T Ü R K O L O G İ Y A NEKROLOQLAR НЕКРОЛОГИ OBITUARIES

TÜRKOLOGİYA
№1
2016
NEK ROLOQLAR
НЕКРОЛОГИ
OBITUARIES
TOFİQ HACIYEV
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
direktoru, Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasının müdiri, Əməkdar
elm xadimi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü,
filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq
İsmayıl oğlu Hacıyev 27 noyabr 2015-ci
ildə (80 yaşında) əbədiyyətə qovuşdu.
T.Hacıyev 1936-cı il mayın 1-də
Azərbaycan Respublikası Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində doğulmuşdur.
1958-ci ildə S.M.Kirov adına Azərbaycan
Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Onun
elmi fəaliyyəti filologiya elmləri namizədi
alimlik dərəcəsi almaq üçün 1962-ci ildə
müdafiə etdiyi “Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsi” mövzusundakı dissertasiyası ilə
başlayır. Azərbaycan dili şivələrinin monoqrafik üsulla öyrənilməsinə həsr edilmiş
ən yaxşı əsərlərindən biri olan bu araşdırmada Cəbrayıl rayonu şivələrinin keçid
xarakterdə olması elmi şəkildə əsaslandırılmış, türkologiya üçün maraqlı olan bir
çox faktlar ilk dəfə aşkara çıxarılmışdır.
T.Hacıyev sonralar elmi axtarışlarını yeni
bir istiqamətdə davam etdirmiş, 1969-cu
ildə “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
ədəbi dili” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.
1962-ci ildən Azərbaycan Pedaqoji
Xarici Dillər İnstitutunun Azərbaycan dili
və ədəbiyyatı kafedrasında işləyən T.Hacıyev 1970-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini
Azərbaycan Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasında davam etdirmişdir.
1965-ci ildə dosent, 1972-ci ildə professor
adını almışdır. T.Hacıyev 1985-ci ildən
Azərbaycan Dövlət Universitetinin (1990-cı
ildən Bakı Dövlət Universiteti) Türkologiya kafedrasının müdiri vəzifəsində işləmişdir. O, Azərbaycan Respublikasının Maarif
naziri (1993), Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun direktoru (2013-2015) vəzifələrində işləmişdir.
T.Hacıyev dilçilik və ədəbiyyatşünaslığın müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş 35 kitabın, 500-dən çox elmi və elmikütləvi məqalənin müəllifi kimi təkcə vətəndə deyil, dünya elmi mərkəzlərində nüfuzlu türkoloq kimi tanınmışdır. Dil tarixi,
dialektologiya, müqayisəli-tarixi türkologiya, üslubiyyat və ədəbiyyatşünaslıq mə-
NEKROLOQLAR
sələlərinə dair sanballı elmi əsərləri türk
dünyasında ona şöhrət qazandırmışdır.
T.Hacıyev 1976-cı ildə “Azərbaycan ədəbi dili tarixi (təşəkkül dövrü)” əsərini tədris vəsaiti kimi nəşr etdirmişdir.
1987-ci ildə onun “Azərbaycan ədəbi dili
tarixi” (II hissə) əsəri ali məktəblər üçün
dərslik kimi çap olunmuşdur.
Alimin Azərbaycan ədəbi dili tarixinə dair mülahizələri K.N.Vəliyevlə birlikdə hazırladığı “Azərbaycan dili tarixi”
(1983) dərs vəsaitində, Azərbaycan Elmlər
Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda hazırlanmış “Azərbaycan ədəbi
dili tarixi” (1991) adlı kitabda (bu kitabın
mühüm hissəsi T.Hacıyev tərəfindən yazılmışdır) və Z.Budaqova ilə birlikdə yazdığı “Azərbaycan dili” (1992) əsərində daha da inkişaf etdirilmişdir.
T.Hacıyevin bir sıra araşdırmaları
Azərbaycan dilinin tarixi üslubiyyatı sahəsindədir. Tədqiqatçının zəngin faktlar və
dərin elmi təhlil əsasında yazdığı “Satira
dili” (1975), “Yazıçı dili və ideya-bədii
təhlil” (1979), “Molla Nəsrəddinin dili və
üslubu” (1983), “Füzuli: dil sənətkarlığı”
(1994) kitabları Azərbaycan filologiyasında bu istiqamətdə aparılmış nümunəvi araşdırmalardandır.
Bədii dili dərinliyi ilə duyan, onu
bütün incəlikləri ilə təhlil edən alim müasir ədəbi-bədii dil prosesini daima izləmiş,
müasir şair və yazıçıların yaradıcılığını və
bədii dilinə həsr edilmiş məqalələr nəşr etdirmişdir. Bu cəhətdən onun “Şeirimiz,
nəsrimiz, ədəbi dilimiz” (1990) əsəri bədii
dilin sirlərini öyrənmək istəyən tədqiqatçıların stolüstü kitabı оlmuşdur.
T.Hacıyevin bir sıra məqalələri türkologiyanın aktual məsələlərinə həsr edilmişdir. Onun rus dilində nəşr olunmuş
“Türk dillərində eminatların mənşəyi haqqında” (1971), “Türk dillərində qədim morfemlərin bərpası” (1987), “Tarixi qrammatika və ədəbi dil tarixi” fənlərinə diferensial
yanaşma” (1988) və s. məqalələri türkologiya elmi üçün qiymətli əsərlərdir.
“Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi”
(2012, I, II h.) əsərində Azərbaycan ədəbi
dilinin inkişaf tarixi hər bir dövrün qay-
143
naqlarına əsaslanaraq sistemli şəkildə araşdırılmışdır. Yeni nəşr olunan “Dədə Qorqud kitabı”: tariximizin ilk yazılı dərsliyi”
(2014) əsəri zəngin müddəaları, elmi dəyəri ilə türkologiyada mühüm hadisələrdən hesab edilmişdir.
T.Hacıyev orta ümumtəhsil məktəbləri üçün Azərbaycan dili proqramının və
dərsliklərinin hazırlanması işində də iştirak
etmişdir. O, orta məktəblərin 10-11-ci sinifləri üçün “Azərbaycan dili” dərsliyinin müəlliflərindən biridir.
T.Hacıyevin elmi maraq dairəsi dilçiliklə məhdudlaşmır. O, ədəbiyyatşünaslıq məsələlərinin tədqiqi ilə də məşğul olmuşdur. 1988-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan sovet ədəbiyyatı” dərsliyində “Əli
Kərim” oçerki onun qələminə məxsusdur.
Alimin “Sabir: qaynaqlar və sələflər”
(1980), “Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz”
(1990), “Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncəmiz” (1990), “Dədə Qorqud kitabı ensiklopediyası”nın (2000) aparıcı müəlliflərindən biri və birinci cildin redaktorudur.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Folklor İnstitutunda 2001-ci ildən nəşr
olunan “Dədə Qorqud” elmi ədəbi toplusu
da onun redaktəsi ilə çıxmışdır.
T.Hacıyev son illər türkologiya elmi üçün maraq doğuran bir neçə əsəri:
Murad Adcının “Qıpcaq cölünün yovşanı”
kitabını, B.Serebrennikov və N.Hacıyevanın “Türk dillərinin müqayisəli tarixi
qrammatikası”nı və IX əsr bulqar şairi Mikayıl Baştunun “Şan qızı dastanı” poemasını rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edərək nəşr etdirmişdir.
T.Hacıyev elmi konfranslarda müntəzəm olaraq iştirak etmişdir. O, sovet
dövründə Bakı, Kişinyov, Yerevan, Almatı, Düşənbə, Nukus, Nalçik, Bişkek və Ufa
şəhərlərində keçirilmiş dilçilik müşavirələrində dəyərli məruzələrlə çıxış etmişdir.
Sonralar o, Qayseri, Tehran, Antalya, Bakı, Ankara, Urmiya, Bursa, Konya, Təbriz
və İzmir şəhərlərində keçirilmiş elmi konqres və qurultaylarda məruzələr etmişdir.
T.Hacıyevin elmi kadrların hazırlanması sahəsində də mühüm xidmətləri
olmuşdur. O, minlərlə filoloq müəllim,
144
NEKROLOQLAR
30-a yaxın fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru yetişdirmişdir. Alim elmi fəaliyyətinə
görə “Şöhrət” ordeni və “Ləyaqət nişanı”
ilə təltif olunmuşdur.
T.Hacıyevin türkologiya elmi və
türk dünyası qarşısındakı xidmətləri təkcə
Azərbaycan Respublikasında deyil, Türkiyə Cümhuriyyətində də yüksək qiymətləndirilmişdir. 1995-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Qurumuna fəxri üzv seçilmişdir. 1998-ci ildə
Türkiyə Cümhuriyyətinin “Ləyaqət nişanı” ilə təltif olunmuşdur. Türkiyənin Sanatçılar və Yazarlar Vəqfinin 2002-ci il
üzrə “Türk dünyasına xidmət” ödülünü almışdır. 2004-cü ildə Qaraman türk dili
mükafatına, yenə həmin ildə Atatürk Dil
Qurumunun Üstün Hizmət Baratına layiq
görülmüşdür.
Görkəmli azərbaycanşünas alim,
dilçi, dünya şöhrətli türkoloq Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyev türkologiya və Azərbaycan dilçiliyi sahəsində səmərəli və dəyərli
araşdırmalarını ömrünün sonuna qədər
davam etdirmişdir. O, bir çox xarici ölkələrdə elmi səfərlərdə olmuş, elm mərkəzlərində keçirilmiş dil qurultaylarında, konfrans, simpozium, konqres və uluslararası
toplantılarda məruzələrlə çıxış etmiş, türkoloji dilçiliyin aktual problemlərinə dair
dərin məzmunlu məruzələri ilə doğma
vətənimizi layiqincə təmsil etmişdir.
S.Sadıqova
____________
MƏHMƏT TƏLƏT TƏKİN
Görkəmli türkoloq, professor Məhmət Tələt Təkin 28 noyabr 2015-ci ildə Bodrumda (Türkiyə) 88 yaşında vəfat etmişdir.
M.Tələt Təkin 16 iyun 1927-ci ildə
Türkiyənin Kırklareli vilayətinin Qəbzə qəzasının Tavşancıl kəndində anadan olmuş-
dur. Heydərpaşa liseyini bitirdikdən sonra
(1945) İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat
fakültəsində ali təhsil almışdır (1946-1951).
Bir müddət İzmir, Trabzon və Bitlisdəki
liseylərdə ədəbiyyat müəllimi işləmişdir.
1954-1956-cı illərdə hərbi xidmətdə olmuşdur. 1957-ci ildə müəllimlikdən istefa etmiş,
Türk Dil Qurumunda çalışmışdır. 1961-ci
ildə ABŞ-a gedərək Kaliforniya Universitetinin Yaxın Şərq dilləri şöbəsində doktorant olmuş, 1965-ci ildə “Orxon abidələri”
mövzusunda dissertasiya müdafiə etmiş,
Kaliforniya və İndiana universitetlərində
türk dili və ədəbiyyatından dərs demişdir
(1961-1972).
M.Tələt Təkin 1972-ci ildə vətənə
qayıtmış, Hacəttəpə Universitetində (Ankara) işləməyə başlamış, 1976-cı ildə “Volqa
bulqar kitabələri və Volqa bulqar dili” əsərinə görə professor elmi adına layiq görülmüşdür. 1981-1991-ci illərdə həmin universitetin Türk dili və ədəbiyyatı kafedrasının
müdiri olmuş, 1994-cü ildə pensiyaya çıxdıqdan sonra Ankaradakı Bilkənd Univer-
NEKROLOQLAR
sitetində (1996-1997) və İstanbuldakı Yedditəpə Universitetində (1997-2002) Türk dili
və ədəbiyyatı kafedrasına rəhbərlik etmişdir.
Yerli və xarici elmi jurnallarda türk
və ingilis dillərində saysız-hesabsız məqalələrlə çıxış edən M.Tələt Təkin Göytürk dövrünün ən çətin problemləri, özəlliklə Orxon
abidələri üzrə bir çox fundamental əsərlər
qələmə almışdır. Bunlar ölkədə, eləcə də
xaricdə böyük əks-səda doğurmuş, Türkiyədə çağdaş dilçiliyin formalaşmasında və
sistemləşməsində mühüm rol oynamışdır.
Onun sayəsində uzun illər yanlış qəbul
edilən bəzi məsələlər öz gerçək həllini tapmışdır. Alimin dərin elmi məzmunlu məqalələri üç cilddə toplanmışdır: I. Altaistika
(XVI+385 s.), II. Tarixi türk yazı dilləri
(X+626 s.), III. Çağdaş türk dilləri (560 s.).
Türklərin tarix boyu işlətdikləri əlifba sistemlərindən (ibrani, Suriya, yunan, erməni,
göytürk, manixey, soğd, uyğur, ərəb, kiril,
latın əlifbaları və Çin ideoqramları) bəhs
145
edən silsilə məqalələri isə olduqca maraqlı
və informativdir.
M.Tələt Təkin qələminə məxsus iyirmi kitab (3 kitab ingiliscədir): “A Grammar
of Orkhon Turkic” (1968, 419 s.), “Ana Türkcede Asli Uzun Ünlüler”(1975, 278 s.), “Tuna Bulgarları ve Dilleri” (1987, 70 s.+12 s.),
“XI. Yüzyıl Türk Şiiri” (1989, 272 s.), “Hunların Dili” (1993, 59 s.), “Japonca ve Altay
Dilleri” (1993, 95 s.), “Türkoloji Eleştirileri”
(1997, 408 s.) və s. türkoloqların masaüstü
kitablarıdır.
Alim A.N.Kononov, A.S.Ləvənd,
M.Mansuroğlu, M.Ergin, Z.Korkmaz, L.S.Levitskaya, H.Boeschoten, L.Verhoeven, L.Johanson və başqa türkoloqların əsərlərinə rəylər
yazmış, bir çox mütəxəssis və dəyərli kadrlar hazırlamışdır.
Böyük erudisiya sahibi, görkəmli
alim Məhmət Tələt Təkinin əziz xatirəsi türkologiya camiəsinin qəlbində daim yaşayacaqdır.
R.Əskər
__________
GEORGİ HAZAİ
Böyük macar alimi, dünya şöhrətli
türkoloq Georgi Hazai 7 yanvar 2016-cı
ildə Macarıstanın paytaxtı Budapeştdə (84
yaşında) vəfat etmişdir.
Georgi Hazai 30 aprel 1932-ci ildə
Budapeştdə doğulmuşdur. 1954-cü ildə Bu-
dapeştdəki Lorand Eötvös Universitetinin
İncəsənət və humanitar elmlər fakültəsinin
türkologiya şöbəsini bitirmiş, elmi fəaliyyətinə G.Nemethin rəhbərliyi altında
araşdırmalar aparmaqla başlamışdır. 19541955-ci illərdə Makedoniyada və Bolqarıstanda yaşayan türklərin dilini tədqiq etmiş, 1956-1957-ci illərdə Sofiya Universitetində dərs demiş, türk dili üzrə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.
O, H.Vambery, B.Qabor, G.Almassy,
J.Eckman, H.K.Tibor, G.Nemeth, L.Ligeti, A.Bodrogligeti kimi adlı-sanlı mütəxəssislər yetirmiş macar türkologiya məktəbinin ən tanınmış nümayəndələrindən
biri idi.
G.Hazai 1963-1983-cü illərdə Berlindəki Humboldt Universitetində işləmiş,
Almaniya Elmlər Akademiyası nəzdindəki
Turfan mətnləri üzrə araşdırma qrupuna
146
NEKROLOQLAR
rəhbərlik etmişdir. 1983-cü ildə Budapeştə
qayıdan türkoloq alim 1992-ci ilə qədər
Macarıstan Elmlər Akademiyası nəşriyyatının baş direktoru olmuşdur. 1992-ci ildə
Şimali Kipr Türk Respublikasındakı Akdeniz Universiteti Türkologiya şöbəsinin
müdiri vəzifəsinə dəvət edilmiş, 2000-ci
ilədək burada çalışmışdır. 2000-ci ildə yenidən vətənə qayıdan görkəmli alim Andras Universitetinin qurucu rektoru təyin
edilmişdir.
Təxminən 60 il davam edən elmi fəaliyyəti ərzində G.Hazai türkologiyanın
müxtəlif sahələri üzrə 20 kitab və monoqrafiya, 300-dən artıq elmi məqalə yazmışdır. Bunlardan slavyan və türk dilləri
haqqında araşdırmalar (“Makedoniyada
türk ləhcələri”, 1959; “Balkanlarda slavyan dilləri ilə osmanlı türkcəsi arasındakı
münasibətlər”, 1961; “Osmanlı türkcəsi
XVII əsrdə”, 1973), rus və sovet türkoloqlarının biobiblioqrafik sözlüyü (“XVIII
əsrdən 1979-cu ilə qədər türkologiya üzrə
əl kitabı”), Barbara Kellner-Heinkele ilə
həmmüəllifi olduğu “Türk dilçiliyi üzrə əl
kitabı”, 1990), macarların dili və tarixi ilə
bağlı əlyazmaların tədqiqi (“Tərcüman
Mahmudun “Tarixi-üngürüş” əsəri, 19951998), əski türk əlyazmalarının nəşri
(“Təzkirət-ül övliya”, 2002-2004; “Fərəc
bəd əş-şiddə”, 2006) xüsusi dəyər kəsb
edir.
Görkəmli alim Avropada və dünyada
nəşr edilən bir sıra elmi jurnalların və seriyaların redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur. O, “Acea Orientalia Academiae
Scientianum Hungariae” (Budapeşt), “Archivum Ottomanium” (Visbaden), “Bibliotheca Orientalis Hungarica” (Budapeşt),
“Journal of Turkish Studies” (Kembric,
ABŞ), “Orientalische Literaturzeitung”
(Berlin), “Studien zur Sprache, Geschichte
and Kultur der Turkvölker” (Freiburq),
“Türkologischer Anzeiger/Turkology Annual” (Vyana), “Türk Dilleri Araştırmaları” (Ankara), “Zeitschrift fur Balkanologie” (Berlin – Visbaden) kimi elmi qurumların işində yaxından iştirak etmişdir.
G.Hazai türkologiya sahəsindəki mühüm xidmətlərinə görə Türk Dil Qurumunun müxbir (1957) və fəxri üzvü (1982),
Fin-Uyğur Cəmiyyətinin (Helsinki, 1978),
Türk Tarix Qurumunun (1979) müxbir üzvü, Macarıstan Elmlər Akademiyasının
müxbir (1982) və həqiqi üzvü (1995),
Amerika Şərqşünaslar Cəmiyyətinin fəxri
üzvü (2001), Ankara Universitetinin (1991),
İstanbul Universitetinin (2013), Rusiya
Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun fəxri professoru (2006) seçilmiş,
Almaniyanın, Macarıstanın və Türkiyənin
müxtəlif ordenləri ilə təltif edilmişdir.
Tanınmış alim ölkəmizdə aparılan
türkoloji tədqiqatlarla daim maraqlanmış,
müxtəlif beynəlxalq məclislərdə azərbaycanlı həmkarları ilə görüşmüş, dəyərli
fikirlər irəli sürmüşdür. G.Hazai 2011-ci
ildə öz şəxsi kitabxanasından 1.000 ədəd
nadir kitab, jurnal və arxiv materialını
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına
bağışlamışdır. Kamal Abdulla və Mariya
Keneşinin macar oxucusu üçün yazdıqları
“Azərbaycan dilini öyrənirik” kitabının
elmi redaktoru olmuşdur. 2014-cü ildə isə
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 80
illik yubileyinə qatılmış, özü ilə gətirdiyi
xeyli kitab və jurnalı da AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasına təqdim etmişdir.
Böyük türkoloq G.Hazainin adı türkologiya tarixində əbədi yaşayacaqdır.
R.Əskər
____________
NEKROLOQLAR
147
FUAT GANİYEV
1804 tarihinde kurulan Kazan Üniversitesi, XIX. yüzyılın son çeyreğinde Polonya asıllı bilgin Jan Niecisław Ignacy
Baudouin de Courtenay (Boduen de Kurtene; 1845-1929) ile Genel Dil Biliminde
öne çıkarken; özellikle İbrahim Halfin, Mirza Aleksandr Kazem Bek, İ.N.Berezin, N.İlminskiy, V.Radlov, N.F.Katanov, V.A.Bogoroditskiy, G.Şeref, S.E.Malov, C.Velidi,
G.Alpar, M.H.Kurbangaliyev, L.Celey gibi
isimler sayesinde “Kazan Türkoloji Mektebi” olarak dünyada tanınmıştır. Son devirlerde ise Üzbek Bayçura, Mirfatih Zekiyev,
Dilara Tumaşeva, Flora Safiullina, Ruzel
Yusupov, Vahit Hakov, Ferit Hakimcanov,
Ferit Yusupov gibi eserleri ile yurt dışında
da bilinen Tatar dilci Türkologlarından biri
Prof. Dr. F.Ganiyev idi.
Fuat Eşraf oğlu Ganiyev 28.02.2016
tarihinde Kazan’da vefat etti; merhum bilgin
için ertesi gün Tataristan Bilimler Akademisinde bir tören yapıldı ve Abdullah Tukay
gibi Tatar meşhurlarının defnedildiği Kazan
Tatar Bistesi Kabristanına defnedildi.
01.08.1930 tarihinde bugünkü Başkurdistan’ın Salavat rayonu Nesibaş köyünde dünyaya gelen Eşraf oğlu Fuat Ganiyev
esasen Kazan’da yetişmiştir. 1954’te Kazan
Devlet Üniversitesi Tarihi Filoloji Fakülte-
sini bitirdikten sonra okul müdürü ve Tataristan Kitap Neşriyatında editör olarak
çalışan genç uzmanın 1959’dan sonraki
akademik kariyeri Galimcan İbrahim Dil,
Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde “doktorantura” ile başlayır; 1963’de doktorluk tezini
savunur: «Видовая характеристика глаголов татарского языка: проблема глагольного вида в татарском языке», 179 s. [=
“Tatar dilinde fiillerin görünüş özelliği”]
1977’deki “doktorluk” tezi de «Суффиксальное словообразование в татарском литературном языке», 231s. [= “Çağdaş Tatar edebi dilinde ekli söz yapımı”]
başlıklı çalışmadır. Tezlerinde söz yapımı ve
Tatarcanın söz varlığı üzerine çalışan Prof.
Dr. F.Ganiyev’in önde gelen sözlükçülerden
biri olarak yetiştiği görülüyor.
Nitekim F.Ganiyev, Galimcan İbrahim adını taşıyan bu bilim yuvasının dünyada tanınmış en önemli yayınlarından sayılan
Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě başlıklı
Tatarcanın en büyük dil abidesinin de yazarlarından biridir: L.T.Mahmutova; M.G.Möhemmediyev; K.S.Sabirov; Ş.S.Hanbikova;
İ.A.Abdullin; S.B.Vahitova; F.M.Gazizova;
L.R.Gaynanova; F.E.Ganiyev; R.G.Ehmetyanov; G.H.Ahuncanov; R.R.Mingulova.
Her sayfası iki kolon halinde ve üç
büyük cilt tutan toplam 2036 sayfalık [1. cilt
476 sayfa (1977); 2. cilt 728 sayfa (1979); 3.
cilt 832 sayfa (1981)] bu dev sözlükte
32.880 madde başı ve 14.010 adet kelime
grubu ve deyim vardır.
F.Ganiyev bu sözlüğün K harfinin
197.-325. sayfalar arasını; 326.-352. sayfalar
arasındaki L harfi; 395.-481. arasındaki Ç
harfi ile 693.-718. arasındaki Ö harfi materyalini hazırlamış ve yazmıştır. Tatar edebiyatının klasik anıtları ile yaşayan yazarların eserlerinden ve zengin Tatar folklorundan örneklerle tanık verilen bu sözlük halen bir benzeri
olmayan Tatarcanın en büyük leksikografik
anıtıdır (Geniş bilgi için bk. Öner 1999).
Tatarcanın leksikografi tarihi epey
eskilere dayanmaktadır. Daha XVII. Yüzyıl
sonlarında başlayan Rusça-Tatarca iki dilli
sözlüklerin ilk örnekleri, halen yazma olarak
148
NEKROLOQLAR
St. Peterburg Bilimler Akademisi Arşivinde
saklanmaktadır: V.N.Tatişçev, P.İ.Rıçkov,
M.Gabdrahmanov, Mindiyar Bikçurin, Nijgorod piskoposu Damaskin ve nihayet Said
Halfin’in katkılarıyla oluşan bu literatür,
özellikle XIX. Yüzyılda Kayyum Nasıri ile
gelişmiştir (bk. Nogman 1969). XX. yüzyıl
başlarında
G.Nugaybek,
F.Amirhanov,
M.Kurbanov, S.Fayzullin, S.Rahmankululov,
A.Karam gibi sözlükçüler, bu Kazan sözlük
mektebinin meşhur yazarlarıdır (bk. Yusupova 2008; Yakubova 1988; Öner 1999).
Sovyet devrinde yazılan en büyük
sözlük ise «Русско-татарский словарь»,
(Kazan, 1971, 803 s.) olmuştur [Hazırlayanlar:
R.S.Gazizov; K.S.Sabirov; L.T.Mehmütova;
E.M.Ahuncanov; F.H.Hesenov; F.A.Ganiyev; H.N.Möhemmetşin]. Yazarlar arasında
görülen Fuat Ganiyev, yaklaşık 50.000 sözdenmeydana gelen bu sözlükte 585.-631.
sayfalar arasına yayılan R harfini hazırlamıştır.
Nitekim Prof. Dr.F.Ganiyev’in editör
olduğu «Русско-татарский словарь»’da
1984’te Moskova’da «Русский язык» dizisinde basılmıştır. 47.000 madde barındıran
eser, Rusçadan Tatarcaya en zengin ve modern sözlük hâlindedir.
Türkoloji alanında dünyada en çok
bilinen Tatarca öğrenme kaynaklarından Tatarça-Rusça Süzlěk (863s.) 1966’da Moskova’da SSCB. Bilimler Akademisi Kazan
Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü tarafından
yayımlanmış ve mükâfat almıştır. Kazan
sözlükçülük ekibinin elinden çıkan bu
sözlükte S harfini (459.-504.s.) merhum üstadımız Üzbek Şerif oğlu Bayçura hazırlamıştı. F.Ganiyev’in de Ç harfini (626.652.s.) yazarak bu mükemmel sözlüğe katıldığını görüyoruz. Yaklaşık 38.000 sözden
oluşan bu esere coğrafi adlar listesi, 12 hayvanlı takvime göre 1900'lü yılların tablosu
ve F.S.Faseyev tarafından yazılan, kısa fakat
detaylı bir Tatar grameri (Краткий грамматический справочник татарского языка;
807.-863. s.) eklenmiştir.
Sovyet devrinin sonlarında Ganiyev’in bu tecrübesini «Татарско-русский
словарь» (Kazan, 1988, 462 sayfa) başlıklı
esere doğrudan yansıttığını görüyoruz: Fuat
Bey’in İ.A.Abdullin, M.A.Muhamadiyev,
R.A.Yunaleyeva ile birlikte hazırladığı çok
yaygın kullanılan bu pratik sözlükte yaklaşık
25.000 madde vardır.
Bundan daha geniş kapsamlı bir Tatarça-Rusça sözlük Tatarstan Bilimler Akademisi Galimcan İbrahimov Dil, Edebiyat ve
Sanat Enstitüsü yayını olarak iki cilt halinde
2007’de Kazan’da basıldı: Yazarları arasında F.Ganiyev’in yanı sıra Ş.Asılgarayev,
M.Z.Zekiyev, K.M.Minnullin, D.B.Ramazanova’nın da bulunduğu bu söz hazinesinde
56.000 kadar kelime ve 7.400 deyim vardır.
2005’te Kazan şehrinin kuruluşunun
1000. yılı törenlerine katıldığımız günlerde
Prof. Dr. F.Ganiyev kendisinin editör olduğu
Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě başlıqlı
848 sayfalık büyük bir sözlükle bizi karşıladı. Bu eser, artık yayın mevcudu çoktan
tükenmiş olan üç cildlik Tatar izahlı sözlüğünden 25 yıl sonra çıkan bir leksikografi
abidesidir; 58.000 kadar maddeyi tek cilde
sığdırmak maksadıyla tanıklar verilmeksizin
ama sözlükçülük bakımdan çok daha geliştirilmiş bir çalışmadır. Buna örnek olarak:
küñěl “gönül” sözünün tespit edilen 8 anlamının altında küñěl taş-, küñěl utır-, küñěl
yuksın-, küñěl küzě gibi 147 adet de farklı
leksem gösterilmiştir. Yine Tatarcanın zengin polisemik gelişmeler gözlenen fiilleri
bul- “olmak” 32; çık- 35; kit- 23 ve sal- fiili
63 anlamıyla bu sözlükte işlenmiştir. Merhum Fuat Bey’in bildiğimize göre son
hazırladığı Tatarca sözlük bu olmuştur.
F.Ganiyev imzası literatürde sadece
sözlüklerle sınırlı değildir: O aynı zamanda,
1993’te yayımlanan 3 ciltlik «Татарская
грамматика» başlıklı akademik gramerin
M.Z.Zekiyev, K.Z.Zinnetullina ile birlikte
üç yazarından biridir. Çok zengin bir malzemeyle yazılan gramerin происхождение,
фонетика, фонология, графика и орфография, орфоэпия, словообразование bölümleri bulunan birinci cildinde 188.-521.
sayfalar arasındaki çok hacimli söz yapımı
bölümü, ömrünce Tatar leksikolojisine hizmet eden tecrübeli dilci F.Ganiyev tarafından yazılmıştır. 1990’lı yıllar başında,
“Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak
ve Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Grameri)” başlıklı doktora tezimi yazdığım yıllarda bu kitabın benim en kıymetli kaynaklarımdan olduğunu burada belirtmek isterim
(krş. Öner 1998).
NEKROLOQLAR
Bilim alanımızda çok tanınan Prof.
Dr. Dilara Tumaşeva’nın da katıldığı Morfologiya başlıklı 394 sayfa tutan ikinci ciltte de
F.Ganiyev 70.-235. sayfalar arasındaki fiil
bölümünü kaleme almıştır. Sintaksis başlıklı
son cilt ise bu sahanın uzmanı olan M.Z.Zekiyev’e aittir. Tatar edebi dilinin çeşitli
stillerinden çok zengin örneklerin fişlendiği
bu gramer, anılan yazarlarına 1994’te de Tataristan Bilim ve Teknik Devlet Mükâfatını
kazandırmıştır. 1998-2002 yılları arasında üç
ciltlik bu gramer bir de Tatarca olarak da yayımlanmıştır.
Prof. Dr. F.Ganiyev, çoğu Tatar leksikolojisi ve gramerine ait 18 monografi,
300’den fazla makale ve yirmiyi aşkın sözlüğe emek vererek zengin bir bilim mirası
bırakmış oldu. Son yıllarında birbiri ardına
çıkardığı monografileri biz meslektaşlarına
ve öğrencilerine verirken haklı bir gururu
paylaşmaktaydı:
Современный татарский литературный язык: Суффиксальное и фонетическое словообразование, Kazan, 2005, 360 s.
Функциональное словообразование
в современном татарском литературном
языке, Kazan, 2009, 263 s.
Tězme figěllerněn anlatmalı süzlěgě,
İkě kisekte, Kazan, 2009, 375 s.
Tatar Türkoloji mektebinin bu değerli üyesi özellikle Sovyet devrinin sonlarına
doğru Türkiye bilim çevrelerinde de tanınmış, ülkemizdeki birçok sempozyum ve
kongreye katılmış ve eserleri de Türkçe olarak okuyuculara ulaşmıştı:
Ankara’da Türk Dil Kurumu yayınları arasında çıkan “Tatarcada Birleşik Kelime Teşekkülü” (2010, 154s.) «Образование сложных слов татарском языке»
başlıklı eserinden Caştegin Turgunbayer tarafından çevrilmiştir.
149
Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı,
Türk Dil Kurumu Yayınları: 1083, Ankara,
2013, 279 s. (Tatarcadan Aktaran: Murat
Özşahin)
Türkçe-Tatarca Sözlük, Rifkat Ehmetyanov, Rafael Möhemmetdinov, Fenüze
Nurieva, Fuat Ganiev (Tatarcadan Aktaran:
Mustafa Öner) Türk Dil Kurumu Yayınları:
1119, Ankara, 2014, 358 s.
Kazan’da Galimcan İbrahim Dil,
Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde önceleri bilim çalışanı (научный сотрудник) ve Dil
Bilimi Bölümü Müdürü olan Fuat Bey, daha
sonra da aynı enstitünün 1988’den itibaren
Leksikografi ve Leksikoloji Bölümü Müdürü olarak çalışmıştır. Prof. Ganiev, Kazan
Devlet Üniversitesi Tatar Dili Bölümünde ve
ayrıca Kazan Pedagoji Üniversitesinde de
uzun yıllar boyunca dersler vererek bugünkü
Tatar dil bilimcileri neslini yetiştiren üstatlardan biri idi. Bilim kariyerinde 8 doktor ve
22 araştırma görevlisi onun yönetimi altında
yetişmiş ve 8 doktor 20 araştırma görevlisi
de onun yaklaşımları ile tezlerini savunmuştur.
1989’da Tataristan’ın, 1996’da da
Rusya’nın “ünlü bilim adamı” unvanı sahibi
olan (заслуженным деятелем науки Российской Федерации т ТАССР) Fuat E.Ganiyev 1994’te deTataristan Bilim ve Teknik
Devlet Mükâfatına layık görülmüştür.
Bu satırların yazarı gibi Tatar kültürünü öğrenmeye girişenler, entelektüel bir
bilim çevresine sahip Kazan Türkoloji mektebinde Profesör Ganiyev’in sıcak ve samimi
ilgisini görmüşlerdir. Doğrudan doğruya Tatar toprağından gelen milli folkloru, deyimleri ve fıkralarıyla gündelik sohbetlerine
de taşıyan Fuat Bey’in güzel hatırası ve
zengin bilim mirası daima yaşayacaktır.
M.Öner
____________