tedir. Agagtda bu sorunlar ele ahnacaktrr. Pamuk

tedir. Agagtda bu sorunlar ele ahnacaktrr. Pamuk

CSMANTI PAMUKLU PAZARI, HiNDisTeN vn ixciLTERE
PAZAR REKABETINDE EMEK naaliynriNix noIU
HAIil INALCIK*
Pamuklu dokumalann ve pamuJ<-ipek kai lgunr kumaglartn
Osmanh toplumunda giyim-kuqamda ve doEemelik olarak pek
genig bir kullanrm alanr vardr' Saray e$ya defterleri, olmuq kimselerin mahkemece saptanan eQya listeleri ve gilmriik ruznimge
kayrtlarr bunu agrkga ortaya koymaktadrr. Sanklarda ve kadrn
baqhklannda kullanrlan tul ve tul,ben1, (dulbend) geEitierinden,
qalvar, kaftan, ig-gamagtrt, yorgan, mendil ve yaghllardan hamam pegtemah ve havluiara, yastrk ve minderlerden duvar ve
kapr askr ve perdelerine kadar pek geEitli e$ya pamuklu ,bez ve
kumaqlardan yaprhrdr. 1640 tarihii narh defterinde 24 qegit dtilbend sayrlmiqtrr. Bu genig talep, memleket iqinde koylerde ve
kentlerde gok gegitli ve gok yaygrn bir el dokuma sanayii ile kargrlanrrdr. Anadclu'da pamuklu sanayiinde uzman-lagmtq belli botgeler, ig talebi kargrlar ve bir dereceye kadar drg pazarlar, ozellikle pamuk yetigmeyen Kuzey memleketJeri ve Avrupa iqin de
uretim yapardr. Ozetle, pamuk sanayii, uretim ve ticaret boyutian ile, Turkiye ekonomisinin hububattan sonra en dnemli sektorunu olugturmak'ta idi. Pamuklu uretim ve ticaretinde uzun
vadell deSiqiklikleri, imparatorluk ekonomisinde bazr yaprsal depiqikliklerin nedeni sayabiliriz. Ozellikle, 1600 lerden baSlayarak,
imparatorlugun drg ticaret dengesinde ithal olunan pamuklular,
baharat, koloni urunleri, madenler yanlnda belki hepsinden dalra onemii bir ticaret maddesi haline gelmi$tir. lT.yizyrldan beri
Hindistan ve 19. yuzyrlda Avrupa'dan pamuklu ithal6rtt, imparatorluk ekonomisini en gok etkilemig geliqimler olarak gorunmektedir. Agagtda bu sorunlar ele ahnacaktrr. Pamuk ilretimi ve
memleket iginde pamuklu el sanayii orgritti baql<a bir yazrda incelenecektir.
,:r:r;,
1500 tarihlerinde Anadolu'nrn pamuklu uretim ve ihracatr
kapasitesini gostermek igin Tuna ve Kuzey Karadeniz gumrtik
defterlerini kullanaca$rz. (')
(*) Profesor Dr., Chicago Universitesi Tarih
Bolumu.
2
QIZELGE
tarihleri arasrnda Kefe iskelesi gumruk bakaya defterine Borettr, Anadolu'dan bu limana gelen pamuklu kuma5lar
listesi qdyledir
1487-1490
:
Miktar
Qegit
QIZELGE I
Qegit
Pamu-k
I tay veya
63O0
Bergama
bitanesi
Fiyat
(Akga Hesabile)
Miktar
Getiren Tdcirin
Geldipi Yer
K,ayseri, Bursa,
Kastamonu: Hepsi
parea
Mtisliman
Dulbend
Bogasi
11 parga
yaklagrk
parQasr
1000
: 275
parQasr : 4G60
parqa
Mendil
(makrama)
246
Konya, Ankara, lstan-
30-50
Bursa, istanbut, Konya: Hepsi Mushiman
parQasl :
7
Sinop: Musliiman ta-
cirler, bir Yahudi.
harcr
Destdr
/o
(saril<)
46
istanbul: Mrishiman
parQasl : 50-100
parqasl :
3-3,25
Tosya, Merzifon, Zile,
Amasya, Grimuq, Knre, Kastamonu, Sinop,
Bursa, Konya, lstan-
bul: Hepsi Mtisltiman
bul, Bolu, Bursa, Ka-
yaklagrk
bin parga
Getiren Tdcirin
Geldi$i Yer
parqasl :
-
Mriceweze
dest€,trr
20
parQasl :
4O
istadbul: Misluman
Yorganhk
34
parQa.Sl
:
50
Istanbul, Kastamonu:
Hepsi Mrishiman
150
Ankara, Istanbul,
Ni$de, Konya: Hepsi
man
160
Fiyat
(Akqe Hesabile)
Makrama
lran Mrishiman
'
rahisar, Gumug, Tosya,
Denizli : Hepsi Mrislti-
Kirbas
I
IDevaml
Pamuk ipli!'i
batmun
yukri
Bolu, Ankara, Konya,
Karaman, Kayseri,
1C0
Mrisltiman.
Ni$de, Gordes (Gordes), Sivrihisar, De-
nizli, Uqak, Bursa,
Kirbas qadrr
53
parqasr
56
Merzifon
Futa
(pegtimal)
90
parQasr
38
Bursa, lstanbul: MusItiman, bir Yahudi
Yorgan
parQasl
:
Doqek yrizri
parQasl
: 37,5
100
Ankara: Musluman
Kamtamonu
Mrislu-
man
Astarhk ve
ortti
(bitane)
1800
pargasl :
2G50
(Parga uzunlugu ve genighgi kumaqa gore degiqirdi: bkz. aqagrda to+o tadrr.
rihli narh defterinden misri.ller. Standard batman t8 okka veya 23 kg.
1 tay, 700 - 800 pargadrr.)
Samsun
Ankara, Ugak, Bursa,
Konya, lstanbul, Nigde: Hepsi Mushiman
Herqeyden once belirtelim ki, bu listede topiamiar bir gumbakdLyd defterinden gelmektedir. Bu yuzden belli tarihler arasrnda yapllmrg tum ithalati gostermez. Fiyatlar, gumrtikce saptanmrg kesin rakamlardrr. Bu tarihlerde 1 Venedik altinr s0 akge
civarrnda idi. Listemizde ihracatta en buyuk sayr kirbdsa aittir.
Kirbas kaba bez oiup parnuk, keten veya kenevirden yaprhrdl.
QoEu zaman gumruk katibi, hangisinden oldugunu berirtmiEtir.
ruk
Biz belirtmedigi hailerde pamukluya yazdrk. Tdcirin geldigi yer,
genellikle getirdigi mahn o yerde yaprlmrg oldugunu veya oradan
yeniden ihrag olundugunu gosterir. Bursa, istanbul, hatta Ankara menseli mallann onemli bir krsmr, bu ticaret merkezlerine,
5
4
Anadolu pamuklu sanayi merkezlerinden yerli tuccartn getirdig'i
rnallarci.an ibarettir. istanbul gibi yeniden-ihraq yapan buyuk pazarlar arasrna Kastamonu, Amasya, Sinop, Kayseri ve Konya'yl
koyabiliriz. Bu merliezlere pamu'klular gogu ham olarak gelir,
orada boyanrr, cendereye qekilir ve sonra tam mamul olarak ihraq olunurdu. Meseld:, biliyoruz ki, buyuk bir pamuklu yaplm
bolgesi olan Hamid-elinden (Isparta, igridir, Borlu, Senirkent,
Aglasun) bogasi ve buruncrikler Bursa'ya gelir, burada boyantrdr. istanbul'a Gelibolu, Manisa, Bergama, Krrkagag, Akhisar bolgesinden ham pamuk ve pamuklu gelirdi. Kayseri, Tokat ve
Amasya'da buyrik boyahaneler vardr. Bu saydrgrmrz $ehirlerde, aynr zamanda, geligmiq pamuklu eI sanayii buluyoruz.G) Pamuk yetigtiren bolgelerden, yani baghca Batr-Anadolu, Harnideli, Silifke, Beypazarl ve Yeqihnmak vadisinden bu buyuk merkezlere pamuk veya pamuk ipligi ithal olunurdu. Pamuk uretim
boigelerine yakrn onemii pamuk sanayi 'merkezleri, Batl Anadolu'da Denizli, Tire, Menemen, Manisa, Qine ve Bergama; OrtaAnadolu'da Hatnid-eli bolgesi, Kararnan (Larende), Konya, Nigde; Kuzeyde Merzifon, Zile, Tokat, Kastamonu, Kure, Tosya ozellikle anilmahdrr. Bu merkezlerden bazrlarr, beili bir pamuklu 8eqidinde veya pamukludan yaprlmls egyada sivrilmiqti. Tire ipligi (riqte-i Tire) imparatorluk pazarlartnda o kadar hdrkim duruma gelmigti ki, ince pamuk ipli[i igin tire kelimesi 'bugune kadar yerlegmiE kalmrqtrr. 156g'ierde Menemen, ozeilikle astarlft
ve 6rtu olarak kullanrlan panuklularr ile tanrnmrgtr. Merzifon
gadtr yaplmmda,trr Gelibolu ve Bergama yelken 'bezinde, Hamideli, Konya ve Karaman bogasi denilen iyi kaiite pamuklularda
Eohret kazanmrglardr. Qok ince yuksek kalite diilbentlerde Qin'e
tantnmrE idi. Dul,bent, bu donemde Suriye, iran ve Hindistan'dan
da ithal olunmakta idi. Krsa, kahn ve sert olan Anadolu yerli
pamugundan bu Qe$it dulbend yapilamryordu.
Tuna limaniari, Akkerman ve Kili gtimruk defterleri(') (16.
yuzyrl baglarr), yukarrda Kefe defterinde ortaya grkan uretim ve
ihrag bigimJerini yinelemektedir. (Bak. Qizelge II) Daha kesin
rakamlar veren bu defterierden gelen veriler, daha bu tarihlerde (ve kugkusuz daha onceki donemlerde), Tuna'dan Kafkasya'ya kadar kuzey memleketlerinin Anadolu ve Rumeli pamuJdulannr geniE oleride ithal ettiklerini gostermektedir. Bu durum,
orta-kuzey Anadolu bolgesi (Kastamonu, Sinop) ile Kinm, Bog-
dan ve Efilak arasinda 18. ytrzyrldan beri varolan siyasi, kulturel ba.glann ekonomik temelini oluqturrnakta idi.(')
QIZELGE II
Akkerman ve Tuna Limanlanna Gelen
Anadolu Pamuklulan
Akkerman'a kara yolu ile uq ay
(Ekim, Kasrm, A.rahk) iqinde pa-
muklu ithalatr
(Bopciern
tan'a giden mallar)
ve Lehis-
Bogasi elbisesi (yaklagrk 54o), Borlu
renkli bogasisi
(23 krta), renkii bogasi (yaklaqrk ?00 krta), pamuklu
dolama (? takrm), beyaz bogasi
(138
krta), kadrn iQin dolama bogasr (15
takrm.), kirbris (yaklaqrk 2000 zi-
ra), te!'elti (200 adet), mey€ln-bend
(kuqak) (yaklaSrk 8O0 krta), Bergama alacasr (6 parga), Tire alacasr (6 parQa), makrama (yaklaErk
deste), bitiine (:'akla$rk
gomlek (2 cieste, 20 krta-),
5C
Yerko$u (Giurgiu) iskelesi (Eflak'a
giden mallar)
Tulga (Bogdan'a giden
7o0
krta),
Bogasi, kirbas, buruncuk, astar', ke,
mer, iplik, kafta.n ve bagkalarr
rnallar:)
Bogasi, kirbas, burunc{r}i, goillek
vb. (Tulga aynr zamanda esir ti
careti merhezidir)
Semendere (Smcclcrevct iskelesi ve
Hiram, Guvercinlil< iskeleleri (Eflah
ve Macaristan'a giden mallar)
Bogasi, yorgatl, bi[ane, mc5'an-bencl
(kuqak), astar, pamuk, kaftan (pamuklu, ipekli ve yul-rlir) r'b.
Tuna iskelelerine indirilen mailann bagrnda bogasi, ozellikle Borlu (Hamid-eli) bogasisi geimektedir. Yerkogu iskelesinden
1506 Kasrmrndan \507 Haziranrna kadar sekiz ayda 1800 parga
bogasi, yalnrz 12 kantar pamuk (kantari O00 akgadan) gegrnigti.
Buna kargrirk, Eflak ve Erdel mengeli deri, at, bahk, okuz, bal,
qarap, tuz, brgak ithai olunmuqtu. Yenko$ft kadar onemli olmayan Harsova iskelesinden Eflak'a pamuk ipligi, destar, kemer,
astar ihraq olundugu; oradan tuz, oktiz, inek, at, bal, bahk ithal
edildifii gortilmektedir. ihrag mallarr arasrnda tabii baSka guney mailarr, biber, baharat, safran, SeldLnik guhasr, pirinq, sa.bun,
7
6
gtinluk gibi maliar vardrr. Bu defterde goruyoruz ki, Anadolu'dan gelen mallarr ihrag edenler, yalniz Musluman tuccar degildir. Rum (Kaleyan, Aieksi, Yorgi), Rumen (Mirqa, Tiho, istanko)
ve Ya;hudi tuccarr da ithal ve ihraq ticaretinde faa,ldirler. 1515
Ekiminde Yerkogu'den Istanko Eflaki, buyiik miktarda, beyaz
bogasi yorgan ve biber ithal etmigti (toptan deA'eri 2c600 akgayt
buluyordu ve bunun iqin 1030 akga gumruk odemigti(. Semendere'de musluman tdcirlerle beraber yerii bir gok Strp tdLcirler
(Belgradh Radevan, Yuvan, Radic) bu ticarette faaldiler.
Kefe yantnda kuzeye i:hraq olunan pamuklulann en onemli
iskeleleri Kili ve Akl<erman'drr. Bu mallar gok geqitlidir. Meseld,, yalnrz meydn-bend (kugaklar), siyah, gehri, alaca, Tire, Edirne, dolama Bergama kugaklan olarak 7 geqittir. Makramalarda
Serez, Edirrre, Tire, qeqitleri ayrrd edilir. Rumeli'de, 18. yuzyrlda
C'rta-Avrupa'ya buyuk olqude pamuk ve pamuk ipli$i ihrag eden
Drrarna-Serez bolgesinin, 1G, yuzyrl ba"slartnda pamuklulan ile tanrnmrg olmasr kayda deger. Edirne, kuEkusuz, dah.a bu donemde, Rumeli'ye ve kuzeye ihrag yapan onemli bir pamuklu sanayi
ve transit merkezi olarak gorunmekteciir. Edirne boyahaneleri
bu merkezilegmenin baqhca nedenidir. Edirne bcya teknigi c kadar qohret kazanmrgtr ki, 18. yuzyrlda Fransrz ve Hollanda patntrklu sanayii bu teknigi qalmal< iqin uzun zaman uqraqmrqlar,
nihayet buradan gizlice getiriien Rum ustalar sayesincie srrn ogi'enmiElerdi.
1500 tarihlerincle Kefe'den Semendere'ye kaclar Tuna ve Karadeuiz iskelelerine guneyden giden mallar arasrnda pa:muklular rniktar ve deger bakrrnmdan bagta gelir. Di$er guney dokumalarr arasrnda yrinluler, Osmanh mamulatr kebe ve quha (ytinlu kumag, ozellikle Seldnik quhasr, hail, keten ve ipekliler onemli bir yer tutar. Akdeniz urunleri (zeytin, ze5rfintuSr, turunAgiller, kuru-uzum ve bagka kuru mey'v'alar), Arabistan ve Hint mallarr (gunluk ve baharat) bu ithalAt iistesini tamamlar. Dokumalara, erkek ve kadrn igin dikilmig pamuklu, yunlu ve ipekli
elbiseler (kaftan, doiama, gakgir, takye, gomiek nimtene eklenince, kuzey-guney ticaretinde guneyin dokumaiar, kuzeyin ise
daha ziyada hammadde ve yiyecek maddeleri gonderdi$i ortaya
grkar. Lehistan ve Orta Avrupa'dan gelen yunlu kumaglar, Osrnatrhlann Efla,k brga['r dedikleri Orta Avrrrpa mengeli brqaklat',
kuzeyden gelen en dnemli mamui ithal mailandrr.
Anadolu pamukJulan, Tuna ve Karadeniz'den Osmanh srnrr-
larr otesindeki yabancr memleketlere, ozellikle l,ehistan, Erdel
(Transilvanya) ve Macaristan'a da gidiyordu.
16.
yrizyrl baElarrna
ait Bragov gumruk defterlerinde(') buradan
geqen dogu rnallan
arasrnda Anadoiu bogasilerini buluyoruz. Buna kargr, Orta-Avrupa'dan ithal olunan meghur Eflak brgaSr'nrn buyrik krsmr Osman-
h memleketlerine Braqov yolu ile gelmekte idi (1503'de iki milyon
adet uzerinde).(u) L. Fekete, G. Kaldi-Nagy ve E. Vass'rn Macaristan'da 1550-158C yrllarrna ait Osmanh gumrukleri uzerinde yayrnladrklarr materyaller,(n) Macaristan'a pamuh, bogasi (bu arada
Karaman bogasisi), bunincuk, takye, tegelti, bogasi elbise mintan, dulbend, pamuk ipli$i, kirb6,s, meyiin-bend, yorgan gonderiidigini ortaya koymaktadrr. Bu mallar ara,slnda geniq olqtide
gonderilenler, pamuk, pamuk ipli$i, bogasi ve kirbdstrr. Karadeniz bolgesi gumruklerinde de aynr mallarrn genig bir ticaret konusu oldugunu gorduk. Vaas'rn hesaplanna gore,(to) 1560 yrhnda
Vac (Waitzen) gumru$unden Eyhil ve Ekim aylarrnda ?o0 Macar altrnr degerinde pamuk, 250 altrn de[erinde dulbend (miisselin) ve yaklagrk 70 altrn degerinde iplik gegmiq'uir. Daha sonraki tarihlerde, 1685'de Erdel'de Turnu-Roqu gumruk defterlerine gore,(") bu bolgeye ihraq olunan Osmanh mallart arastnda
pamuk ipligi, kaba bez (gyapot, Tiirkqe gaput) ve geqitli bogasiler (bogazia) onemli bir yer tutuyordu, ve oldukqa onemli bir
krsmr oradan transi'l olarak Lehistan'a geqiyordu. Bu maksatla
Bursa ve Edirneli tA,cirler tarafrndan Tuna limanlanna getirilen pamuklular, ozeliikle beyaz veya boyanmrg pa'muk ipligi ve
ince pamuklu (mousseline, dulbend) kumaglar dikkati geker'
Hint Pamuklulannrn Osmanh Pazarrru istilasr, 1500 - 1800
lar
Os:nanir pazarlarrna Hint kumaqlarlnln ithaline ait vesika15, yuzyrla. kadar gider. Hindistan'da Behmenilerin rneqhur
veziri Hoca Mahmud Gd',vdLn (1405-1481), ticari vekilleri ve ajanlarr ile Csmanh ulkesiyle dogrudan doiruya ticaret iliSkiieri kurrrrugts.rr2r Bu ajanlardan birinin olumti uzerine yaprlan mahkeme iqlemleri dolayrsryla ogreniyoruz ki, 1476 yrhnda Hoca
Mahmud, Osmanh ulkesine gelen Hindistan'h Hoca Ali'yi kendisine vekil yapmlq ve yanlna Abdtilaziz adh adamrnr hatmrgttr.
Hoca Ali, Bursa'ya geldi[inde, Abdulaziz'e "Mahmud GdLvan'tn
ticaret igin verdigi akmiqeden 877 pare kumaq teslim etmig ve
8
kendisi Rumeli'ye gitmiq" tir. Daha sonraki vesikalar, bu ticaret
iligkilerinin sirekii oldugunu gostermektedir. Osmanli kaynaklarrnda Hdce-i Cihin diye anrlan Hoca Mahmud , I4Tg yrhnda dort
kiqiyi kendisine vekil yapmrg ve .ehvd,-i akmiqe (kumaqlar) ve
emtia verup Rum diyarrna (Osmanh ulkesi) ticaret etrnege irsal
etmig." Buniar, Arabistan yolu ile Bursa'ya gelmiqler (biri yolda
6lmuE, birisi de Bursa'da handa olmuE) . Kadr sicili, kalan mallartn guvenlik altrna ahnmasr hakhrnda islemle ilgilidir. Hoca Mahmud'un 1481'de "diyd,r-i Rum'a ticaret iqin irsdi ettigi vekiller"
bagka kiqilerdir. Bu vekiller, Mahmud Gd,vd,n'rn ucretli adamlan-
drr, baqlarrnda bir reis vardrr. Araianndan biri olurse, otekileri
mallari vekaletie kendi uzerlerine aiirlar.(t') isl6,m vekii,let hukuku Hindistan'da ve Csmanh ilkesinde yiirurlukte oldugundan bu
ticaret guvenlik iqinde yurtimektedir. 16. yuzyilda Basra Korfezi
ve Krzrldeniz yolu ile Hindistan'la faal bir ticaret goruyoruz. Ozellikle Hindistan'ln en onemli pamukiu sanayi ve ihrag bolgelerinden biri olan Gucerat'la Csmanhiar arasrnda srki siyasi iliEkilerin(") temeiinde bu ticari bagirhk yatar. 1SC3-1508 yrllarrnda
Crtadogu ve Hindistan'da gezmiq olan L,udovico di Varthema,(rs)
Calicut'ta .iran'dan, Yemen'den, Suriye'clen, Turkiye'den, tuccarlar g6rmugtu Gucerat'ta bagka bir ticaret limanr olan .Kambay, butun iran, Tataristan, Turkiye, Suriye, Magri,b; Yemen,
Habegistan, Hindistan ve uzerinde halk yaqayan birqck adalara
ipekli ve pamuklu kumaq gondermekte idi." Bender-i Rl.rm (Rum,
bu donemde Osmanh ulkesini gostermektedir) diye bilinen Diu'da Ludovico "surekli olarak oturmakta olan dortyuz Turk tucc&rl" gormugtu.('6) Bu gozlemler, Osmanh-Gucerat ticaretinin
yerleqmig surekli niteligi hakkrnda kuqku brrakmaz.
Suieyman I donemine ait olup fetihten onceki zamana ait bir
bdc kanunnamesi Bagdad-Ana-Hit-Halep yolunun iglek bir ticaret yolu oldugunu gosterir. Bu kanunnariede,(") tsagdad'dan geIen mailar arasrnda btirtinciik ve kasab kumaqlarmdan soz edilir. Hint mah olarak givit anrirr. Keza Mrslr, Halep ve $am'dan
gelen ipekli ve bagka Qeqit kumaElarrn da buradan gegtigi gorulmektedir.
Basra korfezinde ve onu qevreleyen bSlgelerde Osmanhlarla
Fortekiziiler arasrnda 16. yurzyrl boyunca egemenlik igin uzun Qel<iEme doneminde, ozellikle 1550'de ba*slayan Osmanh saidrrr siyaseti denizde bagarrsrzhga ugradrktan sonra, kendili$inden bir
I
uziaqma durumu ortaya qrkmig, Osmanhlar Hurmuz'de Portekiz
egemenligini fiilen tantma geregini anlamtElardtr'(to) Hindistan'la
Basra, Halep arastnda ticaretin canlanrgrna ait en kesin kanrt,
Hurmuz'un goruimemiE geliqimidir.(tn) Hurmuz, 16. yuzyr] ikinci
yansrnda, Basra-Bagdat-Haiep ve iran ticaretinin bir antreposu
halini almrqtrr. Halep pazarlntn 16. yilzyrl sonlarrna dogru geligimi, kuql<usuz, iran ipe$i yanrnda Hurmuz ve Basra yolu ile gelen Hint mailan ve bu arada pamuklu dokumalar ithalatrnrn bir
sonucudur.
1610 tarihinCe Bagdad'dan Haieb'e gelmiq olan 120 kigiIik bir kervana ait Osman[ kayttlal('o) konumuz igin ozel bir
deger taqrr. Bu kervand,a eD az oI7 Hintli ticir saylyoruz. Kervan'da gegitli mengeden tA,cirler, Basra'dan Hint mallarr, yani givit, Hint kumagiarr ve rtriyd,t getirmehtedirier. Kervan'da
Bagdad'h ve iranh tdLcirier gogunluktadrr ve onlar da aynr qegit mallar, yani baqlica qivit boyasr ve kumaE (bu arada Lahur
kumagr) getirmektedirler. Aynca, biri konsolos beE italyan bu
kerva.nda idiler ve kulliyetli mal getirmekte idileq. Oienlerden
mirascrsr olmayip terekesi Osman| hazinesine ait olmast gereken mailarr saptamak iqin iqlem konusu olan bu kervan, ta.bii,
bu yol uzerinde igleyen kervaniardan sadece biridir. Bu yolun,
iSlek bir ticaret yolu olduguna ait,baqka kaynaklarrn tanrkhgr
vardrr. 1583'de Basra'dan geQen ingiliz J. Eldred(") aynen gunlarr yazmaktadrr: oTo this port of Balsara come monethly divers
ships laden with all sorth of Indian merchandise, as spices, drugs,
indice, and Calecut clcrth., (o zamanrn ingilizce imlasrnr sakladrk). 1622'de Hollanda'h Visnich'in Hurmilz'e gelen Hint maliarr listesinde,(22) Indus rrinagr agzrnd.an , beyaz ve boyah dokumalar (yrlda sekiz gemi), Nagena'dan calico ve ucuz bafta pamuklu dokumaian (ug gemi) ve Chaul'dan qegitii dokumalar saytlmaktadrr. Hindistan'dan gelen mailarrn en onemli bolumunu
bu pamukhr,lar oluqturmakta idi Hurmuz'un $ah Abbas tarafrndan zapfi (162il ve ticaretin sekteye ugramaslndan sonra
Hristiyan gemileri, Hindistan'dan dogru Basra'ya gelmeye bagIadrlar. Bagdad'rn iranhlar eline clugmesinden sonra Basra PaSa'sl iranhlara direndi ve golden dogruclan dogruya Basra-Halep
kervan yolunu kullanmaya bagladr(")
Basra,-Halep yoiu, her donemde koqullara gcre ayn ayn 6;uzergahlar izlemigtir. Kervanlarrn izledi$i bir yol, Ba.sra'dan Fr-
10
11
rat'ln batr yontinti alarak,
El-Kuseyr-Kerbeld,-Kubaysa (Hit yakrnrnda) -I{usur-a.l-ihvan uzerinden Haleb'e varrrdr. Bagdad'dan
kalkan kervanlar ise Hit--Ana uzerinden giderdi. eolde Arap bedevi saldrrrlarrnrn azdrsr donemlerde, en emin ve qabuk yol nehir yoiu ile kelekler uzerinde, Birecik veya Musul'a qrkrp ora-
dan Haleb'e inmekti.(")
Ouur faraftan, Krzrldeniz yolu, 17. yozyrrda baghca qivit boyasl, kumaE ithalitr ve Mokka'dan Yemen kahvesi ihracatr ile
iqlekligini surdurecektir. Kahire, bundan sonra, Hint kumaglarrnrn ortadogu'da Basra gibi baqka bir antreposu durumuna ge.
lecektir. Safevilerin, ingiliz yardrmr ile 1622'de Portekizlilerden
Hurmuz'ri ve ertesi yrl da Osmanhlardan Bagdad'r zaptetmeleri
rizerine, Krzrldeniz yolu daha da 6nem kazanmrq olmahdrr. Nihayet, degerli Pencab Hint kumaqlan ithalatrnda Kandihar-Isfahan yolunun kugumsenemiyecek bir onemi vardlr.(") Bu yolu,
ozellikle Isfahanh (Cuifair) Ermeni tuccarr kullanrrdr. Oniar, yalnrz iran'dan Halep ve izmir pazarlanna iran ipegi de$il, aynr zamanda Acem ve Hint kumaglan getirmekte idiler.(2u) $unu unu,tmamahdrr ki, harp hali, iran-osmanh ticaretini tamamryle engellememekte, ozellikle Ermeni td,cirleri iki taraf arasrnda gidip
gelmekte idiler. 1690'da ingiliz East India Company, Hindistan'la
osmanh tilkeieri arasrnda ticaret yapan Ermeni tAcirlerine, Haleb ve Akdeniz yolunu brrakmalannr istediklerinde onlar, bu
karh ticaretten vazgeqemeyecekleri yanrtrnr vermiqlerdir.
Bir misal :
1682-1692'de Isfahan'dan Hindistan'a ve Tibet'e giden Hovhannes'in ticari faaliyetine ait ayrrntrlarr
biliyoruz. O, Surat ile Basra ve Isfahan arasrnda
ozellikle kumaE, givit ve pamuk ticareti ile ugraqryordu. Bir arahk izmir'de de bulunmugtu.
(venedik balyosunun tahminlerine gore,(") Hindistan tica-
retinden yalnrz Padiqah'rn hazinesi yrlda yarim milyon altrn
lir
ge-
saglryordu).
Hindistan, iran ve osmanh tilkeleri arasrnda, Akdeniz ticaretinde Yahudilerinkine beqzer bir rol oynayan Ermenilerin, bu
donernde bagansr hergeyden evvel bu memlekeilere yayrlmrg Ermeniler arasrnda yakrn iliqki ve hredi olanaklarr ile agrklanmahdrr. Ermeni topluluklan, Osmanlr ticaret merkezlerinden Veneclik'e ve lehistan'da L.vov'a kaclar yayrlmtqlardr(,t) Onlar Ak-
deniz Licaretinde sonraiart kazandrklarr durumu, onceieri Hindistan ve iran ticaretinde baqarmrElardr. 164?'de Manisa'da "Acem
Ermenilelerinin" pamuklu kumaElan ithal edip hanlarda satarak
rekabetlerinden yerli bezzazlar kaygrlanmig, Eikayetierini PadiQaha kadar duyurup bu durumun finlenmesini istemiqlerdi'('n)
Hint-iran-Osmanh ticaretinde, Ermeniler kadar olmamakla beraber, Hintii triccann da faal olduklannr unut'mamahdrr. Osmanh ilikelerinde Musluman Hintliierin iq yapmalan kargrsrnda iran'da buyuk para iglerinde Hindular ustun durumda idiler'
Tavernier (1632) Isfahan'da 12.000 Q) Hintli banyan'dan soz
eder. Bu d.onemde. Hindistan'in denizaglrl ticaretinde, ozellikle
pamuklularda merkez olan Surat'ta birgok Arap ve Turk tuc('o)
Yukarrda 1610 kercarlnln da faaliyetinden soz edilmektedir.
vanrna ait kayrtlar bunu dogrulayacak niteliktedir.
Osman|larrn Hint gallarr ile beraber ince iuks Hint pamuklularura (diilbend ve bogasi) buyuk rag'bet gostermeleri, ithaldtrn artmast, 17. yuzyrl sonlanna dc$ru Osmanh ekonomisinde
bir buna|mrn baglangrcr gibi gorunuyordu. Durum, Csmanir yonetim qevrelerinde, da"ha bu donemde, bir kaygr dogurrnugtur.
Biiyuk Csmanir tarihEisi Mustafa NaimdL (ol. 1716) 'qu sozierle(t" bu kaygryi yansrtmaktaCrr: .Hind rneta'lartna bu kadar
hazine emvAl gider, Hindiler rnemd,lik-i Osmdniyyeden bir Eey
almazlar ve laztmlan dahi de$ildir. Bunlardan gumruk ahnmak
faidesi, zrmntnda olan zarar-i maneviye defmez. iradlan Qok,
bilad-i lLhard adem-i ihtiyagia masraflal yok menzilesinde oimakla, dunyanrn malt Hind'de ve kahvesi sebebi ile Yemen'de
cem'olup mutemewilleri Karun'a muridil olmuglardtr". NaimA'nrn asrl tenkit ettigi nohta, luks eSya ithal edilereh "rnemleketin nul<ud ve emvali oi meta' sebebiyle Ahar memlekels" gitrnesidir. .EkseriyA, kendi memleketinde hrisrl olan tuhaf-i emtiaya
ragbet etmek ldzrmdrr ki, mal (para) memleketinden hariQ yere
ciagrlmaya. Ahnan gumrukier Aidesi devlete faidedir diyenler cevap veririz 1<i, memAlik-i sdireden emtia getirip furuht edenler
aidrklari meblagr biled-i islamiyye mahs0lunden kendulere ldzrm esyaya verirlerse, devri daim akga yine memlekette kalmtE
olur. Bu surette deferitla altnan gtimruk fdideden addolunur."
Hindistan'la ticarette, c-t tarale 7'azIa alLrn ve grimuq akrmt
ecktan beri biliner-r yaprsal bir ekonomik olaydrr.(t') ingiliz East
I2
India Company idarecileri, 17. yuzyrlda, Yakrn-Do$u'nun bu bakrmdan passif durumuna kuwetle parmak basmrqlardrr. Bu d6nemde, Krzrldeniz ve Basra'ya, Hollanda ve ingiliz aracrhgr ile
gelen Hind ve Guney-Dogu Asya urunleri (Hint pamuklulan ve
qallarr yanrnda ozellil<le baharat, boyaiar) kargrhgrnda, burada
kar getiren mallar bulrnah guqtu. iran, ipek ihracr ile bunu buyrik olqride karqrlayabiliyordu.(") Fakat Basra'nrn hurmasr, Mokka'nrn kahvesi ve Arap atlarr drgrnda uygun ihraq mah bulunamryordu. Bunun sonucu ortaya grkan aqrk, altrn ve gtimug ile
oCeniyordu. 17. yuzyrlda kumaq ithaii yapan Osmanh ithalatqi
tuccarbe zzaz' larnt terekelerinde b tiyiik mi ktarda nakit para, ozellikle altrn, riyal ve esedi guru$ bulunmasr srrf bir rastlantr olmamahdlr.ttt)
Ozetie, Hindistan-Ortadogu ticaretinde 1?. yuzyrldaki geliEmeye paralel olarak, bliyLik ticaret ve para devir hareketinin,
Naimd,'nrn dedigi gi,bi "Karun gibi" zengin Hintli tticcar kapitaiistlerden-aynr zamanda Ermenilerden-bir gurubun ortaya qrkmasrnl sagladrgr ortadadrr. Herhalde Avrupa'dan once Osmanh
pazan, Hint pamuklu kumag ihracatr igin esas pazar olmugtur.
1690'a dogru ingiliz East India Compa,ny ajanlarr, Ortadogu'ya
gonderilen pamuklularrn Avrupa'ya giden miktarrn dort katr oldu!'unu bildirmektedirler.(35) Mal0-mdur ki, 12. yuzyrlda Hint pamuklulan ortadcAudan sonra Avrupa pazarlannr da istila edecek, bu hareket bir bunahm donemi ve ardrndan batr Avrupa
memleketlerinde pamuklu sanayiinin yukselmesine yol aqacak ve
nihayet 18. yrizyll ikinci yarrsrnda genig pazarlar igin massiv
uretim yapma geregi, bu sanayide mekanik yontem ve araglarrn
uygulanmasl iie batryt buyuk sanayi devrimine goturecektir.
Merkantilist Avrupa'nin, Hint pamukluiannrn istilasr karsrsrnda reaksiyonu osmalhlannkinden gok farkh olmugtur. rz
yuzyrl ortalarrndan baglayarak Fransa ve ingiltere'de ilkin yliksel< srnrflar, sonra halk yrgrnian arasrnda pamuklu dokumalar
moda oiup briyuk bir talep ortaya grkrnca, ytinhi, ipek ve keten
dcl<uma sanayii gug duruma dugmriq, onlann baskrsr ile pamuklu kulie,nrmrna kargr yasaklar konmuE, ithalata agrr gumruk tarifeleri uygulanmrq, fakal r'rihayet 18. yuzyrl ortalannda himayecilere karEr "€conorllist"ler davayr liazanmrglar, pamuklu ithaiatr r,izer"indeki onlemler hafifletilmig, yerli pamuk sanayii tegvilc
ediimig ve desteklenmigtir.t3o)
13
17. y.jzyrlda Hollanda'd.an sonra
ingiltere'de de Hint pamuk-
lu ithald,t ve ticareti ternel ticaret ]rollarrndan biri halini almrgtrr. 1650-1750 doneminde ingiltere'de Hint pamuklulart, ozellikle
kibar srnrf iqin ince muslinler, chintz (Turkiye'de Qit diye bilinen iyi kaiite basmaiar, calico denen nisbeten ucuz pamuklu-
lar, Masulipatam, Dakka, Giicerat, Bengal luks pamuklularr, ingiliz East InC;ia Company'nin butun ticaretinin ddrtte ugunri
olugturuyordu.(tt) 1680'lerde ingiliz kumpanyasl ithalatta bir buquk milyon parQa rizerine fvlayarak rekorbir duzeye grktr. Bundan sonra yasaklara ve krsrtlayrcr onlemlere ragmen, Hint pamuklulan piyasaya hdrkim oldu.
Osmanlilar bu donemde, ozellikle izmir'den gonderilen Anadolu pamuklulan ile, Asya'dan Avrupa'ya buytik pamuklu ihrag hareketine katrldrlar. L700'de Fransa'ya 314.o00 Fransrz lirasr olan Ttirk pamuklu ihracatrnt, tiQ yrl sonra yasaklar gevqetilince, riq miiyon liraya grkmrq buluyoruz.(tu) Bu Turk-Arap pamuklular listesinde $u adlarr tanrya,biliyoruz: Kilis, Mardin, Diyarbalur, Hama, Anteb, Antakya, Halep, Kudtis, $am bezieri,
bogasi {boucassin), kutnu (kutni), beledi geEitleri(to) Bu listede,
Osmanh sanayiinin Hint, Acem taklitleri, basma, muslin ve indiennes'leri de anrlmahdrr. Orta Amerika'da plantasyonlarda esirlere giydirilen ucuz, kaba ve saglam mavi pamuklulartn buyuk
bir krsmr, o zaman Osmanh toprakiartndan gidiyordu . Keza,
Marsilya boyahd,nelerinde ,boyanan batr Anadolu ham pamuklularr, orad.an ispanya'ya ihraq edilmekte idi.(no) izmir'in L7. y:ilzyrldan baElayarak, oteki ihrag merkezlerini, bu arada Haleb'i geride brrakarak, imparatorlugun en onemii ihrag limanlartndan
biri haline gelmesi, ozellikle pamuh ve pamuklu ihracatrndaki bu
geliqme baghdrr.(") Serez-Selanik ve Tesalya bolgesi ise, 18. yuzyrl ikinci yartsinda Orta-Avrupa'ya, ozellikle Aimanya ve Avusturya'ya yaptrgr buyrik pamuk ve pamuk ipli$i ihracatr ile gorulmemiE bir ekonomik geti$me ddnemine girecektir(n')
Hint pamuklulari, Osmanh pamuklu sanayiini gokuqe goturememi$tir; 19. yuzyrlda Avrupa pamuklu istilasr kargrsrndaki
gokuntuye benzer bir durum gorulmuyor. 17. ve 18. yuzyrllarda
Turkiye, ana sanayi kolunda, yani pamuklu sanayiinde buyuk
iq pazara egemendir. Turk ustalarr, hiq olmazsa bazr gegitlerde,
Hint mallannr taklit ederek doiu rakiplerine karEr'bagarrh olmustur. Ozeliikle bogasi ve bezde; Tr.irk pamuklu sanayii o za-
14
man hammadde ve emek baktmrndan rekdbet olanakiarrna sahip gorunmektedir.
1650-175C arastnda Hindistan'ln, dunyanrn bir numarali pamuklu ureticisi ve ihracatcrsr durumuna gelmesi baEhca iki faktorle aqrklanrr: €fiI€k mriiiyetinin duqtikliigti, hammaddenin yerinde tiretimi ve ucuzlugu(") Bunun yantnda, zeraf.et ve moda
da onemli bir rol oynaml$tlr. Hint pamuklularr, ozellikle muslin (diilbend) ler, boyanmtQ ve basma pamuklular, gekici desenleri ile Ortado$u altctstnt, sonralarr Avrupahlarr btiyulemiqtir. QoAu zaman moda, fiyat faktorunu ikinci plana duEurmugttir. Osmanfu ulkesine giren Hint pamuklarr genellikle luks ve
gok pahah gegitierdendi. Hindistan'da quphesiz ilkin sarayrn ve
yiiksek tabakanrn talebi etkisiyle, renk, desen ve dokuma teknolojisinde btyuk ilerlemeler olmug, Hint ltiks dul'bendleri ve
basmalan egsiz bir kalite ustunlu$une erigmigti.(oo) Obur taraftan Hint pamuklularrnrn baSka memleketlere bakarak ucuzluiu,
daha 14. ytizyrlda, isld,m dunyasrnr dolagan Arap seyyahl, Ibn
Battuta'nrn gozune qerpmlgttr.(nt) Pazar koEuJiarrnr rasyonel bir
bigimde inceleyen ingiliz East India Company aianlarl ve bunlarrn gozlemierine dayanan ekonomi tarihgileri, Hint pamuklu sanayiinin oia$anustu geliqme ve yayrhErnr, temelde asgari fiyat
farkr (price differentiat) ile agrklamaya galrgrrlar ve bag|ca iEgi
gundelig'i indeksi tizerincle dururlar.('u) Bu nokta bizim iqin
onemlidir
Osmanh imparatorlu$undaki gibi Hir-rdistan'da da pamuklu
sanayinin temeli pamuk ipli[i yaprmrdrr. n7. yizyrlda Dakka'da 25 bin dokumacrya karqrhk 80 bin iplikqi vardt. Bu iplikqilerin buyuk bolumu de kadrnch).(") Geneliikle, pamuk ipli$i uretiminde buyuk iEqi kitlesini, emegini en ucuza arzeden gehir fakir
halkr ve Ozellikle kadrnlar ve qocuklar veya qehre yakrn kdylu
halk olugturur. Obur tar,aftan harcrdlem ucuz pamuklulardan
kalan kdr (profit margin) eok az oidugundan, emegin azami
uzunlugu en onemli faktor halini alrr. Chaudhuri'ye gore {24747), Hindistan'da pamuklu sanayii kast igindeki gurupiara gore
orgiltlenmigtir ve kiigrik kasabalara ve koylere yayrlmrg halde
son derece dagrnrktrr. Eksilmeyen buyuk igsizler yrgrnr, bu sanayi igin daimi ucuz emek saglar. Bu sistemde, ihracatgt btiyuk
tuccar, igqi iie uzak pazar arastnda iliEkileri duzenleyen ve 6rgutleyen vazgegilmez temel elemandrr. Fakat koyhi-iESi ile bu-
15
yuh tuccar arasrnda toplayan gezginci tuccar ve baSka aracrlardan oluqan geniE bir orgut vardrr. Tuccar, koyluye, islam hukukunda dikkatle dizenlenmiE olan salam (selem) kurallarrna
gore, avans verir ve kendisine baglar. i'n) Boylece, iqqi kredi ve
urettipi mal igin pazsr garantisi saglamrg olur. Fakat obur yandan, bu sistemde gezginci tuccar veya aracl, igqinin iqinde bulundugu zaruret halinden yararlanrr ve gundeligi asgari dizeyde tutma olanafrnr bulur. Hindistan'da 1Q. yuzyrlda, Avrupa'dan
pamuklu igin gelen buyuk talep karErsrnda salam sistemi yerine
parQacr ev sanayii (verla.gssystem) ve nihayet grindelikgi iqqi
sistemi gelecektir. Emek uzerinde tuccar kontroiu gittikqe daha
kuvvetlenecektir. Her uq sistemde de tuccar, pazar ile iEgi arasrnda fiyat mekanizmaslnln iglevinde hakim elemandrr.
Yukanda igaret ettik ki, East India Company ajanlan, emek
maliyetini, uretim maliyet hesaplarrnda Qogu zaman en onemii
eleman olarak ele alrriar. Emek maliyeti ise, temel beslenim
maddeleri, piring ve bugday fiyatlarrndaki dalgalanmalara bagrmhdrr. Bu maddeler genellikle Avrupa fiyatlarrndan gok agagrdadrr. Boylece, Hindistan koqullarl, pamuk-lu el-sanayiinde gundeli[i en agagr duzeyde tutabilmekte ve drg pazarda - yani emegin qok daha pahah oldugu yerlerde - rekabet olanagrnr kaldrrmaktadrr.
Osmanh pamuklu sanayii, piyasayr kontrol altrnda tutmakla
beraber bazi Hint pamuklularinda ozellikle luks dulbendierie
rekabet olanagr buiamamrqtrr. 17. ve 18. yiizyrllarda y,aln:rz yuksek 'tabaka arasrnda her zaman aircr bulan qok pahah luks dulbentler degil, ucuz Hint basmalarr ve Hint pamuk ipli$i de Osmanh pazannda tutunmuq buiunuyordu. Bunda, kullantlan pamuk kalitesinin usttinlugu, renk ve desen nedeniyle gekicilik,
luks ve moda faktoru onemlidir. Bunun drgrnda, bir agrklama
bulmak igin, Osmanh ulkesinde emegin maliyetini de hesaplamak ve karqrlagtrrmak gerekir. Osmanh ihtisab defterleri, kadr
sicillerinde nafaka tayinleri boyle bir incelemeyi olanakh krlmakiadrr. Boyle bir kargrlagtrrmanln sonucunu bekliyerek o zaman Osmanh emek maliyetinin Avrupa'dan a$agr, fakat Hindistan'dan yuksek oldugu duqunrilebilir.
Son olarak Qu noktayr da belirtelim
ki, Hint pamuklu
sana-
y.ii, kuEkusuz, triccarrn kontrolu ve orgritlemesi sonucu olarak,
16
T7
pazar taiep koqullanna uyabiiiyordu. Osmanh pazarrnda rafbette olan bazr pamuklu gegitlerinin, aynr adla (alaca, kutni vb.)
Hindistan sanayiinin baEhca yaprm ve ihrag mallan arasrnda yer
aldtgrnr biliyoruz. Bu bir raslantr degildir. Fakat aynr zamanda
Anadolu pamuklu el sanayii, Hint pamuklularrnrn taklitlerini
yapmakta gecikmiyecektir. iki memleket arasrnda sosyai koqullar, orgutlenme ve teknolojide benzerlik ve akrabahk vardrr. Bir
misal olmak uzere, Yakrndogu'da moCa olan uzeri kaSrt gibi qirigle parlatrlmr$ pamuklu gegidini -ki Abbasiler donemine kadar gottirulebilen bir gelenektir.-(ne) Avrupa zevkine uymadr$r
halde, Ortadogu pazarr iQin Hint sanayii geniq olqude uretiyordu. Osmanh sanayiinde pamuklular, bunun iqin cenderehd,ne
(veya rnengenehine)'lerde cendereden gegirilirdi. Biz aynr teknolojiyi Hindistan'da buluyoruz.
Hindistan'dan ithal Pamuklu Qeqitleri
AEa.grda Osmanir kaynaklartndan grkardrfrmrz listeler (bak.
Qizeige III-V) , bazr parnuklu geEitierinde Hint mallanntn Osmanh pazannda tutunmug oldugundan, ozellikle dulbend (muslin) ierde bu pazara hakim oldugundan soz etmemizi hakll
krlar.
I.
Edirne, 1543-1659
yrllarr arasrnda Edirrr,:'de olmuE olan 19 bezzaztn
stoklan iginde ve terekesi kayith 175 kiEinin ev esyasl arasrnda(s'a) Hint menqeli Su pamuklu kumaElan buluyoruz:
1543-1659
qIZELGE III
Deshirr-r
Kanbil (1554)
Kutni Hindi Laciverdi
PeQgir-i Hindi (1s69)
(adedi)
(1568)
Hindi makrama (1572)
Bihdri dulbend (1637)
(topu)
Lekepiiru (Lakapuri) beyaz bogzrsi
(1637)
(1637)
Ferespidi (Firirz-ptiri)
Bihari dulbend
cit
13B
300
270
360
600
27t
27r
27L
27L
(1641)
320
306
(delinnisi
:
(1641)
(1641)
(de$irmesi
(okkasr)
(1596)
(16b8)
(16s8)
itrrmrzr Kegmir $al
:
306
15
20
250
306
306
307
50
Kayyim-Hane ciulbendr (1658)
Kabulhane dulbendi (1658)
II.
129
30u
200
Ser-IIindi makrama (1641)
Lekeptri (Lakapuri) bogasi
Dapul aiacasr (1651)
Kabulhane drilbend
80
230
20
1637)
(1641)
Pafla bogasi (1641)
I{indi ipiik (1641)
Hincli yorgan (1596)
Hindi kugak (1596)
Hindi krrmrzr bogasi
Sahife
180
(
Kayyim-Hani dulbend
Bayrdm-puri dulbend
Tereke Def.
15
Ser-Hindi (163?)
cit
Fiyat
(Akqa)
15
307
100
150
325
70
200
336
336
353
406
335
?25
150
120
406
2L3
447
170
(yun)
1530
430
Basra, XVI. Yiizyrl
1551 ve 1575 Basra tahrir defterleri,(sou) Basra Korfezi bolgesinin Osmanh-Hint ticaretinde oynadl[r rol uzerinde onemli ve
gtivenilir kaynaklarrmrzdandrr. Bu defterlerdeki kanunnamelere
gore, Hindistan'dan gelen baghca esya Sunlardlr :
Dokumalar : Dtilbendler, bu arada dtilben-i hassa, bayrA,mi
Hindi (Hint ortusu) "vesair akmi$e", Bayrdmi alA
ve harcialem olarak iki kalite ithal olunur. Beyaz bayrd"mi ve
mi'cer-i Hindi Basra'da boyahanede siyaha boyanrr, buradan
gemi ile baqka taraflara gonderilir.
bez, mi'cer-i
Hindistan'dan Basra'ya pamu-h da ithal olunur ve burada oldukga onemli bir pa.muklu sanayiine vucut verir. Basra'da pa-
19
1B
mugu atmak ve temizlemek iqin buyuk bir irenbehdne vardr. Bu
lrenbel"rine'de ahna.n resim 1551'de 16,983 akqadan 15?5'de I35,232
akgaya yukseimiqtir'. Basra, Katif ve Bahreyn'de yapilan pamnli-
iular oteki Osmanli bolgelerine ihraE olunmakta idi. Czellikle
Katif'te kirbas, destdr, bez ve alaca olarak geEitli pamuklu kumaglar dohunmakta ve ihraq edilmekte idi. Katif in mavi bezi,
karcltniarin baElartna orttukleri btlrtinciik meqhurdu (Mavi boya igin givit Hindistan'dan ithal olunmakta idi). Bahreyn'in dulbend.ieri de mershurdu. Basra'ya karadan yani Osmanh topraklartndan ve iran'dan da pamuk ve dulbend geldi$i kanunnd,mede
yazrhclrr. Hindistan'dan Basra'ya ithal olunan oteki mallarrn baginda baha.rat, qivit (Arapqa nii), demir, geiik (pulad) gelmektedir. (1630 larda Tavernier, V. Monteil yayrnl, Paris 19?0, 28, $am
qeligi diye tanrnan qeligin aslinda Hint qeiigi oldugunu agrklar).
Basra'ya Nacd. ve A1-Has6, yolu ile kumaq ve qivit ithal ediicliii de kayit|drr. Hint menqeli mallar Mekke'den qOI yolu ile
geliyordu. Hurmuz ve Hindistan'dan gelen gemiier eqyalarrnr ya
Basra'ya grkarrr, yahut transit oiarak Bagdad'a giderlerdi. Basra,
civar bolgelere, Cezarr, Huvayza, iran'a (Dizful, SuQtar) Hint
mailannrn dag'rtim merkezi rolunu oynamakta idi. Kanunnamede, Basra'dan Hurmuz'e at ihrag oiundug'u kayrthdrr. Basra'ntn
ihracatr arastnda rnazt, camus derisi, hurma, piring, ktna, ktztl
boya ve deve sayrlmaktadrr. Gucer6.t pamuklu sanayii Arabistan'cian ithal eciilen krzil kokboyaya bagrmh icli. Deve, iran'a
ihrag oiunurdu. Hindistan'a buradan giden maliann en onemIisi kuqkusuz at idi.
Basra gumruk rnukataalarr ig ve drq ticaret geniEliA'i tizerinde bir fii<ir verebilir (akga hesabr iie : 1 altrn - yaklaEtk 60
dan gelen gumruk geliri, 19-23 bin altrrr, azlmsanmlyacak bir
miktardrr. Unutmamak gerekir ki, Hint mallartntn buyuk bir
bolumu Bagdad'a transit gegmekte Basra'da gtimruk odenmemekte idi.
Basra bolgesi iran ile deniz ve kara yolu ile geniq olqlide ticaret yapmakta idi. irau'dan Basra'ya ithal edilen mallar gunlardr
:
Dokumalar
Pamuklular
Davrak mavi kirbasr
Isfahan bezi (mavi ve bevaz-)
ipekliler
Kemha
Mahdzim-i Yazdi
Siyah Yazdi
Kaftan
Kuqak
Futa (peEtimal)
Mulla (beyaz kadrn bag ortusti)
Hah (halige)
Keten
Yun ipi
Yapagt
(Bu mallar Bandar ve $uQtar yolu ile geliyordu)
Otet<i
Mailar: Pamuk
Arpa, bu$day
Kuru meyveler (frndtk, ceviz, incir, kuru uzum,
al<ca)
frstrk)
1575
r 551
Koyun
Huirmuz ve Hindistan'dan
gemilerie gelen mallardan
7,394,799
$attularab'tan kuguk gemilerie geien mallardan
547,269
(hurma, pirinE,
:
1
$iraz'dan yay ve gulab.
,150,583
749,338
hubi.rbat,
sevzevat, bahk vb.)
Hiirmuz-HinCistan gumrug'untin azalmastna harqrlrk bolge
ticaretinden elde edilen gumruk geliri artmtqttr Hint mallartn-
III. istanbul
Pazan.
1640
Yalnrz pahalt kegmir qallan (1640 narh defterinde fiyatr
akga) ve ipeklileri defil, Hint ince pamuklulal da Osmanh
seqkin srirrf arastnda de[erli hediyeler olarak ahnrp verilmekte
idi. B'r gorenek, bu kumaqlartn lul<s sayrldrgrnr gosterir. 1547'de
1600
igg
*Fsr$r$r
'iiF$ggBlFEig{rl;gFsrFE
sg lrE F EFF f 3g F*; F:# is si: d s g Ir tt
gggi
su$ sn F'; *
rigfiiggirFg [gFiii*g i
E
gi
*i F IglE ilE I iE Igig *
gI* r*t EE l- ;
? iEsIFI}[FEi$[gii
FgEgE**= FE,FB
siEE I ; [ *iE Fi $iitEiEEl Iq* 3[ [ [ggi Ii
FEHsE
iF1 $ *F[g
; n r-r
gEii
Ig*ggggl;*gggg
irr.
*gllti 1gaegi
[ 1 $+ ia I gIgi H i; Ii+FEE?gBg ig sIIE HBf
eiznlcn rv
Ceqitti Kalitelere Giire 164o Narh Fiyatlarr (Akqa Olarak)
l64o'da
Ara
Pamulrlu Ceqidi
(En Eyi I{alite)
Evsat
(Orta Kalite)
Edna
(AEa$r Kalite)
I Flori Altrn - 120 Akca
I KAmil Guruq = B0 Akqa
Narh Verilmiqtir.
r637'de 1 Altrn 250 Akqaya
Qrkmrqtr.
Boiasr'lar
Beyaz Lakapuri (topu)
400
25
Beyaz Bayrami (topu)
:
23
Cihringir (topu)
boyu 16 zirA, evsatr 15 zirii,
12
zira,
26.5
Eni
460
?h
Lakaplrri, acem al ve g;ulguni
EniIziri3rub'1gireh,
Eni 1 zirri 5 rub', boyu
320
zirAt :
Lzrkapr-rri,
360
ziran
155
Beyaz Ferespuri, aceln
195
boyu \7.5 zirit
Eni 6 zira, 3 rub', tgirell. boyu
160
26
Laka.puri, heft - renk
1.5 zirA,.
6.5 zir€t
25
7.rrar
Ferespfrri (Feroz
- puri
12
veya
t73
Fintz - priri)
Feresplri alcelr, helt - renk
zirar :
135
zirzir:12.5
Beyaz Semani Acenr
zit'tt
t:
320
29
Eni 6 rub' 1 girel-r, boyu 16
zira
Boyu 15 zird 6 rub' 1 gireh
1t
Eni 6 rub' 1 gireh, boyu
11
zir5"
Eni
boyu 11.5 zird 3 rub'
gireh-,
1
5
QIZELGE IV
t.:
(DevarnI
l64O'da
Parnrrklu
Ata
(En Eyi Kalitel
Qesicli
Evsat
(Orta Kalite)
Ednir
(fua[r Kalite)
I Flori Altrn = 120 Akqa
f Kamil Gurug = g0 AkQa
Narh Verilmi-qtir.
r637'de I Altrn 250 Aligaya
Qrkmrqtr.
Beyaz f{ayrarbacli Acem
'.
zirrir
'.
'ziran
:77
I-Iavrzrb'idi, IIeft - renk
Ilincl bogzrsrst,
Eni L zirdl, boytr : u.5
"140
renl<
170
zirll :
16.5
zirar :
18.5
Harr-rid bogersrsr, beyaz isperek
120
140
Isperek neftisi lJamici bogasrsr
z.irzir:
B
100
zirar :
-130
16s
z-irar
zirai
17
330
-
17.5
z,ir€t
II
beyz.rz-
I'lind bogasrsr, l{ef't
Eni 1 zirii, .l rub', boyu
295
zl]ial
zirar :
:21
14
112
16
Eni 1 zirA, boyu B.ir z.irit
zira
Eni f:i rub' 1 gireh, boyu 19
zira
Alasr , eni 1 zirA 1 rub, boyu
7 zir'A
Tonfrrk : €ni 1 zir6" 7 rub' girelr, boyu 7.5 zira
Evsatr : eni 1 zirA, boyu 7.5
zirtt. A.slrncla boyu B.i> zirA
imig, uq ay mehil verilcli, yine
Bevaz Borlu bogasrsr
ayni bo1'da yaprlnrasr iqin.
Kaftanlrk : eni 1 zirA, 1 gireh,
boyu 11.5 zir6,
M)
I
zirat :
I-lelt - renlr, I{amicl ve
Et'tilzizra l
120
bogasr larr
z-iri1l
:
gireh
10.5
QIZELCE I\
(
I-SlrlLi isperel< neftisi
I( rt'rr r., r l)i1'arbirl< rr b<lg[rstst
'220
fokzrtrn Divzrrirzrlirr- benzeri
1'10
l)e va
rrr l
Eni I
r17
22
z:i
t':i t
:
z.irir
, boyu
11.5 zirei
Al:'rsr , eni t zir.i 1 gireh, boyu
l0 zirtr
200
20
Eni 1 zird, bo5'ur
1o zirri
lrrrn-u;'r l:ogrtsrsr
i(astarlor'ri l<rrnrrzr ltogasr,sr
tt0
I -til
zir-ar:
N,{trstr
I lrogasrst,
:
I bogerstsr, siytrh
\,iirs,,r
i ltcrnzeri Hamicl
JtC_,,r1:rs
tSr
l.-lirnltrrl llrtgasrsr, nti\i
rrt.e'a.stst, al
br_.gasrst
1
8..-.r
92
z.irat :
r-r irog^rrslsr, llel)at i
Er-ri t zira. bovrr
I
113
z\rir :
\{ilnisa
Erri I zila t ..rirelr. lrot'tr 75
109
Jlcrlir itcrgaslsl. lrlal
Ilo'l
7z.irti1r'b',
29
500
l'elrli
zirAt :
I
Bol'11
girelr, boyn
1
ztr2l
isi.anbuJ siyahr
lJor-)Lr l:ogastsr, Iief't
ll
z,tt"it, bo5'11 11, r't"
Eni 1 zir.r 1 rub'
2L z,ira 2 rub'
'24
110
siyarh
Eni I
II
2AO
ziriir :
llt., r
r10
zirar :
s00
bevr,rZ
z-irarr
\,{rrsr.r
t2
tl
140
.til-'.tt: 13
zilzir: 0ir
ztt'iir;
z-irar :
zir:l l :
11
12
Eni I ziri I girch
10.5)
Ilovtr
I 1.5
zira
1.5 ;tirA
QIZELGE IV
(Devantl
1640'da
Atn
{En Eyi Kalite)
Parnultltr Qefidi
Evsat
(Orta I(alite)
Edna
(Aqa$r Kalite)
I Flori Altrn = r20 Akqa
1 Kdmil Gurug = Bo Akqa
Narh Verihnigtir.
r63?'de
I Altrn
250 AliqaYa
Qrhmrqtr.
N4nnisa ispereh neftisi
1 zir6, 2
180
7.trat
Manisa nar neftisi
l
zirar
zirar
tVlnstrl Kirrnrz.r bezi
tseyaz Nfa.rdin bezi
:
Eni
15
11.5 zira
ziritt
zirar
zirar
ziran
rj
1
1
rub'
1 gireh, boYu
Eni1zira1rub'
Eni 1 zirri 1 gireh, boYtt
:i0
:
zirii
bl)
230
Dcnizli beyaz bclgasrsr
istanbul beyaz bogasrsr
Istanbul heft - renk bogastsr
Hincti Burtrci beyaz bogasrsr
rub', boyu
23
:
:
11
zirtr,
:
25
Eni
:
6.5
1 zirl 2 rub', boYu
Boyu I I.5 zira
22
B zir6.,
.f
:
Eni 1 zira I rub', boYu 20 zirA
600
zirar
:
31
zirAt
:
l4
,
a
:
4
lleyaz Bafto bognsi
Beya,z istanbul astarr
Meri istanbul astarr
Nebati istanbul astarr
zirat
zirar
ziran
:
Borlu beyaz balta-sapr bogastsr
z.iran
:
aq
:
9.5
Eni 7 rrrb'. boyu l4 zira
Eni 7 rtrb'
^
Eni 1 zirA, boyu
11.5
zir;i
Borlu beyaz. baltasapr
heft. -
zirii.r
renk
zirat
Krbns astarr
It4isrr mendil alacasr
Eni 7 rub'
Erri 6 rub', boyr-r 12 zirtt
5
:
1BO
QIZELGE IV
IDevaml
I{entum Hincli alaca
340
bogasrsr
IVIanisa alacasr
r30
Ibn - Baba alacasr
Bepgehri alacasr
100
Tire
Eni I
zir:ar 2 rub', boyu 6 zird
Eni 6 rub' 1 gireh, boyu 12 zirA
Eni 1 zirA 2 rub', boyu 6 zir6r,
70
alacasr
Dtilbend'Ier
I\4utalla bi - misil
60
50
1600
1200
Eni L zir6, 3 gireh, boyu
24
zird, agrrh$r 116 dirhem, "Pa-
diEah'a layrk" en eyisi
Rakinbidi
1C00
Eni 1 zira 1 rub' 1 gireh, boyu
Srisi mutallA
1200
Eni I zira 3 rub', 16 de$irmi
Sirsi - Ferh.irdi
700
boyu 22 z.ira
Eni 1 zirii 1 gireh, iB de$'irmi
agrrhgr 102 dirhem, boyu 20.5
HammAmi - mulalla.
800
78 zird,, a$rrhgr 107 dirhem
zir6"
degirrnisi
degirmisi
Kenirh rruhker
4B
325
degirmisi
sim harci
BO
720
$erbeti
Muiker kena.rlr Ferlreidi,
:
ke-
25
640
degirmLsi
42
4s0
clegirmisi
:
35
Eni 2 zirri, boyu 20
zir6,, 24O
dirhem, 1C de$irmi, edn6,sr
cni 1.5 zirA 13 deSirmi
Eni 1 zirdL 3 rub' 1 gireh, boyu
2I zirA, 15 deiirmi
Eni 1 zira 2 rub' I gireh, boyu
:
lB zirA, 13 deSirmi
Eni 1. zit'tr, L rub', boyu
zirzi. 15 dep;irmi
18
f\)
w
qIZILGE I\/
o:
IDor anr)
16.10'da
I Flori Altrn =
Ala
Qcsidi
([,n Eyi I{alitel
1 l(irmil Guruq
Edna
Evsztt
lOrta I{alitel
(Arag'r I{atitel
120 Alrca
B0 Akca
-
Narh Verilnrigtir.
1037'de I Altrn 250 Altcaya
Qrkrnrgtr.
Ei-ri 1 zirA 1
4BC
rub', boyu 18 zirA
100 ciirhenl, 15 de$irlri
NIc'rr:r-i
r,.
r-5at h
deg'inrtisi :
Rcn li
lr
:30
Irri 1.5 zii'.i I gireh, boyu 30
'ztra., I5O dirhem, 1B rJeSirmi
Evsatr : eni I zird 3 rub', 1
gireh bo5'1t, 29 zira,20 de!'irmi
Ednasr : eni 1 zira 2 rub', 1
gireh, boyr,r 23 zira, 1B degirmi
300
nr r-rt,alla
1
clcAirttr isi
5'u
1043
cic s'i
l<tt
Eni 1 zirr-i 5 rub' 1 gireb, bo3l zirri, 1B deiirmi
Eni 1 z-irii 5 rub', Jtoyu 26
zilri, 1B deg'inni
Erlrrirsr : erli 1 zird 2 r'ub', bo)'Lr '2,6 zira.2O clc$irnri
400
BO
ljirssrr clestAr nrel.rinc
i tenstrl.r.
cicgrrmisi :
B0
IIris-.a liebir'
l)est:rr-
540
1-100
i
tutzt
rm isi
ttclr,t
i']0 tlegirmi
s)00
degiltrisi :
30
Srrl'rlrrt Fet'h,rd Ilani
I zirA 1 girel-r. borrr-t
15 deginni
Er-ri
:l{i0
16 z-irir
QI.LELGE IV
lDe virnt
Destrir-i BihAri mutallri
220
260
Desttir'-j Kayyim - I{rini kesim
harci
10"u,.'",,,
Menclceri (?) dulbend
I
180
400
z,iri, 2l degirmi
Eni I zirA
Eni 1 zirit" 1 gireh, boyu
:20
243
Bil'r:iri destar-nimgul bir uctt
mutalla bir ucu Ferhiicli
200
Agabanrr destar
330
Eni 1 zird 2 rttb' 1 gireh, boyu
l'7 z,ira, 14 definni
Eni 7 zira 3 gireh, l:oyu 25
16
z)ta
Eni
280
1.5 zirA,
boyu 8 zirA,
5.5
ricg'inni
Behriim - pfrri, harc-r ir]ern al
llindi dulbend
$ir - $eker (?)
260
400
I
degirmisi
:20
de.4innisi
: il5
600
1000
:56
Meselpatan, harc-i kesim
Bevaz Bogsi-i Hrimayrini.
200
500
ba.5
..
tl
:
110
deg'irnr isi
:80
Eni t.5 zirir., boyu 'lir
2,{0
280
l\lirca
IIind in
:rlarca lral'isi
i\lirca FIindi Mavdihi
480
:42 ldeAinnisi
t480
|:"-]'.'":'
:42
H:_,":
:56
(?)
I 000
I
240
260
1."-,:,.,
KAqrini
z-irdt,
clegit-mi
:JZ
l'afsili - zecli (?) alaca bogasi
14 zirei
7 clegirmi
rnaJ<ramalrg'r
Celeil - $rihi beyaz bogirsi
13
Eni 1.5 z-ira, 1B degirmi
Eni 1 zira I rub', boyr,t
203
1."-,-'',
Eni I zira il<i rub' 1 gireh
depirnri
I
I
400
12 de.g'irmi
400
12 degitmi
nr rsr
loeSrl.
t-
Eui
1.5 zir-.
tB degirtni
{
h',
I
lv
crzELcE rv
(Devaml
140'da
Pamulr Qeqidi
EdnA
Evsat
AIA
(En Eyi Kalite)
(Orta Kalite)
(Aqa['r Kalite)
r Flori Altrn = l2O Akqe
r Kamii GruE= 8o Akqe
Narh VerilmiQtir.
163?'de I Altrn 250 AkqaYa
Qrkmrgtrr.
Buyuk taklicli yemeni hurda
Taklid yemeni , iri nakiElu
rz de$irmi
2BO
degirmisi
BehrAm
destmdl
13 degirmi
340
26
deSirmisi
nakrE
24
- ptrri yemeni tefarik
Eni uzunr
60
Qine dtlbendi
65
Qine dulbencli
30
1.5 zira
Eni 6 rub', gireh, boytt
12.5
ZITLT
Beyaz iiz.erine meyin - Pur
mendil-i Hiudi
120
Ivlenciil-i Tebrizi
:
degirrnisi
ctegirmisi
Eni 7 zira 2 rub', boYu 18
zir|, 14 degirmi
500
560
Tef4rik ser - bend-i zertitri
TefArik makrama, sekiz-i bir tanesi
Eni 5 zira, 1 gireh, boYu I zira
Eni 1 ziri 2 rub', 18 de$irmi
1OC
:4O
400
480
:
srrrna ketrarlu
Ahrrnasi
Eni
145
1
zira,
boyu 2 zird
2
L20
Serinci J'emeni taklidi makrama
30c
3tio
:30
tanesi
tanesi
13 tane
bir
yerde
23
cizELGE IV
(Devam)
KaEini alaca ma.krama
300
22
tanesi
tanesi
Beya.z kenarlr makrama
90
:BO
Tanesi
600
724
Alaca briruncuk musannaf
deiirmisi
53
1,"".,
:
260
lB.5
l-
14 tane
bir
yerde
Eni 1.5 zira, boyu 1.5 z'irit
Eni 1 zirA, 2 rub', 12.5 degirmi
yazdi
degirmisi
D'
Qubuklu btirunctik
afElnr
lnr
40
Kuqak siyah qubuklu burtin- arElnl
30
Eni5rub', lgireh
culi
PenAres sAde ltenarlu kuqak
70
Boyu 4.5 eni 1 zirit
Sade buriirrcuk
ve
al mukaddem kugafr
$am heft - renk mukaddem
Eni6rub', lgireh
40
PenAres meyAn - Pur kuqak
Pen6,res meyan - hali
Zert€n tefaril< kugak
ZerI€ri tefArik kusak
$am'rn ktrmtzt ve gtivezi
:
120
100
90
irhemi
irhemi
480
400
180
150
:
5
:
4
Eni 1 zirA, boyu 6 zira
Eni 1 zira,, boYu 5.5 zirit
Boyu 5 z,ira
Eni 1.5 zird, boYu 4 zird' 2 rtrb'
kuEagr
N},
30
31
IV.
Basra,
1690
tarihii Basra limanr gumrilk kanunnd.mesine gobu tarihte Hindistan'dan gelen parnuklu ve bagka dokumalarin iistesi Eudur
1689-1690
re,(;2)
:
QIZELGE V
Sade koSe dest€rr (sank) (qok ince luks pamuklu)
Hezari destA,r
Pansadi destd,r
Hunk6,ri destdr,r
Savai destdr
Kanpuri destdr
Varangal destdr,r (Vararrgat Hindistan'da bir Eehir)
Kanbii destdr
ve benzeri destdr"rlar
$ila-Cuni destir
$ila-Bcngali destSLr
Sade kutni (pamuk-ipek kartqtnrr)
Zertar kutni
PutaC6,r kutni
Zcncir-bdf (?) kutni
MahremAt kutni
Sade atldLs (ipek)
Zertar atlas
Qeqm-i brilbril atlds
ve benzeri atlasldr
Alaca-i Buruc (pamuk-ipek karrEtmr) IBroach, Hindistan'da
bir qehirl
Sahib alaca
KeEmir alacasr
Alaca-i Ahmed-abAdi (Ahmed eibAd, bir $ehir)
Alaca-i Mav (Mha$', bir Eehir)
Aiaca-i Kesari
Kampure alacasr
Benares alacasr
Benderi alacasl
Fatra
(?) alacast
Divil aiacast (Dabol, bir
qehir)
Siyah bdfta du-tabi (pamuklu)
Siyah yekunimi brifta
Siyah bdfta-i Ahmedpur
S.iyah bafta-i nim
Sefid bafta-i Buruci
Sefid bafta-i Ahmet-epir (Ahmect-pui')
Sefid bafta-i Surati
Bafta-i Lakapuri
Sefid bAfta-i mrryazi
Qit-i penc-reng
Qire-i destmFrl-i penc-reng
BAdle-i sade (Arapgada badle veya bazle elbise demektir)
Badle-i tamd.m-zer
BAdle-i zeri
Badle-i puta-dari
Bable-i Nesavuni (Nausari)
Nim-bayrami
Sakkari-Cuni
HammAmi sakkari
Ferruh-Hani sal<kari
Patka hami
ve benzerlei^i
Ynkarrda yazian kumaglardan Basra'da gumrukte her yr,iz
parqadan dort parga vergi olarak ahnrr. Aynca yuz (parqayr) gegen her denkte ser-bo$ca adiyle bir parga airnrr. Kapancthk (veya hapaniyye), yasakcrlik ve Cellaliye iqin yine her yuz adette bir
parea ahnrr. Tavvafiyye adr altrnda yirmi parQa baErna dort heEti
para alrnrr. Hindistan gemilerinden sahibi musiriman ise 200 Erihi
resim ahnrr. Aynr kanunname, Hint penbesi adryle bu bolgeye
ham pamuk ithal edildi$ini de gostermektedir. Diger ithal maliarr baqhca baharat, Qin porseieni ve givitten ibarettir.
I{ayda deger ki, Basra'ya Bagdat'tan yani Osmanh rnamulatrnCan kutni, dulbend, l<avuk ve arak-qin (takye) gelrnektedir.
Basra'5's iran'dan, Qogu ipek ve ipeir-pamuk karrgrmi gok qesitli
kumaglar ithal olunmaktadrr. Bag'dat'tan tiiccar ile gelip gemi
ile kumaE ve baharat yukleyip giden kui taifesi, yani PadiEah'tan
ulufe alan askerler gemi baErna beqyuz AbbAsi oderler. (iran
Abbasi para:jl igin bak. Steensgaard, s. 418). Buna kargl, Bah-
33
32
pamuklu kumaglarin bir taklidi olarak halk arasrnda basmalar, 16. yuzyrldan sonra geniq,bir tuketim konusu oimuqtur. Kadrn Ealvarr, yatak ortusu, yastrk yuzu ve entari olarak qok gegitli yerlerde kullanrlmaya baEilyan basma, Ortadogu'da
reyn'den gelen gemiler Basra'dan geri donerken resm-i refti adr
altrnda ilq (yuz) Abbasi oderler.
r:rtr:,
Bu listelerdeki Hint menEeli pamuklulardan bazrlal hakkrnda ayrrntlli bilgi edinebiliyoruz'
Bu listelerdeki Hint menSeli pamuklulardan bazrlart hakkrnda ayrtntth bilgi edinebiliyoruz.
Bay16*i
Bayrdm-puri ile BayrAmi aynr qegit kumag olmahdrr. Ibn Battuta (Defr6mery ve Sanguinetti yaylnr,
IV, z), Hint'ten Qin imparatoruna hediye olarak
qok degerli bayrdmi elbise goturdu; her topu yuz
dinar de$erinde idi. Ludovico ve Varthema (15011507) Turkiye'ye ithal olunan kumaElar arasrnda
bairami'den sozeder. Fakat East India Company
kayrtlarrna gore, 17. ytizyrlda Byrampautes (Chaudhuri, 501 )beyaz veya boyah, kaba ve orta kaiitede bir kumastrr. BaEhca, Gucerat ve Dehkan'da yaprirrdr. Ozellikie Batr-Afrika'ya ihrag oiunurdu.
Dapul (Divil) Dabhol, Bombay guneyindedir. Cdoardo Barbosa(t')
(1516-21) burasrnr, pekgok sayrda muslilman tuccarrn bulunduSu onemli bir gehir olarak anlatrr.
Hammdmi
Qit
East India Company kayrtlarrnda kummum (bak.
Chaudhuri, 504) gok yuksek kalite beyaz bir dulbenddir. 17. ve 18. yuzyillarda Bengal'den ihraq
olunurdu. Elbise iqin kullanrhyordu.
ingilizce'ye chintz olarak girmig bu pamuklu qegidi basmadrr. Bir ge5it halk harct pamuklu olup
17. ve 18. ytizyrlda Hint'ten buyuk olqude ihrag
edilmekte idi. Baghca Bengal-Bihar, Kastmbazar,
Patna, Kalkuta'da, daha ince yuksek kaliteleri
Masulipatam ve Madras'ta yaprlmakta idi. Gucerat ve Dakkan'da ince ve kaba geSitleri yaprhrdr
(Bu kumag hakkrnda bak. John Irwin and Paul
R. Schwartz, Origins of Chintz, London 19?0). Qit,
Osmanh ulkesinde de yaprhyordu (Halep qiti igin
bkz. Barkan, Edirne 271). Pahali naktqlt, ipekli ve
qok erkenden bilinir. TabLa bloklarla pamuklu
uzerine renhli desenler basmadan ibaret olan bu
teknik, pre-endustriyel ekonomide genig pazar
iqin toptan uretim gekillerinden biri olarak yayrlmrq goninmektedir.
Bafta veya
P€tfta
Kelime, Farsca bdften (dokunmak) yahut fahiden
(yolmak, pamugu atmak) kelimesinden gelmig oltrralidrr. Orta Asya Turkqesinde pakhta, pamuk
ve pamuklu anlamlna fahiden kelimesinden turemiE olup bofta pamuklu geSidi Orta Asya menqeli olabilir.(snu) Bu kumag, Chaudhuri'ye gore(s01)
beyaz, krrmrzr veya baqka renklerde kaba veya
ince kaiitede baglrca Gucerat, Broach (Buruc), Bihar, Bengal, Dakka, Nausari, Bardoli, Konkan ve
Rajapur'da yapilrrdt, g-t4 yarda uzunlukta ve
0.75-1 yarda geniqlikte idi.
$erbeti
bir duibend olup baEhca Bengal ve Dakka'da yaprlrrdr, East India Company kayrtlarrnda
seerbettes diye geQer. Bengal'da yuksek ve liks
kaliteleri vardrr.
Agabanu
Farley (s. 236) 19. yizyrlda bile bu pamuklunun
Turkiye'ye ithalinden sozeder. East India Company kayitlannda agabani (atchabannies) diye
adr gegen geEit olmahdrr. Genel surumu olan bu
pamuklu qeSidi baghca Bengai'de yaprlrrdr. Osmanlt 1640 narh listesinde agabdnu destdr (sarrk)
tutunmuE bir qegittir.(*b)
izdri
Osmanlr tereke kayrtlannda geqen izd"ri (East
India Company kayrtlartnda izarees, Chaudhuri,
502) orta kalite beyaz pamukludur. Gtiney Hindistan'da yaprlmakta idi. Genel kullanrmr olan bu
Bu, luks
34
35
bezin topu 8 yarda uzunlukta ve 1 yarda geniQIikte olurdu.
Savagpir
Bu Hint dilbendi, 1826 tarihli tamga listesinde
(bak. O. Nuri, Mecelle-i Umur-i Belediyye, I, Istanbul 7922, s. 379) geQer. Salaqpur diye bilinen bu
pamuklu eeqidi astar iQin kullanrlan seyrek bir
dulbenddir' Guney Hindistan, Masuiipatam, ve
Malabar ktyrlannda yaprlan Salampur (sallampore, Chaudhuri, 502, 503) geSidi ile belki aynrdrr'
Sallampore, East India Company kayrtlannda
(Chaudhuri, ibid.) beyaz ve mavi boyah orta kaiitede bir pamuklu olarak gosterilir. Topu 15-18
yarda uzunlukta ve 1 yarda geniqliktedir. Baqltca
bir ihrag mahdrr. 18. yuzyrlda beyaz salampur, Ingiitere'de kahpla desen basrldiktan sonra yeniden
ihraq olunurdu.
Bogasi
veya Bogasi, italya'da
bohasi, buhasi
ortagagda bocassino diye un
alan Yakrndogu'nun ince pamuklu
Pamuk-ipek Karrqrmr KumaElar
Meselibeten Qit basma pamuklulariyle taninan Hindistan'rn
veya
dogu kryrsrnda Masulipatam'dan ihraq olunan bir
Meselpatan pamuklu gegidi, Turkiye'de bu adla tanrnryordu.
Bu kumaq gegidi ornekleri John Irwin ve M. Hall'in eserinde (Indian painted and printed Fabrics,
s. 4B-52) gosterilmigtir. East India Company kayrtlarrna gore (Chaudhuri, s. S01-S0S), buradan
Qit, alaca, salampur adlanyle basma, boyah geqitli pamuklular ihraq olunmakta idi. Osmanh
narh defterinde Meseiibeten Hint kutni'si uzunlugu sekiz zira arqrn) bir pamuk-ipek }<artqrmr kumag olarak anrimaktadir. Meselibeten baghk dulbendi, Osmanlr pazannda tutunmu.gtur.
kumaErdrr.
Anadolu'dan o zaman italya'ya bogasi ihracrnr biliyors2.t55) Luks katiteye kadar birgok gegidi (fiyatlan iqin bak. liste) ve beyaz ve renklisi vardtr.
Kaftan, kapama, ztbrn glbi giyecekte veya doqemelik olarak kullanrlrrdr' Hamid-eli, Karaman, Tokat bogasileri yuzyrilarca pohretini sakiamrgttr.
Pafta bogasi, bir Hint mah olabilir. Narh defteri,
gegitli Hint bogasisinCen sozeder.
Hindi iplik
Hint pamuklu ipiigi ithaii 1800'e kadar onemli bir konu idi.
Suriye pamuklu sanayii ingiliz ipligine geqmeden once Hint pamuk ipligini kullanryordu.
ittrat Hindi iplik ince kalite iplik olmahdrr. 1640
tarihii narh defterine gore Anadolu iplikleri fiyatlarr $oyledir
,
(Okka hesabiyle, akga olarak)
40
Ince Akhisar ipligi
70, kaitnt
Mentege iplili: gafet incesi
110
Mavi Geyve ipli$i
220
Krrmrzr Diyarbekir iPli$i
100
Hindi iplik
(1 okka - L.2828 kg.; t zird (arqrn) = 68 santim)
60
Alaca
Kaqgari'de (DivAnu Lugat-it-Turk, B. Atalay, yayini: bargrn) yolak bargrn tarifi, alaca ve kutni
tarifine uyar (Karq. A Survey of Persian Art, yay.
Poppe, III, 2043) . 14. yizyrlda iran'da Mogol Hantna takdim ediien kumaqiar arasrnda kutni (Resala-yi Falakiyya, t37a) vardrr. Mogol doneminden
sonra 13. yrizyrldan beri Hindis'tan, iran ve Ttirkiye'de gok tuketimi olan ipek-pamuk kangtmr bir
grup kumaq gegidine kutni ve alaca denir. Osmanlr tereke ve gumruk defterlerinde 15. yuzyrldan
beri alaca adr altrnda birqok qesit kumag buluyoTtJZ: Mrsir alacasr, $ami alaca, Yezdi alaca, Hindi
alaca, anberi alaca, Manisa alacasr, Tire alacasr,
Kegan alacast, Dapul (Hint) alacasr, alaca basma
divar izari. Alacadan birgok e$ya yaprlrrdr : Alaca
kaftan, alaca hegbe, iplik alaca kaftan, alaca eargaf, alaca minder, alaca kilim, alaca atlas mak'ad
(minder) , alaca peggir. istanbul'da alaca satlcr-
36
lan ayrr bir hirfet (lonca) halinde
orgutlenmiglerdi. Evliya Qelebi doneminde (cilt I, s. 616), Tire,
$am ve Hint alacalan me$hurdu. Atlas veya kemha kaftan yerine ucuz bir kaftan gegidi alacadan
yapriryordu. Giyecek ve ev do$emesi olarak alaca
kumagrnrn tuketim alanr pek genigti. Alaca, Hindistan'da bu adla meghurdu. Alaca, Asya'da Indonezya'dan Yakrndo$u'ya kadar uzanan geniE
bir sahada yaygrn ikat denilen kumag grubu iginde incelenmektedir. Bu kumaglarrn ozelliSi, ipli$in dokunmadan once yer yer boyanarak dokumada deseni bu iplikle saglamadan ileri gelir.
Trirkiye'de makash veya tarakh denen bu teknigin mengeli eski ea|lara kadar izlenmektedir.
(bak. A. Brihler, Le technique de I'kat, Les Cahiers de Ciba, III-36, s. 1218-24; $ahin Yagan, Ttirk El
Dokumacrh$, istanbul l-978, 11-28; D. Chevallier,
.Les tissus d'ikat6s d'Alep et de Damas", Syria,
XXXIX, 1962, 3oo-924).
Kutni
(kutnu)
Alacanrn benzeri bir kumaE olan kutni, atkrsr pamuk ve gozgusti ipek olan yollu l,ray6, striped) bir
kumagtrr. Osmanh imparatorlugunun
baqhca
tekstil sanayi merkezlerinde, $am, Haleb, Bagdad,
Bursa, istanbul'da onemli olgude dokuduSu ve ihraq olundugu gibi Hindistan'dan da ithal olunurdu. Naima (V, s. 25), Hint kutnisini, Hindistan'dan ithal edilen mallann baErnda sayar. 18. ytizyrl sonlarina dogru Mrsrr'a ithal edilen Hint menqeli kumaglar arasrnda Hindi kutni, bafta ve $al
baqta gelir. Bu ithalat dolayrsryle Mrsrr Hindistan'la ticaretinde aqrk vermekte idi. (A. Raymond, Artisans et Commercants, s. 35, 136). Kutni Anadolu'da ve Suriye'de ozellikle koylulerin
alrp giyecekte ve dogemede gok kuliandrklan bir
kumag qegitli olarak ya$amaktadrr. Bugun ipek
yerine suni ipek kullanrlrr. Sarlk, baqhk, makrama mendil ve ktgak halinde bogasiden ve duibendden bir takrm egya da Hint menqelidir: Bi-
37
hd,ri destii,r, agabanri destar, mendil-i Hindi, gegitli Pen,ares (Benares) destdrr ve kugaklarr bunlar arasrndadrr. QoEu degirmi, yani dort koge parqa olarak satrian bu deperli drilbendlerden bazriarr, pahah yorganlara astar olarak da kullanrlrrdr. Hint canfes'inden ve gitten luks yorganlar yapriryordu. Narh listesine gore Hint drilbendleriyle
rekabet edebilen yerli dulbend olarak Qine (Menteqe'de), Ahrrnasi (Kayseri yanrnda Agrrnas'dan)
geqitleri listeye ahnmrqtrr. iran (Acem) ve Yemen (yemeni) ince pamuklulan da terekelerde
ve narh listesinde oldukqa onemli bir yer tutar.
Ince dulbend dokumacrhpr yriksek kalite pamuk
ister. Hindistan'da ve iran'da ristrin vasrflr pamuk
grkryordu. Trirkiye'ye erkenden ithalini gorduglirnuz Hint pamuk ipliSi ihtimal drilbend ve ince
kumag yapmada ]ruilanrhyordu. Narh defteri,
MenteEe'de "gayet ince" pamuk ipli$i qrktrgrnr bildirmektedir. Qine dulbendinden "genberlik" (kadrn bagh$r) yaprldr[rnr biliyoruz. Keza, Maydos'ta
(Gelibolu) gok ince bir pamuk ipli$i yaprlmakta
idi (1640 narh defteri). Gelibolu-Mrirefte arasrnda eyi gegit bir pamuk grktrgr bilinmektedir.
$unu da onemle belirtmek gerekir ki, gerek bezzaz stokla
rrnda gerek ev egyasr arasrnda Hint menqeli kumaqlar Anadolu,
Bagdad, Bursa, Halep ve $am kumaq ve bezleri kullanlmr karqtstnda onemsiz bir miktardadrr. Fakat 1640 tarihli istanbul narh
defteri ve Basra Gumruk defterine gore, Hint drilbendleri ozellikle sanklarr piyasada onemli bir yer tutmaktadrr. Ithal Hint
esyasrnrn buyrik triketim pazannrn, Imparatorlu[un payitahtr
Istanbut ve bagka briyrik gehirler oldugu, bu mallann tagrad.a
gok daha krsrth bir sunimii bulundu$u duqunulebilir. Kesin bir
qey sdyleyebilmek, ancak taqra pazarlart rizerinde daha etrallr
ara$tlrmalardan sonra olanakhdrr.
18. Ytizyrlda Anadolu'dan Kuzeye Pamuklu ihracatr
18. yuzyrl ortalarinda Turkiye'nin pamuklu sanayi riretimi
ve ihracat kapasitesini gostermesi ,bakrmrndan deperli bir kaynak olarak agagrda M. de Peyssonel'in('u) Karadeniz bolgesinde
39
:Jli
lionsoloslu$u srrastnda topladrgr bilgileri ozetliyoruz. Peyssonel,
I,'ransrz ticaretine yeni pazarlar bulmak Qabasl ile araEtrrmalarrna 1750'de 'baqlamlg, 1753'de konsolos olarak Ktrtm Hanltgtna
gonderilmig, 1758'de oradan ayrrlmrq ve eserini 1?62'de Girit'te
tamamlamrgtrr. Krrrm'a gitmeden once lzmtr ve istanbul'da bulundugu srrada Turk, Rum ve Ermeni tuccarindan bilgi toplarr^raya baqlamrg, Klrtm'a gittikten Sonra Yerinde aragtrrmalartnl
surdtirmuqtur. Krrrm'r dola$mrq, Ozu tarafina 'bir seyahat yapmlg, ihrag ve ithal mallarrnt, miktar ve fiyatlarr, oiguleri dikkatle saptamaya qalrqmrgtrr. Peyssonel'in eseri, yalntz o zamanki koSullara gore guvenilir istatistik biigiler saglamasi bakrmtndan defil, aynr zamanda merkantilist bir batr devletinin yeni
pazarlar agmak, rakipleri ait etmek iqin bagvurdugu ydntemier
bakrmrndan da son derece ilgingtir. Osmanh devietinin kendine
ozgr^, ithali serbest brrakan sisteminden yararlanarak, bizzat
yerii Osmanfu sanayi yaprtlarrutn yerini aimak igin Peyssonel'in
kendi hutrumetine onerdipi oniemler ozellikle dikkati geker. O,
Osmanh :bogasilerinin ucuzlugu sebebiyle, Franstz yunlu kumaqlarrnrn surumunu nasrl krsrtladrgina parmak basar, Osmanli ve
yabancr rakipleri ortadan kaldrrmak iEin hergeyden once fiyat
faktoru uzerinde durur, kaliteden once pazarda ucuza satmantn
onemli oldugunu vurgular. Onem verdigi noktalardan biri de,
ucuz hammadde kaynaklart bulmaktrr; buliartn daha ucuza
maledilmesi igin btzzat uretirn boigelerine slzma, aracilarr olabildigi kerte ortadan kaldrrrna yollarrnr gosterir. Franstz mallarr
surumunri saglamak igin numune vermek, altEtlrmak, deneme
a|q ve satrElarr yaparak maliyeti hesaplamak gibi o donemde ingiliz, Felemenk ve baEka koloni devletierinin dikkat ettigi butun yontemleri Osmanft pazartnda deneyerek pazar olanaklarl
a.rar. Merkantiiizmi ig baqrnda gormek igin Peyssonel'in Qabalarrnr incelemeliciir. Burada amaclmlz Sadece onun pamuklu ticareti uzerinde verdigi istatistik bilgileri de$erlendirmektir. Aga$rda, Anadolu'dan kuzey Karadeniz bolgesine yaprlan pamuklu
ihracatrn a ait bitgileri ozetlenmig olarak sunuyoruz.
Mal Qeqidi
Yrlhk ithalat
Fiyat
tgurug olarak)
Tokat
Basmasr
200,000
argrnl 6-15 para
Krrrm'da, Karadenrz kfzeYj
arqrnl 20-30 para
Bu basmalar, ktsmen Hollanda
mah, krsrnen Hollanda tarafin-
steplerinde Nogaylar ve Qerkesler arasinda qok kullanthr,
galvar, yatak ortisu ve Yastrk yizu gibi egya YaPtltr.
Hollanda
Basmalarr
dan Hiat'ten ithal edilmiS oImahdrr. Hollanda, Hint Pamuklularrmn, Avrupa'da bashca ithalA,tqrsr idi. 18. ytizyilda
bu mallar, DoAu - AvruPa'Ya
Leipzig Fuan yolu ile YaYrlrrdt,
Karadeniz kuzey bolgesinde
tuketimi krsrth idi. Kalitesi
iyi olmaka beraber fiYat
daha
bakrmindan Anadolu basma-
lan ile rekabet
tsogasi
400,0c0
10 argrnJrk
parQasr:
en iyisi: 4-5 gry.
orta : 3-3,5 grg.
agagt : 1,5-2 gr9.
edemiYordu.
Tokat, Kastamonu ve Amasya
lbosasileri qok ucuz olup halk
lcok alrr. Baghca erkek ve kaldrn kaftanlart yapmacia kul-
llarulrr. En iyi kalitesi
Tokat
bogasileridir. Elogasi gegitli
renklerde olur. Kefe tuccan
bunlan almak iqin Anadolu'Ya
adamlannr gonderirler.
Astar
250,000
2o argrnhk
en iyisi
parqa'
(dag
bezi):
1
1--29r5.
orta (gadtr bezi);
11
l--1-gI'9.
asagr (Qorumbezi)
1
l-1-srs
Anadolu'da da$rmk olarak bir
gok yerde yaprlan bu kaba
pamuklu, SinoP ve Samsul'dan Kefe'ye getirilir ve ordan
butun Karadeniz bDlgelerine
dagtlrrdt.
41
40
Fiyat
Mal Qeqidi Ytlltk lthalat
Dulbend
10-12,000
parQasr en iyisi
15-20 gr$.
ikinci kalite
17-18 grQ.
:
Kadrniar drS baS ortusii, erkekler sank olarak kullantrlar. En iyi kalitesi Serbeti diye
Mal Qeqidi Yrlhk lthalat
Fiyat
16-18,ut0
ince Tire
turasr ((r0 qiie)
30-35 par
Qenber
I
palqasl 6--ltt
2
grq.
Bir geqit baghk oluP ortiisti
arkadan topuklar'a kadar sar-
kar. Frenlt - menrleri, ha,nze mermeri, sultan - mermeri,
mendil - mermeri, ve Bengal mermeri ge$itleri vardrr. $ehir
ve koyierde kadtnlar giyer.
T6,rpirS
Krnmlr ve Nogay kadtnlarr
150-200,00c
tarafrnclan giyilen bir nevl
baShh olup renkli Pamuklu-
dan yaptlrrdt.
Pamuklu
Gomlok
4,000
I
2
-- -
10 gr5.
qit bornoz.
4
Havlu
8-i0,000
Hamamclan sonra kacliulartn
sarrnrp kr-rrulandrklan bir qe-
Ipek kenarhst
Qogr-r Serez'clen geiir.
11
1--2-gr'$.
44
PeQtimal
i0,o00
Qok geEidi var, iPek ve iPek
en iyisi : 40-45
para, orta : 20-25 karrgrmt olanlarla slrf Pamukpara, aqagi : 15-16 tan olan qe$itleri var. Mlstr
ve Seltlnik Peqtimalarr luk-q
para.
pal-rair Qesitlerdir; iPek Yollu
ve kenarhdlr: Selanik'in krrkkalemi meEhurdur. Keten ve
pamuk karrqigr kara-burga ve
ak-bag deniien geqitleri mendil
ve yaghk oiarak kullanrltr.
Pamuk
Ipligi
18,750-22,500
okhast
l
2--ligl',s
2
,
lstanbul yolu ile Anadolu'dan
iti-ral olunur. Qofunluk boYalrdrr; onluk, peqtimal, orti, Ealvar dokumada kullanrlrr.
olan
qe$idini
lozellikle terz,iler. kaba ipligi
avakkabrctlar kuilaurr.
Eeklinde kenart nakrEir Aeqidi
250,000
lstanbul ve Siolaniar Trab
keten
nop'tan,
I
I zon, Rize ve RusYa'dan ithal
I eamut< olatrlar
I olrrnur. Renkli
bilinir. Mendil veya yaqmak
var. Ikinci kalitesine deve-tabanr denir.
rr
I
I
Pamuk
7-8 bir-r balya
fn iyi kalite pamuk Anadoiu'Krrkagaq ve Akhisar'dan
I a"
I
selir. Bahahdrr. Daha ucuz qesitleri Celibolu vc Kasaba PaI muklarrclrr. Pamul< fiyalrnr IsI tanbul pazrrr belirler.
I
I
M. Peyssonel'in, bu rakamlan, pazarL tanryan tuccardar-t
scrarak dikkatle topladrgrnr biiiyoruz. Boylece, sadece Kefe yoiu
ile Ktrtm Hanhgrna (yani Ktrrm yanmadasl, DeEt denilen Kuzey l<araCeniz step bolgesi ve Qerkezistan) guneyden gonderilen pamuklular, 1750'lerde yaklaqik birbuquk milyon guruQ bir
toplam.deger tutmaktadrr. Anadolu, bu bolgenin Qe$itli giyim ve
doqemelik ihtiyaglarrnda kullandrgr tekstil mallarrnrn buyuk bir
bolumunu sa$lamaktadrr. Bu bSlgeCe yunlu ve keten dokumaiara
bakarak pamuklu ithalatr Qok daha onemli bir dilzeydedir. Peyssonel, buyuk miktarda kullanrlan bogasinin, bu ptazarda Franstz
yunlu tuketimini krsrtiayan baglrca faktor oldu$unu kabul etmektedir. ,DrQ giyimini en ucuza saglamaya QahSan halk kitlesi,
Anadolu bogasisini segiyordu. Aqikqa, Hollanda ve Hint pamuklularr bu pazarda ucuz Anadolu pamuklularr ile fiyat baktmrndan rekabet edemiycrdu. Bununla beraber, istanbul pazarlnda
oldu$u gibi ince pamuklularda (dulbend ve mermerler) Kefe'de
de Hint mallarr hakimdir.
Genellihle, 15. yrizyrl sonlarlnda Kef'e gumruk defterlerinde
gordugumuz durum pek degigmemiqtir. Ucuz pamuklular, kuzey-gLiney ticaretinin temel maddesi olmakta devam etmiqtir Orta-kuzey Anadolu, Kastamcnu'Cian Tokat'a kadar uzayan bolge,
15. ytizyilda oldugu gibi 18. yuzyrlda da kuzey b5lgesinil. pamuklu gereksinmesini kargrlayan temel uretim bolgesidir. Ozellikle, Qok harcanan kaba pamuklularda yalnv qehir-kasabalarrn
de$il ktrsal bolgelerin de bu stnai ilretime l<atrldrgr anlaErlmak-
42
43
ladrr. Bolgede, Kastamonu, Amasya, Merzifon, Tokat, Qorum
gibi dokuma ve boyacrhk el-sanayii merkezlerinin, Sinop, Samsun, inebolu gibi ihrag limanlarinrn ekonomik yaEantlst ve refahr bu ekonomik baglantrya, ozellikle pamuklu ihracatrna dayanryordu. Kuzey Karadeniz bolgesinde Rus iggalinden (1?83)
sonra da, butun guQluklere ragmen, bu bagiantr bir siire devam etmiEtir. Fakat daha 18. yuzyrl sonlarrndan beri istanbul'dan gegen ingiliz pamuk ipligi ve pamukiularr bu pazarda Anadolu mamulleri yerini almaya baEhyacaktrr. igte bolge iqin asri
gokuntu donemi o zaman baghyacaktrr.
ingiliz Pamuhlularrnrn Osmanh Pazannr Istilisr
Avrupa'da 1793'de baqhyan harp doneminden once yalnrz
Hint pamuklularr degil, Almanya, Avusturya, ve isvigre pamuklulan Levant pazannda ingiliz pamuklularrna kargr rakip gorunuyordu. O zama\ Alman pamuklulan, izmir'de yrlda 55-60
bin parga ve Bursa'da 30 bin parQa satrhyordu. Osmanh ulkesi,
czellikle Serez-Selanik bolgesi ve Tesalya'daki pamuk ipliSi merkezleri Almanya'ya genig olgilde pamuk ve pamuk ipiifi ihraQ
etmekte idi. 18. yuzyrl sonuna dogru yalnv pamuk ipli$i ihracatt yrlda 20 bin balya veya iki buguk milyon kg. olarak hesaplanmakta
idi.(5?)
Batr'dan 1770'lerde Istanbul'a lthal Olunan
Pamuklu ve Yiinlii Kumaqlar
(Fransrz lirasr olarak topam de$er)
Buytik tsritanya
Hollanda 0778)
Venedik n7B2)
Trieste (Alman ve Avusturva)
(1777)
Fransa
I\4rislinler
691,000
298,000
Yrinli.iler
656,000
583,000
97,000
108,000
42,000
220,000
7,448,000
(Kaynak : P. Masson. Histoire du corrrmerce franqais clans le Levant, iI, Falrs
1911, s. 495, 615; R. Paris, Le Levant, Paris 1957, s. 552)
Goruluyor ki, ingiitere daha bu tarihlerde LevanL'a pamuklu
ihracatrnda Avrupa ulkeierinjn baqrnda gelmektedir. Fransa ise,
gok daha aqa$r bir duzeydedir. Fakat yunlu kumaqiarda Fransa,
Iugiltere'nin yerini ahnrq, Levant pazarrna hakim olmu$tur. Ytinlti kumag ticareti, crtaqagdan beri Levant'ta daha ziyade bir hiks
ticaretidir; zengin ve halivakti yerinde olan tabakaya satrhr. 1580
den beri ingilizler nisbeten ucuz yunluler ihrag etmekle pazarr
geniqletmiq rakip pahah Floransa ve Venedik yiinlulerini piyasadan kogmuglardrr. Evliya Qelebi (:7. ytizyrl ortalan) qogu
Osmanh qehirlerinde zengin halkrn ithal mah yunlu kumaEtan
eibise giydiklerini kaydeder, agagr tabakanrn pamuklu giydiklerini soyler.(to) Ozetle, Ortadofu'da koy]u-kentli buyuh halk yrgrnlarrnrn pamuklu tuketimi, temelli ekonomik degi:meleri belirleyen asrl briytik pazarr oluqturur. Gorr-ilecektir ki, ingiltere sonralan bilhassa bu pazarr ele gegirmeye qahEacaktrr ingiltere'nin,
istanbul muslin pazarrnl, yalntz Aimanlardan kapmak iqin de$il,
yerli Osmanlr sanayii girigimierini oldtirmek igin de nasrl QahEtrgrnr gosteren dikkate deger bir durumu, ingiliz ticaret ajanr
C. Aubin anlatryor: Napolyon harpleri srrasrnda, istanbul pazarrnda, Alman mrislinlerin fiyatlan fazla ytikseldi. Zira Fir-rme
ve Trieste yoilan harp dolayrsryle kapaninca kara yolundan gelen pam,rk Almanlara daha pahahya mal olmaya baqlamtgtr. O
zaman, yerii Osmanlr giriqimcileri, yuksek fiyatlarin etkisi altrnda, istanbul'da buyuk bir han yaprp iEine dort beqyiz tezgah
yerlegtirmek ve bu muslinleri istanbui'da yapmak isterler. Aubin,
bu yerli sanayiin ingiliz twist pamuk ipliSi tuketimini arttrracagrnr kaydetmekle beraber, yuksek kalitc ve ucuz muslinler
yaprp ihraq ederek bu giriEimi oldurmek ve bu geniq pazart ele
geqirmek gerektigi kantstndacirr. Bunun iqin istanbul pazarrnda
revagta oian mushnlerin orneklerini ingiltere'ye gonderir. iki
yri sonra 1814'de isaac Morier,(to) ingiliz pamuklulartntn ucuzluk,
renklerinCeki parlakhk ve dayanrkhhklanyie Kahire'den istanbul'a kadar Osmanh pazartnda "prodigious demand" buidugunu
ve bu ticaretin ingiltere iqin son.derece onemli oldugunu kaydetmektedir. Bununla beraber, Hin6 muslinleri ve pamuk ipligi, 19
yuzyrlda da Avrupa sanayi yaprtlan karqrsrnda Ortadogu'da rekabetini surdtirmu$tur. Zira Osman| kibar stutfr Avrupa'ntn
Hint taklitlerini begenmiyordu.
1806 tarihlj Osmanlr-ingiliz gumnik tarifesine g6re,{""r illgilizlerin Trirkiye'ye ithal mallarr arastnda Ilint men$eli Eu mallan buluyoruz: Hint pamuk iplifi (riqtei Hindi) (fakat onun
hemen arkasrnda rigte-i panbe-i ingiliz), agabani geridi, qeqitli
45
41
Hrnt mermer'ierr (muslinler, ]razine, humayun), cevizi (Cuni)
destir, Hindi mahabethdne kumaqlar. Bununla beraber, bu tarihte Osmanh uikesinden giden mailar arasinda ak, ktrmlzt ve
elvan pamuk ipli$i kayda deger. 1806 tarifesinden sonra 1812'ye
dogru, Ingilizlerin Ortadogu'ya ithal ettikleri Hint mengeli pamuklular, Aubin'e gore, Eunlardr
Cossaes, calicoes, long cloths, terrendams, Mulmuls, surbities, allibaliies, f. muils, s. mulis ve cirbans, humhums, sursuckers, bassas, addaties, emmerities, guercks, doosooties, mamoodies, sallembores, jamdonies, alatches. ingilizcede okunuqu qok
bozulmuq olan bu Hint pamuklulan arasrnda bazr eski gegitleri
tanrmak zor degildir (Eerbeti, mahmudi, salampur, alaca, hammami gibi) . Asrl ingiliz malr olan pamuklular da, Hint taklitierinden ibaret olup calicolar, (bunlar Hint cossariarr ile rekabet ediyordu), yollu kumaqlar (stripes), boyah calicolar, dogemelik chintz (git) basma calico (krEhk ve yazhk, perdahsrz), qerbetiler, Hint nankinleri idi. 1826 tarihli bir Osmanh vesikasrnda,(et) yerli dulbendler yanlnda Hint dulbendleri, sava$pur, nezif
ve mermer dulbendleri hdLla baqlrca pamuklu mallar arasrnda sayrlmaktadrr. Fakat artrk bu donemde, aynr vesikaya gore, ingilterekAri basma, enii patiska, Fransrz patiskasr ve Amelikan
(Amerikan) bezi de yer almaktadrr.(u') ingilizler, ancak Hint kumaqlarrnr taklit igin teknikte iieriedikleri ve Eok daha ucuza malettikleri zaman Hint mallarrni piyasadan kovabildiler. Hargreaves'in cgirme makinesi 0767), Arkwright'in water-frame makinesi, atkr ve gozgu iplikleri yaplmlnl kat kat arttrrdrklan halde
Hint mrislinlerini taklit iqin gerekli qok ince pamuk ipli$ini yapmaya yeterli degildi. Bu, ancak Samuel Crompton'un buldugu
mule ile 1780'den sonra gergeklegti ve yayrldr. Bu buluq, ingiliz
lramuklulannrn Levant pazarrnda yayrlmasr bakrmrndan ve genellil<ie ingiliz pamul<lu ticaretinin geliqmesinde gergekten bir
dontim noktasr oldu. Yine dc, Hint mallarr ile rekabet edebilmek
iqin kasarlama (bleaching) ve basma tekniginde iierlemeieri bekiemek gerekti.(n') Aubin'e gor,e, Hint mrislinlerinin taklitleri, 1810'a
dogru, ucuzlugu nedeni ile, hakiki Hint mallan yerini aimaya
bagladr. ingiliz sanayinin tam ethinlik gostermesi ve Levant'ta
:
Hint muslin ve basmalannrn tamamr ile yerini almasi, 1825'den
sonradrr. Nihayet 1833'de David Urquharlt'lr gunlarr yazabiliyordu: "While we observe the avidity with which our goods are
sought, the preference now transferred from Indian to Birmingham muslins, from Colconda to Giasgow chintzes, from Damascus
to Sheffield steel, from Cashmere shawls to English broad cloth".
Gortihiyor ki, bu aqamada ingilizler, Osmanh pazarnlda ancak Hint muslinleri ve basmalan ile rekabet edebiliyordu. Turkiye'de yerli buyuk bez piyasasr, henuz yerli ei-dokumactlarin
elinde idi. Baqka deyimle, istanbul, Bursa, izmir gibi buyuk merkezlerde satrlan Hint ve ingiliz mallarr henuz genig ig pazart ele
gegirmig de$ildi. Geniq iq pazarin fethi, ancak ucuz bezin uretim maliyetinde Osmanh (ve Hint) yerli sanayii ile rekabet edebilecek memlekete nasib olacakttr. Yerli pamuklular yerini almak iQin en onemli sorun, ilretim maliyetini, ozellikle emek maliyetini bu Asya ulketerindekinden daha aqagr bir duzeye indirebilmekti. iste bu sorunu, ilk defa ingiltere, attlgan kapitalist
gevreierin baskr. ve onculugu ile, pamuk sanayiinde emek maliyetini ziyadesi ile indiren mekanik yontemleri uygulamakla gozdti. Genig pazar igin bu mekanik araqttrmalar, batrnrn oteki kapitalist ilkelerinde, ozellikle Fransa'da yaprlmakta idi. Yukanda
gordrik ki, Orta-Avrupa pamuklu sanayii daha 18. yuzyrlda ingiitere'ye karqr ciddi bir rakip olarak ortaya grkmrEtr. Fakat,
1793-1815 savaglart, onun ardrndan, ozellikle ingiltere'nin, Avrupa abluka siyaseti, bu ulkelerin pamuklu sanayiinde yrkrcr etkiler yapmrqtrr. ingiltere'nin pazar rakiplerini bertaraf etmiEtir.
Levantlta geniq pazarda ilk defa tutunan mai, ingiliz pamuk
iplipidir. Biliyoruz ki, L?90'l arda ingiiiz sanayii yeni yontemler
uygulayarak pamuk iplisi fiyatlarrnda onemli bir duEme sagladr (100 no. gile pound'r 38 shilling iken, 7792'de 16 ya du$tu;
1812'de ancak 5/2 idi).(uu) Bu iplikler btiyuk kar birakryordu.
ingilizler, Levant pazarrn4 ilkin yerli ve Hint numunelerine itstun mule ve twist pamuk iplikteri ile girdiler.(uu) Daha 1790'larda
ingiliz ipliginin ucuz geEitleri buyuk talep a|yordu. 1806 Osmanlt giimruk tarifesind.e ingiliz pamuk ipli$i onemli bir ithal
mah olarak yer almlgtir. 1840'larda Diyarbaklr pamuklu el-sanayii, Trabzon yolu ile ithal ediien ingiliz ipligi iqliyordu.'1" Hulep ve $am, izmir, Bursa ve istanbul pamuklu sanayileri Ingiliz
ipligine dayanryoriardt.(un) Fakat yine de, Anadolu'da gehir ve
46
47
kasaba.larda iplik egirmekte geginen geniq haik tabakalarr hentiz
bu gelrgmenin etkisi altrna girmiE gorunmuyor. Anadolu'da 1g20'lerde ucuz pamuklular, hald" yerli iplik yaprmlna dayanryordu.
Burada da, yine iplik iqqisinin emek maliyetinin ne zaman ingiliz fabrika ipligindcn daha pahahya geldigini hesaplamak ge-
rektir.
1831'de Urquhart Ambelakia'da pamuk ipliSi ve bez maliyetini hesaplamayr denemiEtir. Genellikle ucuz ve tistrin kalite
ingiliz ipliBi ithali, yerli iplik fiyatlannrn drigmesine, dolayrsiyle emegin ucuzlamasrna yoi aqmrEtrr, fakat ingiliz pamuk bezleri henuz Ttirk bezlerini pazardan kovamamrqtrr. Her$eyden
once btiyrik igsizler kitlesi, grindeligi gittikge indirmektedir.
(Jrquhs11,(?0) aynen der ki:
"the people must go on working
merely for bread, and reducing their price in a struggle of hopeless competition". Bu savaqta tabii en ucuz emegi, Urquhart'rn
ingiliz kapitalizmi adrna *rrrost remarkabie" diye aferin qektiEi
Eehirlerin iplikqi kadrn ve qocuklarr temsil etmektedir. Pamuk
ipli$i uretim merkezi Ambelakia'da 1831'de, iEginin (gogunluk
evde gairEan Rum kadrnlar) gindelik eline geQen kiirr 20 paraya
kadar inmiqtir. Buna ragmen bu tarihte onlar urettikleri iptigi
satamryorlardr. Urquhart, 5 okka pamukdan iplik yaplm giderlerini Eoyle hesaplar.(t')
Beg okka temizlenmemiq pamuk degeri
Bir kadrn iqginin iki gtin gtindeligi
Pamugun atrlmasr (hallac yayi ile)
iplik egrilmesi (bir kadrnrn arasrz
yedi giin gahgmasr)
Pamuk temizienirken bir okkadan
para
s30
020
fazla kayrp
Elde edilen bir okka iplik maliyeti
(1 gurug - 40 para, bu tarihte 1 guruq
1 penny - 33 para).
guruE
25
035
010
50
-
1.2 penny veya
Kadrn iqginin tanm sektorundeki iggiye gore gundeligi yart
yarryadrr, 2 penny'dir, buna karErhk urettigi pamuk ipligi, yine
de ingiliz iplipi kargrsrnda rekabet edemez. Bu pamuk ipli$inden bir erkek iqqi uS grin Qahgrp krrk argln {27.2 metre) uzun-
lukta ve 7/B ar$rn geniqlikte bez dokur. Bu bezin degeri yirmi
kuruqtur. Bu fiyat iggiye gunde iplikgi kadrnrn yevmiyesinin beq
misli bir kazang, yani 10 penyy saglar. Urquhart kabul eder ki,
bu tarihte ingiliz kaba pamuklulan henriz bu fiyatla rekabet edecek durumda degildi. ingiliz igginin gundeligi Osmanh igqisininkinden gok daha ytiksekti.(?2) OUrir taraftan Osmanh dokumactsr srrf ingiliz ipiiginden veya yarr Trirk yan ingiliz ipliSinden
bez yapmayr tercih eder. Yan ingiliz yarr Turk ipligi, koyhinun
tercih etti$i daha saglam bir bez verir. Srrf inglliz ipliginden
yaprlmig bez ise, biraz daha (beqte bir) pahahdrr.(tt) Ozetle, uretim maliyetindeki buyuk fark sebebi ile ingilizbezlefi geniq Osmanh pazartnt bu tarihlerde ele gegirememigtir. 1830'da Osmanir pazarrna ingiliz pamuklu kumag ihracatr toplam deperi ancak 3s1 bin ingiliz iirasr civarrnd.a idi.(t'r O, aynen diyorki;tttl ..tn"
coarse cotton cioth... makes $ 5,000,000. This embraces only the
coarse and heavy stuffs, used by the peasantry, and which do
not figure at all in our first exports... The Americans were the
first to turn their attention to the coarse unbleached assortments;
but, as I have above remarked, although our handkerchiefs
and imitation shawls are to be seen throughout villages and at
the country fairs, w€ can scarcely be said to have entered on
the branch to which our futur€ c'orrlrlerce will be chiefly indebted"' Aynr yazar, Osmanh el sanayiinin ucuzluk ve kalitede
daha dikkatli davranarak rekabete qabaladrgrnr ve bir derece
bagarr kazandrginr da kabul eder ve der ki : "still the consumption of eastern articles is imniense, and the intricacy of their
circulation throughout the country is quite surprising". Ondan
sonra, bu ig ticarette Musul ve Mardin pamuk ipli$i ve pamuklulannr, Diyarbakrr Hint taklitlerini, boyah pamuklularrnt, ktrmrzr ipligini, IJrfa, Antep, Kilis, Malatya, izmir pamuklu bezlerini srralar.
Adam Smith ekonomik liberaiizminin onderlerinden olan
David Urquhart'a gore,('o) Osmanh koylusu, bez yaprmrnL ingiIiziere brrakrp kendisini tahrl yetigtirmeye verse, emegini daha
gok degerlendirmiq olurdu. Ona gore, Turkiye'de bir himaye politikasr olmamasr, birak gegsin potitikastnrn bir gelenek olarak
yerlegmiq olmasi,
iki memleket arastnda
serbest aitg-veriqi ga-
ranti edecek ve nihayet kendiliginden bu sonug gergeklegecektir. Liberahzme inanmtq bir ekonomist-politikacr olarak o, aynl
4B
4g
zamanda Turk mailarrnrn giriqinin kolaylaqtirrlmasr, yani bug-
day uzerinden yuksek tarifenin kaldrnlmast taraftaridrr. Boylece, kazanq goren Osmanli koyiusu, uretimini arttrrrr, aynr zamanda ingiliz mallannr alacak maii gucri elde eder, diyor. ingiltere'de emegin ekonomik-rasyonel degerlendirilmesi, bir dunya p,azan ekonomik sistemi iginde iEbolumu ve kar$rhkh baghlrk felsefesi, ingiliz ehcnomik yayrhqrnrn temel tagr olarak, zaten qok gegmeden benirnsenmiEtir.r?'t Garip olanr, Osmanlt devletinde islahatgr burokratlarrn aynr goruqu benimsemiq olmalarldlr.(") Gtimruk meselesinde qrkrqlar ve yikseltme giriqimieri
daha ziyade gumruk gelirlerini arttrrma kaygrsrndan dogmu$
olup{tor sistemli bir himaye ekonomi politikastntn izlendigi ileri
surulemez. Bu diplomat isldhatgrlar igin siyasi ve mali kaygtlar
gok daha hayati bir niieiik tagryorCu. ingiliz tarafrnda, tersine,
siyaset, rasyonel
yordu.
bir ekonomi politikasrnrn hizmetinde buiunu-
Uzerinde duruimast gereken nokta, buyuk halk yl[rniarrnrn
temsii ettigi buynk bez pazarlntn ingiliz sanayii tarafrndan nasrl ve ne zaman ele gegirildi$idir. AEagrdaki qizelge bu geligimi
ana hatlannda vansrtrr.
ingiltere'nin Pamuklu lhracatt,
Osrnanh Ulkesine ihracat
Famuhlu Pamuk ipligi
(bin yarcla) (bin libre)
1825
1ts35
3,578
15,940
,c Ao)
1845
46,793
IB3O
1Bs0
1855
1860
132,60s
229,zur
22.824
1,124
Bi.itiin ihracat Toplamr
Pamukiu Parnuk ipti$i
(bin
5'arcia) (bin libre)
i32,129
1,528
3,272
5,830
2,384
8,446
3
1825-1860
219,355
421 1))
35,334
64,645
673,26B
118,470
135,144
757,979
1,230,827
r 31,370
165,493
(I(a5'nsk : F.E. Bailey, British Policy and the Turkish Reform Movc'ment,
Cambridge, Mass., 1942,247-70; 1860 rakamlan Suradan: J.L. Fariey,
The Resources of Turkey, London, rg0z, S. 62; kr$. Orhan Kttrmug,
Emperyalizmin Tiirkiye'ye Giriqi, istanbul 1974, S. 49).
Bu qizelgeden ortaya grkan qudur ki, 1825-1830 doneminde
pamuk ipli!'i ithalatr 3 katrna, sonra gelen beg yrlda 6 kattna,
1860'da 1825 rakamlnln yaklaqrk 40 katrna grkmrgtrr. Pamuklular ise, yine 1825-1830 doneminde yaklagrk 5 katrna, 1860'da, 1825
rakaminrn 65 katrna erigmi$tir. ingiliz genel ihracatr iqinde Osmanh ulkesinin payt gittikge buyiimuqtur. ithal edilen oteki mallar da hesap edilince 1850'de Osmanh ticareti, ingiltere ticaretinde ugrincu slrayr almrqttr. 1850'de ingittere'den yaprlan ithalitrn toplamr yaklaqrk sekiz buguk milyon ingiliz lirasrna eriEmiq olup bunun yakiaErk uq milyonunu dokumalar oluqturmakta
idi.(oo)
Daha sonraiarr, ingiltere'den pamuklu ithaidtr, Fransa, Avusturya ve isvigr'e'ye bakarak gok ileri bir dtizeyde kalmr$tr. 18781880 doneminde
ingiltere payr, ithalatrn toplamrnda yuzde
45,
Fransa 16, Avusturya 14 idi.(8') David Urquhart, pamuklu ithalattntn Osmanh dokuma sanayii iqin yikrcr etkilerinden soz ederken,(8r) Uskudar'da 600 tezgahtan 1821'de ancak 2f i kalmrgttr,
Tesalya'da Tournovo (Tyrnavo)'da 2000 tezgahtan 1830'da 2OO
tezg6"h iqliyor der. 1840'lardan soz ederken C. Hamlin (Among
the Turks, New York 7877, s.59) der ki:.five thousand weavers
in Scutari were without employ, and reduced to the most deplorable beggary. The fast colors ancl firm material of Dianbekir
disappeared... and Bursa towels came from Lyons and Manchester. .. Thus, ali the industries of Turkey have perished". Bu
perigan[gr, 1868 tarihli bir Osman| be]getir8rt goyle tantmlamaktadrr "istanbui ve Uskudar'da min'el-kadim 2?50 aded kumaqqt
'
destgahi bulunarak bu sanatla islam ve Hrristiyan teba'a-yi Devket-i Aliyye'den 3500 kadar nufus taayyrig etmekte iken, otuz
krrk sene zarfrnda bu destgahlar yirmi bege ve kumagql esnafi
usta ve kalfaiar olarak krrk nefere tenezzul etmiq ve kemhd,ct
esnafrnrn 350 des'tgahi olup..." Burada sozu edilen .kumaSQr'
esnafr herhalde pamuklu dokumacrlarr oimahdrr. tlrquhart'rn
iyi bilgi aidrgr anlagrhyor. Osmanh k'aynagr, gokuqun baglanglcr olarak 1828-1838 yrllarrnr gosterir. 1845 tarihli bir Franss
resmi raporu ise,(tt) Suriye'de durumu goyle anlatryor: .A I'exportation generale, I'Angleterre occupe le premier rang; les toiles
ecrues, les cotons files, les impressions sont les principaux articles qui alimentent ses relations avec la Syrie... Leur bon
marche (de ces etoffes) les avait fait pr6ferer aux tissus indig6nes similaries; de lir, ruine presque compldte de I'industrie de
Damas et d'Alep. Ces deux villes comptaient, il ya une vingtaine
50
51
d'annees, au-deld, de 25,000 m6tiers produisant des 6toffes misoie, mi-cotton; auiourd'hui c'est a peine si le sixieme a Survecu".
Baqka kaynaklarda, bu beklenmedik qokuEu yansrtan baEka bir
gok gozlemler vardtr.(uu) Bizim igin burada onemli olan nokta
de$iqikligin ani ve yrkrcr etkisini, 1825-1830 yrllannda herkesin
gozune qarpar bir bigimde gos'terdiSini saptamaktrr.
Dlkkate deger ki, ingiltere'de sanayi mamullerinin temel
milli gelir iginde birdenbire bir slQrama yapmast (yuzde 20.8'den 31.9'a frrlamasr), 1811-1821 arasrnda olmuE ve surekli art'
ma gostermiqtir. Briyume hut, sanayi ve inqaatta 1801-1831 arasrnda 4.? (1901 yrltna kadar gorulen en yuksek oran) iken, oteki
sektorlerde bunun hayli altrndadrr. (Tanm, ormancrhk ve baltkcrlrkta 1801-1831 donemhde bu htz sadece I.il. Sanayi iqin 18211831 arasr yava$ bir canlanma, 1850-1861 donemi ise bir refah
donemi olarak nitelendirilir. Phillis Deane ve W.A. Cole'in hesaplarrna gore,teol ingiltere'nin pamuklu ihracatr toplam degeri
Eoyle bir geliqme gostermigtir :
(Milyon ingiliz Lirasr Olarak)
1805-1807 12.5 cari fiyatla
1811-18L3 L7.4
1815-181,7
>>
)>
L7.4
1819-1821 52.8 mamulun de$er yuzdesi olarak
>
>
>
>>
7824-L826 51.1
>)
)>
>
1849-1851 60.8
>
Yazarlar, 1816-184O doneminde pamuklu sanayiinin en yrikseir briyume hrzina eriStigini karbul ederler. Bu donemde ingiliz
ig pazar talebi, geliqmenin temel nedeni idi. Sonra dtq pazar, pa-
muklu uretiminde daha buyiik bir onem kazantyor. Pamuklu
sanayiine en buyuk yattrim da, aynr donemde, makinenin bu
uretime uygulanmasr ile gerqeklegiyor. Kapitalistler en buyuk
kir oranrnr bu donemde elde ettiler. Ortado$u'da oldugu gibi,
Ingiltere'de de eltezg{"hlal 1820'lerden baqhyarak ortadan kalkmaya bagladr, 1850'lerde eltezg|,hlartnrn ripetimi onemsiz bir duzeye indi.Ozetle, ingiliz pamuklu san.ayiinde gerqek devrim 1820'lerde baqlafl1.t8zt Sonuq olarak, ingiltere'deki sanayi devrimi ile
OrtadoSu'daki gokug donemi
1820-1840
olarak saptanabilir. Fa-
kat yine de asil buyuk pazarr.n, koylunun harcadrpr kaba bez
piyasasrnrn ele geqirihnesi zaman alacaktrr.
Buyrik Osmanh el sanayii merkezlerinde, Halep, $am, istanbul, Uskudar'da kaliteli pamuk dokuma sanayii g6kerken
koylerde ve kasabalarda yerli hall<rn gereksinimini kar$rlayan
el tezgahlarr yersel pazarr henliz elinde tutmakta idi. Bu kuSuk
yerlerde .manif&turact>, yani Avrupa'nrn makine mamullerini
satan aracr hentiz koylunun aradrgr adam olmamrE goninuyor.(tu)
Panayrr ve pazarlarda bu mallartn egemen olmast igin Avrupa
kapitalizmi daha bazr sorunlan, ulaEtrrma problemini gozmek,
fiyat rekabetini etkileyen bir suni ig (kara) rtisumu kaldrrtmak, v'eya kararlr bir miktar saptamak zorunda idi.(un) Fakat
1862'de Edirne'den gonderilen bir Fransrz raporuna gore,(s) krrsal bolge ticaretinde o kadar onemli bir yeri olan panayrrlarda
artrk bu tarihlerde Avrupa pamukluian baqhca ,ticaret konusu
olmuqtur. Rumeli'de en buyuk panayrrlardan biri olan ljzunca-
ova (Edirne-Filibe arasrnda) panaylrrna 40 milyon gurus deEerinde, Qogu ingiiiz menEeli pamuklu kumaq, o arada calico (ucuz
basmalar) ve madapolam (kuEkusuz Hint Masulipatam) getirilmiq, bunun 25 milyonluk bolumu orada satrlmrgtrr Getirilen oteki mallar, bu miktarrn yanrnda onemsiz kalmakta idi. (Hrrdavat 3 milyon, koloni urunleri bir buguk milyon, yabancr yrinlu
kumaglar bir buguk milyon, ingiliz pamuk ipliSi bir milyon).
Buna karqrlrk, panayrrda satrlan yerli uriinlerin baghcalarl, aba
bir milyon, koyun ve kegi derisi yanm milyon, demir 200,000 guruq de$erindedir (t guruq o zaman Fransrz parasr ile 20.g santim
kargrlrgrdrr).
1860'da Lewis Farley, ingiliz kapitalizmi igin osmanh ulkesinin pazar ve hammadde kaynagr olarak olanaklarrnr incele-
meye geldi. Bu yeni agamada o, durumu qoyle ozeiliyor.(n1)
'
"Turkey is no longer a manufacturing country. The
numerous and varied manufactures which formerly
sufficed, not only for the consumption of the empire,
but r,r'hich also stocked the markets of the Levant, as
well as those of several countries in Europe, have, in
some instances, rapidly deciined, and in others become
altogether extinct".
Buna kargrhk bu r-ilke ona gore, egsiz bir hammadde kaynafrdrr. Bu srrada Amerikan iq-harbi dolayrsr ile, Trirkiye'nin in-
E2
giltere igin onem kazanan pamuk ihnaq kapasitesi hakkrnda
hrikme V&rrlor :
qu
therefore, entertained as to
"There can be no doubt,
the possibitity of an immense increase of the quantity
of cotton grown in Turkey...It is, in fact, this capability
of supplying raw material at a low price and of excellent quality which gives to Turkish commerce that
importance and consideration in which it is held by the
European Powers".
Sonuglar
Bu incelemeden bazt sonuglar grkarmak gerekirse denebilir
karqrstnda Osmanh ekonomisinin
durumu, gerekse bizzat Osmanh ekonomisinin ig yaptst incelenirken, pamuklu dokumalar yaprm ve ticaretini birinci derecede gozontinde tutmak gerekiidir. Eskiden Anadolu'da beili pamuk uretim bolgelerinde, pamuklu el tezgahr sanayiinin merkezilegti$ini, uzak ig ve drq pazar igin uretim yaprldt$tnr gordnk. Bu durum sonucunda, Yakrndo$u hirfet uretimi ve kervan
ticareti yontemlerinde en ileri bigimlerin ortaya grktrgr da kadr
sicillerindeki iSlemlerden anlagrfuyor. Obur taraftan kdylerde giyim-kuqam gereksinmeleri, en gok aile tezgAhrnda riretildi$inden, bu iqbolumu ve uzmanlagmanrn krsrtfu kaldrgrnr soylemek
gerekir.
ki, gerek dinamik ekonomiler
Bununla beraber pamuklu tuketimi bu ekonomi agamastnda
dahi bolgeler-arasr yogun bir ticaret konusu olmuEtur.
Hint pamuklularrnrn, 15 yi.izyrldan beri Osmanh ithal malIan arasrnda oldugunu biliyoruz. Ozellikle, sarrklarda ve kadrn
baghk veya ortrilerinde, qok ince muslin tul qeQidi, gok erkenden luks bir ithal mah olarak kullanrhyordu. 1640 narh defteri,
L7. yizyrlda Hindistan'm pahah mrislin geqitlerinin Osmanh pazarrng, hakim oldugunu kanrtlar. Avrupa'dan Osmanh ulkesine
giren grimu$rin doguya, Hindistan'a do$ru aktgr yalnn baharat,
krymetli taglar ithali sonucu de$ildi, betki daha Qok pahah Hint
muslinleri ithalinden ileri gelmekte idi. Hindistan'da pahalt gegitler yerine halk iqin harcialem taklitlerin ortaya grkmast, ozellikle Ait (chintz) basmalarrn ve ucuz muslinlerin yaprmt, bu
'mallarrn Ortadogu ve Avrupa pazarlarrnr istiiast, dtinya ekono-
D.J
misinde gergekten bir devrim oiarak nitelendirilebilir. Bu geli$ffi€, 5zellikle basmalarda, 17. yiizyrl ilk yarrsma goturulebilir.
Pazar geniElemesinin, Hint pamuklu ithalatrnda arLrgrn, do$uya
degerli madenler akrqrnr hrzlandrrdrSr iqin Osmanl idare sinrft
arasrnda kaygr do$urdu$u da bir gergektir' Avrupa'da ise bunun, endustri devrimine gotriren bir geliqimin hareket noktasr
oldu$u genellikle kabul edilir.(e') Osmanh pamuklu sanayii, kendini toparlamrg, ham pamuk uretimi, ucuz iggi ve gerekli teknik
ve beceriye sahip olmasr nedeni ile bunahmr bir derece onlemig
gorunmektedir. Bununla beraber, t7. yiizyrldan beri Hint pamuk ipliSi ithali, dikkatle uzerinde durulacak bir olgudur. Hint
parnuklu sanayiinin Osmanh ekonomisi uzerinde etkilerini hakkr ile oigmek igin daha derinli$ine arag'tr.rmalar yapmak gereklidir.
$u bir gerqektir ki, 18. yuzyrl ikinci yansrndan beri Awupa
pamuklu sanayii Ortadogu pazarlna Hint muslin ve basmalannrn taklitleri ile girmiqtir. 19. yuzyrl ortalanna doSru, hald, baghca Avrupa geEitierini bu Hint taklitleri olu$turmakta idi. Oyle
gorunuyor ki, ingiltere, Ortadogu piyasasrnda her bakrmdan
Hindistan'rn izleyicisi ve mirascrsr olmuqtur. Ortadogu'da stirtimri olan Hint mallarrnln yaplmrnr ingilizier Hindistan'da ofrenmiE, iq ve drg buyuk pamuklu pazarrnln kapitaiizm igin vaitleri
ingitizleri ucuz ve massiv yaplm metodlan bulmaya itmiq ve nihayet ingiliz fabrika pamukiularr Ortadogu'da Hindistan mallannrn yerini almrqtrr. ingiltere'nin baglangrgta transit (re-export)
gekiindeki rolu, sonra kendi pamuk ipli$i ve kumaqlannr ihraq
qeklini almrgtrr.
Dogu'da emek maliyetini duguren faktorler, buyrik iqsiz yrgrnlarr, yaqam-geqim giderlerinin gok aga$r duzeyde olmasr, bug-
day ve pamuk urunlerinin memleket iginde yetigmekte olmasr
ingiltere igin rekabeti gugleEtiriyordu. Makine o'teki problemlerle birlikte maliyet sorununu gozmuqtur. Bu da, ancak 1815-1830
doneminde kesinleqmiq, dunya ekonomisi ve Osmanh ekonomisi
igin yeni bir donem bagiamrqtrr.
Bu incelememizde pazar ggmada, kalite, zevk ve moda ve
hepsinin ustunde de emek maliyet faktoriinun rolu uzerinde durduk. Osmanh pazarlnrn qokug surecinde aqamalar vardrr ve her
a$ama baqlica ingiliz teknolojisinin emek maliyetinde bagardr$r
54
indirime bagh olmugtur. oyle goruntiyor ki, ilk aqamada pamuk
iplisi piyasasr, ikinci aqamada muslin ve basmalar, ugiin.r, uqumada da asrl buyuk pamukiu piyasasr, yani kaba pamuk bezleri ithaiatr onem kazanmrEtrr.
osmanlr pamuklu sanayii yerini aimak igin ingiliz kapiLarizminin r.istun (rasyonel) ekonomi yontemleri ile gahEtrgr noktasrnr unutmamak gerekir. osmanh pazarrnda fiyat, kalite, talep kogullan firmalarrn zaman zaman gonderdikleri ticaret ajanlan ve
konsoloslar tarafindan dikkatje izlenmekte, olgtilmekte, ticarisrnai strateji ona gore ayarlanmaktadrr.
NOTLAR,
BaEvekalet Argiv Genel Mudurlugii, istanbul, Akkerman
Kili ve Tuna
limanlan gumruklerine ait 1486-1506 yrllanna ait bir defter: Maliyeden
mudewer no. 6. Aynca Akkerman'a ait ba$ka bir defter: ]vlaliyeden
mucievver no. 15649, bu 1503-1507 yrllanm kapsayan bir deniz elimriiEii
defteridir. Bu defterleri G. Veinstein ve M. Berindei ile yayrna haztrlamakLay:rz.
\2)
Argiv Genel Mucitirlulti (bundan sonra BA diye gosterile'
cek), Kamil Kepeci tasnifi, no. 5280. Bu defter taraftmdan yayrna
BasvekdLlet
hazrrlanmtE otup, Harvard Universitesi tarafrndan basrlacahtrr'
Pamuklu merkezleri uzerinde muhimme defterlerinden bazr kayttlar
gu yazrda ozetlenmiStir: s. Faroqhi, "Notes on the Production of cotton
and coLton cioth in the XVI and XViI Century Anatolie,', The Journal
of European Econornic History vII-z (Roma 1978), 405-17. Faroqhi' pamukiu uretim hacmi iqin boyahane resimleri gelirini esas tutmayi de
Avrupa sanayiinin osmanh btiyuk koylu-p azarrnr ele geEirmesi, yani gergekten osmanh ekonomi sokusu hangi tarihe
rastiar sorusunu yanrtlamak igin, yukanda ileri sirdu$umtiz
agamalan gozonunde tutmak gerekir. Osmanh ekonomisinin kapitalist dunya ekonomisinin tam bir uydusu durumuna duqmesi, pamuklu gereksiniminin briytik bolumtinti drEardan alrp
ham pamuk satar hale gelmesi ire ilgilidir. Bunda madenler, koloni mallarr yanrnda pamuklulann bagta geien onemi unutulmamahdrr. Buna gore, osmanli ana gereneksel sanayiinin qokri$ii
stiresini 1830 hatta 1850'ye kadar geciktirrnek olanaklrdrr.
son olarak iqaret edilebilir ki, bugun Tr-irkiye, yeniden ana
sanayi kolu haline gelen pamukiu sanayiinde ihracatgr durumunu korumaya gahqlyor. Bu savaEta baqan igin, oyle gorunuyor
ki, her qeyden once riretim maliyetini, drq pazar koEullarr ile
ayarlamak, hammadde, kalite faktorleri yanrnda ozeilikle emekmaliyetini avantajh drizeyde tutmak zorundadrr. iqginin yagamgeqim duzeyini ileri batr toplumlanndaki duzeyde tutmakla beraber, bu avantajrn nasrl sr-irdrirulebilecegi, herhalde buglin Turkiye ekonomisinin en Qetin sorunu olarak ortaya qrkmrEtrr.
I
nemiEtir. Ancak, boyahaneler ba^Qka geqit dokumalar iqin de kullamlr.
ikincisi, bazr onemli pamuklu iiretim merkezleri bu gibi resimlerden
affedilmiqtir. Nihayet, her yer iqin resim miktarlanru gostermek gerekir. Uretim hacmini olgmek igin guvenilir bir kaynasrmlz olmadrgr
ortadadrr. Mukataa toplamlan kaba bir fikir verebilir. M' Geng de
bu kaynagr kullanarak bazt kesdiriler yapmr$trr. "Osmanlt Maliyesinde
Malikane Sistemi", Ttirliiye iktisat Tarihi Semineri, Hacettepe Univer-
sitesi, 1973, Ankara, 1975,
231-91.
Evliya Qelebi (il, 314 H. 398) diyor ki: *Ktrttn diyanna tuccarlar
buradan her sele billerce top penbe bez goturtip esir ile degigirler'"
Gumrtik l<ayrtlarr Merzifon'un stnai onernini yinelemektedir. Merzi-
fon'un belecli alaca yastrgl, basma kalemkdrr, qit yorgan yuzieri, qarqaf
ve perdeieri meqhurdu (Evliya, Ibid). KrE. simeon, seyahatnimer yay.
H,D. Ancireasyan, Ista.nbul 1964, 86,
(5.)
Bu defterler igin bak, yuharrda not
10O.
1.
Mogol saldtrrlan uzerine, Krrrm'la Anadolu arasrnda ticareti emniyet
altrna ahnak igin I.Aldeddin Keykubd.d'rn Krrrm'a deniz seferi yapttr'
drgrnt ve Ketstamonu'da ucbeyi Husameddin Qoban'rn Krrrrn'da Sudak
(sogudak) limantm selguk hakimiyeti altrna aldrgrnr biliyoruz. Osman
Turan (isldm Ansiklopedisi, VI, 649)) bu seferin tarihini 1224 olarak
saptar. Krpm-Anadolu-Arap memleketleri arasrnda Kuzey-Giiney ticaret yolu 13. yuzyrlcla ziyadesile geligmiq, bu yol uzerinde sinop, samsun, sivas, Kayseri, Konya, Antalya qehirieri, bu ticaret sayesinde, 96rulmedik bir ekonomik geliqme gostermigierdi: bak. O. Turan, Tiirkiyo
selquhluiarr Hakkrnda R,esmi vesihalar, Ankara 1958, 121-46; G.I.
Bratianu'nun Qe$itli yayrnlarindan sonra qimdi ozellikle bak. Michel
Balarcl, La Romanie Genoise, 2. Cilt, cenova 1978 ,ozellikle I, 114-179.
5?
56
(7) Radu Manolescu, Momertul Tarii Rorninegi gi Moldovei cu Braqoval,
BukreE 196s, 91 ; "Le rOle commercial de la ville de BraEov dans le
Sud-est de I'Europe au XI siecle", Nouvelles Etudes d'Histoire, II (1960
BukreE) 2O7-22O. Bu aragtrnnadan beni haberdar eden M. Berindei'ye
tegekkur borcumdur.
(8) R. Manolescu, Comertul T'arii, tS2, 160. Bu brqaklar bir maden bolgesi
olan Stiria'dan gelmekte idi. Bu brqaklann Mrsrr'a ihracr hakkrnda
Belleten, XXIV (1960), 91.
(9) L. Fekete ve Gy. Kaldy-Nagy, Rechnungsbticher Ti.irkischer Finanzstellen
in Buda (Ofen), l55o-15B0, Budapest, 1962, Index : bogasi biiriinciik, dtil-
r
1B)
siicles, Paris 1969,
711-80.
(19) Htirmuz uzerinde J. Aubin, "Le rol.'aume d'Ormuz tru debut clu XVI'
ll, 77-L79,233 3?.
Magalhaes-Godinho, 764-72; Niels Sleensgaard, Carracks, Caravans,
Companies, Kopenhag 1973, 154-208; Saldanha, Selections form State
Papers, Bombay, regarding the East India's connections with the Persiecle,, Mare Luso-Indicum,
:
sian Gulf,
1600-1800,
Calcutta
1908.
Halil Sahillioflu, "Bir Tuccar Kervtrnr", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi'
bend.
(10) E. Vaas, "Turkische Bertrage zur
Handelsgescl-richte
IX (istanbul
der Stadt
Vac
(Waitzenl aus dem 16. Jahrhundert", Acta Orientalia Hungarica, XXIV-1
(Budapegte 1977), 72.
(11) Lidia A. Demeny, "Le commerce de'l'ranslvanie avec les regions
(12) H. lnalcrk, "Bursar; XV. astr sanayi ve ticaret tarihine dair
Hakluyt Voyages, Everyman's Library, III,
Q2)
Steensgaard,
du
Present, LXXXIX,
(13) Ibid. vesika 12 (s. 7s-76) ve 40 (s. 95).
(14) M. Yakub Mughul, "Portekizlilerler Krzrideniz'de Mucadele ve Hicaz'da
Osmanh Hakimiyetinin Yerlegmesi Hakkrnda bir Vesika" Belgeler (Ankara 1865), II, 37-47; Osrnanhlar'rn Hint Okyanusu Politikasr, Istanbul 19?4 ; Gucerat'rn Gtineydofu Asya ile Osrnanh tilkesi arasrncia ara-
keley, Los Angeles, Londra,
1976.
(15) The Travels of Ludovico di Varthema.
1503-1508, trans. J.W. Jones
G.B. Badger, T'he Hakluyt Society r-lo. 32. Londra 1863, 151.
ed.
(f6l tbid., 92, III; 1500'lerde Gucerat clokumalarrnrn Yakrndogu'ya ihracr
ve buradan afyon, krzrl k6k boya, at, kuru uzum ithali igin bak. V.W.
Goddinho, L'economie dc i'enrpire Portugais, Paris 1969,
758.
(1?) Bu kanunname O.L. Barkan, XV ve XVI. asrrtarda Osmanh imparatorlu$u'nda Zirai Ekonominin Hrrkuki ve Mali Esaslan, I. Kanunlar,
191-92.
197.
ticaret
yapmalarrtrt
Portekizliler yasaklamrElardr. Bununla beraber, Tiirkler kendilerini
Acem diye tanrtarak burada ticarete katrlrrlardr. Adayl $ah Abbas
aldrktan sonra tabii bu olanah ta kalkmrgtr (bak. Steensgaard, Ibid.,
2Ol, 277, 345, 353-58). R.\ /. Ferrier, "The Trade between India and
the Persian Gulf and tl-re East India company'' Bengal' Past and
vesikalar'"
crhg'r hakktnda Razaulhak $ah," "Agr Padiqahr Sultan Alaeddin'in KaMektr-rbu", 'Iatih Araqttrmalart Dergisi, V
{1967), 3?5-76; M.N. Pearson, Ivlerchans and Rulers in Guiarat, Ber-
326.
Steensgaard, 207; onceleri Hurrttuz'de'l'urkler'tn
Belleten, XXIV (Ankara 1960), vesika 3, 12, 40.
nuni Sultan Suleyman'a
1959). 63-9.
(21)
sud du Danube effecl,ue par Ie douane de Turnu Resuer 1685", Revue
Roumaine d'histoire, VII-S tBtikreq 1968), ?65.
istanbul 19s3.
Bu karErlaqma ve ugragr haklirnda: Salil-r Ozbaran, "Basra Beylerbeyligi'nin Kuruimasr..." Tarih f)ergisi, XXV (istanbul, 1971), 5l-72; V.
Magalhaes-Godinho, L'Economie de I'empire Portugais aux XV" et XV"
1S9.
Bu yol iizerinde balt, Douglan Calritirers, 'flte Desert Route to India
Hakluyt Sociel,y yayrnr, seri II, Ciit LXIII, Glasgow 1929.
Steensgaard, Ibid., 66-67, 2o7, J.ts. Tavernier, Voyages, Cenevre
1970,
341-46.
(26)
Hindistan ve Giinel'ciogr-r ticarel.rni ele gegiren Hollanda ve ingiltere,
iran'dan aldrklarr ipek karqrirgrncla para ve Asya urunleri, bu arada
Hindistan pamuklu kumaqlan getirmekte icliler: Steensgaard, 380-88;
1670'de J. Fryer, der ki, Hindistan'dan lran'a baharattan qok "Indian
cloth" getirilmekie idi (R.'W. Ferrier, .The Armenians and the East
India Company in Persia in the Seventeenlh and Early Eighleenth
Century",43, not ?); Ilollanctclir East Ind.ia kunpanyasr ad;na iran'a gelen Visnich (16221 bu airE-veriqi dhzeniecli. Ozaman l-lollandahlann
getirdikleri maliar arasrnda Delikan sarrklan, kugaklar, bafta (baft)
(W Floor, Awwa-lin-i Sufarfr-yi irarr-Holland, Tahran,
ingiliz East India Courpany Braoch, Ahmadabad, Surat're Ag-
kumaEr varch
1978,20);
ra'dan iran'a kumaq gonderrnekte idi (Ferrier, -'fl-re Trade ...", 191-92).
1661'e dogru Ermeni ve Hint tacirlerinin Hindistan'dan lran'a getir-
5B
clikleri pamuhlu kumaE clegeri n,rOOu bir nrilyon rupee'ye varyordu.
l(.N. C|aud|uri, The Trading World of Asia and the English East India
Cornpany, Camridge 1978, 49, 196; 1610 tarihinde Ba$dad'dan Haleb'e
gelen kervanda Ermeni tticarrt vardt (Sal-rillio$lu,'Ibid., s. 63-65) ; Ermeniler baglica kumag ticaretiyie ugraEryorlardr (J. Chardin, Voyages
........, III, Amsterdam 1711,24 Ferrier, 38, nol 3). 18. yuzyrl or.tastnda
Basra ve Bagdad'cian Suriye iimanlarrna .qelen kervanlar ticaret hacminin btiyuklu$tine tanrk gosterilir, M.F. Tiepo)o'ya gore lla Persia e la
Repubblica di Venezia, Tahran 19?3, XVI) bu kervanlarda deve saylst
bazen 10 bine erigiyor ve l-lalelt'e I-lint ve lran mallarr getiriyordu
isfahan'da Ermeni tiiccarr izerinde J.B. Tavernier, Voyages en Perse,
yay. V. Monteil, Cenevre 1970, 7l 72, 76-BJ. iran'rn Osmanh iilkesine
humag ihracatr onemli idi.
;
Q7) Krg
Steensgaard, 199; bu rakam herhalde Krzrldeniz ve Basra l(orfezi
yolu ile tt-im ticaretten alinan gelirdir. Basra'nrn payr krigtik oimahdrr.
Basra limanrna Hindistan ve Hurmuz'den gelen mallar rizerinden alrnan gumruk gelirleri geEitli taril-rlercle aEa$rdaki gibidir
:
cuunux
nent d'autres pour Ispahan, et ils font autant d Ispahan pour Erzeroum
ou pour Babylone payant le vieux du nouvaeu qu'ils empruntent
en chaque lieu". t340) Gurnug para rayici doiudan batrya arttigrndan
tticcar doguda borq aldrgt parayl batrda odemelile hazanqlr grkryor;
Surat igin bak. IvL Pal Singh, ,.Merchants and the Local Aclministration
and Civic Life in Gujarat during the Severrteenth Century", Ir4edieval
India, 2 (197il, 221-26; A, Das Gupta, "Tl-re Merchants of Surat, C.
17OC-1750", Elites in Soulh Asia, 1970, 2O1-222; M.N. Pearson, Merchants
and Rulers in Guiarat, Berkeley 1926
(il1) Ravdat al-Husayn fi HulAsat al-AlrbAr al-Hafiknyn, Cilt IV, lstanbul
1281 H, 293.
(32) F. Braudel, The lr{editerraneir,n and lhe Mediterranean World in the
Age of Philip II, I, qeviri. S. R,eynolds, Nerv York
GELini
19?2, 463-66;
Chaudhuri,
152-89.
'I'arilr
I 55
(29) QaAatay Uluqa,y, Manisa'tla Ziraat, Ticaret vo llsnaf TeEkilatr, Is
tanbul 1942, vesika no. 44, 6L.
(30) Jean-Baptiste Tavernier, Voyages on Perse, yaynlayan V. \4onteil, Ce
nevre 1970, 81: "Il y a des marchands turcs et armeniens qui prennent
de I'argent a Surate {Griceriit) pour le rendre a Gomron, ou ils pren-
AkEa 0iarak Altrn Olarah
1
1.394 .799
Kaynah
Tapu def. no. 288 (Mantran,
23246
245)
1575
1.150.583
Tapur deI.
19193
245
1(,i90
9.000.000
33,000
altrnr)
(r;er-if
i
Mrsrr
no. 534
(Mantran,
)
Niiiliy'eden M. no. 5461 bu raliam gumriikten bagka dellaliye, vezzaniyye ve kabbiniye
resimlerini iqerir.
llindistan'dan gelen mallarrn bir bolr-rmr"i, lransit olarak Basra'dan ge
q:ip Bagdad'a gitmekte idi. Iranh tacirler de Basra'yr kullanmakta idiler,
Bandar-Abbas kurulduktan (1615) sonra Basra ticaretiyle rekabei etmeye ba5ladr. Bir Ermeni kaynagrna gore, 1700'lerde Bandar-Abbas yrlhk
gelirinin 15 bin tuman (1 tuman 10.000 dirhem veya 20C0 Sahi. 1568'de
10 quhi 1 gru$, 1620'de 13.3 Eahi 1 gruE : Steensgaard, 419-20) hatta
bir aralrk 40 bin turnana yukselcligi iddia erlilir. 1723'de Afgan isliidsr
srrasrncla Hindistan genrileri Bandar-Ahbas'r brrakarak Basra'ya gider
oldular (bak. Petros di Sarkis Gilanentz'in Kronolojisi, Turkqe qevili
H. Andreasyan,. Istanbr,rl 1974,24-2il; kar9 Chaudhuri, 196; L. Lockhart,
"Bandar-Abbas", Encyc. of Islarn,2. yayrn, I, 1013; J.B. Tavernier,329-40.
(28) Ferrier, "Tl-re Armenians ...,,, bzrk. yukanda not 26. Hovhannes igin
bak. L. Klrashikian, "Le rdgistre d'un marchand arrnenien en Per-se'.
Annales, E.S.C. XXII,
231-78.
(33) Bak. Steensgaard, 362-9Z.
(34) O.l-. Barlian, "Edrrne Askeri Kassamrni.r Ait 'l'ereke Deflerleri", Belgeler,
Tiirk Tarihi Belgeler Dergisi. III (Ar-rkara 1968), g1-9:1, 143-46, 264-66,
293-95, 325-28, 336-38, 368-72; Osmanlr biryuk ;ehirlerinde bezzazlar
ilzerinde yaptrgrmrz bir araEtrrrnayt yal<rnda I'ayrr-rlamal'l umuyoruz.
(35) 1tjgO'da Sir Josia Child gunu yaznrEtrr: "It rvas in the Company's (East
India Company) polver to interrupt his (tl-re Mughal Emperor') trade
"to the Red Sea and that of Armenians, Persians, Arabians, Kurr-ls and
other people of Bussora (Basra) trtc. whicl-r r,rsually carried off five
times as many Callicoes as 1,'e ancl lhe f)utch." (Chaudhuri, 246, keza
bak. 191-96).
(36) Bu geligmeler iqin bak. S. Ahn-rad Khan, Tire East lndia Cornpany
in the XVIIth Century, Londern 1923, 22-20; Chaudl-ruri, 294-96; Fransa'da
yasaklar igin bak. P. Iv{asson, Histoire du cornmerce franEais dans lc
Levant, au XVIII" siecle, Paris 1911, 277-78. Ingiltere'den bu l,icaret
dolayrsiyle fazla altn ve gunlug grkmersrnrn dogurdugur kaygr iqin bak
S. Ahmad Khan, 768-72, 214-22. L,ast India Co.nin ithalatrrra karlr direnimde The Levant Company'nin elklli rekabeti uzerine, Ibid.. 1?8-83;
bu saldrrtlara karqr East India Co. 1680'den beri serbest ticaretirr
savunucLtsu durLrmuna geldi: Ahmad l(han, l88-92.
(37) Chaudhuri, 282.
(38) P. Masson, 456.
(39) P. Masson, 457 not 1.
61
60
Mazender€rni tarafrndan yaklaqrk 1363 yr)rnda yaztimrgtrr. Bu kaynak
o zaman iran'a Hindistan'da,n kumaq ithal edildigini de beleelemek-
(40) Ibid., 456.
tedir.
(4 1)
Izmir'in geliqmesi uzerinde bak. Necmi Ulker, The Rise of Izrnir,
1740, Doktora tezi ,The University of lr4icl-rigan, 1974.
t42)
Bu konu, Osmanh ar'giv malzenresine gore geniq bir biqimcle eie alrn
mahdrr. $imdilik bak. N.G. Svoronos, Le commerce de Salonique au
XVIII siicle, Paris 1956; V. Pashaleva, "Les relations commerciales des
contrees bulgares avec les pays occidentaux et la Russie", Etudes
Historiques, Sofia 1960, 253-84; Makedonya'da sosyal-ekonomik geliSmeler uzerinde Bruce McGo-,r'an'rn araStrrmalannrn yayinlanmasl arzu
1688-
edilir.
(43) Chaudhuri, 241-4?.
(44) Chaudhuri, 237-38, 247, ZB2.
(45) Ibn Battuta, Voyages, yaytnlayan ve tercume eden C. Dofremery ve
B.R. Sanguinetti, IV, Paris 1958, 2-3; C.J. Lamm, Cotton in lVledieval
Textiles of the Near East, Paris 1937, 189-190.
(46) Chaudhuri, 159-70.
u7) Ibid., 262.
(48) Salanr (Selenr) Osnranlr lnrparatorlugrrnda genig olqude uygulaumakta
idi: Mustafa Akdag, "Tirkiye'nin iktisadi Vaziyeti", Belleten, XIV (Ankara 1950), 366-68; islAm hukukunda yeri iqin bak. Tahavi, Kitdb alShurut al-Kdbir, yayurlayan J.V. Wakin, New York 1972; Mecelle,
madde
380-87.
(49) Carl Johan Lamm, Cotton in Medieval Textiies of tl're Near East. Paris
Hindistan'da pamuhlu dohuma teknikleri iizerinde bak. Sir
George Birdwood, Industrial Arts of India, Londan 1B80; W. Born, "Le
rouet ir main hindou; sa diffusion vers I'Est et vers I'Ouest., Les Cahiers CIBA, III, no. 26 (1949), 904-s. R. Pfister, les toiles imprimes cie
Fostat et I'Hindostan, Paris 1938; J. Invin ve K.B. Brett, Origins of
Chintz, London 1970; Turkiye'de dokuma teknigi iqin $ahin Yuksel
Yagan, Tiirk El Dokumacrhir, Turkiye iS Bankasr Kriltiir Yayrnlan, istanbul 19zB; Re$at Ekrem Koqu, Ti.irlr Giyim Kumag ve Siisleme Sijzliigii, Sumerbank Kultur Yayrnlarr Ankara 1969; Hans E. Wulff, The
Traditional Crafts of Persia, Boston 1966, 172 230; $. Elqin, "Denizli
Dokumacrlrgr Uzerine Notlar,., Tiirk Etnografya Dergisi, V. (Ankara
1937, 121;
1962), 1-20.
(50a) O.L. Barkan, "Edirne Askeri Kassdmrna
geler, III (Ankara 1968) ,I-472.
Ail Tereke Defterleri",
Bel-
(sob) R. Mantran, "Reglemeuts fiscaux ottomans, la province de Bassora"
Journal of Economic and Social History df the Orient, X, 224-72.
(51) walter Hinz, Die Resilii-ye Faliikkiyyci, wiesbaden
19b2, 136
b
13? a.
Z.Y. Togan tarafrndan ortaya qrkarrlan br.r onemli kaynak, Abdullah
13
b,
133 a.
(52) BA, Basra Tahrir Defteri, Maliyeden Mtidevver no. .5461, 104-118.
i53) The Book of Duarte Barbosa, I, yayrnlayan M.L. Dames, Londra 1918,
164-65 (limanrn astl adr Dabhol okunur): "Many ships of the Moors
(Muslumans) from divers lands, to wit from Meca (Mekke), Adem
(Aden) and Ormus (Hiirmilz)... From the inland regions great store of
cloth comes down the river and is laden on the ships." O, bolgenin
Musluman halktndan ve D'Almeida'ya kargr direniginden soz ecler. Bu
gehrin sahibi Adil $ahilerden olup Ttirk (Rumi) sayrhyordu ve Portekizlilere kargr uzlaQmaz.bir ciuqmanlrk gosterdi. D'Almeida qehri 1509
cla ele geCirdi ve yaktr. Aail $ahiter hanedanrnr kuran Yusuf Adit Han.
unlu vezir ve Osmanlt dostu Mahmtd GSrvan'rn hizmetinde bir l'lul idi.
Hanedamn resrni tarihi Adil Hanr II. Murad'rn bir oAlu olarak gdsterir.
Aait $aniter hakkrnda bak. 7.H. Bayur, Hindistan Tarihi, I, Anlrara
1946, 432-37.
(54a) Fahta, Res6l6-yi Falakiyya'da (136
b) bir kumaq adr olarak
geqer.
(sab) TurkCe'de SbAni sarrk halk dilinde bugune kadar yaqamtqttr. Bir geqidi, uzerine sarr ipekle yaprak| dallar iElenmig beyaz bezdir. Bursa
agabinisi unlu idi. Bundan yorgan yuzu, bohqa, bebek kundaAt da
yaprhrdl. Agabrini (abani) esnaf ve tuccar takrmr giyerdi. (bak.
R.E. Koqu, Ibid. 10).
(5S) J. Heers, Genes au XV" sidcle activite 6conomique et probldmes sociaux. Paris 1961, 185-89; M. Baiard, La Romanie Grinoise, 2 Cilt, Ceno-
va 1978, 4L2, 571, 628, 878.
(56) M. de Peyssonel, Trait6 sur le cotnnrerce de la Mer Noire, 2 Cilt,
Paris
bu qe$it ticari memoire'la1 hakkrnda bak. H. Sahillioglu, "XVIII.
yuzyrl or-talarrnda sana5'i botgelerimiz ve Ticaret imkdnlarl", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi XI (istanbul 1968), 61-66; XIII, 60-68.
1787;
(5?) Svoronos, Ibid., 245.
(58) Meselii, Erzurum'da (II,213): "Ulema ve sulehAsr yine quka ferdce ve
bogasi kaftan giyerler. Edanisi ehl-i hiref olup aba ve kaba bogasi
kaftan hilat giyup kAr u kisb ederler." Amasya'da (II, 190): "Samurlu
guka ferAceli dydrnr varsa da vasat'ul-hAlleri bogasi giyerler." Halk
tabakalarr ve giyimleri uzerine ozellikle bak. II, 90-91 (Trabzon).
(59) A.C. Wood, A History of the Levant Company, London L964, L92-3.
(60) Mubahat Kutukoflu, Osmanh-ingiliz iktisadi l\{iinasebetleri, 1580-lB3B,
I, Ankara 1974, \32 (bazr egya adlan yanhg okunmuEtur).
(61) Osman Nuri (Ergin), Mecelle-i Umur-i Belediyye, l, Istanbul lg22
379-81.
63
ut
Diyarbakrr bu krnnrzt iplik sanayiinin eski merkezleri idi. Pamuk
iptikleri izmir'den boyanmak uzere Edirne'njn buynk boyahanelerine
gonderilir, ihrac iQin tekrar izmir'e geri getirilirdi. Boyact, boyandrktan
sonra okka baqrna 40-50 para alrr, ulaghrma giderleri ise iplik fiyattntn
Anrerikan Bezi, Birleqik Anreriha Devietleri iie ticaret iliEkilerinde,
Clsmanlr ulkesine ithal olunau mallartn bagrnda gelmekte idi. Bu ithalat Su gelisimi gosterir
:
yuzde ellisine varirdl. (bak. H.. Sahillioglu, Belgelerle Tiirk Tariiri Der'
ABD lerinden Osmanlr ulkesir-re ilhal olunan Pamuklu ve oteki Egya
(dolar olarak cleAeri)
l)irmuklttlar
gisi, XIII,
Genel itnatat Toplamr
1829
4,563
27,600
(71) Ibid
1Blt0
29,r17
74,263
(721
1862
61,587
484,689
1872
8,748
1882
8,393
111,957
1,209,443
1,829,166
1892
I 902
2
17,48o
206,292
(
yunltilerle beraber)
489,558
1920
7522
7,664,837
2,089,595
3,786,789
42,247,798
15,980,548
1e)28
91,032
4,110,846
1892'clen sonra
hrzii arttg vardrr;
7g2O-22
t
/u,
(64) Turkey and its Resources, its Mr-rnicipal Organization and Free Trade,
the Prospects of English Commerce in the East, I-ondon 1933, 134-35
(65) Edrvards, Ibid., 2s4.
(66) A report on the Trade of Turkey in 1812 by C. Aubin, bir Giriq lle
hazirlayan Dr. Allan Cunningham, (Arcl-rivurn Ottomanicum'da yaytnlanacak).
(67) William J. Hamilton, Researches in Asia Mirror, Pontus and Annenia,
I, Londra 1842, 242.
(68) C. Aubin'in raporu; D. Cl-revallier, "les tissrrs iJiates d'Alep et de Damas
Syria, XXXIX (Paris, 1s62),
300-302.
(60) Bak. Svoronos, 245-54; L. Heuz.ey, Excursion dans le Thessalie Turque,
Paris 1927, 28-9; burada grl<arilan pamuk ipligi qohretini, alacehri (batr
dillerinde alizaril kok boyasryla boyanmaslna borqlu idi. Edirne ve
Ibict.
II, table
2
150.
142-48.
Agriculture and Economic Growth in England'
Londra196?;D.G.Barnes,AHistoryoftheEngilshCornLaws'1600.1848'
Londra 1g30; v.J. Puryear, International Economics and Diplornacy in
the Near East, A study of British cotnnercial Poiicy in the Levant'
180 226'
lB34-1853, Archon Rooks: reprint 1969, 10?-117; Pttryear, Ibicl',
Thomas Thornton (The Present state of Turkey, Lonclra 1807) ve David
Urquhart (Turkey and its Resources, 123-33) osmanh, daha .logrustt
lslSim, ekonomik felsefesinin serbest ticarete dayandrglnr iyi alrlamtE-
E.L. Jones (yayrnlayan),
cloneminde ABD'nin ingiltere-
E. Edwarcls, The Grorvth of the British Cotton Trade, New York
7967, 44-48.
F.E. Bailey, British Policy and the Trrrkish Reform Movernent, cambridge,
D. Urquhart, Ibid.,
yerini almast olaganustil bir artrq nedenidir. 1872'den sonra petrol, genel ticaret hacmiude eu genig payr alrr. 1872'de ABD Osmanll
(63) Michael
not.
Mass. 1942, Appendix
r-rin
ulkesiyle ticaret yapan devletler ara.srncla clorduncu gelmektedir. (ingiltere, Almanya ve Fransa'datr sonra; ingiltere'den ithalat o zaman
bir milyar 823 milyon dolara varmt\s idi) L.J. Gordon, American Rela'
tions with Turkey, 1830-1930, An Economic Interpretation, Philadelphia 1932. 43. 51. 52. 66.
Ibid. l4B,
148'
Ibid.
(74)
774,227
19 12
67-8).
D. Urquhart, Turkey and its Resources'
(
78,}
lardrr. Abu Ytisuf, pazarda fiyatrn serbestge oluEmastnr Allah'rn iqi
karolarak yorumlar ve devletin kontrolunu anormal bir durum olarak
irzejlan
ticaret
serbest
ederken
Tanzimat't
qrlar. Mustafa Reqit Paga,
rinde durdu ve aldrgr onlemler (tekellerin, esnaf orgiitlerinin kaldrrtlmasr, 1g3B ticaret andlaEmalarr, toprak uzerinde tasarruf haklartntn
pekistirilmesi vb.), kuqkusuz liberal bir ekonomi anlayrqrna dayantyordu'
ingiiiz devlet adamlan ve ekonomistleri, bunu kendi ekonomileri iqin
bir nimet saymrglardrr. Regit Paga serbest bir ticaret reiimi alttnda imparatorluk ticaretinin artacagtnt, tartmrn ihraca yonelerek tanm alanintn ve uretodiannrn geliqecegini, bunun sonucu hem halk ]retn devletin zenginleqecegini duEtinuyor, geleneksel isl€rm duqtincesiyie l-rayran
oldugu Batr topiurniartnrn o zamanki iktisat politikaiartntn bu nohtada
birle$tiklerini goriiyordu. Giithane Hattr'nda $eriat prensiplerine d6'
nuEuisterken,Batt'ntnliberalprensiplerinibuyollagenigMusliiman
kitlelere kabul ettirebileceaini hesaplamrg olmaltdrr. Resit Paga'nrn
siyaseti uzerinde bak. H. inalcrk, "Sened-i lttifak ve Gulhane Hatt-r
HumAyunu", Belleten, XXVIII (Ankara 1964), 603-22' Bununla beraber'
Mehmet Ali Pa$a'ya, daha sonra Rusya'ya karEr ingiltere'nin siyasi destegini saglama kaygtsr daima esas dugunce olmuStur bak. Bailey, 129233 ; PnrYear, 146-179.
(79) Gumrukler uzerinde Ingiltere ile gorugmeler iqin bak. M. Ktitukoplu,
I, 78-86; II, 7-108; Puryear, 177-27; Bailey, 84-128.
Bailey,
(81)
65
(90)
24.
63; 16. yiizyrlda Anadolu'da krr pazarlart igin bu dergide (1928:
OzeI Sayr) S. Faroqhi'nin yazrsr ilk onemli aragttrmadr.
XIII,
Charles Issavi, The Economic History of Ttrrkey, 1800-1914, Chicago ve
Londra 1980. 79.
(s1)
(82)
D. Urquhart, Turkey and its Resources,
(83)
Osman Nuri Ergin, Ivlecelle-i Umur'-i Belediyye, istanbul tg12, 760.
Bu vesika, 1284 H. tarihinde kumaqgrlar sirketi kurulmasrna dair bir
150.
Dominique Chevallier, Ibid., 300 not
(85)
Osmanh kamu oyu durumu aqkga gormug ve protestoya baqlam$tlr :
Bak. ihsan Sungu, "Yeni Osmanhlar", Tanzimat, I, istanbul, 1940, ?B?-
(86)
P. Deane ve W.A. Cole,
(87)
Ibid.,
(BB)
tarihli Beypazan ihtisAb cedvelinde "mal-i fatura tabir
olunan emval-i Efrenciyye"den soz edilir (BA, ihtisab Defteri no. 32,
S. 6). Mal-i fatura yerine italyanca manifatura, Avrupa-Fabrika mah
anlamrna Turkge'de yerlegecektir. istanbul'da Kapah - Qargr yerine
Galata'nrn kibar srnrf iqin bir ahE-veriq yeri halini almasr 1840'larda
artrk kesinlik kazanmrEtrr. (Ozelhkle bak. Charles Wliite, Three Years
in Constantinople, IL Cilt, Londra 1846, 54-9). White, Kapah-Cargr'da
ithal mah Hint ve Acem gallarr (Kirman) gordu$u gibi, yerli ustalarrn
bu Eallarr beceri ile taklit ettiklerini de kaydeder. Ona gore burada
Hint qallarr Londra'daki fiyattan uqte bir daha pahahdrr. (II, a5; III,
British Economic Growth,
Structure, Camridge 1s64, 166, 170-71, 185.
168B-1959,
Trends and
187-88, 191-92.
1252/7836
217-218). Fakat moda deEiStigi iqin bu Hint mallanna talebin, dolayrsiyle
ithalatrn azaldrgrnr, buna kargthk pamukiu veya yunlu ucuz Avrupa
Eallarrnrn buynk surum yaptrgrnr belirtir. Orta ve agagr srnrf halk,
sarrk, uqkur ve entari yapmak iqin gimdi bu Avrupa qallarrnr yeglemektedir. White, istanbul'da hergun belii bir semtte kurulan hafta
pazarlarrnda ucuz pamuklulann satrldrgrnr, en iyi kalemkiri mendillerin Bogaziqi koylerindeki Rum ve Ermeni kadrnlar tarafrndan dokunanlar oldugunu iqaret eder (I, S.27). Yerli Mtislinler iqin bak.
II, 103-40. Memur ve asker kryafetinde Avrupahlagmanrn, Avrupa ytinluleri ithaldtrnr nasrl genig olgude arttrrmrg olduguna dair gozlemi de
(Ii, 53-s4) ilgingtir.
Bak. M. Kutuko[lu, Ibid. I,
7L7-27;
lizmin Tiirkiye'ye Giriqi, istanbul
Farnie, The English Cotton Industry and tho World l,Iarket, Oxford,
1979, ozellikle S. 91 (table s), 101, 114-1s, t2B-29; Deane ve Cole, Ibid.,
1.
94,837-40.
II,
43-64;
rgzq.
Orhan Kurmug, Emperya-
J. Lewis Farley, The Resources of Turkey considsred with especlal Reference to the Profitdble investment of Capital in the Ottoman Empire,
Londra 1862. 1844 doneminden sonr& Tiirkiye'ye pamuklu ve pamuk
ipliAi ithalAtrnrn genig olqude artlSr uzerinde bak. M. Kuttikoplu,
II, 130-31 ve eklerde gekil no. 9 ve 10. 18sO'lerde durum igin bah.
E. Michelsen, The Ottoman Empire and its Rosources, with Statistical
Tables, Londra 1853; Ingiltere'de pamuklu riretimi artrgr igin: D.A.
tuz,uktur.
(84 )
(89)
Issavi, Ibid., 145; Rumeli'de panayrrlann bir listesi: H. Sahillio$lu, .XVIII.
yuzyrlda Edirne'nin Ticari Imkd,nlan", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisl,
212.
(e2)
Sorunun tartrgmasr qurada: R.M. Hartwell (yayrnlayan), The Causes of
the Industrial Revolution in England, Norwich 1962.
i\{ETu
ODTU
CELI$ME
DERCISI
STUDIES IT{
DEVELOPMEI\T
- 1980 Ozel Sayrsr
- 1980 Special issue
Ti.irkiye iktisat Tarihi Uzerine
1979
1979
bu sayryr derloyon/
oditor for this issue
Aragtrrrnalar: II.
Osmanh Pamuklu Pazan. Hin-
Selim iLKiN
distain ve ingih,ere:Pazar Rekabetinde Fmek Maliyetinin Rolti
ya)'rn kurulu,/board of editols
HAIiI INALCIK
Yuzyrhn Sonu ile 16. Yuzyt.hn Baqrncia Bursa'cta Kolelertn
Sosyal ve Ekonomik Hayattaki
$inasi AKSOY, Rasiir ASIM,
Abdulghaffar CFIAUDRY, Cem
15.
QAKMAK, Halil QOPUR (derleme
yandmcrsr/assistant editor), Kutlay
EBIRI (derleyen/managing editor),
Ayiin ERTURI(, Fikrer GORUN.
Tevfik Fikret NAS, Taylan ULA
Yeri
Halil sAHirr,ioclu
istanbui'un Iagesi ve Tekirda$Rodoscuk Limanr
(16. - 17.
derleme sekreteri./editorial secretarv
j Geti5me Dcrgisi, ODTU idari ilimler Fakultesi'nce yrlda dort kez yayrnlanrr.
3 Bastlmasr istenen I'azrlar, derginin biqim
kurallartna ozen gosterilerek hazrrianrnah ve deleriendirme surecine girmel<
uzere (Kutlay Ebir.i, Ekonomi Bolumu,
idari ilimler Fakultesi, Orta Dogu Teknik
Univcrsitesi, Ankara) adresine gonderil-
1830
150 TL
2s0 TL.)
500 TL. drr.
rot
Turk Tuccarlnrn .Milli"leQmesi
rulmahdrr.
-<>
Birinci
I METU Studies in Development is published quarterly by the Facuity of Administrative Sciences.
Qag'lar KEYDER
Plattrtntn Hazrt'-
SaLnaS,'i
iatnrsrnci.it
Rolu
3 Manuscripts must be prepared observ.ing
the form of the articles in the presenl.
Sovyet Uztnanlartttrn
Seiim iixix
257
1I. Dun,va Savagr Srrasrnda Ha-
zrilan:tn "Savaq Sonrasr Kal-
issue and submitted to the editor' (Kutlay
Ebiri, Ekononri BoltirnLi, idari ilimler
krnma Plan ve Programlart"
Faktiltesi, Orta Dogu Teknik Univ.'rsrresi,
Ankara).
3 Each issue is U.S. $ 2.00 (double issues
are U.S. $ 3.00) and annual subscription
I
1913
Zafer TOPRAK
Curnhuriyetin ilk Yrliannda
yrllrk abone i.icreti
Abone iqlemleri iqin editorli.ige ba$vu-
is U.S. $ 6.00. AiI inquiries must
made to the editors.
-
$evket PAMUK
Osmanh Devletinin Birinci
D.inya SavaEr Finansmanr ve
Para Polltikasr
melidir.
(qifte sayrlar
139
18. Yuzyilda Iirniyye Srnrfrntn
Toplrimsal Durumu Uzerine
Bazr Notlar
ilber ORTAYLI 1<(
Kapitalist Dunya Ekonomisi ve
Osmanh f)rg Ticaretinde Uzun
Donemli Dalgalanmalar,
Bediz AI,TAN
3 Derginin her sayrsr
Yuzyrllar)
Suraiya FAROQI-II
ilhan TEKELi
28e
19. Y.Y. Trirkiye iktisat Tarihi
Kaynaliian: Bir Bibliyografya
Deneniesi
be
I
Erdal YAVUZ,
Orhan KUBMU$,
Sevket PAMUI{ 329