KAŞGAR ve URUMÇİDEN DERLEMELER - Kırgızistan

Transkript

I
KIRGIZİSTAN – TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL
ARAŞTIRMA PROJESİ
KAŞGAR ve URUMÇİDEN DERLEMELER
(DİL ve FOLKLOR ARAŞTIRMA, TESPİT ve
DEĞERLENDİRMESİ)
Proje No: KTMÜ-BAP - 2012.SOB.07
Proje Yöneticisi Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU
Proje Yönetici Yardımcısı Doç. Dr. İsmail DOĞAN
Haziran-2015/BİŞKEK
II
III
KIRGIZİSTAN – TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL
ARAŞTIRMA PROJESİ
(DİL ve FOLKLOR ARAŞTIRMA, TESPİT ve
DEĞERLENDİRMESİ)
Proje No: KTMÜ-BAP - 2012.SOB.07
Proje Yöneticisi
Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU
Proje Yönetici Yardımcısı
Doç. Dr. İsmail DOĞAN
Haziran-2015/BİŞKEK
IV
ONAY:
Bu proje kabulü .................................................................................. ………....…
tarihi ve …………..…… sayılı kararı ile onaylanmıştır. ………. /……../ ………
Prof. Dr. Coşkan ILICALI
KTMÜBAP Komisyon Başkanı
V
ÖNSÖZ
“Kaşgar ve Urumçi’den Derlemeler” başlıklı projemiz Sincan Uygur Özerk Bölgesinde
yaşayan Uygurlardan ağız metinleri derlemeyi amaçlamaktaydı. Bu amacı gerçekleştirmek
üzere 2013 yılının Ocak ayını Uygurların yaşadıkları bölgelerde geçirdik. Beklentilerimizin
üzerinde kişiyle çalışma imkânı bulduk ve kıymetli metinler derledik.
Çalışmamızı gerçekleştirmek için projemize inanan ve destekleyen Türk Uygarlığı
Araştırma ve Uygulama Merkezi Başkanı, Sayın Rektörümüz Prof. Dr. Sebahattin Balcı
Hocamıza teşekkür ediyoruz.
Doğu Türkistan’da kaldığımız süre boyunca irtibat kurduğumuz hemen her Uygur bize
ailelerinden biriymişiz gibi sahip çıkarak destek verdi. Ümmügülsüm, Baratcan, Dilaram,
Hanayım, Tursuncan ve daha yüzlerce kahramanımız oldu. Hepsine canı gönülden teşekkür
ediyoruz. Bu projenin çıktıları onların kültürünün dünya üzerinde tanınmasına şimdiye
kadar ciddi katkı sundu ve sunmaya devam edecek. Gayet açık bir dille belirtmeliyiz ki
Uygur kardeşlerimizin yardımları olmasaydı bu projeyi gerçekleştirme imkânımız
olamayacaktı.
Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesinde öğrenci olan ve metinlerimizin deşifre
edilmesinde bize yardımcı olan Şarapat, Perizat, Gülayım, Samira ve Sahira kardeşlerimize
de gönülden teşekkür ediyoruz.
Proje Yöneticisi
VI
ÖZET
(DİL ve FOLKLOR ARAŞTIRMA, TESPİT ve DEĞERLENDİRMESİ)
Uygurlara ait ağız metinleri çok eskiden derlenmişti ve sınırlı sayıda kişi tarafından
yapılmıştı. Günümüzde bile 1940’lı yıllarda yapılan derlemelerden örnekler gösteriliyordu.
Oysa o yıllardan günümüze Uygurlarla Çinliler arasındaki ilişkiler çok değişmişti ve
Uygurcaya bunun bir etkisinin olması gerekirdi. Nitekim derlediğimiz metinlerde
Uygurcaya Çinceden pek çok kelimenin girmiş olduğunu gördük.
Bu yüzden Çağdaş Uygur Türkçesiyle ilgili yeni derlemelerin yapılması gerekliliğine karar
verdik ve bu projeyi hazırladık. Ayrıca az sayıda konuşuru bulunan (Lopnor gibi) Uygur
ağızlarının son konuşucularının ortadan kaybolmadan derlenmesinin yapılmasının iyi
olacağını düşündük.
Proje başlangıcında hedefimiz Kaşgar ve Urumçi Bölgelerinde ağız ve folklor derlemeleri
yapmak idi. Ortaya çıkan imkânlar çerçevesinde derleme alanı genişletilmiş daha çok
merkez ve derleme kaynağına ulaşılmıştır. Kumul, Lopnor, Turpan, Aksu, Lopor
bölgelerinde de derlemeler yapılmıştır. Proje gerçekleştirilirken yaklaşık 6 bin km yol kat
edilerek 100’e yakın kişiden derleme yapılmıştır. Sahada yapılan derlemelerde sadece ağız
özellikleri içeren metinler derlenmemiş; Uygur folkloru, ağız özellikleri ile ilgili uzmanların
görüşlerine başvurularak bunlar kayıt altına alınmıştır.
Ses kaydı şeklinde yaptığımız derlemeler deşifre edilerek metin haline getirilmiştir. Bu
metinlerin bazılarında doğrudan proje yöneticilerinin derlediği metinler bulunurken,
bazılarında herhangi bir yabancı etkisi bulunmasın diye Uygurların birbirleriyle yaptığı
konuşmalar şeklindedir. Bu metinlerde nelerin gerektiği derleme yapan kişiye anlatılmış ve
mümkün olduğunca geleneğe ait folklor malzemelerinin derlenmesine çalışılmıştır.
Projenin derleme safhası gerçekleştirildiğinde; Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi
mensuplarına Mart 2013 tarihinde Doğu Türkistan’ın bugünkü durumuyla ilgili bir
VII
konferans verilmiştir. Proje uygulayıcıları tarafından gerçekleştirilen bu konferansa yoğun
katılım olmuştur. Konferansın kısa bir özeti 2013 yılının Nisan ayında Üniversitemizin
mütevelli heyetine sunulmuştur.
Projenin bir başka çıktısı Ahmet Yesevi Üniversitesinin düzenlediği V. Uluslararası
Türkoloji Kongresine sunduğumuz “2013 Yılında Doğu Türkistan’ın Kültürel Durumu”
bilimsel bildiri olmuştur. Kongrede sunumu yapılan bu bildiri, bildiri kitabında yer alarak,
projenin bilimsel yayını olmuştur.
Proje bilgilerinin sonucu olarak Doç. Dr. İsmail Doğan tarafından Ordu Türk Ocağı Şubesi,
Sinop Üniversitelerinde ve İnönü Üniversitelerinde “Doğu Türkistan’ın Bugünkü Durumu”
başlıklı konferanslar verilmiştir. Bu konferanslar basında geniş şekilde yer almıştır.
Projenin asıl çıktısı “Çağdaş Uygurca Derlenmiş Metinler” başlığıyla hazırladığımız ve
derlenmiş malzemenin çözümlenmesiyle elde edilen metinlerdir. Bu metin kitabını,
KTMU’nun proje çıktısı olarak Türkiye’de bastırmanın yollarını arıyoruz. Türkiye’de
bastıracağımız metinlerin daha çok hedef kitleye ulaşacağını düşünüyoruz.
Proje sorumluları olarak KAŞGAR ve URUMÇİDEN DERLEMELER (DİL ve FOLKLOR
ARAŞTIRMA, TESPİT ve DEĞERLENDİRMESİ) başlıklı projemizin şimdiye kadar olan
çıktılarının amacımıza ulaştığımızı gösterdiğini düşünüyoruz. Fakat çıktıların, gerek görsel
malzemenin kamuoyunda yaygınlaşması, derlemelerin yayımlanması ve bu malzemelerden
bilim adamlarının faydalanmasıyla daha da yaygınlaşarak devam edeceğine inanıyoruz.
Bundan sonra yapacağımız bilimsel çalışmalarda proje kapsamında elde ettiğimiz bilgi
birikiminin ve malzemenin tesirinin büyük olacağı şüphesizdir.
Anahtar Kelimeler: Uygurca, Derleme, Ağızlar, Urumçi’den Kaşgar’a
Proje Yöneticisi
VIII
КИРИШ СӨЗ
“Кашгар жана Үрүмчүдөн жыйналган материалдар (тил жана фольклор
изилдөөлөрү, байкоолор жана жыйынытыктар”
атуу долбоорубуз Циньзян-Уйгур
автономиялык округунда жашаган уйгур кылкынын оозеки чыгармачлыгын топтоону
максат кылган. Бул максатты ишке ашыруу үчүн 2013-жылдын январь айын уйгур
калкы жашаган жерде өткөрдүк. Биз күткөндөй, иликтөө жүргүзүү үчүн ыӊгайлуу
шарттарда баалуу тексттердин үлгүлөрүн топтодук.
Иликтөөбүздү ишке ашыруу үчүн бизге ишеним жана колдоо көрсөткөн Түрк
цивилизациясын изилдөө борборунун жетекчиси, урматтуу ректорубуз Сабахаттин
Балжыга тереӊ ыраазычылык билдиребиз.
Чыгыш Түркстанга барган күндөн тартып, ар бир уйгур үй-бүлөсү бизге
жардам көрсөттү. Изилдөөбүздөн негизги каармандары болушкан Үммүгүлсүм, Барат,
Диларам, Ханайым, Турсунжан
баштаган жүздөгөн адамдарга чын дилибизден
рахмат айтабыз. Бул долбоордун жыйынтыгы уйгур калкынын маданиятын
таанытууга олуттуу салым кошту деп айтууга болот жана мындан кийин да салым
кошмокчу. Чындыгында уйгур туугандарыбыз жардам бербесе, долбоордун ишке
ашыруу мүмкүн болбойт эле.
Мындан тышкары Кыргыз-Түрк «Манас» университетинде билим алып жаткан
жана тексттерибизди кагаз бетине түшүрүүгө көмөк көрсөткөн Шарапат, Перизат,
Гүлайым, Сабира, Сахира аттуу студенттерибизге да ыраазычылык билдиребиз.
IX
МАЗМУН
“КАШГАР ЖАНА ҮРҮМЧҮДӨН ЖЫЙНАЛГАН МАТЕРИАЛДАР (ТИЛ ЖАНА
ФОЛЬКЛОР ИЗИЛДӨӨЛӨРҮ, БАЙКООЛОР ЖАНА ЖЫЙЫНЫТЫКТАР”
Уйгурлардын оозеки чыгармачылыгы мурунку замандарда эле жыйналган,
бирок жыйноочулардын саны көп болгон эмес. Учурдагы булактарда 1940-жылдары
жыйналган үлгүлөр мисал катары көрсөтүлөт. Бирок, ал убакыттан бери уйгурлар
менен кытай калкынын ортосундагы карым-катнаш кыйла өзгөрдү жана бул өзгөрүү
уйгур тилине белгилүү бир өлчөмдө таасир тийгизиши керек эле. Чындыгында эле биз
топтогон материалдарыбыздан уйгур тилине кытай тилинен көптөгөн сөздөрдүн
киргендигин көрдүк.
Мындан улам, азыркы уйгур тили боюнча жаӊы материалдардын жыйналышы
зарыл деген чечим менен бул долбоорду даярдадык. Айрыкча уйгур тилинин аз
сандагы адамдар гана сүйлөгөн говорлору (Лобнор сыяктуу) таптакыр жок болуп кете
элегинде үлгүлөрүн жыйнап калышыбыз керек эле.
Долбоордун башында оозеки чыгармачылыктын үлгүлөрүн Кашгар жана
Үрүмчү областтарында топтоону максат кылдык. Иштин жүрүшүндө түзүлгөн
ыӊгайлуу шарттардан улам, материал жыйноо картасы кеӊейтилип, Кумул, Лобнор,
Турпан областтарынан да көптөгөн материалдар жыйналды.
Долбоорду ишке ашыруу мезгилинде 6 миӊ километр жол басылып өтүп, 100гө
жакын адамдан материал жызылып алынды. Изилдөө иштери учурунда говордук
өзгөчөлүктөр гана эмес, уйгур фольклору жана говордук өзгөчөлүктөр боюнча
илимий изилдөө жүргүзгөн адистердин да пикирлери жазылып алынды.
Диктофонго
жазылып
алынган
материалдар
кагаз
бетине
түшүрүлдү.
Жаздырылып алынган материалдардын айрымдары долбоорду ишке ашыруучулар
тарабынан жаздырылган материалдар болсо, айрымдары үчүнчү бир кишинин б.а. чет
элдик бир адамдын таасири болбосун деген максат менен уйгур адамдардын өз ара
сүйлөшүүлөрү түрүндө жаздырылды. Материалды жаздырып ала турган кишиге
эмнеге көӊүл бурушу керек экендиги түшүндүрүлүп, мүмкүн болушунча
тиешелүү фольклордук материалдарды жыйноого басым жасалды.
салтка
X
Долбоордун жыйноо баскычы ишке ашырылгандан кийин 2013-жылдын март
айында
Кыргызстандагы
Түркстандын
учурдагы
Кыргыз-Түрк
абалы
боюнча
«Манас»
атайын
университетинде
семинар
берилди.
Чыгыш
Семинар
университеттин окумуштуу жана окутуучулар курамынын кызыгуусун жаратты.
Берилген
семинардын
кыскача
мазмуну
2013-жылдын
апрель
айында
Университетибиздин Камкорчулар кеӊешине сунулду.
Долбоордун дагы бир жыйынтыгы катары Ахмет Ясеви университети
тарабынан уюштурулган V Эл аралык Түркология конгрессинде “Чыгыш Түркстан
маданиятынын 2013-жылдагы абалы” аттуу илимий баяндама жасалды жана бул
баяндама конгресстин илимий баяндамалар жыйнагында жарыялануу менен аталган
долбоордун илимий өӊүттөн жарыяланышы болуп калды.
Долбоордун жыйынтыгы катары фил.ил.канд, доц. Исмаил Доган тарабынан
Орду жана Синоп университеттеринде “Чыгыш Түркстандын учурдагы абалы” аттуу
семинар берилди. Аталган семинар басма сөз беттеринен да орун алды.
Аталган долбоордун анык жыйынтыгы катары “Азыркы уйгур говорлорунун
материалдары” аттуу тексттер жыйнагы эсептелет. Аталган жыйнакта тексттер
түшүндүрмөсү менен берилген. Учурда тексттердин жыйнагынан турган бул китепти
КТМУнун долбоору катары Түркияда басып чыгаруунун жолдорун издөөдөбүз. Эгер
жыйнак Түркияда жарык көрсө, анда тексттер дагы көбүрөөк кызыкдар окурмандарга
тарайт деген ойдобуз.
Долбоордун жооптуулары катары “Кашгар жана Үрүмчүдөн жыйналган
материалдар (тил жана фольклор изилдөөлөрү, байкоолор жана жыйынытыктар)”
аталышындагы
долбоорубуздун
буга
чейинки
натыйжалары
максатыбызга
жеткендигибизди далилдеп турат деп айта алабыз. Мындан ары да көрмө
материалдардын коомчулукка таралышы, жыйналган тексттердин жарыяланышы
жана алардын илимпоздор тарабынан изилдениши менен дагы да натыйжалардын
көлөмү арта берет деген ишеничтебиз. Мындан кийинки ишке ашыра туран илимий
изилдөөлөрүбүздө
бул
долбоордун
жүрүшүндө
топтогон
материлдардын да таасири чоӊ болору шексиз.
Ачкыч сөздөр: уйгур тили, жыйнак, говор, Үрүмчүдөн Кашгарга.
маалымат
жана
1
ÇAĞDAŞ UYGURCA DERLENMİŞ METİNLER
KUMUL’DAN DERLEMELER I
Kız-Élléy nahşisi eytip bérsilé.
Apısı -Élléy balam uxlaydu, yığlimaydu, élléy xo alliy şor alliy çapan yarişor,
alliy çapan yaraşḳanda bayniñ balisi tallişor. Biléméydikénmén davamini.
Kız-Momam bilén buvamni başḳıdın dép bérsilé baykı paranni.
Apısı -Dadam milé apam nérvé bolidu, dadam kiçik oğulnun balisi, apam çoñ
oğulnuñ balisi. Apamniñ yetti balisi ba, töt oğul üç kız. Apamniñ boğusuğa dadamniñ siñlisini bégé. Dadamniñ siñlisiniñ béş ḳızı ba. Kiçik apam –dadamniñ
siñlisi béşinci kızını tuḳḳanda tuğutta ölüp kitip béş ḳız ba heli hayat. Kiçi atam
ḳaldi apamnıñ boği, dadamniñ siñlisi ölüp ketti béş balini tuğdi, ḳızlama bir birbirsidin çiraylıḳ heyip yoḳ. Nérvini nérvigé ḳatidu dep, nérvini nérvigé ḳatḳan
bilén ma heyip tuğulmadi. Bizniñ öydé biz yetti bala, bizma heç ḳandaḳ heyip
émés. Nérvini nérvigé ḳatsa heyip tuğuludu dép hazir ḳarşi, émilyétté anaḳma
bomaydikén. Biz iki öyniñ abda izdişip ötimiz, béş kizniñ erıḳ balliri ba. Biz mu
méné yetti baliniñ mén hémmidin çoñi, menıñ töt ḳız, bir oğlum ba, meniñdin
kiçik boğumnuñ üç oğlu ba unuñdin kiçik boğumnuñ iki ḳız, Gayit digén boğumnun üç oğul, Énvér digén boğumnuñ iki ḳız, unuñdin ḳalsa hadiyém digé siñlimniñ bir oğul bir ḳız, unuñdin ḳalsa İskéndér digén boğumnuñ iki ḳız, unuñdin
ḳalsa halidém digén siñlimniñ üç ḳız, Ését digén kéncisiniñ iki ḳız şunaḳ ḳip biz
yetti bala，şunaḳ ḳıp nérvilér ciḳlap kétti.
Kız – Özléniñ béş bala, Gayit akamniñ üş sekkiz.
Apısı - Envérniñ iki on, iskéndérniñ ikki on ikki, Hadiyémniñ ikki on töt,
Xalidémniñ üş on yetti, Ésétniñ ikki on toḳḳuz, on toḳḳuz nérvé töt nérvé meniñ,
üş ḳızımnıñ çoñ ḳızımnıñ eti Rabiygül unuñ bir ḳız, ikinci ḳızımnıñ eti Raziygül
unuñ bir oğul, üçüncü ḳızımnıñ eti Henipé ay onuñ bir oğul, tötüncüsü Baratcan
onuñ ḳız şunaḳ ḳıp menıñ töt nérvém ba, apamniñ ḳançe boptu on sekizmu?
Kız- On toḳḳuz nérvé, töt érvisi boptu. Momamnıñ muşunuñdun başḳa érvisi
yoḳ mu?
2
Apısı – Yoḳ, Ésetnıñ iki kezék tuğdi rast.
Kız- Şunaḳ ḳıp momamnıñ altı nérvisi bakén hé, uluḳ momiñiznıñ çu balam alti
ta nérvisi bakén.
Apısı –Uluḳ momiñizniñ alti érvisi ba balam, uluḳ boviñiz bu yıl tügép kétti. Bu
yıl yetmiş sekkizgé kiriptu, hoşur aynıñ toḳḳuzunçu künü yoḳ boldi, ḳırḳı bop
kétti.
Kız – Apa özlé astanada dadam rakita dehḳançilıḳ méydanıda turup ḳandaḳ tonuşup ḳalganımdu?
Apısı – Ḳanaḳ tonuşup ḳaldu. Aytillaxan açisi ba émésmu dadlırnıñ, apamlamu
burundin tonuydikén ḳeyin anılanı bulamu bay bolğandikin bizmu bay dixan bolğandikin. Ésli dadam Astanıdaki tıraktur zavutuda boğaltir digén atmiş sekkizinci
yıllimikin dadamni bay dixannıñ balisi dép (xia gang )- tövéngé çüşürüp xoşna
ként ikinci düygé yeni xanzo düygé koci (çince-muhasebeci) ḳılıp ekivétti. Mén
özémni bilürümdé Hapiz koci dép dadamni. Bir puñçé artmigan dadam, şundaḳ
kallisi ötidiğan dadamniñ, yetmiş sekkiz yeşida yoḳ boldi dadam. Kocila boldi,
kénit başliḳi boldi bir yillarda. Şunaḳ ḳıp téşkilniñ işini ḳip ölüp kétti. Biz ikkinci şo dui (çince kiçik étrétté) bolğandikin Aytillaxaçam şu yédḳ boğandiki moma
buvilirini toniydiken émdi biz bay dixan bolğandikin dadlirlama baydixan bolğandikin biz nédé yürüp tepişayniñ, amda edemleniñ balliri dép ata anilar birlikke
kip, ata anilaniñ gipigé kirip bop kalğanimé. Bizmu kiçikimizdin ba ötkéngé unu
kiymén, bunu kiymén dép dadlir bilén soḳuşup baḳḳınım yoḳ, pul toralıḳ sokuşmaymiz sokuşsaḳmu şu ballar toralıḳ sokuşumiz. Xolum xoşnila palançi buni kiyiptu dép soḳuşitḳan mén andaḳ ḳılmaymén.
Kız- Éoy méniñ balam naxşiğa çüşüp kétti. Hécéñ güş, gu gu guk cücém piş ağzimğa çüş. Dadañ saḳ boğan bosa Nizam hakimleniñ yeniğa yağuz cücémléniñ
yeniğa apağan bosa taza parañ sép beredi. Buvañin boğisi yaḳup şah hui kan yuan
(yer adı) de oturdu. Yaman parañçi.
Kız -Poḳ çişti ḳızıñız ḳarañ momisi, rast çiştimu?
Apısı –Hé içi ḳetip gülbaaymu şundaḳ bolidu, içi ḳattıḳ meñip, ıssıḳtin
Kız-Heçnim bomaydu kündilik turmuştiki işla tursa, Pérétcan yarap kitiptu mallımlarga, şundaḳ amdaken yolduşuñ, Türkiyégé beriñla vizé, çaḳırıḳ bir nérsilé
3
évétsék dép, ebaya yolda kévetip mundaḳ diydu: pérétcanni Türkiyégé kép éalsa
tüzük miyman ḳılmisaḳ bolmaydu, tüzük uzutup oynutup ḳoymisaḳ bomaydu
diydu. Baya aḳıda oturupçu.
Kocası -Méşédé kéş ḳılamduḳ, başḳa yégé bamay tüzük miyma ḳılmay.
Kız- Helimu boyttiğu, éñ muhimi mallımlağa parañ seliş, avaz eliş tursa, bir
yéléni körüşmu émés méḳsiti, éñ mühimi avazlani lentiğa elip avazni tétḳıt kilidu.
Apısı –Aşu yaḳup şah bovañniñkine basa burunḳi işlani dép beridu.
Kocası-émisé mén nédin bomisa maşinini yasitip kileymu?
Kız-Siz négé berip kéldiñiz?
Kocası – Bir yérni aran tapsam vaxti yoḳḳen.
Kız- Hé méyli dadamniñ telefonini siz eliveliñ. Dadamğa telefon ḳılaylı.
Apısı –Yaḳup akam bék parañçi, inḳilaplada yaḳup akam logey (çince -hapise
düşmüş) boptiken.
Kız –Siz çaḳḳan çıḳıp kitin, biz apam bilén parañ selişivatḳanimé.
Kız – Béş balini özliri tuḳḳanim mu?
Apısı – Hé özém tuḳḳan.
Kız- Öydé tuḳḳan mu? Yaki doxturxanida mu?
Apısı –Öydé tuḳḳanimé.
Kız- Baratcanni tuḳḳan vakıtlırını dép bésliré.
Apısı – Baratcanni tuḳḳandiçu ḳarsla momiliri réhmétlik éttigéndé yitip kiriptu, u
vaḳıtta içkir taşḳir üyimiz ba digén, içidiki öydé kañ vé karvat ba mañdida, teşidiki öydé kañ ba dige. Baratcañ seksen birinci yil tuğulğanda Rabiyém açiliri
yetmiş béşinci yil tuğulğandikin alti yaş bolamdu, raziygül açiliri béş yaş, Henipém açiliri töt yaş vax boğan. Mén éttigéndé ḳopup kanvay dasḳan tiktim.
Momiliri çüş körüptu axşimi çüşidé étisi momili namazğa turğan vaxtida dadiliri
yügirép kirip vay apa Rabiygülniñ apisi oğul tuğdi déptikén namazlirini taşlap yügürüp kiriptidék meniñ yenimğa.
Kız –Çüşidé hé.
4
Apısı –Éttigén kirgéndé meniñ ḳursuğum ağrivatḳan ménmu yaman çidamliḳ,
açilirmu menila tartḳan, momiliri kirgéndé mén dasḳinimni tikip çandurmay otadım. Momiliri ḳarap beḳip çiḳip kétti. Ekizeñ çüşké altinci ay vaxla boğandikin,
yaman ḳursuḳum ağriyttu ballani eçiḳip uxlitamsen déptimén. Dadlirçu ballani
nerḳi öygé eçiḳip uxlatti. Teşidiki öymu kañ digé, ballani uxlutup ḳoyup kirdi.
Mén baratgañni tuğdum. Bala yiğliğandikin balla teşidiki öydin vay apam tuğuptu dép yügürüşüp kirdi.
Kız- Kim yardémléşti özlégé?
Apısı –Hiç kim yardémléşmidi. Dadlirila ba, yérdin dadliri alğanimé. Dadiliri
momilirniñ yeniğa basa tüştin kiyin namaz bağu digér namazimu, digéndék momiliri namazğa turup ḳaptu, vay apa çaḳḳan mañ Rabiygülniñ apisi tuğdi déptikén,
momiliri vay attam vay anam mén kirsém kanvay tikip olturmudumu dép yügürüp
kirip, mundaḳmu oñ bolmas meniñ çüşüm deép birdém tuğuvaptu dép yiğlapmu
yürüydu, oğul nérvilik boldum dép sılapmu yürüydu. Şunuñ bilén u ay barat
aykénduḳ. Ḳadir çoñ dadisini ḳişḳirip yup isim ḳoyayniñ disek Baratgañ ḳoyayniñ barat ay boğandikin dép dadisi. Çoñ dadisi eğizlandurğay çoñ dadisi başlıḳ
boğandikin bizniñ balimizmu başlıḳ bop ḳalamdikin disék çoñ dadisiğa oḳşaş eğir
besiḳ edém boldi. On ḳovuz gép ḳısla bir ḳovuz gép ḳıldu. Yédin dadliri
ağanimé, eğizlanduruşni çoñ dadiliri eğizlandurganimé.
Kız – Bala tuğulğan çağda apa, baliniñ kindigini kisidu andin kiyin bağlaydu?
Apısı- Yoḳ aldi bilén bağlivép kisidu, Henipé açilirini tuḳḳanda, taza saat ikkidé
tuğdum dadliri ba, töt boğanda bala yiğlap kitividi, dadliri yoldişini kesivetip balini yögivéptu ḳarsla, şunuñ bilén toḳtaşxan açam kirip héy bulanıñ beşiniñ çoñliğini dép, u vaḳıtta baliniñ ḳulaḳlirini tişip özém. Bala bék yiğlap kitividi ḳursıḳı
eçip kétkén oxşaydu mén açamni ḳışḳırip çiḳay dép dadliri çiḳip kétti. Héy bu
Havaxanniñ kökligini, ḳulaḳlırni tişip oturup kétkinini buniñki dép şunuñ bilén
eçip attam, anam bulanıñ yamanlığını, héy bağlivép késmémdu bu kindikni, şamal kirip kétsé nimé ḳilla dedi, bilmigéndikin kindikni tüvidi bağlap kisidiğan
nimiken, biz uzun kisiviriptimiz.
Şu ballanıñ hémmisini çu ḳarsla mén tuğupla ḳulığını özém tişidiğan, bu Dibaayga kégéndé ḳuliğini tişip ḳoysam yiriñlap(itap), Rabiygül açiliri sén Dibaayniñ
ḳuliğini tişip yiriñdap dividi, vay émisé boptuçu téşkinim bomiğan bolsa dép
5
yipini çiḳirvalsam pütép kaldi. Bu Aynıkinima ḳoḳup Dibaaynikidék bop ḳalmiğay dép ḳuliğini téşmiduḳ. Bomisa ḳuliğini tişip idiridé halḳilani selip ḳoyidiğan
nimé,
-Ayxenim idérdé ep béğén halḳiliri bamu? Tuñgan halḳisi,
Kız – Momisi mixar halḳa elip bédi. Nimé ḳilip biriyniñ dép halḳa ḳıp biriyniñ
dividi halḳa ḳip beriñla didim.
Apısı – Biz tuñgan halḳısı alğan Dibaayğimu agğn çoñ bolsa buzsıma, yasatsıma
dép nimila ḳılsa. Tartsa yirilip kitip ḳalmisun dép.
Kız –Toylada yéñgé bop baḳḳanliri bamu apa?
Apısı – Yoḳla, bop baḳḳınim yoḳ. U vaḳıtlada ballar boğandiki balliriñni yağuz
taşlima dép méşréplégima bamaydiğan, dadliri bardiğan şuña usulğa usta.
Kız – Apa ballani uxlatḳiçé sözlép beridiğan hikayé bağu, birér hikayé sözlép
bérsilé
Apısı –Hikayé sép birémdim yé, keriméay özlégé hikayé sép biréy cumu
Bırta at miné toşḳan ba kénduḳ, ular tağ beşiğa çıḳıp oynap kiléyli déptu. Ular
tağ beşiğa çıḳıp oynap toşḳançu atni itiréviriptu tağdin, at ölüp ḳaptu. Toşḳa
meñiptu meñiptu bir yégé késé bir ta edem at suğurup turğudék.
-Héy édém bir at ölüp ḳaldi terisini soyup ékivalsiñiz bomamdu déptu
-Yoḳ etimniñ yeğirini ḳağila çoḳulap ketidu, - déptu
-Mén ḳarap ḳoyay déptu, - toşḳan
Şunuñ bilén adém kitiptu.
Toşḳan meñiptu, meñiptu bir yéğé baasa ḳağila turğudék
-Héy ḳağıla... atniñ yeğirini çoḳulap késéñlé bomamdu déptu toşḳan
-Yoḳ tuxumumni balla katolap kitidu déptikén toşḳan
-Mén ḳarap ḳoyay déptu, eki kağa kitiptu, kağılanıñ tuhmusiğa ḳarmaptu,
meñiptu meñiptu bir yégé baasa balla öyléñlér(evcilik) oynap olturğudék
-Héy balla deee ḳağının tuxumsini katolap késéñlé bomamdu déptiké toşḳan.
-Yoḳ bizniñ üyimizgé kato(hırsız) kirip kitidu apamla işḳa kétti déptikén.
6
-Mén ḳarap ḳoyay déptu toşḳan.
Toşḳan bir yégé beriptu ballanıñ üyigé kato kirip bir nérsilirini katolap kitiptu.
Yügürüp yügürüp tağnıñ beşiğa çıḳıp otasa édém ḳağını ḳoylaptu etimni çoḳulap
séptu dép, ḳağa ḳopup ballani ḳoylaptu tuxmamni katolap kitiptu dép, balla
ḳopup ḳatonu ḳoylap üyümni katolapsén dép. Şunuñ bilén toşḳan taza külüp
kélpigi yerilip kétkén iş şunuñdin ḳalğanimidék.
Kız- Hé şunuñdin yerilip kétkénimikén hé uzaé boptikén mundaé hekayiléni
anñlap baḳmiğili, başḳa hikayélér bamu apa?
Apısı – Başḳa hikayélénin beşini bilip, axirini untup ḳaptimén. Rabiygül ve Raziygül açilirğa kiçik vakıtlarda hikayélé selip beridiğan, eki Baratgañ tuğulğan yili, biz tömür yolnuñ astindiki öylérdé olturdiğan, İparnapam réhmétlik ölüp kétti,
xoşnimiz(komşumuz) digén.
–İparnapa bir amda kiripla bizzé oturup tursla cumu, mén kirmisén çıḳıp kétmislé cumu-, dép dadliri tömür yolğa denşi (televizyon )kögili ḳeçip kitidiğa
ḳarsla dadliri meniñ ḳirḳim toşmiğan vaḳit. Şunuñ bilén İparnapam réhmétlik
ürügdép oturup kitidiğa, yé u zamanlarda denşi (televizyon) bolmisa ḳarsla – bu
Emét négima kétkéndu özléni taşlivetip, çıḳıp kitiy disém tuğutluḳ xotun-, dép
réhmétlik ürügdép oturup kitidu, oturup kitidu bir vaxlarda kildu, séksén birinci
yili denşi (televizyon ) déslép çıḳḳan yili, çe zen (istasyon )gé ḳeçip kitip denşi
kördiğan, unuñdin burun Razigül, Rabiygül, Hanipéhanlağa hikayé selip berip
aḳşimi, ulamu eki dérslirni tékrar ḳilip, şunuñdin kiyin Baratgañla çoñ bolup hikayé sép bégidék bolmiduḳ. Bizmu denşi elivalğandikin denşi körüp balla.
Xeliçéay bir yerim yaş boğanda bizni dui (étrét ) diki edémléni yékké ḳilivétti,
yérni négé terisañla ihtiyariñla, özéñlé birlişip teriñla dép. Poyiz yolunun üstindé
yér elivalduḳ, ḳumnuñ üstigé çıḳımiz çüşümüz bala imizgéndkin tés. Apam- kala
tuğup balliriñğa ḳarap beralmidim-, bulanima şéhsiy ḳilivatḳandikin hökömét
yérlirini ḳolga biripçu, dép Xelçayni mén ḳarap beréy dép ep kétti xoşna kéntké.
Şunuñ bilén Xélçay Elizatcançé boḳağiçé xoşna kénté ciḳ turğanimé, Baratgañ
ḳalğanimé Oninci düy(étrét )dé öy elivalğandikin biz Gén karizda oturduḳ, oninci
düydiki öygé işlisé u vakıtta tömür at (bisiklet) niñ aldiğa balni evép mén oninci
düydin Gén karizğa tömür atni minip barimiz, işleymiz. Eşyédé(orada) balla oynaydu, şunaḳla ḳıp öyléni pütküzüp séksén beşinci yili oninci düygé kélduḳ.
7
Séksén altinci yili öyléni sép putküzüp, bir yil ḳatnap işliduḳ. Biz oturğan yé
biydilik, terimiğan yérkén, ama öy sağanlar kisék ḳuygan yérkén. Tövéynidiki
xansolaniñ méhélisi kisék ḳuyğan opur bidilému ba şunaḳ yékénduḳ.
Er düy (ikinci étrét ) diki yol yaḳısıda yoḳaynidiki (yukardaki) yéléni kösétti
bizgé öy ornini şu yédin birimiz dépçu ḳadir akam başlıḳ boğandiki, tuñğuzxana
(domuz ahırı) u yélé, çirkin (pis) yélé dép u yégima unmuduḳ. Yi pung çang (kiyim tikiş zavuti)din bégén u yéniñ edémliri vay mang lur (serseri) dép tillér etila
dép, çéttin ḳilip ḳalğanlani amaydikén u yégima unmuduḳ. Özimiz bék özimiz
xan bolup bu oninci düydéla oturayniñ kina dép. Biz oninci düygé kégéndé yi
pung çang dima yigirmé ottuz yaş balla badigén. Balliri bamu ba öylénmigén ballamu ba néççé yillar işlép, hémmisi yol yiraḳ dép köçüp kitip, bir Abdurehim
ahun ḳalganimé, hazirmu ba.
Néççé yillardan kiyin unumu ḳıp beḳıp bunumu ḳıp beḳıp dehḳançilik bomısa
özlégé kiyin berivalimiz dép téşkil işlimigén yiliñladiki hémmisiniñ pulini töléysilé dividi şunaḳ ḳilip ciḳ edémlé kilamidi. Töléydiğanğa nédiki puli, Sedulla hiy
(çince-ḳara, siyah) Sédul dimisé bilmiyla, hekim axunnuñ ḳızını aldığu.
Şu Sédulla, Émét oruḳ déymiz, de Niyazxanla, Hava Sadıḳla, yusupxa dép birsi ba digén, Ehmét dép birsi ba digé de yetti sekkiz ondék edém aiyliḳ de Hésénlé,
Goyaxa de Aygülléniñ kiçinisi Goyaxa bağu şunuñ erilirmu biz bilén birgé
işléydiğan. Yaş u vakitlarda toy ḳılmığan, hémmisi kétti yi pung çanğa, yi pun
çandan şu yégé bölüptikén yé yoḳ kitip Abdiryim axun ḳalğan. Méné hazir digé
téşkildin doxtur pullirini kötürdu, suğurtunuñ yermini téşkil tölisé yérmini özimiz
töliymiz yil ayiğıda.
Emdi şula bolsa méné tüy şu (emekli olmak) bop kétmémdu, yüsüp mallimléniñ
üyi Sédul hiyléniñ üyi digén, aminéléniñ öyi Émét oruḳlanıñ öyi digé setivetip
kétkén nimé ḳalğanla öy salğıdék bomidi, yaş ballıḳlırimu ba ḳatnap işlép, Sedullam tüy şu (pinsiyégé çıḳmaḳ ) bop kitérdi, Ayétxan biçaré dé ba yi lu (sekkizinçi armiye yoli) da mañsla uşḳuşidu san lün çayni (üç çaḳliḳ motosıklit) héydép,
pi fa shi çang (top tarḳitiş bazarı) niñ yoḳaynisida tazlıḳ ḳiytimén tazlıḳ işçisi bop
ḳaldim dép Émétxanıñ ma nédé yeri boldu. İkki oğli ba digé bir oğlunu da
şö(universitet ) gé kitiptu dép añlaymiz, bir oğlu badék.
8
De Sédulnuñ bir ta oğlu badigé déşédé yi pung çang da (birinci tarmak zavut) ḳoy
beḳıp bir ḳışlığı yopurmaḳ dovulap ḳoysa partilap kéttiğu parçé parçé bop kétti,
Hekim axunnuñ oğlu şunaḳla tügép ḳaptu, Sedulun oğlu küküm bop kitiptu bir ta
oğul ikki ḳız digé, bir ḳızı Baratcanla bilén okuydiğan şunu hekim axunnuñ oğluğa bédi, çoñunu şarçigé (yer adı –şeher içi) hezizimgé bédi. Bizniñ oninci düy
(étrét) dé oturğan bolsa undaḳ işlama bolmaydiğa nimédigén, bir ta oğli yoḳ boldi,
biçarilé nimilér ḳilip kün ötkizvatidikin, hazirğiçé tüy şu (pinsiyege çıḳmaḳ) bolğan bolsa tüy şu(pinsiye) pulini ep otamastimu.
Bizniñ méhélidima uyğurlar şundaḳ ciḳ digén şular hémmisi öy salğan bolsa bizniñ mahélima çoñ mahélé bolasti, de tuñanla kip kiyin uyédé oturup, heli ular
maşınlıḳ bop, hémmé nimlik bop kétti. Uyğurladin zor ular tehi, şunaḳ ḳip biz si
pun çang (totinci tarmak zavut )din kégén biz, kadir ékém, Toxtaşxan açam üç
öylük edém kélduḳ. Tuñganlar, işkirsidin uyédin bu yédin bop bir mahélilik bop
kéttué. Eligañla kéldi, Yusupgañ muallimlér kéldi. Bizniñ öydé töt ḳız,
toxtaşxan açamnıñ öyidé töt ḳız, yusupxan muallimiñ öyidé ikki ḳız, Rabiyxan
açamnıñ öyidé üş ḳız, vay balla şundaḳ cıḳ, ḳız bala hémmila öydé avat digén,
bara bara hémmisi toy kiliñ toy kiliñ hazır méné oninci düy gé basla birér kün
tursla héç kim körünméydu, edémizat yoé, hémmisi kétkéndikin.
Kız – Nime oyunlar oynaydiğan?
Apısı – Şu ğuduḳḳa bérivép suğa çomup, balla ḳoyluşup oynaydiğan şu vaklardima.
Kız – Apa bizma oninci étréttiki öygé barayniñ disé hoş bolidiğan çét boğan bilén,
bir hil köñüllük digén.
Apısı – Cücémlirimiz ba digén, biey vaklarda özlé aminém bilén beriple cücem
yigili, Baratgañ sén çıḳıp ḳeḳip bérsina seniñ savaḳdişiñ bolğandikin disém,
kimnin savaḳdişikén o çıḳmaymén dép. Undaḳ ḳılma dépmén, nimé dép dislé,
émbosa gülsümxan meniñ bilén kte birlikté işléydiğan bir kün özléniñ Baratgañ
meniñki Aminémni yiğlitivetiptu dép Gülsünxan mañğa eytittu, öygé kip, -hey
sén nimé ḳildiñ disém, - héy nimé ḳilay özi cimmitéñ oltursam déptirimgé tükürüp ḳoyup ketip baridiğu, ḳap eytip. Şunuñdin kiyin şundaḳ öç Aminémgé.
9
Vay onuñ Baratcan Baratcan dép eğizini yağlıḳ ḳıp ketişi, Baratcannıñ on ḳovuz
gép ḳılsa gépmu ḳılmay onuñğa, işiktin kirgén yédé yuğan aḳ cücimimiz ba digén,
eğilnin beşiğa çıḳıp yislama boldu. Bidilikniñ izi eğil digén eğilniñ temi hazirmu
döñ turuptuğu şu, it bağlap ḳoyğan kiyin tikivalğan umu hoyliniñ içidé digén
sösün cücém (édébiy Tilda-üjme) digén heli teşigé çıḳıp ḳaldı.
Yaznıñ künü ḳeḳilip callaḳ callaḳ bop kitidu cücém témi yoḳ, teşidiki cücém biz
özimizni oñlap bağuçé yép kitidu, yépmu baḳmiduḳ. Sösün cücimimizni, emdi
bu yıl bahçimiziñ içindé u yédé bir tüp bu yérdé bir tüp cücem ba, özligidin ünüp
kétkén. Turğaykina buma bir giyah hesaplinip turdu dép cücémlénima bir yérgé
yötkimiduḳ. Şup petti turuptu émdi, öyléni buzmiğan bolsa erıḳ yaḳḳısığa köçürüp ḳoysaḳ bolardı. Bu yıl uşşaḳ çilanla boptu, yuğan çilanlar şalañréḳ tüzük
işlimigéndikin. Şanglır (neşpüt-armut )la şu yédé turupla sesip sesip ménmu baramiğandikin üzümléma şu.
Kız- Şu unuñğa émgék ḳılıdığan, yasap tüzéştirdiğan edém bomisa.
Apısı – Üzümni de bir yıllarda ḳurutuvalğan, üzüm ḳurutudiğan işlerma yoḳ bop,
ḳuşḳaşḳa yém bop turuptu. émdi hoylilanima yerim yarta ḳopurup ḳoyuptu.
-Dadlirçu ḳarsla mışnaḳ öy salmén disé nimé kilsé capa tatip Baratgañlama çıḳıp
kétti öyiñdé kim oturdu dép mén sağuzmiğanimé.
Kız- Hé beşidi mu?
Apısı – Hé beşşida, de Kadir akam çu biznıñ bilén téñ sağuzuñla dép sağuzdi,
yerin yarta bop, xitaylama işkirsigé çüşüp işimizni ḳıp çıḳımız dép çüşüp kétti,
ḳoparsa ḳopurup kitidiğan nimé kapirlar, şundaḳ ḳıp mucimel bop ḳaldi. İşik deriziléni ekilivatḳan nimḳ ḳışlanı ekivatḳan nimḳ, simutlar ba işkalida, şulani
ḳanaḳla ḳıldiğan nimikin émdi étiyaz bop baḳḳayki.
Eki ḳarsla tövénki toténni otturdi yulup elivaldi ḳarsla sayahat bağçisi ḳılğıdék
dép, çeḳılmiğan bolsa u öylér şundaḳ katta öylér bolasti. Yazlığı berip tursaḳma,
üzümlér obdan bop, bu yılma şundaḳ boldi. Xiyalimda étiyaz bolsa bizniñ öy
özéléniñkigé ḳarğanda obdan, suma amda, bizniñ öydé işkallağa séy terisaḳma
şundaḳ oḳşaydu. Ḳoy baḳsılama ot digén bop kitidu hoylida, orup yidüritḳa, yulup yidirütḳan, dadliri ürümçigé çıḳıvalğandikin, mén bu yédin u yégé baralmiğandikin, şunaḳ ḳilip béçéyléniñ ma içi toşmay, dadliri yüz kilo béséy ép ḳoyğan,
10
xoşna kéntlégé berip mén, béçéyni öygé ékirip ḳoyğan, kélsén sesip béçéy, ḳasıraḳlırı ikki sobo (büyük çuval) çıḳtı.
Kız – Apamma béséy elival ḳeyin apañlama béséy alamidiğu déymén dép, apamlama bazadin éptikén şundaḳ amda çıḳtı. Biz bir tilfun ursaḳ keriméayñ yeniğa
barimiz dép, apıliri biz nong çang (yer adı/dehḳançiliḳ méydani-çiftçilik yeri ) da
digén dép. Bizma barayniñ dép badukḳ. Basaḳ ciḳ beséyléni teşiğa tizip saptu,
Zulḳarcanni ep bağan. Şunuñ bilén dadliri bizé sunuşti, ciḳ elivaptimiz yermini
alayniñ disék xitay unmaydu şunaḳ ḳilip hémmini elivalğan dép apilirma idişni
selivaldi maşininiñ içigé.
KUMUL’DAN DERLEMELER II
Adem - Serıḳ Uygur Tömür épéndim telefon ḳıptu, bir ayniñ aldida ḳomulğa
kélgén. Kip ḳaytip kitip telefon ḳıptu, Çin Xéyniñ Çay dam digén yerigé
kélgéndé kéşté telefon ḳıptu.
-Xapa bolma kéşté telefon ḳıp ḳaldım, mén bu yérdé özémniñ hayacinimni basalmay telefon ḳıldım uyğur ḳerindişim, ukam, boğum dép. Bu yérdin telefon
ḳılışımdiki sévép bu yérdé Çin Xay Çay damda Uyğur Ğol dép bir dérya bakén,
ḳomul nuñ atilişi ésli aratörük térépté Uygur Ğol, kiyin İvirğol ğa özgirép ḳalğan
nimé, şuña meniñğa tunci bop telefon beriptu.
Kız- özlé şu yégé bağandin kiyin sayahat xatirisi yeziplağu, özlégé xét ḳaldursam
ḳayturmilla.
Hoca –Sarı uygurlar haḳḳında materyal barbı?
Adem- Ba mén yazğan sayahat hatırısı ba.
Kız- Seriḳ uyğurlar héḳḳındé yazğan matiryallanı türkiyédé néşirgé bésék bolamdu déydu.
Adem –Boldu boldu çataḳ yoḳ, çin köñlümdin razi bolimén.
KUMUL’DAN DERLEMELER III
Adem -Ḳomulda bu yıl muşu bir yerim aynıñ içindé séksén méydandan köp
méşrép ötküzduḳ.
11
Kız- Bügünmu bama?
Adem -Tügép bolğandu,
Hoca -Ḳandaḳ yaxşimu?
Adam-Obdan oziñizla ḳandaḳ tenç aman kéldiñizlemu?
Kız – mén ḳazakıstanda Ahmet yesevi namıda ḳazaḳ –türk üniversititi ba, şu yédé
meniñ muallimimti.
Adem –Avu orunduḳta olturuñ orunduḳlar bağu, çay ḳılménmu?
Kız -Yaḳ yaḳ réxmét
Adem -Ḳaçan kélgén?
Kız –Muéllimlér ḳomulğa kélgili ikki kün boldi. Tönögün bir kün yolda, bügün
bu yédé.
Adem –Ḳaysı méktéptin? Siz oḳuğan méktéptima?
Kız-Hé şu yédé idi, hazir Bişkéktiki kırgız –Türk manas ünivérsitétindé, Türkiyédé bir yaxşi yeri oşu yérdiki profisor, doktorlani u yé bu yérlérgé, Türk
dölétlirigé ikki üş yıllıḳ oḳuşḳa ve oḳutuş işliriğa évétidu, oşu térépi bék yaxşi.
Muellimléma şu yégé berip nurğun nérsiléni öginidu ve ögitidu türk dunyasığa.
Adem –Bizniñ muéllimléniñ kilişidin xévirimiz yoḳḳen, şundaḳ bolğandikin aldiñizlağa çıḳalmaptuḳ.
Kız- Bizniñ bügün bu yédé, boluşimiz bir çüşké oḳşaşla.
…
Adem – Gipiñizni tüşendim. Türk dünyasıdımu bunlarni tétḳit ḳilip dunyağa tonuşturuş mécburiyéti balığıdın gép ḳıldı bolğay xatalaşmisam, bunuñğa bir nérsé
diyélméymén, çünkü biz hökömét xaraktirdiki orun hökömét nuḳtisidin bizgé siyasét bélgilénsé şu dayirdé tétḳiḳat u bu işliriğa téklip ḳiliş, u bu işlirini ḳılsaḳ
bolidu. Emdi mén bu yérdé körsétsém bolidu astirttin, tétḳiḳ ḳiliş u bu işlérgé
mén cavap berélméymén. Résimgima tartmañ mén bir téklif beréy. Girmaniyédéki Ablét épéndim bilén alaḳılaşsiñizlar unuñda hémmisi ba. Hökömét
ruxsét ḳılğan asasta unuñğa bérgén biz. Sizlér unu ḳandaḳ ḳilsiñizlar arlaşalmaymiz, arlaşmaymiz. Şunu yétküzüp ḳoysuñuz.
12
…
Adem –Biz bu yérdé bunlanı bir nérsé diyélméymizğu, siyasétlérimiz oḳşaş
bolmiğanliği üçün bunuma yaxşi çüşéndürüñ, nomur ḳoyuşlirimiz tértipsiz bop
ḳaptikén, başḳıdın ḳılmaḳçituḳ. Munu körgénlér muvapıḳ çüşünésizlér. Eytip
ḳoysiñiz mehmanlağa biz buni arxiplaşturuşta nomurlani oñ tötür çaplap ḳoyuptikénmiz, baḳıdın tértipléştüréttuḳ, şuña körgéndé başḳiçé çüşünüp ḳalmisun.
Kız –Bézi xétlér bék oçuḳkén özgiriş bolmaptu, yezilişta hiç ḳandaḳ özgiriş bolmaptu asan oḳuğuli boldikén.
Hoca –Bunun Maytri Simite ait olduğunu kim söyledi size?
Adem –Ablét Sémét, Girmanyadaki, Ablét akamızğıma bir parçé bégéndikin körüpla şu bir ikki héripni körüp bu Maytir Simitin yoḳalğan ḳısmikén dép telefon
ḳılıp xever ḳıldi.
Kız -Bunu ḳandaḳ yérdé taptıñla
Adem –Tağniñ çoḳḳisida bir kiçik öñkürün aldida kiçik parça parça halétté, sipilip turuptu, ḳoynuñ mayaḳliri, oğut, ḳiğ, yuñ, tük méynét. éslidé öyniñ içindé
muvapıḳ yérgé ḳoyulgan ikén, kiyinki dévirlérdé uzaḳ yıllarda bu hér xıl sévéplér
bilén péské çüşüp teşi bir yérgé çıḳıp ḳaptu.
Hoca–Kaç sayfa olduğunu tahmin etmişler.
Adem -İkki yüz on néççé yapraḳçé, Ablet akamğa évétip bégén muşuğu déymén
Axşam ya vu lun (yer adı ) ğa bağan, bir muéllim bati şunuñ bilén muşu işlar
üçün sözlişéyli dép, bazağa kelivaptu, imkân bolmidi sözlişidiğanğa, Ya vu lun
méktépté bir ikki muéllim bolğan nimé Ablét akam bilén diyişkén mélum işlani
sürüştürüş üçün. Unuñğa pursét bolmidi méşrép başlinip kitip. Ablét akam
ḳomulğa kélgiçé toḳsén parçini bir yérgé ékiptu.
Kız -Ablét bey toksan parçayı bir araya getirmiş.
Adem –Sizgé bir nérsé bolmiğan bilén mañğa bu adémlér, mañğa mundaḳ
adémlér ḳomulnuñ mundaḳ yérlirigé tékşürüşké baridu digéndék bir tamğiliḳ bir
nérsé elip kélgén bolsiñızlar mén nimé digén bolsiñizlar şuni ḳilip bérgén bolsam
mehmanlar toğra çüşénsun.
13
Kız –Buruñḳı uyğur yeziḳı ḳandaḳ yezilidu?
Adem –İgizdin péské, oñdin solğa ḳarap yezilidu. Asasén igizdin péské ḳarap yezilidu. Adémleniñ kelidiğanlığıdın xévér tepip, mundaḳ edémler baridu digén
bolsa mén nimé digén bolsiñizlar şuni ḳilip beréttim. Mundaḳ imkan tuğulmiğandikin bu işmu hökömét xaraktirini almidi muşu turḳi biz özimiz bilişimiz yurttin
kélgén ḳerinsaşlar mavuni körimiz dise yaḳ disék bolmaydu. Palançilar képtu
körsitipsén disé mañğa gép kilidu. Şuña teş ḳalsaḳ bolidu.
Adem- Heliḳi Hemdul ḳasım muéllimniñ küyö oğliğa oxşayttu hé ḳenimiz, yiltizimiz(kökümüz) hémmé nimimiz bir bolğandikin oxşaymiz.
Türk ḳerindaşlarin bu mésillégé yaki matriské oḳşaş ḳédimki uyğur yeziḳlarini
tétḳiḳ ḳılışḳa mümkün bolsa biz imkaniyét yaratsaḳ bolatti. Biraḳ bizdé u hoḳoḳ
yoḳ tirikçiligin hélékçiligidé. Emdi biz imkan bégen Ablét akimiz bilén alaḳilişip
ḳandaḳ ḳılsiñizlar boliveridu.
-Bu mésélilérni tétḳiḳ ḳıliş uyğurnıñla émés, oḳşaşla sizléniñmu tarixiñizlani,
médéniyétiñizlani tétḳıḳ ḳılış birdéklikké igé. Şuña sizléniñ tétḳıḳ ḳılış vé körüş
istigiñizlaniñ bolişi nahayiti yaxşi iş. Biz bolsaḳ ḳollayttuḳ. Diginini ḳilip bérsék
biraḳ açañni kim alsa akañ şu (deyim-ablanı kim aldıysa eynişten o ) dép hökömétçilikté.
Hoca –Bu bina ne binasi?
Adem- Muḳam ḳoğdaş, ḳomul muḳamlarini ḳoğdaş, ğéyri maddi médéniyét miraslarını ḳoğdimaḳ nimé déydu hélḳarada? Birléşmiş millétlér téşkilati térpidin.
Kız- Gayri maddi medeniyetini esirgeme kurumu,
Hoca –Siz nimé iş ḳılısız?
Adem –Mén ḳomul şéhérlik ğéyri maddi médéniyétléri niḳoğdaş ḳomul muḳamlarını ḳoğdaş işlirini ḳilimén.
Kız - Somut olmayan kültürel miras.
Hoca- Sizin jurnaliniz var mı?
Adem– Özimiz çıḳarğan yoḳ. Bunuñ aldınḳı sanliri var.
Hoca- Ḳomulnuñ muḳamliriniñ CDsi varmi? ḳomul dialektinde.
14
Adem –Ḳomul muḳamlariniñ CDsi ba, uni bésék boldu. Çünki biz uni lintiğa
elip xélḳarağa ḳoyivatimiz. Uni héç kim çékliméydu.
Adem – Oḳutḳuçilaniñ tétḳiḳat yölinişi nimé?
Kız- Bu muéllim Türkolog, Sibiryédéki türk tillirini tétḳit ḳiliş. Tuva, Hakas
tillérini, maya tillérini, tönügün méşrép deyini ḳoyup bérsém, kiyimléni körüp
héyran ḳaldi. Mayalama muşu kiyimléni kiyidikén, çéşmé işligén kiyimléni kiyidikén.
Adem -Ésli alaḳidék bir nérsé bolğan bolsa muşu édémlér kélgéndé mén
méşrépké elip barğan bolsam yaxşi bolat ikén. Mén muşu turḳumda bivasté elip
barsam épléşméytti, siz elip baramsiz yé méşrépké.
Adem –Boldu, hazir başlandi bolğay.
Kız- Bir yérdé méşrép diyé oyun var, kök/ (tohum, çimen, bir giyahın yeniden
tohum çıkarmış hali /kök –gök / kök-mavi ) meşripi
Hoca –Bugün mü? Nerde ?
Kız-Evet, yakınlarda bir yerde
Hoca - Kök meşripinin CDsi bamu?
Adem –Bu yıl işléydiğanğa tirişivatimiz.
KUMUL’DAN DERLEMELER IV
Teyze- Meniñ ismim Rabiyém, dadamniñ mamut ismayil, apamnıñ ismi Sarixan,
yetmiş birinci yili bu yégé çıḳıp yetmiş ikkinci yili ayşémgülni tuğdum, töt balam
ba. ballirimniñ ismi, Eyşémgül, Cemilem, Nésrullam, péttullam. Ballirimni
Toy ḳıp kéttim töt nérvilik boldum. Özém atmişḳa kirdim. Pinsiyégé çıḳtım. Şu
nérvilégé ḳarap olturuptimiz. Nérvilirimnıñ eti Subanca, Mévlanca, Nurşatcan,
Péxrullam.
Kız- Péxrullamni uxlatḳan vaxtida ḳandaḳ élléy naxşisi eytilla?
Teyze- Élléy balam péxirdin, yiğlimañ balam dép uxlitimiz.
Biz sékkiz bala, üş oğul béş ḳız, İsmayil méxmot, İbrayim méxmot, Ablelim
méxmot, İbadétxan, Patimém, Gülbahar, Adalét, Rabiyém méxmot.
15
Kız- Özlé çoñ dadam bilén kançinci yili toy ḳılla?
Teyze- Yetmiş birinci yili sékkizinçi ayniñ axirliri toy ḳılduḳ, yetmiş ikkinci yili
tuğdum Ayşémgülni. Cemilemni yetmiş üçünci yili yéttinci ay, Nésrullamni töt
yil kiçikip tuḳḳan, yetmiş yettinci yili. Péttullam yetmiş sékkizinçi yilkén on ikkinci aynıñ birinci künimu ḳarsla nérvima oḳşaş bir vaxta tuğuluptu. Péhirdinni
on kün kiçikiptu. On ikkinci ayniñ yigirmé toḳḳuzu tuğulsa bular on ikkinci ayniñ
yigirmisi tuğuluptu toḳḳuz kün pérḳ kilidikén dadisidin. Ey émdi özimizma capani tartip émdi dölétléni körüy dislé ağriydiğan yér tollap, muşu künlér ötiyttiğu,
Nurşatcanni sünnet ḳilimiz.
Kız- Néççé yaşḳa kirgéndé sünnét ḳıldu?
Teyze- Béş alti yaşta ḳıldu, öginlikké tutidu. Bügün bazalarğa baduḳ, Cemilemleniñkide bizé örüm ḳilip baḳayli disek oxşimaptu. Yükleni néyniğa apamayniñ
dép. été şu yérdi mañidiğan tursaḳ, tinép olturğandi. Dadliri telfon ḳiptu,
ékémma kilémdikin dép. İkki miñ kéy (pul birliği- kuai ) pul alimiz, émdi dölét
körüyniñ disḳ u yé bu yérimiz ağrip. Nérvilégé ḳaraytḳan. Ulani böléytḳan, yişitḳan. ḳız nérvém yoḳ töt oğul nérvém ba. Nurşatcanma aḳşam moma ḳoḳittimén déydu. Mayo(narkos) ursa yiğlamdim yiğlimamdim? Turupla émdi
ḳoḳmaymḳn diydu. Eyşemgülgé telpon ḳılıp. Umu bir çoñ ğémkén.
-Ata- anilaniñ résimliri bakén, toylaniñ résimliri bakén karsla ayşémgülnıñ, Cemilemnıñ toyinıñ résimini köduḳ.
-Capala tartip çoñ ḳıp ballanı. Méné hazir yiy dislé ağız yoḳ, göşléma turitḳan.
Şulanı ḳıp yiy disléma eğir kiytḳan. Ballama işḳa kitip, nérvilér oḳuytḳan, kiliñla disé imtan(imtihan) déytḳan, émdi bügün başlap ḳoyup beriptu. Ayşémgül
ḳızımniñ mucazi yoḳ ikki kün boldi okol urup. Hazir şu yédin kélduḳ aş ḳılıp berip.
Kız- Bu yıl ḳozğalmiğan kisili hé?
Teyze- Yoḳ ḳozğalmiğan, ḳatar çeyi bop, balla şuni tepiptu hazir, savaḳdaşlar,
hizmétdaşlar yiğilip, şu yélédé bizé dora dérmékléni yép ḳoymamdu.
-Şunaḳla ḳıp apamni köduḳ, dadamni köduḳ heyyy kattıma adémlékénduḳ.
Résimléni körüp Ayxan yiğlap kétti, mén yiğlap, toy résimlérdé özlirla kiçik
bakénla. Yéni bir yégé kélsékma özlirla ba. Résimlédé özlirlala erıḳ.
16
Kız –Biz özlirlağa amraḳ boğandikin şu
Teyze- Cemilemnikide şunaḳḳé pildirap aḳımizda ma, yénimizda ma ba. Kötürüp yénimğa elivaptimén. Cénnétay bolğaymu? Zéripéay mu, ballama şunaḳ dép
Zéripé ay, gülsümaylar hémmisi sileniñ yeniñladikénğu, ayaktaki çoñ dadamniñ
balla yoḳḳu dép, ulamu néylirida bizézir baké, péxirdin baké. Şunaḳla ḳıp oturdikénmizğu, méné apilirla öyle aldi, zhuang xiu-cvan şu (bezimék-süslemek) la
ḳıp méné, bizmu xudayim buyrisa élivalsaḳ. Cémilém ép ḳoydi sédul akiliri unmayttidu. Nimé kılsé öy almé dép, şu öylé yaxşi bomay hémmiñ lu pang (bina öy
-apartman ) ğa çıḳıp kétkén bilén ping pang ( yér öy ) öyléniñma boğini yaxşi.
Nan yaḳidiğan iş ḳoylaniñ boğini yaxşi. Otirivirip lu pang (bina öy-apartman )da
teşiğa çıḳmay kisél bop, hér küni lu pangdin beri kélméy dép. Uni dislé hér kün
nésrullamniñ yeniğa yitip barmiz. Beyniğa basaḳ cemilem, beyniğa basaḳ péttullam erıḳ lu pang (yer öy) bu yil ḳış öydé oturmayttimén, méñışla boyttu.
Kız- Öylédé çu méş badu?
Teyze- Méş ba, péttullam bérip ot ḳalap ḳoydi dadam dép, biz akşam seri körpé
ḳılğan bazağa berip taşlıḳ eçıḳıp, teéyya ḳıp heli evép kégén. Été Abduvacip
kéşḳuru démdu névaxta ruxsét bésé eşnaḳ evap basaḳ ma paxtilani téyya ḳıp
ḳoysla ḳaplani ép tıḳıp körpiléni apamısaḳ paxlanni ötürvép barayniñ déyttimiz.
Péttullamnikigé bir paxlan ötürüp apaduḳ, şoça ḳıp hémmisi badi, déylégé ép
ḳoysaḳ bomamdu hé. Kiyin kösima şundaḳ yaxşi boldikén.
-Eki didim bügün xilliniptikénmiz, muşulanı élivaldiğa nimikénmiz disém péttullam héy dévu ça v şı (süper market) dékini ép çıḳsam boptikéntuḳ disé, Ablelim boldi vay -can dép, mén eki anaḳ dimé biz ḳerindaşladin sékkiz ḳerindaş
bakénmiz bir yédé oturupkitiptimiz. Açamğa şunaḳ disém rast bügün taza mazlıḳ
édémkénmiz résimgé çüşüp ḳoysa boldu arsida birési ölüp kitip ḳalsa xudayimlıḳ
alémdé méné bakénğu déymiz.
-Çolpaxan açam hémmé toyda bakén, mén yoḳkénmén texi, çolpaxan açam
bilén haceyxan açamnila eptu. Ayşemgülniñ toyida bakénmén, cemilemniñ toyida biré biré turup ḳaptimén, çolpaxan açam şundaḳ oçuḳ çıḳıp kitiptu baḳsıla dép,
péttullamniñ toyida bir yédé yoḳ déyide bügün körüp baḳtuḳ négé kéttikin. Nezirğa kétkéndimu, toyğa kétkéndimu yoḳ.
17
Kız -Töt balining hémmisini özliri tuḳḳan nimé hé?
Teyze- Hé opirasyé ḳımay tuḳḳanimé
Kız- Doxturxanida tuḳḳanmu ye?
Teyze- Vay hémmisini doxturxanida tuḳḳan nimé, apam tuğdurup, dadam işéklé
doxturxaniğa ep çıḳıp, işék leng ger (yer adı) gé ḳeçip kitip, u vakıtlada tuğup
kétsilé béş kéy pul béslé hazir ep kitiñla diydiğa, xanso doxtur çaḳḳa kitiñla dép,
çıḳsaḳ işék yoḳ, meni texi karidorlağa çiḳamsén dép balini kötürüp oltursaḳ. Bir
vaxlada dadam balam méné işékni tepip kéldim. Sén yatamdikénsén yé eçikıp
kitémdikénmiz? Dép, vay kitiñla déyttu dada béş kéy pul tapşursañla déptikén
tapşurup kéttuḳ. ḳaranglağa eçüşüp ḳoyup sédul akılıri, cemilemnima ḳaranglada
tuḳḳanimé. Péttullamnikidé boldi émdi méşédéla tuğay dép tuğuptimén momiliri,
Çolpaxan açam, mérémxan apamla ba, zéynépxan apam, méymonixan apamla
momayla badigen, u çağlada ḳursiğim ağrip talalada yürgḳndikin, hemmisi kirip
yüzümge, beşimğa su çeçip, tötincisi boğandikin bize ḳıyın bolidikén. şunaḳ ḳıp
buni öydé tuḳḳan nimé.
Kız- Kim tuğdurğan?
Teyze- Öydé zéynépxan apam, mérémxan apam, çolpaxan açam bilen, zeynepxan apam ana boldiğu. On yetti kündin kiyin oğrup kitip eşékni ḳetip
doxturxaniğa çıḳıp, piymilani kiygüzüp, cuvvilani kiygüzüp, harviğa selip sınıl
ḳarañlağa ep kétkén nimé. Kilinléma karsila Eyşemgülma şu Cemilemmu, çoñ
kilin Patigülma özi tuğuvalğan tursa. Mana bu kiçik kilin Patigülmu özi tuğuvaptu, bir vaxta telpo ḳıldim ḳar çüsüyttu, nédidu silér disém apa biz dyan da (yer
adı) da dép bir yédé oturuptimiz dép, vay nimé ḳiytsilé ḳarda disém, vay kivalduḳ dép. Bir yédin amma balla ğaj ğuj uni çıḳıyttidu. Vay balla bağu disém héy
şu tuḳḳanliriniñ kidé dép. Eki mén körpileni Nurşatgañniñ sünnitigé ep basam
dép şiriyttiğan, bir vaxta bala apa nimé ḳıytsé dép, şu dadañ bilén aş içip oturuptimiz disém, balam -apa patigülni ékirip kétti tuğut bölümigé, méné var vur ün
çiḳivatidu içardi çaḳḳan kilalamsilé aptubus bamu dép. Çaḳḳan dadisini miçitke
kirip ep çıḳtim iginimni kiyip basaḳ patigul tuğmiğandék baliniñ yenida yetiptu
ḳarsla, var var yiğlap bala yögéklé ba digén yögilép ḳılduḳ.
18
KUMUL’DAN DERLEMELER V
Kız-Bala tuğulğan başlap balini nimilé ḳılıdu dép bésliré
Teyze-Bala tuğulğandin kiyin doxturla yiğlisun dép ḳuymişiğa urup ḳoydu, yup
yögilép imiziñla dép ékiridu, şunuñ bilén balini
ölléy balam ölléy,
yiğlimañ balam ölléy,
böşükké böléy ölley
balam ölléy,
uxxa kılıñ ölléy,
mémék imemsiz balam,
moma deñ apa deñ,
buva deñ, dada deñ balam,
aça deñ, akka deñ,
untup kaptimén bir naxşila boldiğanğu.
Kız- Heç nérsé bolmaydu çiné özléçu émisé birdi onğiçé dép bésliré
Teyze- Bir, ikki, üş, töt, béş, alti, yétti, sékkiz, toḳḳuz, on, on bir, on ikki,
on üş, on töt, on béş, on alti, o yétti, on sékkiz, on toḳḳuz, yigirmé, yigirmé
bir, yigirmé ikki, yigirmé üş, yigirmé töt, yigirmé béş, yigirmé alti, yigirmé
yétti, yigirmé sékkiz, yigirmé toḳḳuz, ottuz, ḳırıḳ, ellik, atmiş, yétmiş, séksén,
toxsén, yüz. Bir yüz on, bir yüz yigirmé, bir yüz ottuz, bir yüz ḳırıḳ, bir yüz
ellik, bir yüz atmiş, bir yüz yétmiş, bir yüz séksén, bir yüz toḳsan, ikki yüz.
Kız- Öginlikké çoñné Nurşatcanniñ sünnitini ḳıldiğu, özlé nimé nimé téyyarlıḳla
ḳılla?
Teyze- Nurşatcan nérvémgé örüm ḳıldim, misañza, yortḳan ḳılduḳ, körpé ḳılduḳ,
yasutuḳ ḳıldim, bir ḳoyni ötürüp barmén, ḳuduğuyla bir nimilé ḳıldu, pul berimiz, mollamni ékildu. Mollam kélgéndin kiyin nizir ḳılmiz. Nizirdin kiyin uruḳtuḳḳanlar, ḳerindaşlar kilidu. Nerve-çürvilér kildu.
Kız- Nésrullam akamni sünnét ḳılgan vaxta nimilé ḳıp bégén?
19
Teyze- Şu yortḳan körpé ḳılduḳ, méktépté oḳup yenip kilividi sünnét ḳılmiz dép
işléni püttürüp nan yaḳtuḳ, biñ gé(bisküvi), kémpüt digéndék bir nimiléni ékip,
şoça ḳılduḳ. Uruḳ-tuḳḳan, nérvé çérviléni çaḳırıp oturup parañ selişip, mehmanlani uzutup otadaḳ. Édém atmişḳa kirgéndé unutḳaḳ bop ḳalidikén.
Kız- Atmişḳa kirlé hé çoñné?
Teyze- Çip bu yıl atmişḳa kirdim, bu édém atmiş béşké kirdi.
Kız- Çoñ dadam bilén ikkilirlé ḳaynaḳ tonuşḳan nimidu? Şuni dép bésliré.
Teyze- Şu vaxladimu nérvilé Micitniñ ayalı açamniñ yoldişiniñ balsi, Petta
akamniñ ayali açam İbadetxan özemniñ ḳerindişi, şu yégé bérip örük yigén, ḳoğun yigén, tavuz yigén, cücém yigili berip, eki ularmu erişip bağandikin, eki bu
édém meniñğa turmuşḳa çiḳayniñ digéndikin, şunaḳla ḳıp birbirimiz bilen körişiptimiz, kétti yiné kép körüşüptimiz, eki boldu diyişip, xet alduḳ, yetmiş birinci yılı sékkizinçi ayda élçilér çüşti, yetmiş birinci yili sékkizinçi ayda toy ḳıp
çıḳıp İşlép méşélédé yürduḳ. Etizğa barmiz işléymiz, yetmiş ikkinci yili ḳızımni
tuğdum Eyşemgülni, kiyin cemilem, Nesrullam, Péttullam ni tuğdum. Émdi hazir kız balla tuğdi. Töt nérvilik bolduḳ émdi.
Töt nérvidin Subancan, Mevlancanni sünnét ḳıp kéttuḳ. Émdi Nurşatcanni
sünnét ḳılmiz. Kiçigi kiçik émdi tuğuldi texi. Méné yigirmé néççé kün boytsa.
émdi hım hım dép gép sorap otarsa. Ballani bölép ölléy balam yiğlıma balam,
apañ kéldi dadañ kéldi, nanna yémsé aş içémsé dép naxşa eytip ballani uxlutup,
özimizma uxlap kitidiğan gép, hér naxşila ba digén, nérvilégé naxşa eytip berip,
héy atmişḳa kirgéndé unutḳaḳ bop kelidiğan bop ḳaptu.
Kız- Coñ dadam cücém yigili, ḳoğun yigili berip özléni kögénimé?
Teyze– Biz ḳoğun tavuzlani ciḳ teriydiğandikin, Micit réhmétlik bilén çüşüp tonuşup ḳep, ḳoğun yiduḳ, tavuz yiduḳ. bizézir körşüp ḳoymiz étisi yiné bir kız
bala bakénduḳ dép yiné çüşkén şunaḳla ḳıp tonuşup toylani ḳılğan. Töttin sékkiz,
sékizdin on ikki édém bolduḳ digén gép, nérvilénıñ aldi on tötké kirdi, kéyni
méné yigirmé kün boldi. Nurşatcan alti yerim yaş, Mévlancan on ikkigé kirdi.
émdi bir nérvini sünnét ḳılğiçe canlar, humurla bamu yoḳmu. Hey xudayim şunaḳla ḳıp böşükke salidikenmiz, etini ḳoydikénmiz, idér çıḳırdikénmiz, sünnét
ḳıldikénmiz. Digén gépni untup ḳap, yaş vaxla kitiptu.
20
KUMUL’DAN DERLEMELER VI
Teyze- Apam ötkéndé yataḳta yetip ḳapçu, doxturda yatḳandikin. Eki mén bizniñ
öy şundaḳ ḳızıḳarlık, nimé işlér boğan? disém, nimé işlér boğan? diydu.
Éttigéndé bir tonur nanni yaḳsa, ottuz ta nan batidu u tonurğa, ottuz ta nan töt
kündila yok, yép bolidiğan gép, bu texi un az. şunuñ bilen yañ yo (bereñge –
patetes) ni şalap unğa arlaşturup, şurlum (ḳonaḳ) uni bilen koşup nan yaḳḳandikin u nimima bolmaydu. Eki méktépké berip, baldurarak koyup bésé, yügürép
kip heliḳi seriḳ şurlum (ḳonaḳ) unini kéy şü (ḳaynaḳ su) dé tañ (isitip) lap hér bir
baliğa ikki tanédin kéltürüp muşnaḳ nanlar ḳıp koydiğan mén.
-Balla méktéptin kildu, yağni bizikkidé ḳuyup üyzigé büyzigé örüp örüpla ḳıp,
bizniñ balla cıḳ boğandikin ḳatar sékkiz baliğa ikki tanédin ḳıp ḳoymen yitip kildu
balla, -öydé şundaḳ amda bir nimé purayttiğu, aça sen éttigén kipsé hé?- disé
mén - hé dép, -nimé yiymiz? disé, -biriñ ikki tandin tañ (isitmaḳ) liğa nan yéñlé,
disém xoşşala bop yévép, bir tandi bu ḳoğunnuñ xemeklerini tüvigé tartip koydiğa, birer oğul bala tüvigé çıḳıvép bir ikki tanni otturdi yerip yerivép yiydiğan
kelgini kilidu, kémigini kémiydu. Şunaḳla ḳıp şunaḳ capa künléni ötküzgén.
-Sén hemmimizniñ rahatini köritsé, dadam bizniñ rahatimizni köramidi. Bizmu
dadamğa amda ḳaramiduḳ, émdi séniñğa amda ḳarayniñ didim apamğa.
-Émdi bizniñ öyléma aş ḳamisaḳma meniñçe bolsa xeli capa tatip işliduḳ. Dadam
bilén çatḳalni ge bi (çöl ) dén orup ékip uni yuğan harvidin bir harva ḳivep de çe
zan ( tömür yol --istasyon) ğa berip, mén ḳarap turmén harviğa, dadam bir harvini töt ḳilip satidu. Yuğan yuğan bağlamni bir yişivetip, boḳuşni manaḳla bağlap
kiğandikin şunuñ bilén u töt harvisi yigirmé néççé koy pul boldu töt harvisi, birni
satsaḳ alti koy pul bolidiken. şu yigirmé néççé koy pulni évép yitip kilmiz.
-Şulani apamğa parang sép bésém, éy émdi şu künléma ötti, amma siler aç kalmidiñlar, amda öttüngla diydu.
-Ém hazırḳi ballaniñ turmuşliri yaxşi. Méné émdi bizniñ öyléma kéñ taşa,
hémmé nimilér ba, apam bilé parang sép otursam meniñ bir ukam keldi. – sen
apamni saḳaytip koyupsé –dép, -nimé boldi? disém- açañ kip tursa boğudék me-
21
niñ yenimğa, şu burunḳi işlani parañ sép, kisilimni xiyal ḳılmaydiğan ḳilévétti
dép. nimé parang selip béding? Dép, -- hay kiçik vakladiki ötkén işlani, ötkén
künléni dedim.
-Épamla bazağa kirvağili uzaḳ bop kétkéndikin vay palançiniñ balisi munçé çong
bop kétti dép şulani parang selişip disém. -yok sén yénima başka gépléni ḳıp beripsén apam bizé. . .
-Nime boptu, koñligé képtimu? Disém, yok apam burunḳi işlani éslép, kim menigğa burunki işlani parañ sep beré disém açañ kip mañğa muşulani sép bédi. Şu
kiçisi şundaḳ katta yetiptimén. Birinci doxtur sén bopsén, ikkinci doxtur
doxturxana boptu. Em sén kétméy, mén bey cin (pikin) ğa barimén sen ḳara dep.
Bu ḳızım didi --bala bizniñ yenimizda boğandikin sen apamğa ḳara, - dép eki
ménmu nérviniñ parañini ḳip küldürvatimén aşnaḳla ḳıp bizniñ öydiki işlar, bizla
émés cıḳ edemler aşundaḳ capalıḳ künléni ötküzüptikén.
-Tama tama köl olur digéngé okşaş az azdin ğéyrét ḳımay cim oturvalsaḳ. Ballanıñ bu yési nimé boytḳan, u yési nime boytḳan mén aşu künleni cıḳ ésléymén.
Aylémizma yaxşi, dadisima yaxşi, ballama yaxşi. Muşu künlégé şükür eytip tügütip kitalmaymiz.
Kız- Kirni ḳanaḳ yuydiğan silér?
Teyze- Ḳol bilén yuydiğan, u vaxlada bir paxtılıḳ iştanlani kiyvalsaḳ ikki, üş ḳış
kiydiğan, eki u kiyimleni ḳış boğiçé bir harviğa besip epirip, yoğan erıḳ ba iki ta
pénni harviniñ elişiğa ḳoy ḳoyup, suğa çüşivep ağa çilap koyimiz, iviğandin kiyin toḳmağdap yup süyü bilén ekip yeyip koyup, rast kıyımléni ugilivatsaḳ gada
gudu bomaydu dép aşnaḳ ḳilimiz.
Kız- U vaxlada paraşok yoḳ nime ḳotisiler?
Teyze- Şulté dép, şor çöllédé bolidiğan sapserıḳ çıḳıdığan şor. Onu suğa çilap
ḳoyup eriydu, axiri biziḳ taş ḳalidu lavaliri bilen. Topiğa oḳşaş, şunuñ süyi bilén
yuymiz. Çaşlani onuñ süyidin azraḳ ḳuyup yuydiğan, süyini süzüp oşunuñdin bizik bizik ḳuyup yuymiz. Unuḳdin kiyin bir sopun çıḳti. Uma normuluḳ. Her bir
aylige unca munçe beridu dep. Bizdin burunḳılar köp yuydikentuḳ. Biz azla
ötkezduḳ u vaḳıtlanı, asta asta bayaşat künlege eriştuḳ.
Kız- İsim, yaş, dep ber deydu.
22
Teyze- İsmim Ayşemxan Hidayi, yéné bir ismim Törüxan.
Kız- Babamın adı Ébéydul Nésrul
Teyze- Mén éllik sékkizinçi yili altinci aynıñ birinci küni tuğuldum. Hekayé dastan untup kaptimén.
KUMUL’DAN DERLEMELER VII
Hoca – Bügün ayın kaçı? 12 Ocak 2013 komuldayiz, şimdi bu arkadaşimizin adı,
soyadı neydi?
İbrayim –Méniñ ismim İbrayim Yaḳup
Hoca- Kaç yaştasın İbrayim?
İbrayim- Mén ḳırıḳ üş yaşta
Hoca- Ne iş yapıyosun?
İbrayim- Mén özém muzika, muḳam hém dastanla bilén şoğullinimén.
Hoca- Uygur dastanlarından ḳaysisini bilésiñ?
İbrayim- Uyğur dastanliridin ḳomul dastanliridin Yaçibék, Ömér batur, İslam
Rehim, Tömür xélipé digéndék…
Hoca- Saz bolbodon aytip beresiñbi?
İbrayim- Asasén saz bilén eytilidu, bizniñ rialitik dastanlar saz bilén eytilidu.
Hoca- Bilemin, birok bizge saz dışında sözleri gerek. Sözdörün bilesiñbi?
İbrayim- Bilimén,
Hoca- Hangi dastani aytıp beresin?
Kız- Kaysi dastanni eytip berisén déydu?
İbrayim- Évvél sizlér birér piyalidin çay içiñizlér, dastan toğurluḳ andin parañlişimiz,
Hoca- Sen dastan aytḳanda biz çayimizni içebiz. . .
23
İbrayim- Yérlik hélḳ dastanidin Yüsüp Éxmét dastani ba, Yüsüp Éxmét dastani
pütün ottur asya, pütün Türklégé pütün uyğurlağa téñ vékillik ḳıldiğan hécmi coñ
dastan.
Hoca- Yüsüp Éxmét kim?
İbrayim- Yüsüp Éxmét bu Özbekistam térépté yaşağan Énḳéré, Xarazim,
Örgéniş, Férğané, İspaxan, misir şülar bilén tutişidu. Ular bilmesligi mumkin.
Ama muşu yédiki hélḳléniñ arsıda saḳlinip ḳalğan.
Hoca- Kimdir açsana bu dastanni, bu dastan ḳomulda mı?
İbrayim- Bu dastan ḳomulda burundin, ḳédimdin buyan eytilip kélgén. Bir miñ
yılğa bamısıma béş yüz yilğa baridu tarixi. Dastannıñ nésir ḳısmi sazsiz bolidu.
Nézmé ḳısmi muzika bilén boldu. Ama ḳomul dastanlirida nésir ḳısmi yoḳ. Pütün nézmé şékildé oḳulidu.
Hoca- Sazsiz bomaydimu?
İbrayim- Asasen ḳomulda undaḳ adét yoḳ.
Hoca- Ama bizge söz kerék
İbrayim- Söz kerék bolsa asanğu, dimék muzikisiz dastan añlaydikénsizlé dé.
Dastanlanıñ sözi kerék bolsa sizlégé mén bésémla bomidimu. Dastanlanıñ sözü
barğu
Kız- Dastanlanın sözü varmiş
Hoca- Varmı o zaman biz sözünü alalım…
İbrayim- Mén sizgé mp 3 eçip béséma bomidimu heç nimdin oñay
Kız- mp3 var açıyım eğer sözün isteseniz diyor
Hoca- Tamam sözün alalım
İbrayim- Men avu mp3 kasini biréylén işlitip elivalay dép ép kitiptikén, hazır
mavu telfon ḳılay évvél manıñdıma ba, héy telfonımdima bağu, ay eşédé (orada)
telfonum ba aldılırdin ötkidékmén bomisa ep ḳoysiliré, telfondıma mésilé çiḳiptu,
héy muşu héḳnıñ yasığan birnimiliri zé
İbrayim-Yaçibékni ḳoyup berémdim.
24
Kız- Yaçibekni akşam añliduḳ. Méndé déyi badigén. Bir vaxta bağdaşnıñ yığılgan vaxta özlé bir ḳısmini eytip bégénğu,
İbrayim-Hé rast özlé şu bağdaşnıñ edimi émésmu hé
Kız- Bağdaştiki ismim tumaris digén.
Hoca- Sözü yoḳ mu
Kız- Saz ile ama yazıldığı var diyor.
Hoca- ḳomul ağziylamı yazılmış?
Kız- Evet. Yaçibék haḳḳında dastan:
Yaçibéknıñ ḳıssısıni mén bügün bayan ḳılay,
Yaçibéknıñ kaşmişini hémmigé mélum ḳılay.
Ötkén idi yaçibék,
Bulañ-talañ zamanda.
Çerik bilén céñḳılıp,
Kétti axir armanda.
İbrayim-bu yaçibék ikki, özlé añliğan yaçibék émés, menin şagirtlirim bu.
Hoca-şagirtlirini çağırsak onlar söylese bolobu?
Yimék içmék tés boldi,
ḳaplap kétti ḳuruḳluḳ.
Haldin kétti xalayıḳ,
Tepilmastin ozuḳluḳ.
Şunda çıḳti Yaçibék,
Néyzé élip ḳoluğa.
Canni pida ḳıldi u,
Héḳ adalét yoluğa.
25
Yavğa ḳarşi atlandi,
Uyul uyul taş bolup.
Tağlar ara yol saldi,
Palvanlağa baş bolup.
Yaçibék batur idi,
Tağ ara yatur idi.
Él yurtnuñ ğemini,
Naxşiğa ḳadur idi.
Hoca- Şagirtlar söylisé. .
İbrayim- Ular hazir yıraḳta
Yaçibék şumḳar idi,
Élniñ yürék parisi.
Şunçé batur bolarmu,
Sulaymannıñ balisi.
Yaçibégnıñ migén eti,
Bir uçar duldul idi.
Yaçinıñ avazı saz,
Özi bir bulbul idi.
İbrayim- Yaçibék héḳḳidé jurnalda bar digé, körüp baḳamla
Kız- Hé boldu
İbrayim- Patigül ḳomul édébiyatınıñ 2009 da yaçibék badigé tapsiliré.
26
Kız- İbrayim aka biznıñ mallımlar muşu, Uyğur tılda néççé xil şivé bağu, méslén
ḳomulnuñ şivisi oxşimaydu. Özléni sazsiz dép bésé
Şunuñdin muşu ḳomul şivisi ḳandaḳ bolidu fonitika, muşuuni ḳomulğa xas boğan
alahidilikléni tepip çiḳarmaḳçi. Muzikisi bosa rétléş tés boldikén, muşunuñğa
oxşaş dép bégén bosa déydu.
İbrayim- Emdiçu gülsüm ay mundaḳ biz bu dastanlani muzikisiz dép könmigén
muzikisini añlisaḳ kallimizğa kildu. Muzika bilén téñ mañidu, nésriy bayan bosa
muzikini toxtutup ḳoyup déydiğan gép. Nézmé şékildiki nérsé muzika bilén
meñış şért ḳılınğan buru burundin tutupla, emdi disém déyménğu amma muzikidikidék démallıḳḳa kallamğa ékilamaslığım mumkin, muzika bosa uni çelip turup
öziniñ ḳurulmisi bilén oḳuymiz. Méslén yaçibék dastanini dép bérip baḳay hé,
-Ötkén idi Yaçibék,
Bulañ-talañ zamanda.
ḳalmaḳ bilén céñ ḳılıp,
Ölüp kétti armanda.
Yaçibéknıñ öyliri,
Tüvrük teği éntidé.
Hillé tama yok idi,
Yaçibéknıñ éptidé.
ḳum téycinıñ léşkiri,
Saldi héḳḳé soruḳluḳ.
Sar selişti xalayıḳ,
Öy makani turuḳluḳ.
27
Yimék içmék nédidur,
ḳaplap kétti ḳuruḳluḳ.
Kisél boldi xalayıḳ,
Tepilmastin ozuḳluḳ.
Şunda çıḳtı yaçibék,
ḳolluriğa oḳya ép.
Tağlar ara yol saldı,
Noça bolsa kélsun dép.
Yaçibék bir ér idi,
Yétti ḳulan yér idi.
Yétti ḳulan yép bolup,
Yéné bamu dér idi.
Yaçibékni körgénlér,
Sumbatlıḳkén dér idi.
Gül zubazlığan ḳolliri,
Yolvas kébi ér idi.
Yaçi digén bir kişi,
Arḳısıda mıñ kişi.
Yaçiğa igilmiséñ,
ḳutulalmaydu kişi.
Yaçi bügün yaçidu,
28
Néyzisini çaçidu.
Yaçiğa igilmiséñ,
Toxmaḳ bilén yaçidu.
Tündé soḳḳan yél bolup,
Yurtni basḳan sél bolup.
Yitip kéldi ḳalmaḳlar,
Yaraḳliri tél bolup.
Besip kilip didilér,
Bu ot meniñ su meniñ.
Tağlar meniñ, bağ meniñ,
ḳomul digén yurt meniñ.
Ḳotan ḳotan ḳoy meniñ,
Pada pada uy meniñ.
Uyur uyur yılḳılar,
Barlıḳ ḳoro öy meniñ.
Kömüş ténlik ay meniñ,
Altuni ba bay meniñ.
Mal öltürséñ göş meniñ,
Söñék seniñ, may meniñ.
Oyun menin, toy menin
Hécép ḳattıḳ kün boldi,
29
Kündüz künlér tün boldi.
Ḳalmaḳ xannıñ dérdidé,
Yürék béğir ḳan boldi.
Yaçibigim ayḳırıp,
Yigitléni ḳışḳırip.
Yağiş bérdi él külgé,
Yurtu üçün ḳan ḳılıp.
Didi yaçi söz elip,
Sumu suğa ḳetilip.
Ğollar aḳar yeyilip,
Yeği kéldi tiğ elip,
Yüréklérgé déz selip,
Biz ḳoğlayli ularni,
Arslandék etilip.
Ḳéni batur yigitlér,
Biz yüréyli atlinip.
Şuñḳar bulsaḳ putḳunul,
Biz öléyli şatlinip.
Kéldi batur yigitlér,
Sép sép bolup at çépip.
Yurt ḳutḳuzğan ösér dép,
Oran tovlap él eçip.
30
Höküréyli kökxaldék,
Yava oḳték etilip.
Yağılağa kök kirsun,
Ḳızıl çıḳsun çeçilip.
Sürén selip Yaçibék,
Sür sür ḳılıp Yaçibék.
Yenip çıḳti yeğida,
Ḳanlar piçip Yaçibék.
Aḳa aldidin kélsé yav,
Néyzé tıḳıp yıḳıtip.
Yandan késé ḳeliçtap,
Başlar kesip ḳan çeçip.
Toşup kétti saylağai
Ḳalmaḳlanıñ öligi,
Yaçibékni tutalmay.
ḳan ḳan boldi yürigi.
Saḳ ḳalğini ḳalmaḳnıñ,
Kaşti bundin baş elip.
Xép Yaçi dép ḳaytişti,
Közlirigé yaş elip.
31
Ḳalmaḳ xannıñ xetidé,
Tutsun didi Yaçini.
Toğam toğam yol torap,
Çerik ḳoydi barçini.
Hér kim tutsa yaçini,
Maldar ḳılay mén uni.
Özüm bilén téñ ḳılip,
Zérdar ḳılay mén uni.
Ḳalmaḳ kilip çillidi,
Osman béyni yeniğa.
Kéñéş ḳildi Yaçinıñ,
ḳéslér ḳılıp ceniğa.
Batur nimé él nimé,
Köñli ḳara satḳunğa,
Tutmaḳ boldi Yaçini.
Yetti misḳal altunğa.
İbrayim-Munaḳ dimék ḳıyın bolidikén
Hoca- Çok güzel
Kız- Şundaḳ amda dép béllé
İbrayim- Bu cıḳ nimé. Men şagirtlirimge des sözlisém, ḳolumğa muzikini évép
turup, bir kuplitini dép ulağa didürvép, ḳolda matiryallirimu ba, axañni ḳayta
ḳayta ğicékni çelip ögitip mañimén. Bir dastanni bütün dimisékma bolar.
32
Kız- Başḳa birér dastanni muşunıñçilik dép berémla?
İbrayim- Dastan digén cıḳ nimé, menıñ meñémdé nimé cıḳ dastan cıḳ. Émdi mén
sizlégé ḳomul hélḳ yérlık dastanidin Tömür Xalipé dastanini dép béréymu?
Hoca- Aytıñız, dinléybiz
İbrayim- Tömür Xélipé dastani
Vadarixan bulardin, köp élém yétti,
Azabidin yüréklérgé, dézilér kétti.
Üşkür buğday un tattuḳ,
Hémmé xéḳḳé aş boldi,
Ḳoraylıḳ tömür batur,
Uni kitapḳa baş boldi.
Xélpé mingén yorğa at,
Cérén yorğa uçḳur at,
Xan ğocamlar buni körsé,
Ḳorḳup kötürér péryat.
Tömür xalipé bir batur,
Yavğa oḳlar yürgüzdi,
Mén mén diğén bégléni,
Ḳarañ xoş xoş digüzdi.
Kün ḳizili çıḳḳanda,
Atlirimizni yaliduḳ,
33
Düşménlér kelip ḳalsa,
Mökivelip aldiduḳ.
Lép lép ḳilip ḳar yağdi,
Tağlani boylap,
Körér közlér kömés boldi,
Yoluñğa ḳarap.
Émti beşi bulaḳta,
Seğizxan şaraḳşidi,
Düşmén kélsé tağçilar,
Hér térépké taridi.
Köşötidiki döñddé,
Toḳḳuz ḳazan esiptu,
Umaş işkén baturlar,
Şirdaḳ selip yetiptu.
Aḳ ḳonaḳnıñ umiçi,
Eğizlani köydédi.
Batur érlér yığılıp,
Düşménlérni öltédi.
Bu tağlanıñ aḳısıda,
Yılpız bilén şirlar ba.
Düşmén kélsé ḳorḳmañlar,
34
Ḳoğdaydiğan érlér ba.
İbrayim- Munçé dép beröymu buni, bu dastanlani dép kélsék bir saéttin oşuḳ vakit kitidu.
Hoca- Biznıñ vaxtimiz köp
İbrayim- Hémmé dastanladin ḳısḳa ḳısḳa ariyé dép béréy hé
Kız- Hé boldu
İbrayim- Ömér Batur dastani
Yalğuz tuyun bir parçé tağ boluptu ḳorğan,
Atmiş alti kodékléni buğdaydék orğan.
Atmiş alti kodéklér élni dép yatḳan,
Yaralidu ḳol kötürüp léhétké ḳoyğan.
Yalğuz tuyun, yalğuz xada zimin kéñtaşa,
Ömér batur xoy ér idi ḳıldi tamaşa.
Yalğuz tuyunuñ arḳasi ḳapḳara saydur,
Ömér batur migén ati kök ala taydur.
Kök ala tayni minip saylada çapḳan,
Birmıñ bir yüz çeriklégé néyzilér çaçḳan.
Yalğuz tuyunnuñ arḳısı tüptüz alḳan,
Birmıñ bir yüz çerik körüp mingañğa ḳaşḳan.
35
Yalğuz tuyun xoş cay ikén on béş kün turduḳ,
Mén mén digén yaranlanıñhalini sorduḳ.
Yalğuz tuyunnuñ süyi hér yégé aḳur,
Yigitléri néyzé bilén xulanlar atur.
Kök ala tayğa minip saylarda çapḳan,
Ömér batur şehit bolup zulpişni yapḳan.
Ağinisi izdép kilip tügméndé yuğan,
Yarénliri ḳol kötürüp lénétké koyğan.
Barur laçin turur laçin satsam aladu,
Mén ölgünümdé laçininim xanım aladu.
İbrayim- Buni muşnuñçé dép biriy hé, em bu dastan köp mén texi üş tané dastandin az az yéliridin dép bédim.
Hoca- Kör oğli digén dastan barbı sizlérdé?
İbrayim- Kaysi? Kör oğli, hé gör oğli digén dastani bizdé ba, ama mén
bilméymén.
Hoca- Kim bilét?
İbrayim- Uni émdi éyni çağda çoñ adémlér eytatti, hazir u édémlér ölép kétti, hazir kimnıñ eytidiğinini mén bilméymén.
Kız- Ama ba hé uygurlanıñ arsida?
İbrayim- Hé ba Émir Gör oğli
Hoca- Yazilgan barbı?
36
İbrayim- Menıñda yok, amma kitabi ürümçidiki yeḳin buradirimdé ba ḳomulluḳ,
Yüsüp İssaḳ. Aptonom rayonluḳ édébiyat sénétçilér birléşmisinıñ muavin
réyisi.
Kız- Arkadaşı urumçidé Sincan uygur özérk bölgesi Edebiyat-sanat birliğinin
başkan yardımcisiymiş onda varmış.
İbrayim- Émir gör oğli, mén uni eytamiğan bilén tarixini azraḳ bilimén. U ḳandaḳ disé gör oğli u gördé tuğulğan bala. U ḳandaḳ bolidu? disé, Gör oğlinıñ tarixi
Éxmét xan digén padişahnıñ sıñlisi toy ḳılmay turup hamildar bolup ḳaldu, dastannıñ özidé. Bu ḳandaḳ bolidu dép padişahḳa har kelip ketidu. Padişahnıñ sıñlisi
mélikinıñ dastanda başka bir kimsi bilén heç ḳandaḳ işi yoḳ. Padişah ordunun
içidé nomusḳa çidimay ḳétlé ḳılıp, sıñlisinıñ kallisini aldu.
Şunun bilén épırıp dépné ḳılğandin kiyin, bunun zariğa çidimay padişah ḳébrigé
bardu. Berip ḳarsa ḳébridin kiçik balının yığlavatḳan avazi çiḳivatḳan. Görni
eçip ḳarsa u bala tuğulğan. Şunun bilén bu balini padişah ép çıḳıp baḳıdu öz yenida. Şunun bilén u gör oğli dép atalğan. U bala kiyin palvan bolidu. Bir ḳetim
padişahnıñ ayalini yavnuñ léşkiri bulap kétkéndé, léşkér tartip berip, ḳétlé ḳıldığannı ḳétlé ḳılıp, öltürdiğanni öltürüp, ayalini ḳutḳuzup kildu. Şu kiyin padişah
bolamdu dastannıñ özidé, taza isimdé ḳalmaptu uzun yıllar bolğaçḳa.
Yéné bir gör oğli dép éméliyétté uyğur hélḳ dastanlırnıñ içidé eytildu. Eytidiğan
adém az. ḳomulda eytidiğanlani bilméydikénmén. Aratörük (ḳomulun bir ilçesi)
té birsi eytidu dép añliğan. Eyni vaxşada çoñlar eytḳan, Sénubér dastani, émir
gör oğli, Höliḳa – Hémracan, Tahir-Zöhré. Tahir-Zöhrénıñ bézi sözliri muḳamda ba;
Mén kéldim tañ aldida,
Zöhré yatur taxtida.
Ḳişḳarsan ün béméysén,
Ḳarḳul kapır yanında.
Mén kéldim şundin şunçé,
37
Xudanıñ pérmaniçé.
Rim şéridin ḳız aldim,
İsmi sultan boğiçé.
İbrayim- Tahir –Zöhrénıñmu bézi bir misralırı muḳamda uçraydu. ḳomul
muḳamlirida lekin.
Hoca- Tahir- Zöhré anlatsin bize
Kız- Tahir –Zöhré toğurluḳ bilsé yéné bizé dép bésé boptikén déydu.
İbrayim- Tahir –Zöhrénıñ véḳéligi ḳaraxanlar dévrigé toğra kilémdikin. Asasén
Ğerip- Sénémnıñ véḳélıkigé oxşaydu beşi.
Tahir –Zöhré dastani
-İkki bala tuğulğanda ḳara xan bilén aḳ xan mavu ḳızımnisenıñ oğluñğa ap berimiz dép éhdilişidu. Tahir –Zöhré çoñ bolğandin kiyin ḳara ḳul digén palvan arığa
kirip, aḳ padişahni şikarda, (ovda) oḳya bilén etip ötürvetidu. Taḳandin kitin
Oḳyani suğurup elip taşnıñ üstigé meni palançi öltérdi dép xét yezip ḳoydu. Bu
béd namni tahirgé çaplap, tahirni öltürdiğan vaxtida Zöhré xenim dadisinıñ yeniğa kildu. Vé bu xata iş déydu.
-Başta Tahirni déryağa taşlaydu. Déryağa taşlaş céryanida uni padişah déryağa
taşlañlar dép cazalandirğan vaxtida, sanduḳ çapturup, sanduḳ yasiğanda zöhré
xénim yağaççi ustamlağa soğa salamlani berip sanduḳni nahayiti puxta yasanlar
disé, ḳara ḳul batur berip naçar yasanlar déydiğan yérlirima ba dastanda.
- Şunun bilén sanduḳ çapturğan vaxta şundaḳ katta şiirliri ba;
Hay tirék, hay hay tirék,
Tüvidin késmék kérék.
Tüvüdin kesip taşlap,
Sanduḳ çapturmaḳ kerék.
Sanduḳ çapturla xenim,
38
Sanduḳḳa patti yenim.
Su tövén aḳadur mén,
Yaxşi ḳeliñ zöhré xenim.
- Şundaḳ misralirima ba dastanniñ ottursida, şunun bilén Tahir déryağa taşlinidu.
Tahir suda eḳip Rim şériğé baridu. Kitapta Rim diméydu Rum déydu. (İtalyédéki
Rim mu, yaki Rum dép başḳa bir şéhér bamu bilméymiz. )
Hoca- ba ba
Kız- Bakén Anadoluda ikén.
İbrayim- Hé mén çét élgé çıḳıp baḳmiğandikin bilméydikénmén.
-Rum şérigé bağanda padişahnıñ kızliri mélikilér bağda su yaḳḳısıda oynavatḳan
ikén. Sanduḳ kélivatidu digén hévérni añlap padişah çıḳıp, ḳızliriğa; -muşu mélikilirimdim çeçiñlani déryağa taşlisañlar, kimnıñ çeçi sanduḳḳa iléşsé sanduḳtaki
bütün mülk şunun boldu déydikén.
Şunun bilén ikki kız méliké çeçini suğa atidu. Sultan büvinıñ çeçi sanduḳḳa toğrakelip ḳelip Sanduḳni açsa Tahir çıḳıdu. Şunun bilén ikkisini nikahlap ḳoydu.
Mén kéldim şunçé,
Xudanıñ pérmaniçé.
Rum şéridin kız aldim,
İsmi sultan büviçé.
-Digén şiir muşu yédin çıḳıdu. ḳırḳ kiçé kündüz toyi boldu. Bir yastuḳḳa baş
ḳoyğanda, Tahir ğilipidin xéncérni çıḳırıp -siz irğansiñiz sizni késsun, mén
irğansam meni késsun dép otturğa sancip ḳoyidu. Şunuñ bilén hér ikkisi irğanmaydu. Bular bir yastuḳḳa baş koyğan bilén billé bolalmaydu.
Şunun bilén bu işni uzaḳ bolmay aşkarlinip, padişah ğézéplinip, tağarğa solap
soda karvanliriğa buni bir yergé apirip taşlivetıñlar dep ḳetip ḳoydu. Yolda bir
yérgé kélgéndé meni eçivetıñlar dép vaḳırğandin kiyin, ular vay edémkénğu bu
dép eçivetidu. Özinıñ şérigé ḳaytip kilip, Zöhré xenim bilén uçuraşḳan vaxtida
ḳaraḳul batur kelip ḳaldu. İkkisi şu yérdé tutuşup ḳalidu. Ve ḳelişlişip kitidu bu-
39
lar, taza ḳelişlişip évcigé çıḳḳanda Tahirnıñ ḳeliçi boynidinla üzülüp kitidu.
ḳeliçni ḳaraḳul batur tahirğa urğan vaxtida bir ḳoli bilén ḳeliçinıñ beğidin tutivalidu. Zöhréniñ yenidiki kinzikigé Zöhré ḳeliçni biridu. Kinzék ḳeliçni apirip beridu. Şunuñ bilén Tahir ḳeliçni tıḳıvetidu. ḳaraḳul batur digén hérbiy ḳomandan
padişahnıñ. Padişah sén menin hérbiy ḳomandanımni öltürdüñ dép darğa esip öltürdiğan vaxtida Zöhré xenim yeniğa kilip,
Bu bulut ḳara bulut,
Ḳara yamğur yağalmidii
Özinıñ ḳızini özi almaḳ,
Şéhérdé ravalmidi.
Digén söz çıḳıdu, şunun bilén héy bu bolmaptu dép tahirni boşutudiğan vaxtida
aldida bir suxénçi ba u – vay bolmidi Zöhré xénim öldi dép saldu sürénni. Şununbilén tahir özigé özi xéncér tıḳıp öltürvalidu. Tahirni ḳutḳuzalmaydu, Zöhré
xenimnıñ rohiy kéypiyati ḳétiy oñşalmaydu. Padişahma ḳandaḳ bop kétti dépi kiyin mén bir sayahat ḳılıp kélsém dép cıḳ ünçé –marcanlani ép bir muz teyildiğan
yérgé baridu ve şundaḳ bir şiir oḳuydu
Ğéyli ğéyléñ teyilayli,
Ünçé marcan çeçişayli.
Ünçé marcan çeçivetip,
Birni ḳoymay terişayli.
Bütün muznuñ beşiğa bütün ünçé marcanlani çeçivetidu. Zöhré xenimnıñ ḳırḳ
kinziki avu yérdé ünçé –marcanlani teriş bilén bolup kitip Zöhré xenim bilén kari
bolmaydu. Zöhré xenim şu yédin yügérgén peti Tahirnıñ ḳébrisigé berip yiğlaydu.
Yiğliğandin kiyin yér yerilip ḳébré eçilidu. Zöhré xénim ḳébrinıñ içigé kirip kitidu(dastanda).
Şunun bilén unitapalmaydu, bir çeçi ziminnıñ üstidé çıḳıp ḳaldu. Şunun bilén
Zöhré xénim bu yédé ikén dép çıḳırıp dépné ḳıldu. ḳaraḳul batur yene otturğa kép
ḳaldu. Kiyin tahir billén zöhrénıñ ḳébrisidin ikki tal ḳızıl gül çıḳıp birléşéy
digéndé otturdiki ḳaraḳul baturnuñ ḳébrisidin işşék tikén ünüp çıḳıp ayrıvetidu.
Dastan şundaḳ ḳılıp axırlişidu. Bu ḳisḳiçé bayani
40
Kız- Saz bilén birér nérsé dép berémla
İbrayim –Kéynilirdé saz ba
Kız-Mavu serıḳ ğircékni asam bolamdu?
İbrayim- Axşam moçiğini oştévérip ḳarap turuptimén, yasap ḳoyay. Ayşémgül
çay pay ḳıllamu, ekip ḳuysiliré
ḳaysi dastanni oḳup berimén?
Hoca- Olsun bir tanesi
Kız- Özliri éñ yaxşi köridiğanni
İbrayim- Hémmé dastanni yaxşi körmén mén.
Kız- Yaçibék dastanini
İbrayim- Uçu mundaḳ başlinidu. Ebaya mén otturliridin boğupla bir nimé ḳıp
koydum.
Ötkü ötér, ḳumlar köçér,
Tuğulsa bir mért oğul.
Zimin külér éllér külér,
Şarkı----Ötünüşüm ba alla alla,
Ökünüşüm ba alla alla,
Yiğlişim ba alla alla,
Külüşüm ba alla alla.
Ötmüşüm ba alla alla.
Ötkén ikén yaçibék,
Bulan talan zamanda.
Ḳalmaḳ bilén céñ ḳılıp,
41
Ölüp kétti armanda.
Yaçibéknıñ öyliri,
Tüvrük teği éntidé.
Hillé tama yok idi,
Yaçibéknıñ éptidé.
Suḳivétsun samanci,
Yaçiğa boldi paylaḳçi.
Gépké setip cenini,
Yavğa boldi yalaḳçi.
Şu ésnada yaçiğa,
Uçrap ḳaldi samançi.
Hoş kéldiñiz dép uni,
Ḳarşi aldi samançi.
Ötkür közlük yaçibék,
Étrapiğa sepsaldi.
Körmisimu yadlani,
Bir işni tuyup ḳakdi.
Biznıñ öydé teş boldi,
Tüşüp ötüñ yaçibék.
Herip eçip kélgénsiz,
Sin çay içiñ yaçibék.
42
U yan ötti yaçibék,
Bu yan ötti yaçibék.
Axir öygé kirmékni,
Niyét ḳıldi yaçibék.
Tuydurmastin tallağa,
Çıḳıvaldi samançi.
Xiyal sürüp şu öydé,
Yalğuz ḳaldi bu yaçi.
Kız- Öygé yağuz ḳoyup koyup öyni köydürvatamdu?
İbrayim- Yaḳ mundaḳ. Dastanni ḳısḳıçé bayan ḳılıp béréy
YAÇİBÉK HAKKINDA
Yaçibék bolsa bir mıñ alté yüz ḳırığinci, ottuzunçi yıllada tuğulğan bir batur. Bu
cuñğar muñğulliri heç bu ḳomulğa kilip besivelip hélḳni talanç-taraş ḳılıp bu
Memet şah, Ğazi bék vaxti bu émdi. Bu ḳomulnuñ Törük kénti bağu şu yélik.
Bu muñğullar hélḳni bozék ḳılıp bomiğandikin bu ḳoluğa ḳeliçni elip, hélḳni toplap étrapiğa ovçi, baturlani toplap, (u çağlada tağ hélḳi ovçi kildu mal çarvaçilıḳ
bilén şoğullanğandin kiyin) bu cuñğar muñğulliri, ḳalmaḳlar bilén urişidu. Bulani digén ḳırıp, de néççé mıñ biré néççé tümén kişlik Almalıḳ déydikén şu vaxlada,
şu téréptinma ḳuntéyci ḳoşon yötképma téñ kelelméydu. Keginini ḳırıp, kéginini
ḳırıp, axir bomiğandikin ḳuntéycilér buni uruş bilén yoḳatḳıli bolmiğidék, uruş
bilén yoḳitiş mumkin éméskén bu bék batur, yaman nimikén bu, buni süyḳést
planlap yoḳutuş kerek dép, yurtnuñ bigi törük bégni altun bilén setivalidu bular.
43
Bu osman bég védini ḳıldu. Ama bu Yaçibék nahayiti küçlük, néyzibaz, ḳilçbaz,
mérgén oḳyaçi. Uni birér ikki edém bilén tutuş mumkin émés. Şunun bilén uyan
oylap, buyan oylap bu Yaçibégnın Yultuz xenim dép sıñlisi ba. Yultuz xenimnıñ
yoldişi samançi dép dastanda çıḳan şu, sodigér samançi. Dastanda ismi çıḳmaydu, samançi dépla aldu. Buni altun berip setivalidu. Vé oynın étrapiğa muñğul
léşkérlirini böktürüp turdu. Ekizéñ Yaçibék sıñlisini yoḳlap kelip turdu tağdin tüşüp.
Bir kün tağdin tüşüp sıñlisini yoḳlap keley digéndé samançi yolda uşḳişip ḳaldu.
Bu ḳarap bir şumluḳni tuydu. Héy bu yédé bir çataḳ bamu dép turğan vaxtida,
öygé başlap ekirip yalğuz ḳoyup ḳoyup, sırtḳa çıḳıp atnıñ ulañını boşitip taşlaydu,
igérnıñ ulañini. Vay léşkérlér basturup kéldi dép çuḳan –süréñ saldu. Etilip çıḳıp
atḳa minidu. ḳeliçini suğağan vaxtida atnıñ igéri çüşüp kitidu. Özima téñ yégé
çüşidu. Yégé çüşüp kitipma elişip tutalmay, axir salma taşlap tutivalidu. Apirip
ḳétlé ḳilivetidu.
ḳétlé ḳilivétkéndin kiyin bunun bir dosti ba Yurtçi bék déydiğan. Yaçibékni
muñğullar ötirvétti digén xévérni añlap tağdin çüşüp tékşurüp osman bég bilén
samançinıñ süysatḳınlıḳ ḳılğanlığını bilip, bularni tutup ekip, terisiniñ tunini
soydu. Tuniğa samanni tıḳıp, beşini bir yégé, césitini bir yégé ḳılıp esip ḳoydu.
Césitini çanap itlarğa taşlap beridu. Bu dastan eñ axiri sulaymannıñ yığışı bilén
axirlişidu.
Seni héḳḳé tapşursum,
Arslanim yaçibég.
Şumḳar bolduñ él üçün,
Mért oğlanim yaçibék.
Suḳulañ sölét samançi,
Topa saldi aşıñğa.
Put ḳolliriñ bağlinip,
44
Keliç tüşti başıñğa.
Cenim balam dérdiñdé,
Ḳayğu aḳar yaşimda.
Yürék bağrim örténdi,
Sén balam yoḳ ḳaşimda.
Çoñ ḳılğanğu mén seni,
Kötürüp bu başimda.
Turalmidim hésrétti,
Séksén ikki yaşimda.
-Séksén ikki yaşi dadisinıñ
Kız- Dadisi yazamdu bu şiirni?
İbrayim – Hé dadisi yaçibéknın, bu tıragidiyé bilén axirlişidu.
Kız, hoca- Réhmét, köp réhmét
İbrayim- Réxmét digüçiligi yoḳ, oturuñuzlar. Gép cıḳ, menın gipimni sizlér bir
ikki kündé añlap kitalmaysizlér.
Kız- Söyleyecek çok şey var. Söyleyeceklerimi bir ikki günde dileyip bitiremezsiniz diyor.
Kız- Şimdi merak ettiğiniz bir şeyler var mı?
Hoca- Yok.
KUMUL’DAN DERLEMELER VIII
Dede-Öylér teşlıḳmu? Yurtlar?
-Yaman kögüm kip kitiptiğu, hey mén kimdu?
45
Torun- Buva, (dede)
Kız- Buva dislé, çapanni çuçilévésliré.
Dede- Néççidé mañğan on ikkidé mu?
Kız- Hé on ikkidé.
Kız- Babam, babamın ağbisi, ḳaynanam yarın uraya gelecek.
Dede- Héy bu kimnıñ üyidu Keriméay?
Çocuğun Babası- Kimnıñ üyidu bu menin dé. Uxlap ébayaraḳ uyxandi.
Dede- Émdi muşu yédé ḳalla hé? Çoñ bolup kétti hazir, cidél ḳıldımu?
Çocuğun Babası- Yoḳ.
Dede- Yol mañsa küş boldu, kétkiyçu mañğay.
Çocuğun Babası- ḳomulda ḳelıñ émdi.
Dede- ḳomulda ḳasla mén balam ḳilmé hé? Hay kitidu, yoḳ ḳalmaydu. Soḳmu
Ürümçilér?
Çocuğun Babası- Bu yé soḳ.
Dede- Ürümçi on béşté béş alti (-1
- 5, -6), bu yé yigirmidé on (-20 -10 )tursa,
Altay, Şixénzé, bir néççé yélér soḳkén Ğulca bu téréplér isip kitiptu. İsmayil
mallim kimdu? Siz şumu?
Hoca- Hé mén
Dede- Siznıñ isminiz çu?
Hoca- Menıñ ismim Ekrem
Dede-Ekrém mu?
Hoca- Hé birgé iştéybiz. ḳırğizistanda, manas üniversitesinde İsmayil muğallim
menen
Kız- İsmayil muéllim bilén birgé işléymén déydu
Dede-Nédé Türkiyédima?
Kız- Yoḳ, ḳırğızistanda, Bişkékté manas universitésindé
46
Dede- Ballama didi, İsmayil muéllim yaxşi, Türkiyégé ḳaçan kilimén diséñlar şu
vaxtida oynitimiz didi.
-Héy iştan ḳéni? Keriméay aḳırıp kitiptiğu.
Dede- Şin cañ ğa burunmu kélgénmu sizlér?
Hoca- Burun kélmédik, ikki kün boldi kélgili,
Kız-Tunci ḳetim kilişi, ozokün (dünden bir önceki gün ) keldi.
Dede- Sayaxat ḳılğili képtimu?
Kız- Hém sayahét hém xizmét
Hoca- Birinci xizmét, anan kiyin sözléşkéndi kitapḳa cazabiz.
Dede- Hé yaxşi boptu, abda képsizlér.
Kız- Uyğur tiliniçu tétḳıḳ ḳılğili kélgén nimé
Dede- Özléma amda bilémla?
Kız- Hé ménmu béş yil aşu tilni ögéngé nimé, Türk tilini. Bu mallimléma
ḳazaḳistanda turdi, ḳırğızistanda turdi, Türk tilini, ḳazaḳ tilini bilidu, cıḳ tıllani
bilidu, uyğurçini sözlamiğan bilén hémmini çüşinidu, özlé
Türkiyédiki iş-
lani sorsla dép beridu.
Dede- Özlé amda paran selişidikénla men anaḳ gépléni çüşinamisam. Uzun boldimu bu édémlér Ürümçigé kélgili?
Kız- Yoḳ ikki kün boldi,
Dede- Türkiyedinmu bu édémlér?
Hoca- Türkiyédin
Kız- Héy dada çayğa tuz samaynıñ hé, toxtañ ḳızım mén çay démléy hé
Dede- Özléma amda bilamayla hé?
Çocuğun babası- Amda añlisa çüşéngili bolidikén.
Dede-U yélédima uyğurla bomay
Çocuğun babası- Bomay, u yélédima uyğurla bamu?
47
Hoca- Ba İstanbulda, Manisada, tarixiy yérlérdé ba adanada ba, ḳırıḳ élliginçi
yillarda ba, osman batur…
Dede- Ürümçigé harduḳ évép kitérlamu, bir meñip kétsilé muşuyédin,
Hoca- Urumçilikmu? ḳayélik siz?
Dede- Mén méşélik, hémmimiz ḳomulluḳ,
Hoca- ḳança baliñiz ba?
Dede- Tört bala, ikki oğul, ikki ḳız.
Hoca- Nérvé yoḳ mu?
Dede- Ba töt nérvé ba, erıḳ oğul, sizlénıñ bamu bala?
İsmayil Hoca-Bir oğul bir ḳızım ba.
Ekrem hoca-Menıñ ikki oğul ikki Kız ba.
İsmayil hoca- Bu çalışḳan, mende ikki bunda töt.
Kız-İşçan déydu.
Dede- Kadirmu?
Kız- İkkisila kadir, profissor, doktor. Kerimééay buvalar resim tativalay déydu,
miyégé kilıñ
Dede- Çay içiñizlér, tonur neni Türkiyédé bamu?
Kız- Tandir ekmeği Türkiye’de varmı diyor?
Hoca- Var.
Dede- Tonur bamu Türkiyé’dé, öylédé? Maşnaḳ yaḳimiz.
Hoca- Köylede ba
Hoca- Babanızın annesini ne diyorsunuz?
Kız- Moma diyoruz, Pérhatcannıñ anne, babasını kızım moma, buva diyor. Bu
çayni nimé déydu dada.
Dede- Tuz çaz, taxta çayma déydu, ḳara çay.
Kız- Ḳara çay, bu çayı bizim köylerde çok içiyor. Bizim orda içtiğimiz çayları
buraya getiriyoruz, babam hiç beğenmiyor. Yo bu çay iyi diye.
48
Dede- U yélé bu yélérgé ḳarağanda téréḳiylişip kétkén yélému?
Kız- Hé téréḳiyat coñ çoñ dada Türkiyélér dölét bolup ḳurulğiniğa bék uzun bolğan. Coñ go dinmu uzun boğanimé. Türkiye cumhuriyiti mıñ toḳḳuz yüz yigirmé
üçünci yili kurulğankén.
Dede- Vay emise burunkén.
Hoca- Bu ne?
Kız- Éncür, uyğurçé éncür. Keriméay oruḳlaptımu?
Dede- Ançila émés amma aḳırıp ḳaptu.
Kız- Tamaḳ yimiyttu bu.
Dede- Uyğurlama badu hé.
Kız- Ba soda ḳıp çıḳıp kétkénlér bavomay, héliḳı bir yili uyğurlar köş köş yılliri
köçüp çıḳıp ketkenlér ba, uyğur méhéliliri ba, ürümçi olayliri oldu ya benimde
oraya giden arkadaşım oldu.
Dede-Keriméay çıḳḳılı biré ay bop ḳaldımu?
Kız- Bir aydin eşip ḳaldiğu.
Dede- İkkimiz çidimay birgé çıḳtuḳ.
Kız- ḳaysimiz tatlıḳ, mén tatlıḳmu yaki Kériméay mu? déydu
Dede- Hér ikkisi
Hoca- Tuğra yatınız
Çocuğun babası- Keriméay tattıḳmu yé apısı tattıḳmu?
Kerimé- Mén
Dede- Çay bolamdikén? yaxşi émésmu?
Hoca- Yaxşi. Boldu
Kız- Mallimléçu ḳenıḳ, ḳızıḳ çay démlép içişni yaxşi köridu.
Dede- Elıñ, hemmiñizlar ép yisiñızlar eki miymanlama yimémdu.
Kız-Biz tor arḳılıḳ körüşüp turmiz. Kilişnıñ aldidama kilidiğan vaxtini didi manaḳ vaxtida dép, eki biz baratcan bilén ayridiromğa çıḳıp kütivalduḳ.
49
Dede- Öydé yatḳuzaynıñ disék unmidi, çoḳum bir ikki kün mehmanxanida tursuşi kerek dép, tızımğa alduruş üçün. Başta kirgéndé nédé ḳaldı, şunila ḳaraydu.
Kız-Dadam yaçibék dastani digén déydé bamu?
Dede-Badék ḳılğan.
KUMUL’DAN DERLEMELER IX
Dede- Sizlénıñ ata –anilar nimé iş ḳılatti?
Hoca- Menıñ Girmanyédé işçi boldu. Vefat etti, yetmiş yaşta.
Dede- Hé Girmanyédé işçi bolğan
Hoca- Hé yirmi yıl
Dede- Türkiyedin Girmanyégé berip, yaki undin burun Girmanyédé kénmu?
Hoca- Eskiden boldi atmış, yetmişinci yıllarda, apam pensiyede
Dede- Nimé iş ḳılattı?
Hoca- İş ḳılbadı, üydé atammu pinsiyédé, sizder ikki ḳarindaşbı?
Dede- Bu térépté bir oğul bar ikkimizdin çoñi, bazada yéné bir ḳız ḳaldi. Burun
béş digén eñ çoñi ölüp kétti.
Hoca- Siznıñ vaxtiñizda béş bala bolattı, hazir bolboyttu.
Dede-Hazır ikki
Hoca-Tüykiyedekiler kıtayda bir, ikki bala bolattu dep süylöşöt. Üş tört bolboyt
Dede- Burun köp bolğan, on bala, bazı ata anilar yigirmini tuğḳan. Lekin yigirmidin saḳ ḳalğini köp éméskén. On bala boğan. Bizma sékkiz bala
Dede- Ballanın apısı ḳandaḳ bop kétti.
Kız- Ballanıñ biri türkiyédé işléydu, biri bişkékté oḳuydu.
Dede- Bala nimé ḳılıvatidu?
Baratcan- Çinlani yığışturvatidu. Keriméay gép añlimayvatidu
Kız- Gép añlimisa ḳaldu
Hoca- Kériméay çiraylıḳ
50
Kız- Taxsa vé çoküşléni taḳıtıp ḳoyuñ
Hoca- Yemeğin adi ne?
Kız- Ḳomul yapmisi, adi yapma (Uygurçada yapma-kapama anlamında)
Dede- Hanzoçini bilémdu bu édémlér?
Kız- Yaḳ, ḳızem édépsiz bop ḳaldiñizğu! Mehmanlar aş yévasun.
Dede- Mehmanlar aşḳa baḳsıla, tartınmay alğaç olturayli.
Nene- Néççé yaşḳa kirdi?
Kız- Aydin töt ay çoñ, iki yaş töt ay boldi. Ürümçidé kim badu ḳızım?
Çocuk- Aça ba.
Kız- Yéné nimé ba ḳızım?
Çocuk- Oyunduḳ (orunduḳ) ba
Kız- Yénéçu?
Çocuk- Apa ba
Kız- Evde yemek yemiyor, buraya geldi yemeye başladı.
Kız- Yañyo (çinceden alınmış, uygurca béréñgé-patates) tatıḳkénmu dada?
Dede- Hé tatıḳkén.
Çocuk- Şéripéay ḳeni?
Babası- Şéripéay çuçu (çocuk dilinde işemek anlamında)ḳıyttu.
Kız- Apa çayni démlép ḳoydum.
Nene- Bayıḳıçu?
Kız- Bayıḳı bomaptu, mallimlér ḳenıḳ içidu.
Hoca- Fark etmes, buz gibi su varmı?
Kız- Apa müzzék su
Hoca- İkisini bir arada istedin zor, bir lokantada yemek yerken su istemiştik, garson bize sicak su getirdi. Türkiye’de bazen muzdaḳ su içét.
Hoca- Daha soğuk yokmu?
51
Kız- Apa munuñdin soḳraḳ bamu?
Apısı- Yoḳla muzdék ḳılıp béréymu?
Dede- De deriziğa ḳoyup ḳoysa muzlap ḳalar.
Kız- Annem pencerenin önüne koyiyim hemen buz gibi olur diyor.
Hoca- Tamam, meyli maḳul
Kız- Bir gün sizmu aradınız. Benimcep numarami sordunuz. Bir üş dokuz dokuz
diye tamam tamam demişsiniz.
Hoca- Olabilir
Dede- Muşu édémlér urğunumu? Bular élhémdulilla démdu.
Kız- Hé şunaḳ déydu.
Kız- Apa biz yaman üşüp kéttuḳ.
Dede- Eliñizlar göştin, undin, séylérdin, émdi başḳa tamak yoḳ, émdi tamaḳ
ḳılmaymiz hé.
Hoca- Men aşxanini bilivaldim
Kız- ḳızım öziñiz olturup yeññe, apa texi hiç nimé yimidi.
Hoca-Annenin ellerine sağlık, çok güzel olmuş.
Kız- Apa, seni ḳoli bék tatlıḳkén, bék oxşaptu déydu.
Dede- Amda yimidiğu?
Hoca- Özi cebey sizge yidirdi
Kız- Çoñnémni özi yiméy sañıla yidürdikén déydu. Çoñné özléma aslıra, yiméy
olturdikénla
Kız- Hocam alın, çekinmeyin
Hoca- Çok iyi yedik, buraya geldikten sonra daha çok et yemeye başladık.
Kız- Şundaḳ amdan yiduḳ, bu yégé kép teximu göş yéydiğan bolup kéttuḳ déydu.
Dede- Aççıḳ séy ḳılıp bésék boptikén.
Kız- Ésli u yédé séyni şalap, üstigé cüzé(aplisin )nıñ aççığı boğan limonni sıḳıp
yéydu, liyañ séy (soğuḳ séy) ḳılsaḳma boptikén.
52
Dede- Yapma déydiğan nérsilénima yér u yélédé?
Kız- Yiydu. Kavapliri bék péyzi. Baratcan eliñé
Dede- Asla baratcan. Amılla özlé yislé.
Çocuk- Buva biz kéldué.
Kız- Kız dedesini arıyor numara yapıyor. Dede biz geldik diyor.
Hoca- Şukri elhemdulilla.
Dede- Türklenıñ hémmisi islam diniğa etiḳat ḳıldu hé?
Kız-Hé
Hoca- Dua ḳılsaḳ olurmu?
Hoca-ya rabbim bu nimetleri buraya getirenlerin geçmişinin, ecdadının, çocuğunun, çoluğunun her şeyin mekanini cennet eylesin. Geçmiş ana yurdumuzda burda bulunmaktan, bu tamaḳlanı yemekten tanrıya ayrıca gurur duyuyoruz. Şükran
duyuyoruz. Ki biz bu yerde ata babalarim bilen ata babalarımızın toprağında, ata
babalarımızın verveleri menen bu tamaḳlanı içebiz, tamaḳlani pişiren, getiren,
içen ben uluğ Türkistanın, Müslimanların, Türklerin mekânın cennet eylesin.
Peygamberimizin uğruna, şefkatine nasip eylesin.
Kız- Çüşendıñlé hé dada.
Dede-Taza çüsinamiduḳ.
Kız-muşu nimétléni bégén uluğ allağa réhmét eytimén. Unuñdin başḳa biz bügün
ata tupraḳlada, muşu çiraylıḳ dasḳanlarda, ata buvilirimiznıñ nérvé çérviliri bilén
olturuptimiz. Muşundaḳ künni bérgén allağa téşékkür eytimiz. Muşu dasḳanni
téyyarliğanlanıñ ata buviliriniñ yerini cénnét ḳılsun. Peyğémbirimiznıñ yenida
ḳılsun.
Dede-Özinıñ tılıda dua ḳılıdikén
Kız- He ménmu Türüklénıñ muşu aditini yaxşi körmén, bular tamaḳ yép bolğandin kiyin hémmisi çüşinidiğan özinıñ ana tilida dua ḳılıdu. Köñlidin, yürigidin
ḳélbidin nimé kélse şuni déydu.
Dede- Mañğa yaḳti.
53
Hoca- Ne diyor?
Kız- Bizim burda sadece arapçasini okuyor. Bilen biliyor. Bilmeyen bilmiyor.
Hiçbir anlamı olmuyor. Ben ordaykende benim çok hoşuma gitmişti. İçimizden
ne geldiyse o, böyle olunca çocuklarımızda bizden örnek alır. Çocuklar bilmiyor.
Böyle bir şey olunca çocuklar daha da kıymetini anlar nimetlerin.
Kız- Kızım her şey biliyor, şimdi radyonu açmış.
Hoca-Kaçta yatıyor.
Kız- On bir. Babam onunla idare eder, birimiz onunla ilgileniriz, diğerimizde
işlerimizi yaparız.
Kız- ḳursığı ağrip kétsé muşundaḳ ḳıldu, vayca, vayca.
Hoca- ḳomulun yerli yemeği bumuydu.
Kız- Evet ḳomul yapması, Türk kahvesi gibi
Hoca- Acaba yapma deyince öyle mi oldu
Kız- Hayır, aslında annem onları farklı getirdi. Bunlar önce yapılıyor, sonradan
onlar. Tencerede de böyle pişiyor.
Hoca- Su böreği gibi yapılan hamur, etin üzerini kapatılıyor. Yapma diyince kapatma anlamında.
Kız- Evet,
Hoca- Bizde hamur yumurta ile pişirilet, üstüne peynir sonra hamur sonra peynir
sonra hamur böle su böreği oluyor.
Kız-bizim burada peynir yok
Hoca- Peynir yokmu? Mal yokmu?
Kız-Mal var, süt var ayran, yoğurt var ama peynir yok. Tükiyeden getiren var.
Her yerde yok özel yerlerde satılır, özel yerlerde kullanılır.
Hoca-Yoğurt, ḳetıḳ.
Kız- Ḳetıḳ vé doğap var, ekşi ḳetığı sulandırıp, içine buz atıyor. Kaşgarda çok
ünlü yazin çok içiliyor.
54
Kız- Bu sözlénıñ bézilirnıñ tomuri oxşaş, koşumçilar özgiréydu. Bézi sözlénıñ
tomuridiki birinci hérip özgiréydu, cıḳ sözlér oxşaydu éméliyétté. Mésélén bizdiki tağ Türkçidé dağ dép, t-d ğa özgiréydu. til-dil, tik-dik, çiş-dış, işmeksiymék
Hoca- Çıḳmaḳ
Kız- Çiḳmaḳ, merdivenden çıḳmaḳ. -pélémpéydin çıḳmaḳ, öydin çıḳmaḳ. yurttin çıḳış,
Hoca- Taşḳırimi
Kız- Taşḳırığa çıḳmaḳ, dışarıya çıkmak, burda çıḳmaḳ fiildır. Turmuşḳa çıḳmaḳ
da olur, ḳız bolsa turmuşḳa çıḳti, oğul bolsa turmuşluḳ boldi déydu yaki öyléndi
déydu.
Hoca- Siz uyğurnuñ tarihini bilésizbı?
Dede- Taza yaxşi bilip kitélméymén.
Hoca- Bilbeysizbi?
Dede- Ançé munçé bilimén.
Hoca- İşligén işiñızni bilémsiz?
Dede- Hé bilimén
Hoca- Ḳaysi işiñizni bilésiz?
Dede- Dehḳançılıḳçu
Hoca- Alıp satu
Dede- Yaḳ anaḳ alıp setiş émés yér terip digéndék.
Hoca- Ḳomuldin başḳa yerge bardiñizmu? Mékkigé?
Dede- Yoḳ bamidim, émdi méné pinsiyégé çıḳıp iltimas yezip ḳoyganimé. Növét
kélmidi.
Hoca- ḳomuldin başḳa yérléré badiñizmu?
Dede- Hé badim
Hoca- Ḳayaḳḳa badıñız?
55
Dede- Ürümçi, ḳaşḳér, şin cañ nın içilirigéçu baduḳ.
Hoca- Pekingé badiñizmu?
Dede- Yaḳ, bağum yoḳ
Hoca-Basa bolboybu?
Dede- Basa boldu.
Hoca-Askér bolduñuzmu?
Dede- Yoḳ éskérgé bamidim.
Hoca-Uyğurlardın askérgé albaybı?
Dede- Alidu.
Kız- Mundaḳ dada, türkiyédé hér ḳandaḳ oğul bala éskérgé bériş mécburiyiti ba
on alti ay çoḳumla boldu.
Dede- Hérbiylıkmu? Hér ḳandaḳ oğul balımu?
Kız- Éskéelikke bamisa hizmét tapmaḳ ma ḳıyın. Türk oğullirinıñ hémmisi éskér
boldu.
Hoca- Nimé iş ḳılısız?
Dede-Terıḳçılıḳ, dehḳan
Kız- Terıḳçılıḳ dediği buğday teriş, paxta teriş
Hoca- Siz terıḳçılıḳta emné ḳıldıñız?
Dede- Buğday, paxta, ḳonaḳ deydu.
Hoca- Paxtini ḳanday ḳılasız?
Dede- Paxtini ciydé tériydu, kiyin ciydé ékiridu. Özimiz yığımiz. Paxta eçilğanda burun ḳol bilén toplaydiğan, hazır ciy özi toplaydu.
Hoca- Sizin komşunun ḳızıdın başḳa süygön ḳız oldumu?
Kız- Şimdi babam çekinir.
Nene-Nimé déydu?
Kız- Çoñném bilén toy ḳılıştin burun başḳa ḳızlar ba digénmu déydu?
56
Nene- Ba dimémla, mallimliri yama ḳızzıḳkén hé,
Hoca-Siz camide din eğitimi aldinizmı?
Kız- Mesçitté din ögéngénmu déydu?
Dede- Ögéngé, burunḳı adémlér kiçigidin din öginétti. Kiyin dölét azat bolup din
öginidiğan işlar ḳalmidi.
Hoca- Kazakistan da Astana digén yer bar bu yerdıma Astana digén yer bar manisi emne?
Dede- Ménisini bilip kitalmaydikénmén, édémlér olturaḳlaşḳan yérnıñ ismi.
Kız- Dada mallimlér bilidu astana digén – paytéxt digén ménidé, emdi silérdin
sorişidiki méḳsét bu yédé ḳandaḳ ménani bildürdu digén gép.
Dede- Ḳazaḳıstannıñ paytéxti burun Almata digén kiyin Astaniğa yötkidi hé
Hoca- Ḳomul digén söznıñ ménisi ḳandaḳ
Dede- Ḳomul digén sözni bézilér munbét tupraḳ didi. Bézilér ḳumluḳ didi, yéné
bézilér yaxşi tupraḳta öskḳn yeşillıḳ, orman digéndék bir ḳançé tébirléni biriptu.
Kız- Yéné biri ḳévmi mol –(sülalesi bol)
Kız- Ḳomulda yaşiğan adémlér nédin kélgénimidu?
Dede- Lopnordin kélduémikin,
Hoca- Ne zaman?
Dede- Bir néççé yüz yil boldiğu. Biznıñ komulluḳlar bu yédé yaşiğili on évlattin
köp boldiğu
Hoca- Siznıñ süylöşkönüñüz bilén lopnornuñ süylöşkönü oxşoşbu?
Dede- Oxşaş émés. Azraḳ péxlinidu. Turmuş adétlama oxşaydu. Gép sözlé
xotén bilén péxlinidu.
Kız- Kandaḳ péxlinidu?
Dede- Axañ
Hoca- Aytip bérséñiz
Dede- ḳomulluḳlar bir ikki déymiz. ḳéşḳérliklér bi, ikki déydu
57
Hoca- Lopnorluḳlar?
Dede-Bir déydu. Hémmisidé péx yoḳ ḳisménlérdé péx ba
Hoca- Bunu kaç déydu?
Dede- Üş, ḳaşḳar üş, lopnor üş déydu. Töt, beş hémmisi oxşaş déydu. Nahayiti
az péxlér ba.
Hoca- Ḳandaḳ péxlér ba
Dede- İş hérkétlédiki péxléni ép eytsaḳ, biz ḳomulnuñ édémliri maşiniğa, harviğa topa ḳaçilisaḳ gürcékté ḳaçilaymiz. ḳaşḳérnıñ édémliri héliḳi soḳma soḳimizğu şu soḳminiñ béşiğima topini kétmén bilén taşlaydikén. Biz unuñ bilén ḳamlişalmaymiz, biz ulağa sonurḳaymiz. Kétmén bilén atidikén dép. Alar bizgé sonurḳaydu bular kétmén bilén atmay gürcék bilén atidikén dép. -Yetti déymiz,
ḳéşḳér yétté déydu. Lopnor- yetti, sekkiz, tokkuz, on oxşaş, yigirmé, ottuz
oxşaş, ḳırıḳ ni ḳéşḳérdé ḳiḳ, lopnor ḳırıḳ déydu, éllik oxşaş, atmiş oxşaş, yetmiş, séksén, toḳsan, yüz oxşaş. Mıñ oxşaş, on mıñni biz tümén déymiz, ḳéşḳér
lopnor on mıñ déydu.
Ama ulanın on mıñ yigirmé mıñ digini toğri, biznıñ tümén birlér onlérgé mas
kélméydikén.
Kız- On mıñ yigirmé mıñni ḳomulda, Turfanda bir tümén, ikki tümén déymiz.
Ama cénup térépté on mıñ yigirmé, ottuz mıñ déydu.
Hoca- Menıñ körsötköndörümdi kaşgar, lopnorda emne deyt?
Dede- Çaş, bizdé mundaḳma déydu, çaş, çaç.
Kız- Édébiy tildé çaçğu
Dede- Ḳéşḳér, lopnorda oxşaş çaç déymiz.
Alın- Pişané, mañlay déymiz.
Hoca- Bu yér.
Dede- Ḳaş, köz, kirpik. Burun, ḳaçar (édébiy tılda méñiz –türkçé yanak), lopnor –ḳaçar, ḳaşḳér-yüz.
Hoca- Çene?
58
Dede- İñgék, ḳéşḳér-iñék lopnor-iñék,
Hoca- Ayakkabı?
Dede- Ayaḳ, lopnor bilén biznıñ asas céhéttin oxşaş.
Hoca- Gırtlak?
Dede- Kanay
Hoca- Boyun?
Dede- Boyun.
Hoca- Burası?
Dede- Kikirték
Hoca- Bura?
Dede- Yutḳunçaḳ.
Hoca- Bura dudak?
Dede- Kalpuk (édébiy tildé –lév)
Kız- Kélpük, ikkisidé aynı astınḳı kélpük, üstünki kélpük.
Dede- Til, çiş.
Hoca- Omuz
Dede- Müré
Hoca- Döş.
Dede- Méydé
Kız- ḳomulda méydé diméydu miydé déydu.
Hoca- Gös?
Dede- Kökrék
Hoca- ḳarın?
Dede- ḳursaḳ.
Hoca- Böbrék.
Dede-Börék.
59
Hoca- ḳomulda aynımı?
Kız-Evet
Hoca- Dalak?
Kız- Tal
Hoca- Akciğer?
Dede- Öpké
Hoca- Serçe parmak?
Dede- Çiçinaḳ.
Hoca- Yüzük parmağı?
Dede- Namsiz barmaḳ.
Hoca- Orta parmak?
Dede- Ottur barmaḳ
Hoca- İşaret parmak?
Dede- Körsétküç barmaḳ (bigiz barmaḳ)
Hoca- Başparmak?
Dede- Baş barmaḳ
Hoca- Aya
Dede- Alḳan
Hoca- Bu
Dede-Ḳolnuñ dümbisi
Hoca- Bu?
Dede- Beğiş (bilek)
Hoca-bu? Kol
Dede-Bilék
Hoca- Dirsek?
Dede- Ciynék
60
Kız- Ḳomulda ciynék, başḳa yérlérdé céynék.
Hoca- Burası popo?
Kız- ḳuymuş, köt, pürük, ḳoñ.
Dede- ḳéşḳérlıḳlar kassa déydu.
Hoca- Burası?
Dede- Yota
Hoca- Diz?
Dede- Tiz, lipék.
Hoca- Bu bacak?
Dede- Maşḳaḳ, (édébiy tildé –paçaḳ)
Hoca- Bu?
Dede- Oşuḳ
Hoca- Burası?
Dede- Tapan
Hoca- Komle?
Dede- Put.
Kız- Menıñ putum kiçik, putum oruḳ, putum simiz, putum çoñ digéndék.
Hoca- Bura?
Dede- Ḳulaḳ yumşiği, ḳulaḳ üsti.
Hoca- Boyun?
Dede- Şirla, pattañ (kumul da genellikle şirla kullanıyor. Turfan Urumçi taraflarda pattañ diyor)
Hoca- Bu?
Dede- Omurtḳa.
Hoca- Bu? Kaburga.
Dede- Ḳovurğa.
61
Hoca- Hangi bitkiler hangi hastalığa iyi geliyor?
Kız- Ot-çöplér bağu dada, ḳandaḳ ot-çöplér ḳandaḳ kiséllérgé payda ḳıldu déydu.
Dede- Şi yi (uygurca-ğéripçé tibabét) bu ot-çöp bilén çatıḳı yoḳ. Coñ yi (uygurcacoñ go tibabiti, coñ go-çin halk cumhuriyiti demektir).
Kız- Babam eğer batı tibi olursa, ozaman ialçlarla yapılıyor. Çin tibi olursa bir
de milli tibabét olursa o zaman bitkilerle uraşir diyor. Babam biz hasta olunca
ilaç tavsiye etmiyor.
Hoca-Babanın başından geçen ilginç olaylardan söylesin, neler olmuş?
Kız- Dada senıñ beşindin ötkén muşu doxturçilıḳ bilén munasivétlik ḳızıḳarlıḳ iş
déydu.
Hoca- ḳançé yaşta doxtur bolduñuz?
Dede- Mén yigirmé üş yaşta, mén bir mıñ toḳḳuz yüz éllık birinci yili tuğulğan.
Atmişinci yillirida bir ikkinci sınıpta oḳuduḳ. Atmiş béşinci yılığa kégéndé xıtayda médéniyét zor inḳilabi boldi. Atmiş altinçi yili. Bu médéniyét inḳılabi nimişḳa boldi digéndé xitaynıñ başliği mao zéy duñ bağu mao zı duñ hé şunun yenida olturdiğan liu şao çi digén birsi bar idi. Unun séviyési bunuñkidin ötüp kitéy
déptu, şunun bilén uni yıḳıtivetey disé bolmiğan, étraptikilérgé yaxşi bomay,
étréptikilérni, oḳuğuçilarni uyğutup, xélḳ sarsun buni ḳozğuğan ikén. Şundaḳ
ḳılip bu médéniyét inḳılabi évic ép kétti. Hétta bir öynıñ édémlirima ikki xil köz
ḳaraşta bop kéttuḳ. Biri Şin canın birinci başliğini urimiz déydu, yéné biri Şin
canın ikkinci başliğini urimiz déydu. Unun şuari nimé digéndé sı liñ bu (ḳomandanlıḳ şitab-genel merkez)ni topḳa tutayli digén, bu nimé digén gép digéndé Sı
liñ bu diki başlıḳlani urayli digén ikén.
Şundaḳ ḳıp biz bu öydé bir ikkimiz birinci başlıḳni urimiz déytḳan, yéné bir
ikkéylén ikkinci başlıḳni urimiz déytḳan. Şundaḳ ḳıp bir öydikilér bir ḳazannıñ
tamiğini yélméydiğan bop kéttuḳ. Hér bir adém unu ur yé bunu ur, otturda
ḳelişḳa bolmaydu. Oynıñ içidé, dölétté muşundaḳ ikki xil köz ḳaraş bop kitip
hétta miltıḳ bilén etişidiğan bop kétti.
Tanka sizléma bilisizlérğu, biznın ḳomulduma térékturlanı tankiğa özgértip,
soḳuşidiğan vaxtida, Coñ go nuñ ikkinci başliği Cu en lay Coñ yañ radiyo istansi-
62
sida sözlidi :Şin Can diki hér ikki péy (térép, guruh)inḳilapçi téşkilat, émdi
uruşni toxtitıñlar digéndin kiyin ekinzéñ uruşni toxtatḳan. Bolmisa bular tanka
bilén uruş ḳılişḳa téyyarlıḳ ḳılışḳan.
KUMUL’DAN DERLEMELER X
Dede-Ḳomulda ölüm yitim bolğanda eytip yığlaşni yaxşi köméydu. Méslén bu
ḳomulda diniy érbapladin Alım axun dadam ailésidé ölüm yitim boğanda yiğa –
zar ḳıldurmiğan, canni alsa xuda aldi, şuna xoşal-xoram mañdurayli dép, xuda
alsımu biz narazılıḳ ḳıp eytip yığlisaḳ bolmaydu, şuna xoşal-xoram mañdurayli
dép şunaḳ mañdurdikénduḳ. Ak yağlıḳ selişlanima nimé ḳılsilé bundaḳ ḳıp bolmaydu dép ḳıldurmiğan, ḳomulda eytip yığlap, yiğa –zar ḳılışni köpinçisi yaxşi
köméydu.
Kız- Ölgén miyitni yuğan çağda yüzini ḳaysi térépké ḳaritidu?
Dede- Ḳılviğa (ḳiblé)
Teyze -Çoñ édém bolsa altéylén kirdu, kiçikrék adém bolsa tötéylénla kirdu. İkkölé yup, ikkéylén su ruslap beridu.
Hoca- Xatun kişigé?
Teyze- Ayalğa ayal kişi, yéni burundin kélivatḳan nimikén, bizdé toy bolğanda
ḳızni ğucurğa ékirgéndé ḳıznıñ yenida ikki yéngé boldu, oğul téréptin ikki ayal,
unuñğa ailidé inaḳ ötkén ayallani tallaydu, acirişip kétkénléni tallimaydu. Bu
ölümgima yaxşi, toy ḳılğan, méxpiyétlikni tutidiğan, téşiğa çıḳıp mavu édém
mundaḳkén deydiğan, u yéni körüp mundaḳ bu yéni andaḳ déydiğan adém
bolmiğay dép toy-ölümlédima eğir-besıḳ édémléni tallaydu. Toynıñ igisi özi tallap ḳızımğa yaxşi hémrah bolunla mavu toynuñ aḳi-ayli işlirini yaxşi ögitıñla dép
ikkéylénni ḳıp ḳoydu. Ölümdé ma yaşanğanladin bolsa ölüp kétkénlér ölüştin
baldur palan palan édémlér meni yuğili kirgiy digén bolsa şu édémléni tallap tepip
ékipdiğan gép. Biz yaşlar su ḳuyup berémduḳ, ama teşiğa çıḳtuḳ hiç ḳandaḳ ziyadé gép ḳılışḳa bolmaydu.
Hoca- Kadınlar mezarlığa gidiyomu?
Kız- Ayallar yér béşiğa baramdu déydu?
63
Teyze- Bamaydu.
Hoca- Kiyin baramdu?
Teyze- Ḳomulda asasén bamaydu. Mavu ḳéşḳér téréplédé bardu.
Hoca- Bayramlada?
Teyze- érlér bardu bayramladıma. Asasén bamaydu.
Ama biz ballirimizni égéştürüp berip, ata anilanıñ gévrisini körsitip, dualar ḳıp
yenip kilmiz.
Hoca-Bala törölgöndö emne ḳılış kerek?
Teyze- Bala tuğulğanda méséla gülsümay tuğḳan bolsa kız térép ḳırḳ kün öydé
ḳaraş kerék. ḳırḳ kündin kiyin idér çıḳırıp, mubaréklép, xolum-xoşnilani ḳışḳırip
digéndék, ḳırḳ kün boğuçé xolum-xoşnilar uruḳ –tuḳḳanlar hémmisi kip yoḳlap
turdu. ḳırḳ kün toşḳanda biz hémmé édémléni çaḳırip idér çıḳırmiz. İdér çıḳırıp
bolğandin kiyin biznıñ öydin bir ikkéylén ḳızni üyigé épirip ḳoydu.
Hoca- Apasi, dadisi bölök bölök hediye alp kelebi?
Teyze- sovğa mu? Hé ékildu. Biz bu tuğulğan baliğa yeni nérvigé almiz, küyö
oğulğa alimiz. Apisiğa alimiz. Küyö oğulnuñ apisi dadisiğa alimiz. U téréptinma
nérvigé ḳıldu, apışığa ḳıldu, bizgé ḳıldu, aşunaḳ bir birimizgé ayrim ayrim ḳılişimiz. Cénuplada yéné oxşimaydu. Biznıñ ḳomulnuñ örp adétliri bizé oxşimaydikén. Cénuplada bala tuğulsima ḳız érnıñ üyidila turdikén. Bu ḳomulnıñki ḳızni
çoḳum öygé ékip béḳişimiz kérékkén. U téréplédé bolsa oğul ḳorunup ḳaldu,
apisi beḳiş kerek déydikén. Apisi yaxşi baḳmisa kiyin bala kisél bop ağrıḳçan bop
ḳaldu déydikén.
Hoca- Dastan bilésizbı?
Teyze- Mén yaxşi bilméymén.
Hoca- Köroğlu bilésizbı?
Ekrem hoca- Hikaye bilesizbı?
Teyze- He hekayimu, bizma édémlé sözlép bésé hé dép añlapla. Bék bilip
kétméydikénmén.
Hoca- Dadañlanıñ, apañnıñ eytḳinini bilésıñ bı?
64
Teyze- Unuttum. Oylap baḳay
Hoca- Bala boğanda sözlibeysıñ bı?
Kız- Bir şey aklıma geldi benim.
Kız- Apa bilidiğan biré hekayéliriñ yoḳmu, yé özéñnıñ beşidin ötkén birér işla
bolsima boldu. ḳaynaḳla iş bolsa boldu, ḳızzıḳ, ménilik biré iş.
Teyze- Momañğa sözlép bégénçu, biznıñ kiçik vaxlirimizdiki işlar. Biznıñ öydé
sékkiz bala.
Kız- Apa ḳomul téléppuzuda sözlép bé.
Teyze- Men öydé hémminıñdin çoñi, balla bir yerim yaş péḳ ḳıldu. Balla kiçik
boğandikin oḳuğanda okup, oḳumiğanda okuyalmay. Cpalıḳ boğandikin, biznıñ
kallirimiz ba digé, apamnıñ apisi momam, biz démbilişip béḳip inékni seğip,
deşnaḳ poturkilardatöt béş potürké ḳaçilap bésé süt alidiğan édémlégé apirip berimiz. Bir poturka süt ikki yerim moçén, bir ayda ḳırıḳ köydék pul bolidu, uni
öygé épçiḳıp berimiz. Tétil bolsa kala baḳḳıli mañidiğan gép, tétil toşşa oḳuğuli
kilidiğan gép, ballanın çoñi boğandikin ata anamğa ḳarişimén dép oḳamidim mén.
Dadam boğaltir bolup işligénimé, apam birni buyzigé ḳılsa biri mundaḳ boğandikin. Ötkéndila apamğa parañ sép bédim.
KUMUL’DAN DERLEMELER XI
Hoca- ḳançé caştasiz?
Amca- Atmişḳa kirdim atmişḳa.
Hoca- Ḳayélik siz?
Amca – Yurtimiz Ḳomul
Hoca- ḳomuldin başḳa yérlégé badiñizmu?
Amca- Ḳomuldin başḳa yélégé badim.
Hoca- Ḳéyérgé badiniz?
Amca- Menİñ bağan yerim Ürümçiğu, Turpan, Küytün, unuñdin neyniğa Korlağiçé badim undin başḳa yégé bamidim.
Hoca- Sincandan başḳa çerge bardiñiz bı?
65
Amca- Unuñdin başḳa Lan cou, Gan su ğa badim.
Kız- Annem ne söyleyeceğini söylüyor
Hoca- Nimé iş ḳıldiñiz?
Amca -Mén déxanğu, toḳsan yéttinçi yıllada kesél boldum, birléşmé ḳoğdaş késpim ma ba. Şunuñda işlép kiyin harduḳ, pinsiyégé çıḳıp kéttim.
Hoca- Ḳandaḳ hayat geçirdin?
Amca- Bilamay ḳaldim?
Kız- Ḳandaḳ işlar béşiñdin ötti déydu.
Amca- Nimé işlar ötidu, hazir turmuş yahşi, burunḳi capalar yoḳ. Béş balini
oḳutup, biri ürümçidé, méyédé ikki ḳız balla ba.
Hoca-Ḳomul ḳanday şahar?
Amca- Hé ḳomulmu? ḳomul yahşi ködiñizlamu, ḳomul başḳa şéhérlégé ḳarağanda kéynidé ḳalğan, émdi bu néççé yildin béri téraḳiyat nahayiti çoñ.
Barat- Ḳomulçé sözlislé.
Amca- Ḳomulçé sözléyttimén helima.
Hoca- Ḳançé édém yaşaydu?
Amca – Bu yédimu béş yüz mıñ édém yaşaydu. (allik tümén )
Hoca- Uyğurlar köpmu xansolarmu?
Amca- Muşu yıllarda uyğurladin xansolar köp bop kétti. Yüzde atmiş alti ya da
atmiş sékkizi xanzolar, yüzdé ottuz ottuz tört uyğurlar ba, xansolar köp. İkkimıñ
alti ikki mıñ yéttinci yıllada uyğurla köp digén biraḳla cıḳlap kétti bular.
Hoca-Atmiş yétmişinci yıllada uyğurla köp digén mu?
Amca- Hé uyğurla köp digén
Hoca- Turmuş ḳanday? İnék, mal bamu?
Amca- Hé burun biz şuni ḳilidiğan. Aḳşam sizlér yattıñızlağu şu orunlar burun
biznıñ öylé ba digén, ulani örivétip bina öylér selivétti. Yéné şu yédé biznıñ
öylér ba képé öylé. Koy digénléni baḳıdığan turmuşni yaxşilaymiz dépçu, hazır
66
mayégé köçüvalğandin kiyin baḳḳili bolmaydu, baḳıdiğan yé yoḳ. Turmuşimiz
yaxşi maaşimizma coñ go pulida üç miñ koydin ikkimiznıñ alti miñ koyğa yeḳin
ba. Kéñ taşa yitidu yahşi.
Hoca- Çilan bu türkiyede yoḳ
Amca-Bumu hazir aldi ḳırk béş som, yüan.
Hoca- Ḳanday paydasi bar?
Amca- Bunuñma? Adémgima bizdék simiz adémlér yisé ḳanni suyuldurdu. Bunun paydasi köp, adémnıñ béşi ḳeyip ḳeni azlap kitidiğu buni toğrap ḳaynitip,
navat bilén ḳaynitip işsé ḳanni toluḳlaydu. Bu korlunun hazir ḳomuldima ḳıldiğan
bop kétti. Korlidin köçétni ékip tikip ḳıldu.
Hoca-Maḳal, hikaye bilemsiz?
Amca- Maḳal-témsilmu? Ançé bilalmaymén. Uyulup uyulup nadan boludu. Bir
nérsé soraydiğandin xicil bolup nadan bolidu, sora sora alim bolidu déydu.
Hoca- Tarlada buğdaymu, paxtamı? Arpamı?
Amca- Déhḳançiliḳ méydanınıñ adémliri bizçu, bular asaslıḳ biz işligén vaxta
paxta bilén buğday, ḳonaḳ tériydiğan.
Hoca-Misir ekmeği yapılyor muydu?
Kız- Şurlumdin nan ḳılğanmu déydu?
Amca- Hazır yoḳ burun ba, tügméndé un tartıp ḳılıdiğan, biz avu térépté turdiğan
vaxtida özimiz un ḳıp yeydiğan, hazir méyégé kévağandin kiyin u işlér ḳép ḳaldi.
Hazir yeḳıp ḳoyğinini setivelip yéymiz. Uni zağra nan déymiz. ḳonaḳ neni ma
dép ḳoydu. Biznıñ yurt ésli ḳomulnuñ şimalida bir tağda idi, ğérbi tağ dép ḳoymiz, Tarati digén tağ, biznıñ tariximizda sözléydu, Xoca niyaz haci dép inḳilap
ḳılğan adém. Dadamnıñ dadisi ḳurban Dorğa dép dorğa bolğan. On ikki tağnıñ
dorğiliri ba digén, azatlıḳtin ilgiri inḳılap ḳılğan vaxlada bu édémlér ḳéşḳérğiçé
bağan. Bu bir mıñ toḳḳuz yüz ottuz sékkizinçi yillada. ḳomulnuñ vañ (padişah)liri bağu Şah méxsut digén vañ (padişah) öldi.
Hoca-Vañ digén xan digén bolabı?
67
Amca- Vañ xandin tövén orunda turdu, ḳomulda vañlıḳ uzun sürgén yé. Bügün
sizlér şu yégé berip vañ bopsizléğu?
Hoca- Mén vañ bolbodum xan boldum.
Amca-Ordulağa ballamu?
Kız- Baduḳ dada.
Amca- Burunḳı vañ ordusu bağu, hazırḳi vañ ordisini yeñi yasidi.
Kız- Dada konisiğa kirduḳ.
Amca – Yoḳaynidikimu uma émés balam, u yé vañnıñ tarixini yezip ḳaldurgan yé.
Niyaz xenim açilirlanıñ üyinıñ yenidi çıḳtiğu soḳma tam, şu ordunun ḳalduğu
bop ḳép ḳalğan. Burunḳi kona vañ ordisi ikki térépté.
Hoca- Vañ ordisi kim menen soğuşat?
Kız- Vañ ordisi kim bilén soḳişidu déydu burun?
Amca- ḳomul vañ u uyğurnuñ ordisi, yéné işkirdiki vañlağa béyét ḳılğan bolğandikin, unun yansimi mançıñ şulağa oxşutup sép ḳoyğan nimé. Burunḳi xanlanıñ
kiygén kiyimima mancu xanliriniñ kiygén kiyimigé oxşaydikén. Xansolar kiyidiğan uzun yékték, xansolar kiyidiğan baş kiyimliri mundaḳ.
Hoca- U kiyimlér özinıñ kiyimléri émésbı?
Amca- Émés. Undaḳ émés. Başḳa bolğan.
Hoca- Atmiş yetmiş yıllarda oḳuğansiz bı?
Amca- Ménmu? Oḳuğan mén, atmiş ikkinci yili başlap oḳuğan, yétmiş ikkici yiliğiçé oḳuğan mén. Ottur méktépkiçé oḳuğan.
Hoca- İnḳılap yaxşimu boldi?
Amca- Atmiş altinci yili inḳılap bop kétti. Yaxşi bolamdu, u digén bir apét, balayi- apét déymiz.
Hoca-Yaxşi boldi digéndér bar?
Amca- Yaxşi dép oylaydiğan adémlér yoḳ.
Hoca-İnḳılap bolğanda nélér boldu?
68
Amca- U vaxlada nurğun günahsiz adémléni öltürüp taşlidiğu. Azraḳ hoḳuḳ
tutḳan bolsiñiz siz kaptalizimnıñ yoliğa mañğan bop ḳalsiz. Kaptalizimnıñ yoli
digén özigé bék, xan bolivalğan, tövéndikiléni közgé ilmiğan insanlani kaptalis
déydu. Başḳalani ézdıñ işléttıñ, dép pomiçik bay dixan ḳilivétti. ḳippidé on yıl
boldi.
Manaḳ boldi bu atmiş altinci yili tamlağa hét bilén yézip bir birigé hücum ḳılğili
turdi. İçki iş bu birinci köz ḳaraş, ikkinci köz ḳaraş, üçünci köz ḳaraş dép üşké
bölünüp kétti édémlér, üş güruh, gurup bolup kétti. Bék ḳalaymiḳançılıḳ,
hoḳoḳdarlani ḳoğdaydiğanmı ba üçüncü köz ḳaraştikilér hoḳoḳdarlani ḳoğdaydu.
İkkinci köz ḳaraştikilér hoḳoḳdarni örimén déydu. Üçünci köz ḳaraştikilénıñ
içidé hoḳoḳdarlamu ba. Üş yıl tamlağa hét yezip digéndék öttimu, tötinci yilidin
başlap ḳoliğa ḳural aldi etişidiğanğa. Éğér siz ikkinci köz ḳaraştiki bolsiñiz yiraḳta bazı bar. Mén üçünci köz ḳaraşta bolsam menıñmu bazam bar etişimiz.
Hoca- Emne üçün?
Amca- Héç ḳandaḳ bilméydu. Adém ḳaymuḳup kétkéndikin, méḳsétsiz. biznıñ
dâhimiz mao zéi doñ mandaḳ ḳol kötürüpla hazır kaptalizimğa mañğan hoḳoḳdarlar özini bilméy ḳaldi dévatti. Şunun bilén dahi nimé disé astidikilér ḳilidu bilisiz.
Vay u vaxlada boğan işlani sözlép tügiméydu. Unuñğa mén méxsus ḳatnaşmidim,
mén u vaxlada kiçikrék. Atmiş ikkinci yıl téxi başlanğuç méktépté oḳuytḳanla
vaxlar. On yaş vaxtimda oḳup bir kisél bop unuñdin kiyin yéné oḳup.
Hoca-Köp adém öldimu?
Amca-Vay köp adémni öltürvétti. Baylar bağu, pomiçikdéymiz. Burun yér igisi
bolğanlar. Bay ḳolida puli balani pomiçik déymiz. Şu édémlér bék capa tartti,
şunaḳ édémléni tartip çiḳip, urup bék soḳuş cıḳ, urup öltürüp taşliğanlama ba.
İnḳılap çataḳ, hoḳoḳdarlani ḳildi, burunḳi bay, pomiçiklanima ḳıldi.
Kémbéğéllér xocayin bop kétti. Mavu içimizdiki işlani cıḳ sözlép kétsék bolmaydu. Çataḳraḳ.
Kız-Dada, apam bilen ḳandaḳ toy ḳılla, ḳaçan toy ḳılla déydu?
Amca-Yétmiş tötinci yili tepişip bunun bilén toy ḳılğan.
Hoca-Ḳomşu kızmı?
69
Kız-Apam bilén ikkilirla bir yélik émés hé?
Hoca- Ḳanday taptıñla?
Amca- Ayal mavu astana digén yédin. Şu yédé biznıñ çoñ açimiz ba, şu apirip
tonuşturup ḳandaḳkén dép kösétkén, eki mén bolidikén dép toy ḳılğan.
Hoca-Toy ḳılğanda aḳça kerek bi?
Amca- U vaxlada ata-anam ba, dadamda akça ba, mén texi xizmétké çıkmayla
toy ḳılıvalğan nimé. Xizmétké çıkmay turupla toy ḳilip ḳoydi.
Teyze-Bu yigirmé yaş mén on sékkiz yaşta toy ḳılduḳ.
Hoca- Ottuz sékkiz yıl boldu toy ḳılğanğa, cakşi boldu bu?
Amca- Heç ḳandaḳ çataḳ yoḳ yaxşi öttuḳ, béş ballıḳ bolduḳ, çoñ ḳılduḳ. Üçni
aliy méktéplédé oḳuttum. Oğulni ottur texnikomda, bir ḳız ba digén sizlénıñ aldiñızlada işi çıḳıp ḳép kitip ḳaldi. Muşu yédé işléydu. Ottur texnikomda oḳudi.
Hoca-Hémmé baliñiz üy bülölük boldubu?
Amca- Hémmisi öy –oçaḳlıḳ boldi.
Hoca- Nérvé ḳançé?
Amca- Nérvé töt ba. Bir ḳızım işi çıḳıp ḳaldi, u ahalilér komititidé başlıḳ u.
Çoñi ḳız uma bir yédé xizmét ḳıldu. Şu aliy méktép oḳudi. Ballanın turmuşi
yaxşi. Özimiznıñma méné körüp olturupsizlér maşnaḳ. Aédir éhval yaxşi hé.
Hoca-Asker bolduñ bı?
Amca- Yoḳ, askér bolmiğan mén. Bizde askérgé şért yoḳiri, askérgé almaydiğan
tértip sizlérdé yoḳtu.
Hoca- Emnege?
Amca-Bay dép, ḳoral tutup ḳırıp taşlaydu dép (çaxçaḳ= şaka)
Coñ go da şu yıllarda kémbéğél, ottur dixan, yoḳuri ottur dixan, bay dixan,
pomiçik dép mundaḳ arğan. Bizni yoḳuri ottur dixan dép ayrip ḳoydi. Bay dixan
émés. Ottur dixannıñ balisini alidikén éskérgé, kémbéğélnıñ balisini, tövén ottur
dixannıñ balisini alidikén, yoḳuri ottur dixannıñ balisini almaydikén. Hazırḳı yıllarda suruştürméydu. Hazır sınıpni yoḳitéviriptu. Hazır eliveridu.
70
Hoca- Hazır uyğur kişilér asker bolobu?
Amca- Boldu, hazır texi askér bolmaymiz dép unmaydiğan tursa.
Hoca- Bizde küç menen askerlikke alat. Bizdé asker bolboğon cok.
Amca- Sizlérdé éskérlik mécburiyétini ötép andin, başḳa hizmét ḳılamdu?
Hoca- éskidén cıḳ, menıñ dadam iki cıl ḳıldi, mén bir cıl ḳıldım.
Amca- éskér bolmisa bolmaydu déñ. Biznıñ bu yédé biznıñ dévrimizdé aşnaḳ dép
ötüp kétti, émdi bu siyasétni ḳoyup bégéndé biznıñ yaşlar ötüp kétti, şunaḳ bop
éskér bolmiğan.
Hoca- Sizdérdé bir adém ölüp kétsé emne ḳılasızlér?
Amca- Ölgéndé u adémni nahayiti yaxşi yup tarap, özimiznıñ İslam dini boyinçé
yérlikké ḳoyimiz. Unuñma xeli ḳaidé yosoni ba. Adém ölgéndin kiyin uḳidiğan
adém bolsa tüptüz yatḳuzup, ak daka bilén teñip, ḳıñğır bop ḳalmiğay dép, ḳollani tüptüz ḳılıp teñıp ḳoydu, bolmisa can çıḳıp kétkéndin kiyin édémnıñ bédéni
ḳetivép udul ḳılğılıma bolmaydu. Uḳudiğan adémni çaḳirip putlanima çetip
yatḳuzup ḳoymiz. Uḳumuşluḳ adémlér kélgéndé kiyimini selip yuyup taraymiz.
Andin çoñ kiyimlér ak réxké üç ḳat oraymiz.
Andin başḳa résmiyétlér ba dua ḳıldiğan résmiyétlér ba, kirgén adémnıñ yéşiğa
ḳarap méslén adém séksén yaşḳa kirgén bolsa biz uni séksén üş yaş dép ép çıḳımiz. Éğér yétmiş sékkizgé kirgén bolsa pütün ḳılip séksén dép elip çıḳımiz. On
üş yaş ösmürlük yéşini çıḳırip taşlap bir édémgé coñ go pulida béş koy on koy pul
berimiz. Hazır on koydan beridiğan bolduḳ. Bunu pidisi déymiz. Burun biz namaz oḳuyalmay ḳalduḳ, sédiḳé déymiz. Arğamçini adémnıñ üyigé bağlaydu,
yaki maşinisi bar bolsa maşinisinıñ çaḳığa bağlivép, uçini bir édém tutup aldıñlamu déydu alduḳ déydu, şunun bilén kéynidin bir adém pulni birip mañidu.
Siz arğamçinıñ üçini tutup ḳoysiz aldim tégdi dép. Çoñ adémléni çaḳirvép taḳitimiz buni. Uni hesaplap ḳoydiğan nimé yüz édémgé bérilidu yaki yétmiş édémgé,
yaki éllik édémgé berilidu yaki ikki yüz édémgé bérilidu dép. Pulni ağan pidéyni
tutidu, şundaḳ aylinip hémmé édémgé bérilidu.
U résmiyét tügigéndin kiyin pütün tuḳḳanlani çaḳirip yiğidu eki razılıḳ dua alimiz
eki ép mañimiz. Tavutḳa sép yér béşiğa ép barimiz. Namazni tolisi yér béşida
71
çüsirimiz, miçitté çüşiridiğinima ba. Bu yérdé tolisi yér béşida çüşirimiz. Topraḳ
beşida şeğilni töküp yasap ḳoyğan yérlér ba, cıḳ adém yiğilidu. Dos-yarénliri,
uruḳ-tuḳḳanliri digéndék, bézilér yér béşidima pul taḳitidu. U yér béşida bir koy
yaki ikki koy taḳitidu. Kiyin taḳilip kitimiz. Etisidin başlap toxtimay yétti kün
bamdat namazdin yanğanda yér béşiğa çıḳıp oḳuymiz.
Adém ölüp kétkéndin kiyin üçünci küni bir nézir ḳılmiz. Sparé dép, yéttinci küni bir nézir bar. Yér béşiğa Camaét, Uruḳ-tuḳḳan, xolum-xoşna digénlér xaliğanliri çıḳidu. ḳırḳinci künidépma ba. ḳırığınci kün dép ba unundin kiyin yüz,
yüzdin kiyin yili dép ba. Bir yilda bir yad etip nézir ḳılımiz. Ayallar aḳ yağlıḳ
çigidu.
Hoca- Bir yil boyunçé mı?
Amca- Öynıñ igisi ayal bolğan bolsa eri ölüp kétkén bolsa bir yılğiçé yağlıḳni almaydu. ḳızliri ḳırḳı tügigéndin kiyin ḳara yağlıḳḳa almaşturvalidu. Biznın ayal
yeḳında ḳeyin ata tügép kétkén ḳara yağlıḳ çigip yürüydu.
Kız- Dada ḳızıḳ parañlani sép béslira.
Amca- Çüşinamamdikin déymén.
Kız- Yoḳ dada özlénıñ hémmé géplirini çüşinidu, amma damaydu. Manıñğa lu le
(avaz almaḳ- ses kayıt yapmak) ḳılıvalğanimé.
Amca –Manıñğa lu le(ün alğu) ḳılıvaldiñızma?
Kız- Mallimlér Türkiyégé berip aldirmay aldırmay yazidu. Hé ḳomulda manaḳ
gépni manaḳ déydikén dép, mésélén: barduḳ déydiğu ama biz baduḳ déymiz R
çüşüp ḳalidu. ḳomulda baduḳ déydikén.
Amca- Ḳomulnuñ édémliri gépni sılıḳ ḳıldu, mavu cénupnuñ édémliridék ḳılmaymiz. ḳéşḳér, Xoténnıñ édémliri bizgé gép ḳılsa ḳopal, tıllavatḳandék añlinidu. ḳomulnuñ édémliri nahayiti sılıḳ, yuvaş-yumşaḳ gép ḳıldu. Özliri négé balla
digéngék. Yaxşimu özliri dép ḳoydu. Mavu térépnıñ édémliri héy négé mañdıñ
déydu. ḳomulnuñ édémliri naxşa eytsima sıliḳ eytidu. ḳomulda uyğurlar mehman
dos.
Hoca – Bir ḳız menen bala üylönsö kız kız bolboso emne boladu?
72
Amca- Eger başḳa bir ér bilén bolğan bolsa uḳup ḳalsa çataḳ. Çoñ iş héydéydu.
ḳomulda manaḳ işlé ba eger yigit ḳız emesligini bilip ḳalsa nan bağu bunun otturini tişip bir bokuşḳa bağlap, ata anisinıñ üyigé apirip esip ḳoyidiğan mundaḳ
ḳaydiliri bakén burun, yaman bu iş. Bular dérhal çüşinip, hazırlada u işlar yoḳ,
héydéydiğan iş. Tayaḳni yéydiğu.
Hoca- Hazır kişilér ḳılbaybı?
Amca- Hazır ḳılmaydu. Bilip ḳalsa haydaydu. Bu işlér adéttiki turmiştiki işlér
parañ salmiz.
Hoca- Baldar emne oyundardi oynaydu?
Amca- Ballamu hazir oyunçuḳ oynaydu. Hé biz bal vaxladiki işmu? Mana
ḳdimémsiz. U vaxladiki oyunlar hazırḳığa oxşimaydu. Hazır ballar oyun oynimaydiğan bop kétti. Hazırḳı ballar somkisini yéñdép kötürüp, kitap déptérlénıñ
cıḳliği. Biz bala vaxladaḳıyıḳ etip, tal çuyuḳni at ḳılivép oynap yürüymiz. U
vaxlada oyun köp. Birinci oyun Dom-Dom dép ikkicisi yoşunup oynaymiz. Bir
bala bizni tapidu. Biz yoşinivalmiz. Tapalmisa ular ḳıldiğan iş ba. Kéşlép eğil,
né nélérgé yoşunup, canivarlani tutp, kiyin çoñ édémlér ḳılmañla digéndin kiyin
ḳılmaydiğan bolduḳ. Üçüncisi Ga-Gar dép toḳmakni elivelip oynaymiz. Hazırḳı
balla oynaydiğan oyunmu tapalmaydiğu, telivizor körgén méktépté dérsnıñ eğirliḳi, biçarilér. Somkisini aran kötürdiğu. Mökö möküléñ oynavatḳan.
Hoca- Éskidén ḳomulda ḳışta soḳ köpmu boladu?
Amca- Ḳış soḳ boldu. ḳışliği yamğur yağmaydu. Yazliği ıssıḳ bolğanda yağidu.
Hoca- Ḳomulda yamğur ḳaçan yağidu?
Amca- Ḳomulda yamğur béşinci aydan başlap yağdu.
Hoca- Yamğur köp bolsa ismi emne boladu?
Amca - Yada yağdi déymiz.
Hoca- Az yamğur bolsa emne deybiz?
Amca- Az yamğurğa sim-sim yamğur déymiz.
Hoca- Kün bolğanda yamğur yağsa emne deydu?
73
Amca – Asan yağmaydu. Bulut bolup yamğur yağmisa, asmanda parçé bulut,
yamğur yeğip ötken yoḳ. Digén gép bağu, asmanda parçé bulut, yamğur yeğip
ötken yoḳ. Biznın yarlar yiraḳta, bizni kütüp turğan yoḳ. émdi asta-asta çıḳıyttu.
Hoca- Siz hikayé bilésiz bi?
Amca- Hikayé ançé oḳalmaymén. Ama birsi dép bérsé yaxşi añlaymén.
KUMUL’DAN DERLEMELER XII
Amca- İstanbulda, muşu Şin cañ din berivalğan ḳazaḳ, uyğurlar bakén. Sular
bilén tonuşup, biznıñ ḳomuldin nérvé (kuzen) déymiz, Hébibé xan haci dép şulaniñkidé turdi. Töt ay turdi, ikki ay arabistanğa ötidiğanğa turdi. érébistanda ikki
ay héc ḳilip haci bop ḳaytip kip yéné iki ay turup ḳaytip kéldi. Hazir ölüp kétti u
édém. Toḳsén ikkici yildiki işlar.
Hoca-Türk tilini öğrengen mi? Türkiyédé bolğondo
Amca-Bize geplirini uḳuvaptu, pullirini, sizlérdé parça pulni (kuruş, bozuḳ)
nimé déydu? lira demdu, tamaḳnıñ ḳançé lira ikénligini sözlép bégén bizgé. Türkiyé digén yaman yaxşi, yéşillıḳ, déryalar digén dolḳunlap turidu. Sunuñ réñgi
bilén yéşillıḳ oxşaydu dép bégén. Pakiz (temiz), pak, paskina (kirli) émés, nahayiti çiraylıḳ diydu. Körkém. Bu simiz édém taza uxlap kétti. Silénıñ ismıñla
nimé?
Hoca- Ménıñ adım Ekrem. O İsmayil muéllim küşlük horék tatip kéttiğu.
Amca- Sizlér muşu yérdé bir néççé kün turamsizlér?
Hoca- Bir ikki kün turup, ürümçigé barabiz anan ḳaşḳargé.
Amca- Bu bir yerim ay boldi maşnaḳ işip kétti. Sunup ḳaldi. Şundaḳ tésté
saḳiyidikén bu.
Hoca- Sunğandin kiyin silérdé ançé kün turuş kerek?
Amca- Atmiş kün menıñ bir ay on ikki kün boldi. Bolmisa sizléni mavu taḳḳa ép
çıḳaymikin digén. Balla çıḳsa mada tonuşmaydu. Putum mañsam déssisém ağriydu. Mavu tartma bağu pélémpéydé yiḳilip kéttim. İşiktin çıḳıpla, mavu sizlér
héydavatḳan maşina bağu şu menıñ maşinam digén. éttigéndé isiğay déy ot aldu-
74
rup ḳoyup, bir nérvini méktépké apirip ḳoymén dép bolğan iş yiḳilip kéttim. Sizdé kisél yoḳtu?
Hoca-İsmi ne? Karpuz
Amca- Tavuz, ḳoğun ba sizlégé ḳoğun tepip saḳlap koyaynıñ digén bir édém Xañ
tén gé kitip ḳaptu. Bu yadé ḳoğun yaxşi.
Hoca- Turpanda üzüm.
Amca- Korlinıñ kızliri bir désté gül dép xansolar eytidu, xansoçé bilémsiz?
Hoca- Uḳpaymın
Amca-Turpannıñ üzümi, İlinıñ almisi, komulnuñ ḳoğuni, kuçanıñ ḳızliri bir top
gülgé oxşaydu digén gép. Uḳtuñuz hé?
Hoca-Kucağa baram.
Amca – Ḳomulnuñ uyğurliri bilén cénupnuñ uyğurliri oxşimaydu azraḳ. Micézxulḳi oxşimaydu. ḳomulnuñ rayiş, yuvaş, sılıḳ aşnaḳ kildu. Cénupnuñ édémliri
ḳopal kildu, mavu térépnıñ édémliri sért (uyğurçada sert türkçide çirkin anlamında) émés téxi. U yénıñ edemliri kilişkén kildu. Ama gép sözliri ḳopal añlinidu.
Hoca- Dadañnıñ ḳançé balisi bakén?
Amca- Dadamnıñ hayat yétti bélisi ba, biz üş oğul, töt ayal ḳız bala, hazır alti
bala ba, birölé tügép kétti. Menıñdin çoñ açam tügép kétti.
Hoca- Sén ḳançincisi?
Amca- Mén oğullanıñ ikkincisi, ballanın tötincisi, menıñdin yéné kiçik üçi ba.
Menıñdin kiçik bır ukam, ikki sıñlim ba.
Hoca-Özıñdin çoñ er baliğa emne aytasıñ?
Amca- Akam, ayal kişigé açam, kiçik bolğan er baliğa ukam, ayal baliğa sıñlim
déymiz. ḳomulda burunḳi kona atḳlğulr köp ḳarañ Apamni iném déydu. Açisini
aylam déydu. ḳomulnuñ héḳiḳi şivisi muşu, hazır biz arlişip kéttuḳ, mavu tağ
téréptikilér burunḳi kona şivé ḳollundu, tağlada oğul ukisini boğum déydu, anisini iném diydu, açisini aylém diydu. İsmini atap Ayşé aylé déydu. Menıñ ismimni bilivaldiñizmu? Emet Némtullah.
75
KUMUL’DAN DERLEMELER XIII
Ékép bédi uşşaḳ-çüşşék hér xil yapraḳçilar ba, surap elivelip Ablez akamnıñ
üyidé bir kiçé kündüz rétlép yezip, résimgé tartip, ular başta bir tüméngé sétivalimiz dedi. Béşida üç miñ koy didi, kéynidin bir tümén didi, kiyin béş on kün
ötkéndin kiyin ottuz tüméngé satimiz didi. Biznıñ unçilik pulimiz yoḳ, saḳçiğa
tutıp bésék bu özimiznıñ bayliği, boptila elivalé dép bir yerim ay ötkéndin kiyin
akimiz añlap saḳçini başlap çıḳıp, hökömét saḳçi acirtip bégéndin kiyin, cénıñğa
turamsén, melıñğimu? Digéndin kiyin malni tapşuruptu.
Kız- Bikalıḳ elivaldi?
Müzedeki Adem- Yoḳ bikalıḳ elivalmaydu, hökömet pul berişi mumkin. Mavu
ḳetim Girmaniyé yéttinci universitetidin Ablét Sémét digén bir akimiz kéldi. Uyğurlanıñ til yeziğini tétḳiḳ ḳıliş üçün képtu, hémmé édémgé köstivérsék ḳédiri
ḳalamu digénti? Yoḳ éziz mehmanlar képtu körüpla baḳḳudék didim…
Müzedeki Adem- Eger resim tarḳili ḳoymisa dostumda ba…
Kız- Bu mallimlér bizgé muşu Türk topluluklarnıñ tilidin dérs bérétti. Cıḳ sözléni
sözlisé mén hé bu manaḳḳu dép başḳa yédin kélgén ballağa ḳarağanda tez çüşinivalattim. Şu vaxladila özémnıñ ḳomulluḳ bolup ḳalğanliğimdim péxirlinip yüréttim.
Kız- Bu adém éski tıl-yezıḳ éski dilléri araştırma ile uraşıyor.
Adém- Mén édébiyat bilén tarixḳa ḳızıḳımén. Kompiyotorda menıñ işim…
Kız- Mundaḳ déydu yaxropa asya dép bir yazğuçilar cémiyiti bakén, bu muéllim
bu cémiyétin sékritari, bu muéllimmé şu cemiyétin bir ézasi, sizni bu uyğurlanıñ
yaki bu ḳomuldiki bir vékilimiz bolsiñiz, bu yénıñ üç ayda bir çıḳıdiğan bir jurnali bakén, ayda bir çıḳıdiğan bir jurnili bakén ismi ḳerindaş ḳélémlér dép, ikki üç
ayda başḳa başḳa yélédé yiğınlar bop turdikén, pikir almaşturdikén, onun rasxotlirini muşu cémiyétnıñ çıḳıridikén. sizni muşu yenıñ vékili bolsiñiz déydu, abaya
mén çaxçaḳ ḳılıp nimişḳa mén bolmay u bolidu disém çünki bu işni bilgén birsi
ḳılış kerek déydu. éğér bolsiñiz yığınlar bolsa hér ḳetim téklipnamé évétidu. égér
muşu yédiki şért şaraitiñiz yar berip, dép eliş digéndék.
Adém- Yazğuçilar cémiyitınıñ ézasi déñ
76
Kız- Bir siyasi cémiyét émés, édébiyat cémiyiti déydu.
Hoca- Her hangi bir ideoloji yok, siyaset yok, buna hiç zararı gelmez.
Kız- Kiç ḳandaḳ bir ziyan yoḳ.
Hoca- Pasaportun fotokopisi, iki tane resim bir de öz geçmiş gerek.
Kız- Pasaport yok.
Hoca- Yaptıramaz mıyız?
Kız- Olur, men uraşıyım
Kız- Kimligiñiznıñ köpéytmé nusxisi, iki tané résim, tércümaliñız kerekken, kiyin téklipnamé évétidikén.
Adém- Mén ḳaşsam ḳaşsam çét élgé çıḳıştin ḳutulamaydiğan oxşaymén. Şivitsariyégé çıḳıştin vazkéşkén…
Hoca- Televizyonda Türkçe kanal var mı?
Adém- Bir ḳanal tepivalduḳ, kördiğanlar ba, ama yoşurun. Körémsén disé yoḳ
déydu. Ama yağan éméliyétté kördu.
Kız-Bundin kiyin bu çét éllér bilén bolğan alḳidé yardimçi bolsaḳ boldu déydu.
eger yardimgé ihtiyaçiñiz bolsa.
Adém-paspor ḳılış ḳıyınmikin.
Kız-lekin asta asta hél ḳılsıñız boldu. ménmu özémnikini üç ayda hél ḳılğan.
KUMUL’DAN DERLEMELER XIV
Adem- Hémmé yénıñ şivisi oxşimaydu, ḳomulnuñ şivisi cıḳ yélédin pérıḳlıḳ.
Mén bir aşxanığa tamaḳ yigili olturup, mulazim yaki xan dép bolğuçé yenimda
çoñlar bolsa özlé saḳidi kéllému dép soraydu. Bir cümlé dép bésék çüşénméydu.
Boğum ḳoḳnuñ aḳidiki yamdaḳni alimén dép murcuḳḳa müdürlüp, xéntiyigé
muñḳuy milaşturvaldi disék uni uyğurlama bilméydu. Péḳét ḳomulluḳlar bildu.
Adem- Biz hazir dilçi mehmanxanisida, ḳomul şivisidima pérḳlér ba, tağ şivisi
saḳa şivisi dép,
Kız- Menıñma burun saḳıdın savaḳdaşlirim ba digén diḳḳét ḳıp baḳmaptimén.
77
Hoca-Kızın kaç yaşta?
Adem- ḳızım sékkiz yaşḳa kirdi. Özém ottuz üş yaş.
Kız- Var, siznıñ ḳomul édébiyatida çıḳarğan maḳaliliriñiz batti hé? Siznıñ ésérliriñiz bir ikki jurnal bolamdu?
Adem –Boldu.
Kız- Telefonda-aça biz bir ayrim xana ép ḳoyduḳ, patimiz
Adém – ḳomul şiviliri dép séksén béş yaşḳa kirgén bovay yazğan. ḳomulnuñ bezi
gépliri başḳa yurtlarda yoḳ.
LOPNOR’DAN DERLEMELER I
-Lonpur kölini dimékçi tarim déryasi dimékçi déydiké.
- Çakmamiş bu.
-Émdi hazir ma bu yil ma ötkén yil ma onunçayniñ yigirmé üçünçi küni mişédé
lopnur médéniyét tétḳiḳat yiġini eçildi. Lopnur nahiyésidé eçildi. Şincañ boyiçé
buniñġa nurġun alimlaḳatnaşti nurġun kişiléḳatnişip bizmu şu mé émdi şu
yiġinġaḳatnişip onunçayniñ yigirmé üçünçi küni başlipnip yiġirmé beşinçi küni
ayaḳlaşti üş kün.
-Bu lop çangalmı demek?
-Ya toḥtañ émdi dévatimén, şuniñ vilén lop digén gép cañgal digén gép, nur
digén muñġulçé suniñ birléşmisi bulup, lopnur cañgaldiki su tarim déryasini yéni
lopnur kölini dimékçi didi ula. Şu yiġinlada biz ba, şunda digéndin kiyin bu
növét unda émé. Bu muñġulçé söz émés, bu cañgaldiki dérya digén émés, lopnur digén gép yiñi su digén gép.
-Yiñi su?
-Hé yiñi su digén gép muşu burundin uyġurdinḳollinip kégini.
-Lop yeñi değen mi? Lop sözümü yeni digen maniken?
-Lop digén gépni yiñi su digén gép, bu muşuḳandaḥtur bunuñġa muñġulçé géplé
neri-beri géplé arlaşḳan émés dép bu növét u gépni inkarḳivétti. Şu héḳté yezilġan maḳallé toplimi ba. Muş Lopnur tétḳiḳati héḳḳidé toplam.
78
-Özünüzde barbı?
-Özémdé ba, ba dép ḳoysam ékitisilé maña ḳamaydu. Ménmu şuni tétḳiḳ
ḳivatḳan édém tursam. ḳanda déymé uni nahiydin sorisañla nahiydé ciḳ berdu. Hé
şuniñ vilén uyan çögilép buyan çögilép yürüp hazir hé burunḳi gépté émdi Lopnur
sözi muşu Lopnur nahiysiniñ burunḳi aşu eti, buni aşu tarim déryasini dimékçi
Lopnur kölini dimékçi dép kevatituḳ. Muşuni körli, émdi nula Lopnur digén söz
yiñi su digén söz, yiñi su digén söz muşu Lopnur nahiyesini kösitidu. Aş tarim
déryasidin eḳip kégén sudin tatip, émdi bunuñġa béş miñ yil bolde aḥ bolde kök
bolde on miñ yil bolde dép bula téhrirlidi. Uni biz dimiduḳ aşu şincañniñ hérḳaysi caylirdin kégén, işkirdin kégén, hé yiġinni Azat Sultan riyasétçilikḳilip aşti.
Beyciñ aşu ijdimai pénlé akadimiyesi tariḥ tétḳiḳatçiliri Génsu, Niñşa, Léncu
yeḳin muşundaḥ ḳumuldin tetip pütün édébiyat sénét sahésidiki muşu tétḳiḳattiki
hé muşunda édémlé Lopnur kiymi, tumaḳliri hé lopnurniñki alahidilikigé igé saz,
nimé naḥşa ḳoşaḳ déyli, muşundaḳlaniñ hémmini bir toplam ḳilip taḳitip birinci
ḳetimliḳ yiġinda şunda yaḥşi aşti. Şula ḳatnişip şuladin émdi biz émdi ḳulimizġa
ḳélém elip bizmu cım yatmay ançé munçé ḳélém tévritip turvatimzi. ḳanda bilvaldiñ sén? Şuniñ vilén şu işni ḳilvatimiz. Özém bosam mén Lopnur nahiyesidé aşu
tikénlik digén yédin. Bu yédin bir yüz séksén kilomitir mañsaḳ aş tikénlikké barmiz. Şu yédin hazir bıñtuén bilén yérlik almişip éllik sékkizinçi yildin atmişinçi
yilġiçé méyégé küçüp yéni almaştuḳ, şuña méyégé képḳalduḳ. Şuniñ bilén mén
Şincan uyġur aptunum rayonluḳ partiyé méktivini oḳup tügétkéndin kiyin Lopnur
nahiyelik partiyé méktividé bir mézgil oḳutḳuçi bop işlidim, andin nahiylik partiyé komtit téşviḳat bülimidé bucañ bop, muşu bucañ boġandin tatip toḥsununçi
yildin başlap hazirġa kégiçé Lopnur médinyitini tétḳiḳḳivatimé. Lopnur
ḥélḳḳoşaḳliri, Lopnur ḥélḳ çöçékliri, Lopnur ḥélḳ dastanliri digén maḳal
témsilléni öz içigé alġan.
-Ḳéyérdé ular?
-Üş toplamni öz içigé alġan aşu üş toplamniñki baş muhérrirlik vézipisini aldim.
-Ḳéyérdé u kitablar?
-Kitap ba, kitap ba şula resimlirini ḳilip. Lop tilini baġu aş Lopnur ḳoşaḳliri
digén kitap aş Lopnur tilida yezilġan. Şu tilda yezilġan, şuni biz émdi téhrirligén
şu tillani
79
-U tilde süylöşösüzsüzbü?
-Lopnur tilidima? Voy heliḳi luyin déyḳeni. Déyléni téyyaḳip koyġan şunila sasaḳ aş burunḳi Lopnor tili çiḳidu. Ba u téyya.
-Ba ḥatircém buluñ.
-Yürékçu yürék, yürék pütün tursun cumu.
-Voy bu siléni bilméyla mé sözlépla kitiptimina.
-Sorimayla hé.
-Hé sorimayla bu. Nimişḳa kégén buḳanda kégén dép. Héḳeni çay
-A avu bizniñ heliḳi ümékté işlép çiḥkétkén Nurmémét İmin Niyaz akamniñ basili.
-Tönügün körişkén mé.
-Hé şu tilpun ḳiptu muşunda bir işkki aġiném képtikén Türkiyédin kégén mimanla
batti. Aşu Lopnur şivisini tariḥini bilidiġan édémniñ yeniġa apasiñiz dép. Şunin
tariḥini yezip tétḳiḳat sizni dép kégén.
-Heliḳi déy nédé déy aş somkivilé eçiḳip aşni tepiñé aş işkki déy
-Somkidima? somkiñizdima?
-Yaḳ heliḳi somkiçu déy va somkiçu. Şuni töksüñüz şuniñ içidin çiḳamdikin
déymina.
-Nédidu émdi u.
-Lopnur tilide cazidigan bir adam
-Mişégé ékégén başlap.
-Yaş vaḥtiñizmu aka?
-Bumu békmu yaş vaḥtim émés. Ottuz toḳḳuz ḳiriḥ yaş vaḥtimké.
-Foto, yaş vaḥi. ḳiriḥ yaş vaḥti. On sékkiz yil ilgirki.
-Véy teşliḳmu ya békmu émés.
-Lekin ḥeli salapét bakénduḳ bu édémdé. Hé tapaldi hazir ba mişédé. Hé yaḥ yaḥ
héşḳisi yoḥ ḥoş émsé hé.
80
-Şuniñ vilén şu üş toplamni bir miñ toḳḳuz yüz éllik üçünçi yili başlap yeziptikén.
Nahiyesi.
-U bu édémlé nurġun édémlé ülüp kétti émdi. Éllik üçünçi yili yezip béş alté yil
uni yazġandin kiyin éllik sékkizinçi yiliġa ḳédém ḳoyġanda, u yeziḳla hémmisi aş
lopnur tili boyiçé yezilġan. Éllik sékkizinçi yili çoñ sékrép ilgirléşté bu besilmay
ḳelip yéné taşlinip ḳeptu. Atmişinçi yiliġa kégén çaġda yéné bu işla biréḳur ésligé
ḳaytip yuḳurdin yéné süylép yürüp, atmiş birinçi yildin atmiş altinçi yilġé buni
toplap émdi yéné basimiz disé médinyét inḳilabi kép ḳaldi. Médinyét inḳilabida
töt konini pipéñ ḳilmiz dép şuniñ vilén bu yezilġan matiryalniñ hémmini köydürüp tügitidu.
-Sinipiy küréş.
-Sinipiy küréşté tügitidu. Töt kona déydiġan birmé ba. Kona kitap, kona idiyé
kona birmiléni aşu pipéñ ḳilmiz köydürüp kitapla köydürüp, édémléni pipéñ ḳilip
nim ḳiġan.
-Kim köydürüp, kim köydürüp?
-Özümüz.
-Niçin?
-Aş siyasét şunda émésmu. Médinyét inḳilabi a digén.
-Altmiş altinçi yilga kadar.
-Atmiş altinçi yilda küyüp tügéydu, hé şuniñ vilén yétmiş sékkizinçi yilġiçé séksininçi yilġiçé onnéççé bu yéné ḳépḳaldu, buni iléş. Andin kiyin séksininçi yili
partiyé on birinçi növétlik üçünçi omomyüz yiġin yétmiş sékkizinçi yili eçilġan
bosa, üş yil arsaldiliḳ içidé ilgirléş digén bir iş va. Séksén birinçi yildin başlap
andin kiyin mani tutidu. Buni tutup séksék toḳḳuzunçi séksén sékkizinçi yilġa
kégén çaġda héş ḳandaḥ yédé hér ḳaysi cuñgoniñ hér ḳandaḥ nahiylirdé bundaḥ üş
toplamġa dair çöçék, ḳoşaḳ, dastan digén nimilé çiḥmiġandin kiyin cuñyañ andin
kiyin méḥsus tutup buni şuénçuénbu tutidu. Médinyét idariliri buniñġa maslişidu,
réhbérlik guruppa ḳurulidu muyinda dép yürüp andin kiyin biz bucañġa ülgürüpla
bu kitapni yazidiġan bop ḳalduḳ. Şundaḳ ḳilip işḥaniġa yiġip ékilip tövéngé çüşüp
muş püttün aş yéné aġinini tatmiladin tatip ḳep ḳaġinni hémmini yiġip töt béş yil
81
köréş ḳilip yürüp bu matiryalni toplap toḥsan işkkinçi yili énki kitap ḳip çiḳirmiz.
Aşuniñ bilén ḥéḳ amaydu. A zavut ḳézda, nahiydin bir puñ pul béméydu, ḳirḥ miñ
koy zavutḳa ḳézda bolduḳ. Tömiñ yürüş boġan bosa on béş koydin atmiş miñ koy
pul tapsaḳ, ḳirḥ miñ koy pulni zavutḳa béséḳ yigrim miñ koy pulḳasa hé kona yiñi
bi maşina elvelip ḳaġinini yéné toplamiz digén idiyé bilén ani ḳisaḳ ani héş kim
amaydu uni. Héş ḳandiġédém amaydu. Yüz nusḥa bir yüz yigirmé nusḥa andin kiyin ḳattiḳ muḳavé ḳilip idariniñ başliḳliriġa héḳsiz berip nahiylik partikomniñ şucisi ḥénzu yañ mincién digén édém miniñ savaḳdişim bunuñġa yalvurup kirip bunuñġa mésul ḳip ḳoyduñ bu çiḥti a zavuttikilé kündé süylévatidu pul yoḳḳandaḥ
ḳilmiz disém. Muş kitapni ḳandaḥ ḳisaḳ bula déydu. Diḥanġa zolimayli, soda sanaétçilégé zolimayli, hér bir maaş aġan édémgé bir todin satili. Satmisaḳ pul nédin
çiḳidu disék héy besim bopḳaldu, gizit jornallani besim bilén muştéri ḳilişḳa
bommaydiġan siyasét tusa didi. Şuniñ bilén nimila bosa bosun émsé, ménḳilay
dép höccétni çiḳirip, a besip ḳégén kitapni alaġa héḳsiz berip on béş koyni silé töliménla ḳaġanla pul yiġpiriñla dép cédivélni séycüñcügé çüşürüpla aşiladin pulni
elipla mécburi taḳitiplavéttuḳ, şuniñ bilén pul yiġilip toḥsan béşinçi yili birinçi
ayda mén tarimdin kéttim. Şuniñ bilén ḳépḳaġan.
-Tapammidimcumu nédé ḳaġan tapammidim. Nédé koydiñiz?
-Köhmidiñizma uni?
-Nédéḳaldi pékét öydé kömidim.
-Tapunuz tapunuz
-ḳéni heliḳi déy va somkini tapamidiñizma?
-Uniñ içidé bama?
-Şuniñ içidé şu.
….
-Bunun adi ne? İsmi ne?
-Avu yuġan beşi dutta.
-Dutta.
-Hé, ma kiçik beşi ma sim saġinimiz témbur.
82
-Témbur.
-Témbur. Bu bedir?
-Muyda bir dukan ba miniñ çalġu ésvapliri satidiġandukinim ba.
-Bu ne?
-Témbur.
-Témburdan né çalasiz?
-Ma témburma?
-He.
-Bu témbur tö miñ koyluḳ témbur. Üşyerim miñ koy disé bervatimiz üş miñ koy
disimu hé uniñdin tüvén bommaydu.
-Yoḥ maniñ vilén çelivériñ
-Alti yüz dollar. Alti yüz dollar.
-İsmail hoca
-Duttar çalamsiz yé?
-Héy biré işkki pédé naḥsa eytpiriñ mişéniñki yérlik naḥşilirni.
-A duttani eliñ duttani.
-Hé ma çaldu mavuümékniñ
-Bamikén?
-Déynin üstidé ḥét bama?
-Déyniñ üsti büviḥan.
-Hé şuni izdévatimé.
-Aḳḳuyayma?
-Kona kona kondéy ḥeti ba.
-Kizil gülni etivétsiñizġu bék yaḥşi bulatti.
-Hé? Ḳizil gülḳizil gül.
-Lopnır ḥélḳ naḥşisi eytidu.
83
-Kizil gülni eytmay lopnurḳoşaḳlirdin culuḳ eytip berey hé.
-He he
-Lopnur şivisidé yezilġan.
***
-Bu sözleri bu bu sözleri sazsiz menen söylösüz bilesizbi? Sazsiz ḳoşoḳari.
-Çammay turup bayaḳi.
-Sazni çammay turup
-He he
-Ḳoşiġini eytip berdiġan.
-Tolḳa ḳoşuġinan
-Hazir eytḳandéḳ lopnur téléppuzida déydu
-Yérlik tilda
-Hé yérlik tildiçu
-Aşu yérlik tili aşu
-Hé hé
-Ḳizzil gülüm ḳaççuġamniñ ballasi. ḳaydaḳḳillay éy közümniñ yarasi sél çay iövalay mé
-Tolḳa sözlérni aytsinizda buladu. Lopnur şivisi menen
- Yañi sunuñ buyudaḳilġan işim ḳoyçuluḳ.
Avaynémgé dép ḳoyuñla yaman ikén boyçuluḳ
Ḳulumda pulum boşa ḳilarménmu ḳulçuluḳ
Muşunda déyduġu ula. hé şu bildiġinim.
-Ba başḳa, héy ciḥ ba. Déyni tapamayvatimiz déy. Bayke bu lopnornun şivesi uygur edebiy dilinden özkörülkön köp özkörülkön iken emnege siler oylarinar. Kaşkar, Urumçilik edebi dilde ohşoş da lopnur nege ohşoş emes.
-Oḥşumaydu. Mésilén bizniñki muşu ortaḳ tillada muşu déryadiki beliḥni vaġo
beliḥ déydu. Hé bizniñ mavu lopnurda uni balıḥ déydu, balıḥ déydu. Toḥuni toḥu
84
déydu ḳaġan yéniñ hémmisi bizniñ lopnurda taḳu déydu. Muşu héripléniñki almişişima bizniñ muşu Maḥmut ḳéşḳériniñ türki tilla divani vaġu şuniñdiki séksén
pirsént gépniñ hémmisi muşu lopnur nimisidé ba… Bu çara, méyé çara méhéllé
tarimniñki, yiñi su yañi su déymiz unimu. Döñḳotan, ḳaçuġa digén yélédé bék köp
taḳalġan. Bu bunda buluşi émdi muşu asasén Türki tillaġa ḳoşulup kitidikén émdi
bu şuniñki ménisidé bomisa Maḥmut ḳéşḳiri digén nurġun géplé hémmisi muşu
lopnur vilén Mirsultan Osmannov dék nurġun tétḳiḳatçila kilip aşla tétḳiḳ ḳiliş
arḳiliḳ mişédin ma nimé digén gép, ma nimé gép, maniñ ménisi nimé dép aşuni
ḳiliyürüp aşuni birléitürüp aşédé ḳépḳaġan bilén aran tércimé ḳip çiḥti buni. Ottuz
ḳiriḥ yil digén aran. Şuniñdin ḳarġan çaġda muşu bir ḳisim kona tilla mayému
çarviçiliḳ rayon boġandikin yaḳa muşunda rayon boġandikin muşuyizidé saġlinip
ḳaġan. Uyġur tiliniñki ḳédimisi dép muşundaḳ ḳarap émdi bu tétḳiḳatni başlidi
bula buyil. Yigirmé ötkén yili onunçayniñ yigirmé üçidin başlap. Bu birinci
ḳetimliḳ yiġini émdi işkkinçi ḳetimliḳ yiġini ḳaçan eçildu. Nurġun alimla ḳuliġa
ḳélém elip lopnur médinyirigé émdi muşunu tétḳiḳ ḳilişḳa başlidi émdi hazir.
-Sözlükü barbı?
-Osmonovtun biz bilebiz Tenişev digen orus bilimlik kişi Malov digen lopnurnun
şivesini tétḳiḳ etken kişiler.
-Hé hé şula tétḳiḳ kiġan. Mirsultan Osmaanov.
-Mirsultan Osmanovtun yazganinda başak özge lopnor tekistteri barbı?
-Ba.
-Kım yazgan?
-Buni aşu éllik néççinçi yildin başlap aşu Mirsultan şu yezip nimḳiptu. émdi ma
nimidé ma Bayunġulum oblastida birsi ba. Muşu lopnur tétḳiḳ muşu lopnurni
tétḳiḳ ḳivatḳan édém Muydin Séyit dép. Bu muşu lopnur héḳḳidimu nurġun
maḳalléni yazġan ilmi maḳalléni. Nurġun nimlédé muşta muhakimé tiġinlirda
sözḳiġan andin nurġun ḳoşaḳlini.
-Sizdin özünüzdün yazgani koşoktardi dastandar lopnordun şivesi bilén bi?
-Lopnurniñ şivisi vilén yaġan.
-Siz özünüzdün yazgan.
85
-Biz ma néççéḳetim bénciaḳip yürüp bu nésilé nédé ḳaldi tap ḳili bumaydu teḥi.
Mundaḥ iş va. Mala u lopnur şivisidé ma növét aşu biz yazġan nimidin küçürüp
aniñġa basḳan çaġda lopnur şivisi ḳimiġan nimé lopnurniñki tili vilén ḳimmiġan.
Aş muşundaḥla ḳivetiptu süybérla ḳip. Kitap ba mén eçiḳay.
-O kitaplar
- İnşallah
-A déy a birmilé a öydé képtu bizniñ a kona öydé.
….
-Aştaḳ naḥşa émés ḳoşaḳték.
-Naḥşa ḳoşaḳ birmilé ba méndé. Bir nusḥa biréy.
-Bula heliḳi saz busiçu avazni périġitamay
-Bir nusḥa biréy mé a bé.
-A bé?
-Hé.
-Birinçi işkkinçi ḳisim ba.
-Bizgimu biréni beriñ.
-Öydé batti.
-Yaḳ yaḳ, nimé disé bizniñmu buyégé kémmikimiz asan émés. ḥatiré üçün. bizmu
ayalégé basaḳ
-Sizmu özbikistandin ma?
-Toḥsundin.
-Aḥsu ḥélḳḳirġiz édébiyati cévhérliri. Muşu yazġan bu kitapta
-Mén korlidin, buyaḳ toḥsundin.
-Toḥsun.
-Çöçéklé ḳismi
-Üçilimiz ürümçidé ḥizmétké şuyédé boġanki. Şu émdi ép ké ḳalduḳ.
-İşikimniñ aldida kündé iriméydiġan ḳar
86
Aḥ canim séndin bilék bu alémdé nimém bar.
Uyun uynap külgili além kéñri zaman tar.
Digén gépléni biz yazġan. Muşlaniçu. Eytip begüçi Rozi Davut, ḥatirligüçi
Muydin Sayit. Toplanġan vaḥti séksén üçünçi yili yéttinçi ay, tarḳarġan cay
döñḳotan yezisi. Muşundaḳ buni cuñyañ tutup işligén ḥizmét bu. Biz mani muşu
lopnur tilida yazsaḳ émdi mala mani örüp küçürüp basḳan çaġda bizniñ kitaptin
mani hazirḳi édébi tilda ḳivatḳan gép.
-Hémmisi lopnurniñ biyédé başḳa gép yoḳ. Teḥi buni tallap aġan. Hé hémmisi
lopnurniñ iyédé Bügürniñ, Çaḳiliḳniñ, Çéçénniñ yoḳ. Bu bundaḳtin néççé toplam
çiḳidu. Cévhérliri mana buti teḥ.
-Sözlük?
-Sözlük. Mana muşuniki lopnur nimé digén gép. Şuniñġa muşu kitaplani tepivasañla. Muşnuñda hémmisi ba lopnurniñ tétḳikḳati néççé milyon pul ḥéşléngén
yiġin bu. Kitapḥanida yoḥ . Buni a nahiygé kirsilé. Biz muyibda iş bilén kégén.
Kitaplani bir körüp muşu lopnurniñ tili vilén bizniñki muşu nimisini mundaḳ
diséñla buldu. Lekin mé buni béméymé. Maña bir nusḳila bégén. Ma ḥénzuçisi.
-Fotokopi?
-Buni nimḳip aşu nahiygé kirséñla berdu ba ciḳ.
-Buni bu akimizmu bir nusḳilam éptikén. Biz nahiygé kirip izdép alayli dimékçi.
…
-Teḥi yiñi éñ yiñisi.
-Muş işkki kitapma.
-Hé. Mavu maḳallé toplimi mavu ḥélḳ eġiz édébiyatiniñ cévhérliri. Buni biz üş
toplam ḳisaḳ bu nundaḥ bopkitidu bu. Şulani mén téhrirligén. Yezim yezip şu.
Muşnuñda lopnur dihén gép nimiçün lopnur dép elindi hazir nim déymiz silé soriġan gépniñ hémmisi muşniñdila ba. Maḳalleni teḥi alimla yazġan. Lopnur ḥélḳi
toḥrisida, naḥşa ḳoşaḳliri toḥrisida, kiyimliri toḥrisida digén géplé hémmisi ba.
-Muşunimu öziñiz yezip çiḳḳanma?
-Yaḳ. Buni küçégén aşu yégé nimigé apirip kitapḳa apirip küçégén.
87
-Onu başkalar yapabilse. Kütüphanede bar iken be?
-İsmiñiz?
-İsmim Ḥémit. Ḥémitcan hadi.
-Yaş?
-Mé séksén üçünçi yilniñ.
-Hé buni burunaraḳ diyişip ḳoyup mundaḳ kisaḳ aşu déy aşu kitaplani kilip öydé
luyincilimu ba. Aşu sél añlisaḳ burunḳi ḳédimi naḥşa méndé ba aşu déy mén téhrir
émésmu. Şu çaġda töt béş déyni aḳeyim Bavdun cuşi maña ékép bésun dép küçürüp aşnuñġa apirip uniñdin bir nusḥini özém küçürvaġan toḥsununçi yili. Yigrim
işkki yil boldima? Yigirm işkki yil yigrim üş yilniñ aldidiki. Bu aşu azatliḳniñ aşdidiki yiġilip ḳaġan azatliḳtin kiyinki déylédin küçégén. Dürt ükuġandék déylé u.
ḳédimu lopnur tilida.
-Résmi saḥlap ḳoydiġan déyké u.
-Saḥlap ḳoyttuḳ şu ḳéni émdi bu şu yoḥtap ḳilivomayvatidu. Lekin muhim bir
yédé ba bu. Mé uni hézgiz unda taşlivétméymé. Şuniñġa bu kitap disénla mé buni
béméymé. Buni nahiygé kirpeḳiñla. Kirsénlé ya siyasi keñeşté, siyasi keñeş başlamçiliġida muşundaḥ ḳiġan buni. Aşégé kirip aşuladin bir sorap baḳsañla andin
kiyin bulişi mumkin déymé.
-Başka yerdin tapmaz bolsak?
-Aşédé siz aşédé boġandin kiyin aşédé tunuydiġan mélum bir édémniñ aşédé
işléydiġan édémniñ ismini ya tilfun numirini dép bésiñiz, aşa ḳilişip körüşsék hazir hişkimni tunmaymiz émésmo. ḳapḳarila iyégé kirgén bilén.
-Nimvilé körüşpa ḳamsilé yé Sattar vilén siyasi keñéştiki Sattar İsmail. Şu muşundaḥ kitap neri beri ḳildiġan lopnur tariḥi matiryalini çiḳirdian işlaġa şu mésolçu. Béḥtiyar İmrayim dép bir cuşi ba, uni tapsañliġu néḳ özini tapḳan bulsilé.
-Unda bosa taza buldikén aşu.
-Mana ḳalpaḳliri, ḳalpaḳla.
-Lopnurdan mı?
88
-Yaḥ bu başḳilaniñ ḳalpiġini selişturup mana lopnur ḳalpaḳlirni mana. Muşu ḳalpaḳla aşu sevit itpaḳida muşunuñġa oḥşaydiġan ḳalpaḳla vaġo tö miñ işkki yüz
yildin eşiptu. Bizniñ lopnur ḳalpiġi uniñdin miñ yil burunké. Muşédé alim muşu
ḳalpaḳni yazġan alim şunda didi buni biz davaġan gép émés. Kirorén güzili mana.
Bu maḳallé toplimi ḳuluñliġa çüşkétse mañmaysilé aşédila olturupla, uni buni izdiméysilé. Néḳ aşédé diyilgén gép Azat Sultan riyasétçilikidiki.
-Bayan siz digén heliḳi néḥ üzini digén Béḥtiyar didiñizma aşu édémniñki tilfun
numirni déñé aşu édém bilén körüşsé biré kitap bésé boptiké.
-Mana lopnur ḳalpaḳliri. Lopnur ḳalpiġiniñ ḳimmét Héséncan Abliz.
-Alaḳilişip körüşpaḳsañla ulamu nimḳildu ḳolaydu. Tétḳiḳ ḳildiġan işlavoġandikin. Bu pinsiyégé çiḥkétkén öydé démelişta işlimigéndin kiyin.
-Putum aġrip şuniñ vilén a muhhéttin burup aramġa çiḥkétkén. Öydé oturup şu
muşundaḳ nésiléni körüp ḥoşaḥsa, ḥoşaḥmisa témbur duttar çep, dénşi körüp, déy
körüp oturmé. Békérék hévisim tutup kétsé moto vilén bazani bir çögilép koyup
şu miniñ ḥizmitim. Başḳa işim yoḥ.
-Billé billé berip basun disé berip. Hé siz baramam siz ya.
-Çiḳamaymé a pélémpéydim.
-Çikamayme?
-Puti aġriydikén.
-Aş Sattarni izdénla işkkinçi ḳévétké çiḳip muşvizidiki üçünçü işḥana.
-Ma nimé Ḥémitcan başlap bamisa bula tapamaydu iyéni.
…
LOPNOR’DAN DERLEMELER II
-Ortaḳ til
-Urġur
-Mektebe gittin mi oḳulġa?
-Oḳuġan mén.
89
-Muşni bassiñizla bulidu.
-Hé maḳul.
-Toġurlañ.
-Sizmu beriñé ayégé.
-Yoh mén sén menen süylöşömün sen git. Bu lopnorlular ḳançé yıldır buyaḳta turadılar?
-Turmé.
-He?
-Turmé mén. Kiçigérék çiḳipḳaldi.
-Biz kiçik çiḳḳalduḳma?
-Hé.
-Tügé igiz çiḥtimu?
-Tügé çiḥti.
-Hé yaḥşi.
-Sen alion mu?
-Bahargül aça bamu siz? Hé méñla kiriñla. Türkiyédin édémlé képtikén şuniñġa
-Hé?
-Selamün eleyküm.
-Oh oh oh oh ḳalasıñ? Néḳilasıñ? Apa bunun adı kim ne ismi né?
-Yonḳan déñ.
-Yépinip yatidiġan yotḳan.
-Senin aytḳanin kanday? he? he oturalım mı?
-Olturuñ olturuñ
-Sende oltur.
-Üstigé çiḳip oturuñla
-Parañ
90
-Bu heliḳi lopnurniñ tilini çüşénmékçikén siz lopnur tilida bir néççé eġiz
géḳipésiñiz azraḳ bildiġançé bir nésé sözlépésiñiz buldu.
-Méslén émdi muşu ḳaçandin yaḳi muşu muşyédé olturaḳlişivatisiz. ḳançilik bolde.
-Méñ dép boldum üç évlat muşédé olturaḳlaşḳan.
-Tötinçi évlat.
-Tötinçi évlat hé.
-Şulani mundaḳ azrak sözlép besiñiz
-Şuni sözşép besiñiz buldu.
-Véy, hé ma aşu mavu öygé édém képtikén mén hazir mén heli tilfunḳilay hé.
-Siz hém oturunuz.
-Şimdi sizin adınız kim buladu? İsminiz?
-Bahargül.
-Neççi yaşḳa kirdiñiz?
-Éllik üş yaş.
-Balan bar bı?
-Balan ba.
-Ḳança?
-Béş.
-Birincisi kim?
-Birinçisi ḳiz.
-İkincisi?
-İşkkinçisi oġul. Üçünçisi oġul. Tötinçisi oul. Béşinçisi ḳiz.
-Beşinci kız, siz lopnor digen sizbi?
-Hé biz mişédé çoñvoġan.
-Burun nedin kégén digéndék aziraḳ muşundaḳ sözlép bésiñiz.
91
-Hé muşu heliḳi teyiz köl déydiġan biz mavu heliḳi ciñ lopluḳ émésmu teyiz köl
térépniñ. Suvommiġanki suḳurġançé ḳurġançé suni égişip muştaḳ képḳaġan.
-Aziraḳ avaziñni yuḳiriḳil déydu.
-Ḳançe yıldır buyerde turasız?
-Tötünçi évlat.
-Kaç
-Miniñ dadamniñ dadisiniñ dadisiniñ
…
-Apa bu lopnorluḳ kişiler süylögönün aytḳanin sözdörün kişilerden başḳa bolotular bı?
-Burunḳi tilda sözlép berin.
-Burunḳi tilla biz çoñ boġandikiñ şu bizdék gép ḳildu emdi.
-Heliḳidén émdi beliḳ digénni baliḥ.
-Hé baliḥ hazir ukam déydu u géplé aġa
-Ukamni aġa déydu?
-Hé
-Aşta misal kéltürüp birnéççini déppésiñiz.
-Mavu heliḳi olġunnimu hazir yolun déydu u çaġda puta déytti.
-Balalaraġa ırdan ayttinar bı östürörde? özüñördün balarġa
-Lay lay aytın bı?
-Lay lay lay
-Balana balana beşikte?
-Hé hé
-Söyledin mi?
-Aziraḳ bir biré koplit birmé eytpésiñiz
-Vay mén undaḳ birmiléni bilméymé
92
-Mınday buna né aytasiz?
-Çaç.
-Lopnorça
-Çaş déydu.
-Çaş.
-Buna?
-Ḳaş.
-Buna?
-Köz.
-Buna?
-Burun.
-Buna?
-Yüz.
-Buna?
-Éñék.
-Buna?
-Tiş.
-Buna?
-Kalpük.
-Hé.
-Tutaḥ emes pı?
-Kalpük.
-Buna?
-Gal.
-Buna? İşteki ne?
-Émçék.
93
-İçinde bolganına?
-Yürék.
-Buna?
-Müré.
-Müré omuza.
-Buna?
-Céynék.
-Buna?
-Ḳol.
-Buna?
-Sala. (parmak)
-Buna?
-Sala hémmisi.
-Sala?
-Hémmisi sala.
-Hé hémmisi.
-Hémmisi sala mı?
-Hé sala méyé
-Kiçikine bolganın adı yok be?
-Sinçilaḳ.
-Hé.
-Küçük parmak. Bu ne?
-Bu sala.
-Kanday sala?
-Ottur sala
-Ottur sala munun adı yok mu?
94
-Bumu aşu.
-Bumu aşu?
-Hé
-Yüksek bu?
-Bumu sala.
-Bumu sala işaret parmak.
-Bu batbamaḳ.
-Unuttum. batbamak?
-Hé
-Batbamak. Bunlar?
-Bu sala. ma üçisi sala. ma batbamak ma sinçilaḳ.
-Munu ne buladı?
-Tirmaḳ.
-Tirmak hé şunge?
-Alḳan, aliḳan.
-Alikan
-Ḳol u.
-Ḳol u. bul cerge adi yok mu bul cerge? bilek yok mu?
-Put.
-Uşuḳ.
-Payçaḳ.
-Payçak?
-Tiz.
-Yota.
-Ḳusaḳ.
-Buna ne aytasiz?
95
-Tumaḳ.
-Hé
-Bök emez mi?
-Bök émés bök avu.
-Bök bul tumak bul?
-Tumaḳ.
-Bul?
-Şarpa.
-Şarf.
-Buna?
-İştan, iştan.
-Buna?
-Ayaḳ.
-Ayak ayakkabı yani.
-Bul cer alın bu ne?
-Peşané.
-Peşane alın.
-Buna ne aytasiz?
-Süpürgé süpürgé.
-Buna?
-Tişañ.
-Tişañ hénsoçé didiñiz gürcék déñ.
-Gürcék digén a kimé héydéydiġan yaġaçni déymiz.
-Gürcek mi?
-Biz uyġurçé gürcék déymiz hénzuçé tişañ.
96
-Tişañ dép biz tişañla déytuḳ émdi.
-Tişañ digén gürcék.
-Gürcék hé gürcék.
-Bul ne?
-Kül.
-Kül, bul?
-Laḥşigé.
-Maşaya lahşige.
-Maşa.
-Bul?
-İlmék.
-İlmek, peki buna ne aytasñ?
-İşik.
-Kapı.
-İşik işigin etrafı?
-Yok, buna?
-éynék.
-Eynek cama.
-Eynek kapı penceresi.
-Peki buna ne aytasıñ?
-Yaġaç.
-Agaç.
-Yaġaç bunlarda mı yaġaç?
-U şal.
-Şal
-Tahta.
97
-Tahtasına şal, bunlar yaġaç?
-Hé.
-Yahsı buna ne aytasıñ?
-Yotḳan.
-Yorgan.
-Toykan, buna?
-Ḳaysi ma ma?
-Yok u yastığa
-Ma ma?
-He he.
-Karvat.
-Kıravat, o yastık değil mi?
-O zaman şu buna ne aytasıñ?
-Péré.
-Pere?
-Hé.
-Yastık emes mı?
-Hazir yastuḳ déydu émdi biz péré déymiz.
-He.
-Lopnurluḳla péré déydikén.
-Lopnurda péré déyduç
-Gözlüğünü göstersene.
-Buna ne aytasıñ?
-U közéynék.
-Ne?
-Közéynék.
98
-Köz eynek yani gözlüğe köz eynek dep aytat, buna?
-Burunḳi ismini dép beriñ.
-Siykay.
-Siykay, bunu tikken bir şey vardı sen una ne aytasıñ?
-Yiñné.
-Ne?
-Yiñné.
-Yiñne, yiñneniñ ucundaki ne?
-Yip.
-Yip, ıyne yip, güzel, sizde buna ne aytasıñ?
-Élgék.
-Elgek, jahsı.
-Elek, buna?
-Bélduñ.
-Sandalye.
-Sen kel senle şey bahçeye çikimiz keliniz keliniz.
-Sahçede başkadır nemeler kör başkadır nemelerdı aytıp berer.
-Amal ba aşu burunḳi tilda bilsiñiz déppésiñiz şulani selişturupḳimaḳçike bulaçu.
-Ma öy
-Buna ne aytasıñ?
-Zéncir.
-Zencir kapı halkası.
-Zencir, buna da mı zencir? bunu bir birine baglayanı ne aytasıñ munday bolso?
-Ḳulpu.
-Zencir kulp, kelin kelin buna ne aytasıñ?
-Épkéş.
99
-Epkeç agaca. kel daha kel, sen gelecen mi? Gel, buna ne aytasıñ?
-Çaşḳaḳ.
-Çaşkak. Dört bidirgene.
-Dörtbidirgen.
-Beliḥ tutidu.
-Buna ne aytasıñ?
-Gürcék.
-Kürek.
-A kemé dayaydiġan.
-Bunun adı ne?
-Toġraḳ.
-Torak ağacı. jahsı.
-Ağaç.
-Buna ne aytasıñ?
-Yaġaç.
-Yaġaç, buna?
-Umu yaġaç.
-Oda yaġaç, buna ne aytasıñ şuna?
-Ḥiş.
-Kirpiç.
-Şimdi kimgé baramiz?
-A öydé heliḳi mundaḳ a
-Başka komşun mu var?
-Hi
-Kimdi o komşunun adı?
-Yaḳ bizniñ
100
-Kona öy birnésilé bakén
-He nerse ba birnerse bar, bunlar ne?
-Ḳoy, öşké.
-Koy.
-Öşké.
-Öşke. Bir caştık koyga ne at beresiz? Bir cilġa?
-Nim déydu?
-Bir yil yaş bolsa? Koynun balasına ne deysıñ?
-He ḳoyni balisi paḥlan.
-Mayaḳ.
-Mayak koyun boku.
-Öşkİnin balasına ne deysıñ?
-Öşkini balisi oġlaḳ.
-Şimdi şu müyüz bah gel şu ne?
-Mavu öşké.
-Öşke.
-Avuḳoy.
-O koy.
-Hé.
-Bu öşkenin şurdakine ne?
-Müñgüz.
-Müngüz, burdakine ne? he aytiñiz.
-Çupur.
-Çupur.
-Hé.
-Bunlar?
101
-Saḳal.
-Bu ne?
-Bu a tümürçini uçiġi uçaḳ.
-Uçak.
-Hé.
-Lopnorda ne aytasiz uçak mı aytasiz?
-Kay baksan apa.
-Yiñi bir gép çiḳamdikin dépçu.
-Hé.
-Burun atalġan ataġu çiḥḳalamdikin dép digizvatidu sizgé.
-Mani biz munaḥ déymiz
-Sen onla konuşusan olmaz.
-Sizin adıniz ne?
-Mariḥan.
-Lopnor musun?
-Hé.
-Lopnor kim? Lopnor digen kim bilesiñbi?
-Lopnor
-He
-Mé Abdulḳaḥşal digénniñ balisi.
-Sen kançe cıldasıñ?
-Mén atmiş béşinçi yil.
-Altmiş beşinde.
-Hé.
-Ḳiz baliñiz bamu déydu.
-Ba.
102
-İşkki balam ba. İşkki ḳizim ba.
-İşkki kizin işkki balan bar.
-Sen balana kiz aldın mı balana? ḳanay alasıñ kizdi?
-İşkkisi. üçsini öydük ḳip boldum. işkki oġlumni öylüdüm, bir ḳizimni égivédim.
Birsi oḳuvatidu méktépté.
-Hé oglunun balasi bamı?
-Ba. ḳizi va.
-Unun adı ne? Ona nöbere siz nevre mi dep aytasiz ne aytasiz?
-He névrém hé.
-Nevre mi siñil dep aytmaysiz mi?
-Ya névrém buldu. Çöñ oġli Abduḳeyimcan, ḳizi Şéyidé, undin kiçigi Réhimé.
-Buna ne aytasiz küpeye?
-Halḳa.
-Buna ne aytasiñ?
-Üzük.
-Yüzük, buna ne aytasiñ?
-Macan.
-Kolyeye, şuna?
-Çaş.
-Çaş, buna?
-Ḳaş.
-Kaş, buna?
-Baş yaġliḳ.
-Yaġlik. Boptu, buna ne aytasiñ? düğme.
-Çaza.
-Ne?
103
-Ma beşşimġa ḳisidiġan çazini miyégé ḳivaldim.
-Hé tügmé.
-Tügme. jahsi. Sizdin atiniz?
-Atam ülüpḳaġan.
-Ataniz ülüp kagan.
-Hé.
-Ne kalaysiz ne yiyip aşlaysiz? Tamaklariniz taamlariniz bar nı?
-Hé
-Ne tamak?
-Tamaḥ ma?
-Tamak he.
-Bilémsiz tamaḥlani?
-Lopnornun tamahi bar bı?
-Hé lopnurniñki
-Bu yédé hazir tamaḳ étmisék.
-Yoḳ émdi mundaḳ dimékçi
-Adı ismi ismi?
-İsmini dépberiñ.
-Léġmén, polo, manta, çüşüré, ügüré.
-Ügre kanday tamak?
-Süyḳaş.
-Süykaş ügre.
-Hé.
-Kalay casaysiñ?
-Uni mundaḳ yuġurup, munda yeyip énki uşşaḳ kisimiz.
-Neyi hamuru mu?
104
-Hé ḥemirni.
-Aytin ani bir bana kanday casalganini?
-Uni yuġurup yeyip ma taḥtida yeyip uşşaḳ kisip énki sép ügüréḳip itimiz göş
toġrap.
-Yugurganda ne bilen yugurasiz?
-Tuz su vilé yuġurmiz.
-Tuz su başka?
-Ya başḳa nimé yoḳ
-Un cokpu?
-Şu unda yuġurmiz unni tuz unni tuz su vilén yuġurmiz.
-Uni aytiñ. unu kanday kilasiz?
-Yayimiz kisimiz. Aş ḳip ügré ḳip.
-Tüşündüm. Unu kanday
-U süyüġa göşḳoy güşi toġraymiz. Piyaz çanaymiz. Yaz küni bosa laza, şoḥla,
çiñséy, kiş künimu aştaḳilip ügré ḳilip itimiz.
-Unu kanday kilasiz?
-Tuḥum bosa tuḥum çaḳimiz ügréḳip.
-Tuḥum.
-Hé tuḥum.
-Buday mu tuġum mu?
-Buġday unda itimiz şu tuḥumni toḥoniñ tuḥumini bosa uni çaḳimiz bomisa göş
toġrap itimiz.
-Başka kanday taamlar bar?
-Başḳa şu manta, çüşür, polo, léġmén, ḥosañ hér ḳandaḳ tamaḥlani şu un buġday
unida itip yéymiz.
-Bugdayda itip yeysiz?
-Hé.
105
-E bu balıḥlar bar sudan çiḳḳan
-Beliḳ mayindaḳumniñaḳida kölva şédin tutidu.
-Köl var?
-Hé.
-Kim balıḥ tutadı?
-Ma ayalniñ açimizniñki eri tutidu yoldişi.
-Tutidu?
-Hé.
-Köl mü var?
-Hé köl va köl köldé tutidu.
-Köl balıḥlaninki ismileri barbı?
-Muşu tutkanla bildu heliḳi lénzé yéné nim déydu yüénzé démdu aşta dép tutidikénġu.
-Başka isimleri bilmeysin bi?
-Hé başḳa isimleni bilméymé. soyi dép tutidiké.
-Senden bir soru. Bir kadin kadin balaga tugsa, u bala tugganda ona ne kilasiz?
-Uḥmudum mén.
-Tüşünmedin mi?
-Hé.
-Sen balaya tuganda sana ne kildilar?
-ḳusaḳ kütédi déudy şu. Bala va.
-Kusak?
-Hé.
-Ne demek kusak manisi ne kusagın?
-Ḳusaḳ kütédi déydu.
-He kusak mu kuşakmu deydidi?
106
-Hé.
-Hala tuganda ne kilasiz?
-Bala tuġulġanda héşḳandaḳḳimaymiz şu.
-Heş iş kilmaysiz mi?
-Hé. ḳiriḥ kün yatimiz, balini öydin talaġa eçiḳmay baḳimiz. ḳiriḥ kün toşḳanda
talalaġa uyé buyégé uruḥ tuḳḳanlaniñ üyigé apirmiz şu.
-Talaga çikpaysiz lar?
-Yaḳḳiriḥ küngiçé talaġa eçiḳmaymiz.
-Kirk gün?
-Hé.
-Kirk günden kiyin?
-é énki şu uruḳ tuḳḳanlaniñ üyiyé biryélégé bardiġan işla bosa énki kütürép
eçiḳimiz.
-Siz halça tokuysuz bu?
-Hé?
-Halça, hala, kelem.
-Yaḳ.
-Yak.
-Gilém toḳimaymiz.
-Tokumaysiz, keçe urasiz bı? Koynun yününü ne kilasiz?
-Kigiz vasidu.
-Kigiz. kigizni nasıl ya kilasiz?
-Kigizni şu tigigé sép yatidu.
-Aytiniz. Sen bilesiñ bı kigiznı kanday
-Kigiz amdan, yumşaḳ, issiḳḳiş vaḥti vosa. yaz vaḥti vosa salḳin şunda vuldu.
-Peki kigizni kanday casaybız?
107
-Kigizni munda yuñni etip a kigizçiléḳuyup puşurdu.
-Miyédé bakénġu kigiz muna.
-Ayna kigiz a yedé va.
-Sen bilesiñ bi?
-Miyédé ba kigiz ayna.
-O kigizin foto sürötlörünü tüşürdüñ mü?
-Hé.
-Sen kanday kilasiñ o kigizi?
-Kigizni aş kigizçilé yasaydu.
-Sen casabaybisizin?
-Ya biz yasiyammaymiz.
-Sen casagan neyin bar?
-Biz köpé, yatḳan yasaymiz şu paḥtida. Mañ kiymiñni kiy téyya vol nilém biz
saḥliġili turġili. Ayédé bır çapiniñni kiyé mañ.
-Kim bu?
-A tügé baḳidu. héy mañamsiz Abliz.
-Mañili.
-Zévérgül aça biz berip killi hé.
-Hé maḳulé mañdilima?
-Hé
-Hé maḳulé kéşté kilésilé yéné
-Hé yenip kilmiz dévatimiz émdi kéşvukétmisé
-Kayakka barasiñ? Sen paḥta mı kilasiñ?
-Hé.
-Ne pahtani ne kanday casaysiñ?
-Teriydu yé etizliḳḳa teriydu.
108
-Tereyde?
-Hé .
-Tereyde nasıl kilasiñ?
-Hundaḳ ḥaşo yepip terip oġut verip.
-Koynun
-Ḳoyniñḳiġini tüküp aştaḳḳildu.
-Birinçi ne kilasiziñ koynun tükünü?
-Yaḥ paḥta.
-Paḥta?
-Hé.
-Paḥtada aytpa hadi ne olur ne olur. men senin balan bolamın da gel gel men senin
balan bolaminda aytiniz bana kerek bular hadi. bunlar ne?
-A tögé baḳidu ala.
-Ne bunlar?
-Tögé baḳidu.
-Hé loto. tögé.
-Töge.
-Ao oḳatḳa çiḥsa tögé va tögé.
-Töge.
-Hé.
-Sizde tögé bar mı?
-Ya ma oḳatta ba oḳatta.
-Okatta bar mı?
-Hé.
-Senin tögé bar mı?
-Yaḳ bizniñ tögé yoḳ muşu sayahét orniniñ ba.
109
-Tögenin balasına ne aytasiz?
-Balisinima?
-He ismi?
-İsmi balisi töginiñ balisini nim déydiġu.
-Botulaḳ déydu.
-Ne? botulak?
-ḳoyniñ balisini paḥlan, öşkiniñkini oġlaḳ, töginiñkini botilaḳ déydu.
-Atnın?
-Atniñ tayçaḳ.
-Tayçak? Başka aytin he
-Hé?
-Ayt da nege
-Déppédim a oḳétké çiḳip tögini körüp réssimgé tatip kiliñé.
-Tügini körelim mi?
-Hé.
-Gel hadi tögenin sütü
-Oḳatta tögé va.
-Tögénin sütünü kilasiz mi sütünü?
-Hé.
-Şédé tögé bama?
-Tögé ba a oḳatta tögé ba.
-Yiraḳḳa bamisañla a aldida birsi va balisi.
-Tögenin sütü bar mı?
-Yaḳ süti yoḳ.
-Tögedin çikkan süt cok pu?
-Yaḳ tuġmidi bu tögilé tuġmidi.
110
-Sütü bosa ne aytasiz?
-Süt çiḥmaydu bu tögidin tuġmisa.
-Çikkan bolmaydu mu?
-Yaḳ.
-Neki kimlan dep aytadilar.
-A başḳa yélédé saġidiké çiḳidiké biz uḥmaymiz uni.
-Sizde çihmaydi?
-Hé.
-Tügeni etini mi haşlaysiz ne kilasiz?
-Tügünü muş sayaétké kégénlé minidu yaz vaḥti.
-Minidu?
-Hé. silé minséñla mimdürdu aḳeri hazir.
-Bunu yani?
-Hé. séksén koy bésé mindürdu bir édém.
-Sen bul cerde mi turasiñ oşul cerde mi turasiñ?
-Hé?
-Bul cuvulcada mi turasiñ?
-Mé biyégé iş bir ay boldi.
-Bir ay boldi?
-Hé.
-Keyerden keldin?
-A lopnurdin.
-Lopnordan?
-Hé.
-Kim menen turasiñ burda?
-Ma tamiġitimé miyédé işligénlégé.
111
-Kim?
-Ma işlévatḳanlaġa tamiġitpirmé.
-İşlevatkanda kelesiñ senin seyin bar mı?
-Hé?
-Kim erim bar mı?
-Ba.
-Kişi bar mi?
-Ba.
-Onun kança caşi bar?
-Éllik yaş.
-Ellik yaş. sen?
-Mén ḳiriḳ alté yaş.
-Kirik alte yaşta kizinin kançe yaşi var.
-Ḳizim yigrim işkki yaş.
-Kiçigi on béş yaş.
-Kiçigi on beş yaş. Mana menge ona kadar sayabilsen sayasiñ mı bul bir iki üş dep
-Hé.
-Say sana sayiniz söyleyin. Hadi bir başka
-Mini ḳizim çoñi yigrim üş yaş, kiçigi on béş yaş. méktépté oḳuydu.
-On beş yaş. Peki bul kaç?
-Béş.
-Beş, bu?
-Alté.
-Buna?
-Yétté.
-Öbürüne?
112
-Sékkiz, toḳḳuz ma on.
-On, a yigirma ondan kiyin?
-Mini kiçikḳizim on béş yaş onbéş yaş.
-On béş yaş. On beşke beşni daha bolsa?
-Onġa béşni ḳoşsiñiz on béş.
-Beşni koşsak?
-Yigirmé.
-Kaç?
-On béşké béşni ḳoşsaḳ yiirmé.
-Beşni kolsak?
-Yigrim béş.
-Beşni kolsak?
-Ottuz.
-On béşti koşsak?
-Ḳiriḳ.
-Otuz beş.
-Otuz béş didim.
-Ḳriḥ ḳirḥ mı?
-Ḳiriḥ béş.
-Beşni koşsak?
-Ḳiriḥ béşké béşni ḳoşsaḳ éllik.
-Ellik. beşni koşsak?
-Éllik béş.
-Beşni koşsak?
-Atmiş.
-Başka? beşni koşsak?
113
-Atmiş béş, a tögini kögili bamidiñizġu?
-Gel, beşni koşsak?
-Boldi émdi.
-Yetmiş de ya yetmiş.
-Hé yétmiş.
-Yetmişten kiyin?
-Séksén.
-Başka? bi az kaldi az.
-Toḥsan.
-Başka?
-Toḥsan béş, yüz.
-Boldu. Yüzden kiyin min buladimi?
-Hé.
-Min?
-Yüzdün kiyin miñ bomaydu.
-Min bomaydi mi?
-Yüzdün on ḳata sanisa miñ bulidu.
-He tümen bar mi sizde?
-Hé?
-Tümen.
-Yaḥ.
-O bu kim buladı?
-Tögé vaḳidu.
-Töge bakadu, töge biye bakadı?
-Hé.
-Senin balan bomaydi mi?
114
-Mini ukam.
-Kam?
-Ukam.
-Ukam ne demek?
-Balan bar mı burda?
-Yaḳ biyédé balam yoḳ.
-Bu kim?
-Mişéni édimi, a tögini körüp kiliné.
-Sen gelmeysin mi?
-Tögini körüp kiliñ tügigé kétti ala.
-Men kelemin kelemin senle.
-Hé.
-Tügeni körüp kelemin?
-Hé.
-Bunun adı ne ismi?
-Tögé.
-Töge?
-Hé.
-Bu sirtindaki ne?
-Hé?
-Sirtindaki ne?
-Botlaḳ.
-Botlak.
-Hé.
-Kançe botlak var?
-On bir ayliḳ boldi.
115
-On bir ay boldu.
-Hé.
-Bu botlak.
-Hé.
-Bu tişi mi erkek mi?
-Tişi.
-Tişi bolganina botlak dep aytasiz, erkek bolso?
-Érkékni érkék déymiz, tişini tişi déymiz.
-Bu tişi mi?
-Tişi.
-Tişi mi erkek mi?
-Méykilé sén ékék mu tişi mu?
-Ne boldu?
-Tişi tişi.
-Tişi?
-Hé.
-Tişi bolganina botlak?
-Hé.
-Paki buna ne aytasiz bunun ağzıdakii şar?he ne bu?ne bu?
-Tiş tişi.
-Tiş mi?
-Tiş.
-Tiş mi çiş mi?
-Tiş.
-Tiş?
-Hé.
116
-Buna?
-Ḳulaḳ.
-Bunun göz içine?
-ḳulaḳ bu digén.
-Ḳulak digen, ol şu ne dep aytasiz sirtina?
-Hé?
-Sirtina ne dep aytasiz?
-Sirtinima?
-He
-Teré.
-Tere?
-Hé.
-Yuñ.
-Alti ayak şey?
-U digén put.
-Put.
-Hé.
-Şu şeyi?
-Méyérima? ayérima?
-Uniñ astini şaḥşaḥ déydu ani.
-Şahşah, astinda bolganina?
-Aḳinima?
-Buraya?
-Mundaḳ yénima?
-He.
117
-Bél.
-Coh coh, taşta bak bak bak mu mu turganina?
-Mundaḳ yénima?
-He.
-Mundaḳ yénima ma paçaḳ.
-Paçak, kuyruk emes mi?
-Koruḳ digén mayédiki.
-He o ne o?
-ḳoruḳ.ḳoruḳ.
-Kuyruk, şu?
-Hémmisinima?
-Şu?
-Méyé ma? ma ma? biyéni nim déytti?
-He, neydi unun adi?
-Mén diyémméy ḳaldim.
-Boldu boldu, devenin isimleri.
-Abayamḳi ayal vaġu?
-He.
-Ayalniñ eri beliḳ tutidu.
-U buyakta mi?
-Hé?
-O şul cerde mi? Hazir balikta mi?
-Hazir yoḳ.yaz vaḥti.
-Yaz vahti.
-Yazda hé.
-Kaç balik çikadi?
118
-Ciḳ mundo mundo beliḳla çiḳiduç
-İsimeri ne belihlarin?
-Beliḥlaniñ ismi ot beliḥ, ot yéydiġançu.
-Ot beliḥ?
-Hé.
-Başka?
-Ot beliḥ énkizé hér ḥil beliḳla çiḳidu lekin mé urġuyçisini bilméydikénmé ḥénzuçisini bildikénmé.
-Sen bilbeysin bi?
-Hé.
AKSU’DAN DERLEMELER I
-Yiğirmi Ocak (2013) Aksu. Men uyakka otoyüm bü? Selamün eleyküm kalay siz?
JahŞı bı?
-Yaḥşi yaḥşi.
-Ol eşikti çapsa.
-İşikni.
-Adınız kimdi isminiz?
-Abduraḥman Mamut.
-Abdurahman Mamut bey kançe yaşta siz?
-Mé yétmişké kirḳaldim.
-Maşallah, ne iş kilasiz?
-Mén oḳutḳuçila bilim aşuruş méktépté muélimtim pinsiyégé çiḳḳam.
-Pensiyege.
-Pirappisor.
119
-Biz şimdi bu aksuda bugün bolduk kabirlar körduk kabirlar. Bu kabirlar kimgé
kim kaysi vakitta.
-Bu ḳévirlé toġrisida şuni dép ma yeḳinda ma bir kitapḳa onsu ḳébristanliġidiki
ḳédimki ḳévirlé vé méşhur gümbézlé dép bir maḳalé yazġan mén.
-Maşallah.
-Ma kitap yeḳinda çiḥti, buyédé.
-Kaysi vakittan kalgan u kabirlar?
-Bu ḳévirniñ türi ciḥ ḳarañ, buniñdin maniñ hémmisini yiġip.
-Çağataydan mi vahitmi Çağatay.
-Hé şuniñdin başlindu.
-On beşinci asrın başindan.
AKSU’DAN DERLEMELER II
-Kök gümbez mi
-Hé.
-Onsu baziri şéhér étrapidiki ḳévristanliḳla ya üstidiki caylaşḳan, yar üsti seġiz tupiliḳ ḳurġaḳ boġaçḳa gümbéz, ḳévré vé pasil tamlaniñ saḳliniş vaḥti uzun.
Şuñlaşḳa miyitlé yéni césétlé yar üstidiki ḳévristanliḳḳa ḳoyuludu. Ülükliri igizdé
tirikliri pésté boġanliḳi üçün mundaḳ ḳoşaḳ toḳulġan.
Onsu digén kona yurt,
Ḥanḳa aldida résté.
Mazarliri igizdé,
Öy sarayliri pésté.
Mayéniñ yé tüzilişi.
-Siz dép bégéndék biz.
120
-Bu ḳévristanliḳlidin, héy heliḳi çeḳvétkén yénimu köséttiñlému?
-ḳéyédiki déysiz?
-Ma képté ḥanidin çiḳḳandiki.
-Köséttim, köséttim.
-Hé.
-Muşu kök gümbéz.
-Hazir şu talaş tatiş bulup buni çeḳvétkini ḥata bulup muşu kök gümbéz nümé
muşu Sultanémniñ aşu bücigi, bücigidé bir méşhur kişi uyédé on béş gümbéz, béş
yüz ḳévré çeḳilip kitip muşu tötinçayda. Şuniñ vilé buniñġa talaş tatiş bulup
buyédé géğ söz bulup andin buni mavu Mémtimin ḳaracim bir mötivér kişi va.
Dinzat, haci miniñ nahayti çöñ bovamniñki gümbizi aşéditi. Şuni çeḳvetiptu dép
bu édém şu gépni ḳildi. Kiyin mén buni sürüştürsém ma Molla Musa Sayraminiñ
Tariḥi Émidi digén kitap silniñ türkiyédimu bamu u kitap?
-He bilbeym.
-Tariḥi Émidi bu a ingilis, nimis, érép bir néççé tilġa tércimé ḳilinġan kitap bu.
Yazġuçisi Tariḥi Émidi, Tariḥi Éminiyé işkki kitap bulup Tariḥi Émididé şu ma
ḳaracim digén molla Abdulbaḳi ḳazi ḳalanaḥunum digén édém ismi şu kitapta
çiḳvatidu. Bu alu nimédé Yaḳup bég dévridé.
-Yakup beg devride?
- Yaḳup bég dévridé oténdin kégén kişiké u.
-Yakup beg kançe cil kaldı?
-U édémniñki yaşiġan dévirliri şu bir miñ altiyüzinçi yillaġa tuġra kildu.
-Kaç yıl turdu?
-Şu u édém şu toġluḳ tümürdinki kiyinki dévirgé toġra kildu. Bu ma Yaḳup bég
héḳḳidé dép bir kitapmu ba mişédé aşu ḳiraétḥanida. Ma Sultanémniñ ismidé birinçisi sili çiḳḳan yé Sultanim, Sultanim Méḥmut ġézném ḳévristanliġi. Ma bir
çöñ ḳévristanliḳ boldima, ḳévristanliḳniñ omomiy külimi üş miñ töt miñ.
-Mahmut gaznevi?
121
-Sultani Maḥmut ġéznévi déydu, ġéznévilé sultanliġida padişah boğan, mişégé
ḳaytip kégén digén gép.
-Kaysi kabristanligi aytin sen?
-Bu ma ya üstidiki.
-bizim bügün körgönübüz?
-Bügün kögén yeriñiz şu. Biz a çiḥtuḳ émésmu ayédin.
-A içidé mundaḥ ayétlé yezilġan bir gümbézgé kirdiñlimu?
-He.
-Hé şu şu şu.
-Gaznevili Mahmud.
-He ol hunlar zamanindaki.
-Uniñdin kiyinki işkkinçi çiñ ḳévristanliḳ ma uzun boldi buni yezvatḳili yuġili Altunluġum ḳévristanliġi. Numi muñġlla ḳévristanliġi dépmu ataydu. Muñġlla
ḳévristanliġi çöñ bovisi muñġul ḳoyulġanké diyilidu émdi. Kiyin uyġurlaşḳan
muñġullaġu émdi, é bu muşu Tariḥi Émidiyé Tariḥi Éminiyé digén kitaplada yezilġan Altunluġum ḳévristanliġi. Andin kiyin, ma kitapti teḥi aşkaré taḳatmidi.
Uniñdin kiyinki ḳirġiz ḳévristanliġi éşédé ba. Péḥirdin buzirgiva ḳévristanliġi dép
ḥuyzu ḳévristanliġi va iyédé. Ḳizil mazar ḳévristanliġi dép ma döñ térépté ba. Andin Büvécéranam ḳévristanliġi dép ba iyédé.
-Bügün Büvécérgé çiḥtuḳ.
-Badiñlama?
-Büvécérgé çiḥtuḳ hé.
-Musapirlar ḳévristanliġi ma çeḳivétkén yé.
-Hé miyédiki.
-Hé.
-Ekindide gittiğimiz yer ne?
122
-Hé miyédiki şu biz.
-Çörisini mundaḥ ḳorşap ḳoyġan yégé çiḥtiñlamu?
-Yétmiş kilometre manganimiz kaysi?
-Yétmiş kilomitir mañġinimiz.
-Adı neydi?
-U émés.
-Unun adı neydi?
-U Ḳilmiş atam u.
-u birinçi baġinimiz.
-Kirkin adam be.
-Özbék ḳévristanliġi dépmu ba. U yañaḳ méydaniġa bardiġan yédiki.
-Uni uḥmiġandiki.
-Uni uḥmaysilé.
-Kilmiş atam kebristanlığı.
-Ḳilmiş atam ḳévristanliġi héḳḳidé émdi ciḥ rivayétlé va, émdi muḳumlaşmiġan.
Uni bézilé érébistandin kégén bir sahabilé ma kuparla vilén céñ ḳilip éşédé ülüp
kétkén diyilidu. Bézilé uyédin kémmigén déydu işḳilip şundaḳ bir kişilé burundin
çoḳundiġan yé bu. Musulmanlaniñ orniti hazir iyé eçvitilgéndin kiyin kim basa
buldiġan bopḳaldi.
-Musulmanlar bu vakıtta mı kelgenler?
-Hé şunda diyilidu.
-Uyġurla baġan yé u ésli.
-Kök türkle degen bir kabir barbı?
-Nimé?
-Uygurlardan murun yaşagan kök türkler?
-Hé ba ba kök türklé dépmu çiḳidu ma burun ḳi tariḥçila yezip boġan.
-Orda bar değen.
123
-Hé hé bulaniñ maşindaḳ bir gipi ba, émdi ma yédé alté çöñ gümbéz digininiñki
Sultani méḥmut ġézném gümbizigé silé beripsilé. Uyġurçé gép siz uḳamsiz?
-Çüşinidu.
-Çüşünemiz.
-Çüşinémsiz?
-Çüşünemiz.
-Özbék ḳévristanliġi baya digén heliḳi éncanliḳliniki bu ma aptunum rayonluḳ siyasi keñéşniñki burunḳi réisi, Énvérḥan babaniñki bovisiniñ ḳévristanliġiké u.
Énvérḥan babaniñki u édémniñki a Şincañ tariḥi matiryallirdin gipidin şundaḳ tepildi. Macañcün gümbizi déydiġan birsi va a yédiki. Sultani heliḳi nimu, Macañcün gümbizi digini ḥuyzuniñ ḥeti yeziḳliḳ aşédé ḥatir taşta ba.
-Macañcünniñ ba.
-Macañcünniñ ba a heliḳi Péḥirdin büzürgiva digini şu.
-Siz ḳéşḳégé beriş hacétsiz ḳarañ.ḳéşḳégé mişédé pütün ḳédimi yadiakrliḳla ba.
-Andin kiyin Macañcün gümbizidin kiyin vañ gümbizi. Silé bügün başlap çiḳkan
kök gümbéz.
-Kök gümbéz hé vañ gümbizi hé.
-Vañ gümbizi Ḳadirvañniñ gümbizi dépmu atilidu. Bu vañla tariḥi.
-Héliki
-Andin.
-Kök gümbéz şu Ḳadirvañ gümbizi.
-Ḥanaġiça ḳévristanliġi şuniñ yenidikisi.
-Biḳindiḳi hé.
-Ḥanaġiçiniñki uniñ yenida yénbirsi dép Molla Abdulbaḳi ḳazi kalan aḥunum tüzlivétti.
-Yoḳ u yé hazir.
124
-Hé muş tötinçayda tüzlivétti. Hé muşu nésini yéḳinda yezip mé maniñda töt
maḳalé yazan ma kitapta. Biri Onsu vañliri, Onsu padişaliġi héḳḳidé izdiniş İssaḳ
vañ, Émétvañ, Ḳdirvañ, Abduvayitvañ. Türliyédé nim déydiki biyédé vañ dép
atalġan padişah.
-Han degen.
-Han hé oḥşaş hé ḥan vañ. Aşinda géplé émdi silé bayam çiḳip aylinip körüpsilé.
-Kitapti alabiz bi bayke?
-Hé?
-Kitapti?
-Kitapni. Ma teḥi nahiy boyiçé ötkéndé körpeḳiñla dép bégén, bu ma nahiylik siyasi keñéş taḳatḳan tötinçi kitap.
-Sili muşu ḳévristanliḳla mazayi maşayiḳla héḳḳidé bir izdinip baḳayli digénmitiñla?
-Aştaḥké hé. Mundaḳ gépké émdi ana türükléké ma ata türük bosa bizniñ ma şincañ tévésidiki déydu.
-Asasliḳ bulaniñ heliḳi til. Tilni tétḳiḳ ḳimaḳçiké.
-Uyġur tilini.
-Uygur tilinin şiveleri.
-Bék heliḳi bék muşu ḳévrilégé ḳiziḳip.
-Bu ḳévirlé digénniñki şe bir millétniki negizi émésmu. Şékillinişidiki asasliḳ
orun tüzéy. Siniñ bi ḳévré gümbézliriñmu bamiti déydiġan géplé va buruntin.
Méslén yeḳinda bi kitap çiḥti Divani hikimét. Divani hikimét heliḳi.
-Ahmet Yesevi digén kişi.
-Hé Éḥmét Yésivi yénbir ismi Ḳolġaci Éḥmét. Şuni Türkiyé vilén Kaziġistan birlişip nayti çöñ bir asaré étiké orni yasap çiḳiptu şuniñġa nurġun pul sérip ḳilip. U
émdi dini şairdi o kişi Éḥmét yésivi. U édémniñki bir divan bulup tüzülüptu u kitavi. Mén birni setivaldim u kitaptin.
125
-Battal gazi degen bir batur bar mı?
-Kim?
-Battal gazi?
-Siyit péttaliġazi dép şunda añliġan mé. Siyit péttaliġazi déydiġan bir, u édémniñki maziri nédiliki hékḳḳidé éniḳ gép yoḳ şu kişiléniñ aġzidin şundaḥ rivayétlé
va.
-Rivayeti bar mı?
-Siyit hé Siyit péttaliġazi a heliki ürümçidikini Tupata maza ġucam. Heliki buġda
teġidikiniçu. Tupata maza ġucam déydu tuluḳ éşédé. Tupata maza ġucam buġda
teġidikisi.
-Kim bu Siyit pétta?
-Siyit péttaliġazi digén muşu cénup térépté ötkén diyilidiké. U édém héḳḳidé ayrim kitap yoḳ. Andin avu ayaḳta niminiñki heliḳi çeriyé nahiyesidé yana bir kişiniñ maziri aşindaḳ balén émdi.
-Pétta ġucam digén bék yaḥşi
-Nimé nimé pétta ġucam
-Seyit batir ġazi.
-Éşédé birsi dép beriptiké şuni bék sorapkétti bula şu toġurluḳ azraḳ dép besiñiz
boptiké.
-Hé ménmu şunaḳ añliġan uni yezvamaptikénmé. Siyit péttali tuluḳ ismi Siyit péttali ġucam.
-Siyit péttaliké ismi.
-Siyit péttali.
-Bakkal émés.
-Bulaniñ téléppuzi oḥşimaydu.
-Bildim bildim çüşendim.
-Uniñ ḳévrisi bamu déydu?
126
-Bamu yoḥmu mén taza yaḥşi oḥmaydikénmé.
-Burunki orni nédé boġuytti?
-Muşu Siyit péttali ġucam dép heliḳi céñnamé söléydiġan méttahla vaġo
-Hé.
-Şu ḥéḳlé şundaḥ sözligén. Biz kiçik vaḥlirimizda añlap ma tariḥta.
-Lekin şuniñ orni Aḥsuda şunamu?
-Ornini kiyin uniñ çiḥmidi. Aḥsudin tepilġini héliki haciḥarabati ḥenimniñ zaratliġi maziri tepildi. Umu bék méşhur émdi haciḥarabati, u édémniñ maziri Aḥsu
Aḥsu heliḳi heliḳi nimé
-Seyit béttal gazi.
-Çoġtaldiki mazaliḳtidi édém u, u a méşhur émdi
-Çoġtal diginiñiz Aḥsuġa yeḳin émdi.
-Hé yénidila.
-Aḥsuniñ yenidila.
-Ésli buni kişilé ḥata téléppuz ḳiġan şividé. Çuġtal déydu a ḥéḳ,çuġ émés çoġ
mundaḳ yenip turġan otniñ çoġ.
-Otniñ çoġi émdi.
-Otniñ çoġi.
-Birnésé lazim mu?
-Yaḳ. Tupturuñ ukam.
-Mén şu heliḳi ḥélḳ méşréplirdé yazdim émésmu heliḳi cuñgo uyġur ḥélḳ
méşréplirgé kirgüzildi mén yazan şu.
-Géyri médinyét.
-BDTġa yolliġanda şu çoġtal méşripi dép kirgüzüldi şu mén yazġan méşrép. Émdi
a kişiniñki éyédé ba. Uni bézilé mazalani méslén mavu Tülimiş maza ġucamni
déydu.
127
-Tülimiş hé.
-Tülimişni.
-Siz sözlépégén şu.
-Tülimişni aşu Sultani Séydil Ḳirmiş muslimin tuluḳ atalġusi. U kişiniñ öz ismi
Hémnan ibni kiliġ Hémnan ibni kiliġ digén édém. Émdi a heliḳi sultanlaniñ padişaliġini ḳuruş üçün méydanġa çiḳḳan boġanliḳi üçün musulman padişaliġini ḳurmaḳçi boġan padişa diyilgén namdiki Sulati Séydil Ḳurmiş muslimin, ḳurmişatam
disé ḳisḳa bopḳaldu u gép. Émdi aniñki.
-Yétmiş kilomitir mañduḳ aş
-Uniñki.
-Baduḳ kélduḳ ütép kéttuḳ.
-Uniñki işkki évladi va uniñ. Birsi ma tülimiş tilimiş.
-Tilimiş.
-Hé tilimiş maza ġucam şuniki ḳoşunniñki bir sérkérdisi diyilidu. Méşḳavul, yana
birsi aş kilmiş atama baraşiñlida sayniñ ottursida yéné bir déréḥ tikip ḳoyġan yé
ba.
-Oñḳol térépté.
-Hé oñḳol térépté burun solḳol téréptiti.
-Hé solḳol téréptiti hazir oñḳol térépté.
-Uniñ u kişiniñ ismi nimiḳin palvan atam déydu, palvan atam déydu, burun uyégé
baġanla aval kém maşu nimigé berip tülimiş mazaġa berip bir tilinip dua ḳip andin
kin palvan atama berip andin kin ayégé bardikéntuḳ. Mén mavu séksén béşinçi yilisi biz mavu Abdurişit akam bilé baġan vaḥtida kilip mé şiyédé şéyiḥlédin sorap
çoldiki sécdigah dép bi uzun bir maḳalé yazġan yezip elan ḳiġan. Şu ḳilmiş atamniñki héḳḳidiḳi rivayétlé toġrisida. U bir rivayétléti.
-Siz çiḳḳan maza ba émésmu ayédiki néḳ şu maza.
-Çüşündüm çüşündüm.
128
-Ma oñ téréptiki heliḳi döñ téripi aşla ḳoyulġan yé diyilidu. Silé a oñ ma sayniñ oñ
téripidiki doñgé çiḥmidiñla.
-Çiḥti çiḥti.
-Çiḥtiñlama heliḳi gümbéz ba yégé, hé aşniñ içidiki édém.
-ḳilmiş atam u
-Şu gümbézniñ içidiki adém aşu şu Sultani Séydil Ḳirmiş muslimin Hémnan ibni
kiliġ tuluḳ ismi.
-Tattuḳ biz
-Hémnan ismi.
-Rissimi ba.
-Mavu şincañ daşödin bir muélim kégén ilgiri mini izdépnimiti Kédimki şéhérdé
ötkén künlé dép bir déy işlidi u édém. Aşu muşu mazayi maşayiḥla gümbézlé
hémmisini sürétké elip bu édém buni bir sinalġu ḳilip işligénti. Érkin Musacan
déydiġan muéllimti şu yégé mini eçiḳip muşéniñki péyda buluş tariḥliri héḳḳidé
sözlép beriñ dép aş kilmiş atamda bir nim ba, a taġniñ tüvidé bir ḳédimi tügménniñ ḥarabisi ba şédé.
-Sol téréptiki.
-Hé ma taġ térép ġérip téripidé.
-Sol téréptiki.
-Hé bir tügménniñ ḥarabisi va ma heliḳi Tümürçilik baġrida digén pilimni işligén
çaġdimu mén şuni yazġan çaġda aval ma médirisni eliñla dép sürétké şu çiḳidiġu
ma oñ térépki a doñdiki ḳévristanliḳ andin péské ḳarap mañduḳ. Ém hazirḳi kündé
mavu bizniñ hökümitimizmu alahidé köñül bülvatidu heliḳi médini miraslaġa
vékilliḳ ḳiliş ḳoġdaş, lekin bézi yélé bunuñġa taza köñül bülüp bulammiġandiki,
hér halda siyasétté ba bu ḳoġdaş toġrisidiki géplé.
-Bügün Ḳadirvañġa kök gümbézgé.
-Hé.
129
-Bizniñ muş médényét idarisindé ma işkkimiz bir idaridé işléymiz émdi, çiḥsaḳ şu
Ḳadirvañ. Ḳadirvañniñki gümbiziniñ aldiġa médényét idarisi ġéyri médinyét
ḳoġdaş ḳoyġan cazivatti.
-Hé caza batkén hé.
-Şu cazini buzvétiptu yoḳ yoḳ.
-Yoalla nahiy déricilik ḳoġdulduġan orun dép uyédé bir taḥtay batti émdi hazir u
taḥtay avu heliḳi Macañcünniñ ḳévrisi heliḳi ḥuyzu.
-Uyédimu ba hé.
-Aniñki ba.
-Uyédimu yoḥké.
-Ya ba ba. Bu yéḳinda mavu bizniñ siyasi keñeşti bi başliḳ
-Macañcünniñkini silé tapamapsilé.
-Ya u émés, ḳévrisigé nim apadi cu pamillik yéné bir adaş yénfuci dép hé yénfuci
toġra yénfuci heliḳi işḥana mudiri sörétçi poto sörét tatidiġan aşindaḳ bir yé baké
mini apiriñ dépti baduḳ. u çigrani tincitiş üçün kégén édémké u.
-ḳévristanliḳniñ biḳiniġaraḳ toġra kilidu u.
-Yolniñ buyiġaraḳ kildu hé .
-Macañcün digén heliḳi tuñganlaniñ arsidin çiḳḳan méşhur heliḳi Mapıñzéy.
-Tamaḥ yémsiz.
-.
-Ya aniñ ismi yünnénlik ḥuyzuké u ésli yünnénlik a şunda déydu. U édém aşu heliḳi
-Macañcün uruşi.
-Vay uniñ içidé nurġun ḥétliva. A padişah guañşü ḥanniñki yezpégén beġişlimisi
ba uniñda. Siz bu ḳévriñizdé ḥatircém yetiñ. Névré çévré tuḳḳanliriñiz évlatliriñiz
130
dos yarénliriñiz sizni davamliḳ yat étkéndéydiġan gép ba ḥénsoçisi aştaḳ. Tércim
ḳiġanda aştaḳ çiḳidiké.
-Aş maşşinniñ yolniñ ḳeşiġan maşşin bardiġu maşşindin çüşüp bi ottuz ḳiriḳ mitir
mañġandikin.
-Aşadé héliḳi ḥéylavsiniñki balliriniñçu.
-Siz mañġa dimidiñiz uni.
-Uḥmisam mé.
-Kök gümbézgé apiriñ dimidimmu.
-Şu yégé apadim şu.
-Bu édém toġrisida muşu u édém yünnéngé barli dép şu gépnimu ḳilişḳan baralamdu, apiramdu apamamdu.
-Aş gümbézniñ içidé ḳévrisi baké.
-Tamaḥ yép çiḳip kirsék buldu maşşin ba boġandikin.
-Ḳarañġu tursa hazir.
-Ḳarañġuda.
-Ḳévriniñ içidé aş gümbézniñ içidé ḳévrisi.
-Hé.
-Ém çiḥyélini körüp bopsilé u şuniñ içidiki bir gép émdi.
-Çoñ çoñ yéléni körüp bolduḳ.
-Pékét şu yé ḳépḳaptu.
-Kök gümbézni çiḳip aka çiḳip bula péské ḳarsaḳ bizniñ heliḳi taġta körükniñ heliḳi.
-Hé hé hé.
-Şuyédiki ailé oturaḳlani, büvécérniñ üstidiḳi ailé oturaḳlani biré ḳur ḳédimi.
-Macañcünniñ gümbizi gümbézniñ aylanmisi onişki yigrim işkki mitir, gümbéz
temi sékkiz bucéklik a başḳilaġa oḥşimaydu. Sékkiz bucék igizliki yétté mitir.
131
Gümbézniñ sirtiġan nilupér şékillik néḳiş zinnétléngén. Nékişlérgé érépçé hösni
ḥét yezilan. İşki cénupḳa ḳaraydu. Şérḳi, ġérbi vé şimali tamliriġa yumilaḳ rucék
ḳoyuşġan. Gümbéz içidiki şimali tamniñ ottursiġa igizligi bir yüz ḳiriḥ santimitir,
toġrisi yétmiş santimitir bir aşu bir ḥatir taḥtisi va aşédé. Buniñda, uniñ oñ téripigé
guañşiniñ on üçinçi yili sékkizinçayniñ yigrimaltinçi künü dégén ḥét ba uyédé.
Uniñda émdi bu Mahézrétniñ ḳévrisi déydiké émdi. Sol téripigé hayat ciyénliriñiz
vé çaré yariliriñiz pat pat kilip tavap ḳilip turġan digén ḥétkén aş. Bu émdi bir miñ
toḳḳuzyüz toḥsununçi yili nahiy déricilik ḳoġduldiġan médinyét yadikarliḳ ḳilip
bekitilgén.
-İçinge körgen gümbeznin bügün kördük biz. Sekiz küçeli bolgan yer.
-Sékkiz başliḳ yumilaḳla ma mundaḥ yumilaḳ bulup mundaḥ mundaḥ sekkiz ḳir
çiḳirilan déydu.
-Sékkiz tal türük
-Başka kümpezler kaç bolot altı mı?
-Türük türük türüktin sékkizi va.
-Başḳa gümbézlér alté burcéklik bulamdu déydu.
-Hé.
-Başka kömpezlerde altı mı var? Bize beresiñ?
-Yaḥ bu aşkaré taḳitilmidi teḥi.
-Mundaḳ ḳilli İsmail épéndim. Ma kitapni siz. Ma kitapni ma Aduraḥman akamdin elip birtal mén sizgé.
-Hazır kitap bar hazır kitapni ben alamın sen alan kitabi buna ver.
-Alamaysiz.
-İşki matiryal nim déymiz.
-Tariḥi matirya.
-Bu kitap sizgé berilméydiké.
-İşki matiryal muş muşu nahiyniñ içidila taḳitildu digén gép mézmunda.
132
-Mundaġ gép İsmail épéndi buni mundaḳ heliḳi bizniñ muş nahiyimizniñ içidilé
siz, Abdraḥman akamdin, ékrém épéndi töt béşimiz alalaymiz, ḳaġanlaġa
béméydu.
-Vaḥtinçé çékléndi.
-Vaḥtinçé çékléndi u.mén,stop stop stop.mén Abduraḥman akamdin bir künisi elip
sizgé mén türkiyégé mañdurpiréy sizgé..
-Hé şu.
-Çoḳum maña beripdu.
-Bu kitap néççé paçé besilġen?
-Sanaḥliġ, ya on ya yigrim ya ottuz ya ḳiriḳ.
-Hazirçé ma kitapni ötkéndé kitap taḳitiş murasimi eçilip bulup kitapni.
-Yaḳ teḥi taḳatmidi.
-Taḳatmidi.
-Yiġin aşti bir néççé ma Aḥsuniñ çiḳiptiké, çiḳip ma yiġinġa ḳatnaşmaḳçi buġanlaġa birdin badi, birdin berip ma kiyin taḳitidian çaġda kiyin taḳitidian çaġda andin ayrim uḥturuş ḳip taḳitimiz didi.
-Tötinçi ḳisim bosa bu aldidikiliriçu? ulani taḳatḳanma?
-Aldidikilirinimu işki ḳisimda taḳatḳan.
-Buni aşu Ḥaliḳ şéncañ Abduraḥman aka sizniñ ḥéviriñiz ba heliḳi ḳosaḳ yazġan
birinçi işkkinçi ḳisim.
-Birinçi işkkinçi kitapladimu miniñ bi maḳalilirim ba. Maniña miniñ töt maḳalém
ba.
-Şu kitap birinçi işkkinçi ḳisim miniñ üyümdé ba. Birinçi işkkinçi ḳisim méndé ba.
Pütün ḳuşaḳ va unuñda. Kona şédiki ḳarañ pütün ḳuşaḳ.
-Yaḳ şiir
-U aryim
133
-U ayrim.
-Aḥsu ḥélḳ ḳuşaḳliri.
-Ya ya ya u ayrim.
-Aḥsu ḥélḳ ḳuşaḳliri.
-Mavu ma ayrim.
-Aḥsu ḥélḳ ḳoşaḳliri,maḳal témsilliri dép u ayrim ma ayrim.
-Ma aḥsu tariḥ matiryalliri.
-ḳuşaḳliri vilé maḳal témsilliri va.
-Hé.
-Lekin uni tapḳili bumaydiké hazir. Onsu ḥélḳi ḳuşaḳçi,maḳal témsil
-İşkkisi işkki gép.
-İsmail épéndim bir künisi mén Abdyraḥman akamdin elip
-Ma taḳitilişḳa ruḥsét ḳiġan çaġda taḳitilidu digén çaġda éndikin mén héḳasiñliġa
bésém
-ŞŞu biz andin kiyin Türkiyégé mañdurvétsék buldu çataḳ yoḳ uniñda.
-Hazır kitabi ber bana.
-Nim déydu?
-Hazir bé déydu.
-Siz ép mañsiñiz a ariyolda elvaldu béribir.
-Ép mañamaysiz.
-Çigirdin ötméydu.
-Vay burun bir ḳarañ, olturuñ siz başḳiçé çüşünḳamañ.
-Olturuñ olturuñ.
-Mavu Taşkéntté yaşap ötkén bir édém toġrisida bir maḳalé yazġan. Şincañ tariḥ
maḳallirġa téḥi. yazsam Lutupiyé Saḳiva digénniñki dadisi Abduḥaliḳ damolla
134
digénnlé muşu Türkiyédé, Buḥarada oḳup kégén adémléké. Şu ailleniñ tariḥi
héḳḳidé bir kitap yazġan. Bu Ürümçidiki méşhur ailé heliḳi on balisini daşösiñ
ḳiġan digén Lutupiyé Saḳiva ḥanim. U Taşkéntté eçiḥkitimé dép çigirġa baġanda,
u teḥi u maniñdin aşḳaraḳ taḳitilidiġan kitap, ḥap bomay muş kitapni ḳoyup
kétsiñiz dép ukam kitapni éşédé evaldi ḳorġasta.
-Çigirda tamojna avaldu.
-Şuniñ vilé u ayal émdi.
-Mavu bégén kitapnimu avaldu déydiġu.
-Şuniñ vilé u Lupiyé ḥanim kiyin tuḳḳanliri kégéndé bu do u kitap émdi miniñ.
-Yusupcan a ustazġa bir séy péy éppiriñ.
-Ya ya mén séy yiméymé.
-Ya tuḥo.
-Ya toḥuni hérgiz yiméymé. Köñliñlé ḳamisun.
-Mogo mogo.
-Yaya boldi boldi réḥmét.
-Séy yéñ séy yéñ.
-Séy yéñ.
-Göş yimisiñiz séy yéñ.
-Unda bosa İsmail épéndim ma kitapniñ işini ma işkkimizgé ḳoypiriñ. Biz işkkimiz médényét idarisidé.
-Türkiyé nimé, silé Énḳérédé işlémsilé ya başḳiyédé işlémsilé?
-Mén, Énkérédé işléymiz.
-Énḳérédé işlémsilé, yaḥşi işḳa tutuş ḳipsilé émdi, Türk digén gép émdi muşu türk
tili sestimisidaġa tévé boġan itiḳadi oḥşaş boġan déyli dini. Asasén aş Türkiyédikilé çoñ céhéttin çoñ birlikni közdé tutidu uyédé. Bizniñ bir ḳirġizdin bir pirappisorimiz bati Türkiyégé berip işkki ḳetim déris ötkili baġan. Énivér Baytur épéndi.
Uyġur tariḥi tili leksiyélirdé.
-Enver?
135
-Énivér Baytur, Énivér. Énivér Türkiyégé berip bir zitapétté ülüp kétti u édém
aşédé. Şu uyġur tariḥi héḳḳidé şu yédé nutuḳ sözligén u édém. Şu adém şu türkiyédikiliniñki çoñ céhéttiki birlik héḳḳidiki gépni ḳildi. Heliḳi türk tilida sözlişidiġan bék uşşaḳ paçilinip kétméy çoñuraḳ buluşni közdé tutidukén dép. Siz bu
mazayi maşayiḥ tétḳiḳatiliri digén hazir bu ḥélḳarada çoñ iş. Biyédé biz buniñġimu köñül bülinivatidu. A çétéldé bék köñül büldiké.
-Ataniñiz badu sizniñ?
-Anam bar, atam bardı rehmetke bardı.
-Bügén mazaliri, bu Şincañda mundaḥ kölimi çoñ maza az, şundaḳ hesḳildiñizmo?
Gümbézmu hé?
-Bula kömépitiké.
-Körbödübiz.
-Köméptiké.
-Bu bék çoñ bu.
-Bek çon.
-Buniñ külimi, mo digénni silé nim désilé.
-Kilomitir.
-Yaḥ kilomitir émés.
-Kilometrey.
-Bir mo digén altiyüz atmiş.
-Gihtar gihtar.
-Buni.
-Bu déymiz uyġurçé ḳarañ altiyüz atmiş alté kuvadirat mitir mo buldu buni çüşinisiz. Bu onüş miñ mo déydu mani.
-aġinilé, adaş.
-Dos dos dos.
136
-Onüş miñ.
-Onüş miñ?
-Onüş miñ mo déslépki san. kiyin
-Kilo
-On üş alti menen çarpsak.
-Miñ mosi bir kilomitir émésmu.
-Kilomitir sani.
-Ottuz ḳiriḳ kilomitir buldu.
-Héy balla kilomitir digén uzunluḳ olçimi. Uzunluḳi
-Toġra toġra.
-Mavu mundaḥ hécimi dairisi.
-Mavu nımidé mavu bizniñ nahiyniñki ḥéritilik tézkirisidé toḳḳuz miñ mo çiḳiriptu. Ma a dos işkkiñla bir işḥanida biy yédé işlémsilé?
-Bir yerde işleybiz. Hazir kirgizstanda manas universitinde işleybiz.
-Hé.
-Kirgiztandaki muş türkléniñki aşḳan bir méktép baké.
-Hé bu manasçi Yüsüp Mamay digén édém bilé körüştüñlümu?
-Körüşpödük.
-Hé, u manas
-Biz bilebiz o Yüsüp mamay kirgiz özü kirgiz taniybiz. Özümüz bilebiz foluklorist emes biz. Foluklorist körüş. Biznin universititten keldi kişiler kenç kişiler
unun bilen körüştüler. O doksan sekiz yaş bolgan. Ve yahşi gepler aytip turarmişler.
-Émdi Şincañda şu manas dastanini tuluḳ bildiġan édémdin şu birsi.
-Yaḥşi bilgen.
137
-Bir kişiḳaldi émdi.
-Yazılgan özünün
-Şu manas dastani türkiyégimu tarḳitildimu türkçé yezilip?
-Türkçö bar, üş dört türk diline tecüme kilip.
-Hé Abduraḥman aka manas dastani işkkimiñ on birinçisi nimidé ötküzülgén şumu aḥtu nahiyésidé.
-Hé.
-Aḥtu nahiyésidé ötküzgén hé şunaḥmu ḳirġizlaniñ manas dastani.
-Hé aşédé şu manas
-Manas digén hazir şu édém vaḥtida, mén bir badim, lekin şu yégé maş şincañ
tévésidiki ḳirġizlini éptiké téhlip ḳiptiké mavu aġiném bildu Bökénbayniñ balliri
dép.
-Hé bilimiz u ballini bizniñ oḳuġuçi.
-Bökénbayniñ ballirini appadim mén. Lekin apaġinim bilén baramidim. Manas
dastanini ḳiriḳ néççé saét yatlaydiké bu adém. Bir dastanni.
-Yatlaydiké?
-Yatḳa oḳuydiké, ḳiriġ töt saéttimu ḳiriġ sékkiz saéttimu ayinda yatlaydiké, pütün.
-Uyġur?
-Ḳirġiz, pütün aş ḳirġiz érbabi oturdiké, mén ḳirġiz dép kirġizçe gé ḳilamisa
kirméydiké teḥi uyégé, uyġurla pul töléydiké, ḳirġizla kirdikén, ḥénzula kirdikén,
şundaḥ yuġan u sorun, oturdikénsiz añlaydikénsiz şu manas dastanini lekin işiktin
kirémidim.
-Uni ma nimidé bi ḳetim bédi tilvizorda, uni bir néççé sildék yaş balliġa ḳirġiz
balliġa bülpiriptu sé mançinçi bapni sé mançinçi bapni oḳuysé dép.
-Aştaḥké.
-Heliḳi ḳumuz çelip oḳutup kösétti şuni.
-A heliḳi ciñ manas dastani oḳuşni pékét üş édém oḳuydiké.
138
-Aşu Yüsüp Mamay digini tuluḳ saḥlap ḳaġini şu.
-Hé şu Yüsüp Mamayniñki işkki şagirti baké. Yüsüp Mamay birinçi işkkinçi bapni oḳusa, ḳaġan üş tötni béş altinçisini başḳila oḳuydiké, lekin yatḳa oḳuydiké uni
héyranmé, şundaḳ çoñ bir dastanni üç édém yat oḳup buldiké, ḳiriḳ sékkiz saétmu
aynaḳ oḳup tügétti uni.
-Vay u Yüsüp Mamay digén édém Aḥçiniñ éñ çét bir yezidinké Ḳarçi digén yédin.
U uniñ paçiliri tarim jorniliġa elan ḳilinġan. Ayközḥan, Sémétéy digén paçiliri.
Añliġan mu? Ayközḥan, Sémétéy, Ḳurban Bek digénléni, ma Ḳurban Bekni ma
bozdöñdikilimu biltti. Ḳurban Bek, Sémétéy, Ayközḥan
-Abduraḥman aka.
-Hé?
-Kiçikiném muséllés ékipésinmu?
-Yaḥ mé héşnim işméymé.
-ḥuñcuv içiñ undaḥ busa.
-Ya bunimu işméymé, işméy.
-İçiñ içiñ.
-Mé çay bosa içéy, işméy.
-Mala képtu dép şuña bi azraḳ bi.
-Eliñla silé. Voy bu cimla otadiñliġu.
-Émdi a gép ḳipgéndiki gépni añlap otaduḳ.
-Yigéş oturuñla.
-Sizgé kiçikiném bi musélléstin ékipésun. Bini mundaḥ ḳip bi téñ soḳaşḳaş bi.
Émdi siz bizgé aka yolluġ. Atam bilén téñsiz Abdu balisi abay déppédim. Ustamniñki burun işligén. Siz maña aka yolluḳ mişédé otaġan hémméyléngé aka yolluḳsiz. Musélléstin birni ékipésun, kiçikinam ḳuyup içişiñizçé.
-Yaḳ muséllésmu işméy muş çay bosa çay içéy.
-Siz cim oturuñ siz ḥépşük émdi hé siz ḥépşük.
-Şopur ba épirḳoydu.
139
-Keç boldi.
-Kéş bosa méyli émdi uniñġa amal yoḳ, été.
-Kiçiçé mañamda.
-Ḳéşḳéġé saatta.
-Ḳéşḳéġé baramsilé?
-He kargarga, bügün kaşgarga barabiz. Urumçiden keldik. Turpan, korgul, aksu,
mümkün kaşgar barabiz.
-Émdi İsmail épéndim şopu ba töt saétlik yol, özi didi silé otursilé sileni mé
apirḳoymé dép, hé oturmiz.
-Ḳopañla ḳopañla.
-Ḳopmaymizmu.
-Maña ḳoypiriñ émsé hé siz maña ḳoypiriñ hé İsmail malim hé, şundaḳ ködüñüz
hé.
-Ayttim ḳöñül, bolmaydu, bir saét oturup mañimiz, şopur ba, tümür şu tümür.
-Yazan elan ḳiġan kitapliriñiz ḥeli bakéndé émsé hé?
-Hé?
-Yazġan köp kitapliriñiz ḥeli bakéndé émsé hé?
-Hé bu biyil miniñki işkki kitapni şincañ daşö üçünçayda çiḳirmiz dép toġtam
tüzgén şincañ daşö néşiryati, birsi şeir dastanla zaman vé sürét déydiġan kitap,
yana bir kitap onsuniñ yaḳinḳi zaman maripidin uçirikla digén bir kitap. İşkki kitap üçünçayda çiḳidu dép aşu şincañ daşö néşiryati vilén uni toḥtam tüzgén.
-Şincañ univirsiti.
-Hé şincañ univirsititiniñki néşiryati.
-Onsu degen bu rayonun adı buladıma?
-Muş bir nahiyé.
-Nahiyenin adı buladı, aksu?
-Aḥsu vilayét.
140
-Vilayet mı o.
-Andin ma ḳeşḳé uyġur néşiryatiġa burunḳi hikayilirimni toplap bi bégén. Uni biyil çiḳirmiz dép çiḳirip bulamidi. U heliḳi yékké diḥan digén hikayilé toplimiti. A
heliḳi aş beycinda millétlé néşiryati néşir ḳiġan heliḳi ḳamça digén toplamdin tatip hémmisidé ba paçé paçé şeirla. Siz ürümçidé işléysiz?
-Hé. Mén hazir şirikim buyaḳ yéné biréylén üçimiz ürümçidé.
-Siz kéyédé işléysiz?
-Biz é nimidé toyluḳ sürét résim tatimiz.
-Hé.
-Émdi mayaḳta otaġan baratcan digén akimizniñ ayali ḳaziġistanda türklé tilini
ögünüp kégén émésmu oḳutḳuçisi buldu İsmail épéndi. Şuniñ bilén bula ma ḳetim
şu şincañġa kilip muşni, muşu nim Ḳumulġa, Turpanġa, Lopmurġa éndikin miyé
Aḥsu hé bu émdi Ḳéşḳé. Şuyédé asasliḳ til şivé, şivisi.
-Birgé şincandi köröbüz, karaybiz.
-Şincañniñ til şivisi üş çoñ rayonġa bülündu émésmu. Birsi mérkizi şivé muş
ürümçi, ili méyégiçé bilsilé uni. Yénbirsi ḥoténniñ, a lopnurniñ ayrim bir tür émdi.
-Lopnurga bardık barduk.
-Aş ḳédimḳi tilida gép ḳipédimu?
-Köp kişi yok boldu.
-Hazir kiş vaḥtisi buġandikin, lopnurluḳla kéntigé baduḳ. Basaḳ a yazvaḥtisi baké
çoñ yaşliḳla, sayahétçilé kilip ula bilén.
-Heliḳi toġraḳliḳta.
-Hé toġraḳliḳta, parañ ḳippérdiġan çoñla bakéntuḳ émdi ula ma ḳiş vaḥtisi balla
méktépté oḳuydu dép uyédé tursimu émdi sayahétçilé bumiġandikin a lopnurġa
yeḳinraḳ yédé bir ként baké şuyégé küçüp kitiptu, yaz vaḥti sayahétçilé köp boġan
vaḥtida kildiké yéné, şuña émdi köp édémlé vilén üçrişammiduḳ lekin şuyédé töt
évlat oturaḳlaşḳan bir ailé baké şuyédé bir ayal lekin şividé sözléydiġanlani tapamiduḳ, résmi lopnurniñ yérliḳ
-U a élliginçi atmişinçi yillirda şundaḳ yérlik tilda sözléydiġanla köp bulakénmiş
141
-Mundaḥ ḳilli.
-Lopnur méşréplirdé çoñ yaşliḳ néylén bamu ḳandaḥ şulani tapamiduḳ émdi sizgé
oḥşaş muş lopnurda lopnurniñ tariḥini, ḳoşaḳlirni rétlévatḳan bir kişi vilén bizmu
körüştuḳ uyédé Ḳurban Baḳi. Ḳurban Baḳi dép bir édém bilén e u édémdimu bir
munçé kitapla bakén muşu onunçayda şédé bir yiġin eçiliptu lopnur édébiyati.
-İlgiri şu lopnue héḳḳidé kitaplamu çiḳḳan lopnur vé lopnurluḳla déydian bir kitapmu çiḳḳan.
-Lopluḳla
-lopluḳla hé. Lopluḳla. Bu lop ma ḥoténniñki bir nahiyesi émdi.
-lop hé.
-hotenge bagan biz.
-Kimgé?
-Kiçikiném
-İşméymé disé.
-Ya ya muséllésma?
-Ya ya génḥuñ génḥuñ
-Nimu génḥuñ digén?
-Bu heliḳi
-Ḳizil haraḳni déydu
-Piyazdin işlép çikirilġan.
-Boldi ḳiliñ maña çaydin bi üş töt piyalé ekirpiré bolde.
-Siz içiné bolde.
-Hé çay ekirpiréy boldi.
-Çay hé.
-Génḥuñni ekilé.
-Oş bu billé çayni ḳoşpirli.
142
-Mén muşu ürümçidimu miniñ ballirim ba émésmu.
-Mmogo mogo.
-Mé yiméy mé yiméy.
-Mogo mogo.
-Me yimeymé.
-Mé.
-Ürümçidé miniñ işkki balam ba. Birsi muş séyciñ şöyéndé oḳup oḳuş püttürüp
bankida ḳepḳaġan. İ şincañ daşöniñki nimisi ġalibiyét yoli péyçisosiniñ yénida binada.
-Olturaḳ rayoni
-Hé u balaniñki a nimidimu üyi va u ballirimniñki. Yoldişi hazir saḥçi ali téḥnikomi déydu saḥçila inistoti dép özférttimu a heliḳi ciñpaşöyén. Émdi u kizniñ
yoldişi saḥçi. Yénbir oġlum aptunum rayonluḳ nipit başḳuruş baş idarisidé. U a
beycindé yu néncindé oḳup aşédé orunluşḳaġan. Teḥi muşu on işkkinçi ayda
aşéditim mén.
-İsmail épéndim ḳujaymu birni?
-Siliniñ u dukiniñla sürét orniñla ḳéyédé?
-Muşu yaşla baḥçisi baġu yénén yolidiki.
-Yénén yolidiki.
-Risturani va.
-A heliḳi péntéḥnika néşiryatiniñki ḳeşida.
-Ḳiypaş odulida hé bildim.
-Yaşla baġçisi.
-Muş aḥsuġimu tarmaḳ dukanla eçildi. Tarmaḳni dukanni mala eçvatidu. Nimigé
toġsuġa, şinḥaġa eçildi tarmaḳ dukanla. Ġulca, ḳéşḳérlérgé émdi eçiliş aldida.
-Unda busa Abduraḥman aka biz émdi ma balla
-Ma işiñlini ḳilivériñla
143
-Sét bulamu dép.
-Yaḳéy u.
-Unda busa İsmail épéndim kiçikkiném bir ḳujpiréymu? Ékrém épéndim sizçu?
-Ulaġa tutmiġiné.
-U akaşték çoñla.
-Ékrém épéndim sualla bosa sorañ érkin azadé parañlişip.
-Şundaḳ émdi didar ġénimét dép. Bizniñmu ma atultiki ma tacinnisa bizniñ Ablimit akamniñçu sé bilé şu öyniñ bir balisi türkiyédé. U aşédé bir şirkétté işlévatidu.
Aşédé türkiyédé oḳup, nim déydu u bala işlévatḳan yéni térmiz digén bir şéhér
yédiké u bala.
-Termiz?
-Şunda yé bama?
-Yok.
-Pératcan.
-İranda mı? iranda iken.
-İran
-Termiz degen.
-Yaḥ ḥata ḥata dép ḳoydum.
-Hata
-Çünki türkiyédé. Türkiyéniñ bir yeridé.
-Buyaḳ
-Baş diriktor bu.
-Toḥsundin. Abduvaḳit, ayaḳ Abduraḥman akam bu aşu dañliḳ tilşunas. buyaḳ
-Ékrém épéndim türkiyélik, ayaḳ İsmail épéndim.
-Aksu yerlik dastan aytkan kişiler barbi hazirda?
144
-Mayédé yoḳ, ma ḳéşḳé téréplidé ba, méslén siyit noçi digén dastanni añliġan
boġuyttiñiz? Siyit noçi siyit gañgum. Siyit noçi héḳḳidiki dastanni etidiġanla bati.
Burun undaḳ édémléni méddahla déytti méyédé méddah.
-Meddah deyt be?
-Silému şundaḥ démsilé.
-He e bizde bar.
-A hézirti éli şayi mérdan ḳeliçni şundaḥ urdilérki déydiġan gépla baġu hé.
-He ba ba meddah degen bizde bar.
-Méddah ba sildé bakén bézilé vayizla dépmu ḳoydu ulani. U méddahla digén nahayti çoñ poluklorçila bula. Poluklor digén gépni bilsiléġu émdi omomiy ḥélḳaraliḳ atalġu.
-Bilebiz.
-Şu poluklorçila méddahla bulop vay bék çélipkar söz ḳisa
-Keşker merkezinde bolgan kişiler mi?
-Burun bu édémlé bu şédé yoḥti. Sirtin ḳéşḳé téréptin şundaḳ adém yiġip muşédé
sözléytti.
-He çüşendim.
-Méddahla bula çüşéndiñiz hé méddahla.
-Anday bolsa ol cerge barganda ol kişilerni tapalaybiz bı?
-Ḳéşḳé térépté ḳéşḳéġé basañla ḳéşḳé şéhérlik médéniyét yurtida burun bir alim
bati ülkétti u édém Mémét Osman hacim dép. Aşyégé basañla şuni oḳuydiġanlani
şula çoḳup teppiréléydu, méddahla
-Ḳéşḳéġé?
-Ḳéşḳé térépté hé. U méddahla digénniñ nayti sözmén kildu émésmu. Hazirmu
biré biré ma bizniñ uyġur sénilirdé.
-Ba ba ba
-Émdi arlap arlap bérvatidu. Otturdin birsi çiḳiplam énkin héḳdot dép tovlap
mundaḥ boldi andaḥ boldi déydiġan.
145
-İsmini nim didiñiz?
-Bu bu méddaḥçiliḳni émdi hazirḳi kündé bizniñ ma yoḳutvétkén. Yeḳindin péyda
bolde. Mén ma kitapimġa kirgüzüp ḳoydum. Muşu Onsuniñ burunḳi méddaḥ séniti toḥrisida. Aşu munda heliḳi Onsuniñ azatliḳtin burunḳi médinyét sénét işliri
digén maḳalémgé kirgüzüp ḳoydum biyéniñ méddaḥçiliġini.
-Abduraḥman aka aldiñizda sét bolde.
-Vay yaḥ.
-Alla, émdi muş kitabiñiz çoḳum bir çiḥḳasa mén bir işkki tal.
-Bulidu çataḥ yoḥ, ém ma ballaġa évétpirsiz şundaḥmu? É hazir birdin körüp turuñla digén üçün pékét muşundaḳ bir kitapniñ baliġini Ékrém épéndilé ködi.
-Hé yaḥşi boldi.
-Hé?
-Yaḥşi boldi. Kögini yaḥşi boldi.
-Baligini kö
-Muştaḥ bir kitapniñ baliġini.
-Émdi kiyin taḳitilip ḳasa biz bi tépip
-Çoḳum taḳitilidu.
-Ma ballaa bi évétipésék.
-Mundaḥ buni balla avasa a ara yolda béribir elivalidu buni.
-Elvalama éşédé?
-Voy elvaldo.
-Voy şincañ tariḥi matiryaliġa besilġan kitap şincañ tariḥi matiryallirni elivaptu a
ürümçidé Lutpiyé Saḳiva dép heliḳi oġli mémlikét déricilik heliḳi émgék némuniçisi Erşat Malik digén. U édém heliḳi üşké tétḳiḳançisi. Erşat Malik digén.
-Kitapḥanidin aġanlani nim ḳilamaydu hé?
-Yaḥ yaḥ yaḥ.
-Émdi ulada tamġa besilġan şunaḥmu yaki?
146
-Ém bula kitap elvaptiçu néççé miñ koyluḳ a çigirdin bika ötkézmé ḳaḳasa.
-Aşu şu şincañ tarihi matiryalliriniñki yigirmé yigirmé tötinçi sanlirda miniñ bir
maḳalém elan ḳilinip şu cémétniñki tariḥini yazan mén şu Erşat Malikniñ ailisi
damolla Abduḥaliḳ vé uniñ évlatliri diġén. Çüşki ulaniñki balliri burun mişédé işligénlé ésli özbék ula. Şu kitapni ep meñiptiké aldinḳi yilisi ürümçidé şu Lutpiyé
ḥanim şu tuḳḳanlaġa appaġaç baray dép asa bu işki ḳisimda taḳitilidiġan kitapké
dép şu çigirdin aḳḳaldi déydu.
-Buni.
-Ma kitapniñ a teşida a işki ḳisimda taḳitilidu déydiġan bi bélgé ba émésmu.
-Hé.
-Hé yezilġan biryérigé.
-Hé şunda boġandikin ötküzméydu mani yaman yéri.
-İsmail épéndim soġuk su miyédé ba. Soġuḳ su içémsiz?
-Muşundaḳ bir iş vilén képtikén digéndin kiyin elvaġan. Méndin, töt maḳalém ba
buniñda. A birsi birinçi maḳalém onsu vañliriniñ nésépliri. Töt vañ ütüptiké
mişédé töt padişah.
-ḳéşḳédin ütép aḥsu çoñ. Éḥsu onsuniñ tariḥi uzaḳ başḳilaġa ḳarġanda yéné bizé
çoñ
-Aḥsu digén maniñ balisi. Aniñ ismi asuḳ.
-Aḥsuḳ hé.
-Asuḳ.adémliri pasuḳ dép zañliḳ kilitti émdi çiḳḳan
-Ésli kona şéhér, ésli kona şéhér.
-Mavu aḥsu avu asuḳ.kiyin
-Şéhér buġan yé mişé şu.
-Bir miñ sékkizyüz séksén üçünçi yilisi aḥsuġa luçañḥu déydiġan bir kégéndin
kiyin ma térépké kéñiyémméy şéhéni ayégéçé ḳilip sipil saldi. Sipilni saġan vaḥti.
Sipilni sépboġandin kiyin andin méyéniñki adémlirni, hükümét mémérlirni si-
147
pilniñ içigé yötkép çiḥkétti andin aḥsu ani aḥsu yiñişé didi mani aḥsu konaşé didi.
Kona yiñi dép ataldi, şuniñ vilé andin péydin péy andinkin kona yiñisini taşlivitip
ani aḥsu didi mani vinsu didi.
-Hazir onsu bolduḳ şuniñ vilé. Léġmén yigénmu. Késkénn léġmén yidiñizmu?
Néḥ polo yémsiz polo? Bizniñ onsudin çiḳidu gürüş. Gürüş polo polo gürüş
mişédin çiḳidu.
-Ésli avu türk tariḥçisi Éḥmét zéki vélit toġan digénliri tatar tariḥçiliri yéni Céppér
İdiris tariḥçilaniñki muşu aḥsu héḳḳidé onsu héḳḳidé yazġan maḳaliliri va. Bir
miñ toḳḳuz yüz ḳiriḥ sékkizinçi yili besilġanké bu maḳal ḳédimḳi kuçaliḳla madinyiti digén kitaptiçu maḳalda. Buni Érşidin taşḳi téyyarliġan. Céppér İdirisi,
Éḥmét zéki vélit toġan yéné yéné bir néççé édémléniñ isimliri va. onsu, onsu
digén gép mişédin çiḳidu. Nimidin Yékéndin on alté künlük yiraġliḳta karvan yoli
on alté künlük. Ḳéşḳédin onişkki künlük yiraġliḳta türk ḳébillirniñ bir tarmiġi yaşaydu ula uyġurla dép atildu. Bu ḥéḳ bu yurtniñ élidé on dérya aḳidu. On déyra
sanap bésém Toşḳan déryasidin Muzat déryasi on dérya. Dérya digén türükçé géptü bildiġan gép silé türklé déyrani nim déydu.
-Nehir.
-Hé?
-Nehir nehir degen biz, ırmak.
-Hé hé on dérya.
-Eski türkte kem degen söz.
-Hé on dérya aḳidu.
-Ögüz degen söz
-Ögüz hé toġra ögüz aḳidu. Bu on déryani ḥénzula toġra téléppuz ḳilammay vunsu
dép atiġan kiyin onsu boldi déydu on. On dérya on su. On dérya dép atiġan dép şu
türük tariḥçilirimu şu vaḥtida şundaḳ yezip mişéni tékşürüp boptiké. On dérya
aḳidu. Bu on dérya silé a Ḳéşḳéġé bañġaç işkkinçi déyadin ütisilé aḥsu déyasi.
-Öttük.
148
-Öttüñlé hé. U dérya émdi béşi işkki dérya Toşḳan déryasi vilén Ḳumeriḳ déryasi.
Ḳumeriḳ déryasi déryaniñ işkilisiniñ beşi Ḳirġizistandin kilidu bu déryala beşi
ayaḳtin kilidu. Ma ḳattiki déryala émdi ayiziġa mañġanda ḳozuvay déryasi, Tiréñ
déryasi, Paḳiliḳ déryasi aş Muzat déryasiġiçilik muşu Téñri teġidin, Tiénşén
teġidin çüşkén sula boġaçḳa muşu déryaladin suladin on dérya hasil boġan déydu.
Bu dérya ḳiriḥ çoñ lepmiké, ḳiriḥ çoñ lepi on dérya. Şuña buni triḥta onsu dép
atalġanké kiyin bu yoḳap kitip, Aḥsu, Aḥsu konaşér, Aḥsu yiñişér yéné kilip Vinsu dép ḥénsuçé atap uzunġiçilik talaş tatiş bopkétti. Kiyin muşu dérya héḳḳidé bi
nésé yezip bésiñiz bulatti digéndin kiyin tariḥtiki onsu digén maḳalini yezip ma
şincañ tézkirçiliki déydiġan bir jornal ba. Şincañ tézkirçiligi jornilda u maḳalém
elan ḳilindi tariḥtiki onsu onsu digén ḳéyé ikénligi. Şuniñ vilé éndin şu maḳalni
désték ḳilip heliḳi Mémtimin Yasin Aḥsuġa vali vaḥtida buni onsu dép özgértiş
üçün onsu héḳḳidé maḳalé vamu digéndin kiyin Abirazaḳ Sayip bir küni tilpun
ḳiptu şu maḳaliñiz besilġan jurnalni tep éképiriñ maña dép. Şuni éçiḳḳandin kiyin
buni aptunum rayonluḳ ḥéliḳ hökümétké yollap iyédin aptunum rayonluḳ yér
namliri işḥanisi va éşédin bir höccét çiḳirip onsu dép atidi. Bézi édémlé şérimizniñ namini özgértivetip Aḥsu digén gépni onsu digén gép ḳanda gép digénlé bolde,
bézénliri ḳandala bomisun yezişḳimu iḥçam boldi bu onsu dép Aḥsu konaşer dép
a palaznamidék uzartivétkiçé épçil boldi onsu dép bu öz namini tapti. Ta miñ
toḳḳuz yüz on üçünçi yilisi bu mustéḳil nahiyé boptu ilgiri Aḥsuġa ḳoşvetiptu.
Ahsu burun méyégé ḳaraydiké kiyin ma mémuriy rayun Aḥsuġa çiḥkétkéndin kiyin méyé Aḥsuġa beḳindi boldi. Miñ toḳḳuz yüz on üçünçi yilisi andin buni arip
aḥsu kona şéhér nahiyisi hazir onsu digén nam bilén ataldi. Buniñ mundaḥ tariḥi
asasi va.
-Onsu nahiysi tariḥi birmiñ toḳḳuz yüz
-Bir miñ tokkuz yüz on üçünçi yili elan ḳiġan vaḥti şu. A Aḥsuġa yötkép bülünüp
kétkén vaḥti miñ sékkiz yüz séksén üçünçi yili.
-Lekin onsu Aḥsu onsu dép résmi ayrilġan vaḥti bir miñ toḳḳuz yüz séksén,
toḥsan altimu toḥsan yéttinçi yilmu?
-Hé ma toḥsan altinçi yili onsu dép tamġini özgértkén vaḥti.
149
-Bir miñ toḳḳuz yüz toḥsan altinçi yili résmi Aḥsu onsu dép elan ḳilinġan. Şincañ
aḥsu vilayitini onsu vilayiti dép bir miñ toḳḳuz yüz toḥsan altinçi yili birinçayniñ
birinçi künisidin tatip elan ḳiġan.
-Bu yurtniñ nami bék ciḥkénçu. Burun Érdévil dépmu ataptiké. Érdévil divilé makani digén ménidé. Andin mavu ma Ḳurul digén yé Molla Şagirtniñ zapérnamé
dastnida çiḳidu.
Ḳurulniñ üstidé bardur tuñguz kiriş,
Érdévil çöl ḳaldi ötti on alti yazu ḳiş.
Diyildu, e Ḳurul e Ḳurul.
-Ta bir yol va.
-Ta bi yol va. Ḳurul heliḳi ḳiş zavutiniñ neraḳida. Şuni tuñgiz kiriş dépmu ataydu
éşéni. Elilila zamanida éşédiki yar üstidé tuñguz çiḥkénmiş muş péské çüşüp muş
Ḳurulnuñ şalliḳlirni déssivitidikén dé tuñguzla andin uni aş ḳuñġiraḳlini çelip
dombaḳlini çelip kişilé ürkitidiké. Yéné bi zamanlada baġanda bézilé bu şerniñ
ismi Aḥsun dép atalġan dép bisi bi maḳalé yeziptu. Buni ma muzat tolḳunliri
digén jurnalda. Aḥsun digén gép Ḳumeriḳ déryasida bir yaz künisi kélkün kiptu.
Üyédé nurġun adémlé işlévetiptiké işkki édém suġa çüşüp kitiptu. Uniñ birsi
muġalké kapirké kapir, birsi musulmanké. Su başḳurġuçiġa voy işkki édém eḳip
kétti voy ḳandaḳ ḳilimiz disé heliḳi su başḳurvatḳan édém déptu. Musulmanni
tutveliñla muġal aḥsun déptu. Şuña émdi suda eḥkit. Çüşéndiñiz hé?
-Çüşendim.
-Muġal aḥsun. Musulmanni tutval, musulmanni tutvaldi, muġal eḳip kétti. Bu
ḳetim mana muzat tolḳunliri dép bir jurnal çiḳirvatidu abayda
-Efsane mi oliyor?
-Éfssané aştaḳ péyda boptu bu yéné bézilé ḳum döliti dépmu atalġan déydu ma
ḳumeriḳ déryasini közdé tutup.
-Aksu degen söz türkiyede başka türklerin bolgan cerlerinde köp bar. ak degendi
ak,su degende derya degeni.
-Méslén bu aḥsu digini mavu Ḳaziġiztandimu baké
150
-Türkiyede köp bar.
-Aḥsu digén gépmu?
-Hi hi, deryalani
-Mésilén ma Sayram héḳḳidé muşundaḳ rivayétlé va. Ḳaziġiztanda bir sayram
baké.
-Ḥoşé émsé.
-Tursunka sizmu yaşvoġandinkin ma yaşlirimizġa bi maslişip sizmu. Tursunkuv.
-Hé ḳujiñé.
-Abdiraḥman akamġa başḳa géḳilsaḳ bumaydu émdi yaşḳa çoñ émdi hémmimizdin.
-Ya u Abdiraḥman akamġa malim muydaḳ parañ kippégini çoñ iş. Miyégé kilip
émdi muéllim i balla kiptu dép.
-Bu malimlaniñ hörmiti çoñ.
-Şundéymé hé.
-Muşundaḳ hémmimiz bir édémlékénmiz dép.
-Héras köñliñiz nimini tatidu ibaytin şuni soraymé dép untup ḳaptimé bir öziñiz
tatḳidék tamaḳtin birni boyrutup.
-Yaḳ ḳéti yiméymé. Mén tönügün toḥsuġa vaġan. Hazir zaman şinḥaġa.
-Hé şinḥa.
-A bizniñ ayalniñ bir taġisi ḳaza ḳip kitip. Cümé küni ḳaza ḳikittu, tönügün u kişini yérlikté ḳoyup, ḳaytip kilip miniñ i bir ḳizim a uruḳçiliḳ şirkéttiki öydé émésmu
Zéytungul, a nimidé birinçi isténsidé işléydu yoldişi Aḥniyaz.
-Dadam éyni vaḥta bizniñ muş maşşinġa évaptu siz şu Zéytungul açamġa şu
birnésé aġaş çikitidiġanti.
-Hé şu şu şu. Şuyédé
-Ḥoş.
-Éyipké buyrimañ.
151
-Vay yaḳ.
-Ḥoşé émsé.
-A ḳaġini sap dañliġan sürétlé. A miniñ heliḳi maḳalémniñ mavzusini tatip aḳoysa
buldu kin lazim buġanda. Onsu vañliri héḳḳidé izdéngén işmu muşédimu töt vañ
ütüptiké töt padişah töt ḥan muş yurtta.
-Van degen söz türk dilinden hanzoga bargan mı han van bolgan mı?
-Hé vañġu padişah dép atildu émdi padişah sultan, ḥan, vañ hémmisi oḥşaş ménisi.
-Abdiraḥman aka mundaḥ gép ba.
-Eski türk dilinde kan degen kan. Hanzolar türkten algan kan sözünü vañ
-Hé şundaḥ.
-Hazir mavu ürümçidiki heliḳi razimén toy girim, toy sürétḥana va. Şuyéniñki lidiri, diriktori, aḥsudimu tarmaḳ dukiniva.
-Razimén?
-Razimén dép. Émdi ma balla déydu şu ustaz hérḳandaḳ ailisi vilén çüşémdu yéné
bir
-Bosa ma kitapḳa.
-Kitapḳa çiḳirdiġanġa çüşüpḳasa biz héḳsiz.
-Voy réhmét. Baya, miniñki küyoġlum a ilgiri ciñfaşöyén déytti ḥénsoçé hazir
saḥçi ofisirla méktipidé oḳutḳuçi. Aşéniñ méḥsus kompiyotir oḳutḳuçisi. Uniñ
oḳuġini iliktir, miniñ ḳizimniñ oḳuġini séyciñ şöyéndé pul u bankida işléydu. A
bisi iliktirniñ gipiniḳildu bisi aksiyé u bu pulnuñ gipini ḳildu. Üyi heliḳi abay
digéndék ġalibiyét péyçisosiniénida iyédé.
-Abdiraḥman aka undaḥ bosa mén sizni bi téhlip ḳilay a aş Aḥsudiki dukanġa vakalitén ma vakalitén mén sizni téhlik ḳilmé ailivi sürét. Mén vakalitén aḥsuda bir
dukan ba ailivi sürétni bir tatip konaşer
-ḥatiré ḳip ḳoyni.
-Birdin bir ḥatir sürét ḳipḳoyni. Aş balla yiġilġan vaḥta tilfun ḳisiñiz mé tilfunni
yezpésém sizgé éçiḳip şu bir ailé sürét tatip şu.
152
-ḥarir ḳaldirḳoyni.
-ḳaysi maḳalni elvatisilé sürétké?
-Sizniñkini. Abdiraḥman Mamut Diyari digén kimu?
-Mén şu.
-Aşniñkini.
-Hé Abdiraḥman aka ailé sürétké dadamni mén özimizmu çüştuḳ néççé ḳetim.
-Bélkim mundaḥ işla çiḳip ḳaldu, résimgé çüşidiġan işla çiḳip ḳaldu méyli ailé
busun méyli bir işla busun şu vaḥtida tilfun ḳisiñiz.
-Tilfun ḳisiñiz maña. Tilfunni mén yezpésém sizgé. Mén maşina évétsém basiñiz
égérçéndé aş numirini bespiré.
-Hé ménmu yezvalay hé.
-Hé yezpésun ḳélémdé.
-Sé yezpé.
-Boldi mé yezvalay.
-Sizniñ ma kitapḳa çiḳirdiġan résimliriñizni öziñizniñ.
-Hérḳanda vaḥta tilfun ḳisiñiz.
-Biz hazir yeḳinda bir miniñ yénbir kitap işlévatḳan.
-Hé şundaḥ vaḥta smritiñizni çiḳirsiz.
-Mé tatḳoymamdim.
-Nimé heliḳi ma Ömér Abdulla vali toġrisida bir kitap yazan. pişḳédém u bir
pişḳédémniñ éslimiliri dép, siniñ ismiñ nimé balam isimdé tursun.
-Tursuncan Niyaz.
-Tursuncan Niyaz hé Turniyaz ustamniñ balisi.
-Hé.
-Héy siniñ çoñ dadan burun taġda işligén ottur méktépté
153
-Him néḳ. Ma miniñ inim mavu.
-Ḳasi?
-Mavu, dadamni inisini balisi névré inim. Çoñ dadam Mémétḥan ustam
-Mé işligén çaġda mén déslépté şu méktépté muélim boğan, şu taġni bizmu
çorivétip, şu muyim bir maḳalém besilip ma tarim jorniliġan Térém déryasi buyida ötkén bir kiçé dép aş tallap oḳuġuçi ḳubul ḳilvidi néççé tilpun?
-Bir yüz séksén toḳḳuz toḥsan toḳḳuz atmiş alté atmiş alta.
-Yana atmiş altima?
-Hé ḳiriḥ bir.
-A yovbaliñnimu dépberé.
-Sizniñ ismiñiz?
-Barat.
-ürümçi Barat.
-Razimén Barat.
-Razimén dép yezḳoysa buldu.
-İşkkimizniñ razimén dép yezḳoysiñiz buldu.
-Razimén.
-Yavsénliuv biryüz ottuz alté.
-Yavsén biryüz ottuz alta.
-Nol toḳḳuz toḥsan béş.
-Nol toḳḳuz toḥsan béş.
-Yétmiş üş toḥsan alta.
-Néççé?
-Yétmiş üş toḥsan alté
-Yétmiş üş toḥsan alté?
-Hé. Ürümçidiki raziméndé işla bosa
154
-Réḥmét réḥmét.
-Raziménlik bilén ḥizmitiñizdé bulimiz.
-Çoḳum siléniñ bir néççé paçé bir ḥatir süritiñla bulişi kerék.
-Hé yuġon
-Boluşi krék kiyinkilé
-Mén ötkéndé mavu heliḳi Énivér Éla bi résimiñizni bi işlép beréyli dép ḳipti
aniñdin yuġunaraḳ ḳipbédi. Su déydiġan bi şiir yazġan mé ġézél. Şuni kirgüzüp,
ma ḳoyçida méndé bi üşyüz modék yéva émés mu. Şu yé üçün bék capa tatip kéttim. Su digén şiir u.
-Öözünüz bilesiz bi?
-Hé?
-Özünüz bilesiz bi?
-Hé.
-Aşu şiirni
-Hé bilimé bilimé.
-Aytip cahşi bolariken.
Yérgé iştiyaḳ baġlap köp çéktim riyazétni,
Suniñ vécidin çañḳap kördüm bir ḳiyamétni.
Küçét ḳurdi ussap, sarġaydi yupurmaḳla,
Ḳirov pésli kéç küzdé körsétti ḳiyapétni.
Küçét ḳurdi ussap, sarġaydi yupurmaḳla,
Üçünçi koplit vilé almişip kétti.
Kadir bésé sulani oġurlap ḳaşti bétgüylé,
Üzüp ḳolni insaptin dos tutup ḥiyanétni.
Kükértéy déptimén çölni boranlaġa tusaḳ ḳalḳan,
Sérp éylép éḳil idraḳ küç kuvét parasétni.
155
Ḳumlaġa çüküp kétti yiḳḳan kaptanla,
Teḥiçé almidim ḳolġa yérdin hiş daramétni.
Capaniñ kéynidin rahét béḥitni izlisém saydin,
Téḳdir ḳildi hém zañliḳ méndék bir hamakétni.
Diyari çokmigin ġémgé, déydu ġéyritim hérçaġ,
Müşküllérgé yém ḳilma pulatték ḳéddi ḳamétni,
Saña yandişar doslér bardur él arasidé,
Üzéñgé aşina yar ḳil iradé sévri taḳétni.
Toşḳan yilda toşḳandék taḳlap kéldi amétlé,
Köñlüm şadliġim ḥéndan aldim ḳolġa amétni.
-Kitapta jurnalda bar bı bu siir?
-Ba. Bu do néşiryatḳa bédim. Başḳa şiirlirim ba jurnalda.
-Türkiyege barganda bul şiirlerinizi yadlagan nemelerinizi türk diline tecüme kilip
basıp bolur da?
-Voy bommamtiki.
-Bir şiir daha oku.
-Hé?
-Bir şiirni daha aytıp bosan yahşi bolar eken deyt.
-U şiirniñ ismi su. Suni nimdéysilé?
-Su bilebiz.
-Su. su. Bu hayatimniñ.
-Su yahat boldu.
-U şiirdé heliḳiçu, nim déppésém bula. İsmim Abduraḥman Mamut, ḳélém ismim
Diyari.
-Dirayi?
-Siz çüşinisiz hé Abduraḥman Mamut Diyari.
156
-Mahlas Diyari.
-Hé hé Diyari digén gép ḳélém ismi. U şiir bayatin, luyinġa ép ḳoydiñizma hazir?
-Ba ba bunda ba.
-Muş şiir hayatimniñ aḥirḳi bikétlirdin. Anda busa biryedé mini, voy yénbir yeri
ḳaptu buniñ buni üçürvetip ḳayta tuluḳlivasiñiz buldiké.
-Déydu.
Eriḳ beşida ötti tatliḳ uyḳuluḳ tönlé,
Kündüzliri hém sürméy turmuştin paraġétni.
Digén gép. ḥéḳlé uyun tamaşa ḳilip dém elvatsa, mén kiçisi su yaḳilaymé dép
etizġa.dehḳan mén bir téréptin. A beşidik muş kitapniñ töt maḳaliniñ birinçi
maḳalimu miniñ maḳalém ayaġlaşḳanmu şumiki.
-Töt maḳaliñizni hémmisini résimgé tatturḳoydum ḳaġanni tatturmudum aka.
-Hé bolidu bolidu. Éşégé ékitéliséñla buni biré kitapḳa besḳoysañla teḥi yaḥşi.
-Ol makaldan alsak bilgilerdi makalni alsak sizderdin özünerdin adı buladı.
-Hé şundaḥ toġra. Aniñ birinçi maḳalé.
-Birinçi maḳalé birinçi béttin, işkkinçi maḳalé onunçu béttin, üçünçü maḳalé bir
yüz işkkinçi bét,tötinçi maḳaliñiz işkki yüz yigrim işkkinçi béttin başlindiké.
-Ma birinçi maḳaldikisidiki bu bu muyim maḳalé Tarim Aḥsu édébiyatida elan
ḳilinġan heliḳi onsu vañliriniñ nésépliri dép maḳalé va birinçi maḳalé.
-Birdin başlap ḳildim.
-Onsu.
-Onsu vañ heliḳi padişah ḥanniñ nésépliri évlatliri.
-He bilim bilem.
-Buni bildikeénsiz hé a siz ciḳaraḳ bildikén işḳilip oḳudikénsiz uyġurçé gépni.
-Yaḳ hémmini çüşinidu.
-Çüşünöm çüşünöm.
157
-Bélkin sayahét bilén türkiyégé berip ḳaġan künlédé körüşüp ḳalmizmu teḥi şundaḥ.
-İnşaalla. Kele bolo.
-Bizniñ birnéççöylén berip kéldi türkiyégé. Sayahétké berip késék dép, silé bérip
kiliñla. Dubéygé badi bézisi.
-Yahşi yelerge bariptir.
-Silé uzun turamsilé ḳirġistanda?
-Kazakstanda iki yil üç yil turubiz bu yil keldik Kirgizstanga keldik. Ankara’dan
gazi üniversite degen üniversiteden keldik.
-Kirġizistanniñ üzidima bişkékté silé hazir?
-Bişkek. makalni dönmüyor iyi oldu yani.
-Mé hér ḥil temida yaziméçu öz şiirmu ba, hikayimu ba, şiir, ḳoşaḳ dastanmu
hémmisi ba.
-Yusufla züleyhayı bilesin i?
-Kaysi dastandi bilesin?
-Yusuf züleyha dastanini bilesiz bi?
-Yusup ziléyḥa dastanlirni bilémsé déydu.
-Ya yana bilméymé.
-Mundaḥ ḳipaḥsiñiz bumamdu. Mundaḥ ḳipaḥsiñiz bumamdu. Sizniñki mundaḥ
ḳarap baḥsam munu kitapta töt maḳaliñiz bakén hé. Başḳa kitaplada yéné birnéççé
maḳaliñiz ba u dastan, şiirliriñiz iyé biyédé ḳasi kitapta ba aş yazġan maḳalliriñiz
hémmisini bir kitap ḳilip çiḳirvétsiñiz bumamdu?
-Çiḳidu yeḳinda. Şincañ daşö néşiryatidin
-İki kitap buladı.
-Şincañ univirsiti néşiryati
-Bir kitap pütün hémmisi sizniñ kitaviñiz.
158
-Biri maḳalila ilmi maḳala. heliḳi onsu cévhérliri, yiñi bahar uçirikla digén kitap.
İşkkinçi kitavim zaman vé sürét. Zaman vé sürét digén şiir vé dastanla toplimi.
Üçünçayda çiḳidu.
-Başḳa édémlé arlaşmiġan.
-Ya yaḥ. Ma ḳéşḳé uyġur néşiryati çiḳirdiġini u yékké diḥan.
-Ma balamniñ ismi nim boldi?
-Bu balinin ismi İsmail, benim ismim.
-Ya a balamniñ.
-Abduléhét
-Siz nédin?
-toḥsundin.
-Hé toḥsundin hé. Bijil bizni siyasi keñéştin tötimizni, siyasi keñéşniñ réisi töt
yégé apadi. Cimsaġa apadi, Guçuñġa apadi, Ḳumulġa apadi, Turpanġa apadi. Ém
aş pütün médini yadikarliḳlani kögil vaduḳ.
-Turpan a toḥsunġa çüştiñizlé mu?
-Hé iyégimu çüşüp öttuḳ, ma nimidé Guçuñda Çitéy déptu Guçuñ déptu. Mén didim bu Çitéy diséñ Guçuñ diséñ işkkilisi ḥénsuçé gép bumidimu bu buniñġa
uyġuyçé ḳandaḥ buldu bu didim mundaḥ sual soridim. Disém u diginiñiz toġra
Guçuñ ḳédimi şéhér, Guçuñ bu tariḥtiki ismi éski yisa, éski kona şéhér digén gép.
-He bildim.
-Bildiñiz hé?
-Çüşendim.
-İsmail épéndim bildi. éski, kona yisar, kona şéhér. a Cimyisar Cimsa cim yisar
tiniç yisar, cim turġan tiniç digén gép u. Yisar digén şéhér digén gép émésmu, yisar şéhér.
-A işkkisi çétléş. Cimsada padişa tuġan ḥan tuġan. ḥan Guçuñda éski isarda mundaḥ burun éski isarda uni ḳoġdaydiġan çirik tuġan. Çiriklé şédé, bisi padişa tuġan
159
şéḥér ḥan tuan, bisi çirik tuġan, émdi ma hazirḳi zamanda biyéni buzup Guçuñ
Çitéy. Héy bu siyasi keñéş işkkisi bi gép buluptuġu disém, bu nimüçün Çitéy
déydikénsilé disém, bu birsi şundaḥ çüşéndürdi. Ürümçidin çiḳḳan karvan tügé
karvini yéttinçi ḳunalġuda Guçuñġa bardiké Çitéygé. Yéttinçi ḳunalġu digén
gépké, ḳaġan bu yitéy, értéy, séntéy, sitéy, utéylé yoḳap kitip. Bu téy digén gép
yana ḥénso tilida bikét digén ménini bildürdiké burunḳi zamanda. Santéy ḳapḳaptu heliḳi santéy hariġi dép bir haraḳ baġu aşu ürümçidé. U yédimu.
-Hé ba santéy hariġi hé.
-Santéy hariġi dép burun bi dañliḳ bi haraḳçila va, Guçuñ haraḳçiliġi dép bi kitapla çiḳḳan, haraḥkéş ésli Guçiñ şéhér dép atilip, andin şédé şundaḥ gép boldi bu yisar éski digén gép kona digén gép kona uyġurçidé.
-Bizde bar eski şehir, bir adı eski şehir bizde Türkiye’de.
-Hé aş kona şiirlani klassik şiirlani eski şiir démsilé silé?
-Könö digen söz bizde eski degen hazir.
-Hé kona şéhér digén éski şéhér déydiké.
-Hé kona çapan digéndék.
-éski çapan.
…….
-Bélén gép éski digén gépmu.
-Yahşi emes degeni
-Hé yaḥşi émés. Ma yaḥşi émés ménisidé boldi a ḳoş ménilik söz déymiz buni.
Béyniġa örisé kona, méyniġa örisé éski, yaman édém naçar digén gép u.
-Eski adam degeni mi?
-éski édém digén.
-Bügün Abduraḥman aka bék çoñ bilimgé igé bolduḳ çumu biz. éttigéndé evaġan
busaḳ nurġun.
-İşkkiñizlé ḳaziġistanda tursilé hazir
160
-Yok Kirgizstan Manas Türk üniversitetinde.
-Ḳirġistana işléysilé. néççé yil vaḥtiñla ba?
-Bul cil keldik. İki üç cıl işleybiz.
-Néççé kün boldi kégili.
-Hé ḳirġizistanniñki.
-Altay murun keldik. Tatil, mektepte ara bolganinan.
-Bu mayédé uzunraḳ turġan bosañla. ḳirġizistandiki ḳirġizlaniñ bu tariḥta üç ürkün déydu. Biz üç küçüş déymiz émdi. Üç küçüş, muş üç küçüş céryanidiki ḳirġiz
tariḥiġa munasivétlik mén bi maḳalé yezip elan ḳiġan. Boz Döñ vé Boz Döñlüklé
dép. Şu ḳirġizla şuyégé ḳaçan kéldi.
-Altaydan tiyanşana mi?
-Yaḥ mavu muş muşu ḳorġaz çigrisidin mavu téréptiki mavu Üşturpan Şadi digén
yédin ötkén ḳirġizla bu.
-Şincanda bolgon kirgizlar mı?
-Şincañ ḳirġizliriniñ péyda bulişi bu heliḳi Sitalinniñki dévridé bir. Giréjdanla urişi dévridé bir. Bu tariḥta çoñ işḳu. Bumiñ toḳḳuz yüz on tötinçi yildiki birinçi
dunya uruşida bir. Birinçi dunya urişida bu ḳirġizladin köp éskér elip rosla vilé türüklé soḳuşḳan vaḥtida aş türkiyé aldinḳi sépké éskérlikké évétidiké. İsmayil sizmu uḳvatisiz hé?
-Enver paşa degen
-Hé şu çaġda émdi buḳirġiz
-Bizniñ ballirimizni éskérlikké évétip öltürüp tügütvetidikén dép ḳéçip mayaḳḳa
ötkén. Buni birinçi ürkün déydu birinçi küçüş. İşkkinçisi ma garajdanla urişi. Garajdanla uruşi digénni türk tilida nim déydu uni silé çüşinisilé.
-Sınır degen, hudut degeni.
-Hé hé şundaḳ bir uruş boldi. Bu uruşta açarçiliḳ başlinip kétti. U çaġda ötti. Miñ
toḳḳuz yüz ottuz işkkinçi yili ma Sitalin dévridiki sotsialistik özgértiş dévridiki
161
réviliyursia dévridé ötkénliri üçünçi küçüş dép atildu. Bu üç küçüşniñ édémliri
hémmisi ba. Vay bu hikayilé nahayti uzunġa bardu. Aşniñ hémmisi aşyaḳtin
ötkénlé ötkénlé. Muşu andin kiyin heliḳi Énvér Baytur Türkiyégé berip tariḥ sözligé gépni bépperip mavu sevit itpaḳi avġanistanġa bir hücum ḳildi uruş boldi buni
bilsilé uni. Séksén néççinçi yilliri yétmiş néççinçi yilliri kéñ külémlik uruş
ḳozġiġanda ḳirġiz éskérlirni az sanliḳ millét éskérlirni rosla aldinġa séptu.
Avġanistanġa.
-He bilem.
-Hé bilsilé hé? Bu uruş boġanda andinkin ula nahayti ḳirilip kétkili turġanda ulaniñ bir başliġi baké Réḥmanov déydiġan ḳirġiz hémmisi gizitté bégén şu çaġda
téslim buldiké. ḳarsi bu ḳirġiztin ma nimidin avġanistandin çiḳip soḳuşvatḳanlamu aldiġa çiḳip céñ ḳilvatḳanmu ḳirġizké. A kilvatḳan mu ḳirġiz. ḳirġiz ḳirġizni
öltürüp tügütvétméyli dép.
-Kul Rahman.
-Hé
-Ol kişinin balalari türkiyéyé géldi.
-Hé dél şuni dimékçi mén. Şuniñ vilé andin ulini türkiyé hökümiti ḳubul ḳilip türkiyédé ayrim bir zimin acirpiriptu didi şu Raḥmanḳul digén ḳul Raḥman digén
şundaḥ boġan işla boġanké.
-Türkiyenin bir rayonunda hazir yaşa.
-Hé gipimiz bir yédin çiḥti. Türkiyédin bir rayonni beriptu bulaġa mişédé yaşañla.
U karamét éḳilliḳ ḳirġizkén uḳul Raḥman digén. ḳarsa aldiġa çiḳip etvat ḳinimu
şu, bu etvatḳanmu şu. Muşu orusni dép ülpéméyli digén oḥşaydu ula. İyédé bir rayon acirtipériptu. Bu ḳirġizlaniñki iordaniyédimu ba déydu bulani.
-Türkiye hökümeti avganistandan alip keldi ol kişilerdi. Avganistanda pamirda
bolgan pamir kirgizlari degen kişiler.
-Hé pamir ḳirġizliri. Şu çaġda şu gizitté birmilini bervatiti a avġanistan.
-Bayke.
-Mançilik ros.
162
-Uygurlar bul cerge kayin keldiler. Sekkiz yüz kirkta uygurlar menen kirgizlar
uruş.
-Hé şundaḥ hé.
-Ol vakitta mi kelgen munda bolgan uygurlar.
-U ḳirġizlari u çaġdiki ḳirġizlari çiriklé déydu u ma aḥçi tévélikidé. Çiriklé éskérlé.
Bu çirik ma adéttiki çiriklégé oḥşimaydu. Çigra ḳoġdiġuçi çirikléké u. Zastav
ḳisimliri démdu manimidé ḥénso, zastavçila déydiké orusla. Çigra ḳoġdiġuçila
mavula çigra éskérliri. Buni çirik dép atiġanké. Şuyégé urunlaşḳanliri şu pitim ḳép
ḳaldi ma üşturpan, ma aḥçi ḳirġizlirini çiriklé déydu. Miyéniñ ḳirġizlirini köllüklé
déydu, bu issiḳ köl rayonidin kégénlé. Bozdöñ ḳirġizliri. Ulaniki bézi til, örüp
adét, kiyim kiçéklirgiçé périḳlindu. Bézi méslén méyédiki ḳirġizlaniñ çoñ ḳébililiri dölös, sarvaġiş, boġa, cildim dép mundaḥ sanaydu ma ḳirġizla, a ḳirġizlani çoñ
baġiş kiçik baġiş dép mundaḥ sanaydikén. Toḥsan néççinçi yilisi biyédin üş
édémni évétti şu toyġa beriñla dép. Basaḳ nimidin bir ḳirġiz kiptu. Taş ḳorġanġa
yandaş unin ayiġidin aşu Gumidin kégén ḳirġizlaké Ḥoténniñ Guma nahiyesidin
kégén.
-Gumidimu ḳirġiz bamiké?
-Hé ḳirġizla baké.
-Ḥoténdima ḳirġizla ba tursa.
-Bu Guma ḳirġizlirini ma Atuşta bir dañliḳ ḳumuzçi bati Mémét Tönögüş
déydiġan. Siniñ ḳébiléñ nimé dépti, kesek didi.
-Kesek?
-Kesek. Sén nimé kesek disé heliḳi aġamçiniñ kisilip kétkén üzüntisini kesek
déymiz biz méyédé, taniniñ paçisi. Şundaḥ buşup şuña éndin ma mén bi maḳalé
téyyarlaymé dép ciḥ yélégé badim muşu Mansur déydiġan bir palvan çiḳḳan bulada. Muşu onsuda etişip ötkén birsi ma mataġda ülüp kétti u. Orusla etip ötürvitidu.
Şu yaḥta matiryal toplap ḥéli ciḥ bi işlini ḳiġan aş taġliġa berip, ḳarisam bék
murékkép édémké u.
-Uygur tarihi bu rusla sekiz yüz kirk beşte uygurlar bilen ötüken degen yerde
-Ötükén taġlirda déydu.
163
-Altay daglarinda.
-Altay taġlirda a Gobiniñ nerisidé çöllükniñ digén gépliva.
-O uruştan kiyin mi bul cakka köp uygurlar keldiler?
-Hé hé şu toġra.
-Bu ḳédimki uyġurla tariḥliri uniñdinmu murékkép. Méslén bula Bulġariyégé
uyġurla Vingiryégé, Gollandiyégé kétkén digén géplému ba. Avu heliḳi
türkléniñki kök türkliri yéné bir türklé dép muştaḳ tariḥçila şundaḳ ariydiké. Hazir
méslém ma nimidé kapir uyġurliri ba işkirdé. Ölkisiniñki.
-Seriḳ uyġurlani déydu.
-Seriḳ uyġurla hé, kapir
-But but.
-Ya u butḳa çoḳunamdu nimigé çoḳundiki émdi bula bézi örüp adétliri uyġurçiġa
saḥlinip ḳaġan lekin tili ḥénsoçé. ḳarabaş déydiġanniñ cémétiké bulaḳara baş
déydiġan bir batur baġanké. Bu u ḥéḥniñ hazirḳi ismi cén pamililiklé bu. Aşu
aşédiki kapir uyġurlidin mundaḥçé eytḳanda musulman émés uyġurdin Cénbozén
dép bi tariḥçi çiḳḳan. Hazir ma şincañdikilé baridu iyégé. Biz uyġur, biz aş téñri
taġliriniñ ḳeşidin kégén, biz şincañliḳ déydiké ulamu. Avu şérḳi şimalda duñbiydiki ḳirġizla méşégé bir néççé ḳetim toy ḳip kéldi. İyéniñ ḳirġizliri. Lekin bu
ḳirġizla hazir bula bék azké émdi
-Kirgizlari mi?
-U ḳirġizlaniñ kétkinigé ançé uzun bommisa kérék. Ulamu aş éskér bulup berip
turup ḳaġan ḳirġizlaké.
-Ol kirgizlarin dilleri hakas degen kişiler bar sibirde.
-Ḥakkasla digén gép muş tilda ḥakkasla ḳirġizla dép yezip ḳoydu, ḥakkasniñ
ḳirġizniñ burunḳi nami ḥakkaské.
-Çüşünöm, benim doktora dissirtatsiyem hakkaslar
-Ḥakkas déydu hé.
164
-Ol cerde bir cil yaşadik.
-Ḳazaḳlaniñmu yénbir ḥil ismi ba oḥşimaydiġan.
-Bul cerge kelgen o fuyü degen kirgizlar ol hakaslarin dili mene ohşoş dilleri.
-Oḥşaş hé. Bir ḥil, dindaşla.
-Baldar boldunar bı boldunuzbu?
-Biz teḥi bumuduḳ, biz teḥi yevatimiz yéné.
-Baldar oldu bu?
-épéndim dañliḳ tariḥşunas soran, başḳa yélénimu sorisiñiz buldu. Lopnur, ḳéşḳér.
-Sorañ sorañ.
-Bulidu nélina sorisiñiz bilidu.
-Alim kéldi.
-Voy ya heşḳançé bilméyé.
-Abdiraḥman aka mundaḳḳilni, émdi ma yaşlirimiz ma ekrém épéndim, İsmail
épéndim
-Köp hörmet kilabiz rahmat kilabiz.
-Hé Abdiraḥman aka Türkçé usul oynapa ḳili
-Hé yaḥşi añşapa ḳili.
-Héy ukam bolé bolé héy
-Ḥoş.
-Usulḳoyé usulḳoyé.
-Hé.
-Çaḳḳan bol.
-Koyunuz.
-Ékrém épéndim türkçé usul.
-Koyunuz didi
165
-Koyunuz koyunuz dép koyimiz uni.
-Koyunuz mu dedin?
-Hé.
-Koyunuz süylöşöbüz
-He süylöşöbüz.
-Mavu siléniñ türkiyédé uyġurlaniñ ma yeziġini bildiġanla mu bamu
-Gép bosa añlisa.
-Yaş yaş iduk uzun saparge atlanip manganda biz. Abdurayim Ötkür. Men özüm
ukuyam Türkiye kişiler okup aladi. Kuran okuyan kişiler bileydi. Kurani kerimni
köp kişiler okup aladi türkiyede. O kişiler biledi arap alfa. Bizdin özübüzdün alfabit tamgalaribiz başka. latin latin.
-Latin yeziḳi hé. Aş Atütürük Mustapa kamal dévridiki.
-Bin dokuz yüz yirmi sekiz yilinda özkörtülgön başka boldu.
-Mustapa Kamal digén kitapni mundo bir kitap yazġan aġiném bati bultur ülkétti u
aġiném. Yüsüpcan Eli İslami. Yüsüpcan dép.
-Uygur mu?
-Şu türkiyédiki mundoḥ kitap Mustapa Kamal digén kitapni yaz, hébiti u adém
éskér
-Ulug büyük adam oldu Mustafa Kemal. Cumhuriyetimiz ḳurġuçi. cumhuryét atisi.
-Bügün kiçiçé mañmaḳçima ḳéşḳeġé?
-Manmakçi he baldar.
-Abdiraḥman aka mén bir çay tutay sizgé.
-Çay ba méyédé.
-Ya ménmu bir tariḥşunas. Tariḥḳa bék ḳiziḳimé. Sizgé bi çay tutvalay. Mişédin
bizgé türkiyédin Ékrém épéndilé képtu ma çay. Mani siz içiñ mani mé içéy.
Ékrém épéndi
166
-Réḥmét.
-Mén özém tariḥḳa bék ḳiziḳiméçu. Şuña aş sorap. Bügün kétmiséñla été yéné
nurġun yélé ba kördiġan ustaz.
-Tanişkanimiza kuvandim agayina.
-Silé ma aptunum rayonloḳ hökümét içini ala ḳilişip andin kéldiñlama méyégé
şundaḥma?
-Bizdin yaşil pasport bar. Hususi pasport bar.
-Mundaḥmu gép baké. Şincañ tévésidiki hér ḳandaḥ yégé berip ekiskursiyé kisa
pasporti bakéçu.
-Ékilñé ḳandaḥ pasport u. Bék çirayliḳ bulduġandu bélkim.
-Bula şincañniñ hér ḳandaḥ bir yerini ekiskursiyé ḳisa buldiké.
-Buldiké. Asasliḳ tariḥ
-Tariḥşunas boġankin. Bula heliḳi türkiyédiki hazirḳi ḳirġiztandiki heliḳi bir daşö
bakénġu heliḳi nimdéydu.
-Manas.
-Ékrém épéndi
-Mınday adi
-Buniñ vaḥti ḳançilik?
-Bir ayké.
-Cuñgoda bir ayké.
-Cuñgoda bir ay.
-Cuñgoda bir ayké. Lekin başḳa yélégé basa toḥsan kün démdu aştaḥké.
-Viza yok minda bizge, minda tamga bar, ürümçiden kelgen.
-Şinca urumçi dép baka.
-Ma başḳa yéniñ tamġisiké.
-Arabistan.
167
-Érébistanniñké mavu.
-Kéyé baġan çaġda tamġini besip turdikéndé. Maḳanda yañzisiké bu kiçigérék ké.
-Bu cumuş kilaydu kirgizstanda değen.
-Yaḥşikén.
-Bizmu pasport bicirsék bulamdu bizmu bicir ḳoyli. Man Türkiyégé pasport bicir
ḳoyay mén bir tal.
-Buladu.
-Yolni siz meñiñ pul méndin.
-Yaḥ mişédé turup çiḳimé diséñmu buldu mavu guñéncüdé çétké çiḳiş nimisi baçu
-Töt kün turé.
-Sén bilé işim yoġ adaş.
-İşkki ḥil ba bizniñ miyédiçu. Kök taşliġi ḳisḳaraḳ yolġa mañidiġini va. Seriḳ taşliḳ bisi va miñ koyġa bicirdu uni. U yiraḳ ḳimu baġili buldiġini. Bultu bicirip
ḳoyuñ dép maña bi cédvél beripti.
-A bizniñ Émétḳari uḳisiz dadamni inisi Émétcanni dadamġa bini biciriptu seriḳ
taşliḳ bittal. Maña bittal bémékçi boġanti mé
-Köp réḥmét bayké.
-Şu pasportni méçu.
-Ékrém épéndim yaḥşi boldimu
-Ékrém épéndi négé varsiz?
-Yahşi boldu köp rahmat.
-Vay cim oturuñ.
-Vor birdém oturmiz teḥe
-Négé varsiz oturuñ oturun.
-Ben üşüdüm.
-Hé toñlaptu, toñlaptu, ani kiyvalay déydu.
168
-Siznimu avaré kivéttuḳ hé Abduraḥman aka hé.
-Vay yaḥ.
-Mala
-Bula bék ḥoş buldikéçu sizdék bir édémgé muşundaḳ parañlişip
-Mala aşindaḳ peş ḳédém bir édémni tapsaḳ bulatti digénniyaḳi siz yadimġa ékip
sizni tepip ékélduḳ émdi.
-Hé boptu.
-Ékrém épéndim.
-Yaḥşi géplé çiḳidu.
KAŞGARDAN DERLEMELER I
-Kaşkarda Mahmud Kaşkarlı mezarındayiz. Mezarın bekçisiyle görüşüceğiz.
-İsmiñiz nimé déydu.
-Micit ḳadir.
-Mecit Kadir kançe yaştasın?
-Éllik béş.
-Sen kapının bekçisi misin?
-Siz mişégé ḳaraydiġan édémmu déydu.
-Hé.
-Kayerde kapının kilidi?
-Aşéditi a öydé.
-Açunuz.
-A aşḳuşni maşin bilé berip ékésék bumamdu. Berip maşin ba.
169
-Toḳḳuzaḳḳa beripma?
-Hé işkkimiz berip.
-Aşkuş ka yerde?
-Aş toḳḳuzaḳta mişédin ot yigrim sékkiz kilomitir mañimiz.
-A ha bir aşkuş yigrim sekiz kilometreye mi gitti.
-Hé.
-Yigrim sékkiz kilomitir.
-Bunu açmak bolmaydu mu başka?
-Ya açḳili bolmaydu.
-Açınız biz Türkiyedin keldik atamizi körü kerek.
-Mani
-Atamizi körü kerek.
-Ḳévré a tüpiditi teşini kördiġan bolduḳ éyna.
-Kaysi kevre
-Aşégé barni.
-Ḳévrigé çiḳini.
-Kaşkarli kebre uyakta mı?
-Hé
-Burda ne var?
-Buniñda médiniy yadiḳarliḳ va.
-Medinyarlik var.
-Ké.
-Mezarlik
-Kitapliri.
-Kitaplar var.
-
170
-Ḳévriniñ teşini bosimu kösütüp çüşéy. Kün aç ḳuni tutidiġan édém bügün aç ḳuni
-Bu hayhay terék heliḳi bulaḳniñ ismi nimiti?
-Hayhay terék çéşmisi altun bulaḳ déydu.
-Opal degen yer bura mı?
-Hé opal muşu.
-Opal degen söz ne söz?
-Oypañ aziḥ kenti
-Manisi ne opalın?
-Mavu Maḥmut ḳéşḳéri
-Kaşgari
-Hé nimisi.
-Aralikta opal yerler var uraya demez mi?
-Opalniñ yeri mişédé bij yurti va.
-Arasi opal emes mi?
-Umu opal.
-Opalın manisini bilesin bi?
-Ménisi.
-Opalniñ ménisi oypañ déydiké émdi biz çoñ bosaḥ.
-Oypan.
-Hé, oypañ digén çoñḳu digén ménini bildürdiké, ġulup adéttiki ġulup busa aççéverip bir ġulup éppésék bumamdu sizgé.
-ḳulup adéttiki ḳulup bumisa
-bula türkiyédin kéldiçu.
-Béyniġa mañili.
-Bu mésçitni kiyin saġan mu?
-Ma mésçit séksén béşim, séksén yétté saġan mésçit mavu.
171
-Kabre buyakta mı?
-Ḳévré a töpidé. uniké.
-Kaysi kebre.
-A töpidé a töpidé.
-A nimé aşu.
-Bu ayalla sayahét.
-Kiyin yasiġan nésimu bu?
-Hé.
-Kaşgari kebre kayakta?
-Bu bulaḳniñ süyi ésli nédin çiḳḳan.
-Ma bulaḳniñ süyi şédin çiḳidu.
-Kabriyi göster bana.
-İşkili bulamdu.
-Paydiliḳ téripimu bamu?
-Paydiliḳ téripimu ba közgé payda ḳildu.
-Kel kel
-Oypal degeni ne boladi?
-Oypal digini çoñḳur digén ménini bildürdiké.
-Çoñḳur yér.
-Hé mundaḳ çoñḳur deñizniñ asti. Hé ma yol bilén çikétsékmu buldu. Munda
çiḥsaḳmu buldu. Munda çiḳiñla anda çüşili.
-Bumu?
-Hé muşu ḳévré hé hé.
-Hé
172
-Yüzdé toḥsan béş pirsént édém mişégé yiġilidu.
-Kedim şeher kebristan iken?
-Hé mavu yiñi mazaliḳ mavu.
-Bu mazani séksén sékkizinçi yildin tatip séksén béşté résmilişip uniñyaḳisi uniñ
aldida biz hézirti mollam déytḳan. Hézirti mollam ma béşinçi kénitni sili nélik
disék hézirti mollam gülvaġ dadüy déytti hazirmu émdi béşinçi kénitni gülvaġ dadüy déyda. Nédin disé burun ḳiliġa hézirti mollam gülvaġ dadüy disék bilidu. Hazirḳi çoñ bulavatḳanlaġa Maḥmut ḳéşḳéridin disék bildu.
-Ma işikma taḳaḳ.
-Hé muşşu. A işikmu taḳak. Miyédinġu tamdin atilip çigili buldiġan yé bu.
-İçinde mi kabre?
-Héḳévré muş ma öyniñ içidé muş öyniñ içidé.
-Uçuk emes mi?
-Aşḳuş yoḳ.
-Aşḳuş yoḳ.
-Kimde buladu aşkuş?
-Ḳizi biryégé ékitiptu.
-Ḳizi biryégé ékitiptu ḳizi ḳizi balisi.
-Yok mu?
-Yigrim koy éméstu ġulup aka?
-Hé?
-Yigrim koy éméstu u ġulup déymé. Bir ġulup a péské çüşüp sizgé yaḥşi ġuluptin
birni éppésék bumamdu?
173
-Buni kiyin yasiġan şundamu?
-Hé buni özgértip séksén béşinçi yili yasiġan ḳévriké bu.
-Erte toguzda biz bu yakka kalabiz.
-Alla nisip ḳisa.
-İnşalla kuday buyrisa sen kilidi aşkuşni alip kelesin.
-Hé saét toḳḳuz vilén hémmimiz işḳa çüşüp bulmiz biz zadi ba.
-Sen toḳuzda kayerge barasin?
-Mişédé işḳa çüşimiz déydu.
-İşḳa çüşimiz mişédé déydu.
-Hémméylén bolidu hémméylén
-Çay ḳoyunuz issiḳ nan ḳoyunuz.
-Hé bulidu.
-Kalabiz ete toḳḳuzda.
-Çüşéndim.
-Hé kettik.
-Yazniñ künisi sékkiz vilén ḳiş vaḥti sékkiz yerim toḳḳuz vilén işḳa çüşimiz.
-Avu étraptiki ḳévirle mişédiki yérlikléniñ ḳévirlirimu?
KAŞGARDAN DERLEMELER II
-Atlir nimé?
-Mañsurcan.
-Kançé yaşka çidlé?
-Atmiş béşké.
-Ma névré.
-Ma bala.
174
-Hazi kamtiştka çimékçituḳ ézan icariliḳ öy bermiz digénti mudir. Mévégé késék
ḳizil maşin bék tiḳim tiḳimkén. İvédé aḳ nan yapido hémék. Nan alli dép kitparmiz ukam.
-Hé.
-Özlir öydimu ya?
-Öydé.
-Kançé ballir ba?
-Üç, işkki bala ba, bir bala u bala özidin yuġan bir ḥotunni aldi. Ma balniñ ansi
obdanti aşḥanda işlép pul içirtti halal pul tapiti. Budaḳi ḥotun yaman yolġa
mañdiġan yaman ḥotunké ḳançiḳtin dayda bir jil boldi. Öy aḳ öymu ḳar öymu
uḳmaymé ukam haçḳanda. Ma işkkéylén başḳa başḳa, indaḥ menip ivédé aḳ nan
ba.
-İttigérék kiliñla cuma ukam.
KAŞGARDAN DERLEMELER III
-Ḥudayim écir ézim biré.
-Öylir nédé?
-Bizniñ öy bulaḳ beşiditti.
-Bulaḳ beşidima?
-U öydé açam otraḳliḳ. Mé ivédé bi dukanniñ ayli va, i dañşoniñ kéynidiki koçida.
Ukam saét néççé boġandu hazer? On bir bosa çüş bulap boldi.
-Néḥ onbir.
-Hé boldi, çiḳiñé, nan elip kirkitimiz hazi kamtit ketti, hazi béş kamtitni bij
ḳilivétkénti béş kamtit bij kamtit ḳilip. Bu kamtit i çasi ivégé kégiçé çüş bulap
buldikén. ivédé aḳ nan ba elip yana kiçikkénmé.
175
-Ḳandaḳ salamétliklir yaḥşido?
-Méndé ḳan yitişméytti bişim ḳeyiplam turido. Ḳeyip turdo, darmo işkén kiçikiném, émdi Allah bizgé payda ḳilda hémmini ḳildiġan. Darni içip baḳidkénmiz
uluḳ Allah hémmini asan ḳildiġan ḳiyin ḳildiġan Allah.
-Dada mé çüşté daramni içvalmé.
-Hé maḳul.
-Dara işkizip ḳoy.
-Hé maḳul.
-Özliri bi yaş vaḥlirda nim işlini ḳilip.
-Mé yaşvaḥta ukam mé dadam tuluḳ ottura méktépté buġaltirti. Mini ma ḳaġiliḳ
yañluzuñdéngé işkki yilliḳ orunlaşturġanti. Mé yaşvaḥtimda uḥmay on üçünçi iş
ornini taşlap ma kümé kanġa képtikénmén. Mémuri orun digén dölét şitatikén
şirkét digén bir ciñ hökümét éméskén. Üvédé işléy kümé kankén iş eġirkén. Mé iş
ornini taşlivétkéntim.
-Kiyinmu yéné ticarét killima ḳéşḳédé?
-Ya unda bijnimlé satmiġan ukam. İġiri idé dukkan ba. Uni ḳippégénti ḳeriġanda
muş ballivilé aram asaḳ boldi.
-Hé.
-Bizgé mando bi yaşvaḥlirni bir sözlép bémémla. Bizmu bir añlap aş zamanlini
uḳup biz.
-Ya yaşvaḥlirmiz obdanti ḳerip kattuḳ. Mé bi haduḳ elvalayço.
….
-İsmiñiz nimé?
-Méryémgol.
-Hé yaḥşi.
-Dadamniñ ismi Abdiyeyimcan anamniñ ismi Rizvangol. Ukamniñ ismi yayraḥelil.
-Yaḥşi éḳilliḳ ḳiz kénsiz.
176
-Yütél bolavatamda bomayvatamda?
-Bügün sél aziraḳ yütülévétimé.
KAŞGARDAN DERLEMELER IV
-Ḳéşḳédé turuttuḳ yé tévrigén yé émés péḳétlam. Şuña buvégé hémmé édém cém
bulavatido hazir. Nurġun édém édém ba hazir. A üçünçi aydikidék avva bulavatido ḥudayimġa şükri. Bügün çislaġa néççé bügün birinçi ayġa.
-Yigirmé töt boldima bügün.
-Yigirmé töt hé, yigirmé töt boptu ḥudayim buyrisa.
-Yéné alté kündin kiyin işkkinçi ay. İşkkinçi ay digéndé ḳa, işkkinçi ayġa on
boġanda soġuḳ yenip kitido kündin küngé yenip kitido, émdi ḳéşḳédé ḳa tügéydo.
-Silé çoñ dadlirvilé oynamla?
-Yaḥ çoñ dadam öydé tamaḳ itidu ḳosiḳimiz aşḳan vaḥtita, énkin a çoñ dadam
bijjégé bardiġan vaḥtida mini öygé solap mé öy ḳépḳasam özi bijjagé çiḳip kéç
boġanda kilido.
-Anda mañsila buldo.
-Mani elivalsila yolda eytimiz.
-Elvalayma?
-Boldi ukam boldi. Manda ma arlik vilénlé. Sili meñivéslé ukam. Mé aldirmay
mañimé ukam. Sili kitivéslé. Özém mañay.
-Boldi mé baka munda bi sili vilén munda bi parañlişay.
-Mé parañdaşmayttim ivédé tuḳḳanniñ üyi ba. Şuyégé kirip, sili meñivéslé biz vilé
mañmay.
-Başḳa iş yoḳ boldi gipim başḳa gép yoḳ.
-Poḳ bamu yoḳmu?
-..
177
-Poḳ bamu yoḳmu?
-Yoḳ.
-Poḳ boşa.
KAŞGARDAN DERLEMELER V
-Atlir nimé?
-Namétḥan.
-Namétḥan, sili muşu ḳéşḳédin ma?
-Yaḳ, mé yupuġuluḳ.
-Kançé yaşḳa çidlé?
-Hazir illik sékkizgé kitparmé ḥudayim buyrisa, birinçi ay çidi émdi.
-Hé siz nédin?
-Ménma aşu.
-Sili ḥeli boldimu ya ḳéşḳégé çiḳḳili?
-On üç, taḥsan toḳḳuzunçi yili héḳiçan.
-Toḥsan toḳḳuzunçi yili çiḳḳan bosla sili muşo mozdozluḳ kilvatamla şuniñyaḳi?
-Hé.
-Hazir kançé yaşḳa çidlé aşunda ḳilip?
-Hazir éllik sékkiz éllik sékkiz yaş.
-Pakiz turupla cuma sili.
-Mén bék maşaḳat tatḳan ukam biz.
-A şu yaş vaḥlir toġurluḳ bi sözlép bémémla birdém.
-Yétmiş yaḥ séksén... Aşu mavcuşi ülép kétkén yilisi toḥsan néççinçi yil aşu... Şu
mavcuşi ülép kétkén vaḥtida mén yékéngé ḳeçkétkén. Yékéndé tursaḳ şu
178
toḳḳuzunçay mézgildi mavcuşi ülép katti dép şunda didi. Üvédin mén
ḳeçipkétsém mini haşaġa ḳoyup ḳoyuptikén şu vaḥtida dadamni ivétiptu haşaġa
aşédé turup aşnuñġa yana kéynimgé yinip késém. Dadamni yandurvetip akamma
beriptu. Akam bu haşani tügütüp.. Aş yüz künlük iş bosa ḳoḳunçaḳ dép bi haşa
batti yékénniñmu yékéndikén şu. Şu yédé yüzkün işlépzé akam ellik kün mé ellik
kün işlép tügétkén biz şu künni. Hazir digénniñ bi obdan cumu hazir ḥudayim
buyrisa. Hazir biz aşu vaḥtida aşu konila minda kuçidin nums ḳimmay ötsék, aşu
burunḳi işlikén u,şu ḳéḥétçilik vaḥtida şula şunda digén. Biz numus ḳimmay ötsék
zadi aşu bij kisimdin aġzimizġa goş sepḳoyitti disé, şu künlimu bi bulamu digén.
Hazir boldémésmu mana. Hazir zadi nums ḳimmay işi ḳassapniñ ayliġa goş
késkén yéligé berip bika ammisaḳmu ḳalap tusaḳ aġzimizġa sep koydo. Şu künlé
bolamu, şu vaḥlidima yéné yaşaptikén şu zamanlida.
-Çiñ cahanla hé.
-Hé.
-Şükre ḥudayim muşu bégén künliriñizgé.
-Öy mişédé boldima?
-Biz ma saman bazirdin bi öyni aġan bi şu bizé kiçikrék émdi, éllik pıñpañliḳ,
yurttinmo bu jil yurtḳimu bijni saldim.
-Yana künél şu yurtni tatido dislé.
-Élivétté, bu yédé hékénçé biz émdi hazir émdi démalliḳḳa bi künimizni ép turvatimiz miyédé. Hamman yurttimiz ésḳatitiké. Ülém-yitim, toy-tokon bosa yéné
yurtḳa berip kildoḳ. Ém bu yédé émdi şu turmuşimiz yaḥşi ötti dép munda yaşavatimiz. Ḥudayim nivaḳḳiçé ümü bésé.
-Hazir yaḥşido ticarétliri?
-Yaman émés ḥudayim buyrisa. Émdi bi sodam bommidi digén vaḥtimda bi ottuz
koy, ḳiḥ koy bézdé ellik koy, yékşémbé künlük késé ciḳraḳ bolido. Uyan buyandin kégén édém ciḳ boġandiki. Ḳaġan vaḥtida bosimo yaman émés ḥudayim buyrisa.
-Yaş vaḥlir né baza munda işlimo yoḳḳo.
179
-Yoḳ. U vaḥlida pul tapammayttuḳ, pul tapsaḳ. Hazir oġavaliġa kününé işlép kasa
yüzéllik koy, yüz koyġa işléydo. İşléy dép ḳuñi ba édém bosa. Ani apasam bij kün
işliginigé bij ḥalta un kilip aşido. Biz u vaḥlida digénniñ u işlisék alidiġan nimé
yoḥ,pul teḥi yoḥ.hazirḳi véziyét digénniñ. Hazir ma ḳuñi va édém bosa yüzéllik
koy, işkkiyüz koyġa işléydo. Vay pul tapmaḳ tés pul tapmaḳ, pulġa bijnimé kammaydiġan bop kétti déydo. A işlisé kilido o. Hazir bir kün işléydiġan, aşu ḳuñi va
oġavala hazir un séksén koy bosimo maḳa yana aşu bir kün işliginigé bir ḥalta un
kélde. Töt ceni va édém bi ḥalta un digénni. Muşu yaman bék yisimu, on béş
kündé yép bola. Bir ayda işkki kün işliginiga işkki ḥalta un ép ḳoyup, ottuz koydin
kiḥkoydin goşni azraḳ yéptusimu turmuş ütüdo hazir. Bizdé şu mézgildé aşo mén
atmiş béşinçi atmiş tötünçi yili bi hünédidim. Heliḳi nuñḥada adimini uḳup kél,
nim iş çiḳḳan vaḥtida a médinyét inḳilavi vaḥtida mé şagittim şu vaḥtida.
-Nim şagittilé?
-Mozdozluḳḳa şagittim. Ésli mé mozdoz ésli ütük tikéléymé mé. Ém kiyin u bizniñ tikkén ütéklé éméldin ḳépḳelip ém ma yamaḳçiliḳḳa çüştuḳ émdi.
-Unimu ḳilaliġan édém ḳildo. Bizdék unimu tutḳuzup, bijdémdé işni buzimiz.
-Héy ḥuda. Ḥudayimġa şükre.
KAŞGARDAN DERLEMELER VI
-Yurtta tuġanmu şagitta şunda ḳilip?
-Hé, yurtta şu atmiş tötünçi yili şagitta tuġan. Şuniñdin ügünüp bu hünéni ḳilġidék
boġan vaḥtimizda heliḳi lişavçi ḥatalaşti dép aḳ müşük ḳar müşük saçḳan teḥi
yaḥşi müşük didi di. Şu yédin bizni ḳeri bi damollacimiz bati’héy balam, munda
işiñla ḥeli yaman émés. Şu hünéni bi ügünüp bulup aldimiz bi üték çémligidék
kéynimiz bi yamaḳ yamiġidék boġan vaḥtidiki gépti şu. Lişavçi ḥatalişip aḳ müşük ḳar müşük saçḳan teḥi yaḥşi müşük didi dép. Şuniñvilén bizni héydép çiḳti
karḥanidin. Şu yili çiḳḳançé ém u hünéni ḳilammiduḳ ḳilammay méşédé énkin
180
cahandaçiliḳ ḳilvatimiz émdi. Ḥudayim bi ḳaġiniġa ümür bésé. Sizniñ bi işiñiz
bamiti ya hardiḳ elvatamsiz.
-Açam kiltto oturap turuñ digén.
-Ḳéşḳégé çiḳiştin burun şo yurtta tuġan?
-Hé yurtta tuġan.
-Şu yé terip bu késipni ḳimmidilé şunda ḳilip.
-Hé é,u vaḥtida yé terişmu tés bu késipni ḳilammidoḳ.
-Su yaḥşitto hazer.
-Hazir bélén bopkétti yana. Hazir ḳuduḳ zadi ḳuñi va édémgé, lekin diḥanniñ işi
zadi tésḳo. Mé bék yaman diḥandim. Mén heçvaḥtida kündizi su tutmayttim, aş
kiçisi. Diḥanniñ işi digénniñ émdi. Diḥançiliḳtin payda ammaḳ tés. Uniñ üstigé
ma hazir yélimu cimisi aşo oġut sammisa bommidi. Oġutḳilam pul tügdi. Bij vaḥ
süyidin baka çirkititi u. Saġan mébléġ.
-Ḳiġ éçiḳidiġan iş yoḳ dislé hazer?
-Ḳiġni aş zaman diḥanliri éçiḳido.
-Biz mana kiçigimizdé bizmo çapḳan.
-Yaman diḥanla éçiḳido.
-Cañgalda ḳoy baḳittuḳ. Hazer kim ḳoy baḳido. Hazerḳi ballani ḳoy beḳiñla disé
-Ḳoyni héydivétip uḥlaydo, oynaydo ḳoy beḳiñla disé. Hazir undaḳ baḳḳidék
cañgalmu ḳammidi.
-Yamġu vilén ḳa yaġmisa cañgalda otmu çiḳmaydiké.
-Hazir u cimi yéni ḥénso eçip boldi. Ḳoy vaḳidiġan yé ḳammidi hazir. Bommisa
bizniñ yurtta cañgal ciḥti.
-Biyédé yalġuz turvatamla?
-Yaḳ, ballirim ba.
-Hé. Ballir nédé?
-Ballirim şo işkkisi onunçotturda oḳuydo. Üçi ürümçidé.
181
-Ticarétté?
-Hé, çoñi kiçik bir maşşinsi ba uiñki. U şu maşşinni héydép kira ḳilip can baḳidu.
Uniñ kéynidikini şula mişédin ḳeçkitip umo, komoguñluḳtin héydivetiptiké. U şuni ögünüp hazer bijéyléngé işlévatido. Dukan arip ḳilip bi ḳilili disék hazer sél-pél
ḳulimizda bijnimé yoḳ. Ya uniñġa dukan eçip berémmidoḳ. Ḥudayim buyrisa bi
bijil bi nim ḳilvasaḳ bijil bi dukan açḳili bulamikin.
-Ma maşşinniñ işi yaḥşimikin déymé. Nédé turdo?
-Aşu nimidé, ḥuñyénçidé. Ḥuñyénçidin aḥşimi yenip çiḳido. Ḥuñyénçida bi inim
batti şuniñ yenida.
-Künigé işkki yüz koy pul ba.
-U baliniñmo üç balisi va.
-Hé.
-Ḳa yaġdimo bu yil ḳéşḳédé?
-Boş yaġdi. Bék yaġmidi bu jil bi şu bi üş töt kün tudi. Aniñ yaḳi irip kétti
émésmu ḳa.
-Bu jil soġuḳ bommidi hé?
-Bu jil zadi soġuḳ bommidi.
-Bu yil aptap bék yaḥşi hé?
-Hé, ḥudayim buyrisa bi, étigini aḥşimi sél bulvatido.
-Bunçiliḳ soġaḳ digén bulido.
-Hé, tüngén tüngén şunda bélén çiḳḳan aptap. Çapinim cuvam eġir kilip selivéttim.
-Émmé ḳamo yaġsa yaḥşi.
-Hé é.
-Ḳa yaġmisa bomaydo. Soġaḳmo boġini yaḥşi. Soġaḳmu taza issiḳ. Yazda issiḳ
bommisa bommaydo. Ḳişta soġaḳ bommisa bommaydo.
-Sili mu dukanni açamla, atlir nimé?
-Érkincan.
182
-Dadilirniñ ismi
-Érkin imin.
-Kançé yaşḳa çidlé buyil?
-Éllik bi.
-Éllik bi, pakiz turupla, bu şéhérdé yaḥ, mana yeziga vasa éllik yaş, éllik yaş émés
ottuzdin aşḳan yaş ballini kösilé asta sili.
-Bizço ḳasyla.
-Méyégérék késlé
-Bijmo işkkimo yé batti.
-Miyédé oturamla a cozini ekilip.
-Boldi otravéslé.
-Ülép kitidiġan cahanġa kaysila bir künmu bosa canni muhapizétlép yaḥşi yép,
yaḥşi içip, ibadétni vaḥti ḳaraylida, béş vaḥ namazni vaḥti ḳaraylida oḳup ḳisaḳ,
biz bi miñ jil yaşimaymiz. Ülép kitimiz, şuñġiçé lekin bizni Allataala capa tatip öt
dép yaratḳan émés. Özimizni yaritişni mén yarattim yaralmişiñ özéñniñ. U canni
muhapizétlép ḳisaḳ özimizgé yaḥşi Allataalamu ḥoş bulaydo. Allah rizaliḳi üçün
pul tepip yitim-yisirlaniñ beşini siylap ḳisaḳ. Hazir şuña yénimu terimidim. Ḥéḳlé
nimişḳa, terip ḳoysila bomamdo déydo. Yaḳ boldi. Aşu mén ticatér ḳilip can
baḳay, yé terip can baḳidiġanla can beḳivasun boldi. Bizniñ ma bala miniñ küyoġlum buldo yé teriydo. Terimisla yéni bolde. Mişédin çiḳido, ḥudayim
risḳimizni mişédin çiḳirip berido yéné. Bij kém bola disék bij ḥalta un bizgé bir ay
yitido. Mén aşo yezida on işkki mo yéni teriyttim. Yilda élti mo-yétti mo yéni
buġday, bi üş-töt mo yéni kipéz teriyttim. Miñ koy pul aşniñġimu bommaydikén.
-Bankiġa ḳéz tölép dislé.
-Töt sé yerim ciñ goş elip yiyémavatḳan gép. Tonügün mé a toḳḳuzaḳḳa çiḳiptim.
Bizniñ yurt toḳḳuzaḳ. Tonügün yurtḳa çiḳip aş şunda körép, héḥ ḥudayim bu
diḥanniñ yéné bij neni işkki bomaptu. Ménmu şégé yenip çigili sékkiz yil boldi.
Bij neni işkki bommaptu, ḥéḳlé yéné hazer işikniñ aldidiki aşu heliḳi çoñ orman
yol boyidiki orman bélbaġdiki terék ormanni pütün çiḳirvetip hazir émdi yañaḳ
183
ḳoysén dép teréklini pütün çiḳirvetipto. Diḥanlini öydé otaġili ḳoymay hazir ma
kişniñ kündimo pütün aşo teréklini émdi hazir. Miniñ bi a sadiḳcan dép bi…
KAŞGARDAN DERLEMELER VII
-Bijmunçé pulġa terék ormini ḳoyġanti. Émdi hazer buni hémmini çiḳirvét.
-Hé.
-Émdi hazer çiḳirsén déptikén uni. Hazer.
-Yañaḳ ḳoydiġan gépma?
-Yañaḳ ḳoydiġan gép. U terékni pütün kolap çiḳirivetip yañaḳ ḳoysén dépto. A
méyli
-Kiyin kiyin ḥoş ḳilimiz.
-Vay ḳoysila.
-Vay bizmu a burun ürük ḳoydoḳ. Ürükni çiḳirvéttoḳ bodaḳ ḳoy didi. Bodaḳ nima
vay
-Bu nimda.
-Kiyin a yélé çitlinip kétkén çaġda sél yoġanġanda teḥi unimo çiḳirvetimiz. Ürük
ḳoydoḳ néççé yildin beri, a ürük nimo on-on béş yil ürük ḳoyap ürüklé émdi bi
bolaḳḳa çirdiġan çaġda ürükni çiḳirvetimiz yana başḳa bir ḥil bijmé ḳoymiz didi.
Umu yuġunaydo. U yañaḳ ḳoyap émdi bi yañaḳ yañaḳ boġan çaġda uni çiḳirvetido. Hazer émdi bizniñ a bir méydanda mina sékkiz yil boldi yañaḳ ḳoyġan émdi
bujil yañaḳni çiḳirvetip u méydandiki yañaḳni émdi parnik ḳilmiz yañaḳni pütün
çiḳirvetidikén émdi parnik ḳildikén émdi. İşkki yüz moluḳ bir méydanni. Yañaḳni
a sékkiz yil boġan émdi bi ḥéḳlé bi aldidin bi on kilo kéynidin bi işkki üç kilo
yañaḳ çiḳḳidék boġan çaġda émdi yañaḳni çiḳirvetip émdi parnik ḳilimiz dép
émdi ḥéḳniñ diḥanniñ zadi bij neni işkki bommaptu. Aş zadi hazer öy salisén dép
heliḳi a néççé yiltin beri yé tévréşké çidamliḳ öy saldutti ma ḥéḳḳé. On miñdin,
béş alté miñdin ḳişni berip ḳoyup. Hazer u öyliniñ hémmini émdi çeḳip émdi, ḳiḥ
184
miñdin ḳiş, işkki yüz kaptin siminot. Bij tonnidin gañciñ berimiz dép. Hazer u
émdi çaḳḳan öylini, burun saġam öylini baka ḳilvetip yiñidin yana öy salamdikén.
Bégén bijmisi hiçnimigé dal bomaydo, ma bégén matiryal vilén öy pütméydo.
Hazer bir ḳiş bir koy, misali bir ḳiş hazer, miñ ḳiş üç yüz koykén bir koy vilén
pütméydo a tam. Ma édémniñ guñi ḳijmétlép kétti. Matiryal digén tayinliḳ pul. Aş
diḥanla digén yiġlap-ḳaḥşap tünügén aşu ḥélḳ hükümétniñ
-Ticarétliri yaḥşido?
-Yaman émés.
-Çimga
-Hazer ırayimcan çikéttiġo.
-Hazer ırayimcan çikétti.
-Héy ırayimcan
-Dukanniñ işi bi yaḥşi bulap mişédé bopḳalla. Bumu boptu. Éllik yaşḳa çidim
déylé.
-Nédé bosaḳ ḳaylisla.
-Hé.
-Bir künmu bosa capa tatmay.
-Éllik yaşḳa çidim déylé. Éllik yaḳa çigéndék émés.
-Érkincan pişké. Érkincanniñ hér iniliri va aş séndéldé, özi kiçik.
-Mén kaprésyédé béş jil işligén. Kaprésyédé béş jil işlép éniñdikin kaprésyédin
çiḳip kitip. Şu çaġlida taġalini kötürép, capaniñ upurimaydiġan nésé yoḳ, hér ḳandaḳ nésini aşu işlisé upraydo. Ciḳ capa tatḳan édém bildo, capa tatmiġan édém
bilmaydo. Biz kiçikimizdé burun bék izilgén biz. Muş kaprésyé vaḥtildiki açaçiliḳ
işliniñ hémmini bilimiz biz. Gayi vaḥtidé muşu aşu buzup çeçip balla israpçiliḳ
ḳisa aşu işliniñ hémmini bilgéndikin dép aççiġim kilda miniñki pişké. Émdi Allahyaala yéné şu künléni yéné kéltürüp koymisun dép.
-Abdiraḥmancandin miñ koy pulni eçiḳlimo, eçiḳmidlimo?
185
-Yaḳ.
-Aş pulni eçiḳvasaḳ buliti. Bék uzun bopkétsé untup ḳelip émdi.
-Untup ḳammaydo.
-Ḳéşḳéniñ yaḥşi yéliri cuma muşu.
-Hé, hazer ḳéşḳému ottur bulap ḳaldi.
-Hé.
-Üş tö yilniñ aldida biyému taza çöldérép kétkén. Yéné sél, muş tilpun bazirni
mişégé yötkigénniñ yaḳi bizé yana mévélé avatlişip kétti. Bék çöldérép kétkén.
-Hé.
-Ba, ba, hé.
-Mu dukanla bamu ya yana başḳa dukanmu bamo?
-Ba, dukan ba, bizniñ işḳilip bizgé tévé mişédé töt dukan ba.
-Özliri açamla icarigé badlimo?
-Yaḳ, ma bij dukan beti, hazer i ivédé bij dukan aştuḳ, işkki dukan ba, inimniñki
ivédé bij dukini va. İvédé küyoġlumniñ bij dukini va, küyoġulġa bijni eçip bégén.
-Töt dukan békén hé anda bosa mişédé
-Hé.
-Bulaptu şu kétménni çapmislimu bi kün ütüdiġo.
-Şundaḳ.
-Öy yana aşu toḳḳuzaḳtimu ya mişyaḳtimo?
-Yaḳ mişédé. Toḳḳuzaḳḳa çiḳsammu bijkun tuġum kémméydo. Yéné mişégé çigim kilip, Mévégé çisém ivégé çiḳḳim kildo, çiḳsam çigim kildo. Pul busimu
ivédé ḥécligili bomiġandikin yezi, ḳosaḳ eçip kétsé démalġa bi yigidék birnésé
hiştim yoḳ u yeza digéndé. Mana ḳatnaş dislé hazer ḳatnaş tapḳili bomaydiġan
manda heliḳi
186
-Harva manġili koymidé?
-Munda üş çaḥliḳ sénliñ harvila kira kiltti. Hazer şunimu tosap mañġili koymay.
…
-Édém selip meñip ḳaġan harva bulap ḳasa üş çaḥliḳ dénpıñliḳ harivida éçiripla
musadir ḳilvitiptu hazer toḳḳuzaḳta.
-Émdi bu ḳatnaşni sél tizginlimisé ḳalaymaḳançiliḳmu çiḳido
-Nim digén harva bo.
-Bu nimigé nimḳildi disé, bu ḳiġ toşuydo etizliḳḳa şu ḳiġ toşuġili, ḳiġ toşusaḳ
buldo bu harvida. İdém toşuşḳa çiḳaġan harva émés. İşéklirini setip ḥéḳlé, jimi
idém harva ḳilvaptikén bir şodüydé émdi ya üş ya töt idémdé işék bakén, ḳaġan
idémlé hémmini setip aşu harva toḳluḳ harva ḳilvaptikén mana émdi.
-Unimo bazaġa kégili ḳoymidé.
-Unimo bazaġa kégili ḳoymay. Şu bijnésé munda buġday ḳonaḳ yaki ḳoy kala
bijmiliri bosa şuniñġa besip késé buldikén. Émma idém çikip méyli bij idém bosimo tatvaldikén. A heydép kégén idémdin bilék idém bij idém bulap ḳapḳasa şuniġimo esilivalido.
-Émdi u bir motorsuz ḳatnaş émésmu.
-Hazer munda uşşaḳ yolliġa émdi saplam heliḳi şala i munda yétté kişlik çañan
aşda maşinlini sép ḳoyapto, aşta maşinlini.
-Émdi téréḳḳiyat dislé émdi. Émma dénpıñçe çiḳ ḳoyvétsimo soḳaş bék çiḥkén
émésmu bi yédé. Uni u soḳvetpaġan, buniñ vilé bu soḳulvatḳan.
-Bu maşina émdi mavu bir koy, ḥeli çiḳ yégé bir koyġa apirip ḳoytti. Hazer avu
béş koyġa apirdo munda gép. Diḥan édém béş koyni nédin tapido. Aş béş koy
pulni hazer yenidin çikétsé şu çikétkén çikétkén yana orniġa çirdiġan pul yoḥ.
-Tapidiġan yé yoḥ.
-Tapidiġan yé bomiġandikin çataḳ iş şo. Añal a öziniñ a harvisida çiḳip mundaḳ bi
négé bosa berip késé çiḳim kétméydo. Bijnésé asimo bi elip kilip. Şu ya bu hökümét diḥanniñ bir nenini işkki ḳimmaydiġan oḥşaydo.
-Teḥimu boyi uzrap kétmisun digén oḥşaydo dép ḳaldimmén köñlimdé.
187
-Ém bi baka yürgiçé dép ḳasla ḥéḳlé munda bi iyégé çiḳip kirakéşlik ḳilip ḳirḳ éllik koy tepip ḥéşlévatḳanla ḥeli ciḥte. Hazir émdi şulini péḳétlam zadi mañġili
ḳoymiġandikin.
-Ma kiçik motoda kirakéşlik ḳilitti hé heli.
-Şu iş işkki çaḥliḳ kira ḳildo.
-İşkki çaḥliḳ kira ḳildo
-Nurġun idém şuniñda kira ḳilip cenini baḳido.
-Cenini bekivatḳanla ba.
-A nimidé émdi yezida aşu.
-Yezida tés yana miyédé asan yana.
-Şuniñda şuni mén nim dévatimén tünügün ma toḳḳuzaḳḳa émdi çiḳiptim, çiḳsam
hazer a yanġa mañidiġan bijnim yoḥkén. Bizniñ yurt émdi a bi ma nahiygé ya
guñşiġa mañidikén munda séraniñ dadüylirgé émdi şu émdi üş çaḥliḳ harvilda
apirtti dislé. Émdi heliḳi guñşiġa mañidiġan maşşinniñ biysi manda yigrim koy. A
bulapto bijkoy işkkoy bésé apirip ḳoydo. İşkki çaḥliḳ munda toḳluḳ harvida motoda kira kiġanla bati şunimu saḳçila muşunda meñip yürüp tutvetipto. Şuña
ḳoḳap mañammaptu.
-Émdi heliḳi ḳatnaş sél bi tértipké sammisa o.
-A émdi.
-Yezlida émdi sél bi ḳoyvétsimo buldo.
-Yezilida sél bi teḥi yaḥşiraḳ
-Ḳoyvétsé bolatti şu.
-Ma tilfun bazirni yiñi yotkidima bira yil boldi.
-Yaḳ.töt jilġa yeḳin boġando.
-Tö jil béş jil boldi. Tö jil boldi.
-Tilfunçiniñ a burun poştiḥanniñ aldiditti.
-Aşadimu ba émma hazer mévédé çoñaraḳ mévédé.
188
-Hé.
-Avédimu ba poştiḥanniñ aldidimu ba. Émma azaraḳ. Mévédin kiçigrék baza buldu üvédé. Aş çoñi mişé.
-Kün bélén çüşidikén ma dukanliġa. Yaz künliri bék issip kitémdu ya.
-Yaḳ. Yazniñ künidé aş saét onişkki vilénlam sayé çüşüdo mévégé. Kün tiklişip
digén gép. Yazniñ künidé onişkki vilén kün çüşüdo, ḳişniñ künidé aş kün çüşkétkiçé kün çüşüdo. Mayanniñ dukini kijmét, ayan térépniñ ézan. Ayanniñki kaysla
yazniñ künidé kün çüşvaldo, ḳişniñ künidé aptap çüşméydo. Mayanġa yazda aptap
ḳişta aptap çüşüdo, yazda sayé çüşüdo. Ayanniñ dukinini on miñ koyġa asa, mayanniñkini yigrim miñ koyġa aldo. Ténmu ténlép hék aldo.
-Kün nuri boġaç dislé.
-Hém kün nurimu nimu ticarétçimu mayanda, ayanda ḥoşi yoḳḳo.
-Burun a ma vadéyni ḳimmiġanda çiḳ édém aşanġa mañiti.
-Aşyanġa mañsimu dukini yana ézanti ḳaysla
-Hé maḳa.
-Béş miñ koy ayanniñ tü miñ koy bertti. Mayanniñkini yitti miñ koy sékkiz miñ
koyġa altti. Hazer ayanniñ dukinini a dukanni altimiñ koyġa apto. Éllik pıñpañliḳ
dukanni.
-Ḳasi apta.
-Alti miñ koyġa apto. Ana aş gaz uçaḳ dukunini altimiñ koyġa apto aşla vañbaḥana açimiş. Ma mayan térépté bulap ḳasa aş dukanni ottuz miñ koyġa béméydo.
Ottuz miñ koyġa béméydo éllik pıñpañliḳ dukanni. Bizniñ avu yigrim sékkiz miñ
koyluḳ dukan avu, ottuz béş pıñpañliḳ. Ma dukan on tö miñ koyluḳ dukan.
-Kançé pıñpañ kildo.
-On sékkiz pıñpañ.
-Yilliġi on töt miñ koy.
-Hé é.
-Aşidiġandu bu bi.
189
-Hé?
-Ḳançiliḳ soda ḳilila. Uni péréz ḳiġili bommaydo.
-Kilvaġili bommaydo. Baza digénniñki.
-Boġisi késé buldu dislé.
-Étigénniñ yagizi üş tö miñ koyluḳ soda ḳildim.
-Hé bulaptu.
-Gayi, gayi, gayi on yigrim miñ koyluḳ bulap kitido, gayi bommiġanda işniḳilip
béş tö miñ koyluḳ soda ḳilmiz. Déslép ḳimmay çirkétméymiz.
-Émdi hér édémniñ risḳini ḥudayim.
-Mé étigén pul sammay çiḳḳan ḳaysla bazaġa. Yigrim koy pul vilé çiḳḳan. Ras
mana soda kilġan pul muşu.
-Hémmimizniñ risḳimiz ba, ḥudayim ba.
-Ḥéḳniñ közigé mundaḳ bi ḳusaḳni baḳaliġidék şunda mu?
-Şu şu şu.
-Éanda ḳanda malla va biyédé?
-Aş gaz uçaḳ ayna, bus tatḳu, monça ba.
-Ḳaysini békérék elvatido. Bus tatḳu nima?
-yaḳ.gayidém bus tatḳu alido, gayidém gaz par alimén déydikén, yan birsi toḳ
uçaḳ alimén déydo. Ḳasi lazim boġan idém şuni aldo.
-Yaz küni bosa gaz gaz gaz uçaḳniñ sél baziri yaḥşi bolidu hé.
-Hé, yazda yaḥşi, bizniñ baza yazda yaḥşi.
-Ém yazmu çirkitidiġo bu ḳéşkadé.
-Üçünçay içindé üçünçaydin tatip buldo ḳéşḳédé, çapanla eġir kilip.
-İşkkinçayniñ on beşi vilén.
-Top asa top satimiz, paçé asa paçé, hazer.
-İşkkinçayniñ on beşi vilén aş nimini buġdayġa ġuġ salimiz dép.
190
-Tuñda éllikni sattuḳ,i tusuncan
-Bayatinma?
-Hé é.
-Salamiléykum.
-Vééléykum éssalam.
-Vééléykum éssalam.
-Salamét tudlima?
-Obdan tudlima?
-Tijliḳma tij tulima?
-A yenlirdiki tuñda béş koydin paydisiġa sattuḳ.
-Érkinko.
-Bu akimizniñmu yaḥşi oḥşaydo.
-Özi bék bélén édém bo.
-Şu.
-Bélén bommisa ḳaysla dukanniñ yerimida otoġili ḳoymaydo bunda.
-Özimu etiḳadi ba édémké.
-Ha, mén déslépté oltusam ma ivégé çiḳsaḳ ma kün bék ḥapa ḳildo, heç tatidiġan
yé yoḳ. Ḳarsam ma édém voy mişédé eçiplam aşsila bulduġu, mévégé mana ma
cozini ékép otasla didi maḳul dép bijkün oturup, atisi yana yitirḳap voycon hécép
bi dukanni palan pulġa asa, özém yitirḳap olturammidim. Olturammay mişédé
muşna çögilép yürsém déndaġa oḥşaş oġli kilip nimda aşmayla diyda gép ḳilalmay turup ḳaldimdé émdi, disém eçivéslé ḥudayim silniñmu risḳilirni berdo, bizniñki nimu özimizgé çuşluḳ berdo. Şu eçivégémçé bijkün işkkün yitirḳap ayni
yaḳi bula biyégé bunda bijnimé ḳoymaydo. Mén tasaddibiy bijkün kémméy ḳasam vaḳçirék bügén kémméy étisi yana kémméydo dép bijnimé ḳopḳoyġan bosa
mini körüplam bilipla elvitido. Mişégé yasitip munda ḳilvatido. Uniñdin başéa
édém bosa biyédé tuġili ḳoymaydu. A malniñ tüvini tizsaḳ dukanniñ içimu mévé
kéñréydo. Ém şuniñ vilén manmu buliġa çidimay.
191
-Ḥoşna yaḥşi bommisa édémgé.
-Hé, bulupmu ma édémlé bék yaḥşi édémlékén zadi. Ballirmu balisimu şundaḳ.
-Mana şu bir méslén üziniñ oġliniġu déymizġu küyoġalnimu ékésé nim digén yinimda tursila bir kün hazer tés cuma.
-Tés.
-Bélén gép ḳiptu mana, yé terimay bu yenimda tursila çiḳip ḳaldu pul dép.
-A yan bij küyoġulnimu ayda ḳilip uniñġimu dukan ayrip bégén.
-Hé boptu.
-Bu évédé a évédé ayrim dukini ba. Mavu çoñi çoñi bij oġalkén mavu. Mavu başta
unmay kiyin kiyin én bu andaḳ ḳilġanniñ yaḳi hé hép. Bij oġal a dukanni açḳan. U
émdi işkkiylén bi ḥotunniñ bi inisiniñ balisi u yardémlişido. Hazerçé aş işkki dukan ba. A balisi nimé mal ékilip. Ula top taḳitip özi. Bij koy işkki koy paydisiġa
bosa setivirdo zadi.
-Baza aylindu dislé.
-Hé, ayinda kilip, a balisi bék yaḥşi baliqo. Aşu her ḳanda her ḳanda édém aldiġa
berip halini késé, ém ma dada boġuçi sél çiñraḳ tutup déydo, ala ḳarap tumaydu.
…
-Kiçik vaḥtiñlida suġa püşnémtiñla adaş yaḳma.
-Biz püşnéyttuḳ. Dés ballivilén berip püşnéyttuḳ biz.
-A kölgé baramtıñla déyyoġa baramtıñla?
-Kölgé barttoḳ. Dayyoġimu barttuḳ teḥi.
-Néççé idém barttıñla daim basañla?
-Daim basaḳ béş alté ballivilé barttuḳ éyna.
-Kiçik vallima bama ya hémméylén gadaylimya?
-Hémméylém aş kiçik balla ba, gadaylima bati bézidé teḥi.
-Çoñ çoñ gadayla hé?
-Hé.
192
-Aş özéñliniñ işkaldisidiki yéma?
-Bizniñ işkaldisidiki yé. İşkalniñki öyniñ kéynidilam ayna.
-Aşu baġ térépté?
-Öyniñ kéynidé bittal köl ba adaş. Kölgilam püşnéyttuḳ hémméylén. Dés balla
bartti u yégé.
-Çuḥti çuḥiti, çuḳiti. Ballini tiḥdiġan yélimu batti, tiḥmaydiġan yélimu batti ayna.
-Hé, şumuytḳan yélimu batti. Bézi balla çiḳammaytti teḥi. Biz berip ḳutḳuzḳoyttuḳ uni.
-Aş kiçik balini yaman aniy tapidikén hé u yédé.
-Hé.
-Sizço? Siz ḳanda oynayttiñiza kiçik vaḥtiñizda?
-Ay kiçik vaḥtimizda ballivilén bir oynap kétsék ya dép bi yévardi. Yadép oynayttuḳ ḳarañla şédé.
-Dés ballivilén mu ya öziñizlam mu?
-Dés balliva biyédé. Yaman ḳiziḳço a uyanço. Bir oynap kétsék bi kiçé bi kiçé
tünép oynayttoéço şédé.
-Hé.
-Hazerḳi balla oynimaydikén hé hazerḳi balla?
-Hazerḳi balla undalani untup ḳaptu u balla. Hémmisi méktépké baġankin u balliniñki.
-Hazer uyanmu uḳmaydikén u balla hazer
-Uyanmu uḳmaydu ula. Méktépké beriplam déristin kiltto şo méktépké berip şo
tamaḳlirni yeytto kéşté uḥlaytto étigini méktépké bartto yéné kiltto.
-Keriyéniñ a heliḳi ḳaşun.
-Bizniñ öy ḳaşuñdiya éyna.
193
-Ḳaşuñdima?
-Hé.
-Ḳaşuñda ras hé
-Ḳaşuñda bizniñ öyma.
-Néççé idém ba ḳaşuñda şéhér noposida?
-Ḳaşuñda sanap késék şu on béş miñdin artoḳ nopos ba.
-On béş miñ ma?
-Şémbazaġa ḥeli yeḳin ma?
-Şémbazaġa ḥeli yeḳin yerim saéttila berip bulmiz.
-Baziri ḳanda vaḥitta u yéniñ héptiniñ
-Héptiniñ şémbé künlükté şo şémbézaniñ baziri bultto. A yékşémbé künlükté keriyéniñ baziri bultto.
-Keriyéniñ baziri yaḥşiraḳ ḳizirtto hé.
-Keriyéniñ baziri ḳizirtto.
-Çigili idém yoḳ hé.
-Vay topulañ baza dap bi baza ba karan.
-Hé.
-Aş bazada nurġun idém ba. Dés édémlé kırıp şuyédé édémla patmay. Sodisimu
bék ḳiziytto u yédé.
-Diḥan bazirima?
-Hé diḥan baziri. Hémmé diḥanla kirtto aşégé.aşégé kerep
-Voy émsé.
-Bék ḳiziytto.
-Hé.
-Leken bır körép beḳıña siz maḳıma.
-Mén bır baray dép barap dép heç vaḳit yoḳço adaş.
194
-Unda bosa biz bi berep körép baḳili maḳıma adaş.
-Tatilda baramsilé u yégé émdi.
-Tatildima bartmiz. tatilda berep bi körép baḳli.
-Yékşémbé baziri ḳanda vaḥtida ḳizziytto yékşémbé baziri.
-Yékşémbé künlük yékşémbé künlükté ḳiziytto.
-Bék ḳiziytto.
-Hé.
-Ḳizip ot çiḥkitidu teḥi.
-Yékşémbé baza. Diḥan bazirima yékşémbé baziri diginiñla.
-Aş hém diḥan baziri.
…
-Dé vertto adaş gépni. Digén bilén gépni ḳilsa hisap.
-Bügén nim nim dérislé va émdi. Silé yérlik şividé sözléñla.
-A adaş işḳip ḥoténçé géplirmizni dép dép ḳoyap kitivéduḳḳu mişédé. Émdi siz
késiñiz été ögün bi i oḳuşluḳni bijni dép ḳoysiñiz.
-Biré işkki saét bosimu kunigé.
-Késé
-Kilam
-Yolda kévatimén déytta
-Şunda mis mis mañitkén u.ittigraḳ mañmamta.
-Yaman bék eçip kétti miniñ ḳosḳum
-Ḳizvalġa ḳarap turamsilé bu yédé.
-Tursiñiz kéşkiçé tursiz mişédé ayinda ma?
195
…
-Aliyé siz kiçiklikiñizdé ḳasi méktépté oḳuġan?
-Mén ḳarḳaş tötünçi başlanġuçta oḳuġan. U méktép bék kiçikti én malimimiz bék
aççiġi yamandi bék ḳoḳuyttuḳ hémmimiz.
-Bék ḳoḳuyttuñuz?
-Hé é.
-Şundaḳ ḳoḳunuşluḳma u malim?
-Hé. Tapşuruḳ işlimisék aldiġa su çeçip éşégé oltuġuzup ḳoytti bizni.
-Hé é.
-Kéşlikisi kétkili ḳoymaytti. Şuña éndikin matimatika malim bék ḳiziḳarliḳti teḥi.
Aşu heliḳi hisap işléyttuḳ şuña énkin imtan elip imtan elip kiġan vaḥtisida navada
aşu émdi kélémni toġtitiñla disé kélémni toḥtatmay yazsaḳ aşniñki imtan ḳeġizini
yiġmay yüzimizgé çaplap ḳuytti.
-Çaplap ḳuytti. Yaman u hé.
-Mémétcan siliço? Sili ḳandaġraḳ?
-Vay şu bizniñkimu ḳelişmaydu adaş. Şu bizmu başlanġuçta oḳuġan vaḥtimizda
isimdé ḳelişiçé mén ögünüş başliḳitim şu çaġda. Şu mén ald heliki doskiġa bijnésé
yazdu émésmu oḳuġuçi méslén mén ögünüş başliḳi boġandikin hé a balini eçiḳip
yazġuzé disé mé açiḳip yazġuzmé. Şuniñvilén égérdé yazammay ḳépḳasa şuniñvilén mé uni mélimgé yollap bésém hé ma yazammidi disém mélim kéynidé
oturup bittal yoġan çizisi batti uzun. Aşni heliḳi tapinini heliḳi aşḳuzup ayiġini
saldurvetip apirip şuniñvilén pañ pañ urayt aşna uruyttiçu uni şunda ḳattiḳ usa.
….
-Bizniñ kiçik vaḥtida şunda bék oynaytḳan oynaytḳan uyunla bék çiḥti hé balla?
-Hé.
-Lekin biz oġallani ḳanda uyan oynayttiñla diséñla émdi şu mundaḳ oġri düşmén
oynayttuḳ şundama?
-Aḳisidin tapançilini etip.
196
-Tapançilini elip başḳilini etişip oynayttuḳ. Aḳisidin mundaḳ heliḳi bir gagar
deytḳan nésé bartti uni oynayttuḳ teḥi.
-Voycan muş gaganiñ gipini ḳimmañla. Bir ḳitim mén heliḳi açamniñ siñ açamniñ
adişiniñ üyigé berip şuña éndikin şuniñ siñlisi bilén gagaçuk oynap, ḥuda gagani
saldim dép bir septi gadinimgé selip hazirġiçé aşu péḳét kétmaydu cumu aş gagaçuk disé hazirġiçé néprétlinmé aş gagaçuktin.
-Oġallavilé bék oynayttuḳ biz uni hé.
-Ḳédém sanamti unda?
-Hé ḳédém sanaydo.
-Hé ḳédém sanap oynaytti.
-Ḳédém sanaytti.
-Çalmuçal oynap baḳḳanmitiñla?
-Çalmuçamu oyniġan yüzimizgé etişip şuyédé.
-Hé.
-Bij ḳetim küzémdin ot çiḳirvétkénti
-Dés balla oynayttuḳ uni.
-Şar top oynap baḳḳanmitiñla?
-Kona tamniñ içidé bir atḳanti u çalma digénni közimizdin ot çiḳitip. Kallimizġa
toñ toñ tigip
-Heliḳi çalmuçaniñki hazer oynaytḳan yé ḳamaptu u yédé. Lekin burun bék
bélénti oynaytḳan yelirimiz.
-Hazerḳi balla oynimaytḳan uni.
-Hey biçaġda kona tamda oynayttoḳ hé éyna.
-Hé.
-Heliḳindék kona tamniñ tüvlirdé.
-Hé.
-Digéndéy.
197
-Hazer u kona tamla bomiġankin u balla nédé oynaydo hazer.
-Yéné teġi munda suġa püşnéyttuḳ teḥi hé. Biz oġalla bék püşnéyttuḳ émdi, ḳizvalla suġa püşniméytti asasén. Biz oġalla nédé şu kölçéklé bosa, a erıḳla bosimo
erıḳlaġimo püşnép hé.
-Zéydéñdiki ḳapḳar suġa bir püşnép çiḳidiġan bosaḳ nigırġılam oḥşayttuḳ cuma.
-Dés ballivilén berip püşnéyttuḳ.
-Şar top oynap baḳḳanmitiñla?
-Şar top?
-Hé.
-Şar top? Ḳanda top u?
-Heliḳi.
-Hey. Oynap baḥmiġanma?
-Yaḥ. Biz onda oynap baḳmiġan.
-Yay heliḳi éyna birsi atḳan bosa nimigé barttiya éyna. Uniñ kéynidin tutup uni
égér ḳaplivasa, ani ḳaplivasa yiñilitto aşu guruppiniñ hémmisi égér ḳaplammay
ḳasa yügrép berip yana.
-Égér ḳaplammay ḳasa yügrép berip ékitido sizni.
-Bizniñ méldé unda uyanlini oḥmaytto bizniñ balla u yédiki. Bizmu oynimiġan u
uyanni.
-Ḳédém sanaş oyniġanmitiñiz?
-Ḳédém sanaş?
-Hii.
-Yaḥ.biz sobo oyniġan.ḳédém sanaş oynimayttuḳ biz.
-Şivé şivé.
-Méktépké berip kégiçé şuña éndikin ḳédém sanap mañsa bék asan bartto. Biz aşna barttuḳ, silé unda bamamtiñla?
-Yaḳ, biz unda bamayttoḳ, yügrüp barttoḳ şu beriverttoḳ biz.
198
-Voy, aş ḳédém sanap oynap bir ḳetim ḳédém sanap sanap şuña éndikin öydin
eziḳ kitiptikénmén mén. Bilék bir yeziġa çiḳip ḳaptikénman dadam éşédin tepip
ékirgénti.
-Eziḳ kitip hé şuyédé. Dés adémni avaré ḳilip şuyédé.
…
-Biçaġda biz kiçik çeġimizda bi üydé olturttuḳ heliḳi cañgalda ottursida bi öy
baydiço. Ottuz mo yéniñki aş ottursiġa öy sepḳoyap aşunda, mén tuġulsam bakéntuḳ. Çoñ bi zéydén suġa çüşüp berip éşégé suġa çüşkili basaḳ aşunda üçéylénmu
akammu aşunda ba. Mén işkkinci bulap toptin bijni ḳoltuḳlapço ménmu ütép kitimé sé ötkén yédin zéydénniñ uçidin biy nimḳisam mén bij kijkétkéntim
çiḳmaymé çiḳammaymé şuniñ vilén uniñ içigé biy kijkitipminkén uniñdin
çiḳammay şu akam töt béş édém suġa sékrép hémmimiz çiḳammay tas ḳaġanti çataḳ çiḳḳili.
-Mén kiçiklikimdiki bir ḳiziḳ işni dép beréy. Heliḳi bizniñ çoñ öydé munda talliḳ
baġu munda aş talliḳḳa şuña éndikin çiḳip töpisigé binésé yepip ḳoyaptikén
sulyodék şuña éndikin u vaḥtida üjmé yiññi pişḳan şuña éndikin çoñliniñ hémmisi
kétkéndé mén açam bilén şu yégé çiḳip üjmé yéytmiz dép çiḳip éndikin üjmiléni
elip, beşida heliḳi tal cazisiniñki tam yeridin meñiptimén açam çiḳmiġan çaġda.
Şunda meñip bulap mañalidim dép tusam açam émdi mañammaysén émdi mañma
dép şuna disé şuña éndikin émdi mén saña meñip beréy dép yana bi ḳetim
mañsam şuña éndikin özémmu bilméylam çüşüp kéttim. Négé çüşkénlikimni dép
beḳiñla.
-Yégé çüşsizdé élvétté.
-Yégé çüşsémġu méyliti. Ḳazanniñ içigé çüştüm. Şu çaġdilam ḳazanniñ içigé
çüşkéntim hazirġiçé çoñanam saḳlap ḳoyaptikén. Ḳazanniñ ḳuñi tişlip kitiptikén.
-Hé çirayiñiz şuña ḳopḳar éméské hé.
-Hazirġiçé aş ḳazanni saḳlap ḳoyaptu. Şuniñdin kiyinlam éndikin ḳulḳam aşta bir
ḥil kisél bulap ḳaġanti.
-Hazirma saḳaymidi?
-Hazir saḳ.
199
-Hazir gép ḳilsimu añlimiysiz.
-Añlaytménya. Sizniñmu kiçiklikiñizdé heçḳandaḳ ḳiziḳ iş bomiġan ma?
-Vay miniñ kiçiklikimdiki işlini dép bésém vay bék çiḳ işli va miniñ kiçiklikimdiço, dép bésém siz ḳerıp kitip mişédé, çeçiñiz aḳırıp.
-Gé ḳiliñ émsé.
-Gé ḳipménya.
-Tovva ḥudayim külüp kititsilé, çeçiñla aḳirip kititsilé
-Méktépni disék başlanġuç méktéptiço émdi u. U méktépti digén yé digén tupa biz
ayinda nurġun dés balla bır sinipta oturup déris añlayttuḳ. Bizniñ méktépniñ şarayti bék yaman bék naçarço émdi. Yétmiş séksén bala bi sinipta oluşup déris
añlayttuḳ. Cozida bi yétté sékkizzéylén olturuşuttuḳço émdi u yédé. Ayinda capaliḳ şéhérda oḳuġan.
-Başḳila ḳalisimu bi işḳip tovva u çaġlidiki sinipla digénni.
-Hazir u sinipla yoḳ hazir çeḳvetip ḳopurup uni hazir başḳa bir yiññi ḳiyapétké
kırkétti hazir u. Siliniñ méktéplé ḥeli yaḥşidu şaraiti.
-Vay gipini ḳimmañla.
-Hémmisi kona tamla u çaġda digénniñ.
-Hazirġu ḳammaptu u kona tamla hazir u.
…
-Mén sizgé dadamniñ ḳiziḳ işlirni dép beréy.
-Hé dép berina añlaytmén.
-Bilméysiz dadam yaş vaḥtida bék bék uyançikén. Hazir heliḳi nimidikiliniñ
hémmisi bizniñ yurttikiliniñ hémmisi dadamni tunup şuña éndikin névédé dadiñiz
yaş vaḥtida oynimiġan bosa milyonır bulap kititi déydu cumu. Biz hazir digén
milyonır bulap kitittuḳ bomiġan bosa. Dadam aşta bomiġan bosa. Burun digénlik
anam açamni bir ḳulida yitlép bir ḳulida mini kütürép aşunda meñip dadamni
némuné izdéyttikéntuḳ. Şuña éndikin bir ḳetim meñip menip kitvetip dadamni tepip dadamni şunda tésté yitlép mañsa dadam més u vaḥtida aşta meñiptikén. Bir
vaḥ boġanda dadam yoḥ. Aldiġa ḳarsa kéynigé ḳarsa dadamni tovlap kitiptu aşédé.
200
Şuña éndikin bittal orékké çüşüp kitiptikén dadam ḳulini kütürépla mana mén dép
tovlap tatmamsé mini déptu.
-Sizniñ dadiñiz yaş vaḥ kiçiklikidé şunda şoḥmikén hé?
-Hazir bék çoñ süpét bulap kétti u. Aldida unda géplini kilġili bommaytto.
….
-Ḳanda nim iş ḳilip oltuġan?
-Hé ḳanda nim iş ḳiltiñiz?
-Hé ḳanda dadamço?
-Hé, vay şu ménmu ögünüşniñ aldiraşçiliḳida şu.
-Vay uni somañ işḳilip déşşét aldiraş bulap kéttim put ḳulam yégé tégmiytto.
-Hé, uçvatipmé hazir. Hé dadam dadam çüşüp tuduma?
-Hé bulaptu.
-Yiné tusaptuma nim ḳiliştin taş kolaştin.
-Hé bulaptu, vay şu mén kançé kün boldi tilfun ḳimmiġili.
-tilgun ḥatirsidin tas ḳiptu çikit ḳaġili tilfuniñiz.
-Héy
-Yaḳ şu déris añlap bulammay.
-Vay ittig mu iş ḳilip yigrim birinçi çisla kititsilé dép şunda déytto.
-Üçünçayniñ üçünçi çisla yoluḳḳidékmiz.
-Hé şu berip kilişké işkkün kétsé şu on kün turaménmikin.
-Ém hazir tamaḳ yavati.
-Hé léġmén yidim.
-Ba.
-Ana sizço nim
-Yaḳ teḥi mé uḥmudum.
-Baliḳiġu ba émdi işḳip.
201
-Ḳanda.
-Vay tékşürép dép ménmu añlidim aşinda diginini.
-Vay uni.
-Unçilik tapamiz émdi.
-Hé, avu bi baliġa ḥénzu tili ügütüp ḳoyġan. Bügén kémidiġu u bala. Aldin ḳetim
bi aldin ḳetim bi bi saétliki şu yigrim béşkoydin diyişkén. Vay şu üç alti künlikigé
üç yüzkoy berip kétkén. Bügün dériské kémmidiġu biré işi çiḳip ḳaġanmikin tañ.
-Aşu işḥanida.
-Bika otaġançé.
-Hé biytal şu.
-Vay biytal bala şu uyġur.
-Vay bilimniñ ḳédri miyédé ütültto.
-Vay yaḳéy.
-Ḳanda siz nimé tamaḳ éttiñiz hazir?
-Ḳanda dukanniñ işi ḳanda bolde?
-Hi
-İcarisini berémiz ya
-Hi
-Yüz yétmiş miñ koy séksén miñ koy. Yilliḳimu ya tügénlikimu?
-Vay tügénlikké satsa uni ḳanda bultto?
-Hé é hé bulapto hé.
-Émdi ḳerip ḳaġanda olturup dukan aşmamsiz.
-Héy. Aşu éhval soray dép tilfun ḳilġan ana.
-Ögünüşlimu ḥeli cayida işḳilip.
-Hé maḳulé.
-Hé ma.
202
-Hé ma.
-Vay bu kündé kilivémiytto unda iş
-Hé.
-An
-Hé
-Akam bamu yeniñizda ya dadam bamu yeniñizda?
-Hé méyli émsé.
-Ya méyli méyli kiyin tilfun ḳilay mén.
-Ya bolde uniñġimu ayrim tilfun ḳilamé.
-Émsé öydikiléniñ hémmisigé duayi salam déñ ana.
-Hé maḳul émsé ḥudayimġa amanét.
…
-Bu özgirép kitiptu uniñ tili gipiço.
-Bék eġir uniñ şivisi.
-Akammu ürümçidé oḳuġandikin
-Bizniñ keriyéniñ ciḳ eġir bomiġandikin mén davamliḳ mérdan gé kiġan çaġda
iyna aşniñ gipini mofañ ḳilip munda sözléyttim munda
-Yaḳ lekin silniñ keriyéniñ bék eġir. Bizniñ keriyédiki ögünüş başliḳimizniñmu
aynadi tapşuroḳ dép.
-Tapşuroḳ.unda dimiyt bizniñki
-Abdan tudiñizma ana?
-Abdan tudom sizço?
-Abdan tudom. Ḳizim ba dép mini oylapmu ḳoymaysilé.
-Siz nédé?
-Mén?
-Hé.
203
-Aşkursta.
-Nimé?
-Aş kursumda.
-Teḥi ḳappémidima?
-Ḳappégén siz bilén mişédé körüşvetip kitéy dép.
-Oġavalliniñ avazi kiltti ya ḳeşiñizda?
-Sinipta ana oġavala vultu ḳizvala vultu
-Nimiş ḳiġili tuduñuza?
-Diénşi köġili tudum.
-Dadam yoḳma?
-Ba
-He.
-Şu a malim çaḳırıpti şuña öygé berıp bulap kéldim ana.
-Yalġuzma?
-Yaḳ yalġuz émés. Mén heli çüşéndürüp ḳoyay.
-Véy.
-Abdan tuduñuz dada?
-Hé. Sizmu abdan tuduñuz.
-Abdan tudum. Kögiñiz kéldima dada mini?
-Kélde. Barayma.
-Hé kiléy déptiñiz kemidiñiz.
-Ḥudayim buyrisa muşu üş töt kün içidé maralbeşiġa bartmé.
-Hé.
-Maralbeşiġa baġaç baramé.
-Hé maḳul, nim aġaç ḳilsiza dada maña?
204
-Nim aġaç bartmé déñé?
-Şu öziñiz bilip aġaş kiliñ.
-Hé maḳul, nan aġaç baray.
-Dada mén nan yimiytmé.
-Kavap aġaç kiliñ mivé-çivé aġaç kiliñ.
-Hé maḳulé.
-Atayén kilip nan aġaç kilémsiza. Dada ras bi gép ḳilay.
-Dadov
-Hi
-Pulum tügdi.
-Hé buldu sep ḳoymé.
-Bommisa kégén çeġiñizda aġaç késiñizmu bultto.
-Pulni sep
-Hé maḳul. Maḳul émsé dada.
-Hi
-Hé öziñizni asrañ émsé ḥudayimġa amanét.
-Him ḥoş.
-Héy.
-Ov.
-Hé maḳulé ana uni ḳilvatay mén.
-Yéné körüşémtiñiza?
-Yé.
-Yolġuz bosiñiz bomiyt cuma balam yalġuz bomañ.
-Maḳul.
-Ḥoş.
205
-Ḥoş.
…
-Bilék déñé.
-Mén éyna bügén siniñ orniñdiço aça
-Hé
-Şorpini işkkişlik içvéttim.
-Hé işkkişlik iştiñizma?
-Hé é.
-Sizgé nim aġaç bartmé?
-Kitap bolsilam boldi.
-Kögiñiz kéldima?
-Kéldi.
-Aniñizġa tilfun asam ammidiya?
-Vay tañ, hé saña gipi yoḳ şuña gép ḳimayvatidu ayna hoş.
-Kima
-Hoş dép koyvatti
-Hé
-Ukam maéa naḥşa eytip beriñé
-Hé?
-Haḥşa eytip beriñé
-Nimişḳa?
-Avaziñizni añliġum képḳaldi sizniñ
-Hé maḳul, vodi ḥav mama...
-Vay uyġurçé.
-Appam mini ay déydu,
Ay asmanda turmamdu.
206
Mén asmanda ay bolsam,
Appam yiġlap ḳammamdu.
-Hé émdi aniñizni çaḳırıp ḳoyñé ukam
-Hé ma, hé?
-Özéñniñ anisini çaḳır.
-Anov, aliyé açam
-Véy
-Abdan tuduñ?
-Hé abdan tudum, sénmu abdan tuduñma? Ḳandaraḳ micéziñ?
-yaḥşi. Siniñ micéziñço?
-Yaḥşi.
-Tilfun asam eliñé hé maḳima ḥenim.
-Añlimaptimé. Dadam bilézük ékiptikén mén biyni tallivelip, saña biyni tallap
pégiltudum. Bék noçikén ma ḳetimḳisi.
-Mén tallap boġanda tallañ.
-Émdi siz bomiġandikin tallap ḳoyay didim sizgé. Bomisa émsé siz kép tallañ
mén ḳapḳoyay başḳiliġa yoḳ éyna.
-Dadam miniñ gipimini dép ékégén u bilézükni mén tallap boġanda tallañ.
-Hé bulaptu.
-Hék tilfun asam bi eliñé u ḳol tilfun boġandikin gudiñ tilfun bomiġandikin u öydé ḳopḳoytḳan. Avazini eçvetip.
-Hé maḳulé boynamġa esip
-Hé aşinda sél nervañ aciz boġandikin boynañġa esipmañ.
-Hé maḳula.
-Hé mén izdép turuñ mini
-Yavsénçiġa tok calañé hé maḳima?
207
-Oylişip baḳay.
-Oylişip baḳay diytto.
-Hé maḳula émsé tilfun ḳip tuġin.
-Hé maḳul émsé ḥudayimġa amanét.
-Ḥudayimġa amanét.
…
-İlgiri ḳandaraḳti bi gép ḳiliñla adaş.
-İlgiri şu biz heşḳanda ésémtük.
-Şu yoḳap kéttiñla
-Bizniñ keriyé namrat iyna bilsilé özéñla
-Hé ras
-Silé keriyégé berıp baḳḳansilé?
-Hé baġan ütép baḳḳan adaş.
-Hé bizmu lopḳimu ciḳ bamayttuḳ. Şu nahiydilam yaşayttuḳ éyna. Başḳa yégimu
çiḳbaḳmiġan şu aliyméktépké ütéplam şu ḳéşḳégé kilip şu.
-Silému kiçiklikiñlada ḳanda oynayttiñla?
-Vay adaş ançé isimdé yoḳ cuma
-Bizniñ kiçiklikté uyanni diséñla bék ciḳ éyna. Sanap tuġul tusam miyédé.
Mésilén biré uyan birsini sanap beréymé silégé. Silému oynamsiléki uni uḥmaytmé.
-Hé
-Mésilén mundaḳ ḳiz oġalla mundaḳ arlişip munda öy tutap oynayttuḳ éyna. Silé
oynamtiñla?
-Mimandaçiliḳ déñla adaş.
-Mimandaçiliḳ oynayttuḳ iyna.
-Ménmu oyniġan şu çaġda.
208
-Bék ḳiziydo u uyan teḥi. Baharlıḳ oġal ḳizla éşédé arlişip uyun oynayttuḳ. Nayti
güdék vaḥtimizkén oylap baḳsam hazir uço. Bék péyzi oynayttuḳ u çaġda énkinço
heliḳi mundaḳ bir kün cumék oynap.
-Büşü büşü déñla.
-Hé büşü büşü. Heliḳi hikayé battiġo ḳizvalla oynaytḳan.aşuni ḳizvalla bilén
béslişip oynayttuḳ teḥi biz uni .silimu oynamtiñla uni?
-Yaḳ biz unda oynimayttuḳ. Liñgitaḥ dép binésé battiġo?
-Liñgitaḥ?
-Hé.
-Hé, biz teḥi üléñguç oynayttuḳ, üléñguç mundaḥ.
-Hé.
-Üléñguçmu bék ḳizziytti.
-Bizniñ a méktéptiki oḳutḳuçini sözlép bésém ḳalañla bék éiziétiço u oḳutḳuçila.
Bir malimni batti bék cilivultḳan malimtiço. Bir küni balla şédin u malim aççiġlitili émdi dép dériské kiltḳan vaḳitta éyna a heliḳi işikniñki töpisigé bittal doska
üçégüşni ḳapḳoydiço balliniñ hémmisi ḳapḳoyapti işikni eçip kiriş vilén téñ kallisiġa çüşüttudé émdi u. Biçaġda kilip déris vaḥtida balla ayna ḳipḳoydi, ḳiġanti
malim eçipti işikni ḳuliġa bır çüşüptu u üçégüş. Şuyédin kirip bir saét şuyédé
ḳaḥşap u malim biçaré uniñdin kiyin kırıp hémméylénni tüptüz tuġuzup déris ütiti
u malim. Bék éskiti lekin, yana bi téntérbiyé malimi batti umu bék éskiti.
-Héy, biçaġda biz aşu méktépté oḳvatḳan çeġimda tuluḳsiz otturda oḳuġan çeġimda aşunda bizmu siligé oḥşaş ḳilġan. Silé üçégüş ḳopḳoyupsilé biz kiçik çilékké
su ḳoyap ḳoyġantuḳço üstigé. Ma malim işiktin işiktin aş su digén kallisiġa bır
ḳuyulmasmo. Pütün bédin pütün kiyimliriniñ hémmisi höl höl. Hémmisi höl bulap
kétti.
-Malimni şunda zañliḳ ḳilip şuña muş méktépké kipsiz siz.
-Siz malimdin biré ḳetim tayaḳ yépbaḳḳanmu mundaḳ?
-Mén yaḳ mén ançé ḥapa sammayttim.
209
-Miniñ isimdé bır ḳetim bi malimdin tayaḳ yigénço ümrümdé bır ḳetim. Ḳanda
boġan diséñla u çaġda matimatika malimti u bék tuluḳtiço. Bék éskiti u malim,
işḳip ḳapaḳlirimu bék yaman. Dériské kiriplam bir işkkisini urvititti işḳilip hér
saétté kirsilam. Bi çaġda tapşuruḳ bédi émdi u tapşuruḳ beripti şédin hé işlép kéldiñlamu ménmu işlép kégénço u çaġda. Aş yenimda bır taġliḳ bala bati. U bala işliméy képtu, davamliḳ işliméy kildiço émdi o. Éşédin hémmisiniñ tapşuruḳini
tékşürép kéldi. Miniñ ḳeşimġa kégéndikin u taġliḳ nédin bolde miniñ déptirimni
evapto. Dépténi evap ḳopaplam malim ḳeni siniñ déptiriñ dépti. Ma taġliḳ evapto
disém sén nimişḳa déptirinni uniñġa bersé dép işḳip pişaném gédinimgé bırni
sépti bék sét aġrıp kétti.
-Gédiniñgé paññidé ḳoyaptudé. Ot çikétkén gépté.
-Hé ot çikétti miniñ gédinimdin yaman bék
-Héy
-Aş çaġda bır isimdé ba aş bır malimdin tayaḳ yiginimço. Lekin köñli bék yaḥşi
malimdiço o işḳip hazer nédé kösék şédé salamlişip mañitmiz. Tuluḳ ottur digénmu alamét bır oḥşimaydikén işḳip untup ḳammaymén. Silimu untup ḳammaytḳansilé?
-Voy yaḳ adaş untumaytmé.
-Nurġunliġan güzél ésliméñla ba heḳiçan, bék capaliḳ hé.
…
-Biz unda diméytmiz uni keriyédé.
-Nim déysilé? Biz kallisiniñ sél süyi ba édémni ḥoḥéy déytmiz.
-Menna vay unda dimiyttiu u yédé.
-Aşta deytto.
-Tovva ḥoḥéy dép
-Unda gépni mén añlapmu baḳmaptimé.
-Sipsapmu déydikénsilé hé?
-Hé?
210
-Sipsap déydiġan gép bakén.
-Yaḳéy unda
-Biḳuz déydiġan gipi ba.
-Vay méyégé kilip biḳuz oltuveliña ya miyégé kilip bi tamaḳ yevalamsiz biḳuz
tamaḳ yeviliña maḳima dép.
-Elyazniñki eniḳ çiḳmaydikén. Sizniñki eniḳ çiḳidikén.
-Tamaḳni bék
-Tamaḳ yémsiz disé biḳuz yeymé dép.
-Hé.
-Öygé teḥi édémlé késé munda déydikén teḥi ula. Bi astiñizġa éplép ḳoyayma
mani dép hé teḥi.
-Gumuluḳla aşta déytto.
-Hé gumuluḳla aşta déytto.
-Teḥi putumni putam dép teḥi
-Köpé salay diméstin astiġa köpé saltḳan işvayya köpé salay disé gumuġa késiñiz
ḳopañla ḳoñilirġa éplép ḳoyay.
-Biz putam déytmiz.
-Vay bi çaġda mén muşu gépni añlaptim mén ḳalañla külüp oñda ḳaptimén. Nimandaḳ ḳiziḳ gép ḳiltḳan édémdo mavu dép teḥi.
-Gumuluḳ aş biy aġiném bétti gavcuñda oḳuġan çaġda bi çaġda yataḳḳa çisém
ḳopañla ḳuñañlaġa éplép ḳoyay déytto. Vay aççiġim digén nédin kilip tovva vo
adaş toḥtaptu mén munda bi çaḥçaḥ ḳilġan deytto. Émdi bu işni nimdey dép adaş
çaḥçaḥ ḳilġanmu ya çaḥçaḥ ḳilġanmu disém vay unda émés mén çaḥçaḥ
kipḳoyġan. Bizniñ u yédé munda köpé sép munda köpiniñ üstidé oltu digénni
ḳuñilirġa éplép ḳoyay déydo dép déytto uni
-Sila tuḥum ḳoysa yaḳ toḥu tuḥum ḳuysa nim déytsilé?
-Tuḥum ḳuştti déytmiz
-Tuḥum ḳuştti démsilé?
211
-Hé.
-Şu gumuda tuḥum kakkuklidi déytkén.
-Ḳiziḳ édémlikén déymé bézilé hé şundama? Mén aşu ḥoténniñki tunci ḳetim
çiḳḳanda şu aliy méktépké imtan bégili çiḳḳan çiḳip aş édémniñ gipini añlap
-Tunci bulap şé kögén çaġkéndé émsé u.
-Hé şé kögén çeġim. U çaġda yezidilam yaşayttuḳ biz. Tupulañ bozaḳlidilam yaşap ütéptikénmizkén. İşkip ḥoténniñki işkip keriyégé basañla ḳalañla anda heliḳi
burunḳi ḳédimḳi édémlini tapalaysilé iyédé.
-Mén biçaġda añliġanma kitapta oḳuġanma dérya buyi ḳédimki.
-Hér ḳetim basañla basañla déysiz ya.
-Darya buyi dép bir yé va éşédiki édémléni köséñla işḳilip burunḳi mundaḳ uni bır
ḳébilimikin déysilé.
-Ula işkigé ḳulpu samaytmişké ula.
-Ḳulpu sammaytto ula ayna uçuḳ ḳopḳoyttu ula. Munda biléñzüktin bini tatip
ḳoysa tatip ḳoyttiki, ula.
-Üylirniñmu hémmisini munda yaġaçta ḳupurdu u édémlé.
-Siz baġanma?
-Baġan.
-Kulpu samaydikan ula işikiga aşu
-Hazirġiça aşinda bama?
-Hé, toñgaz ba teḥi cañgallaġa kirsiñiz üsüp ḳarniñizni yartḳan. Bék ḥétérlik nésé
avu, toşḳan zédigi dép añliġanma aşu keriyé.
-Keriyédin çikidu hé?
-Dérya buyidin çikidu éyna.
-Sizniñ aş ḳébilidé tuḳḳanliriñiz bakén hé?
-Voy bizniñ şu işkaylidiki ḳoşnilinin hémmisi şu ḳébiliniñ édémliri.
212
-Hé.
-Davamliḳ tügilirini yitlép çiḥitto. Aş tüginiñ aççiġlitip biz aş çalma etip ḳilsaḳ
ḳoġlap.
-Rasmu ya?
-Ras, u édémlini köséñ mundaḥ édémlé émdi u. Méslén hazir bu yazliḳta ḳalañla
éşégé beripço, yazliḳta kititto yazliḳta kitip éşédin toşḳan zédikini kalap kalap kalap elip ma nahiygé kilipço nahiygé kilip satitto. Ḳişliḳta ma bizniñ nahiydiki
öygé kiltto, yazliḳta ayé yezidiki dérya boyiġa kitep éşédé toşḳan zédiki kalaytdo.
-Yana mundaḳ bir iş bakén. Mundaḳ ayalla baġu ayalla kiçik mundaḳḳiné bir bijmé doppisi bakénġo uniñki
-Kiçik doppisi?
-Hé, uni ḳanda çaġda kijtto?
-Uni şo mundaḳ ḳanda édémlé kijtto diséñla mañḳalañla manda édémlé kijtto.
Mundaḳ yaşinip ḳaġan, mésilén biré méslén toy boldi disékma toy boldi disék öydiço aşyédiki mundaḳ yéngilé deytḳan ayalla baġo méslén yeşidin aşḳan ḳeri ayalla kijtto. Çoḳum kiymisé bomaytto émdi uni.
-Uni ḳanda oyniştḳando kallisiġa o? kiçikkiném bijnésé?
-Şu ḳanda oyniştḳandi silé uḥmaysilé biz uḥitmiz biz kögén uni. Uni munda bir
ilgék ba ilgék bilén ilip ḳoyttu uni.
-Çeçiġimu ya?
-Çeçiġa iltmay négé ilip ḳoytto émsé une.teḥi prıca déytḳan bittal
-Nimé?
-Prıca?
-Prıca déytto uni
-Prıca?
-Hé é kiçik doppisi. Kiçik doppiniñ astiġa aḳ yaġliḳ kijtto. Miyégé prıca kijip
bartto.
213
-Yaşlima aḳ yaġliḳ kijamta?
-Yaġliḳ, yaşla?
-Hé.
-Yaşla adétta unda toyliġa undaḳ aḳ yaġliḳ kijip bamaytto.
-Hé yana bij iş ba teḥi. Silé bi nimé otniñ üstigé küméş çaḳamsilé küméşniñ içigé
ot yaḳamsilé işḳip biy işi va.
-Hé, u küméşni köséñla bék mana. Aş keriyéniñ méşripini kögén bosañlaġo.
-Añlisam biré mitir kilémiş uniñ diamitiri.
-Vay biré mitir dapḳapsilé, béş alté kilomitir kiltto u. Uni ḳanda diséñ uni ḳanda
puşurttu diséñla uniñġiço bır ḳoyniñ yartisini saltto goşini. Yuġon ḳilip arşıba
térékturniñ heliḳi çaḳisini kögénma?
-Hi
-Aşunda ba heliḳi.
-Keriyédé yaylaḳ bék çiḳ oḥşimamda? Ḳoyni.
-Mélisiniñ hémmiyégé ḳaliséñla ḳumya keriyéniñki
-Mé.ḳoy göşimu çiḳ oḥşaydu hé?
-Hé ḳoyliri çiḳ.bulapmu dérya boyida çiḳ éyna.
-Hérya boyidima?
-Hé.
-Bostanliḳ émésma.
-Bulapmu aşyégé berip heliḳi yaḳḳan kümüşini yiséñla muna résmi muna.
-Uni aptapta puşiramto ya ḳumġa kümép ḳoyap
-Ḳumġa kümüttiya éyna. Déslépté ḳumni ḳumni ḳizirtto ḳalañla. Ḳizdiripço ot
yeḳip ḳizdurġandin kiyin aşu ḳumġa aş heliḳi küméşnilam kümép ḳilsa yerim
saéttila pişitto.
-Nim nim saltto émdi uniñ içigé?
-Küméş digéngé göşni saltto.
214
-Hénim bosa.
-Bır ḳoyniñ yartisini saltto uniñġa .
-Aş göşlam saltto?
-Göş vilén a pijyazmu ba. Pijyaz saltto.
-Mundaḥ laza aççiḳsu bijnésé samamta?
-Laza aççiḳsu uni samaytto u yédé. Nim ḳiltto uni selip bi tatliḳ nésini ḳanda ḳiltto aççiḥlitip une. Rés uni yiséñla tiliñlada résmi ḳaltto maḳima dépḳoyay.
-Añliġan, ḥudayim boyrisa berip bi yép baḳamé.
-Baġanda mén bi miman ḳimayménmu siléni.
-Vay réḥmét adaş.
-Yiséñla tiliñlida ḳelip émdi baka şu dérya boyida öydin biyni tutvamañla émdi.
-Sizgé ziyan buldudé
-Hazir hazir añlisam heliḳi ma yiññi dérya buyimu hazir işklirigé ḳulpu saltḳan aşta bulaptuya.
-Hé. Hazir şu iyédiki édémliniñ çiḳ balliri iyna, u yédimu méktép yoḳti ésli.
Méktép bomiġandiki iyéniñ ballirni hémmisini miyégé bizniñ nahiyégé yiġip
méslén méḥsus aş méktépté yataḳ tamaḳ orunlaşturup ayinda ḳiltto.
-Ḳançé yil méslén
-Miénfei, héḳsiz oḳuyttiya ula.
-Hazirḳi cémiyitimiz bilén téñlişip boldimu ya ḳançé ḳançiliḳ
-İyédiki édémliniñ çiḳisini hazir küçürép hazir nahiygé ékip boldi hazir.
-Nimişḳa unda ḳiltkén ulani küçürép?
-Nimişḳa diséñla iyéniñ ikilogiyélik muhitniço émdi ula toġraḳlini kisitto émésmo,
aḳisidin iyédé toşḳan zédikini kolaytkén, aḳisidin ḳumluḳni véyran ḳildi dép ulaniñ hémmisi édémliniñ hémmisini nahiygé ékip pilanliġan.
-Ḳumluḳni véyran ḳildi dép?
-Hé.
215
-Ḳumluḳni bostanliḳḳa aylandurtmisa u
-Toġraḳni kisvétséñla ḳanda bostanliḳḳa aylintto iyé.
-Uliġu toġraḳni kisipto lekin éyna igiz bina saġanlimu ḳumluḳni buzutto aşinda
yaḳ ekilogiyélik muhitni buzutto.
-Ḳumluḳ digéngé bina samaytto iyédé.
-Boldi ḳiliñla hay.
-İşḳilip saltto.
-Samaytto. İyédé işḳilip hémmé édémni küçürép asasén bıryégé apırıp bolde hazir.
-Añlisam ḥeli nim déymiz adéttiki téréḳḳi ḳiġan cémiyitimizdin aş dérya buyi
ḳédimi bostanliḳ ailima? Aşyé yigrim yil kéynidé ḳaġan dép aşta démto işḳilip
bijnésé déytto.
-Émdi iyé nimişḳa unda bostanliḳ ba diséñ ḳumluḳniñ ottursidço, keriyé déryasi
baġo?
-Hé.
-Keriyé déryasiniñ aḥirḳi uççi şédé beriḥliḳ.
-Aşédé toḥtaydikén?
-Hé. Şu déryaniñki aş étrapiġa oluşvaldiço u édémlimo. Ém uyédé nopus nahayti
az. Méslén bır yédé bır öy bosa, öydin téḥminén béş alté kilomitir yiraḳliḳta bır öy
va.
-Tovva.
-Ém iyédiki édémlini bék bay disék bulttu émdi.
-Bay?
-Hé, u édémléniñki ḳoylirimu çiḳ. Aş dés ḳoylırva bi dam digénniñ sanap késéñla.
Béş altüyüzdin tatip ḳoylırva, kallırva, tügülırva tehi. Ula adétta ḳuvanliḳḳa ḳisa
ḳurban heyttiço ḳuvanliḳ ḳisa tügüni ḳiltto u édémlé.
-Vuytcon
-Lekin u édémlidé asasén médinyét disék unda médinyétmu çiḳ yoḳçu u édémlidé.
216
-Aşinda édémni médényétlik déytmiz
-Aşniñ özi médinyét o tovva.
-Yaḳ u burunḳi émdi bizniñ nahiygé selişturġanda u édémlinço undaḳ yilliḳ
-Sapa déytmiz, sapa déytmiz.
-Sapa digén nésé yoḳço.
-Sapa vilén médényét oḥşimaydo. Médinyét déñla éḥlaḳ, méslén méslén hémmé
édém bi işikni uçuḳ ḳoyap ḳoyuş digén gép bır añ.
-Oġrı yoḳ digén gép émdi u.
-Başḳilaġa boġan işénç u digén.
-U diginiñ ḳélbi nahayti sadda digén gép uniñ.
-Hé, vay sadda dép adaş.
-Sadda nahayti aḳ köñal u köñlidé oylimaydiço émdi u miyédin bijkim éçikkité
mani dép.
-İ hazirḳi işkki yaşliḳ balimu işikké ḳulpu selişni bilitto émsé uni nim déysiza?
-U yezida unda ḳimmaydikén lekin şéhérdiço şéhérdé çoḳum ḳulpu sammisiñiz
bomaytto bir minut iyinġa basiñizmu.
-Uġu şu.
-Şu aşu sapaniñ aşḳanliḳi médinyétniñ tüvénliki aşu.
-Hazir lekin iyédé édémlé bék az ḳaldi maḳima balla iyégé basañla işḳilip
-Hémmisini küçüvéttimu ya işḳip yana azraḳ bamu yana?
-Voy émdi iyédin kétmiytḳanlimu cayil ḥoténlikni yaman cayil déyttiya émdi
şundama cayil boġantki émdi biz kétmiytmiz mişédin.
-Biyni biy déytmiz biz ḥoténliklé éyna.
-Hé.
-Méḥsus aşédé ḳapḳoyaptiké hé bézénlırni. Aşunda médinyétni saḥlap ḳasun dép
aşda.
-Saḥlap ḳasun dép ḳaldu. Lekin ulniñ öylırnimu çuvmaydu.
217
-Héy hazir uni mundaḥ sayaét mérkizi ḳilvalttimu ya?
-Sayaét iyédimu sayaét mérkizimu ba, basañla bultto. Çétélliklini munda elip
berıñla silimu mundaḥ.
-Mañé vay özimizniñ yerigé çétéllik vilén berip ḳandaḥ özimiz basaḳ bolde o.
-Saḥlap turuñ mén başlap barmé.
-Sayaétni aşsaḳ boldu. Sayaét arḳılıḳ ma ḥéliḳ ammisini bi beyitsaḳ bultto. Sayaéttin ḳırım ḳilip mundaḥ.
-Sili bulttu bulttu dép oltuġan bilén a başḳila késé bulttu bulttu digénni bumayttu
bumayttu dép nim ḳiltkén adaş. A kégén közi kögan çirayliḳ köréngén nésilni asta
ép mañitkén.
-Andikin aşyédimu nurġun çétélliklé ba mé çétélliklini aşédé köréptikénmén.
-Tovva ḥudayim munda édémlimu bakén dép ḳaġan boġayttiñla hé.
-Hé muşunda édémlimu bakén hé. Çétéllik digén diénşidé çiḳsa ḳandaḥ çétéllik
muşundakén dép émélyéttimu bır köréptim ulani.
-Öyiñizdé diénşi bamiti?
-Hé diénşi ba.
-Hé é.
-Émdi burun mén aşu tuluḳsizda oḳuvatḳan çaġda tuluḳsizda oḳuġan çaġdiço aş
bizniñ işkaldida bittal radio istansisi baytti, aşédé bittallam diénşi baytti.
-Voy siliniñ işkaldida biyttal radio istansisi bosa tovva bu ḥeli.
-Radio istansisi yaḳ u radio istansisi iyédé boġan bilén heliḳi bizniñ étrapidiki
diḥan nahiydikiço émdi hémmisi diḥan.
-Hé, lekin médinyét sévyasi yuḳur diḥanla.
-Émdi nahiyé boġan bilén keriyé digén u çaġda oḥmaysilé silé. U digén hazirḳi
téréḳḳiyatiġu alamşumul bopkétti émdi u yédé, burun.
-Asman zimin déñla. Hé é
-Asman zimin hay.
218
-Bék özgirişlé bék, burun aşu nahiydiki baġu heliḳi Ḳurban Tulumnin héykilini
ködéñlima?
-Hé.
-Aşyé digén ḳattiġ avat nahiydi.
-Silniñ nahiydimu bamu u?
-Ḳurban Tulumniñ üyi bizniñ şémbazadin. Keriyé nahiyesidiki şémbazadiya.
-Hé Ḳurban Tulumniñ biy balisi silé vilén ḥoşna dép añliġan mén ras toḥra.
-Hazir uniñki névrılırdin tatip tévrılırdin tatip hémmisi va. Hazir hökümét şulini
yülép.
-Ḳurban Tulumniñ nimisinima?
-Hé Ḳurban Tulumniñ évlatliri baya.
-Hé.
-Vay adaş işḳilip ḳanda hazir keriyéniñ téréḳḳiyati?
-Keriyéniñ téréḳḳiyati bék
-Keriyé unda bunda dimay bizni apasiñiz bultkén ésli hémmimizni. Apırıñ maḥima émdi.
-Basañla ḳarşaltim mén silini.
-Vay adaş baramiz baramiz. Silimu munda lopnoġo ütép ḳasañla ḥoténgé késéñla
-Davamliḳ ütitmiz biz loptin
-Uġu ras émdi.
-Bır yilda töt béş ḳetim ütémizmikin.
-Loptin ütép ḥoténgé kijsiz émésma.
-Ém iyédin aylinip ötkili bomaytkén émdi.
-Silimu keriyégé mundaḥ bıré ḳetim berbaḳmaysilé.
-Lekin ras gépni ḳilsam hazirġiçé biré ḳetimmu berbaḳmidim bij ḳetimmo. Añlisam yiraḳmişya?
-Aliḳi bi töt saét kiltto yiraḳ bosa uzun bosa.
219
-Hé toġra.
-Hazirġu ḳatnaş ravanlişip kétti.
-Ḥotén bilén lopniñ aliḳi bi yigrim töt kilomitir bosa, lop bilén çraniñ arliḳi néççé
kilomitir? Éllik toḳḳuz kilomitirmu ya yüz ottuz néççé kilomitir mo?
-Lekin çırġa keriyédin bi saétté berip boġili bulttu.
-Keriyé bilén çırniñ aliḳi yeḳinma?
-Çırniñ aliḳi yeḳin. Çırniñ otturda ḥotén bilén lopniñ arsida bi say vaya.sayni çırniñ say daytmizya şuni.
-Hé toġra.
-Éşédin téḥminén biyerim saétté ütép bultto maşina. Bi uḥlap ḳopḳiçé berip bultto.ḳaçan barttiki muşu tümür yol. Tümür yol baġan boşa.
-Vay adaş.
-Tümür yol.
-İşḳip muşu işkkimiñ on töt mu işkkimiñ on üşmu aḥiri yilniñ aḥiri barttu béytto.
-Négé?
-Aş tümür yol keriyédin ütép,keriyédin tatip aş çéçén a korliġa tatip tutaşturvatitkén aḥiri.
-Hé bulap ḳala.
…
-Ḥoténniñ çuḳuvazirni bék ḳiziyt déyttiya?
-Vay adaş uni somañ. Bisi binésé setvatḳan bisi binésé setvatḳan aşto héy éñ yaman yeridin bisi va hazirġiçé oñşap bulammidi. Pütün ḥotén şéhrini oñşidi aş
çuḳuvazani oñşap bulammidi hazirġiçé.
-Lekin aş oñşimasliḳimu bi mésilé. Oñşimisimu abdan bulttu. Hémmé édém basa
ḥoténniñ aş yerigé bartto. Hémmiyégé dañliḳ boġandikin.
-Yaḳ uġu dañliḳ lekin yolliri digén bi mañay disimu maşşin yoli tosulap ḳaġan
iyédé. Yékşémbé künlük bultḳan bosa
220
-Hémmé yéniñ aşinda bi baziri ba.
-Unda baziri buġan bilén lekin aniñ bék ḳalaymaḳan éyna.
-İyé bék, miniñ diginim
-Otturda yol tosap ḳoysima aşni buzap mañıtḳan édémlé va éyna.
-Hé.ḳizişni ḳiziyttu raslam bék ḳiziyttu. Lekin péḳḳét oñşap bulammidi aşni.
-Bulapmu aşyéniñ yollirdin mañġan çaġda bır maşina.
-U yékşémbé künlük bultḳan bosa a tézikéşlé baġo yolniñ taz, çiḳip géḳilmisa bazabaşliġi çiḳip gékilmisa tas ḳalamdikin aşu yolniñki ottursidilam toḥtutup ḳoyap
satḳili binésilirini.
-U vaḥtida sizgé payda bula. Putuñuz yégé tégméylam meñip kitip.
-Hé é.
-Hé meñip kitip bosa
-Bır çuziġa kirvasa işḳip béş, bıré işkki saétté aran ütémdikin hé iyédin.
-Şu
-Bulapmu teḥi sén, mundaḥ üççaḳiliḳ moto héydéytḳanla teḥi.ula bék sét héydéytto işḳip motoni
-Hé é.
-Bulapmu teḥi ayal kişilé héydéytkén émdi uni şundama, bék ḳaramkén teġi ula.
-Vay uniñ gipini ḳilma adaş.
-Mén ḳoḳaytmé unda sénliñsıġa çiḳḳili.
-Lekin mén méyégé killip, a yéniñ ḥeli yaḥşikén heç bomisa munda üççaḥliḳ motoda otasaḳmu çay içkéndék putumizni sañgiltip oltumiz. A méyéniñkigé oḥşaş
toçéygé ḳiġ basḳandék özimizni bi tiḥip ḳoysa vay nimé sétçilik.
-Hé é.
-Mén tunci ḳetim köréptim mé muşyégé kilvetip
221
-Vay adaş lekin ḥoténdé heliḳi otturġa yolniñ ottursiġa aşunda bi ḳalaymaḳançiliḳ
bop kétmisun dép yolniñ iyin miyinġa édém ötmisun dép heliḳi munda bi simot
biynésé ḳoyap ḳoyduġu.
-Hé aşu çuḳubazaġa.
-Aş nésini ḳoyap ḳoysima çuḳuvazaġa, u édémlé uniñ üstidin séklép oynap bu yinik atlitkiġa ḥeli bi méşiḳ ḳilvalttimikin déytmé hazir aş édémliniço, tovva.
-Nimé disiñiz émdi u édémliniñ eñida undaḥ yoḥté émdi hé.
-Yaḥ u émdi añdikimu mésilé émésmiki déytmé işḳip aşinda bi közgé ilmiġandék.
-Ḥoténlikmu bék cayilço.
-Hé, mani ḳılmañ disé.
-Mani ḳılmañ disé muşuni ḳıltḳan édémlé,ḳılmañ disé ḳıltḳan ḳılıñ disé ḳılmaytḳan édémlé ba.
-Nimişḳa özéñlini çüşürsilé udigén alahidilikimiz bizniñ,hémmiyédé ba cayilliḳ
digén.
-Cayilliḳma?
-Ya émdi
-Bézidé sélbi céhéttin bultto yana bézi céhétté ḥurapi céhétté bultto.
-Bék eşip kétsimu bumayttu.
-Bék eşip kétméylük. Uni unda sökséñla bomaytto. Üzümüzni üzümüz söksék kim
bizni kütürtto.
-Yaḳ biz.
-Sökkén émés u.
-Bizniñ lekin biyni biy déytḳinimiz toġra, u toġra iş, Lekin bézidé nim déytmiz
munda.
-Ḥu digénlik cayilliḳ diméytmiz uni.
-Ḥata işlinimu toġra dép.
-Uni cayilliḳ diméytmiz özigé işiniş déytmiz.
222
-özigé işiniş émdi.
-Öziniñ digén gipidé çiñ turuş déytmiz.
-Lekin özigé bék ḳattiḳ işinip kétsimu hakavurluḳ bop ḳalttu.
-Hakavurluḳ émés.
-Aşu rişatkidin atlimañ disé siz mén biyni biy déyttim dép atlamsiza aşédin.
-Biyni biy déyttim diméytmiz atlımañ digéndikin hé dép atlımaymiz . émdi u
édémlé méktépté oḳumiġandikin uni toġra çüşinisiz.
-Siz unda digén bilén başḳila atlımay ütémdu.
-Aşla siz émés şuña başḳila. Aşla siz bulap ḳammaytto, siz aşla bulap ḳammaysiz.
-Şuña ḥoténlik dép gép ḳımañla.
-Ḥoténlik diméy nim déytmiza biz ḥoténlik tusaḳ biz.
-Şu ḥoténlik undaḳ ḥoténlik mundaḳ diséñla bomaytto.
-Vay hémmimiz ḥoténlik tusaḳ.
…
-Hé émdi uruşmiyli hé maḳima balla çıraylıḳ géplişili.
-Yaḥ lekin adaş aşu nim déytmiz aş yolniñ ottursiġa aşunda binésilini tosup aşunda satitḳan binésilini yolniñ yanlırda satsa maşşinla bi ravan ötsé uniñ.
-A bizniñ turmuşlirimizġa ḳolayliḳ bultto.
-Uniñ tazlıḳlırı adaş teḥi tovva aş çuḳuvazani biynim ḳiltḳan iş bosa égérdé aş.
-Lekin iyéni nimişḳa unda boġan disiñiz başḳuruş bır céhéttin başḳuruş.
-Yaḳ başḳurup başḳurup bulammidi iyéniço.
-Hazir ḥeli oñşaldi.
-Hazirġu oñşaldi émdi işḳip yoḳtin yaḥşi.
-Lekin.
-Dukanlırmu oñşiliptu hé hazir.
-Hé rés ménġu émdi tétildé öygé kétsém, késém.
223
-U yéligé berip baḥmidim déñ.
-Kégéndé bézi çaġda kilip çüpḳaltmé émdi. Lekin ḳarañġuda biynésé kögili
bomaytkén.
-Siz kitip sasiñiz aşu nimidé çüpḳelip ḥoténdé çüpḳelip énki kitémsiz?
-Aptubusta kétsém şu uzun yolluḳ bikétté çüp ḳalmé. Én poyizda kétsém şu poyiz
vogzalda çüpḳalmé şu.
-Sizço?
-Ménmu şu biz bézidé keriyéniñki bivasté maşinda mañitmiz. Bivasté maşşinsi ba
éyna.
-Aşinda mañsiniz bultkén bommisa ḥoténgé çüpḳelip kiyin bidém saḥlap andin
kiyin
-Ötkéndima ma ḳurban heytta ḳalañla saat işkkidé çüpḳapménké aşégé öygé ḳanda kitémé dép oturup bulapmu étisi namaz ütéytḳan künte.
-Heyt namizima?
-Hé heyt namizi ütéytḳan künte. Şuyédin nim iş ḳilay dép oltusam biy édém keriyélik biy édém bayké maşşinsi bayké ḳeşimġa kiptu keriyégé kitémsiz dép. Hé
maḳul mén keriyégé kitittim dép oltusam yana siz néççé édém déytto mén biz
işkki édém dép yana biy édém bati yenimda aġiném bati. İşkki édém biz dis, voy
töt édém bosa apırtım dép tuvaldi u édém. Unda ḳilmay apırıp ḳoyañ bi namaz
ütéytmizkén namazġa ülgürélméytkénmizkén hazirdin tatip mañsaḳ bi ülgürtḳandimiz disék émsé işkki édém tepiñ yana andin mañitmiz dép ayinda dépti miyinġa
késék yana işkki ḳizval uçurdiço émdi keriyélik şédé tunmaytménkén ulani mé, a
heliḳi ürümçidé oḳuġan ḳizvallikén u.
-Hé
-Aylinip képtikén mundaḥ aḥsuġiçé kiptikén u balla şédin ulimu tapammay turuptikén maşşinni.
-Ulamu héḳiçan maşin tapammay şuña aylinip kégilik.
-Hé maşşin şédin uçḳuşup ḳalde şuniñ bilén téliyimiz oñdin tésté kilvalduḳ.u
édémmu ḳizziḳ édémkén ḳalañla.
224
-Hé
-Ḳanda u yét téḥminén yétmişké kiygén édémkén émdi u.
-Maşşin héydéytḳan?
-Hé
-Tovva.
-Yétmiş yaş saḳalliri miyédé uniñki. U ḳanda héy ḥoténniñki yolida ḥeli bi a heliḳi ḥoténniñ yolidiçu şér içidé mañġan çaġda émdi ḳizil çiraḳtimu mañmay ġuy
ġuy mañitkén émdi u.
-Yétmiş néççé yaşliḳ édémma?
-Yüz yigirmidé mañidu u yétmiş yaşliḳ édém.
-Uçamtu nimé?
-Miniñ yürügém ḳoḳap şédé ḥudayim buyrisa şégé bi tiniç bartḳan oḥşaymé dép
néççé tilap içimdé asta héydéñ dép néççé dép kéttim mén asta héydé digénsiri
mayġa bék désséytḳan édémkén u.
-Ciddilişip kétkén çaġva.
-Yaman ciddilişip ḳaldimu.
-Vay çoñ dada astaraḳ héydislé mani kiçilikté iyégé dép.
-Tovva ḥudayim
-Helimu berip bulmiz
-Lekin aş maşşinniñmu çiḳḳiniġa ḥoş bosuñuzço aşunda çaġda.
-Ḥoş bosammu bék ḳoḥtum mé u maşiniġa çiḳip u édémniñ yétmiş yaşḳa kirgén
turup teḥi közlirimu ġuvalaşmamta uniñki.
-Şundéymé.
-Bi çaġda ḳasam közümgé uyḳum kipkétti dép muşta.
-Yaḥ adaş ḳeri édémlé yüénşiyin bop ḳaldu déñla. Yiraḳni bék körtḳan, yeḳinni
köméytḳan. Yiraḳni yiraḳni körép munda baġandikin.
-Hé şuña tiztiz héydéytto.
225
-Bék ḳaram, bék şuşén ḳeriġan édémkén émdi u.
-Yürék yaşkén déyma adaş aniñki.
-Néççé baliñiz ba disém yétté balam ba déytto. Émsé bu balliriñiġa bésiñiz
bomamtu bu maşinni öziñiz héydigiçé disém, u ballirim hazir bisi iyinda bisi miyinda pul teppatidu uliniñki héy.
-ulimu yalġuz oltusa bika zirikip ḳalttu öydé.
-Héydéytḳan vaḥti çiḥmaydu uliniñki. Émsé siz été heyt boġankin bi cim oltusiñiz
bomamdu üyiñizdé été tapsiñizmu pulni bu kiçilikté nimiş ḳilsiz bu yédé disém
muşunda çaġda pulni bék tapitmé miniñ kiçik ballirim bati u balliġa, kiyim dép
ġélvé ḳilttu.
-Şu adaş aşunda çaġda bi pursétni çiñ tutup bi biḳuz bosimu çiḳraḳ tapmisa ḳanda
bulttu kalañla.
-Hé é
-Yétté bala digénni baḥmaḳ asam émés.
-İşkkişlik kira bédiñizma?
-Néda işkkişlik bi pul aran yenimda aran çiḳişti öyga aran badim teḥi.
-Apırıp ḳoymiġan bosa berttiñiz héḳiçan.
-Saét béşké, béşyerimġa apırḳoydi dél néh aşu namazġilam ülgürüp apırḳoydi.
-Hé namazġilam ülgürüptu ya.
-Heliḳi silé ḳarḳaştin ötkéndé ḳarḳaş dép bittal taşni kögénmu?
-Hé.
-İsmi yeziḳliḳ mén aş taşniñ yenida çüpḳaltmé.
-Heliḳi bi aylinip kititḳan yé baġu yumulaḳ şundama
-Hé biyeri ḳarḳaşḳa bi yeri gumiġa aylinip kititḳan bi yéva ya işkki yégé arılıp kititḳan
-Hé ménmu ḳéşḳédin baġan çeġimda
-Gaz ḳaçilaş nimisiniñkidé aşédé çüpḳaltmé
226
-Aptubusta basam üç yol ba yé bama?
-Hé
-Üç yol hé.
-Üç yol ba yédin bi mé ḥotén şéhér içigé kijtto émésma
-Hé
-Aşégé kaġan çaġsida maşina bi üç yolġa nimé, iyini négé barttiki ménmu
uḥmaytmé işḳip munda bi udul kititké. Andin ma téripi ḥotén şéhér içigé kijtto
işḳilip.
-Hé bisi gumiġa bisi ḥoténgé bisi ḳarḳaşḳa kitito aş yolniñ.
-Hé.
-Buniñdikin aşédé çüpḳelip ḳarḳaşḳa kitimiz déñ.
-Heliḳi atvazirniñ yenida aşinda méḥsus ḳarḳaşḳa bartḳan maşşin baġu hé?
-Hé é.lekin lopniñki nimisi ézan ḳarḳaşniñ kimmétkén hé.
-Hé é. Nimişḳa disiñiz lop yeḳin tusa.
-Lop yeḳin émés. Lop bilén ḳarḳaşniñ nimisi oḥşaş.
-Ḳarḳaşma baş koyma?
-Yaḳ ḳarḳaş on koy.
-Hazir on koyġa üsép kétti.
-Lop béş koy hazirġiça
-Biz ba çaġda béş koydi.
-Yaḳ yétté koy yétté koy hazir.
-U digén yiraḳ yeḳinliḳniñ mésilisi émés.ḳarḳaşliḳla bay boġandikin şuña ḳarḳaşniñ kimmét.
-Uyyu.
-Bay rés ḳarḳaşliḳla
-Bay dép ḳapsiz
227
-Bizmu bay mundaḥ.namirat émés namrat namrat dép ḳoysam keriyéni bék namiratmikin dép ḳammañ émdi. Ni ni milyonirla çiḳḳan maḳima iyédin.
-Sizgé oḥşaş.
-Añlisam altiḳévét yétté ḳévéttin daçiliri va pomçikla ba déytya.
-Daçilirva, aş ḳumluḳniñ içidé daçila vaya. Berip kosiñiz ani
-tovva
-Lekin ḳarḳaşniñ téréḳiyati başḳa nahiyligé ḳarġanda aldida turdo mana ma yéda.
-Lopço?
-Lopta édém az.
-Lopma yaman émés. Lekin ḳarḳaş çiraylik lekin basiñiz.
-Lopta édém az şuña pakiz turtto.
-Bi işkki yüz töt miñ boġandima yité émdi aşu
-Yaḳ lopta édém az şuña uz turto. Lekin bizniñ ḳarḳaşta édém ciḳ
-Ḳarḳaştima édém çiḳ hém başḳa nahiyligé ḳarġanda téréḳḳi ḳilġan. Mén berip
kögén uni.
-On alté yezisi ba émésma
-Şu
-Émdi ḳarḳaşniñmiço heliḳi göş giydé baya göş giydé ḳarḳaşta bék oḥşayttu éyna.
-Mañé va adaş lopniñ yuruñḳaşta nim oḥşaydu émsé göş giydé oḥşimisa?
-Bizniñkidin ögéngén.
-Ḳarḳaşniñki bék oḥşaydo.
-Mañé adaş.
-İyégé berip mén yigén üzém.
-Atayin aşu nim kimgé bi
-Émdi yuruñḳaş dép u ba ḳala
-Hé
228
-Aşula şu adaş dañliḳi.
-Lekin ḳarḳaştin matañ çiḳittu, siliniñ u yédin çiḥmayttu.
-Vay boltte émdi talişip kétméyli émdi une.
-Hémmisi ḥoténniñ boġandikin.
-Hé hémmisi ḥoténniñ tusa balla unda ḳimmayli ḳalañla biz hémmimiz ḥoténlik
tusaḳ.
-Gépté yiñilip ḳasiñiz talaşmaytkénsiz hé.
-Mén göş giydé yimigili ḥeli bulaptikén bék seġindim.
-Vay adaş ḳasiküni ḳéşḳéniñ göş giydisi dép meñiptimizkén iyégé basaḳ bi kiçikkiném binésini eçiḳipti aldimizġa nimu disék göş giydé diytu mén samsimikin
déptimé teḥi. Apasaḳ ḳéşḳéliḳ bi aġiném bati gép digén gép toḥra kémiyttu cuma
émdi uniñġa. Apirip samsidin tötni béşni didim émdi ékélduḳ.ékilip yéptimiz. Bir
çişlisém mundaḳ.
-Hava çiḥti déñ
-Yuruñḳaşniñkidék émés.
-Yuruñḳaşniñkigé yétmiyttu.
-Yaḥ u yumşaḳ göşnimu yuruñḳaşta émdi paḥlanniñ güşidé ḳilttuya.biyédé teḥi
nim güşidé ḳiltki işḳip
-Kala güşidé ḳilttu héḳiçan.
-Bir çişlisém çişim ötmidi. Tatip sozap rézingé aran tésté bi çiş aran tésté yutup
tusam uḥ dép tusam yéné bi ḳéşḳéliḳ aġiném tovva ḥudayim ma biyni yép boġiçé
yéné biysiniñkini déytto şuniñ bilén.
-Hémmimiz özimizniñ yerigé künép ḳiġiliḳ.ma malimu héḳiçan bizniñ ayégé basa
bizniñ tamaḳliġa künémméytto.
-Négé kön hémmisi şunda yaḥşi tusa.
-Yaḳ oḥşimiġan yéliri ba.
-Şuña bikaġa eytilmiġan a gép dunyada birla ḥotén ba dép.
…
229
-Ḥoténgé
-Malimu ya bi ḥoténgé bamaptu yé hé.
-Ḥoténda édémni aniy tepip nim bulttu iyédé kiçikkiném yédé.
-Baza toġurluḳ gép ḳilé héy. Mundaḥ kiçik vaḥliriñni.
-Bazalimu ba şu.
-Méslén bazaliri ḳanda ḳiziytto émdi nédiki ba
-Baza çuḳubaza dép bi baza ba bilsiz éyna.
-Hé biltmé mé.
-Bék diḥan baziriço hémmé édém ba, başḳa. Acayip bi yé u.
-Bizmu ayinda añliġan émdi, iyégé berip munda biré saétmu turpaḳmiġan.
-Ba disém yé bamidiñiz biré ḳetim. Émdi uyédé ḳarḳaştinmu kilttu, ḥoténdinmu
kilttu, loptinmu kilttu. Hémmé yéniñ ba, taşçilimu ba.
-Taşçilimu şu bazadima?
-Taşçi hé taşçi baziri dép bi baziri ba diḥan baziri émdi u. Émdi hökümétmu ḳilttu
sodini lekin émdi diḥanniñ baziri ciḥraḳ. Diḥan yoḥ yédé baza yoḥ digén gép baġu.
Kala asaḳma bartmiz iyéga, ḳoy asaḳma bartmiz, képté asaḳma bartmiz, bor
asaḳma bartmiz, gilém asaḳma, hémmé nésé ba émdi iyédé. Ayinda bi yé émdi u.
-Univirsal bazakén hé émsé u.
-Hé hémmé né şu toḥu sütidin başḳa
-Heliḳi at baziriço iyéniñ?
-At baziri lükçékniñ baziri dép ḳoytkén émdi u yéni. Burun şu Osman dündün
démdo bisi lükçéklik ḳilip şu işkirigé kirip u ḳilip bu ḳilip oġurluḳ ḳilip yürgén
bazakén hazir émdi u bazala.
-Nimişḳa at baziri déytto émdi uyéni, at satamda, at satmaytkén émsé iyédé?
-Burun aşu ḥotén déslép ḳurulġan vaḥta émdi şu at heliḳi bi döñkén u heliḳi
biyédin biyégé otturda ḳunalġuġiço. Éşédé éyna atni heliḳi atliri herip ḳaġan atliri
mésilén ülép ḳaġan, aciz atlini émdi hazirḳi muşu yaḥşiraḳ atla bulap ḳasa almaşturmişkén émdi. At baziri dép kiyin hazirmu at baziri at baziri déytmizġu
230
émdi. Şu nam hazirmu baké öziniñço. At baziriġa berip ḳasaḳ émdi bi attin biréni
bolamiki.
-At min malim hé.
-At kim bara hazir hémmé édém şu maşşin mintmiz dép hazir.
-Ayrupilan hé malim.
-Lekin.
-Hé miném bomayttu uni.
-Atni bosimu minémmisém işékni minéléytmé.
-İşékni. İşék minéléytḳan édémmu ḳammidi déyttu hazir hé.
-Hé
-Maşina maşina dép hémméylén maşşinniñ gipini ḳipkéttuḳḳu.
-Burun moto mint, burun éñ déslépté velispit mingén édémni.
-Minin bi velispitim bosikén, méktépké berip bi késém dép ayinda arzu ḳilttuḳ.
Uniñdin kiyin moto. Hazir bosa maşina. ḳ
-Velispit minişmu bi tés iş hé? Mén velispitni méndék tez mindiġan édém yoḥmikin işḳilip bir mintmé bir mintmé işḳilip putlurum.
-Tuluḳniñ işkkinçi yilliḳida mén taşlivétkén uni velispitni.
-Mé velispit minsém munda bir yégé ḳapḳoyap çiḳvelipço ballani işttégili salttim.
Kéynidin iştté aḳidin tormuzliyammay aş né igiz bosa şégé döñgé çiḳip aş çüşüp.
-İgiz édémgé velispit minsé bék yarişitmişké
-Velispit mingén édém motor. Uni a baştikini bilémmisiñiz şu bir kétkiniñiz şukén
émdi.
-Hazir nim minsiza malim?
-Hazir şiéndéy maşinimiz ba éyna. Maşindin biyni épḳoyduḳ émdi.
-Aşni minsiz?
231
-Hé hazir bijkim motor héydimiytkén éyna. Motor héydimigéndikin émdi maşşinda.
-Bizmu zamanniñ kéynidé ḳamayli dép hé malim.
-Hé é bi ḥéḳḳé ḳalap.
URUMÇİDEN DERLEMELER I
- İsmim Mévlan.
- Familén?
- Mémétcan.
- Ḳayéliksin?
- Şixénzilik, xazir ürümçilik.
- Ne iş ḳilasiŋ?
- Aşpéz.
- En uyğurniŋ ḳanday tamaḳlari bar? Yaxşimi?
- Yaxşi.
- Köpmi?
- Köp.
- Şorpilar ḳanday?
- Şorpilami yaxşi.
- Ayt? Şorpanin ḳanday pişirasiŋ? Aytta biz tüşünebiz?
- Asasliḳi xazir buvatḳan şu ḳoy şorpisp, tox şorpis ba şu.
- Tox şorpisiniŋ içindé né var?
-Tox şorpisiniŋ içidé asasliḳi şu yaŋyo bilénsévzi bilénla ḳilmiz, uniŋğa şu tuz,
veiciŋ, ḳarmuşlani sép puşurmiz, ḳoy şorpisini aşu sévzé bilénlam puşurmiz...
- Bunun içinde ne var?
232
- Tuz, veyjiŋ, aḳmuş, göşni sép ḳaynitip şu pişḳanda şu üstigé piyaz bilén şaŋsay
salmiz...
- Yeşil varmi
- Ba şaŋsay ba, mezzlik puraydiğançu, yişil
- Başḳa ḳaysi çorba var?
- Şaŋsay bilén yumğaḳsüt ba.
- Kebablardan? başḳa çorba coḳmu?
- Tox şorpisi ba.
- O ḳanday bolai- Tox şorpisini aşu yaŋyo sévzilé bilén puşurmiz, toxgöşini uşşaḳ çanap, yaŋyola
bilén oxşaş boş otta ḳaynitimiz, on on béş minot ḳayniğanda pişidu, andin üstigé
piyaz bilén yumgaḳ süt séplam éçiḳimiz...
-Boldi?
- Boldi, başḳa ḳoy şorpisi ba şu, unimi ḳorğilani uşşaḳ çanap boş otta ḳaynitip,
küpigini évitip, sévziléni ḳoşup ḳaynitip puşurmiz...
- Kebablar ḳandaḳ?
- Kavab şu zix kavab, tunur kavab, cigér kavab hérxil kavabla ba şu, asasliḳi şu
otḳa ḳaḳlinip tuz, zire, laza salmiz...
- Sana? ḳançé kabab bar?
- Yétti sékkiz xildék ba
- Hé, say
- Göş kavab, munar kavab, bél kavab, cige kavab, tox kavab, ḳanat kavab,biliḳ
kavab...
- Bu birinci kavabi ayt ḳanday casaysiŋ?
- Ḳoyniŋ lox güşidin yasaydu, ḳoyniŋ arḳa paçiğiniŋ yaxşi göştin uşşaḳ tugrap şu
zixḳa ötküzüp otḳa ḳaḳlap pişirmiz, tuz, zire, lazini yéné salmiz... Başḳa kavablarniŋmi pişirlişi oxşaydu şu.
233
- Ḳababtan başḳa tamaḳ barbi uyğurdun?
- Uyğurlaniŋḳi şu léğménliri ba, polo ba, görüşlük séylé ba, bolaḳ manta...
- Ḳanday manta yasaysiz?
- Mantini, mantini şu göş bilén ḳiyma yasaymiz, ximirni ḳattiḳ yuğurup nipiz
açimiz, nipiz eçip ḳiymini arsiğa elip şékil çiḳirip ḳatlaymiz, andin ḳasḳanğa selip
puşurmiz.
- Sudami pişirsiz?
- Yaḳ ḳasḳanda hoda puşurmiz, ḳasḳan bağu cimbllda puşurmiz.
- Horniŋ ati ne?
- Ḳattu bolobu ḳasḳan?
- Néḳḳi ḳat bosa buliyverdu, ḳasḳanni nim déymén?
- Néḳççi ḳat bosa buliyvérdu, hor ḳaçmaydiğan bosili buldu.
- Lağman ḳanday lağman bar?
- Léğménniŋ türi köp émdi, oxşimaydu dé, ximirniŋ silişiğa oxşaş, séyniŋ ḳorlişi
oxşimaydu...
-Toğirlişida pérḳ ba, bazigé sağan séyléni bézigé samaymiz, témi asasiy céhéttin
oxşaş çiḳidu...
- Tattu varmi?
- Tatliḳ nésilédin nimilé ba déydu?
- Tatliḳ ḳunaḳ püşkili ba.
- Şey, mércimék, yaḳ mércimék diméydu uni, misirdan yapilmiş var
- Ḳinaḳni, uvutilğan ḳunaḳ bağu, aşniŋğa şiké selip,siŋfin bağu? uni nim dép
çüşéndürmé? unğa oxşaş bir nésé ba ḳolğa yepişmaydiğan ḳildiğan şuniŞ bilén
ḳilmiz...
- Başḳa? başḳa ne var?
- Biedém toxtitip turŋé a bala kelip başḳa tamaḳlani sölépésinmu?
- Ḳaç yaşindasin?
234
- Yigoirmé yétti yaş.
URUMÇİDEN DERLEMELER II
- İsmiŋiz ne?
- Xénipixan, éllik işkki yaşḳa ḳirdim.
- Kendisini anlatsin?
-Oziŋiz togurluḳ dép bésun déydu? mén didimçu ürümçilikléniŋ hémmisi başḳa
şéhérlédin kégén, disém mén şu siznila tonuydiğan buğaykin biyédé, şuŋlaşḳa sizniŋ yeniŋizğa ékéldim...
- Néççi yişiŋizda toy ḳiğan? ürümçilikmisiniz?
- Hé, ürümçilik biz apamla éllik yéttinçi yili çiḳiptikén ürümçigé, maéu cimsar
guyçuŋ bagu éşédé tuğulğan apamla, biz ma ürümçidé tuğulğan, éllik toḳḳizinçi
yili toğulğan, toğulup mén biyégé séksén işkkinçi yili aéu sayvağdin miyégé toy
ḳip kéldim, toy ḳip kelip miyédé émdiottuz yil bup ḳaldi, ottuz yildin aşti toy ḳiğili...
- Ablanin iki tane oğlu var, bir tanési bu diğeri burda değil, biz bazen yemekler
için braya geliyoruz, ev yemekleri yapiyor...
- Hangi yemekleri yapiyor?
- Ḳandaḳ, nim tamaḳlani ḳilisiz déydu?
- Léğmén, görüş aş, şu başḳa tamaḳ yoḳ...
- Uyğur tamaḳlarini ḳaday ḳilasiz?
-Göröşni dümlép puşurmiz şu, bizniŋ tamaḳḳu ciḳ,mén ḳip bulalmaymén, mén
yalğuz buğandikin ciḳ etip bulalmayöén...
- Başḳa?
- Nimini dép bermé émdi...
-Kaysi cilda toy ḳildiŋ?
235
- On toḳḳuz yaşta.
- On toḳḳuz yaşta? kim gördü seni? Toy nasil oldu? Anlatsin?
- Sizni ḳandaḳ nim ḳiğan déydu? çoŋla tonuşturğanmu?
- Çoŋla tonuşturğan, çoŋla tonuşturğan bizni...
- Anlat ḳiz?
- Sen balaŋa nay-nay ayttinmi?
- Hé, kiçigidé aytḳan, éay xazir etmaymén, untiḳaldim uni, éay nim biyégé ékilsiz?
- Sözlisékḳu bak ciḳ, tügidiğu nimdéymén émdi? dép boldimğu...
- Bu çoŋ oğul, ottuz yaşḳa kirdi.
- Ḳiz tapamadinmi?
- Şu Türkiyediki ḳizlani alimén dép unimaydiğu?
URUMÇİDEN DERLEMELER III
- Aldi bilén özémni tonuşturup ötéy, miniŋ ismim Nurmuhémmét Abdişükür
- Ürümçilikmi?
- Mén ḳéşḳédin.
- Ḳança caş?
- Bu yil yigirmé toḳḳuz yaş, xazir maéu şinjiŋ saét méktépniŋki güzél-saét inistotida asasén tam résim siziş késpidé asasén oḳutḳuçi, mén toluḳ kurusni saét
méktépté oḳuğan, bultudin başlap uyğurlaniŋki ḳiya resim resimlerini şuniŋ üstidé
tétḳiḳat ép bérivarimén, uniŋdinsirt xazirḳi uyğurlaniŋ öy-bizékçilik, tam résimniŋḳi bizéş togrisida şuğullinivatimén.
- Uyğurlaniŋ şöhrétli reéssamla varmi?
- Ciḳ, köp, mésilén uyğurlaniŋ Ğazi Ehmét déymiz, Abdukerém Nésirdin déymiz,
Turdi Imin, Muémmat Eyit, Zöhrém Yasin köp uyğurlaniŋ...
- Düyada bilingén kişilérmi?
236
- Dünyada bilingénleri Ğazi Ehmét, aniŋdin kiyin Abdukerim Nsirdin, Özbékistandiki Hekim, aniŋdin kiyin Ḳiğizistan, Ḳaziḳistanladiki köp.
YARKENT’TEN DERLEMELER I
Adem—Amannisa xannıñ ḳévrisi muşu şu, nadaḳta bu yéni altunluḳ tarixiy
médéniyét méydani déymiz. Tarixiy uzunluğu tö yüz sékiz yıl uzunluḳta bolğan
altunluḳ mésçit, yéné mavu térépté Yékén sérkér xanlıḳı Xaḳanlar ḳébristanlığı
altunluḳ mézar, mavu caynıñ özidé muḳam pişvasi Amannisaxannıñ ḳébrisi bolğanlıḳı üçün bu caynı altunluḳ tarixiy médéniyét méydani déymiz.
Mavu kébrinıñ omomiy uzunluği ön alti metir, bu kévré on töt péştaḳ, yigirmé
tal türük, on iki tané péncirdin térkip tapḳan. Bu on töt péştaḳ Amannisaxannıñ
ordiğa on töt yeşida kirgénlikigé, yigirmé tal türük Amannisaxannıñ ordıda yigirmé yıl turğanlıḳığa, on ikki tané péncir Amannisaxannıñ on ikki muḳamni yiğip rétligénlikigé vékillik ḳıldu. Undin başḳa mavu caynıñ özidé bir dérvaza şékli
ba bu éyni vaxta yékén şéhérinin şéhér sirtınıñ bir dérvazisi altundin bolğaçḳa
mavu cayğa altun dérvazinıñ şékli simovul ḳılınğan.
Amannisaxannıñ méḳbérisi toḳsan birinci yili aptonom rayonluḳ hér ḳaysi caylirida méslihét ḳiliş arḳiliḳ toḳsan ikkinçi yili bu ḳévré yéñidin yötkilip kélgén.
Toḳsan birinci yili mutéxéslérnıñ tékşürüp bikitiş arḳılıḳ yötkép épçıḳıp ḳayta
dépné ḳılınğan. Amannisaxannıñ césiti hazır muşu ḳébrinıñ özidé ba.
Amannisaxan bir mıñ béş yüz yigirmé altinci yili yékén şéhérinıñ ḳayközidé tuğulğan. Ayközidé ikki mıñ yettinci yili amannisaxannıñ turalğu cayi vé ata- anisinıñ ḳabrisini ḳayta remot ḳılip ésligé kéltürüp ḳoydi.
Bu Amannisaha yékén séidiyé xanliḳi ikkinci xani sultan Abduréşit xanğa yatlıḳ
ḳılınip ön töt yeşida ordiğa kirgén. Amannisaxan ordiğa kirgéndin kiyin hélḳ içidiki muḳamlani tunci bolup rétlép çıḳḳan. Bu ḳébrinıñ on ikki pénciriné Amannisaxan rétligén on ikki muḳam yepişturulğa. Amannisaxan bu on ikki muḳamni
rétléş céryanidabiznıñ on ikki saétké bolğan vakıt köz mölçérligén. On ikki
muḳamnıñ hér birinıñ dévamlişiş vaxti ikki saéttin cémiy yigirmé töt saétté
237
ayaḳlişidu. Unuñdin başḳa Amannisaxan bu on ikki muḳamni on ikki ayalğa simovul ḳılğan. Muḳamnıñ özgürüş, axañ, tértiplirini üç yüz atmiş küngé muḳumlaşturğan. Unuñdin başḳa amannisaxannıñ özinıñ yazgan muḳamini ḳoşḳanda
cémiy on üş muḳam yezip çıḳḳan. Unuñdin başḳa Amannisaxan éxlaḳul cémilé,
ruxiy-ḳalp, divan néfisa digén üş tané ésér yazğan.
Éxlaḳul cémilé digén ésér Amannisaxannıñ şu vaxnıñ özidé ḳız-ayallağa ḳılınğan
axlaḳı tévsiyési, divani néfisé Amannisaxannıñ şiirlar tolimi, népisé Amannisaxannıñ téxéllusi. Bu Amannisaxan bir mıñ béş yüz atmişinci yili ottuz töt yeşida
tuğutida tuğalmay ḳaza ḳılğan. Şu vaxnıñ özidé sultan Abduréşit xan Amannisaxannıñ miyitini muşu étraptiki ḳabristanlıḳḳa dépné ḳılınğan ikén. Bu ḳébristanlıḳḳa şu vaxnıñ özidé Amannisaxandin başḳa ayallar dépné ḳılınmiğan ikén.
Hoca—Başka barbı?
Adém—Mundaḳ cayladin bék cıḳ, yékéndé atmiş sékkiz orun ba. Atmiş sékkiz
orundin muşu birsila ḳép ḳaldimikin.
Adem—Mavu ḳébristanlıḳ yékén séidiyé xanlığı xaḳanlar kébrisi altunluḳ mazar
déymiz, bu dölétlil ḳoğdilidiğan rayon bolup hesaplinidu. Altunluḳ mezar bu sultan séidéxan vapat bolğandin kiyin oğli sultan abdurişit xan ḳébristanlıḳ, şunuñdin
kiyin bu altun mazar yasalğandin kiyin bu cayni altunluḳ mazar dép kélgén. Altunluḳ mazarda burundin ta hazırğiçé saḳlınip kelivatḳan altundin béşi ba. Biri altun dérvaza déymiz bu yékén şérinıñ şéhér sırtıdiki dérvaza bolup, muşu altunluḳ
bolğanlıḳı üçün altun dérvaza déymiz. Toxsan üçüncü yili bir orda dérvazisi selinğan. Hazır méyédé dérvazini ḳotup orda salimiz dép iş başlançé şu burunḳi
dérvazınıñ orniğa.
Mavuni altunluḳ mésçit déymiz. Bu mésçit bir mıñ béş yüz ottuz üçinci yili yékén
séidiyé xanliğinıñ ikkinci sultanı Sultan Abdureşit xan téripidin selinğan. Xanlanıñ xan céméti namaz oḳuğanmiş. Mavu mézarlıḳni altunluḳ mazar déymiz, bu
mazarlıḳ éyni vaxta xanlanıñ miyit ḳoyğan mazarlıği, bu térépté bir köl ba altunluḳ köl déymiz. Mavu méydanda bir médris salğan, altunluḳ médris, réşidé médrisi dépma ataymiz. Bu médris ottur asya boyunçé éñ çoñ xanlıḳ médrisi bop bu on
yéttinci ésirgé kélgéndé xüy zu (Dungan) lar höküm sürgén mézgildé xüy zular
térpidin besivelinğan.
238
Mavu ikki kévré Türkiyédin yékén séidiyé xanliğiğa ziyarétké kélgén mudris,
oḳuğuçilanıñ ḳévrisi. Bulanın tuḳḳanliri toxsan béşinçi yili kép ḳayturup kétti.
-Mavu töti kim?
Rehber- Mavu töt ḳébré yékén séidiyé xanliğidiki béglér, ordunuñ vézirinıñ ḳévrisi, ordunun xizmitini ḳılğan bolğaçḳa yasalğiniğa üç yüz éllik yil bolğan. Ḳévrinıñ
aldı ḳısmi özgértilgén, aḳı ḳısmi özinıñ ésli haliti saḳlinip ḳalğan. Dépné xatiré,
gümrük şékli şu vaxtin ḳalğanliri. Bu ḳébrinıñ işlitilgén matıryalliri öz vaaxtida
géz, axaç, şaptol üsli, tozğaḳ ḳatarlıḳlardan yasalğan. Şundaḳ bolğaçḳa bu ḳévré
muşu peti saḳlinip ḳalğan.
Mavu gümbézni etikapxana déymiz, yeni ibadét ḳıldiğan cay. Amannisaxan ölüp
kétkéndin kiyin Abdirşit xan muşu yédé ḳırḳ kün olturup ibadét ḳılğan ikén. Bu
etikap xana şu vaxlada Sultan Abdirşit xan térpidin sélinğan ikén. Bu etikapxanini
toḳsan üçinci yili kayta remot ḳıp ésligé kéltürgén.
Mavu ḳébré Amannisaxannıñ ustazinıñ Ḳıdırxannıñ ḳévrisi. Bu Ḳıdırxan xanlıḳ
médrisnıñ muḳam ustazi, Amannisaxan bilén Abdirşit xanğa muḳam ögétkén, bu
ḳıdırxan ḳıtıl radyonu kéşip ḳılğan, gén vısal di bir muḳamni kéşip ḳıldi?
Mavu ḳébirstannıñ ḳiblisigé caylaşḳan ḳébrilérmu Xanlar ḳébrisi bilén bir gévdé.
bu téréptiki ḳérilér Xanlıḳ ordidiki Émrullah ordidin yıraḳ yérgé dépné ḳılınğandin Bir mézgil taşlinip ḳalğandin kiyin yérliklér xaliğançé cését ḳoyğandin, bu
caynıñ özi başḳa cayğa ḳariğanda béş alti metir igiz.
Mavu téréptiki ḳévrilér xanlıḳ cémétnıñ bivasté uruḳ tuḳḳanlirini dépné ḳılğan
ḳévrilér. Mavu otturdiki Sultan Séidé Xannıñ ḳévrisi. Sultan séidé Xan bir mıñ
béş yüz on tötinci yili Yékén Séidiyé xanliğini ḳurğan. Ottur Asya islam éllirini
birlikké kéltürgén. İraḳ, Afğanistan, Ḳazaḳistan,Kéşmir,Türkiyé, Babuḳsun, Şizañ
birléşmé dölitini Şin cañdiki Séidéxan birikké kéltürüp, Yékén Xanliğini ḳurğan.
Sultan Séidé Xan bir mıñ béş yüz ottuzinçi yili vapat bolğan. Oğli Andirşit Xan
atisini muşu yégé dépné ḳılış arḳılıḳ,muşu étréptiki kiyinki Séidiyé Xanliğinıñ
céméti ḳılış arḳılıḳ şu vaxta yasap ḳoyğan ikén.
Bu tilavétxana öz vaxtida méytun yazidiğan, méytulnuñ içigé kirgéndé xétné
ḳuran ḳıldiğan cay, muşu ḳébristanlıḳḳa Yékén Séidiyé xanliği bir mıñ béş yüz on
töttin bir mıñ alti yüz séksén ikkinci yılğiçé bir yüz yetmiş yıldın artuḳ ötkén xan-
239
lıḳ. Şu vaxtidiki xaḳanladin bu cayğa Sultan Séidixan, Abdirşit Xan, Abdikirim
Xan, Ablitip xan, Mamat Xan ḳatarlıḳ xaḳanlar bolup on üş xan ötkén.
-Şula vé şulanıñ cémétidin bolup ḳırıḳtin artuḳ ḳébré ba, ayalladin bolup Xaniş
Amannisa xan ba, u ḳévré mavu ḳévriniñ kéyni térépidé. Mavu ḳévré Amannisa
xannıñ özinıñ ḳévrisi şu, mavu ḳévré Amannisaxannıñ balisınıñ ḳévrisi.
-Amannisaxan ordiğa on töt yeşida kirgén bir yérim yil ötkéndin kiyin bir balılıḳ
bolğan. Balisi alti aylıḳ bolğanda çiçék kişili bilén ḳaza ḳılğan. Axirḳi ḳetim ḳursaḳ kötürgéndé ḳıyın tuğutida ḳaza ḳılğan. Şu vaxtida Abdirşit xan xaniş amannisaxanğa bolğan mamilisi başḳa ayallağa ḳarağanda alhidé bolğanliḳi üçün Amannisa xanni muşu ḳébristanlıḳḳa dépné ḳılğan. Bu ḳébristanlıḳḳa başḳa ayallar
dépné ḳılınmığan. Toḳsan birinci yili mutéxéslér Amannisaxannıñ burun tuḳḳanliḳi, yeşi, ayallanıñ tén ḳurulişinıñ érlénıñkigé asasén cését tarixini tékşirép,
muḳumlaşturup bégéndin kiyin, toḳsan ikkinci yili yötkép ép çıḳıp ḳaytidin yeñı
ḳébristanlıḳḳa dépné ḳılğan. Amannisaxannıñ césiti hazir yéñi ḳévridé, manıñda
hazır hiç cését yoḳ.
-Mavu çoñ ḳévré Danil Ğocanıñ ḳévrisi, bu Danil Ğoca, Ğoca Issaḳ valinıñ oğli
Ğoca maxmutnuñ kiçik oğli bolidu. Bu Ḳéşḳédiki Appaḳ Ğocamnıñ çoñ balisi,
anı Aḳ mal déymiz mani ḳara talğa déymiz. Danıl ğoca yékén séidiyé xanlığığa
axlaşḳandikin, yékén térépké dépné ḳılınğan ğocalardin birisi.
-Mavu téréptiki tamlağa, xişlağa töt yüz séksén yıl bolğan. Şu vaxladin hazırğiçé
saḳlinip ḳalğan, mavu néḳişléma şu vaxtidiki néḳişlér.
-Mavu mézağa kiridiğan işik şu. Bunun étrapidiki çiné xişlar, yanliridiki tamlama
şu vaxtidin ḳalğan. Hazırğiçé özgértilmigén, özinıñ éski halitini saḳlap ḳalğan.
-Mavu mésçitni Altunluḳ mésçit déymiz, bu mésçit bir mıñ béş yüz ottuz ikkinci
yili Sultan Abdirşit xan saldurğan. Bir mıñ alti yüz séksén ikkinçi yili bir ḳısım
özgirişlé bolğan. Bir mıñ yétti yüz ottuz béşinci yili Danil Ğocanıñ oğli Yaḳup
téripidin ḳayta remont ḳılınğan. unuñdin kiyin médéniyét inḳılabidin kiyin séksén
sékkizinçi yili yasap hazırḳı halitigé kéltürgén. Kölimidé özgiriş yoḳ. ésli orni şu.
-Mavunu tılavét xana déymiz, bu tılivét xana ḳébrigé miyit ékiridiğan, xétnéḳuran ḳılıdiğan cay. Şan go (yolun adı)yolu muşu térépké tutişidu.
240
TURPAN’DAN DERLEMELER I
-1 ocak 2013, turfandayiz değilmi?
-İsminiz neydi adiniz?
-Péttar, Péttar Rişit.
-Kaç yaşındasınız?
-Éllik toḳḳuz.
-Ne iş ḳildiŋiz?
-Oḳutḳuçi, muğéllim.
-Yaḳ nim oḳutḳuçisi déydu.
-Fizika.
-Fizika.
-Siz bize kendinizi söyleyiniz, kaysi cilda kayade tuğulduŋuz? ananiz kimdi? ataniz kimdi? ḳanday yaşadeniz? bunlari bize aytiniz anlatiniz?
-Turpanda.
-Hé aytin anlatiniz?
-Ata bovilerimizdin tartip tarixtin buyan turpanda çoŋ boğan déḳkan.
-Evet aytiniz!
-Bizniŋ ata bovilerimizniŋ hémmisili kadir yoḳ, hémmisila dihḳan.
-Dihḳan boğanmu?
-Hé.
-Bulaniŋçu méḳsét miştaaḳ dép bésiŋiz turpanniŋ şivisini nim ḳimaḳçi.
-Otturida dihḳan bosimu ata animiz bizni oḳutiptikén, oḳutḳuçu boḳalduḳ, hé miniŋdin çoŋlerimi hémmisila dihḳan, on üç bala biz.
-13 bala siz?
-Hazir on üç balidin altimiz ḳalduḳ, sékkizi tügép kétti, atammi tügidi, apammi
tügidi, atam bir yüz üç yaşta vapat boldi, apam bir yüz alti yaşta vapat boldi.
241
-Ḳéyédé oḳudunuz? Ürümçidemi?
-Yaḳ, muşu turpan sipandé (üniversitette) oḳuğan, yétmişinci yili tunci sipan (çince üniversitet) ḳurulğanda muşu turpanda oḳup malim boğan.
-Pensiyegé badiŋmi?
-Hé, hazir pensiyegé çiḳkéttim mén.
-İkkimiŋ sékkizinci yili pensiyegé çikattim.
-Turpan ḳanday şéhér? tarixiy şéhérmi? Bilbeybiz tanitin bizge?
-Émdi turpanniki tarixini disék taza amdan bizmi bilkitamaymiz (çok iyi bilmiyoruz), héi munu Abdiraxman akamni çaḳirna?
-Méxsos turpan tarixini yazdiğan yazğuçi ba axu Ḳirğizistan, Ozbékistan,
Ḳazaḳistan hémmé yégé çiḳip kéldi u adém axu kitap yazimén dép.
-Turpan şivesi menen süyleybi?
-Hé méxsos turpan tarixini yazdiğan yazğuçi, xuşnimiz mişédé oturdu, muşu
üçünçi ḳévétté oturdu.
-Sizniŋ ḳançé baliŋiz bar?
-Töt, töt bala.
-Ḳiz, erkek?
-Ḳiz üç, oğul bir.
-Ḳizdin biri ikiz?
-Ha ikkisi axu manasta oḳidi émésmu, üçli ḳiz şédiydi, birsini bir yil oḳup yandiriv ékélduḳ, iki ḳiz méktép püttédi.
-Nege biri oḳumadi, méktép püttémédi?
-Xazir çüşidiğan boldi.
-Ma téréplégé mindaḳ köpi saḳḳuyna?
-Mina hanayin éçiḳiéatidu.
-Olan bala ne ḳiladi?
-Oğul bala dihḳan.
242
-Biyédé ne üstürüp turat başḳa?
-Üzüm, başḳa ziraat yoḳ,bu turpanda başḳa ziraat yoḳ hémmisila üzüm.
-Üzümni ḳuruḳ üzüm?
-Ḳuruḳ üzüm ḳildiğan iş,
-Başḳa emne ḳilbaybi, üzümni ḳurutup satabi?
-Hé ḳurtup satidiğan iş, hölma satimiz, höl satsaḳ hémmisini aşu xitay yurtiğa ékitidu, ḳuruḳnim şégé ékitidu biyédi yép tügétkili bumaydu üzümniŋ cixliḳida, yaman ciḳ, turpanda su yamanla ḳis, sü ḳis boğandikin başḳa ziraét terisa su ciḳ kitidiké, tékké su az kitidu şuŋa turpanni hammisinila aşu tékkila ozgétiéatḳénme,
başka miyve çiyvi yoḳ, turpan ḳaḳasliḳ bir yé bu bir xisapta, üzümdin başka miyve bumisa biyédé.
-Muşul cerdin eŋ cakşi üzümi turpanda bolgonken?
-Üçinçi ayda açimiz tékni, açsaḳ şu sekkizinçi ayda pişidu.
-Pişkenden kiyin? üzümni ḳaçan kesesiz? kestikten kiyin emne buladi?
-Sekkizinçi ayda kesidiğan iş üzümni, şu vaḳitta téyya buldu.
-Keset, kestikten kiyin ḳurutubu? bir az konuşun ya bir az…
-Burun biz kiçik vaxladi anaḳ (öğle) dora milaydiğan ḳaydi yoxti, yeşil ḳuruydigan, azir bu zamanda aşu çiŋmiso (üzüm kurutmak için kullandiği bir ilacin çince
adi) urdiğan iş, mala doriğa çilimay ḳurutḳan mana ḳapḳara kuriğanlani doriğa çilisiŋiz yeşil yapyişil buldu, koçilada setivatkanlaniŋ xémmisi dari arḳiliḳ ḳurutkanme malani tébiy ḳurutḳanme, ḳapḳara, darisi yoḳ.
-Ḳaysi reŋ bolsa tébiy bolot?
-Tébiy aşu yeşil bumaydu yeşil kurutsak.
-Bu ne?
-Pémildur, şoxla.
-Şoxla.
-Tamaḳḳa ḳoşidigan.
-Turpanda bolobu?
243
-Turpanda bumaydu sirttin ékégén nésé bu.
-Süyleşbeysizbi? Bizge soylüşü kerek? Babana söyle anlatsin bir az bi şeyler?
-xazir sözlişidiğan édém çüşidu, evet onu diycektim...
-komşu geliyormu?
-Evet gelecek şimdi.
-Yazar o edebiy dilde konuşur, bize turfance konuşmasi gerek.
-Kizin biri bişkektemi?
-He birsi şede muştapta,
-Ne iş kiladi bişkekte?
-Nime iş ḳildu déydu? a turpançe gép ḳip bésun déydu.
-Hé nim déymiz émdi… mén bayam diginini çüşéndirip boldum malimğa, dukanda turdi déymizmu? Hé magizinda turdu digéndék, turpan tili boyçe digendek…
-Kendi hikayilerini anlatsin tamammi?
-Tamam.
-Apa biz a öygé kirkitéyli ma öyge tapşuruk işléymiz,
-Tapşuruk işleymiz?
-Hee
-Mayaḳḳa késilé, kép bésilé, héé késilé késilé, apa mey késilé.
-En maḳul maḳul.
-Assalamualeykum.
-Aalaykum éssalam, daŋliḳ yazğuçi bu édém, turpançe gép ḳip bḳsun dḳydu?
-Nim géḳipermé?
-İsimlerni andin kiyin tarixnmi azrak sözlépçu, atiliri kim? apiliri kim? ḳéyédin
nim iş ḳilla?
-Ayşemhaylémnimi ağaç kirsilé bumamdu? Biz tapşuruḳ işleymiz, otasila miyédé.
Karmisila a yégé émdi mén muxpir, ismiŋiz nimu?
244
-Zörixan.
-Familiŋizçu? Atiŋizniŋ ismi nimu?
-Imin.
-Apiŋizçu?
-Xucistixan.
-Hé siz nimiş ḳilsiz?
-Dihḳan.
-Kaçan tuğulğan?
-Birmiŋ toḳḳuz yüz atmişinçi yili.
-Öziŋiz nimiş ḳilsiz?
-Dixan dékéttimğu?
-Kündiçu öydé nim işlani ḳilsiz dihḳançiliktin başka?
-Giza tamaḳ etimé, yiŋné işi ḳilmḳ, bal baḳime...
-Astirak astirak, hé kündi öydé ğiza tamaḳ etip, ballağa ḳarap başḳiçu?
-Miymandaçiliḳḳa barée, etizğa barmé...
-Hé néççi baliŋiz ba?
-Balla töt biri oğul, üç kiz.
-Nimiş kildu?
-İkkisi oḳiydu, ikkisi öydé dixançiliḳḳa yardémlişidu.
-He géḳiliŋé turpançé ciḳ géḳipḳsilé, hé mammu ḳoşkezék, ḳoşkezikim ba munçi
bala digéndék gépléniçu turpan téléppuzida dévésilé...
-Hé siz soraŋ, siz néççé bala démsiz, bir nésiléni dimémsiz?
-Hé sizniŋ aka siŋilleriŋiz bamu?
-Aka siŋillerim ba.
-Hé.
245
-Beş oğul, iki ḳiz biz, kağanla hémmisi dixan, birsi malim, hé özémmi ḳoşkezék,
apam üç ḳitim ḳoşkezék tuğuptikénduḳ, , apam üç ḳitim ḳoşkezḳk tuğuptikénduḳ
Xasan-Xusén, Tahir-Zöhré dép, Xasan akamniŋmu ḳoşkezék balliri ba PérxatŞerin dép, miniŋ ba Hanayim-Gülayim dep.
-Öziŋizmu ḳoşkezékmu?
-Hé özémmu ḳoşkezék, ḳizlerimmi ḳoşkezék, Bişkekte okuydu ikkisi.
-Hé birsi hazir kaytip kéldi öydé?
-Birsi hazir kaytip kéldi öydé.
-Patigul açam çüşsé boptikén, Xoyénsén (bir ilçe adi) çe tazza ciḳ( çok) gḳp ḳip
berti.
-Yitiḳaldimikin taŋ bu tapta, telpun ḳipakaymiyé?
-Éay bolla. A ḳeri ba tursa...
-Ata, ata a Abdiraxman malimğa çay ḳuypésiléçu hapumay.
-Abdirahman malimga ça kuysila déydu...
-Nimiléni tikisiz öydé?
-Yotḳan tikimé, köpé tikimé, yastuḳ tikimé, ballirimğa kiyim vola (kIyafet)
kimé.
-Nan yaḳidiğan yéŋ tikimé?
-Nan yaḳidiğan yéŋ tikimé çéynék yapḳuç tikime...
-Hé disilé?
-Hé dihḳançiliḳtin ḳançilik yériŋiz ba? nimi çiḳirisiz?
-Muştapta çiḳivatamdu?
-Çiḳivatidu.
-Siz sual soriğan géplémi çiḳivatamdu? hemmisi çikivatamdu ?
-He çiḳivatidu xémmisi.
-Enn.
-Alti mo yédé tikimiz ba,
ti-
246
-Tek digén üzümma?
-Hé üzüm, tal.
-Asasén üzüm çiḳamdu turpandin?
-Turpanda asasen üzüm çiḳidu.
-İḳtisadiy kirim kançé déŋ!
-İḳtisadiy kirim kançé kirim ḳilsizlé alti mo yédin?
-Töt tümén, ḳirḳ miŋ koy, éuy gipim tugéḳavatidu éiy...
-Hé géḳiliyvésilé, siz ḳançé ḳiz?
-İkki ḳiz.
-Ayliŋizmu birsi?
-Hé ḳiz aylam( abla) , miniŋdin çoŋ...
-Béş akiŋiz ba?
-Hé beş oğul arisidin béşisi dixan, birsi oḳutḳuçi, ayalimi oḳutḳuçi iki balisimi
oḳutḳuçi.
-Cémét ḳoşkezéklékén hé?
-Hé cémétimizdé on iki ḳoşkezék ba, çoŋ akamniŋ tötisi ḳoşkezék, şu ḳoşkezéklé
ciḳkénmiz biz…
-Adétti géḳisla ciḳḳiteŋ gép ḳildiğanğu, émdi géḳipaḳsilaço attam, kündiçu miştaḳ
otiramla?
-Sunaḳ.
-Hé nimiş ḳilisiz? öyde babaḳ bamu babaḳ?
-Ba éçüşéymu (getiriyimmi) ?
-Vay nim ḳilmiz bolla (yok oldu tmm)
-Ne oldu?
-Bitti her halde.
-Niye? Bu kadarmi?
247
-Ne anlatti?
-Kendisini anlatti, ailesini bir az anlatti, günlük ne yapiyor?
-Tamam o zaman.
-Evet siz turpanni aytiniz? Biz turpanni bilbeybiz?
-Turpanniŋ tarixini eytsun déydu? Bulağa Turpanniŋ téléppuzi kerékkén.
-Bulağa émdi yazmi materyalla bosa, şula bilen éminlisék bulirdi, émdi bulağa
ağzakiy dise...
-Bulağa şu turpançé téléppuz kerékkén.
-Enn.
-Bizniŋ bu turpan naxayiti ḳédimiy yurt (çok eski olan makan), bizniŋ muşu
ḳédimki şéxéléni ködimu, Yarğol, Idiḳutlani?
-Yaḳ bayam kéldi.
-Bilur bula şulani tarix bilémdu?
-Bilidu tükiloj boğaykin édébiyat til boğaykin.
-Édébiyat til bilémdu?
-Hé.
-Bizniŋ Yarğol dép bir şéhé ba ayédé ma térépté Idiḳut dép bir şéhé ba, bular uyğur tarixidiki naxayiti méşxur ḳédimiy şéhérlé, hér ikkisi ikki miŋ yildin artuḳ tarixḳa ige, bu Yarğol digén yédé taş ḳural kona taş ḳurallerniŋ édémléri yaşiğan,
şunaḳ buğanda on béş miŋ yigirmé miŋ yilladin burunḳi insanla yaşiğan yé turpan.
maynaḳ ḳédimki cay bu.
-Hé.
-Şuniŋdin kiyin insanla yaşap köpiyip avup (çoğalmak) muşu kémgé dévir kiğan
(şimdiye keder hukum süren) iki miŋ yildin artuḳ tarixi ba turpanda muşu ademle
şeher döliti kurğili iki miŋ yil buğanmé, buniŋdin burunḳi on miŋ on néççé miŋ
yilla burunma insanla yaşap turğan cay bu.
-Miladi, Miladi digenni bilémsilé?
-Hé bilémiz.
248
-Şuniŋ aldi kéynidé Yarğol ḳoş xanliği dép bir xanliḳ ḳurulğan (ḳoş oğuz hanliği)
-Ḳoş xanliḳ?
-Hé ḳoş xanliḳ. umi béş alti yüz yil hüküm süridi.. (ḳoş, ğuz, oğuz)
-Uniŋdin kiyin biyédé Kank xanliği ḳurulğan, uniŋdin kiyin ḳuçu xanliği ḳurulğan,
uniŋdin kiyin Idiḳut xanliği ḳurulğan, şundaḳ ḳip bu turpanda nurğun xanliḳla
ḳurulğan.
-Ḳuçu xanliği digén ḳanday, ḳaysi cilda ḳurulğan xanliḳ?
-Ḳuçu xanliği digén miladi töt yüz toḳsan toḳḳuzdin-alti yüz ḳiriḳḳiçé bir yüz ḳirḳ
bir yil, Idiḳut xanliği digén miladi sékkiz yüz atmiş altidin-bir miŋ üç yüz
toḳséngiçé idiḳut xanliği.
-Ḳoço xanliğiniŋ başçisi kim boladi?
-Bir yüz ḳiriḳ bir yilniŋ içidé yétti sékkiz xanliḳ ötkén, uni paŋḳila heliḳi ğuz ḳuz
ḳoş dép üçisini ataéatimiz aşula andin xénzular dép üçisi birlişip ḳurğan déydu,
Idiḳutni uyğurla ḳurğan xanliḳ.
-Ḳoçuniŋ adamlri nege işenedi, payğémbér barbi?
-U éaḳtida péygémbér yoḳ, idiḳut vaḳtida islam diniğa itiḳad ḳimaydu ula, bud,
bu turpanga miladi toḳḳuz yüz élliginçi yili islam dini bir ḳitim kirgén, Ali Péttar
digén édém islam dinini kirgén, u ceŋde şixit bup ülkétkén, şuniŋ bilén yéné buyé
budda diniğa kirip, kuçağiçé, kuçaniŋ nersi (kuçanin o tarafi) islam dini, bersi (bu
tarafi) budda dini turgan.
-Héé.
-Kiyin Çiŋgizxanniŋ néresi kelip bu şérḳi şinjanŋ şimali şinjaŋlani kelip ékirgén,
şunaḳta turpanda islam dini ortaḳlaşḳiniğa kéşké hoténlédin töt yüz yildin artuḳ
kiyin biye (burasi) , u vaḳtida Idiḳut xanliği éaḳtida islam dini yoḳ, islam dini kilip Idiḳut xanliğini ééyran ḳiéatḳanmé, Idiḳut xanliğiniŋ çoŋ sipilleriniŋ izleri ba
éşédé(orada) , bu yérdin ḳirḳ kilometir yiraḳta, u yérni su ḳuyup, ot ḳuyup,
adémlerni ötürüp çepip aşu éeyran ḳivatḳan. Şuniŋ bilén Idiḳut xanliği ḳuçu xanliği digénlé islam dinida émés.
-Burda hem idikut hanliği ve kuçu hanliği mi var?
249
-Hé ba, hazir nurğun tarixçilar, ḳuçu bilén Idiḳutniŋ péḳini acirtamaydu (şimdi tarihçilerin çoğu idikutla koçu hanliğinin neyle farklandiğini bilmiyorlar). Ikkisini
bir hanliḳ dép arlaşturéitidu. Xeli diḳḳét ḳildiğan çoŋ tarixçi bomisa bilméydu,
buni xénzola gav çav dépla ataydu. Bula birli isim bilén ataydu, birsi bu hétni
tércm ḳisa idiḳut disimu toğra ḳoço disimu toğra déydu. Şunaḳ buğaykin (bu yüzden) naxayiti murékkép mésile bu, şuniŋ téktini bildiğan adém bosa tötyüz toḳsan
toḳḳuz bilén alti yüz ḳirḳ yillada yaşiğan bosa ḳuçu xanliği buldu, sékkiz yüz atmiş altidin-bir miŋ üç yüz toḳséngiçé bosa idiḳut xanliği buldu. buni aşnaḳ acratmisa (buni böyle fark etmezse) acratḳili bumaydu. men bir maḳale yezip, ḳoçu
bilén idiḳutniŋ péḳi (farki) togrisida dép maḳalé yezip, şinjaŋ ijtimaiy pénlér jurnilida elan ḳildurdum muşu üç yil burun.
-Nasil yazdin?
-Mén yazdin şuni.
-Şinjaŋ ijtimaiy pénlé jurnili dép bir jurnal ba şédé çiḳti bu.
-Xazir yoḳ mu?
-Hazir yenimda yoḳ.
-Aḳliŋizda bilbeysizbi onu?
-Yazğinim şu pütün jurnalda iniḳ badé, Idiḳut digén nimé? Ḳoçu digén nimé?
Ḳaçan ḳuruldi? Ḳaçan véyran boldi idiḳut ḳaçan ḳuruldi? Ḳaçan véyran boldi
digénlé aşu yazğan materyalimda ba...
-U ḳoçuda yaşağan adamdarda uyğurlar yoḳ mu?
-Uyğurla ba.
-Başḳa, xénzola?
-Émdi xazir bu ḳoçu xanliği toğrisida nime dép çüşéndürkitimén bulağa, bézilé
türklér ḳurdi uyğurla ḳurdi déydu, bézilé xénzola birlişip ḳurdi déydu miştaḳ gép
bu, amdi uni kisip bir nésé dép kitamaymén uni.
-Türkiyedeki bir daŋliḳ sérkardisi bardiğu dunyani boysundurğan?
-Müstafa kemalma?
-Yaḳ bir céŋ ḳiğan ésker, şu éaḳtida türkle kegén boğiymiydiyé biyégé?
250
-Yaḳ, türklé biyédin iyégé bagénmé, biz bulağa ata, biz uyğurla türklédin bir öy
(adim) aldida biz. Bula bizni ata türk disé buldu, biz atisi bulaniŋ.
-Dürüst, toğra şu.
-Türk digen altinci ésirlédé péyda boganmé, ula şu éaḳitta ayrilip çiḳip ğérbiy
türklé éşégé berip, şu yédé makanlişip, émdi türkléniŋki baturliğini mişédin biz
alti yerim saat ayropilan bilén berip, şu yerni igéllép yurt ḳurup, aşu yéni gülléndürgén batur héḳ (insan) türklé, men körüp aperin oḳudum bulağa.
-Uyğurdin baturi varmi?
-Uyğurniŋ baturi bamu?
-Baturi yoḳ millét yoḳ, égér batur bomisa millét bumaydu.
-Héé, batur barmi?
-Hé baturimiz ba bumay ..
-Kanday batur? Kim var?
-Çin tömür batur, Ğeni batur, Sadir palvan…
-Xeni batur kim? Bilmiyoruz, aytin , anlatin bize?
-Silé xémmini biliéaséŋléḳanaḳ aéu yiraḳtin turup biliéaséŋlé ḳanaḳ buldu, biz
mişede turup bilmeymiz, mişede atmiş yil yétmiş yil tursaŋlé andin kiyin bilsilé
(burda 60-70 yil yaşayin sonra anlarsiniz ) anaḳ beş minot on minotniŋ içidi anaḳ
bir millétniŋ tarixini bilén diséŋlé u mumkin émés, ménmu aşu türkiyégé berip
silédin baturuŋ bamu? Sen nédin kégén? dép sual ḳoysam dépmi bulamaysilé,
yétmiş yilni tişida tursam menmu türkiyeni bilmé, siléma muşu Şinjaŋğa kelip
méndék yétmiş yil tursaŋlé undin kiyin bilsilé, égér gal (aptal) édem bosa yettiyüz yil tursimu bilamaydu.
-Sen sirat köprüsünü biliyormusun ?
-Hé bilimiz, édémlé ölgéndé şu körüktün ötidu, gunasi bala şéğé basa déryağa
çüşketidu, léhéŋle yéydu, bizniŋdék gunasi yoxla yétti sékkiz növét ötéléymiz.
-Hazir sirata geldin, ben soriyimmi senden ? Dura bilirsen durdun dura bilmezsen
battin…
-Nim demiz bulaga bunak dimey..
251
-Uyğurlardin batirlarindan bildiğiniz varmi? Şu batirnin minday boladi dep bilesizbi?
-Uyğurlaniŋ baturleri ciḳ, sanap tügétkili bumaydu, uyğurlani baturi cik, nurğunligan baturla ba, uniŋğa dair bir kitablani tipbésék bulağiçu, mésilén Hoji Niyazla
togurluḳ (hakkinda), Mahmutcanla togurluḳ, Ahmetcan Ḳasimi togurluḳ, Abduhaliḳ uyğur togurluḳ, bir nésilé busa bulağa géplé bilén çüşéndürüp kitamaymiz.
-Öziŋiz bilesizbi?
-Kim? Ménma?
-Man bilimé, mén uyğur, uyğurniŋ baturni bilmisém mén, mén texi uyğurnŋ tarixçisi, mén digén bir nési yazdigan édém, silégé unda bildurup bulamaymén.
-Bize baturu aytiniz da? Birer baturniŋ hikeyisini sözlepememsiz?
-Turpanda batur varmi?
-Turpanda batur ba, bizniŋ muşu öydila ba, Péttar batur ba, éger batur bumisa bir
öyni başḳurkitamaydu...
-Turpanin baturi degende aklina birinci gelen batur kim?
-Abduhaliḳ uyğur dép bir adém ba, bilémsilé sile, u dünyaga méşhur yazguçi, silé
türkiloj éméskénsilé, silé Abduhaliḳ uyğurni bilmiseŋlé silé ependi (öğretmen)
émes, piroffisyon émes sile, sile hişnim uhmaydikensile (siz hiçbir şey bilmiyorsunuz) Abduhaliḳ uyğur digén dünyavi şair, uniŋ şiirleri degen edemni titritivatidu, taglani titritivatidu, aşundaḳ Abduhaliḳ uyğurniŋ namini bilmiseŋle aşu sileni,
gumanlinime siledin…
-Divani türk ni u yazmadimi, biz biliyoruz
-Hayir hocam onu o yazmadi
-Divani türk digénni Mehmud Ḳaşḳari yazğan kitab, Abduhaliḳ uyğur digén bir
şair edem, u bir miŋ toḳḳuz yüz ikkinci yili tugulgan, bir miŋ toḳḳuz yüz ottuz ikkinçi yili ḳatli ḳilinğan…
-Osman baturni bilesiŋbi?
-Osman baturni ḳazaḳladin soraglé, mén ḳazaḳ émés, Osman baturni altayğa berip
sorsaŋlé ḳazakla altayga berip sorsaŋla tazza dép berdu..
252
-Ḳirgizlar diyorki manas digen yahxi batur, uyghurun manasi yok? Doğrumu?
-Yaḳ u ḳirgizda batur ba, uyğurda batur yoḳ togra émes u, mén abay didimgu (az
önce söledim ya) batur bağan için millet ba, millet boğan üçün batur ba, eger ḳirgizla uyghurniŋ manasi yok baturi yoḳ dişe tuğra emes, bizde her her baturla ba,
ḳutadğu bilik ba Divani türk ba uniŋdin başḳa nurgun aşu baturla yazgan kitabla
ba, batur yoḳ diséŋlé unimaymiz biz, batur ba.
-Kutadgu Bilik ni buradan değil oradan diyorlar, kaşkerde yazip kitabi Bagdata
verdi, Uyghurun kitablari kalmadi?
-Şu uyğurun yazgan kitableri u, türkler divanini uyghurla yazdi, Mehmut ḳaşḳari
yazdi, uniŋ Bagdatlaga bağini rast aşu, pütün türk yelerine hemmisige bağan, lekin yezişni Mehmut ḳaşkeri yazdi.
-Kaşkerinin annesinin ati kim?
-Apisini bimeymen, özini bilme, uniŋuyghur ikenlikini bilimen.
-Onun kaç tane kitabi var biliyormusun?
-Üç tomgu, üç tom bir ḳisim, sile millétleni andaḳ siliştursaŋlé bumaydu, bir
milltni kitabi bilen yani bir milltni kitabini silişturup, bir milletni ulug bir milletni
çüşürimiz diséŋlé, sile bilen gepleşkili bumaydu, hémmé millét hemme milletniŋ
alahidiligi ba, xémmé milletniŋ yahşiligi ba, hemme milletniŋ yitersizligi ba,
hemme millette alim, proffisor ḳahraman ba, hemme millette eski edemle ba, mişda diséŋle sile bilen gepleşkili buldu, biziŋ ḳirgizimiz batur, manas ba, ḳazaḳnig
undak nimisi ba, türkniŋ mindak nimisi ba dişe silé bilén paraŋlaşḳili bumaydu, u
bir milletçilik buldu, birdemdila sile bilen yaḳa soḳişip urişkitdigan iş çikitidu.
Uzaḳtin kéldi dimey soḳuşḳalmiz sile bilen, sile miyman, ulux miyman, lekin
ulux miymanla anak uşşak işlani talişip turmay amdan yéŋlé, turpanga kepsile
körimiz diséŋlé amdan yéléni köstimiz, körüŋlé aniŋdin kiyin özéŋl bilvalsile.
-Idiḳut xanliği uyğurla ḳurgan beş yüz yilliḳ tarixḳa igé, dünyaniŋ her yeridin
teverük tavap ḳip kelidu, şu yeleni köséŋle buldu, sipili korşalgan yeliri ba, mayede Yargol ḳédimiy şehiri dep bir ye ba, biyédé dölet deric ilik asar atinidin béş
altisi ba, bizeklik miŋ öy ba, singim miŋ öy ba, péyzaŋ munari, astana ḳédim ḳibristanliği, maynaḳ saniganda turpanda alti yetti orunda... tuyuḳ tuyuḳnikn miŋ
öyliri ba, u yele dölet dericilikke kirdimu kirmidi? Şunaḳta turpan vilayitidi yetti,
253
sekkiz, on dölet dericilik asar etiḳe, ḳédimḳi şéhérlé ba, bizniki turpan vilayitidek
yede asar étiḳé ba yele az, nim üçün çünki bu yédé ḳedimki insanla yaşiğan, medeniyet yaratḳan, padişala yaşiğan, baturla çiḳḳan, uyghur baturliri çiḳḳan, dölet
dericilik medeniyet yadikariŋla bamu dise yene birsini tapamaysile.....
-Kariz diye bir şey varmiş?
-Kariz digen yaniŋ astidin tişip, tupini tişimiz, ye minda kildu, su mindaaḳ kildu,
su miyyédé turdu, aşu suni miyyégé eçiḳivalmiz,
-Turpan ḳayédé?
-Turpan biz turgan ye şu, biz kindigide muştapta...
-Turpanniŋ ménisi emne?
-Turpanniŋ ménisi hazirğiçe ikki miŋ yilliḳ talaş tartişta bir yege kemida, mén bir
xil dép maḳale yazimén, siz bir xilni yazisiz, bu bir xilni yazidu, xaziralimla
xémmisi hérxil télim bérdu turpanğa… Turpan digenni bézilé miyveliḳ cay dép
çüşéndüridu, yéné birsi turpan digén oyman cay déydu, diŋiz yüzidin bir yüz éllik
töt metr egizlikté, égér tağla bumisa, mişédé bir yüz éllik töt metr su buldu, biz
oyman yédé muştapta, yéné birsi turpan digénni tur şéhér büyük şéhér déydu, andin tur eli tur köp yé...
-Tur digén ne?
-Turni bilmémsilé?
-Turni héliḳi yasap egiz ḳilip, munarğa oxşaş nérsé, burun heliḳi hazirḳidék telpun
yoḳ, bir yédin tacavuz kéḳasa turniŋ üstigé çiḳip ot yiḳip, éay a düşmén képtu dép
havér berdiğan aşnaḳ nérsé.
-Turpan digén yédé supalar yoḳmu?
-Yaḳ xazir yoḳ biyélédé.
-Turlani laydin yasap, yédin béş metr on métr egiz boğan, béş on kilometrdé birdin boğanni tur dép ataḳuymiz.
-Turpan menisi bilén
-Turpanniŋ ménisi héliğiçé birlikke ḳmidi, hiçkim buni birlikké ékilamidi, ciḳ
édémlér maḳalé yazdi, ménmu yazğan şu maḳalidin birniyigirmé yil burun mén-
254
mu bir xil ḳaraşni déymén, yéné birsimi öziniŋ ḳarişinidéydu, hiçkim muşuni tutsaḳ buld dép ḳaraş yoḳ.
-Sizçe, sizniŋ oyiŋiz ḳanday boldu?
-Hişnime yoḳ...
-Oyuŋuz yoḳmu sizniŋ?
-Uni bir nésé dép boğili bumaydu, ménma méxsos maḳalé yazğanmé, lekin on
néççé xil ḳaraş ba, ondin artuḳ ḳaraş bir yégé kémidi,birsi miyvélik togri disé birsi
oyman déydu birsi büyük şéhéşr déydu,birsi doŋhuaŋ digén gép asta asta turpan
buḳağan digén gépmu ba.
-Doŋhuaŋ?
-Burun bir doŋhuaŋ dép bir yé ba paytéxit boğan yé, xazir yiraḳ biyégé, xanzoçé
doŋhuaŋ turup turup turpan buḳağan digén gépmu ba.
-Turpan ménén turan sözü bir gépmu?
-Yaḳ bir émés, turan digén bir millét, turan digén u burun uyğurla bilén bilşlé yaşiğan adamlé, turpan émés millét nami u.
-Uyğur milléti turan millétinénbi?
-Uyğurla turan millétidin kégénmu déydu?
-Turanla yiḳin uyğurlağa, bir ḳismi uyğur bukétkén turanlaniŋ, bir ḳismi başḳa
bukétkén.
-Bizniŋ ésli yiltizimiz turanma?
-Yiltizimiz xuda, adam éléysalam yiltizimiz.
-Uğu şu xémmé adém şunaḳ bildu émdi.
-Soraŋ?
-Yaḳ bodi sormaŋlé, mén cavab berkitamiğidékmén.
-Burun almanlar gelip burdan köp kitaplarni alip kétkén bilesizbi?
-Yaḳ, uni bilméymén.
-O kitaplar ḳaysi cerden çiḳḳan bilésizbi?
255
-Ulani bilamaymiz, u biz tuğulmiğan vaḳitlada girmanla éngilyéliklé kelip nurğun
kitaplani éékitiptu biyédin, xazirba bosa toxta dép tativalmiz, béméymiz ulağa.
-Turpanlaniŋ şivesikanday pérḳi ba?
-Azraḳla péḳi ba, muşu şinjaŋniŋ sivesi üçké bölinidu, Ürümçi, Ğulca, Turpan,
Şimaliy şinjaŋ butérép aşu Ḳéşḳégé bağiçé buğan arliḳla xémisi bir, Xoténniŋ ayrim, Lopnor Lop dép bir yé ba, bu ayrim.
-Lopnor kanday buldu? Kim buldu?
-Ula héḳiḳiy uyğur buldu, u héliḳi caŋgalniŋ arsida ayrim héliḳi badi kéldi az
iyégé, şuŋlaşḳa şéhérléşmigén uni buni ḳubul ḳikitamiğaykin aŋvala ulaniŋ köpinçé tilleriéynén saḳlinḳağan ulada.
-Xazirḳi vaḳitta u siveni süylöşkön köp kişi barbi?
-Lopnordima? Lopnorda xalisaŋla söznimi şivé ḳip sözlépérdu.
-Lopnorğa ḳançé kilometr kélédu?
-Lopnorğima béş yüz kilometr kélédu.
-Lopnorla süylöşkön varmi?
-Héé, Lopnor şivisidé sözlépérdu.
-Turpan turpanlik kişinin başḳa bolğan ayrisi barmi?
-Ba biraḳ az, dérhalla palani gép digili tés buldu uni, ürümçidé muşu sözléniŋ
hémmisila ba, péḳét yumşaḳ ḳattiḳliği oxşimaydu, muşu turpannin içidima biribirsigé oxşimaydu, ulaniŋ şivisi yéné başḳa yélédé ḳattiğaraḳ buldu, u muşu sivé
digén turpannin içidima oxşimaydiğanleri ba.
-Enn.
-Bézilé harva (el arabasi) disé bézilé arava déydu.
-Harva? harva digén kim?
-At ḳoşup maŋidiğan, harva digénni muşu mérkiziy diyarliḳlar harva déydu.
-Başḳa?
-Başḳa, buğday ordiğan nérsini nim déysilé?
256
-Orğaḳ.
-Orğaḳ démsilé, biz bu yédé, mérkiziy diyardé oğaḳ déydu, bizni turpanda oraḳ
déydu, aynaḳ péḳ ḳildu, turpanda oğaḳ déydiğanlami ba oraḳ déydiğanlami ba.
-Başḳa?
-Başḳa, mani köynék (gömlek) déymiz, bizniŋ turpan mérkézdé çamça déymiz,
ayalla kiygénni köynék déydu.
-Héé.
-Mani duppa déymiz, bézilé bök déydu.
-Siz?
-Biz bök déymiz, buniŋ eslisi bök uyğurçé émés u duppa digén.
-Bulani nim déysiz?
-Buni hémmé yédé ḳulaḳ déymiz, asmanğa çikétsimu ḳulaḳ yégé kirkétsimu ḳulaḳ
déymiz.
-Buna?
-Oxşaş.
-Bunin adi ne?
-İŋéḳ (çene) déymiz, buni kélpuk déymiz, buniŋ muiki xilatilişi ba, édibiy tilda
kalpuk (dudak) déymiz, yérlik tilda kélpik déydiğanla ba.
-Bu alt kalpuk üst kalpuk?
-Çiş (diş), bu oxşaşla
-Buna ne diyorsunuz?
-Kanay (boğaz) oxşaş ḳağini oxşaş
-Oxşimaydiğinini dép béraymu?
-Kosaḳ, bizniŋ muşu yérlik tilda kursak déymiz
-Buna ne diyor?
-Beḳin, peşané mindaḳ péḳi ba, édibiy tilda peşayné, yérliḳ tilda peşané
-Bu ne peki?
257
-Ḳol?
-Bu ḳolmu?
-Mişédin tatip xémmisi ḳol dép atilidu
-Buçu?
-Buniŋ ikki xil atilişi ba, sinçilaḳ vé çimçilaḳ dép ataydu
-Buni nim déymiz, namsiz barmaḳ, ottur barmaḳ, bigiz barmaḳ, bamaḳ barmaḳ
dép ikki xil ataydu
-Buna ?
-Beğiş
-Beğişmi?
-Hé beğiş déymiz, biyeni nimdéymiz, ḳolğila kirdu (beğiş) déymiz, biyéni nim
déymiz, ya maniŋ ba, sen dép baḳ, sen Türkçé dép baḳ
-Burasi ne oluyor?
-Şillami déymiz, turpanliḳla pattanmi déymiz.
-Siz ürümçidin kéldiŋizmu?
-Hé, ménmu uyğur, ḳumuldin, ḳumulğima badi, yaxşi ḳomulniŋ édémléri köp
barmiz biz
-Buna atami diyorsunuz?
-Turpanda ata déydu, burun aḳa déydiğanlerimi ba, biz kiçik vaxladimi aynaḳ aḳa
daydiğanla ciḳkénduḳ, biz muşu anani apa déymiz, xazir muşu ata-ana dép yezivatimiz, dada-ana diméydu xişnédé, ata diyiş toğridék ḳildu, biz bu yérdé apisiniŋ apisini ana déymiz, mésilén siz miniŋ apam bosiŋiz sizniŋ apiŋiz bosa ana
déymiz siz mini tuğḳan bosiŋiz mén sizni apa déymén.
-Kuran kitaptima ata dép yeziliptu.
-Siz ürümçide işlémsiz?
-Hé, ürümçidé işléymén.
-Nédé işléysiz?
258
-Ürümçidé aşu bizniŋ résim tatidiğan bir yé ba, öz aldimizğa.
-Bula türkiyédin kép ḳirğizistanda malimçiliḳ ḳilamdikén?
-Hé, maalim biz, türkiyadin géldik
-Türkiyé nérdin siz?
-Anḳaradan geldik, anḳara üniversitetté işleybiz.
-Hee, biz istanbul üniversitetigé baduḳ, şuyégé berip résimgé çüşüp
-ANḳara bilén istanbulniŋ arliği bamikén xeli?
-Töt béş yuz kilometr bakén.
-Héé, heli bakénğu émisé.
-Biz Anḳarağa berpaḳini digén disék, biz bardiğan térapmindaḳkén, şuŋlaşḳa biz
istanbuldun aşu boğrsa, pamaḳ ḳélé dép arşaŋla bakén, heli çoŋ bir maḳalé yazdim,
arşaŋ digén aşu pamaḳ ḳalésidiḳi arşaŋ bu minral maddisi tuyulğan arşaŋkén bu,
u su çiḳip, minrallişip paxtidék hasil bokitiptu, pamuḳ digén paxta digén gépkén,
u suğa xér küni on tüménlép yigirmé tüménlép adam aşu arşaŋğa çüşidikén, basiŋiz héyranla ḳalsiz, aşu aylla mişnaḳ kiçiḳlam nesisi ba hayvandéklam yürüydu,
biz minaḳ ḳipaḳtuḳ,anaḳ ḳipaḳtuḳ,axirsi bizni yitéklép bağan yitékçimiz bu su
naxayiti raxét putuŋlani çilap bekiŋla dép, ayaḳni sép suğa çilsaḳ u suniŋ raxétligini, bumay bizmi axiri xémmé nésimizni sélip suğa çüştuḳ, bizni bir yerim saat
tursilé diviydi u sudin çiḳḳusi kéméydu, terileriŋizni aşu yeŋi tuğulğan bavaḳték
şunaḳ siliḳ ḳiéatidikén, miniŋ aşu maḳalémni oḳusa türkiyegé basa éşégé bamisa
bumiğidék digidék tésvirlivattim.
-Pasportni ḳanaḳ ḳildikén?
-Turpan sayahén idarisiniŋ ḳip bégén.
-Hé şula bicirip berémdikén.
-Éay yaḳ ,pasport cédvélnilé berdu sigé, siz aşu cedvél torduruşni bişiŋizdin
kütégén adam bosiŋiz birinçi ḳitim hél ḳikitisiz, bumisa on ḳitim maŋisiz.
-Dadüydin xét éké déydu, yezidin hét éké déydu, méktéptin xét éké déydu, partiye
ézasini hét éké déydu...
-Sayahét idarisiniŋ özila işlépésé bumamdu.
259
-Öziŋiz turuşluḳ yédin xét alisiz, biz néççé ḳitim işligéykin bilimiz.
-A xétni komiyoturda uruş kerék, ḳrliğini on santi aḳiliş kerék.
-Bizniŋ adamlé töt ḳitimğa bamaymiz dép, toxtaŋla miniŋ balam yardém ḳilsun
dép ḳip bédi,
-Mén basam ḳip bémidi ismiŋni öçürivatimiz, maaş isminimi béméymiz dép
-Sizniŋ balleriŋiz şédé oḳuydiğan buğayḳin berip körüp kaéasiŋiz buldu.
-Andi yene mésile ba viiznimi elişiŋiz kerék.
-Konuşmayi çok seven kimse varsa söylesin
-Ayrim ayrim sözlisé başḳilami sözlisun.
TURPANDAN DERLEMELER II
-Nim déymiz émdi? Oçuḳmu bu?
-Avval ismini yişini dévatsun déydu jumu.
-Hé, maḳul hé, birsi otasa bumamdu zévérgül birsi ḳisima?
-Nédé?
-Miyédiçu.
-Bizni géḳilamaydu dép şuniŋğa ayrim ḳuḳuydu bizni.
-Hé, özlé nédin, astanidin, hoyénsén astanidin.
-Néççé baliŋiz ba?
-İsmim Patigül Xémdol.
-Atileri apileri bamu?
-Apamla tügékétkén, özém ḳirḳ séḳḳiz yaşḳa kirdim, biz yétté bala
-Hé.
-Mén ballaniŋ altinçisi.
260
-Néççisi oğul néççisi ḳiz?
-İkkisi oğul béşisi ḳiz.
-Ula nimiş ḳildo? Özlé nimiş ḳilla?
-Mén burun oḳutḳuçi bup işligén xazir öydé, çoŋ açam zélḳ oḳutḳuçisi, ḳağanleri
aşu dihḳançiliḳ bilén şuğullinidu.
-Yoldişleri nimiş ḳildu?
-O béşinci ottur méktépté oḳutḳuçi.
-Néççé balleri ba?
-Balla töt.
-Néççisi oğul néççisi ḳiz?
-Üç oğul, bir ḳiz, uniŋdin kiçikleri rimotçi, şopur, ḳiz korlida oḳutḳuçi
-Ḳizlaniçu ballani toy ḳillamu?
-Oğullani toy ḳop bolduḳ, çoŋ oğulniŋki ikki ḳiz, bir oğul üç balisi ba, uniŋdin kiçik ikkinçi oğulniŋki bir ḳiz ikki oğli ba, uniŋdin kiçiḳ oğulniŋ bir ḳiz bir oğul, éŋ
kiçik ḳizimizni texi toy ḳimiduḳ.
-Ḳizniço? Ḳaçan toy ḳilmiz?
-Ḳizni xudayim buyrisa béşinçay bayramlarda ḳilurmiz émdi xudayim buyrisa,
Alla xalisa
-Barurmiz toylağa korlida bosa?
-Özlé bamisila kim bardo, cancigér dostimiz xém xoşnimiz tursila
-Şu baynida berip körüp kéméymizmu xé
-Éay nim daymiz émdi?
-Boldi émdi şunçé géḳilişḳaykin.
-Biyit etalamla?
-Yaḳ, etamaymén.
-Yérlik tilda tazza amdan sözlépémémdu.
-Nédin tapimiz butapta édémni.
261
-Şuni déymén.
-Éay disilé, disilé, nim ḳiéatila?
-Şu öydé oturup.
-Nimé u ballaniŋ ismi?
-Aḳilé-aḳilcan,ḳoşkezéklékén.
-Hé maŋğa oxşaşmu?
-Hé, oğul çoŋi, ḳiz kiçigi.
-Çimengülçu rast ḳaçan kilidikén?
-Çimengül bügün intanlani ép bolduḳ déydu, hér ḳitim kirdikénçu. Uzaḳ boldi sizlénimi kömigili jumu?
-Töt béş yil buḳaldimi nimé?
-Hé uzaḳ boldi, biz aşégé kétkéndin yaḳi korüp baḳmaptimén, uniŋdin kiyin körüp
baḳmidim mén.
-Ooruuḳ aciz ḳiz bala boldi u.
-Seemiz ḳizdi u, émdi şékil tüzép çirayliḳ bukitiptu.
-Tuyini ḳaçan oynaymizkintaŋ émdi, ḳorlida oynaymizmikin nédé oynaymizḳintaŋ émdi?
-Turpandimi oynaysilé, korliğima barsizlé.
-Bardoğan bolduḳ korliğima.
-Mén ḳoldaş bulay dépçu?
-Ajé amdan.
-Tepip buptimiyé ḳoldaşni.
-Yaaḳ, işḳip muşu öydiki ḳizladin birsini ḳilimén dép niyét ḳivatidu jumu, égér
zévérgül bir yégé kitḳap yaki ayliŋiz ḳip buḳasaxudayim buyrisa siz, négé kétsiŋiz
şu yédin tepip ékilmiz dép turvasam.
-Maéu béşinçi ayda ḳilmiz xudayim buyrisa.
-Bir méktéptimikén u bala bilén?
262
-Yaḳ saḳçikén u bala.
-Xazir négila basa saḳçilam, saḳçi ciḳkén xazir, hé saḳçi ciḳ...
-Nimige başlanğuçta oḳuğan birsi baḳanduḳ,ma ḳitim, dép bédimmu özlégé?
-Yaḳ, körüşmisék biz.
-Mandinçu ḳaraŋ ḳoldaşliḳni talaşmaŋ jumu?
-Yaḳ siz açiŋizdin talaşmaŋ jumu?
-Béşinçi ayğiçé toy ḳikétsiŋizğu mén bolimén dépçu.
-Aşu bala bilén ḳilidu.
-Héé, yaxşi botiğu.
-Yékşénbé küni yolğa çiḳḳan, aşu baliniŋ atisi bilén, apisini ağili yolğa çiḳiptikénduk ḳarsila...
-Karaŋizlé malim déydu toyla tuğurluḳ, biyitla tuğurluḳ gép ḳipésun déydu,
xamildarliḳ vaḳitlada nimila buldu, ḳizlani çoŋ köréndu, oğullanimu şuni déydu.
-Hé, disilé toyla ḳanaḳ buldu?
-Mén bilmisém uni, biyitlani ḳipéméy, toy tuğurluḳla gép ḳip bésilé?
-Hé géḳiliŋla? Siz mavu heliḳi toylani ançé munçé uyğur toylerini, apamladin sorsam dép beramidi?
-Uyğur toylaniŋ nimisini dép berimén?
-Ḳaydé yusun?
-Ḳaydé yusunni mén bilsém dép béméyménmu?
-Mén ḳoldaşlam buğan
-Hé boptu, ḳoldaşala ḳanaḳ ḳildu?
-Ḳoldaşla yenida oturup ḳizni yülép maŋidu şu, bilék hiçḳandaḳ iş yoḳ hazir
-Éoy aéatḳan busimi méyli, toyğa bardu ḳizğa hémra buldu, ḳizniŋ yenida oturup
hémra bup oturdo şu.
263
-Hémminiŋ bişida élçini évétimiz, mésilén hé Hanayimni biz xalap nim ḳisaḳ hé
Zévérgülni bala ḳivalni dép, kilin ḳivalni dép şu, oğlimizğa ép bérimiz diginimiz
şu.
-Tamam hocam.
-Ya ayal kişini ya ér kişini élçilikké évétimiz, évétkéndin kiyin bir ḳançé ḳitim
évétimiz.
-Ḳandaḳ soraydu? mésilén mavu türkléniŋ kaydisi héliḳi allaniŋ ruxsiti péyğémbirimizniŋ suniti bilén ḳiziŋlani kilinlikké sorap kélduḳ déyduçu, uyğurladimi şunaḳmu?
-Héé, aşnaḳ soraydu, sorap bir ḳata bağandin kiyin méslihétlişini déydu, andin
ata-anisi bir yégé kelip Hanayimniép bésék boğidak dép, mésilén miniŋ oğlumğa
émdibésék buğidék dép ulamuḳuşulup hér ikki térép koşulğandin kiyin, bişida ḳoşulup boğandin kiyin yigit térépniŋ xoş bolup aşu nazi-nimétlédin réx-péx déydu,
nan, göş, séy u bu birnimiléni elipçu barmiz, hé bağandin kiyin, u ḳiz térépniŋ ataanileri vé yigit térépniŋ ata-anileri ḳudila tonuşup buğandin kiyin çoŋ çayğa barmiz, çoŋ çayğa émdi apardiğan birnimlénimu déymizma?
-Héé.
-Çoŋ çayğa aşu nazi-nimet, ḳén-kezék, réx-piçék iḳtisattinma aparmiz émdi yigirmiŋ yé otuz miŋ apardu, émdi iḳtisadi yaxşila otuz miŋ apardo, adéttikilé yigirmiŋ apardo.
-Hé.
-Berip aşu lazimétlik nésiléni ḳiz térépniŋ alidu toyluḳḳiço émdi, ağandin kiyin
toy künini bekitip kilimiz émdi ḳiz térép bilén yigit térépniŋki ata-anileri méslixétlişip ḳutluḳ bir künni bélgiligéndin kiyintoyni ḳip kilinni ékivalmiz, ékiéelip kilinni çoŋ körüp uyğurlaniŋ ḳaydisidé bék çoŋ körmiz, özimizniŋ ḳizidék aşnaḳ
çoŋ körüp ḳizni öygé ögitivalmiz émdi, apamlaniŋkigé barmé barmé diméydiğan
ḳivalmiz digéndak, yiŋi toy boğan çağda néççé kün bir kiçé ḳonup yigitniŋ üyidé,
étisi salamğa ḳipḳizil kiyimléni kiyip çiḳidu yağliḳni çigip çiḳidu çiḳḳandin kiyin
yigitniŋ ata-anisi bilén naşta ḳilip u küni yigitniŋki üyidé oturdu aşu ḳiz, kiyin küni yigitniŋ atisi-apisi kilinni elip ḳizniŋ ata-anileriniŋkigé berip, biré kün oturup
kéşkiçé oturup yinkildu ḳizni elip yéné, yigit émdi yiḳin bir ağinisini elip bardo
264
émdi geyt-ayémlédé berip aşu ḳoyuḳ bop oruḳ-tuğḳan bop ötidu toyniŋ ḳaydisi
aşnaḳ.
-Hazirḳi toyla bilén burunḳi toylaniŋ péḳi bamu?
-Péḳi ba, burunḳi toyla digén usul-néva buldiğan, néğmi-nava başlinip, xazir
digén ristiranladila ḳildiğan bukéttuḳ çaylani toylani, çoŋ çaynimi ristirandila ḳildiğan boldu. toylaniğu émdi ristirandila ḳildu.
-Xazir çaylani ristiranda ḳildiğan bukéttima?
-Hé, ristiranda ḳildiğan bukétti, kiçik öylédé ḳanaḳ ḳilsiz.
-Çiméngülniŋkini ḳanaḳ ḳilamiz émdi?
-Xudayim buyrisa ristiranda ḳilmiz, bu yédé ciḳ kéḳasa risturanda ḳilmiz dévatimén émdi, iyédé arliḳ yiraḳ buğaykin.
-Uğu şu.
-Azraḳ késé, xulum-xoşnilani çaḳiripla minaḳ tuğḳanla bilénla ḳisaḳ buldiğan buğaykin.
-Hé, andin toy şuniŋ bilén tügidi?
-Nağmi-nava başlindo?
-Émdi bizniŋ uyğurlaniŋ ḳaydisidé, ḳizni kilinni ékégéndin kiyin çoŋ körmiz, égér
hamildar buḳagan bosa, méyli ḳiz bosun méyli oğul bosun alla xalap nimini bésé
şuni şu pérzéntni.
-Allaniŋ hédiyési déymizmo?
-Hé, biz bağrimizğa besip aşu çoŋ körüp ḳatarğa ḳoşuşpermiz, éay ḳiz balikén dép
kémsitidiğan işla yoḳ uyğurlaniŋ ḳaydisida, ḳiz ballağa texim amraḳ texi.
-Ḳizlani yaxşi kördu hé?
-Ḳiz bala digén ata-anilağa köyinido, öygé küyünido aynaḳ buğaykin aşu bolupmi
biznoŋ uyğurlada oğullanima ḳizlanima çoŋ körmizğo émdi, ḳiz tuğulḳaptu dép
kémsitidiğan iş yoḳ,oxşaş körmiz.
-Yaxşi şu.
265
-Hamildar vaxtida eğir işlağa samaymiz, amdan kütimiz,ḳuvvétlik yidürüp, amdan
kütüp, köŋlini ağritmaymiz, xuşal-horam yürüydiğan halétni yitildürpermiz, şarait
yartip bermiz.
-Mésilén mavu türkléniŋ ḳaydisida bizniŋkigé oxşaş émdi xiné kiçisi dép ḳuyduçu,
ḳizniŋ ḳuliğa xiné yiḳip... bizlédé yoḳ?
-Bizniŋdé anaḳ ḳaydé yoḳ, tuğḳanlani xulum-xuşnilani çaḳirip aşu polo etip émdi
kéşté kégén miymanlani amdan miyman ḳilmiz, yigitlému burun kilétti xazir émdi
kéméydiğan buḳaldi.
-Xazir issiḳlani yoḳ ḳivéttiğu hé?
-Yoḳ ḳivétti xazir issiḳlani
-Toy bir kündila tügéydu, hoyansandima üç kün buldiğan xazirmi bir künla buldiğan buḳaldi.
-Hé hoyansançé géḳipésiléçu?
-Xazir Abdiraxman malim dévétḳanti, turpanniŋ başḳiçé géḳildo, çatḳalniŋ
başḳiçé gékildo, hoyansan singimniŋ başḳiçé géḳildo dép.
-Hoyansannikigé oxşaḳaldu mişéniki bilén, perḳlinkétméydu.
-Hé, yéné déydiğan dép berdiğan bizniŋki başḳa örüp-adétlermizlé bosa dép bésilé
buldu?
-Ḳizni ékégéndin kiyin eğir-ayaḳ buḳağan çağdaḳiz térépniŋki a yigitniŋḳi üyigiçu
ḳen-kezék, réx-piçék elip ḳizni sorap kélduḳ émdi eğir-ayaḳ buḳağaykin lazimétlikléni ḳip kégéndin kiyin, yigit térépniŋki amdan aşu nazi-nimétlé bilénmiyman
ḳip ulaniçu aşu nésiléni yidürüp amdan miyman ḳip,ḳiğandin kiyin u ḳizni elip
üyigé kétkéndin kiyin yigit térépniŋki üyidin yé siŋlisi bulamdu yéapisi bulamdu
birsi berip u kilinni yiné ékivaldu, ékivağandin kiyinyiné ikki aydék kép-ketip yürüydu şu ḳaçan bir buşanğiçilikçu.
-Üyidikiliri ékitidu, enn yaxşe, Çiméngül bir tal ḳizni ḳandaḳ ḳilamiz émdi?
-Şun disiŋza, yiraḳ yédé ajapmi.
-Özlémi kitémla korliğa?
-Çoŋ atiŋiz ba tursa mén ḳanaḳ kitimé.
266
-Ulaçu ḳançé balikén?
-Töt talké, üç oğul bir ḳiz.
-Bizniŋ ḳarmiḳarşisikénğu?
-Hé aynaḳ sizlé üç ḳiz bir oğul hé, ula üç oğul bir ḳizké... dixanké ulama, muşu
birsila xizmétçi buḳağankén
-Hé, muşu birsila xizmetçimikén?
-Hé, ulaniŋ ailé-ahvali yaxşiké, yaxşi déydiğu, mén bérip kömüdü m émdi.
-Turpanniŋkigé ḳarganda başḳa yéléniŋḳi yaxçi işḳilip.
-Ulaniŋki aşu néşpüt bağliri bakénçu, bir éllik modék
-Baykénğu émisé?
-Şuniŋğa öylénimi biraxli tölép ép bédi, öyni ékétti...
-Öyni ékéttima? téliyi képtiğu émisé Çiméngülniŋki?
-Çimengül bilén amdan ütsé disiŋza émdi birbirsini çoŋ körüp ötsili boldi.
-Néççé yaşlada balikén u?
-Çiméngülle téptéŋ.
-Séksék altiniŋma?
-Hé séksén altiniŋké
-Özléçu toylani ḳanaḳ ḳilni dép oylişivatidila?
-Çiméngülniŋki toylerni?
-Anaḳ yiraḳ buğaykin émdi mayéniŋ ḳaydisi bilén oxşimaydu disiŋza.
-Hé turpanda turpançé ḳipirémiz, korliğima berp oynap kilémiz émdi?
-Xudayim buyrisa, u yédé nimini yaman çoŋ kördikéçu toydinma méslihét çayniçu.
-Nim méslihét çay?
-Méslihét çay dép sizlé hiliḳi yiḳin dosleriŋizléni çaḳirip ḳiğandin kiyin ulami heliḳi köŋül atiğanlerni toyğa atiğanlerni ḳuyup ḳildikén émésmu? Ulamu aşnaḳḳildikén ḳip...
267
-Çiméngül iyédé méslihét çiyi bémés?
-Korlidima? korlida berdu.
-Biyédiçu?
-Biyédé toyğila çaḳirḳ tayin.
-Méslihét çayğa bizni çaḳasa korliğa barmismu émdi?
-Miyédé ayrimla yiğilip öydili ötküzvatimizğu biz.
-Aşu nim ḳip doslerni Zévérgülni sén ḳoldaş bulsén dép uni bekitidu, sizni ḳiz bişi
démdu aşnaḳ birnimleri baanğu?
-Hé, ḳiz bişini mén ḳilamaymén, altun üzükni untup ḳap, nurimanniŋ tuyidimi
ḳağan dosleriğimu uni ḳilsé buni ḳilsé dép öziniŋ layiğida...
-U balimi tiği toy ḳimiğan birsimikén?
-Savağdişikénduḳ, toy ḳimiğan disilé, u édém ḳizzipla ḳaptu, mini ismim Turdaxun telpun nomerni dép bésilé dép, teipunni untuḳaptiménlé didim, telpun yoḳ
digili iza tatidikén édém, öydé buğaykin telpun tutmiğaykin disém üyiŋizniŋkini
bosimi dép bériŋ.
-Hé maḳul dép u bu géplé bilén déppémisém déppégiŋiz kéméyvatamdu dép,
dépiréy dépésém buldu dép nim ḳip, minkini sormaysiğu déydu, hé özlémi dép
bésilédidim, yiniḳ édémké uçu , ḳassapké, béş vax namaz oḳuydikén u ballami üç
ḳiz bir oğul töt balliké ulama, ula xazir yürvatḳan bala üç oğul töt ḳizké.
-Ḳeni bizniŋ ḳizlaniŋmi xizmiti buğan bosa tonuşturḳoysaḳmi?
-Şuni disiŋza...
-Ailé éhvalima yaxşikén, yaxşi bumisima bumaydiğu, béş vax namaz oḳuydikén,
ayalima u édémma ḳarsila, muşkémgiçé tuxtimay pul tapidiğan édémkén u, ḳassapké ḳoy bordaydikén ula, ḳizzipla ḳaptiğu u édémma...
-Aldida miniŋ balam bir yerimyil buḳaldi dedi, miniŋ ḳizim üç yil boldi disém, hé
dép şu
-Xoşutḳa kégén çağda unimaydu, ayalim ba buğaykin ékitéy dép, éay atam bolla
didim.
268
-Çiméngül xazir yürvatḳan bala bilén Abduxaliḳké ismi, u bala bilem bu bala
daşödiki savağdaşkén ḳarsila, Çiméngül bilén u bala başlanğuçta savağdaş,
xazirḳi muxébbiti bilén savağdaşken.
-Nimdigén tar caxan bu.
-Biz nim ba déydikénmiz, pensiyégé çiḳḳiçéŋ özlişip kitidu ḳarap tursila.
-Muştatiğu késili zerikip ketidu, kétküsi kép.
-Şu bizlam balam déydikénmiz, bula négili basa érkin bukitidikén.
-U xéḳlémi amdan xéḳlédéḳildu, xizmétçi bumiğaykin, dixan buğaykin, küŋliköksi kééŋ buldiké émésmu.
-Dixan amdan hei.
-Şu dixan boğan bosa ménmu xoş bukiturdum disilera, rast şu.
-Xizmétçi busa yilinip oturmizmu?
-Öynimi birla ḳatada ékétti muştapta, öy puli töléymiz dépmu otamaydu...
-Éay xuda ballaniŋli ğimi hé...
-Şu...
-Hé Zévérgülni aş baliğa berdiğan bollamu?
-Aşna dép oturvatidu umu émdi..
-Aş bala buğan bosimi ajap amdan bulurkénduk...
-İşşiniŋ kattiliği buniki déymén.
-Turpandila ḳédrimiz yoḳ şu, başḳa yégé basila şunaḳ...
-Amdan iyéniŋ édémliri..
-Balla aldirmaydikén, bizla gép ḳip şu...
-Singimdin birsi kékétti şuniŋ bilén tamaḳ yép çiḳipla yinip ḳirdi...
-Égér a balimi buḳasa ajapmu yaxşikén, méndin azraḳla igiz déydiğu, mén kömidim Çiméngül aşnaḳ déydiğu...
-Sözlişip bollama?
269
İçindekiler Tablosu
KUMUL’DAN DERLEMELER I ............................................................................................... 1
KUMUL’DAN DERLEMELER II ............................................................................................ 10
KUMUL’DAN DERLEMELER III ........................................................................................... 10
KUMUL’DAN DERLEMELER IV ........................................................................................... 14
KUMUL’DAN DERLEMELER V ............................................................................................ 18
KUMUL’DAN DERLEMELER VI ........................................................................................... 20
KUMUL’DAN DERLEMELER VII .......................................................................................... 22
KUMUL’DAN DERLEMELER VIII ......................................................................................... 44
KUMUL’DAN DERLEMELER IX ........................................................................................... 49
KUMUL’DAN DERLEMELER X ............................................................................................ 62
KUMUL’DAN DERLEMELER XI ........................................................................................... 64
KUMUL’DAN DERLEMELER XII .......................................................................................... 73
KUMUL’DAN DERLEMELER XIII ......................................................................................... 75
KUMUL’DAN DERLEMELER XIV ......................................................................................... 76
LOPNOR’DAN DERLEMELER I ............................................................................................ 77
LOPNOR’DAN DERLEMELER II ........................................................................................... 88
AKSU’DAN DERLEMELER I ............................................................................................... 118
AKSU’DAN DERLEMELER II .............................................................................................. 119
KAŞGARDAN DERLEMELER I............................................................................................ 168
KAŞGARDAN DERLEMELER II........................................................................................... 173
KAŞGARDAN DERLEMELER III.......................................................................................... 174
KAŞGARDAN DERLEMELER IV ......................................................................................... 176
KAŞGARDAN DERLEMELER V .......................................................................................... 177
KAŞGARDAN DERLEMELER VI ......................................................................................... 179
KAŞGARDAN DERLEMELER VII ........................................................................................ 183
URUMÇİDEN DERLEMELER I ........................................................................................... 231
URUMÇİDEN DERLEMELER II .......................................................................................... 234
URUMÇİDEN DERLEMELER III ......................................................................................... 235
YARKENT’TEN DERLEMELER I.......................................................................................... 236
TURPAN’DAN DERLEMELER I .......................................................................................... 240
TURPANDAN DERLEMELER II ................................................................................... 259-268

KAŞGAR ve URUMÇİDEN DERLEMELER - Kırgızistan

Transkript

Benzer belgeler