üye olma
getrlen sınırlamaların dışında başka hiçbr sınırlama konamaz.”
hakkını da çerr.
2. Bu hakların kullanılması, yasayla öngörülen ve demokratk br
130
533 Tanör, s. 110.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
çok daha farklı br tablonun bulunduğundan
kabul etmek gerekr. Hatta, AİHM’ye göre, poltk
söz etmek güçtür. Fakat açıktır k, buradak
br olaya lşkn derhal tepk verlmesnn haklı
bldrm yükümlülüğünün hakkın özüne
olduğu ve bu tutumun da barışçıl br göster
dokunacak bçmde zn mükellefyet olarak
bçmnde tezahür ettğ özel durumlarda, sadece
yorumlanması mümkün değldr. Aksne, bldrm
bldrm yükümlülüğünün yerne getrlmemş
yükümlülüğünün, darenn toplantıya katılma
olması gerekçesyle dağıtılması, barışçıl
hakkını etkl br bçmde güvence altına almasını
toplanma hakkına dönük orantısız br sınırlama
sağlamak amacıyla, örneğn trafğn akışı le
ntelğndedr.536
lgl gerekl düzenlemelern yapılması çn hdas
edldğ bçmnde yorumlanması gerekr. AİHM
Türkye’de toplantı ve göster yürüyüşü hakkını
Samüt Karabulut kararında, 534 Ataman/Türkye535
öneml ölçüde sınırlandıran ve uygulamaya
kararındak çthadını devam ettrerek bldrm
yansıyan, “kanuna aykırı toplantı ve göster
olmaması halnde br gösternn kanunsuz
yürüyüşler” düzenlemes altında bulunan sayısız
olacağını belrtmekle brlkte, esas tbaryle
fllerdr. Örneğn;
gösternn günlük hayatın sekteye uğraması ve
husumete yol açablmes htmallernn dkkate
“Ateşl slahlar veya patlayıcı maddeler
alınarak, lgllern mevzuata uyması gerekllğn
veya her türlü kesc, delc aletler veya taş,
fade ettkten sonra,
sopa, demr ve lastk çubuklar, boğma tel
veya zncr gb bereleyc ve boğucu araçlar
“Ancak, kanunsuz br durumun toplantı yapma
veya yakıcı, aşındırıcı, yaralayıcı eczalar
özgürlüğü hlaln haklı çıkarmadığına ve bu
veya dğer her türlü zehrler veya her türlü
ntelktek düzenlemelern AİHS’de korunduğu
ss, gaz ve benzer maddeler le yasadışı
şeklyle toplantı yapma özgürlüğüne yönelk gzl br
örgüt ve topluluklara at amblem ve şaret
engel temsl etmemes gerektğne şaret eder”
taşınarak veya bu şaret ve amblemler
üzernde bulunduran ünformayı andırır
saptaması le, Strasbourg Mahkemes’nn bldrm
gysler gylerek veya kmlklern gzlemek
yapılmamasının hakkın kullanımını engelleyen
amacıyla yüzlern tamamen veya kısmen
br durum olarak değerlendrlmemes gerektğ
bez vesar unsurlarla örterek toplantı ve
kanaatnde olduğunu fade etmştr.
göster yürüyüşlerne katılma ve kanunların
suç saydığı ntelk taşıyan afş, pankart, dövz,
Böyle br bldrm yapılmadığı halde toplantı ve
resm, levha, araç ve gereçler taşınarak veya
göster yürüyüşünün yapılacağının basın yayın
bu ntelkte sloganlar söylenerek veya ses
organları aracılığıyla duyurulmuş olması halnde
chazları le yayınlanarak”
bu yükümlülüğün yerne getrlmş olduğunu
yapılan toplantı kanunsuz toplantı olarak
534 Samüt Karabulut/Türkye, (Başvuru no: 16999/04), 27 Ocak
değerlendrlmekte ve bu durumda müdahale
2009.
gerekçes doğmaktadır. Dolayısıyla toplantının
535 Örneğin, Ataman (Başvuru no: 74552/01), 5.3.2007 kararında
çnde şddet kullanmaya eğlml veya “yasadışı
AİHM şu değerlendrmede bulunmuştur: “AİHM, ulusal mevzuat
örgüt ve topluluklara” at, amblem şaret
hükümlern göz önünde bulundurarak, halka açık gösterlern
taşınması hatta bu şaret ve amblemler andıran
düzenlenmes çn hçbr zne gerek olmadığını gözlemlemektedr.
Olayların meydana geldğ dönemde, yetkl makamlara yapılacak
ünformaya benzeyen gysler gylmes veya
bldrnn olaydan yetmş k saat önce yapılması gerekyordu. İlke
kanunun suç saydığı ntelkte afş, pankart,
olarak benzer düzenlemeler, AİHS tarafından korunduğu şeklyle
dövz taşıyanların bulunması toplantıya
toplantı yapma özgürlüğüne gzl br engel oluşturmamalıdır.
Kamu alanlarındak her türlü göster günlük yaşamın devamı
müdahale çn yeterldr. Ntekm, polsn bu
çn br takım düzenszlklere neden olablmekte ve knle karşı
gerekçelerle başladığı müdahalelerle sıklıkla
karşıya kalınabilmektedir. Hal böyleyken, dernek ve diğer gösteri
karşılaşılmaktadır. Fakat, konuyla lgl AİHM
organizatörlerinin, yürürlükteki düzenlemelere riayet ederek,
demokrasinin aktörleri olarak oyunun kurallarına katılması
önemlidir.” para. 38.
BÖLÜM ADI
536 Bukta vd./Türkye (Başvuru no: 25691/04), 17.7.2007.
131
çthadı, barışçıl br gösternn arasına şddet
kullanma nyetnde kşlern karışmış olması
durumunda dah, halka açık br gösternn
göstery düzenleyenlern kontrolünün dışında
olaylar gelşmesne lşkn gerçek br tehlke
mevcut olsa dah toplantının barışçıl toplantı
kapsamından çıkmayacağını belrtmştr. 537 Bu
durumda, kolluğun barışçıl göster yapanlarla
şddete başvuranları ayırması zorunluluğu
bulunduğu kabul edlmektedr. 538 Türkye’de bu
türden müdahalelern nasıl hukuksuz br zemnde
gelştğn anlamayı sağlayan br olgu se, polsn
lnç eğlm gösteren kalabalıklara çoğunlukla
hoşgörü le yaklaşmasıdır.
Kolluğun
“Orantısız”
Güç Kullanımı
Kolluğun hukuka aykırı br bçmde gelşen
müdahalelernde krtk dğer sorun se
müdahalelern kasten öldürme, yaralama ve
zaman zaman da şkence suçunun unsurlarını
oluşturablecek br bçmde gelşmesdr.
Örneğn, TBB’nn Ağustos 2013 tarhl raporuna
göre Gez Parkı’na lşkn protestolar sürerken
toplam 13 lde 8041 kş yaralanmış, 103
kş kafa travmasına uğramış, 11 kş gözünü
kaybetmş, 1 kşnn dalağı alınmıştır.
Yne, son yıllarda, toplumsal gösterler
bastırmak çn gderek artan br bçmde
kullanılan kmyasal göster kontrol ajanları,
plastk mermlern kullanılması açık br
bçmde şkence ve kötü muamele yasağını
hlal etmektedr. İnsan hakları kuruluşlarının ve
svl toplum örgütlernn dkkat çektğ bu yen
durum özellkle Hazran 2013’te Türkye’nn
tamamına yayılmış toplumsal gösterlere polsn
müdahalesnde son derece vahm ve dkkat çekc
br noktaya ulaşmıştır. 539 Gösterlern yalnızca
lk 15 gününde 150.000 adet gaz bombası
kullanıldığı kaydedlmektedr.540
Kolluğun bber gazı kapsülünü slah olarak
kullanarak kasten öldürme suçu şledğ yukarıda
tartışıldı. Bber gazı le müdahalede sadece
bu bçmde kapsülün slah olarak kullanılması
nedenyle değl, polsn yer yer kapalı alanlara
hatta hastanelere dah bber gazı atmasıyla
maruz kalınan gaz nedenyle gerçekleşen
öldürme ve yaralama fllernn özellkle son
yıllarda yoğun bçmde şlendğn gözlemlemek
539 TİHV’n yaptığı br basın toplantısına katılan Matthew Prngle
(APT-Assocaton for the Preventon of Torture), “uygulanan şddet
bze, ‘bunlar ancak 80’lerde yaşanır’ dedrtt” değerlendrmesnde
bulunmuştur, 17.1.2014, http://www.evrensel.net/haber/76582/
537 Gün vd./Türkye (Başvuru no: 8029/07), 18.6.2013, para. 51.
turkyede-skence-hl-onlenemyor.html#.UwKWPV6Ffx5 (Son
erşm tarh: Ekm 2015).
538 Altıparmak, Kerem, ‘Geznn Hatırlattığı Hak’, Banet, 3
Temmuz 2013, http://banet.org/banet/toplum/148157-gez-nn-
540 Taksm Dayanışması, Hak İhlaller Raporu, Temmuz 2014,
hatrlattg-hak-barscl-toplant (Son erşm tarh: Ekm 2015).
http://ssuu.com/takpteyz/docs/hak_hlaller_raporu, s. 8.
132
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
mümkün. Bber Gazı Yasaklansın İnsyatf’nn
ortaya çıkmış olduğuna lşkn tıbb rapor
peryodk raporları, toplumsal gösterlerde
sunamadığı çn,544 Sözleşme’nn şkence ve kötü
bber gazı kullanımının ne denl yoğun olduğunu
muamele yasağını düzenleyen 3. maddesne
göstermektedr. Bu oluşumun verlerne göre
dönük hlal bulmamıştır. Ancak bber gazı
2014 yılında 365 günün 224 gününde bber gazı
kullanımının lke olarak şkence ve kötü muamele
kullanılmış ve yukarıda belrtldğ gb, 8 kş
yasağı kapsamında değerlendrlmesnn
bber gazı nedenyle hayatını kaybederken, en az
mümkün olduğunu prensp olarak kabul
453 kş de yaralanmıştır.
541
etmştr.545
Blndğ üzere bber gazı kullanımına lşkn
Al Güneş kararında se,546 başvurucu 2004
eleştrler, ktdar cenahında genellkle Avrupa
yılında 28-29 Hazran tarhler arasında
ülkelernde de bber gazı kullanıldığı savunusu
devam eden Nato Zrves’ne dönük protestolar
le karşılaşır.542 AİHM’nn bu konuda yasaklayıcı
sırasında Mecdyeköy Metro İstasyonu
br çthat gelştrmemes bu bakımından
önünde yapılan basın açıklaması sırasında
önem arz etmektedr. Gerçekten, AİHM,
pols tarafından yakalanmış, herhang br
1997’de yürürlüğe gren Kmyasal Slahların
mukavemet serglemedğ halde bber gazına
Gelştrlmes, Üretlmes, Depolanması ve
maruz kalmıştır. Aynı gün yapılan muayenede
Kullanılmasının Yasaklanması Sözleşmes’ne
başvurucunun gözlernde kızarıklık olduğu tespt
atıfta bulunarak kural olarak bber gazı
edlmş ve knc br muayenede de darp zlerne
oluşturan gazların savaşlarda değl, ama ç
rastlanmıştır. Mahkeme, Avrupa İşkenceye Karşı
karışıklıkları bastırmak çn kullanılmasının
Komte’nn tavsyelern hatırlatmıştır. Buna
mümkün olduğunu belrtmektedr. Fakat AİHM
göre:547
bber gazı kullanımında orantılılık esasına
1. Bber gazı potansyel olarak tehlkel br
aykırılığın Sözleşmenn 3. maddesndek şkence
maddedr ve kapalı alanlarda kullanılmaması
ve kötü muamele yasağına aykırı olacağını
gerekr. Açık alanlarda da ancak stsnaen
belrtmektedr.
kullanılablmeldr.
2. Bber gazına maruz kalan kşler derhal doktora
Oya Ataman/Türkye kararına konu olayda
ulaştırılmalı ve bu kşlere panzehr sağlanmalıdır.
kolluk, F Tp hapshaneler protesto etmek
3. Bber gazı kontrol altına alınmış kşlere karşı
üzere basın açıklamasına katılan başvurucunun
kullanılmamaldır.
da çnde olduğu kşlere karşı bber gazı
4. Bber gazının hang durumda
kullanmıştır. Mahkeme, bu kararda, bber gazının
kullanılableceğne lşkn normsal br çerçeve
solunum sorunlarına, bulantı, kusma, göğüs
oluşturulmalıdır.
ağrısı, gözlerde ve derde rahatsızlıklara yol
5. Bber gazı kullanımına lşkn yeterl
açableceğne, aşırı doz halnde se solunum
br raporlama ve denetm mekanzması
ve sndrm borularında doku ölümüne, akcğer
sağlanmalıdır.
ödem ve ç hemorajye yol açableceğne şaret
etmştr.543 Bununla brlkte somut olayda
Bu tesptler le brlkte Mahkeme, dava konusu
başvurucu kendsnde bu türden rahatsızlıkların
olayda gazların neden olduğu etkler ve
544 A.g.e., para. 26.
541 Bkz. Bber Gazı Yasaklansın Raporu 2014, http://www.
bbergazyasaklansn.net/cerk/bgyrapor2014.pdf, (Son erşm
545 Bkz. Ertan, İzzet Mert, ‘Toplumsal Olaylara Müdahalede
tarh: Ekm 2015).
Bber Gazı Kullanılmasının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesne
Uygunluğu’, Mlletlerarası Hukuk ve Mlletlerarası Özel Hukuk
542 Bkz., örneğn, ‘Gazımız kalte belgel ve doğal’, Hürryet
Bülten, c. 32., sy. 1, 2012, s. 51-69, s. 63-64.
(Umut Erdem), 15 Ağustos 2012, http://www.hurryet.com.tr/
gundem/21231981.asp (Son erşm tarh: Ekm 2015).
546 Al Güneş/Türkye, (Başvuru no. 9829/07), 10 Nsan 2012.
543 Oya Ataman/Türkye, (Başvuru no: 74552/01), 5 Aralık 2006,
547 CPT/Inf(2009)25 ve CPT/Inf (2009)8; Al Güneş/Türkye, para.
para. 17-18.
39-40.
K O L L U Ğ U N T O P L U M S A L G Ö S T E R İ L E R E H U K U K A AY K I R I M Ü D A H A L E S İ
133
potansyel sağlık tehlkelern göz önünde
uyulması gerekllğ hatırlatılmışsa da söz
bulundurarak, başvuranın gözüne “hukuksal br
konusu Talmat’ta belrlenen lkelern aks yönde
dayanağı olmaksızın sıkılmasının” kendsnde
kuralların yerleşk br dar pratk halne geldğ
yoğun fzksel ve ruhsal acı duymasına neden
gözlemlenmektedr. Bber gazı kullanımının Türk
olableceğ ve başvuranı aşağılayablecek ve
Tabpler Brlğ tarafından hazırlanan raporda
tbarını düşürüleblecek korku, acı ve aşağılanma
da ayrıntılı br bçmde açıklanan tıbb açıdan
duyguları yaratacağı kanaatnde olduğunu
olumsuz etk ve sonuçları değerlendrldğnde,
belrtmş ve bu nedenle muamelenn nsanlık dışı
bber gazının kullanılmasına lşkn sakıncalar
ve aşağılayıcı ntelkte olduğunu belrlemştr. 548
daha net br br bçmde görüleblmektedr. Bu
bakımdan bber gazı kullanımı le lgl lkelern
Son olarak, yukarıda tartışıldığı üzere Abdullah
açık br bçmde fade edlmes, Talmat le
Yaşa kararında da, AİHM bber gazı kullanımına
değl, PVSK’da ayrıntılı olarak düzenlenmes
lşkn standartları tartışmıştır. Ne var k,
gerekmektedr. Aks halde, bu kmyasal slahın
Mahkeme’nn de belrttğ üzere burada aslında
kullanımına lşknn AİHM’nn de aradığı
bber gazının potansyel br bçmde öldürücü br
üzere etkl br güvence sstemnden mahrum
slah olarak kullanılması söz konusudur.
bçmde, muhtelf sustmaller ortaya çıkmaya
devam edecektr. Ntekm, sadece bber gazına
En son Yaşa kararında bber gazı kapsülü le
maruzyet değl aynı zamanda bber gazı slahının
yaralanan Yaşa bakımından keyflğe, yetk
neden olduğu uzuv kaybı ve ölümlere lşkn
aşımına ve kaçınılablecek kazalara karşı
soruşturmalarda yol alınamamaktadır. 552
uygun ve etkl br güvence sstem almayan
Türkye’nın şkence yasağını hlal ettğ sonucuna
varmıştır. Dolayısıyla, Mahkeme burada
ölümcül kuvvet kullanımına lşkn kuralların
kıyasen uygulanması gerektğ kanaatndedr.549
Mahkeme, bu dönem tbaryle ulusal mevzuatta
bber gazı kullanımının düzenlenmedğn
belrtmş ve somut olayda mağdura dönük
uygulanan kuvvet kullanımının uygun br hareket
tarzı olmadığını fade ederek, barışçıl olmayan
br göstery dağıtma amacıyla orantılı olmayan
bu müdahelenn Sözleşme’nn şkence ve kötü
muamele yasağını düzenleyen 3. Maddesne
aykırı olduğunu tespt etmştr.550
AİHM’nn sadece bu kararları dah bber gazı
kullanımı le şkence ve kötü muamele yasağı
arasındak lşky gözler önüne sermektedr.
Her ne kadar bber gazı kullanımına lşkn 15
Aralık 2008 tarhnde Emnyet Genel Müdürlüğü
Genelges le (Genelge no: 19) Göz Yaşartıcı Gaz
Slahları ve Mühmmatları Kullanım Talmatı’na551
548 Al Güneş/Türkye, para. 43.
549 Abdullah Yaşa/Türkye, para. 50.
550 A.g.e., para. 50.
552 TBB, Gez Raporu, ‘Pols Şddet ve Cezasızlık’ başlığı altında,
551 Söz konusu Talmat çn bkz. Abdullah Yaşa/Türkye, para. 28.
134
bkz., s. 181-218.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Yen TCK’dak
değşme uğradığından söz etmek mümkündür.
İşkence Suçuna İlşkn
değerlendrerek şkenceye lşkn 22 yıllık br
Düzenlemeye Dar
sıklıkla uygulanan ve (askı, elektrk, falaka, haya
Ara Sonuçlar
yöntemler gderek azalmıştır. Daha önceden en
Yukarıda tartışıldığı üzere, syas ktdar, Avrupa
Brlğ’ne tam üyelğn gerekllkler karşısında,
Türkye’nn dış poltkasında da öteden ber sorun
olan sstematk devlet şddetn sınırlandırma
eğlmnde olduğu zlenm yaratmış ve hatta
daha da ler gderek en azından retork düzeyde
şkenceye karşı sıfır tolerans yaklaşımını
benmsemştr. Kuşkusuz, Ceza Muhakemes
Kanunu’ndak hukuka aykırı delllere lşkn
mevzuat le brlkte, şkence suçu düzenlemes
nsan haklarını koruma standartları açısından
öneml kabul edleblecek adımlardır. Ne var
k, daha en başından gerekçe madde metnnn
olduğu gb uygulanmasını bertaraf edc br dlle
kaleme alınmıştır. Madde metnnde bulunmayan
‘sstematklk ve bell br süreç çnde şlenme’
Altıparmak tarafından haklı olarak belrtldğ
üzere ağırlık ölçütünün hem de çok daha ölçüsüz
br bçmde şkence tanımı çne sokulmasını
sonuçlamıştır.553
AİHM’nn br dz kararında da vurgulandığı
üzere, şkence yasağının günün koşullarına göre
değerlendrlmes gerektğ açıktır.554 Yukarıda
belrtldğ üzere, şkence artık, gözaltına lşkn
hukuk süreçlerden mtna etmek maksadıyla
daha çok gözaltı merkezlernn dışında
gerçekleşmektedr. Son olarak Gez Parkı
protestoları sırasında daha fazla fşa olduğu
üzere Türkye’de kolluk, toplumsal gösterlern
bastırılması sırasında sokaklarda, meydanlarda,
pols araçlarında veya daha sıkça gözlendğ
üzere kayıt dışı gözaltı pratğ le de şkence
teşkl eden fllere başvurmaktadır. Bu bakımdan
şkencenn artık mekan ve yöntemler açısından
Örneğn, TİHV’n kendlerne yapılan başvuruları
envanter çıkardığı rapora göre, 80’l ve 90’lı yıllarda
burma gb) ağır fzksel acı veren ve sekel bırakan
sık başvurulan gözbağı, basınçlı soğuk su, elektrk
gb şkence yöntemler 2006-2010 yılları arasında
sık başvurulan şkence yöntemler olmaktan
çıkmıştır, askı, elektrk, falaka ve haya burma gb
yöntemler se 2008 sonrası dönemde hemen hç
görülmemştr.555 Bu yöntemler yerne, kmyasal
maddelere maruzyet, hakaret ve aşağılama,
anlamsız stemlere zorlama, yeme çmenn
kısıtlanması gb yüzeysel br bakış açısıyla kşnn
bedensel ve ruhsal sağlığını daha az hlal eden veya
TİHV Raporu’nun fadesyle “fzksel olarak görece
ağır tıbb bulgu vermeyen ama kşlern ruhsal
bütünlüğünü bozmaya yönelk yöntemler” ön plana
çıkmıştır. Geleneksel yöntemlern dışında şkencenn
tekrar eden ve sstematk br bçmde yapılması
gerektğn belrtmek şkencey önlemek konusunda
en azından kanun metnne yansıyan şeklde fade
edlen kararlılığın veya görünüştek kararlılığın
hlal olacaktır k, bu hlal en somut bçmlerde
meydanlarda görüleblmektedr. Altıparmak’ın fade
ettğ üzere, “yen baskı araçlarını cevaplamayan br
yasak mutlak br yasak olamaz”.556
İşkence suçlarında mekan ve yöntemler açısından
yaşanan bu değşme Türkye’de yargının
doğru refleksler gelştrebldğn söylemek se
mümkün değldr. Esasen, Türkye’de yargının
mevzuatı gerekçe göstererek şkencenn en
yen yöntemler karşısında duyarsız, taraflı
ve zaman zaman hayırhah br tutum çnde
olduğu gözlemlenmektedr. İşkenceye lşkn
yen tanımı benmsemş olmakla brlkte, esk
ceza kanunu dönemnde şkencenn stsnalğ
ve kötü muamele suçunun neredeyse torba br
hüküm olarak yargı önüne gelen az sayıda olayda
kullanılması pratğ devam ettrlmştr. Özetle,
yargı, Türkye’de meydanlarda gerçekleşen
şkencey en y htmalle bast yaralama olarak
553 Altıparmak (2009), s. 164-165.
555 Yılmaz vd. (TİHV), s. 37.
554 Altıparmak (2009), s. 139; Bkz., Tyrer/Brleşk Krallık, para. 31;
Soerng/Brleşk Krallık para. 40; Lozdou/Türkye, para. 71.
556 Altıparmak (2009), s. 139.
K O L L U Ğ U N T O P L U M S A L G Ö S T E R İ L E R E H U K U K A AY K I R I M Ü D A H A L E S İ
135
değerlendrmekte, bu değerlendrmenn
muhtelf bçmlerde hlallernn öznelernn
aks görüşler de şkencenn sstematklğ
cezadan muaf olmasını sağlayacak bçmde
ve sürekllğ krtern gerekçe göstererek
muhafaza edlmektedr. Bu bakımdan, amaca
reddedeblmektedr.
uygunluk ve orantılılık krterne yer verlmeyen,
yaşam hakkı ve şkence yasağı gb temel hak
Türkye’de cezasızlık olgusunun br mevzuat
ve özgürlüklern çekrdek alanı çnde yer alan
problematğ değl, esas tbaryle br zhnyet
hakları relatve eden ve Türkye’nn taraf olduğu
ve uygulama sorunu olduğu konusunda genel
uluslararası nsan hakları sözleşmelernn
br mutabakatın bulunduğundan söz etmek
gersnde br yasal çerçeve ve bu çerçevenn de
mümkün. 1990’larda tepe noktasına varan
gersnde br yargı pratğ Türkye’de cezasızlık
cezasızlık ‘pratğ’, bugün de muhtelf bçm ve
olgusunu yenden ve yenden üretmeye devam
yöntemlerle devam ettrlmektedr. Dahası, kolluk
etmektedr. Bu nedenle, Türkye’de mevzuattan
güçler tarafından şlenen ağır nsan hakları
kaynaklanan cezasızlık nedenlernn altının
hlallern kabul yerne ancak stsnaen münfert
çzlmes ve değerlendrlmes gderek daha fazla
lan eden resm tutumun gderek ve daha fazla
önem kazanmaktadır.
kolluğun eylem ve şlemlernn kutsanmasına
evrldğn söylemek mümkün. Başka br fade le,
‘çapulcu’, ‘marjnal’, ‘terörst’ olarak tarf edlen
toplumsal muhalefetn değşk bleşenlerne
karşı, destan yazan ve suç şlemeyecek olan
polsten,557 yargıya verlen talmattan söz
edleblmes 558 artık retork düzeyde dah
flen düşman ceza hukuku kodları le hareket
edldğn göstermektedr. Bu bakımdan nsan
hakları hlallernn yoğunluğunun, vahametnn
ve boyutlarının esas tbaryle br mevzuat değl,
syas br terch olduğu ve uygulamanın bu syasal
klm eksennde şekllendğ açıktır. Ntekm,
Türkye mevzuatında köklü olduğu söylenen
değşmler, sorunun kanun düzenlemelerde
değl, bu düzenlemelern uygulamasında olduğu
nancını haklı olarak pekştrmektedr.
Bununla brlkte, sorunun teşhs açısından son
derece öneml bu tesptn, mevzuatın cezasızlık
sonucu doğuran hükümlernn gözlerden kaçması
rskn de berabernde getrdğ söylenmeldr.
Zra, 2000’l yılların lk çeyreğnden başlayarak
yaşam hakkı, beden bütünlüğü ve kş özgürlüğü
ve güvenlğne lşkn normsal standartlara lşkn
yapılan yleştrmelere rağmen, poztf hukuk,
557 ‘Pols destan yazdı’, Mllyet, 24 Hazran 2013,
http://www.mllyet.com.tr/pols-destanyazd/syaset/
detay/1727367/default.htm (Son erşm tarh: Ekm 2015).
558 ‘Yargıya söyledk bz de gereğn yapacağız!’, Vatan, 6 Eylül
2012, http://www.gazetevatan.com/yargya-soyledk-bz-degeregn-yapacagz--479031-syaset/ (Son erşm tarh: Ekm
2015).
136
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
TÜRKİYE’NİN
CEZASIZLIK
MEVZUATINA İLİŞKİN
SONUÇ VE ÖNERİLER
1. Yaşam Hakkı ve
Güvenlk Güçlernn
Fal Olduğu Kasten
Öldürme Fller
Açısından
lgl Komte tarafından da dle getrldğ üzere, 559
Anayasa’nın 17. maddes, Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmes’nn 2. maddes le uyumlu hale
getrlmeldr. Yen Anayasa hükmü, AİHS’de
fadesn bulan ve AİHM çthatlarında da
sıklıkla gündeme getrlen mutlak zorunluluk ve
orantılılık krterlern yansıtmalıdır.
Anayasal çerçeves bu bçmde belrlenen
Bu bağlamda lk olarak üzernde durulması
ölümcül güç kullanımına lşkn mevzuat,
gereken nokta, Türkye’de yaşam hakkını
Türkye’de güvenlk güçlerne nsan hakları
düzenleyen Anayasa’nın 17. maddes le Avrupa
hukukunun bu konuda gelştrdğ standartların
İnsan Hakları Sözleşmes’nn 2. maddesnn
çok ötesnde sustmal ve keyf muamelelere
esas tbaryle yaşam hakkının korunması
mkan tanıyan cömert yetkler vermektedr. Bu
ve bununla bağlantılı olarak ölümcül kuvvet
yetkler, yaşam hakkının korunması bakımından
kullanımı bakımından brbrnden farklı k ayrı
gerek AİHM’nn br dz kararı le gelştrdğ
rejm öngörmesdr. AİHS md.2 ölümcül kuvvet
krterlern560 gerekse de yne AİHM’nn kararına
kullanımı bakımından k öneml krter hdas
dayanak oluşturan ölümcül kuvvet kullanımına
etmektedr. Brncs, Sözleşme’de belrtlen
lşkn uluslararası standartların çok gersndedr.
durumlarda güç kullanımının mutlak zorunlu
olması ve bu gücün kullanımında ulaşılmak
Yukarıda tartışıldığı üzere, BM bünyesnde
stenen amaç le orantılı kullanılmasıdır. Ntekm,
kolluk güçlernn zor ve slah kullanımına lşkn
AİHM de br dz kararında “kullanılması mutlaka
k belge, Brleşmş Mlletler Genel Kurulu
gerekl güç” fadesnn, Sözleşme’nn 8-11.
tarafından 1979 yılında kabul edlen “Kolluk
maddelernde geçen “demokratk br toplumda
Güçlernn Davranışlarına İlşkn Kurallar” le
zorunlu” olup olmadığı değerlendrlrken
1990 yılında Havana’da yapılan Suçun Önlenmes
başvurulan zorunluluk koşulundan daha katı
ve Suçluların Islahı Kongres’nde kabul
ve sıkı br zorunluluk ölçütü olduğunun altını
edlen “Kuvvet Kullanmaya Yetkl Memurlar
çzmektedr.
Tarafından Zor ve Ateşl Slahların Kullanılması
Hakkında Temel İlkeler”dr. 1979 tarhl Kolluk
Anayasa md. 17 se, sınırlı hallerde “slah
Güçlernn Davranışlarına İlşkn Kurallar’da,
kullanımına kanunen cevaz verlen zorunlu
güç kullanımının her açıdan stsna olduğu,
durumlar” fadesn çermektedr. Kuşkusuz,
her halükarda orantılı bçmde kullanılması
bu hükmün temel hak ve özgürlükler rejmnn
gerekllğ, ateşl slahların ekstrem araçlar
sınırlandırılmasına lşkn ölçülülük dahl olmak
olduğu ve özellkle ateşl slahların çocuklara
üzere genel sınırlandırma krterlern belrleyen
karşı kullanılmasından kaçınılması gerektğ
ve yaşam hakkının bu hak ve özgürlüklern
fade edlmştr. Yne, suç şüphes altındak kmse
çekrdek alanı çnde olduğunu hüküm altına
slahlı bçmde drenmedkçe veya başka surette
alan Anayasa’nın 13. ve 15. maddeler le brlkte
başkalarının hayatını tehlkeye düşürmedkçe
yorumlanması gerekmektedr. Yne, Anayasa ve
ve daha az rsk taşıyan br araçla denetmnn
AİHS arasındak bu farklılık nedenyle Anayasa
ve yakalanmasının mümkün olmadığı br durum
md. 90/son çerçevesnde, Sözleşme hükümler
söz konusu olmadıkça ateşl slah kullanımından
dkkate alınacaktır. Ne var k, yaşam hakkına
kaçınılması gerektğ düzenlenmektedr. 1990
stsna olarak kabul edlen ölümcül kuvvet
tarhl Suçun Önlenmes ve Suçluların Islahı
kullanımının düzenlendğ Anayasa hükmünde
Kongres’nde se orantılılık lkesnn br kez
ölçülülük lkesne yer verlmemes yne de büyük
br eksklk olarak kabul edlmeldr. Türkye’ye
lşkn Yasadışı, Keyf ve Kısa Yoldan İnfazlarla
138
559 A/HRC/23/47/Add.2, s. 4, para. 14.
560 Bkz. yukarıda yaşam hakkı le lgl mevzuat başlığı altında.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
daha altı çzlmş, güç kullanımı sonucu ortaya
da başvurulmuş olmasıdır. Bu fadenn TCK’da
çıkan zarar ve zyanın asgarye ndrlmes
tanımlanan br suça elverşl hareketlerle
ve nsan yaşamına saygı gösterlmes ve
doğrudan doğruya craya başlamayı ölçü alan
korunmasının gerekllğ vurgulanmıştır. İlke
teşebbüsten daha düşük br eşğ çerdğ
Kurallar çerçevesnde, kolluk güçlernn güç ve
düşünüleblr. Olağanüstü hal ve sıkıyönetm
slah kullanımına lşkn bu belgede belrlenen
rejmler sırasında ölümcül kuvvet kullanımını
lkelere stsnaların benmsenmes çn ç poltk
düzenleyen her k hükümdek sözcük/term
stkrarsızlık veya herhang br başka kamusal
seçm tesadüf olarak yorumlanamaz. Yeltenme
olağanüstü durumun neden oluşturmayacağının
kavramı, muğlaklığı dolayısıyla faller çn son
altı çzlmştr. Aynı lkelern ‘özel hükümler’
tahllde br cezasızlık hal olarak kusurluluğu
başlıklı bölümünde, kolluk güçlernn ateşl
kaldıran veya azaltan br neden teşkl eden
slahları ancak meşru müdafaa halnde veya
hata hallernn (TCK md. 30) uygulanmasını
gerçekleşmes muhakkak öldürme veya cdd
kolaylaştıracaktır.
yaralanma rsk yaratan saldırgana karşı veya
kşlern hayatına dönük saldırı tehlkes çeren
Olağan dönemlerde güvenlk güçlernn zor
cdd br suçun şlenmesnn önlenmes veya
ve slah kullanma yetksne lşkn mevzuat da
böyle br tehlke arz eden kşnn yakalanması
Türkye’de kolluk tarafından şlenen öldürme
amacıyla ve ancak daha haff araçlarla ulaşılmak
fllernn öneml br bölümünün neden cezasız
stenen amaca ulaşılması mümkün olmazsa
kaldığını yeternce açıklamaktadır. Öncelkle,
kullanableceğ belrtlmştr. Her halükarda
hemen dkkat çeklecek husus, Terörle Mücadele
ölümcül kuvvet kullanımının ancak yaşam hakkını
Kanunu’nun Türkye mevzuatında yarattığı ve
korumak amacıyla mümkün olması gerektğnn
kayda değer br bçmde devam eden düalst
altı çzlmştr (md. 9). Yne, açık br htarın ve
rejmn zor ve slah kullanma yetks bağlamında
htara uymak çn yeterl zamanın verlmesnn
da açık br bçmde ortaya çıkmasıdır. Terörle
zorunlu olduğu belrtlmştr. Böyle br htardan
Mücadele Kanunu, Türkye’de güvenlk güçler
ancak, aks haln kolluk güçlern tehlkeye
mevzuatından daha ayrıksı br yetky, kanunun
düşürebleceğ ve üçüncü kşler açısından ölüm
deymyle “terör örgütlerne karşı cra edlecek
ve cdd zarar tehlkes doğableceğ veya açık br
operasyonlarda” vermektedr. Üstelk bu
bçmde uygun veya gereksz olduğu durumun
düzenleme çn Anayasa Mahkemes ptal
mahyet nedenyle anlaşılablyorsa, mtna
kararı kayda değer br etk doğurmamıştır. Her
edlebleceğ belrtlmştr (md. 10).
ne kadar, kolluk görevller “terör örgütlerne
karşı cra edlecek operasyonlarda” ancak
AİHS’nn belrledğ çerçeve ve konuya dar
tehlkey etksz kılablecek ölçü ve orantıda slah
standartlar çerçevesnde, Türkye’de kolluk
kullanmaya yetkl se de bu krter “doğruca ve
tarafından şlenen kasten öldürme veya
duraksamadan” ateş etme yetks le bertaraf
öldürmeye teşebbüs fller açısından en genş
edlmekte ve sınırları belrsz br bçmde ateş
yetkler Türkye tarh açısından ağır nsan hakları
etme yetks verlmş olmaktadır. Üstelk, bu
hlallernn en sık gerçekleştğ olağanüstü hal
düzenlemenn lk versyonundan farklı olarak,
ve sıkıyönetm dönemler gb dönemlere lşkn
“teslm ol emrne taat edlmemes” slah
mevzuatta görmek mümkündür. Türkye’de
kullanılması çn yeterl olmaktadır.
sıkıyönetm ve olağanüstü hal kanunları (sırasıyla,
Sıkıyönetm Kanunu md. 4, OHAL Kanunu md.
Terörle Mücadele Kanunu’nun bu ayrıksı
23) çerçevesnde, teslm ol htarına uyulmaması,
ntelğne rağmen, kolluğa özellkle PVSK’dak
her k yasanın termnolojs le “doğruca ve
2007 değşklkler ve 2014 İç Güvenlk Paket
duraksamadan” ateş edlmes çn yeterldr.
le verlen yetkler, kolluğun öldürme ve
Yne, dkkat çekc br nokta, slah kullanma
yaralama fller açısından kolluk görevller
yetks açısından söz konusu her k Kanunda da
çn cdd br dokunulmazlık yaratacak bçmde
“slahla mukabeleye yeltenlmes” kavramına
öngörülmüştür. 2007 önces, polsn ancak
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I N A İ L İ Ş K İ N S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R
139
ağır cezalık suçlar yönünden suçüstü halnde
Görev ve Yetkler Yönetmelğ’, slah kullanımına
dur emrne uymayan kşye ateş etme yetks
lşkn kademel yetk devrn daha açık br
öngörülmüşken yen düzenleme le suçun
bçmde fade etmektedr. Buna göre, önleyc ve
ntelğnden bağımsız olarak polsn suçüstü
etksz duruma getrc aletlern kullanılmasına
halnde ateş etme yetks öngörülmüştür.
öncelk verlecek, daha sona kesc ve dürtücü
Kamuoyunun çok yakından bldğ, Baran Tursun
slahlar ve nhayet bu slahların etksz kalması
ve Çağdaş Gemk davalarına da yansıdığı üzere,
htmalnde öncelkle havaya htar ateş yapılarak,
kolluk bu yetkye sadece Karayolları Trafk
ayağa ateş edlecek ve slah kullanmaya yol
Kanunu’na muhalefetn söz konusu olduğu
açan olay ve durum bastırılmamışsa ancak o
olaylarda dah başvurmakta ve bu suçlara lşkn
zaman hedef gözetlmekszn ateş edlecektr.
yürütülen soruşturma ve kovuşturmalar, polsn
Kademellk esasının bu bçmde vurgulanmasına
kanunun emr cra ettğ düşünülerek adalet le
ve her halükarda “doğruca” ve “duraksamadan”
bağdaşmayacak ‘cezalar’ le sonuçlanmaktadır.
gb fadeler çermemesne, slah kullanmanın
PVSK 16. maddenn neden olduğu bu potansyel
son çare olduğunu belrtmesne rağmen, asker
cezasızlık döngüsü söz konusu kanunda
mevzuatta slah kullanılablecek hallern
İç Güvenlk Paket le yapılan değşklkle
kapsamının kanunda son derece genş bçmde
perçnlenmştr. İç Güvenlk Paket le, slah
düzenlenmes yernde değldr. Yukarıda
kullanma yetks, belrl mekanlar (“konutlar,
tartışıldığı gb, asker personeln örneğn “sözle
kamu bnaları, okullar, yurtlar, badethaneler,
yapılan sataşma”dan, muhafazasına tevd
araçlar ve kşlern tek tek veya toplu halde
edlmş eşyaya karşı gerçekleşen saldırılara
bulunduğu açık veya kapalı alanlar”) le esasen
kadar pek çok durum slah kullanmak yetks
zaten TCK md. 6 bağlamında slah kabul
dahlndedr. Yne, TSK İç Hzmet Kanunu md.
edleblecek (“molotof, patlayıcı, yanıcı, yakıcı,
87/VI’dak “her olayın cereyan ettğ haller ve
boğucu ve benzer slahlar”) araç kullanımı
şartlar göz önünde tutulmak kaydıyla bu madde
durumunda saldırıyı etksz kılmak amacıyla ve
hükümlerne göre slahını kullanan askere ve
etksz kılacak ölçüde slah kullanma yetksnn
slah kullanma emrn veren brlk komutanına
bulunduğu hüküm altına alınmıştır. Söz konusu
sorumluluk yüklenemez.” Ntekm, AİHM, Ölmez
kanun paketnn arka planı, düzenlemenn
vd./Türkye kararında “her olayın kendne has
gayesn yeternce açık br bçmde
özellğ” krternn belrsz br kıstas olduğunun
anlatmaktadır. Hükümet tasarısında toplumsal
altını çzmektedr. Dahası, Jandarma Teşklat ve
olayların terör örgütlernn propagandasına
Görev Yönetmelğ, Asker Ceza Kanunu md. 45
dönüşmüş olduğu ve orantılılık esasına
ve 46 hükümlerne paralel olarak “dn ve vcdana
dayandığı dda edlen hükmün esk halnn
göre lazım sayılan hareketler” le “şahs tehlke
“çok soyut” olduğu, bu bakımdan yaşanan
korkusu” yüzünden slah kullanmaktan kaçınmış
tereddütler ortadan kaldırmak ve açılablecek
olmayı cezayı kaldıran ve haffleten br durum
soruşturmalarda mağduryet önlemek amacıyla
olarak kabul etmeyerek, slah kullanmayı kural
düzenlenmş olduğu belrtlmektedr. Bu
halne getrmektedr.
düzenleme, yaşam hakkı hlallernn fallern
kusuru oranında ceza le mahkumyetn adeta
Güvenlk güçlernn slah kullanımına lşkn br
mkansızlaştırmaktadır.
başka düzenleme se İl İdares Kanunu 11/D’de
bulunmaktadır. Söz konusu hüküm, yukarıda
Polsn güç kullanımına lşkn mevzuat le
tartışıldığı üzere, TSK’nın yabancı ülkelere
karşılaştırıldığında, askerlere verlen yetknn
gönderlmesne veya yabancı slah kuvvetlern
güç kullanımı açısından km öneml farklılıklar
Türkye’de bulunmasına zn verme yetksnn
arz ettğn tespt etmek gerekr. Brncs, gerek
yanında, sınır ötes operasyonlara lşkn güvenlk
asker mevzuat çn temel referans olan Türk
güçlerne “eylemcler ele geçrmek veya tesrsz
Slahlı Kuvvetler İç Hzmet Kanunu gerekse buna
hale getrmek” yetks vermektedr. Kanunun bu
paralel olarak düzenlenen ‘Jandarma Teşklat,
fadesndek eylemcler “tesrsz hale getrmek”
140
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
asker ve syas yetkller tarafından sıklıkla dle
AİHM’nn br dz kararda fade ettğ
getrldğ üzere aslında ‘öldürme’ veya ‘ölü olarak
üzere devletn yaşam hakkı le lgl brnc
ele geçrme’ fadesnn yerne kullanılmaktadır.
sorumluluğu,562 kş hayatına yönelk eylemler
Bu hüküm sınır ötes operasyonlarda, 1982
caydırmaya yönelk hukuk ve dar düzenlemeler
Anayasası’nın dah belrledğ çerçevenn gersne
yapmak ve hlaller caydırmak, önlemek ve
düşmekte ve doğrudan öldürme yetks vermektedr.
cezalandırmaya dönük br uygulama le yaşam
hakkını güvenceye almaktır. Keyf davranış
Türkye mevzuatının en az İl İdares Kanunu
le stsmarlara ve önleneblr kazalara karşı
kadar arkak dğer br düzenlemes olan 1924
gelştrlmş uygun ve etkl br güvence sstem
tarhl Köy Kanunu da slah kullanma yetks
gelştrmek suretyle slah kullanma yetksnn
le lgl hükmü muhafaza etmektedr. Blndğ
sınırları y çzlmeldr. Bu tbarla, Türkye’de
üzere, geçc köy koruculuğu sstem 1985
ölümcül güç kullanımına lşkn mevzuat
yılında Köy Kanunu’nun 74. maddesnde yapılan
hükümlernn vedlkle gözden geçrlmes ve
değşklkle hdas edlmştr. Bu zaman dlm
zorunluluk ve orantılılık krterler çerçevesnde
çersnde, gerek TBMM Fal Meçhul Syas
yenden tanımlanması zorunludur.
Cnayetler Araştırma Komsyonu Raporu
gb resm belgeler gerekse nsan hakları
Ne var k, burada sayılan cezasızlık hallerne lave
örgütlernn çalışmaları, geçc köy korucuları
olarak Türkye’de uygulamanın mevzuatın da
tarafından şlenen suçları ortaya koymuştur.
çok gersnde br yorum gelştrdğn belrtmek
Örneğn, İnsan Hakları Derneğ 1990-2009
gerekr. Asker Savcılık, Uludere/Robosk’de
dönemnde köy korucuları tarafından 183
17’s çocuk 34 yurttaşın savaş uçakları le
kşnn öldürüldüğünü, 259 kşnn yaralandığını,
bombalanarak hayatını kaybettğ olayda br
2 zorla kaybetme flnn şlendğn ve 562
parlamento kararı ntelğndek TBMM’nn 5
kşye şkence ve kötü muamele edldğn
Ekm 2011 tarhl ve daha sonra uzatılan Kuzey
ortaya koymaktadır.561 Köy Kanunu’nun 77.
Irak tezkeres le öldürme yetksnn verlmş
maddesnde koruculara tanınan kapsamı son
olduğunu kabul edeblmş ve bu tezkerenn
derece belrsz ve her halükarda Anayasa’ya
crasını kanun hükmünün crası gb görerek
aykırı hükümlern söz konusu suç klmne etks
hukuka uygunluk sebeplernde hata bulunduğu
büyüktür. 77. madde; “eşkıya takb sırasında
gerekçes le takpszlk kararı vereblmştr. Bu
yatak olan yerlerden şüphel br adam çıkar ve
tbarla, Türkye’de yargıya yön verecek çthad
korucunun “dur” emrne taat etmeyp kaçarsa”
br brkm yaratılması son derece önemldr.
slah kullanılableceğn, yne “tutulan br
can” (can fades br ceza hukuku kavramı
Türkye poztf hukuku sadece ölümcül kuvvet
değldr, bu bağlamda TCK md. 6 bağlamında
kullanımına lşkn spesfk kanunlardan
tyad suçlu ve suçu meslek ednen kşden
kaynaklanan esasa dönük yaşam hakkı yönünden
söz edleblr) ve “dur” emrn dnlemez ve onu
standartların gersnde değldr, aynı zamanda
tekrar yakalamak çn slah kullanmaktan
Türk Ceza Kanunu’nda hukuka uygunluk
başka çare bulunmazsa” bçmnde korucunun
nedenler de cezasızlık sonucu doğurmaya
breysel takdrne bırakılmış genş br yetk
elverşl br bçmde düzenlenmştr. Yen
alanı yaratmaktadır. Bu bakımdan 77. madde
TCK’da (md. 25) herhang br hakka yönelk
son fıkradak “korucu slah kullanmaya
olarak gerçekleşen, gerçekleşmes veya tekrarı
mecbur olduğu zaman ble mümkün mertebe
muhakkak haksız saldırılara dönük olarak br
öldürmekszn yaralayarak tutmaya dkkat eder”
hukuka uygunluk sebeb olarak tanınan meşru
hükmündek “mümkün mertebe” fades gb
müdafaa hükmüne göre, saldırıya karşı o anda
müphem br kıstasın slah kullanma yetksn
hal ve koşullara göre orantılı bçmde karşılık
sınırlandırma ölçütü olamayacağı açıktır.
562 Bkz., örneğn, Makaratzs/Yunanstan, para. 57, Kılıç/Türkye,
561 Bkz., yukarıda, Köy Kanunu başlığı altında.
para. 62.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I N A İ L İ Ş K İ N S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R
141
verlmes halnde suç oluşmayacaktır. Ne var
Söz konusu bu düzenlemeler özellkle askerlk
k, meşru müdafaanın tanımına çkn orantılılık
mevzuatı açısından son derece öneml sonuçlar
lkes, br başka düzenleme (TCK md. 27/2) le
doğuracaktır. Zra, TSK İç Hzmet Kanunu ‘astın
adeta zale edlmekte, “mazur görüleblecek
vazfeler’ başlıklı 14. maddede ast açısından
korku, heyecan ve telaş” nedenyle meşru
‘mutlak taat’ öngörmektedr. Bu hükümler
müdafaada savunma sınırı aşılmışsa fale ceza
ışığında, üstünün konusu suç teşkl eden emrn
verlmeyeceğ düzenlenmş bulunmaktadır.
cra eden askerler çn, bu emrler yaşam hakkı
Türkye’de güvenlk güçlernn şledğ kasten
ve şkence yasağı gb temel hak ve özgürlüklern
öldürme ve yaralama suçlarında meşru
çekrdek alanı çnde alan hak kategorlern hlal
müdafaa hükümlernn uygulanmasında
etse dah ceza sorumluluğunun doğmaması gb
“mazur görüleblecek korku, heyecan ve
br sonuca ulaşılması olasıdır. Bu bağlamda,
telaş” düzenlemes le meşru müdafaanın asl
astın konusu suç teşkl eden emrlerden doğan
şartlarından br olan orantılılık lkesnn bertaraf
sorumluluğunu düzenleyen Anayasa md. 137 ve
edlmes son derece olasıdır. Ntekm, yukarıda
TCK md. 24 gözden geçrlmel ve her k hükmün
tartışılan kararlar çerçevesnde yargının söz
yarattığı stsna alanı ortadan kaldırılmalıdır.
konusu hükmü bu bçmde yorumlama eğlmnde
olduğu anlaşılmaktadır.
Yne, genel br hukuka uygunluk neden olarak
amrn emr de kend çnde yorum bçmne bağlı
olarak sonuçları tbaryle Anayasa’ya aykırı
sonuçlar doğurablecek ntelktedr. Öncelkle,
Anayasa md 137/2 le bu hükme paralel bçmde
düzenlenen TCK md. 24/3’te düzenlenen “konusu
suç teşkl eden br emr hçbr bçmde yerne
getrlemez” hükmüne stsna tanınmaması
gerektğn belrtmek gerekr, hukuk devlet
lkes böyle br yorumu zorunlu kılacaktır.
Bununla brlkte, Anayasa md. 137 ve bu hükme
paralel düzenlenen TCK md. 24’ün kend çnde
tutarlılık çermeyen br görünüm arz ettğn
belrtmek gerekr. Zra, Anayasa md. 137/3,
maddenn 2. fıkrasında konusu suç teşkl eden
emrn hçbr surette yerne getrlemeyeceğn
belrten hükümden hemen sonra, “Asker
hzmetlern görülmes ve acele hallerde kamu
düzen ve güvenlğnn korunması çn kanunla
gösterlen stsnalar saklıdır” şeklnde br
düzenleme öngörmektedr. Bu sstematğn
yol açableceğ hukuka aykırı yorumlar TCK
md. 24 düzenlemes çn de geçerldr. TCK
md. 24/3, “konusu suç teşkl eden emr hçbr
surette yerne getrlemez. Aks takdrde yerne
getren le emr veren sorumlu olur” hükmünden
sonra 4. fıkrada “emrn, hukuka uygunluğunun
denetlenmesnn kanun tarafından engellendğ
hallerde, yerne getrlmesnden emr veren
sorumlu olur” düzenlemesn çermektedr.
142
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
2. Yakın Geçmşte
ve Bugün İşlenen
Uluslararası Suçlara
İlşkn Cezasızlık
Mevzuatı Açısından
Türkye’de geçmşte ve bugün şlenen
uluslararası suçların etkn bçmde
soruşturulmadıkları veya br yargılama söz
konusu olsa dah ortaya çıkan sonucun adalet
le bağdaşmaması br olgu olarak varlığını
sürdürmektedr. Yukarıda şaret edldğ üzere
uluslararası suç kavramı ancak 2004 yılında
kabul edlp 2005 yılında yürürlüğe gren 5237
sayılı yen TCK le mevzuata greblmştr. Yen
TCK’da uluslararası suç başlığı altında esasen
yanlış br sstematkle soykırım, nsanlığa
karşı suç, göçmen kaçakçılığı ve nsan tcaret
suçları düzenlenmştr. Türkye mevzuatına bu
bçmde gren uluslararası suç kavramının net
olarak anlaşıldığını söylemek mümkün değldr.
Bu durumun en öneml sonuçlardan br bu
suçlara lşkn soruşturma ve kovuşturmaların
yürütülmesn engellemek amacıyla
zamanaşımı nedenyle verlen kararlardır.
Blndğ üzere, ulusal hukukta zamanaşımı,
suç teşkl eden br fln kanunda belrlenen
sürelern geçmesnn ardından dava açılmaması
veya dava açılmış se ceza verlmemes
olarak tanımlanablr. Zamanaşımı fln suç
olma vasfını ortadan kaldırmaz. Zamanaşımı
sürelern, suç teşkl eden fln takp edlen ceza
syaset uyarınca kovuşturulmasından veya
bu suç le lgl hükmedlen cezanın nfazından
veya başka br deyşle devletn cezalandırma
hakkından vazgeçmes olarak değerlendrmek
gerekr.
Türkye’de zamanaşımı problem, özellkle 12
Eylül ve 1990’larda OHAL coğrafyasında şlenen
uluslararası suçlara lşkn olarak gündeme
gelmektedr. Söz konusu suçların, uluslararası
ntelğ haz olmasına rağmen bulundukları
dönem koşulları tbaryle soruşturmaları
sürüncemede kalmış ve yargılama yapılablmes
mümkün olmamıştır. Yukarıda tartışıldığı gb,
Yasadışı, Keyf ve Acele İnfazlara Karşı Komte
ve Avrupa İşkenceye Karşı Komte tarafından
belrtldğ üzere svl nüfusa karşı yaygın ve
sstematk bçmde ve JİTEM, Özel Harekat
Dares mensupları gb aktörler üzernden
şlenen bu suçların uluslararası suç olarak
tavsfnde zorunluluk bulunmaktadır. 765 sayılı
TCK’nın nspeten kısa sayılablecek zamanaşımı
süreler nedenyle bu suçların soruşturulmaları
mümkün olmamıştır. Özellkle mağdurun
akıbetnn belrlenemedğ zorla kaybetme suçu
açısından zamanaşımı süres faller açısından
br cezasızlık halnn ortaya çıkmasına neden
olmuştur.
İnsanlığa karşı suçlar bakımından zamanaşımı
şlemeyeceğne lşkn BM Sözleşmes ve
Avrupa Konsey Sözleşmes yukarıda tartışıldı.
Bu sözleşmeler örf hukukta benmsenmş
ve Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü’ne
(md. 29) de yansımıştır. Bu bakımdan nsanlığa
karşı suçların tanımının ve bu suçlar le lgl
zamanaşımına lşkn hükümlern ulusal hukukta
şlendkler dönem tbaryle bulunmamasına
rağmen, nsanlığa karşı suçların uluslararası örf
hukuk, hukukun genel lkeler ve çthat hukuku
çerçevesnde tanınmış olması, kuşkusuz sadece
uluslararası ceza mahkemeler ve nsan hakları
mahkemelern değl, ulusal mahkemeler de
bağlayacaktır. Zra yukarıda belrtldğ gb,
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes 7/1 ve Kşsel
ve Syasal Haklar Sözleşmes 15/1 çerçevesnde
uluslararası hukuk, poztf ceza hukukunun
kaynakları arasındadır.
Türk ceza hukuku açısından durum çok daha net
olarak görünmektedr. Zra, Türkye hem Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmes’ne hem de Kşsel ve
Meden Haklar Sözleşmes’ne taraftır. Her k
sözleşmede suç ve cezaların kanunlğ lkes
belrtlrken ceza kanunları yanında uluslararası
hukukun da ceza mevzuatının kaynakları
arasında olduğu belrtlmş ve knc fıkralarında
şlendğ zaman yürürlükte olmasa dah hukukun
genel lkelerne göre suç kabul edlen fllern suç
vasfı taşıyacağı belrtlmştr. İnsanlığa karşı suç,
savaş suçları gb uluslararası hukukta varlığı
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I N A İ L İ Ş K İ N S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R
143
tanımlanmış br suçtur. Hukukun genel lkeler
muhtelf kararlarında belrtmştr. 563
çerçevesnde, nsanlığa karşı suçun mevzuatta
belrtlmemş olması fln nsanlığa karşı suç
Bu tbarla gerek ad suç gerek uluslararası
olarak tavsf edlmesn etklemeyecektr.
suç olarak tavsf edlsn, söz konusu suçlara
Ntekm, 1969 Vyana Antlaşmalar Hukuku
lşkn soruşturma ve kovuşturmalarda
Sözleşmes 27. Maddes br devletn, ç hukukunu
zamanaşımı dolayısıyla düşme kararları
sözleşmeden kaynaklanan yükümlülüklern
verlmes yernde değldr. Özellkle 12 Eylül
yerne getrmemesnn gerekçes olarak ler
davasında anayasayı tağyr ve tebdle lşkn
süremeyeceğn hüküm altına almıştır. 1982
yürütülen soruşturmada 1982 Anayasası
Anayasası 90/5 maddes, normlar hyerarşsnde
Geçc 15. maddenn af ntelğnde olduğu, af
usulüne göre yürürlüğe konulmuş anlaşmaların
kanunlarının lerye yürüyemeyeceğ yaklaşımı
kanun hükmünde olduğunu hükme bağlandıktan
le lehe kanun uygulamasını bertaraf edeblmş
sonra, son cümlede;
yargının uluslararası suçların cezalandırılması
konusunda da benzer br hassasyet çnde
“Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve
olması beklenr. Bu tbarla, Türkye’de yargının
özgürlüklere lşkn mlletlerarası andlaşmalarla
zamanaşımına lşkn karşılaştırmalı hukuktak
kanunların aynı konuda farklı hükümler
dğer örnekler çerçevesnde cezasızlığı
çermes nedenyle çıkablecek uyuşmazlıklarda
kaldırablecek kararlar almasında zorunluluk
mlletlerarası andlaşma hükümler esas alınır”
bulunmaktadır.
düzenlemesn çermektedr. Bu tbarla kanunlk
Uluslararası suçların soruşturulmasında
lkesnn dayanaklarından br olarak uluslararası
yasama faalyet, yargının bu konudak tutumu
hukuku belrttkten sonra, knc fıkrasında
kadar önem arz etmektedr. Zra, Türkye’de
kanunlk lkes bağlamında hukukun genel
uluslararası suçların başta Uluslararası Ceza
lkeler stsnası ve krtern getren, Avrupa İnsan
Mahkemes Statüsü olmak üzere konuya dar
Hakları Sözleşmes 7/2 ve Kşsel ve Syasal
uluslararası metnlere aykırı br sstematk le
Haklar Sözleşmes 15/2 maddeler, poztf
ktbas edlmş olduğu açıktır.
hukukumuz açısından evlevyetle (a fortor)
bağlayıcı düzenlemelerdr.
İnsanlığa karşı suçlar, Roma Statüsü’nde genel
kastla şleneblen br suç ken yen Türk Ceza
Yne, etkl başvuru hakkının kullanılamamış
Kanunu’nda “syasal, felsef, ırk veya dn sakler”
olması dolayısıyla şlenen bu fllere
fades aracılığıyla özel kast le şleneblen br suç
lşkn zamanaşımın şlemeyeceğ kabul
olarak tanımlanmıştır. Bu düzenleme le soykırım
edlmeldr. Yukarıda tartışıldığı üzere, bu
suçunu karakterze eden özel kast unsuru da
fllern soruşturulması ve kovuşturulmasını
eklenerek nsanlığa karşı suçlar le soykırım
gerçekleştren yargı organları, tarafsızlığı
suçunu oluşturan fller ayırt etmek olanaksız
ve bağımsızlığı son derece şüphel asker
hale gelmektedr. Ne var k sorun sadece her
mahkemeler le OHAL coğrafyasında OHAL
k suç tpnn brbrnden ayırt edlmes değldr.
Vals’nn adeta br amr sıfatıyla bölge dışında
TCK md. 77’de nsanlığa karşı suçların tpk
sürgün kararı verebldğ savcı ve yargıçlardan
manev unsuru yönünden suçun mutlaka “syasal,
müteşekkldr. Bu koşullarda AİHM br
felsef, ırk veya dn sakler” le şlenmes, bu
dz kararda belrttğ üzere, etkl başvuru
suçun kapsamını cdd bçmde sınırlamakta, svl
hakkının tanınmamış olduğunu tespt etmştr.
nüfusa karşı ayrım gözetmeden şlenen suçların
Bu bağlamda, AİHM br kamu görevlsnn
nsanlığa karşı suç olarak değerlendrlmesn
şkence veya kötü muameleyle suçlandığı
durumlarda, ceza şlemlerde zamanaşımı, genel
veya özel affın br muhakeme engel olarak
değerlendrlmemesnn büyük önem taşıdığını
144
563 Abdülsamet Yaman/Türkye, (Başvuru no: 32446/96), para. 55,
2 Kasım 2004; Okkalı/Türkye, (Başvuru no: 52067/99), 17 Ekm
2006 para. 76; Erdoğan Yılmaz vd./Türkye, no. 19374/03, 14 Ekm
2007, para. 56.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
mkansız kılmaktadır. Yukarıda Tadc kararına
Kanunu’nda savaş suçları le korunan hukuk
atıfla belrtldğ üzere, Naz rejm dönemnde
değer ve suçun mağduru bakımından savaş
fzksel ve zhnsel engelllk hal, cnsel yönelm,
suçlarına benzer fller olarak değerlendrlen
yaşı dolayısıyla svl nüfusun br bölümü nsanlığa
suçlar: ‘ganmet’ (md. 122), ‘yağmacılık’ (md.
karşı suçların hedef halne gelmştr. Yne,
123), ‘zaruret olmaksızın başkasının mal ve
yukarıda belrtldğ üzere, dğer dkkat çekc
mülkünü mha ve tahrp’ (md. 125), ‘zorla
nokta, Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemes
yağmacılık’ (md. 126), ‘muharebe meydanlarında
Statüsü’nü benmsemş olsa dah, bu Statü’de ve
ölülern, esrlern ve yaralıların mallarına
Fransız Ceza Kanunu’nda bulunan etnk ve mll
tecavüz’ (md. 127), ‘ahalye kanunsuz tasarrufta
fadelerne TCK’da yer verlmemş olmasıdır.
bulunma suçu’ (md. 128), ‘muharebe meydanında
Kuşkusuz, nsanlığa karşı suçun kapsamını
hıyanet ve muharplern mallarına tecavüz etme’
sınırlamaya dönük br hamle de bu fadelern
(md. 159) olarak tespt edlmştr. Fakat Asker
bulunmamasıdır. Bütün bu nedenlerle, Roma
Ceza Kanunu’nda yer alan bu suç tpler, hem
Statüsü’nün açık hükmü ve uluslararası örf
savaş suçları bağlamında değerlendrlemedğ
hukuk le çatışma halnde bulunan hükümdek bu
çn bu tavsfn vahametnn damgalayıcı
fadenn vedlkle terkedlmes gerekr.
etksnden uzaktır hem de paralel bçmde
yaptırımın ağırlığı bakımından savaş suçları le
Yne, Roma Statüsü’nde nsanlığa karşı suçun
karşılaştırılması mümkün olmayacak cezalar
madd unsurları arasında belrtlen br dz suça
öngörmüştür. Bu tbarla, başta Cenevre
TCK düzenlemesnde yer verlmemştr. Bu
Sözleşmeler le Uluslararası Ceza Mahkemes
suçlar sırasıyla: kıyım (topyekûn mha); zorla
Statüsü olmak üzere karşılaştırmalı hukuk
kısırlaştırma; syas, ırk, ulusal, etnk, kültürel,
sstemlerndek örnekler de dkkate alınarak
dn, cnsyete dayalı ayrım ya da uluslararası
Türk Ceza Kanunu’nda soykırım ve nsanlığa
hukuk bakımından zn verlmeyen dğer herhang
karşı suçlardan hemen sonra savaş suçları
br temele dayalı olarak Statü’nün 7. maddes
düzenlenmeldr.
veya Statü’dek dğer suçlardan bryle bağlantılı
olarak şlenmes halnde zulüm fl; zorla
kaybedlme; ırk ayrımcılığı ve cnsel kölelk
suçlarıdır. Bu suçların TCK’da açık br bçmde
düzenlenmes zorunludur.
Türkye’nn kayıplarla lgl devam eden sorunu
nedenyle zorla kaybetme suçunun gerek
nsanlığa karşı suçun madd unsuru çnde ve
gerekse de bağımsız olarak tanımlanması özel
br önem taşımaktadır. 23 Aralık 2010 tarhnde
yürürlüğe gren Herkesn Zorla Kaybetmelere
Karşı Korunması Hakkında Uluslararası
Sözleşme zorla kaybetme suçunu tanımlamakta
(md. 2) ve Sözleşmec devletlere bu suçu
bağımsız br suç olarak tanımlama yükümlülüğü
getrmektedr (md. 4). Türkye bu Sözleşme’ye
derhal taraf olmalıdır.
Yne, Türk Ceza Kanunu’nun büyük ölçüde
lham aldığı Alman ceza hukukunun aksne Türk
ceza hukuku sstemnde savaş suçu kavramı
bulunmamaktadır. Halhazırda, Asker Ceza
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I N A İ L İ Ş K İ N S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R
145
3. İşkence Yasağı
Açısından
eden br pratk olarak devam ettğn dkkate
alarak şkence teşkl eden fllern sstematk br
bçmde şlenmş olduğunu ortaya koymaktadır.
765 sayılı esk Türk Ceza Kanunu’nun 243.
Yen Ceza ve Ceza Muhakemes Kanunu bu
maddesnde düzenlenen şkence suçuna lşkn
bakımdan çeştl bçmlerde şkence suçunun
düzenleme, lafzından ötürü ancak stsnaen
önleneceğ taahhüdü le syas ktdarın o
uygulanablen br hüküm olma özellğ taşıyordu.
dönemk reform ajandasında krtk br öneme
Maddenn lk halnde bulunan sanık fades suç
sahp olmuştur. Türkye’de nsan hakları
şüphes altında gözaltına alınmış kşlern şkence
örgütlernn kararlı mücadeleler ve AİHM’nn
mağduru olarak değerlendrlmemes gb
Türkye aleyhne verdğ kararlar da böyle br
hükmün amacıyla bağdaşmayan sonuçlara neden
değşm zorunlu kılıyordu. Öte yandan, OHAL’n
olduğu gb, maddedek “cürmünü söyletmek”
kaldırılması, slahlı çatışmanın yoğunluğunun
fades, örneğn suç delllernn söyletmek veya
azalması, yen gelşen letşmn tespt ve teknk
kabahat nevnden br fle lşkn olarak şlenen
takp gb koruma tedbrler şkencenn kayda
fllern şkence olarak değerlendrlmemes gb
değer br bçmde azalmasını sağlamış d.
hukuka aykırı br yargı pratğ gelşmesne neden
olmuştur. Dahası, Türkye’de yargı, suçun kanun
Yen TCK’nın şkence le lgl hükmü olan
tanımında özel br belrleme olmadığı halde,
md. 94’ün Türkye’de şkence suçuna
şkencenn “mutlaka yoğun bçmde bezdrc,
lşkn cezasızlık haln potansyel olarak
usandırıcı, dayanılmaz ve çeklmez” olmasını
ortadan kaldıran br bçmde kaleme alındığı
aramış, acının yoğunluk eşğnn kaç gün olması
düşünüleblr. Zra, şkence suçu yen
gerektğne lşkn çthatlar gelştreblmş
TCK’da yukarıda tartışıldığı üzere mağdurun
ve yer yer farklı bçmlerde belrledğ gün
algılama ve rade yeteneğnn etklenmes ve
hesabına göre, şkence suçlarının kayda değer br
aşağılanmasını da çerecek bçmde son derece
bölümünü esk TCK md. 245’te düzenlenen ‘kötü
genş br bçmde tanımlanmış, esk ceza
muamele’ olarak değerlendreblmştr. Yargının
kanunundan farklı olarak amaç unsuruna yer
şkencey olağanlaştıran ve cezalandırılmasını
vermemş, hmal suretyle şkence suçunun
büyük ölçüde mkansızlaştıran bu tutumu,
şlenebleceğ hüküm altına alınmıştır. Nhayet
özellkle şkence sonucu elde edlmş delllere
2013 yılında 6459 sayılı Kanun le şkence
lşkn tutumu le de katmerlenmştr.
suçlarına lşkn zamanaşımının şlemeyeceğ
fıkrası eklenmştr.
Kuşkusuz, sadece şkence suçu düzenlemes ve
yorumu değl, yukarıda ayrıntılarıyla açıklandığı
Ne var k, yasanın mmarlarının şkenceye karşı
gb Türkye’de özellkle gözaltı süreler, müdaf
sıfır toleransın br aracı olarak gördükler yen
le görüşme hakkı, OHAL bölgesnn kendne
TCK’dak şkence suçunun madd unsurunun
özgü rejm şkence suçlarının şlenmesn ve
son derece genş br bçmde tanımlanması
fallernn cezasız kalmasını muhtelf bçmlerde
çthad ve doktrner yorumlar le düzenlemenn
kolaylaştırmıştır.
kadükleştrlmesnn önüne geçememştr.
İşkence suçuna lşkn k yaklaşım bçm bu
Ntekm, 1993 tarhl İşkenceye Karşı Komte
suçun cezalandırılmasını hatta yargı önüne
Raporu Türkye’de şkencenn sstematk br
gelmesn zorlaştırmıştır. Brncs, yen TCK’da
bçmde şlendğn ortaya koymuştur. Komte,
fln ağırlığına lşkn br fade olmadığı halde,
şkence ddalarının sadece bell br yer ve
öncek yargı pratğnn sürdürülerek şkencenn
zamanda rastlantı eser ortaya çıkmış olaylara
mutlaka bell br yoğunluğa erşmes gerektğ
lşkn olmadığını, aksne özellkle bell br
le sınırlandırılması düşüncesdr. Bu yorum,
coğrafya çnde dam, alışılagelmş/sürekl,
AİHM’nn br dz kararını dayanak almakta ve
yaygın ve kasıtlı/tasarlanmış br bçmde cereyan
Brleşmş Mlletler İşkence ve Dğer Zalmane,
146
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
İnsanlık Dışı veya Küçültücü Muamele veya
İknc ve Türkye’de yargı tarafından benmsenmş
Cezaya Karşı Sözleşmes’ndek tanımdan yola
görünen dğer ölçüt se Altıparmak’ın fades le
çıkarak şkence teşkl eden fln mutlaka “ağır
ağırlık krtern daha ölçüsüz br bçmde suçun
acı ve ıstırap”a neden olması gerektğn dda
unsurları arasına koyan, şkence suçlarının
etmektedr. Hakkaten, yukarıda tartışıldığı
“bell br süre çnde sstematk br bçmde
üzere AİHM’nn br dz kararında “ağır acı
şlenmes”nn aranmasıdır. 564 Bu yorumun
ve eza” krter benmsenmştr. AİHM, söz
dayanağı TCK md. 94’ün gerekçesnde şkence
konusu kararlarda, şkencenn dğer kötü
teşkl eden fllern an olarak değl, sstematk
muamele bçmlernden daha ağır olduğu ve
br şeklde ve bell br süreç çnde şlenmesnn
ancak bell br vahamet düzeyn aşan fllern
zorunlu olduğu bçmndek fadelerdr. Halyle,
şkence olarak tavsf edlmes gerektğ
suçun kanun tanımında bulunmayan br
görüşündedr. Fakat, AİHM ızdırabın ağırlığı
unsurun gerekçe aracılığıyla madde metnne
krtern değerlendrrken, mağdurun cnsyet,
thal edlmes mümkün değldr. Anayasa’nın
yaşı, sağlık durumu gb özellklern de dkkate
38. maddes le TCK’nın aynı konuya lşkn 2.
alınmasını stemektedr.
maddes br suçun unsurlarının ancak kanun le
düzenlenebleceğn hüküm altına almıştır. Resm
Dolayısıyla ağırlık ölçütü krternn objektf br
Gazete’de yayımlanmayan kanun gerekçes br
bçmde uygulanmasının mümkün olmadığı
yorum aracı olarak değerlendrlse de hükme
AİHM tarafından kabul edlmektedr. AİHM
yen br unsur lave edecek hukuk dayanağı
Selmoun/Fransa kararında da fln ağırlığının
haz değldr. Ne var k, Yargıtay da hukuken
görel br kavram olduğunu belrttkten
dayanaksız bu yorumu km kararlarında
sonra, geçmşte nsanlıkdışı ve aşağılayıcı
benmsemş görünmektedr.
olarak kabul edlen bazı fllern gelecekte
şkence olarak değerlendrlmesnn mümkün
Türkye açısından bu yorum özellkle yen
olduğunu belrtmekte ve nsan hakları ve temel
Türk Ceza Kanunu’ndak şkence (md. 94) ve
özgürlüklerne lşkn yükselen değerlern
zor kullanma yetksnde sınırın aşılması (md.
hlallere lşkn daha katı br değerlendrme
256) hükümlernn sınırlarının belrlenmes
yapılmasını gerektreceğnn altını çzmektedr.
bağlamında önem taşımaktadır. Her k hüküm
Amerkalılararası İşkenceye Karşı Sözleşme’de
arasındak en öneml ayrım, en başta şkencenn
‘ağır acı ve eza’ ölçütüne şkence suçu
damgalayıcı etks ve bu tbarla her k fln
tanımlanırken yer verlmemştr. Bunun aksne,
haksızlık çerğ le alakalıdır. Zra, TCK md. 256
Uluslararası Ceza Mahkemes Statüsü ‘ağır acı
esasen bağımsız br suç yaratmamakta, zor
ve eza’ krterne gerek şkence gerekse de kötü
kullanma yetksne sahp kamu görevlsnn,
muameley tanımlarken yer vermş, böylelkle
görevn yaptığı sırada, kşlere karşı görevnn
şkence ve kötü muamele arasında, lk olarak
gerektrdğ ölçünün dışında kuvvet kullanması
Avrupa İnsan Hakları Komsyonu’nun Yunanstan
halnde, kasten yaralama hükümlernn
kararında belrledğ ve İşkenceye Karşı Bldr’de
uygulanacağını hüküm altına almaktadır. İknc
devam eden ‘şkencenn zalmane, nsanlıkdışı
br nokta, uygulamada her k suç tpnn tab
veya aşağılayıcı muamele ve cezanın ağır ve
olduğu farklı soruşturma rejmler bakımından
kasıtlı şlenen br türü’ olduğu bçmndek
krtk br öneme sahptr. Yukarıda tartışıldığı
yaklaşım öneml ölçüde değşklğe uğramıştır.
üzere, 4483 sayılı Memurlar ve Dğer Kamu
Ntekm, BM İnsan Hakları Komtes’nn şkence
Görevllern Yargılanması Hakkında Kanun’un 2.
suçuna lşkn 20 no’lu Genel Yorumunda şkence
maddes ve 5252 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun
ve dğer kötü muamele bçmler arasında keskn
Yürürlük ve Uygulama Şekl Hakkında Kanun md.
br ayrım yapmanın gerekl olmadığını, esasen,
3’e rağmen, TCK 256. madde soruşturulmasında
şkencey dğer kötü muamele bçmlernden
zn usulüne başvurulmaktadır. Üçüncü br
ayıran ölçütün “fln amacı ve mağdurda ortaya
çıkan çareszlk” olduğunu belrtmektedr.
564 Altıparmak (2009), s. 164-165.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I N A İ L İ Ş K İ N S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R
1 47
nokta se kuşkusuz, şkence suçları açısından
şkence kapsamında değerlendrlmesnde
zamanaşımının şlemeyeceğ kuralı bulunmasına
zorunluluk bulunmaktadır.
rağmen, benzer br yaklaşımın esasen AİHS
3. maddede düzenlenen şkence ve kötü
Bu bakımdan TCK md. 94 açısından aranan
muamele yasağı yönünden aynı kategorde
“sstematk ve bell br süreç çnde şlenme”
değerlendrlmes gereken TCK md. 256
krter le lgl hukuka aykırı Yargıtay çthadının
açısından benmsenmemş olmasıdır. TCK md.
değştrlmesnde zorunluluk bulunmaktadır.
256, kanunun bu sstematğ dolayısıyla br tür
Yne, TCK md. 256 le TCK md. 94’te tanımlı zor
torba hüküm olarak şlev görmektedr. Esasen
kullanma yetksnde sınırın aşılması ve şkence
Türkye açısından son derece öneml br nokta,
suçu bağlamında farklılıklar ortaya konulmalı ve
TCK md. 256’dak temel referansın kolluğa
TCK md. 256 soruşturmaları yönünden hukuka
verlen zor kullanma yetksnn aslında hç
aykırı br bçmde aranan zn koşulu ortadan
doğmamış olmasıdır. Zra, Türkye’de barışçıl
kaldırılmalıdır. TCK 94. maddenn hukuka aykırı
gösterler bldrm yükümlülüğü bulunduğu
br bçmde yorumlanmasının önüne geçlmeldr.
gerekçes le AİHM’nn konuya dar br dz
“Ağır acı ve eza”, “sstematklk ve bell br süre
kararına rağmen yasa dışı toplanma olarak
çnde şlenmes” gb krterler konusunda gelşen
kabul edlmekte ve kolluğun müdahales le
çthatlara lşkn her düzeyde hakm ve savcı
karşılaşmaktadır.
eğtmler ve çalıştayları yapılmalıdır.
Kolluğun gerek toplumsal gösterlerdek
Zor kullanma yetksnde sınırın aşılması, md.
müdahales sırasındak şddet pratkler,
256 bağlamında, zn zorunluluğu bulunmadığına
özellkle kmyasal gazların kullanımı, gerekse
lşkn esas aks yorumları mkansızlaştıracak
İnsan Hakları Örgütler tarafından raporlanan
bçmde yasada açıklığa kavuşturulmalıdır.
kayıt dışı gözaltı pratğ sırasında kşlern
darp edlmes ve çıplak arama uygulaması
İşkence ve kötü muamele (zor kullanma
gderek yaygınlaşmaktadır. İnsan Hakları
yetksnde sınırın aşılması) suçu le mücadele
Örgütler’nn muhtelf raporları, aslında
edeblmek çn daha caydırıcı br yöntem,
şkence olarak değerlendrlmes gereken
esk TCK md. 245’e 2003 yılında 4778 sayılı
pek çok fl bakımından en y htmalle TCK
Kanun le eklenen, bu suçlardan dolayı verlen
md. 256 yollamasıyla yaralama hükümlernn
cezaların para cezasına veya tedbrlerden brne
uygulandığını göstermektedr. Türkye’de
çevrlemeyeceğ ve ertelenemeyeceğ yönündek
yargının, kolluğun bu tutumuna veya süngerl oda
hükme benzer br hüküm eklenmesdr. Yne,
gb yen şkence bçmlerne karşı kayıtsız kaldığı
AİHM’nn lgl kararları gereğnce bu suçlara
gözlemlenmektedr. Bu tutumun hukuk dayanağı
lşkn hükmün açıklanmasının ger bırakılması
se yukarıda belrtldğ üzere şkencenn
kararının verlememes de bu suçların önlenmes
ancak bell br süre çnde sstematk bçmde
bakımından çok cdd br etk yaratacaktır.
şlenmesnn aranmasıdır. Halbuk, nsan hakları
örgütlernn raporlama çalışmalarına göre, yargı
SONUÇ YERİNE
ve doktrn tarafından sstematk ve bell br süreç
çnde şlenme ‘şartını’ gerçekleştrdğ kabul
Cezasızlık olgusu, esas tbaryle ve öncelkle
edlen Flstn askısı, elektrk verme, falaka gb
mevzuatın uygulanmasına dar br sorun olarak
yöntemlern yern gderek, kmyasal maddelere
ortaya çıkmaktadır. Bu bakımdan ağır nsan
maruzyet, hakaret ve aşağılama, anlamsız
hakları hlallern etkl bçmde soruşturmaya ve
stemlere zorlama, yeme ve çmenn kısıtlanması
cezalandırmaya uygun br kanun çerçeve olsa
gb TİHV Raporu’nun fades le “fzksel olarak
dah, belrl fllern yne de cezasız kalmaları
görece ağır tıbb bulgu vermeyen ama kşlern
mümkündür. Bu bakımdan, yaşam hakkına,
ruhsal bütünlüğünü bozmaya yönelk” fller
şkence yasağına ve bu hlallern geçmşte ve
almaktadır. Bu fllern TCK md. 94 tanımı gereğ
bugün etkn bçmde soruşturulmasını engelleyen
148
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
muhakeme engellerne lşkn bu çalışmada
lçelerdek ağır nsan hakları ve hlaller 568 ve bu
önerlen değşklklern kanun düzenlemelere
lşky dolayımsız br bçmde teyt etmektedr.
dönüşmes halnde dah esas güçlük kuşkusuz
bu çerçevenn pratğe tercümes olacaktır. Zra,
Mevzuatın, cezasızlık olgusu açısından genel
Türkye’de yargı, Demokrat Yargı Derneğ’nn
syas klm ve bu etk le şekllenen yargısal
yernde tespt le temel hak ve özgürlüklern
ve akademk tutum alışlar dolayısıyla daha
hlallerne lşkn “dayanaklı ve yaygın” br
tal br rolü olduğuna kuşku bulunmamakla
gelenek üretmedğ gb,
565
esasen özellkle
brlkte, Türkye’de mevzuat hükümlernn,
son dönemde alınan km tutuklama kararları,
bu hükümlerdek boşluklar veya aks
fade özgürlüğü önünde engeller ve kamu
yoruma ve kıyasa yol açablecek alanların,
görevllernn ceza sorumluluğunun tesptne
cezasızlığın hukuk dayanakları olduğu göz ardı
lşkn süren soruşturma ve kovuşturmalardak
edlmemeldr. ‘Cezasızlık’ sonucu doğuran
genel tutum nedenyle gderek daha fazla temel
pek çok kovuşturmama veya beraat kararı
hak ve özgürlüklern kısıtlanmasının br aracına
le faln kusuru le orantılı olmayan ceza
dönüşmüştür. Tanör, 1992’de Türkye’nn nsan
yukarıda tartışılan mevzuat hükümler le
hakları sorununa lşkn yaptığı kapsamlı analzde
gerekçelendrlmektedr. Bu bakımdan, Türkye’de
yargının yer yer tarafgr ve hayırhah tutumunu,
cezasızlık olgusunun nedenler arasında temel
Türkye’de yargıcın “genellkle evrensel değerlere
hak ve özgürlüklere lşkn hlallere kapı aralayan
ve uluslararası hukuk normlarına ve bunların
br mevzuatın bulunduğu açıktır. Son tahllde,
bağlayıcı gücüne oldukça kapalı, dar poztvst ve
cezasızlık olgusu le mücadelede uluslararası
mllyetç br hukuk ve meslek formasyonu” le
nsan hakları standartları le uyumlu br mevzuat,
lşklendrmektedr.
566
Bu değerlendrme bugün
çn fazlasıyla geçerldr.
sadece ağır nsan hakları hlallernn faller çn
caydırıcı olmayacak, Türkye’de darey ve yargıyı
muhtelf bçmlerde hukuk çnde hareket etmeye
Dahası, herhalde, Türkye’de yargı ve syas
zorlayacaktır.
ktdar arasındak “emr-komuta” lşksnn
bugünkü bçmyle berraklaştığı, br aydınlanma
tasavvuru olarak erkler ayrılığının bu denl
önemszleştğ çok az dönemden bahsedleblr.
Dolayısıyla, böyle br syasal ve yapısal dönüşüm
gerçekleşmeden yargı cephesnde Türkye’de
ağır nsan hakları hlallernn fallerne lşkn
cezasızlık olgusuna neden olan hukuka aykırı
ve keyf şlem ve kararların muhtelf düzey ve
bçmlerde devam edeceğ öngörüleblr. Bu
tbarla, Türkye’de ağır nsan hakları hallerndek
cezasızlığın böyles br syasal dönüşüm le bağı
kuşkusuz nkar edlemez. Başbakan’ın Ekm 2015
Van Mtng’ndek Beyaz Toros hatırlatması 567 ve
çatışma sürecnde başta Czre, Lce ve Sur gb
565 Ertekn, 2013, s. 25.
566 Tanör, 1992, s. 339.
567 Başbakan Ahmet Davutoğlu’ndan ‘beyaz toros (sc)’ çıkışı,
568 Bkz. örneğn İnsan Hakları Derneğ Dyarbakır Şubes’nn ‘2015
Hürryet, 20 Ekm 2015, http://www.hurryet.com.tr/basbakan-
Yılı İlk 9 ay İnsan Hakları İhlaller Raporu’, http://www.hd.org.
ahmet-davutoglundan-beyaz-toros-cks-40003756 (Son erşm
tr/2015-yl-lk-9-ay-nsan-haklar-hlaller-raporuna-lskn-hd-
tarh: Ekm 2015).
dyarbakr-subes-basn-acklamas (Son erşm tarh: Ekm 2015).
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I N A İ L İ Ş K İ N S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R
149
BİBLİYOGRAFYA
229-233.
Abresch, Wllam, ‘A Human Rghts Law of Internal Armed Conflct:
Ardtt, Rta, ‘The Grandmothers of the Plaza De Mayo and the
The European Court of Human Rghts n Chechnya’, European
Struggle aganst Impunty n Argentna’, Merdans: Femnsm,
Journal of Internatonal Law, c. 16, sy.4, 2005, s. 741-767.
Race, Transnatonalsm, c. 3, s. 1, s. 19-41, 2002.
Ambos, Ka, Straflosgket von Menschenrechtsverletzungen:
Artuk, Mehmet Emn/Gökcen, Ahmet/Yendünya, A. Caner, Ceza
Zur “Impundad” n südamerkanschen Laendern aus
Hukuku Özel Hükümler, Turhan Ktabev, Ankara, 14 . Baskı, Adalet
völkerstrafrechtlcher Scht, Edton Iuscrm, Freburg, 1997.
Yayınev, 2014.
Ambos, Ka, ‘Crmes Aganst Humanty and the Internatonal
Aslan, Muzaffer Yasn, Teorde ve Uygulamada Savaş Suçları,
Crmnal Court’, Sadat, Lela, Forgng Conventon for Crmes
Seçkn, Ankara 2006.
Aganst Humanty çnde, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge,
2011, s. 279-304, s. 286.
Assocaton for the Preventon of Torture/Center for Justce and
Internatonal Law, Torture n Internatonal Law, Cenevre, 2008.
Akçam, Taner, Syas Kültürümüzde Zulüm ve İşkence, İletşm
Yayınları, İstanbul, 1992.
Ataktürk Sevml, Emel, ‘Zorla Kaybetmelerde Yargının Tutumu’,
Zorla Kaybetmeler ve Yargının Tutumu çnde, Hafıza Merkez,
Akçam, Taner, The Young Turks’ Crme Aganst Humanty: The
İstanbul, 2013.
Armenan Genocde and Ethnc Cleansng n the Ottoman Empre,
Prnceton Unversty Press, Prnceton, 2012.
Atılgan, Mehmet/Işık, Serap, Cezasızlık Zırhını Aşmak: Türkye’de
Güvenlk Güçler ve Hak İhlaller, TESEV, İstanbul, 2011.
Akhavan, Payam, ‘Can Internatonal Crmnal Justce Prevent
Future Atroctes’, Amercan Journal of Internatonal Law, c. 95, sy.
Bakıcı, Sedat, 5237 Sayılı Yasa Kapsamında Ceza Hukuku Özel
1, 2001, s. 7-31.
Hükümler, Adalet, Ankara, 2008.
Algan, Bülent, ‘İşkence le Mücadelede Yargı Organlarının Tutumu’,
Bantekas, Ilas/Nash, Susan, Internatonal Crmnal Law,
Zabunoğlu Armağanı çnde, Ankara Ünverstes Yayınları, Ankara,
Cavendsh, Londra, 2003.
2011, s. 1-36.
Bartels, Roger, ‘Tmelnes, Borderlnes and Conflcts (The
Alpkaya, Gökçen, ‘Uluslararası Hukukta Zorla Kaybetmeler’, Zorla
Hstorcal Evoluton of the Legal Dvde Between Internatonal and
Kaybetmeler ve Yargının Tutumu çnde, Hafıza Merkez, İstanbul,
Non-Internatonal Armed Conflcts’, Internatonal Revew of Red
2013, s. 45-60.
Cross, c. 91, no. 873, 2009, s. 35-67.
Alpkaya, Gökçen, ‘Osmanlı Hukuk Reformu ve Kş Özgürlükler’,
Bassoun, M. Cherf, ‘Internatonal Crmes: Jus Cogens and
İnsan Hakları Yıllığı, c. 12, 1990, s. 167-182.
Oblgato Erga Omnes’, Law and Contemporary Problems, c. 59, sy.
4, 1996, s. 63-74.
Alpkaya, Gökçen, ‘“Kayıp”lar Sorunu ve Türkye’, Ankara
Ünverstes Syasal Blgler Fakültes Dergs, c. 50, sy. 3-4, 1995,
Bassoun, M. Cherf, ‘The Dscplne of Internatonal Crmnal Law’,
s. 31-63.
M. Cherf (der.), Internatonal Crmnal Law, 3. baskı, Brll, Leden,
c. 1, 2008, s. 3-40.
Altıparmak, Kerem, “İşkencey nasıl blrsnz?: Türkye’de orantısız
güç kullanma sorunu”, Toplum ve Blm, sy. 115, 2009, s. 138-176.
Batur Yamaner, Melke, Slahlı Çatışmalarda Svllern Korunması,
Arıkan, İstanbul, 2007.
Altıparmak, Kerem/Aytaç, Ahmet Murat/Karahanoğulları,
Onur/Hançer, Türkan/Aydın, Devrm, ‘Pols Vazfe ve Salahyet
Bayraktar, Köksal, ‘İşkence Suçu’, Zabunoğlu Armağanı çnde,
Kanununda Değşklk: Durdurma, Parmak İz Alınması, Slah
Ankara Ünverstes Yayınları, 2011, s. 145-175.
Kullanma’, Hukuk ve Adalet, sy. 11, 2007, http://80.251.40.59/
poltcs.ankara.edu.tr/karahan/makale/pvsk.htm#_Toc172375669
Begbeder, Yves, Internatonal Justce aganst Impunty: Progress
(Son erşm tarh: Ekm 2015).
and New Challenges, Martnus Njhoff, Boston, 2005.
Altıparmak, Kerem, ‘Geznn Hatırlattığı Hak’, Banet, 3 Temmuz
Bektaş, Mehd, ‘424 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname Üzerne
2013, http://banet.org/banet/toplum/148157-gez-nn-hatrlattg-
Br Değerlendrme’, Ankara Barosu Dergs, sy. 3, 1990, s. 369-376.
hak-barscl-toplant (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
Bruha, Thomas/Steger, Domnk, Das Folterverbot m Völkerrecht,
Andreu-Guzmán, Federco, ‘The Draft Internatonal Conventon on
Kohlhammer, Stuttgart, 2006.
the Protecton of All Persons from Forced Dsappearance’, The
Revew of the Internatonal Commsson of Jursts, c. 62-63, 2001,
Buckley, Carla, ‘The European Conventon on Human Rghts and
s. 73-106.
the Rght to Lfe n Turkey’, Human Rghts Law, c. 1, sy. 1, 2001,
s.35-66.
Angermaer, Clauda, ‘Endng Impunty Through Internatonal
Judcal Insttutons’, Crmnal Law Forum, c. 17, sy. 2, 2006, s.
150
Burchard, Chrstoph, ‘Torture n the Jursprudence of the Ad Hoc
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Trbunals’, Journal of Internatonal Crmnal Justce, c. 6, s. 159-
Cambrdge, 2003.
182, 2008.
Duran, Lütf, ‘Bunalım Kararnameler’, Ankara Ünverstes Syasal
Cangı, Arf Al, ‘12 Eylül’ün davası’, Radkal, 1 Nsan 2012.
Blgler Fakültes Dergs, c. 50, sy. 3, 1995, s. 141-158.
Cassese, Antono/Acquavva, Gudo/Whtng, Alex/Fan,Mary
Elç, Tahr, ‘İşkencede OHAL Duvarı’, Radkal, 8 Mayıs 2002.
Internatonal Crmnal Law: Cases and Commentary, Oxford
Unversty Press, Oxford, 2011.
Elç, Tahr, ‘Türkye’de Gözaltında Kayıplar’, Dyalog, 2009, s.
91-97.
Chesterman, Smon, ‘An Altogether Dfferent Order: Defnng
the Elements of Crmes Aganst Humanty’, Duke Journal of
Erem, Faruk, ‘İşkence’, Türkye Barolar Brlğ Dergs, sy.2, 1988,
Comparatve and Internatonal Law, c. 10, sy. 2/3, 2000, s. 306-
s. 197-207.
343.
Ertan, İzzet Mert, ‘Toplumsal Olaylara Müdahalede Bber Gazı
Cornls, Ingo, ‘Successful Falure? The Impact of the German
Kullanılmasının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesne Uygunluğu’,
Student Movement on the Federal Republc of Germany’, Taberner,
Mlletlerarası Hukuk ve Mlletlerarası Özel Hukuk Bülten, c. 32, sy.
Stuart/Fnlay, Frank (der.), Recastng German Identty: Culture,
1, 2012, s. 51-69.
Poltcs and Lterature n the Berln Republc çnde, Berghahn
Books, Woodbrdge, s.105-122.
Ertekn, Orhan Gaz, ‘Adalet Arayışı ve Entellektüel İflas’, Radkal
2, 13 Mayıs 2012.
Cryer, Robert, ‘The Doctrnal Foundatons of Internatonal
Crmnalsaton’, Bassoun, M. Cherf (der.), Internatonal Crmnal
Ertekn, Orhan Gaz, ‘Türkye’de Neden Br Yargı Yoktur ve
Law çnde, 3. baskı, Brll, Leden, c. 1, 2008, s. 107-128.
Adlyeler Neden Çökmektedr’, Orhan Gaz Ertekn vd., Türkye’de
Yargı Yoktur çnde, Nka, Ankara, 2013, s. 21-29.
Cryer, Robert, ‘The Defntons of Internatonal Crmes n the Al
Bashr Arrest Warrant Decson’, Journal of Internatonal Crmnal
Eryılmaz, Mesut Bedr/Bozlak, Ayhan, ‘Hukukumuzda Zor Kullanma
Justce, c. 7, sy. 2, 2009, s. 283-296.
Yetks’, Türkye Barolar Brlğ Dergs, s. 83, 2009, s. 223-277.
Cullen, Anthony, ‘War Crmes’, Schabas, Wllam/Bernaz, Nada
Eser, Albn, ‘Rechtspoltsche Reflexonen zur Aufarbetung und
(der.) Routledge Handbook of Internatonal Crmnal Law çnde,
Verhnderung von Systemunrecht’, Eser, Albn/Arnold, Jörg,
Routledge, Londra, 2011, 2013 aynen baskısı, s. 139-153.
Transtonsstrafrecht und Vergangenhetspoltk. Strafrecht n
Reakton auf Systemunrecht çnde, c. 14, Duncker & Humblot,
Çulha, Rıfat, ‘4926 Sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Yasası’, Türkye
Berln, 2012, s. 392-470.
Barolar Brlğ Dergs, sy. 49, 2003, s. 115-136.
Eser, Albn, ‘Transnatonal Measures Aganst the Impunty of
Dadran, D. Vahakn, ‘Genocde as a Problem of Natonal and
Internatonal Crmes’, Journal of Internatonal Crmnal Justce,
Internatonal Law: The World War I Armenan Case and Its
c.10, 2012, s. 621-634.
Contemporary Legal Ramfcatons’, Yale Journal of Internatonal
Law, c. 14, sy. 2, 1989, s. 249-251.
Frouvlle, Olver, ‘The Influence of the European Court of Human
Rghts’ Case Law on Internatonal Crmnal Law of Torture and
DeGuzman, Margaret, ‘Crmes Aganst Humanty’, Brown, Bartram
Inhuman or Degradng Treatment’, Journal of Internatonal
S. (der.), Research Handbook on Internatonal Crmnal Law çnde,
Crmnal Justce, c. 9, 2011, s. 633-649.
Edward Elgar Publshng, Northampton, 2011, s. 62-113.
Feyzoğlu, Metn, ‘Ölüm Cezası Üzerne Düşünceler ve Anayasa
Demrbaş, Tmur, Türk Ceza Hukukunda İşkence Suçu, 1992, Dokuz
Değşklğ le 4771 Sayılı Kanun’un Getrdğ Yen Düzenlemeler’,
Eylül Ünverstes Hukuk Fakültes, Ankara.
Ankara Barosu Dergs, sy.4, 2002, s. 13-35.
Demrbaş, Tmur, Ceza Hukuku Genel Hükümler, 2013, Seçkn,
Gemalmaz, Semh, Yaşam Hakkı ve İşkence Yasağı, 2. baskı,
Ankara.
Kavram Yayınları, İstanbul, 1994.
Doğan, Arf, ‘JİTEM’ Ben Kurdum’, (yayına hazırlayan Cüneyt
Gemalmaz, Mehmet Semh, ‘Türkye Yargısının İşkence Karşısında
Dalgakıran) Tmaş, İstanbul, 2011.
Tavrı’, İnsan Hakları Yıllığı, c. 14, sy.1, 1992, s. 65-107.
Doğru, Osman, ‘Öldürme Hakkı, Ölmeme Suçu’, Radkal 2, 31 Ocak
Gemalmaz, Semh, Avrupa İnsan Hakları Komsyonu Önünde
2010.
Türkye 2: Nha Raporlar, Beta, İstanbul, 1998.
Doğru, Osman, Anayasa le Karşılaştırmalı İnsan Hakları Avrupa
Gffard, Camlle, ‘The Torture Reportng Handbook’, Human
Sözleşmes ve Mahkeme İçtüzüğü, XII Levha, İstanbul, 2010.
Rghts Centre, Unversty of Essex, 2000. http://www.essex.ac.uk/
torturehandbook/handbook%28englsh%29.pdf (Son erşm tarh:
Doğru, Osman, ‘Yargılanan 12 Eylül’, Radkal 2, 27 Mayıs 2012.
Ağustos 2015).
Dörmann, Knut, Elements of War Crmes under the Rome Statute
Graldo, Javer, ‘Corrupted Justce and the Schzophrenc State n
of the Internatonal Crmnal Court, Cambrdge Unversty Press,
Colomba’, Socal Justce, c. 26, sy. 4, 1999, s. 31-54.
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I N A İ L İ Ş K İ N S O N U Ç V E Ö N E R İ L E R
151
Gökdemr, Orhan, Fal Meçhul Cnayetler Tarh, 3. Baskı, Destek
Kurban, Dlek, ‘Br ‘Güvenlk’ Poltkası Olarak Koruculuk Sstem’,
Yayınev, İstanbul, 2011.
Bayramoğlu, Al/İnsel, Ahmet (der.), Almanak Türkye 2006-2008
Göral, Özgür Sevg/Işık, Ayhan/Kaya, Özlem, Konuşulmayan
2009, s. 253-259.
Güvenlk Sektörü ve Demokratk Gözetm çnde, TESEV, İstanbul,
Gerçek: Zorla Kaybetmeler, Hafıza Merkez, İstanbul, 2013.
Kurt, Gülşah, Cezasızlık Sorunu: Soruşturma Sürec, Hafıza Merkez,
Gözler, Kemal ‘Olağanüstü Hal Rejmlernde Özgürlüklern
2014.
Sınırlandırılması Sstem ve Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde
Kararnamelern Hukuk Rejm’, Ankara Barosu Dergs, c. 47, sy. 4,
Lafontane, Fanne, ‘No Amnesty or Statute of Lmtaton for
1990, s. 561-590.
Enforced Dsappearances: The Sandoval Case before the Supreme
Court of Chle’, Journal of Internatonal Crmnal Justce, c. 3, sy. 2,
Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku, Ekn Ktabev, Bursa, 2000.
2005, s. 469-484.
Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku Dersler, 19. Baskı, Ekn
La Haye, Eve, War Crmes n Internal Armed Conflcts, Cambrdge
Ktabev, Bursa, 2015.
Unversty Press, 2010.
Gözübüyük, Abdullah Pulat, Gözübüyük Şerh, 5. baskı, Kazancı,
Lawson, Edward H./Bertucc, Mary Lou, Encyclopeda of Human
İstanbul, 1989.
Rghts, 2. baskı, Taylor & Francs, Washngton, 1996.
Grover, Sonja C., The European Court of Human Rghts as a Pathway
Lessa, Francesca, ‘Beyond Transtonal Justce: Explorng
to Impunty for Internatonal Crmes, Sprnger, Berln, 2010.
Contnutes n Human Rghts Abuses n Argentna between 1976 and
2010’, Journal of Human Rghts Practce, c. 3, sy. 1, 2011, s. 25-48.
Guarno, Angela, M., ‘Chasng Ghosts: Pursung Retroactve
Justce for Franco-Era Crmes Aganst Humanty’, Boston College
Lessa, Francesca, Memory and Transtonal Justce n Argentna
Internatonal & Comparatve Law Revew, c. 33, sy. 1, 2010, s. 61-85.
and Uruguay: Aganst Impunty, Palgrave Macmllan, New York,
2013.
Gülmez, Mesut, ‘Düşünce Özgürlüğü, Kayıplar ve İşkence: BM Özel
Raportörlernn Türkye Zyaretler’, Amme İdares Dergs, c. 32,
Long, Debra, ‘Aspects of the Defnton of Torture n the Regonal
sy.3, 1999, s. 49-73.
Human Rghts Jursdctons and the Internatonal Crmnal
Trbunals of the Former Yugoslava and Rwanda’, Torture n
Gürell, Nevzat, Introducton for Turksh Crmnal Code, The
Internatonal Law çnde, Assocaton for the Preventon of Torture/
Amercan Seres of Foregn Penal Codes; 9, Sweet & Maxwell,
Center for Justce and Internatonal Law, Cenevre, 2008, s. 51-78.
Londra, s. 1, 1965.
Mahmutoğlu, Fath Selam, ‘İşkence ve Ezyet Suçu’, Ord. Prof.
Hathaway, Oona/Nowlan, Aleen/Spegel, Jula, ‘Tortured Reasonng:
Dr. Sulh Dönmezer Armağanı çnde, TCHD, Atatürk Araştırma
the Intent to Torture Under Internatonal and Domestc Law’, Vrgna
Merkez Başkanlığı, Ankara, 2008, s. 1023- 1041.
Journal of Internatonal Law, c. 52, sy. 4, 2012, s. 791-837.
Malkoç, İsmal, Açıklamalı-İçthatlı 5237 Sayılı Yen Türk Ceza
Işık, Serap, JİTEM Davası, 24 Eylül 2008, http://falbell.org/
Kanunu, 4. baskı, Sözkesen Matbaa, Ankara, 2013.
wp-content/uploads/2013/01/Jtem_Ana_Dava_Gens_Ozet.pdf
(Son erşm tarh: Ocak 2016)
Matas, Davd, ‘Prosecutng Crmes Aganst Humanty: The Lessons
of World War I’, Fordham Internatonal Law Journal, c. 13, s. 1,
İçel, Kayıhan, ‘1918 Sayılı Kaçakçılık Kanununa İlşkn İk Hukuk
1989, s. 86-104.
Sorun’, İstanbul Ünverstes Hukuk Fakültes Mecmuası, c. 55, sy.
1-2, 1995, s. 89-102.
Mavoğlu, Ertuğrul/Şık, Ahmet, Kontrgerlla ve Ergenekon’u
Anlama Kılavuzu: Kırk Katır Kırk Satır, c. 1, İthak, İstanbul, 2010.
Kazmaz, Remz, ‘Gaz Davası’nın Seyr ve Hukuka Aykırılıklar: Ve
Söz Savunmanın’, Çağımızda Hukuk ve Toplum, c. 33, sy. 4, 2009,
McSherry, J. Patrce/Molna Meja, Raul, ‘Introducton to ‘Shadows
s. 11-24.
of State Terrorsm: Impunty n Latn Amerca’, Socal Justce, c. 26,
sy. 4, 1999, s. 1-12.
Koca, A. Erkan, Polslğn Ktabını Yazmak, Atıf Yayınları, Ankara,
2013.
Melzer, Nls, Targeted Kllng n Internatonal Law, Oxford
Unversty Press, Oxford, 2008.
Koç, Aysun/Üçpınar, Hülya/Sakallı, Nazan/Ataş, Nergz Tuba,
İşkenceye Açık Kapılar: Mevzuat ve Uygulama Çerçevesnde
Mettraux, Guénaël, Internatonal Crmes and the Ad Hoc Trbunals,
Cezasızlık Olgusunun Değerlendrlmes, TİHV, İstanbul, 2011.
Oxford Unversty Press, Oxford 2005.
Korff, Douwe, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes’nn 2. Maddesnn
Molna Meja, Raul, ‘The Struggle Aganst Impunty n Guatemala’,
Uygulanmasına İlşkn Kılavuz Ktap (Çev. Özgür Heval Çınar/
Socal Justce, c. 26, sy.4, 1999, s. 55-83.
Abdülcell Kaya), Avrupa Konsey İnsan Hakları ve Hukuk İşler
Genel Müdürlüğü, Strazburg, 2006. http://www.anayasa.gov.tr/
Nno, S. Carlos, ‘The Duty to Punsh Past Abuses of Human Rghts
fles/nsan_haklar_mahkemes/el_ktaplar/ahsmad2yasamhakk.
Put nto Context: The Case of Argentna’, Yale Law Journal, c. 100,
pdf (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
sy. 8, 1991, s. 2619-2640.
152
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Nno, S. Carlos, Memory and Transtonal Justce n Argentna and
Sevml, Güçlü, Hayata Dönüş Operasyonu, ÇHD yayınları, İstanbul,
Uruguay Aganst Impunty, Palgrave Macmllan, New York, 2013.
2012.
Opotow, Susan, ‘Reconclaton n Tmes of Impunty: Challenges
Schabas, Wllam A., The Abolton of the Death Penalty n
for Socal Justce Research’, Socal Justce Research, c. 14, s. 2,
Internatonal Law, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 2002.
2001, s. 149-170.
Schabas, Wllam A., The UN Internatonal Crmnal Trbunals,
Ott, Lsa, Enforced Dsappearance n Internatonal Law, Intersenta,
Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 2006.
Cambrdge, 2011.http://ntersenta.com/en/shop/professoneel/
enforced-dsappearance-n-nternatonal-law.html
Schabas, Wllam A., An Introducton to the Internatonal
Crmnal Court, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge,
Önok, R. Murat, Tarh Perspektfyle Uluslararası Ceza Dvanı,
2007.
Turhan Ktabev, Ankara, 2003.
Schndler, Detrch, The Dfferent Types of Armed Conflcts
Önok, Rıfat Murat, ‘Uluslararası Ceza Dvanı’nı Kuran Roma Statüsü
Accordng to the Geneva Conventons and Protocols, Recuel des
le Türk Ulusal Mevzuatının Madd Ceza Hukuku Kuralları Yönünden
Cours de l’Académe de Drot Internatonal de la Haye, c. 163,
Uyumuna Dar Rapor’, Uluslararası Ceza Mahkemes Koalsyonu,
1979, s. 117-164.
Almanya Büyükelçlğ, http://www.ucmk.org.tr/dosya/Yayn/
UCM_rapor-web.pdf (tarhsz).
Schndler, Detrch/Toman, Jr, The Laws of Armed Conflcts,
Martnus Njhoff Publshers, Dordrecht, 1988.
Özbek, Vel Özer/Kanbur, Mehmet Nhat/Doğan, Koray/Bacaksız,
Pınar/Tepe, İlker, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Seçkn,
Scovazz, Tullo/Ctron, Gabrella, Struggle Aganst Enforced
Ankara, 2012.
Dsappearance and the 2007 Unted Natons Conventon, Martnus
Njhoff, Leden, 2007.
Özgen, Eralp, ‘İşkence ve İnsanlık Dışı Davranışlara Karşı Brleşmş
Mlletler Andlaşması’, Türkye Barolar Brlğ Dergs, sy. 2, 1988,
Sevdren, Öznur, ‘Robosk Takpszlk Kararı: Kuzey Irak Tezkeres
s. 208-233.
le Yargısız İnfaz’, Radkal, 21 Ocak 2014.
Özgenç, İzzet, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, 10. Baskı,
Sevdren, Öznur, ‘Savaş Suçu Olarak Robosk’, Radkal, 8 Şubat
Seçkn, Ankara, 2014.
2014.
Özsu, Faruk, ‘Geleneksel Yargı Şenlkler’, Orhan Gaz Ertekn vd.,
Sezer, Devrm, ‘Soykırım, Yüzleşme, Sorumluluk: Lemkn, Jaspers,
Türkye’de Yargı Yoktur çnde, Nka, Ankara, 2013, s. 187- 191, s.
Arendt’, Toplum ve Blm, sy. 132, s.7-32.
191.
Slnyte, Evelna, ‘The Applcaton of the Defnton of Torture:
Paker-Balta, Evren/Akça, İsmet, ‘Askerler, Köylüler ve Paramlter
Nowadays and Perspectves n the Practce of the European Court
Güçler: Türkye’de Köy Koruculuğu Sstem’, Toplum ve Blm, s.
of Human Rghts’, Contemporary Readngs n Law and Socal
126, 2013, s. 7-35.
Justce, c. 5, sy.2, 2013, s. 244-254.
Penrose, Meg Mary Margaret, ‘Impunty – Inerta, Inacton and
Sms, Stefaan/Van der Borght, Km, ‘Belgum: Act Concernng the
Invaldty: A Lterature Revew’, Boston Unversty Internatonal Law
Punshment of Grave Breaches of Internatonal Humantaran Law’,
Journal, c. 17, sy. 2, 1999, s. 269-310.
Internatonal Legal Materals, c. 38, sy. 4, 1999, s. 918-925.
Pctet, Jean S., ser edtörü, The Geneva Conventons of 12
Şenses, Erkan, ‘Çtl Davası: Adalet Kaybı’, 2 Hazran 2014, http://
August 1949, Commentary, III Geneva Conventon, Relatve to the
falbell.org/yorum-analz/ctl-davas-adalet-kayb/ (Son erşm
Treatment of the Prsoners of War, Internatonal Commtte of the
tarh: Ağustos 2015).
Red Cross, Cenevre, 1960.
Soyaslan, Doğan, Ceza Hukuku Özel Hükümler, 5. Baskı, Yetkn,
Rojas Baeza, Paz, ‘Impunty: An Impossble Reparaton’, Nordc
Ankara, 2005.
Journal of Internatonal Law, c. 69, 2000, s. 27-34.
Tahncoğlu, Gökçer, ‘Bütün Irmakları Kurumuş Br Dünya’, Mllyet,
Sancar, Mthat/Atılgan, Eylem Ümt, “Adalet Braz Es Geçlyor...”:
17 Kasım 2013.
Demokratkleşme Sürecnde Hakmler ve Savcılar, TESEV, İstanbul,
2009.
Tahncoğlu, Gökçer, ‘Yakılmamış Ceset, Yanmayan Kmlk’, Mllyet,
26 Ocak 2014.
Sancar, Türkan, ‘İşkence Yapan Kamu Personelne Rücu Sorunu’,
Ankara Ünverstes SBF Dergs, c. 57, sy. 4, 2002, s. 154-169.
Tahncoğlu, Gökçer, ‘JİTEM’de 7 Yıl Sonra Görevszlk Kararı’,
Mllyet, 18 Şubat 2014.
Savaş, Vural/Mollamahmutoğlu, Sadık, Türk Ceza Kanunu Yorumu
2. Clt, Seçkn, Ankara, 1995.
Tamart Sumalla, Josep Mara, ‘Transton, Hstorcal Memory
and Crmnal Justce n Span’, Journal of Internatonal Crmnal
Saymaz, İsmal, Oğlumu Öldürdünüz Arz Ederm, Postacı, İstanbul,
Justce, no. 9, 2011, s. 729-752.
2012.
B İ B L İ Y O G R A F YA
153
Tanca, Antono, ‘The Publc Statement on Turkey by the European
Yılları Arasındak Olguların Değerlendrlmes, Türkye İnsan
Commttee for the Preventon of Torture’, European Journal of
Hakları Vakfı Yayınları, Ankara, 2014, s. 13, Tablo 1. TİHV Tedav
Internatonal Law, c. 4, sy.1, 1993, s. 115-118.
ve Rehabltasyon Merkezlerne Yapılan Başvuruların Yıllara ve
Temslclklere Göre Dağılımı. http://www.thv.org.tr/wp-content/
Tanrıkulu, M., Sezgn/Yavuz, Serdar, ‘İnsan Hakları Açısından
uploads/2015/03/100-T%C3%BCrkyede-%C4%B0%C5%9Fkencenn-
Olağanüstü Hal’n Blançosu’, Sosyal Blmler Araştırmaları Dergs,
22-Y%C4%B1l%C4%B1.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
sy. 6, 2005, s. 493-521.
Zayas, Alfred, The Genocde Aganst the Armenans 1915-1923
Tezcan, Durmuş, ‘Saldırgan Savaş’, Ankara Ünverstes Syasal
and the Relevance of the 1948 Genocde Conventon, Hagazan
Blgler Fakültes Dergs, c. 49, s.1-2, 1994, s. 349-363.
Unversty, Berut, 2010.
Tezcan, Durmuş/Erdem, Mustafa Ruhan/Önok, R. Murat,
RAPORLAR
Uluslararası Ceza Hukuku, Seçkn, Ankara, 2009.
BM Bünyesndek Raporlar
Turan, Ömer/Öztan, Güven Gürkan, ‘Türkye’de Devlet Aklı ve 1915’,
Commttee aganst Torture, Actvtes of the Commttee aganst
Toplum ve Blm, sy. 132, 2015, s. 78-131.
Torture Pursuant to Artcle 20 of the Conventon aganst Torture
and other Cruel, Inhuman or Degradng Treatment or Punshment:
Türker, Yıldırım, ‘Güçlükonak Katlamı’, Radkal, 9 Şubat 2009
Summary account of the results of the proceedngs concernng the
nqury on Turkey, 15.11.1993, A/48/44/Add.1. http://www.unhchr.
Tütüncü, Ayşe Nur, İnsancıl Hukuka Grş, 2. Baskı, Beta, İstanbul,
2012.
Üçpınar, Hülya/Koç, Aysun, Mevzuat ve Uygulamalar Işığında
Cezasızlık Olgusu, TİHV Yayınları, İzmr, 2011.
ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/A.48.44.Add.1.En?Opendocument (Son
erşm tarh: Ekm 2015).
Commttee aganst Torture, ‘Consderatons of Reports Submtted
by State Partes under Artcle 19 of the Conventon: Concludng
Observatons of the Commttee aganst Torture’, 2010, CAT/C/TUR/
Üzülmez, İlhan, ‘Yen Türk Ceza Kanunu’nda İşkence ve Ezyet
Suçu', http://www.ceza-bb.adalet.gov.tr/makale/108.doc (Tarhsz,
CO/3, http://www2.ohchr.org/englsh/bodes/cat/docs/CAT.C.TUR.
CO.3.pdf
son erşm tarh: Ağustos 2015).
Commttee aganst Torture, ‘Actvtes of the Commttee Aganst
Üzülmez, İlhan, Türk Ceza Hukukunda İşkence Suçu, Turan
Ktabev, Ankara, 2003.
Torture Pursuant to Artcle 20 of the Conventon Aganst Torture
and Other Cruel, Inhuman or Degradng Treatment of Punshment:
Summary account of the results of the proceedngs concernng the
Vermeulen, Marthe Lot, Enforced Dsappearance: Determnng
State Responsblty under the Internatonal Conventon for the
Protecton of All Persons from Enforced Dsappearance, Intersenta,
Antwerp, 2012.
Werle, Gerhard/Jeßberger, Floran, Völkerstrafrecht, Mohr
Sebeck, Tübngen, 2007.
Werle, Gerhard/Burghardt, Bors, ‘Do Crmes Aganst Humanty Requre
the Partcpaton of a State or 'State-Lke' Organsaton’, Journal of
Internatonal Crmnal Justce, c. 10, sy. 5, 2012, s. 1151-1170.
Wrght, Quncy, ‘The Scope of Internatonal Crmnal Law: A
Conceptual Framework’, Vrgna Journal of Internatonal Law, c.
15, sy.3, 1975, s. 561-578.
nqury on Turkey’, UN Doc. A/48/44/Add.1, 15 Kasım 1993. http://
tbnternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx
?symbolno=A%2f48%2f44%2fAdd.1&Lang=en (Son erşm tarh:
Ekm 2015).
Gussé, El Hadj, ‘Fnal Report on the Queston of the Impunty
of Perpetrators of Human Rghts Volatons pursuant to SubCommsson resoluton 1996/24’, The Realzaton of Economc,
Socal and Cultural Rghts, Economc and Socal Councl, E/CN.4/
Sub.2/1997/8, 1997. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/
GEN/G97/129/18/PDF/G9712918.pdf?OpenElement (Son erşm
tarh: Ekm 2015).
Jonet, Lous, ‘Queston of the Impunty of Perpetrators of Human
Rghts Volatons (Cvl and Poltcal): Revsed Fnal Report
Pursuant to Sub-Commsson Decson 1996/119, Economc
and Socal Councl, 2 Ekm 1997, E/CN.4/Sub.2/1997/20/Rev.1.
Yalçın, Soner, Bnbaşı Ersever’n İtrafları, Doğan Ktap, İstanbul,
2011.
Yaşar, Osman, Uygulamalı ve Yorumlu Ceza Muhakemes Kanunu,
2. baskı, Seçkn, Ankara, 2007.
http://www.unhchr.ch/hurdocda/hurdoca.nsf/(Symbol)/E.
CN.4.sub.2.1997.20.Rev.1.En (Son erşm tarh: Ekm 2015).
Koojmans, Peter, ‘Report by the Specal Rapporteur, pursuant to
Resoluton 1988/32’, Queston of the Human Rghts of All Persons
Subjected to Any Form of Detenton or Imprsonment: Torture and
Yaşar, Osman/Gökcan, Hasan Tahsn/Artuç, Mustafa, Yorumlu
Other Cruel, Inhuman or Degradng Punshment, E/CN.4/1989/15,
Uygulamalı Türk Ceza Kanunu, Ankara, Adalet, 2010.
23 Ocak 1989. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/
G89/102/26/PDF/G8910226.pdf?OpenElement (Son erşm tarh:
Yensey, Ferdun, Kolluk Hukuku, 2. baskı, Beta, İstanbul, 2015.
Ekm 2015).
Yılmaz, Denz/Özyıldırım, İlker/Ünüvar, Ümt/Kutlu, Levent/Korur
Koojmans, Peter, ‘Report by the Specal Rapporteur, pursuant
Fncancı, Şebnem, ‘Türkye’de İşkencenn 22 Yılı’ (Türkye İnsan
to Resoluton 1989/23’ Commsson on Human Rghts, Queston
Hakları Vakfı Tedav ve Rehabltasyon Merkezler 1991-2012
of the Human Rghts of All Persons Subjected to Any Form of
154
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
Detenton or Imprsonment: Torture and Other Cruel, Inhuman
Other Dependent Countres and Terrtores, Commsson on Human
or Degradng Treatment or Punshment, E/CN.4/1990/17, 18
Rghts, 7 Aralık 1993, E/CN.4/1994/7.http://daccess-dds-ny.un.org/
Aralık 1989. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/
doc/UNDOC/GEN/G93/858/09/PDF/G9385809.pdf?OpenElement
G89/140/88/PDF/G8914088.pdf?OpenElement (Son erşm tarh:
(Son erşm tarh: Ekm 2015). http://daccess-dds-ny.un.org/doc/
Ekm 2015).
UNDOC/GEN/G92/149/37/PDF/G9214937.pdf?OpenElement (Son
erşm tarh: Ekm 2015).
Manjoo, Rashda, ‘Report of the Specal Rapporteur on Volence
aganst Women, ts Causes and Consequences’, Human Rghts
Ndaye, Bacre Valy, ‘Extrajudcal, Summary or Arbtrary
Councl, 23 Mayıs 2012, A/HRC/20/16. http://www.ohchr.org/
executons: Report by the Specal Rapporteur submtted
Documents/Issues/Women/A.HRC.20.16_En.pdf (Son erşm tarh:
pursuant to Commsson on Human Rghts Resoluton 1996/74’,
Ekm 2015).
Queston of the Volaton of Human Rghts and Fundamental
Freedoms, n Any Part of the World, Wth Partcular Reference
Nowak, Manfred, ‘Report of the Specal Rapporteur on the Queston
to Colonal and Other Dependent Countres and Terrtores,
of Torture’, Cvl and Poltcal Rghts, Includng the Questons
Commsson on Human Rghts, 23 Aralık 1996, E/CN.4/1997/60/
of Torture and Detenton: Torture and Other Cruel, Inhuman or
Add.1. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/
Degradng Treatment, 23 Aralık 2005, UN Doc E/CN.4/2006/6.
G97/100/72/PDF/G9710072.pdf?OpenElement (Son erşm
http://www2.ohchr.org/englsh/bodes/chr/sessons/62/lstdocs.
tarh: Ekm 2015).
htm (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
Avrupa Konsey
Orentlcher, Dane, ‘Impunty: Report of the Independent Expert
Däubler-Gmeln, Herta, ‘The State of Human Rghts n
to Update the Set of Prncples to Combat Impunty’, Promoton
Europe: the Need to Eradcate Impunty’, Commttee on
and Protecton of Human Rghts, Economc and Socal Councl, 18
Legal Affars and Human Rghts, Doc. 11934, 3 Hazran
Şubat 2005, E/CN.4/2005/102. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/
2009. http://assembly.coe.nt/nw/xml/XRef/X2H-Xref-
UNDOC/GEN/G05/111/03/PDF/G0511103.pdf?OpenElement (Son
VewPDF.asp?FleID=12695&lang=en (Son erşm tarh:
erşm tarh: Ekm 2015).
Ekm 2015).
Orentlcher, Dane, ‘Independent Study on Best Practces, Includng
Amerkalılar Arası Komsyon
Recommendatons, to Assst States n Strengthenng Ther
Annual Report of the Inter-Amercan Commsson on Human Rghts
Domestc Capacty to Combat All Aspects of Impunty’, Promoton
1978, OEA/Ser.L/II.47, doc., 1979, Annual Report of the Inter-
and Protecton of Human Rghts, UN Economc and Socal Councl
Amercan Commsson on Human Rghts, 1980-1981, OEA/Ser.G,
Commsson on Human Rghts, 27 Şubat 2004, E/CN.4/2004/88.
CP/doc.1201/1981, 1981, bu belgelere, http://www.wcl.amercan.
http://ap.ohchr.org/documents/alldocs.aspx?doc_d=9200 (Son
edu/humrght/dgest/database3.cfm adresnden erşleblr (Son
erşm tarh: Ağustos 2015).
erşm tarh: Ağustos 2015).
Rodley, Ngel, ‘Report of the Specal Rapporteur submtted
TBMM
pursuant to Commsson on Human Rghts Resoluton 1995/37:
TBMM’ ‘Ülkemzde Demokrasye Müdahale Eden Tüm Darbe ve
Vst by the Specal Rapporteur to Turkey’, Cvl and Poltcal
Muhtıralar le Demokrasy İşlevsz Kılan Dğer Bütün Grşm
Rghts, Includng Queston of Torture and Detenton, Economc
ve Süreçlern Tüm Boyutları le Araştırılarak Alınması Gereken
and Socal Councl, E/CN.4/1999/61/Add.1, 27 Ocak 1999. http://
Önlemlern Belrlenmes Amacıyla Kurulan Mecls Araştırması
daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G99/104/37/PDF/
Komsyon Raporu’, c.1, Dönem: 24, Yasama Yılı: 3, S. Sayısı: 376.
G9910437.pdf?OpenElement (Son erşm tarh: Ekm 2015).
http://www.tbmm.gov.tr/srasay/donem24/yl01/ss376_Clt1.pdf
(Son erşm tarh: Ağustos 2015).
Yasadışı, Kısa Yoldan ve Keyf İnfazlara İlşkn İnsan Hakları
Komsyonu Raporları
TBMM, Fal Meçhul Syas Cnayetler Araştırma Komsyonu
Heyns, Chrstof, ‘Report of the Specal Rapporteur on Extrajudcal,
Raporu, Dönem: 19, Yasama Yılı: 5, S. Sayısı: 897. http://www.
Summary or Arbtrary Executons: Addendum, Msson to Turkey’,
tbmm.gov.tr/srasay/donem19/yl01/ss897.pdf (Son erşm tarh:
Human Rghts Councl, 18 Mart 2013, A/HRC/23/47/Add.2. http://
Ekm 2015)
www.cla.up.ac.za/mages/un/hrc/Turkey%20report%20A.
HRC.23.47.Add.2.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komsyonu, ‘Hakkar Şemdnl
İnceleme Raporu’, Dönem: 22, Yasama Yılı: 3 (tarhsz). http://www.
Ndaye, Bacre Waly, ‘Extrajudcal, Summary or Arbtrary
tbmm.gov.tr/komsyon/nsanhaklar/belge/kr_22HakkarSemdnl.
executons: Report by the Specal Rapporteur submtted pursuant
pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
to Commsson on Human Rghts Resoluton 1993/71’, Queston
of the Volaton of Human Rghts and Fundamental Freedoms, n
TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komsyonu, ‘Terör ve
Any Part of the World, Wth Partcular Reference to Colonal and
Şddet Olayları Kapsamında Yaşam Hakkı İhlallern
Other Dependent Countres and Terrtores, Commsson on Human
İnceleme Raporu’, Dönem: 24, Yasama Yılı: 3, 13 Şubat
Rghts, 23 Aralık 1992, E/CN.4/1993/46.
2013. https://www.tbmm.gov.tr/komsyon/nsanhaklar/
belge/TER%C3%96R%20VE%20%C5%9E%C4%B0DDET%20
Ndaye, Bacre Valy, ‘Extrajudcal, Summary or Arbtrary
OLAYLARI%20KAPSAMINDA%20YA%C5%9EAM%20HAKKI%20
executons: Report by the Specal Rapporteur submtted pursuant
%C4%B0HLALLER%C4%B0N%C4%B0%20%C4%B0NCELEME%20
to Commsson on Human Rghts Resoluton 1993/71’, Queston
RAPORU.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
of the Volaton of Human Rghts and Fundamental Freedoms, In
Any Part of the World, Wth Partcular Reference to Colonal and
B İ B L İ Y O G R A F YA
TBMM, ‘Hakkar Merkez, Yüksekova ve Şemdnl İlçelernde
155
Meydana Gelen Olayların Araştırılması Amacıyla Kurulan
Internatonal Commttee of the Red Cross (ICRC) Opnon Paper,
(10/322, 323, 324) Esas Numaralı Mecls Araştırması Komsyonu
‘How s the Term "Armed Conflct" Defned n Internatonal
Raporu’, Dönem 22, Yasama yılı: 4, S. Sayısı: 1153. http://www.
Humantaran Law?’, Mart 2008. http://www.crc.org/eng/assets/
tbmm.gov.tr/srasay/donem22/yl01/ss1153.pdf (Son erşm
fles/other/opnon-paper-armed-conflct.pdf
tarh: Ekm 2015).
İnsan Hakları Derneğ, ‘Ocak 1990-Mart 2009 Dönemnde Köy
HRW
Korucuları Tarafından Gerçekleştrlen İnsan Hakları İhlallerne
Helsnk Watch Commttee, Destroyng Ethnc Identty: The Kurds of
İlşkn Özel Rapor’, 2009. http://www.hd.org.tr/mages/pdf/
Turkey (An Update), HRW, Washngton, 1990. http://www.hrw.org/
ocak_1990_mart_2009_koy_korucular_ozel_raporu.pdf, (Son
reports/pdfs/t/turkey/turkey907.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
erşm tarh: Ağustos 2015).
Human Rghts Watch, The Kurds of Turkey: Kllngs,
İzmr Barosu İşkencey Önleme Grubu Raporu, TBB Dergs, sy. 53,
Dsappearances and Torture, HRW, New York, 1993. https://www.
2004, s. 141-147.
hrw.org/stes/default/fles/reports/TURKEY933.PDF (Son erşm
tarh: Ekm 2015).
Özdemr Eren, Zeynep/İslam, Tolga (yayına hazırlayan), ‘Zorunlu
Askerlk Sırasında Yaşanan Hak İhlaller: www.askerhaklar.com
Human Rghts Watch, Systemc Injustce, Torture, “Dsappearance”,
stesne Nsan 2011-Nsan 2012 dönemnde gelen başvurular’,
and Extrajudcal Executon n Mexco, HRW, New York, 1999.
2012. http://www.askerhaklar.com/rapor.pdf, (Son erşm tarh:
Ağustos 2015).
Human Rghts Watch, Sellng Justce Short: Why Accountablty
Matters for Peace, HRW, New York, 2009.
Özer, Evren (yayına hazırlayan), Türkye İnsan Hakları Raporu 2012,
TİHV Yayınları 86, Ankara, 2013. http://www.thv.org.tr/wp-content/
Human Rghts Watch, Adalete Karşı Safları Sıklaştırmak,
uploads/2013/12/2012hr.pdf (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
Türkye’de Pols Şddetyle Mücadele Önündek Engeller, 2008.
http://www.hrw.org/stes/default/fles/related_materal/
Taksm Dayanışması, Hak İhlaller Raporu, Temmuz 2014, http://
turkey1208tuweb.pdf (Son erşm tarh: Ekm 2015).
ssuu.com/takpteyz/docs/hak_hlaller_raporu
Amnesty Internatonal
TİHV, İşkence Dosyası (Gözaltında ya da Cezaevnde Ölenler 12
Amnesty Internatonal, Amnesty Internatonal Report 1996
Eylül 1980-12 Eylül 1995), TİHV Yayınları 5, Ankara, 1996.
Updates: Selected events coverng the perod from January to Aprl
1996, AI INDEX: POL 10/05/96, 1996.
Türkye İnsan Hakları Vakfı, Türkye İnsan Hakları Vakfı’nın
Türkye’nn Üçüncü Dönemsel Raporu’nun Değerlendrlmes İçn
Amnesty Internatonal, Amnesty Internatonal Report 2014/15: The
BM İşkenceye Karşı Komte’ye İlettğ Görüşler ve Önerler- 15
State of the World’s Human Rghts, AI INDEX: POL 10/0001/2015,
Ekm 2010 ve İşkenceye Karşı Komte’nn Sonuç Gözlemler
2015. https://www.amnesty.org/en/documents/pol10/0001/2015/
-19 Kasım 2010; 2011, http://www.thv.org.tr/wp-content/
en/ (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
uploads/2015/04/skenceye_kars%C4%B1_komte.pdf (Son erşm
tarh: Ekm 2015).
Çeştl
Bber Gazı Yasaklansın İnsyatf, Bber Gazı Yasaklansın Raporu
Türkye İnsan Hakları Vakfı Dökümantasyon Merkez, ‘20 Şubat
2014, http://www.bbergazyasaklansn.net/cerk/bgyrapor2014.
2014 Türkye İnsan Hakları Vakfı Dokümantasyon Merkez Günlük
pdf, (Son erşm tarh: Ekm 2015).
İnsan Hakları Raporu’, TİHV, 2014, http://www.thv.org.tr/20-subat2014-turkye-nsan-haklar-vakf-dokumantasyon-merkez-gunluk-
The Commsson on the Responsblty of the Authors of the
nsan-haklar-raporu/ (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
War and on Enforcement of Penaltes, Report Presented to the
Prelmnary Peace Conference, Amercan Journal of Internatonal
Selçuk Kozağaçlı le söyleş, ‘Olağanüstü Yargı Rejm ve Pols:
Law, c. 14, 1920, s.1/2, s. 95-154.
“Elastk ve Yapışkan Br Ağ”’, Brkm, sy. 273, s. 30-40, 2012.
European Commsson on Human Rghts: Report on the
Applcatons by Denmark, France, Netherlands, Norway and
Sweden aganst Turkey and the Concluson of a Frendly
Settlement, Internatonal Legal Materals, c. 25, sy. 2, s. 308-318,
1986.
GÖÇ-DER, ‘Türkye’de Koruculuk Sstem: Zorunlu Göç ve Ger
Dönüşler’, İstanbul, 2013. http://hakkatadalethafza.org/wpcontent/uploads/2015/02/Goc-Der_Koruculuk-Raporu_2013.pdf
(Son erşm tarh: Ağustos 2015).
Helsnk Yurttaşlar Derneğ/İnsan Hakları Gündem Derneğ,
‘Türkye’de İşkence, Kötü Muamele ve Dğer Zalmane, Gayr İnsan
veya Küçültücü Muamele veya Ceza Sorunu le Çözüm Önerler’,
2008. http://www.stramap.org/mages/cust_fles/080513134126.
pdf (Son erşm tarh: Ağustos 2015).
156
T Ü R K İ Y E ' N İ N C E Z A S I Z L I K M E V Z U AT I
YARD. DOÇ. DR. ÖZNUR SEVDİREN
İstanbul Haydarpaşa Lses’nn ardından İstanbul
ve karşılaştırmalı olarak tartıştığı doktora
Ünverstes Hukuk Fakültes’nden 1998 yılında
çalışması, sırasıyla, Alman Akademk Değşm
mezun oldu. 1999 yılında İstanbul Barosu’ndak
Servs, Köln Ünverstes ve Fredrch-Ebert-
avukatlık stajını tamamladıktan sonra Londra
Stftung tarafından desteklend. Ocak - Nsan
(Brkbeck College) ve Westmnster Ünversteler
2011 arasında Türk-Alman Ünverstes Hukuk
bünyelernde muhtelf kısa programlara devam
Fakültes Kurucu Müfredat Kurulu’nda görev
ett. 2003 yılında Sheffeld Ünverstes Hukuk
aldı. 2011 - 2012 güz ve bahar yarıyılında
Fakültes’nde, Türkye le İngltere ve Galler’de
Boğazç Ünverstes Syaset Blm ve
çocuk mahkemelerne lşkn karşılaştırmalı
Uluslararası İlşkler bölümünde yarı zamanlı
tezyle yüksek lsans derecesn aldı. Yüksek
olarak uluslararası ceza hukuku dersler verd.
lsansın ardından Köln Ünverstes Hukuk
Eylül 2011-2015 arasında Uludağ Ünverstes
Fakültes Uluslararası ve Karşılaştırmalı Ceza
Hukuk Fakültes ceza ve ceza muhakemes
Hukuku Ensttüsü’nde araştırma görevls
hukuku anablm dalı öğretm üyesyd. 2015
olarak yen Türk Ceza Kanunu genel hükümler
yılından tbaren de Blg Ünverstes ceza ve
üzerne br rapor hazırladı. 2005 yılında
ceza muhakemes hukuku anablm dalı öğretm
başladığı, Almanya, İngltere ve Galler le
üyesdr.
Türkye’de haps cezası alternatflern tarhsel
B İ B L İ Y O G R A F YA
157
NOTLAR
NOTLAR
© Hakkat Adalet Hafıza Merkez, 2016
Türkiye’de kolluk kuvvetlerinin
Yakın ve uzak tarihte yaşanan
insan hakları ihlallerine
her türden insan hakları
karışmakla sorumlu
ihlalleri ile yüzleşmek,
tutuldukları neredeyse her
cezasızlığı sonlandırmak ve
durumda devreye muazzam
sorumluların yargı önünde
bir cezasızlık zırhı giriyor;
hesap vermesini sağlamak
deliller hızla örtbas ediliyor,
gerekiyor.
sorumlular korunuyor,
Suçların kimler tarafından,
kollanıyor, ödüllendiriliyor.
kimlerin aldığı kararlar
Üstelik bu uygulama arızi
kapsamında, nasıl işlendiğini
de değil, süreklilik arz eden
bilmeye hepimizin hakkı var.
yaygın bir devlet pratiği, öyle ki
‘Hakikati bilme hakkı’ bu
iktidarlar değişse de yasama,
bakımdan sadece mağdur
yürütme ve yargı alanında bu
yakınlarını değil, bu ülkede
konudaki yaklaşım birliği hiç
yaşayan herkesi, hepimizi
değişmiyor.
ilgilendiren kolektif bir hak.
Cezasızlık kavramı en
sadeleştirilmiş tanımıyla
bir ihlalin faillerinin
suçlanmalarına,
alıkonulmalarına,
yargılanmalarına ve suçlu
bulundukları takdirde uygun
şekilde cezalandırılmalarına
dair cezai, hukuki, idari veya
fiili her türlü imkansızlık hali
olarak tarif ediliyor.