Untitled

Zarif uçufllar› ve kanatlar›n›n çeflit çeflit renkleri, desenleri ile ilgi çeken kelebeklerin, ömürleri k›sa
ama hikayeleri uzun; kendileri küçük ama do¤adaki yerleri önemlidir. Kelebekler, pul kanatl›lar
(Lepidoptera) tak›m›ndand›r. Avrupa'da toplam 500 tür, Türkiye'de ise 380 tür görülür. Bunlar›n
45'i, sadece ülkemize özgü, yani endemik özelliktedir. Türkiye'nin, sahip oldu¤u farkl› co¤rafi ve
iklim koflullar›ndaki zengin bitki çeflitlili¤i, kelebekler için ideal yaflam ortam› oluflturur. Kaçkarlar,
Alada¤lar, Toroslar, Bolkarlar; tür çeflitlili¤i ve özel türler aç›s›ndan, zengin ve önemli kelebek alanlar›d›r. ‹stanbul'da, kelebeklerin özelliklerini keflfetmek, beslenmelerini ve kur uçufllar›n› izlemek için
uygun alanlardan biri NGBB'dir. NGBB'de, kelebeklerin renkli kanatlarla bezeli dünyas›na daha yak›ndan bakabilir, güzelliklerine flaflarak pefllerinden sürüklenebilirsiniz.
Böcekler s›n›f›ndan olan kelebeklerin, bir çift kanad›, üç çift baca¤›, beslenmek için uzun hortumlar›,
uçlar› topuzlu antenleri vard›r. Kanatlar›ndaki renkler ve desenler, vücudunu örten pullardan kaynaklan›r.
Uçabilmek için kanatlar›n›n ›s›nmas›
gerekir; bu nedenle, serin havalarda
ve sabah›n erken saatlerinde, günefle
yönelirler.
Yaflam süreci; yumurta, t›rt›l
(larva), pupa ve kelebek olmak üzere
dört evrede ve türlere göre de¤iflen
sürede tamamlan›r. Bir-iki gün yaflayanlar›n yan› s›ra, bir y›l yaflayanlar›
da vard›r.
Yumurtadan ç›kan t›rt›llar›n,
yiyecek kayna¤›na yak›n olmas› ve
en az tehlikeyle hayata bafllamas›
için, yumurtalar›n› beslenmeye uygun bitkiler üzerine b›rak›rlar. Bu
bitkileri de tad›na bakarak tan›rlar.
Tatma ifllemini, ayaklar› dahil vücutlar›n›n birçok noktas› ile yapar; antenlerini de koku almak için kullan›rlar.
Baz› kelebek türleri, düzenli
flekilde göç eder. Türkiye'de, al›ç
kelebe¤i (Aporia crataegi) ve diken
kelebe¤i (Vanessa cardui), sürüler
halinde kuzeyden güneye göç eden
türlerdir.
14
Atmaca güvesi (Macroglossum stellatarum)
Kelebek mi güve mi?
Kelebeklere çok benzeyen ve
onun gibi kanatlar› pullu olan güveler; gerek yap›, gerekse davran›fl olarak farkl›d›r. Örne¤in, kelebekler sadece gündüz uçabilirken, güveler
ço¤unlukla gece uçan türlere sahiptir. Bu nedenle, gece kelebe¤i olarak
da an›l›r.
Kelebekler daha renkli, parlak
ve canl›; güveler ise genellikle daha
soluk ve mat görünümlüdür. Antenlerine bakarak kolayca ay›rt edilirler;
kelebeklerin antenlerinin ucu topuzlu, güvelerin ise düz ipliksi veya
tarakl› tüylüdür. Kelebekler, kanad›n
alt› ve üstünde görüntü verebilirken,
güveler çat› gibi kapan›r ve sadece
kanat üstünü gösterir.
ba¤bahçe 37 (eylül-ekim) 2011
Y›ld›z (Dahlia sp.)
NGBB'de kelebek bitkileri
‹stanbul'daki önemli kelebek
alan-lar›ndan biri olan NGBB'de,
Ertu¤rul Adas› ve do¤al alandaki
zengin bitki örtüsü, kelebekler için
uygun bar›n-ma ve beslenme olanaklar› sunar. Örne¤in, NGBB'de yayg›n
görülen kelebek çal›s› (Buddleia
davidii), y›ld›z (Dahlia sp.) ve a¤aç
minesi (Lantana camara) sevilen
bitkilerdendir.
Ertu¤rul Adas›'ndaki bitkiler;
fesçi tara¤› (Dipsacus laciniatus),
ekinezya (Echinacea purpurea),
and›zotu (Inula helenium),
lavanta (Lavandula angustifolia),
biberiye (Rosmarinus officinalis),
adaçay› (Salvia officinalis),
kekik (Thymus vulgaris),
hay›t (Vitex agnus-castus).
Yar› do¤al alandaki bitkiler;
çiriflotu (Asphodelus sp.),
zerdali dikeni (Centaurea solstitialis),
yabani hindiba (Cichorium intybus),
tüylü laden (Cistus creticus),
adaçay› yaprakl› laden (Cistus
salviifolius),
gökdiken (Echinops sp.),
bo¤a dikeni (Eryngium sp.),
kantaron (Hypericum perforatum),
mürdümük (Lathyrus sp.),
bö¤ürtlen (Rubus sp.),
uyuzotu (Scabiosa sp.).
ba¤bahçe 37 (eylül-ekim) 2011
Adaçay› yaprakl› laden (Cistus salvifolius)
Yabani hindiba (Cichorium intybus)
Bo¤a dikeni (Eryngium sp.)
Laden (Cistus creticus)
Çiçekten çiçe¤e konarak çiçek tozlar›n› tafl›yan kelebekler, tozlaflmay› sa¤lar. Kelebekler, do¤ada besin zincirinin
önemi bir halkas›d›r; di¤er böceklere, kufllara, farelere, kurba¤alara, kertenkelelere yem olurlar.
15
Da¤ oyklösü (Euchloe ausonia) ve domuz ayr›¤› (Dactylis glomerata)
Zümrüt (Callophrys rubi)
NGBB'de kelebek türleri
NGBB'deki kelebek türlerinin
yaflam özellikleri ve bitkilerle iliflkileri, oldukça farkl› bir dünyay› gözler
önüne sermektedir.
Da¤ oyklösü
(Euchloe ausonia)
En yayg›n kelebekleri içeren,
“Pieridae” ailesindendir. Bireyleri,
orta boylu, genelde beyaz, sar› renklerde ve siyah beneklidir. Pupa evresini, bafl› yukar›da geçirirler. Ormans›z arazilerde, güneflin ve suyun bulundu¤u yerlerde görülür ve yere
yak›n uçarlar.
Da¤ oyklösünün kanat aç›kl›¤›,
4-4,5 cm'dir. Kanatlar›n›n üst yüzü
beyaz; arka kanad›n alt yüzü beyaz
ve yeflil ebrulidir. Böylece, kondu¤u
yerde ortama uyum sa¤lar ve saklanabilir. Erkek ve difli benzerdir. ‹ki
nesil kelebeklerdir; mart-may›s ve
temmuz-eylül aylar›nda uçar.
Çal›l›k, aç›k alanlarda ve 01600 m yükseltide yaflar. Türkiye'nin
her yerinde görülebilir. Baflta Turpgiller (Brassicaceae) olmak üzere;
iberide çiçe¤i (Iberis sempervirens),
16
Çokgözlü mavi (Polyommatus icarus)
çivitotu (Isatis tinctoria), yabani
hardal (Sinapis arvensis) gibi çeflitli
bitkilerle beslenir.
Zümrüt
(Callophrys rubi)
Su güzelleri (Lycaenidae) ailesindendir. Küçük boyda türlerin bulundu¤u aile; her k›taya yay›lm›fl
zengin türleri içerir. Kanatlar› zarif
ve k›r›lgan; genelde parlak mavi,
kahverengi ve sar› renklidir.
Zümrütün kanat aç›kl›¤›, 1,6
cm'dir. Erkek ve diflilerin tümünde,
kanat üstü kahverengi, kanat alt›
yeflil renklidir. May›s-temmuz döneminde yumurtlar; 1-2 hafta içinde
çatlayan yumurtalardan ç›kan yavrular, k›sa zamanda pupa haline geçer. Pupalar k›fl› geçirdikten sonra,
mart-nisan aylar›nda aç›l›r ve ergin
kelebekler ortaya ç›kar.
Ülkemizdeki yayg›n türlerdendir. Orman aç›kl›klar›, çal›l›klar, çiçekli çay›rlar, batakl›klar, tafll›k yamaçlar baflta olmak üzere; 0-2500
m yükseltide, her yerde yaflar. ‹yi
kamufle olur; kanat üstünü neredeyse hiç açmaz ve uçmad›¤› zaman
görülmesi oldukça zordur.
Konukçu bitkileri, Baklagiller
(Fabaceae) ailesinden türler ile cehri
(Rhamnus sp.) ve bö¤ürtlen (Rubus
sp.)'dir. Kocayemifl (Arbutus unedo),
k›z›lc›k (Cornus mas), sar›salk›m
(Cytisus sp.), zehirli yonca (Dorycnium
sp.), kat›rt›rna¤› (Genista sp.), güngülü (Helianthemum sp.), yalanc›
i¤de (Hippophae rhamnoides), korunga (Onobrychis sp.), yaban mersini
(Vaccinium sp.) bitkilerinin çiçekleri
ve tomurcuklar›yla beslenir.
Çokgözlü mavi
(Polyommatus icarus)
Su güzelleri (Lycaenidae) ailesindendir. Türkiye'de, en yayg›n ve
en s›k görülen türdür. Kanat aç›kl›¤›,
2,6-2,8 cm'dir. Erkeklerde kanat üstü
mavi, diflilerde kahverengidir; her
ikisinde de kanat arkas›nda, etraf› beyaz halkalarla çevrili, düzgün dizilim
gösteren, siyah benekler bulunur.
Y›lda üç nesil oluflturur. Son
nesil, k›fl› küçük t›rt›l olarak geçirir,
mart ay›nda geliflir ve nisan ay›nda
toprak üzerinde pupa oluflturur. Pupa
evresi yaklafl›k iki hafta sürer ve
nisan ortas›-may›s bafl›nda kelebekler ç›kar.
ba¤bahçe 37 (eylül-ekim) 2011
Küçük z›pz›p perisi (Coenonympha pamphilus)
Türkiye'nin her yerinde görülür. Deniz k›y›s›ndaki yol kenarlar›ndan, alpin çay›rlara kadar her alanda
yaflar. May›s-eylül aylar›nda, 2000
m yüksekli¤e kadar ç›kar. Erkek bireyler, genellikle su k›y›lar›nda ve
çamurlu bölgelerde, kalabal›k sürüler
halinde, di¤er türlerle kar›fl›k bulunur.
Baklagiller (Fabaceae) ailesinden bitki türleri ile beslenir. Yumurtalar›n› tek tek, özellikle gazelboynuzu (Lotus corniculatus) ve yonca
(Medicago sp.) bitkilerinin tomurcuklar›na b›rak›r.
Küçük z›pz›p perisi
(Coenonympha pamphilus)
“Satyridae” ailesinden; küçük
ve de¤iflken bir türdür. Dünyada yayg›n ve türce zengin olan bu ailenin
bireyleri, genelde kahverenginin
tonlar›nda ve siyah renklidir; göz
fleklinde benekleri vard›r. Larvalar›,
sadece geceleri ve çeflitli otlar veya
çay›r bitkileriyle beslenir.
Küçük z›pz›p perisinin kanat
aç›kl›¤›, 3 cm'dir. Zemini turuncu
ile derin k›rm›z›ms› turuncu ve kenar
çizgileri gri olan ön kanad›n alt›nda,
sar›ms› halka ile çevrelenen küçük
ba¤bahçe 37 (eylül-ekim) 2011
Benekli bak›r (Lycaena phlaeas) ve yer minesi (Verbena sp.)
göz bene¤i bulunur. Ço¤unlukla, düzensiz ve krema renginde orta d›fl
band› vard›r. ‹ki nesil oluflturur ve
may›s-kas›m aras›nda uçarlar.
Ülkemizin hemen her yerinde
görülebilir. Bu¤daygiller (Poaceae)
ailesinden, çeflitli bitkilerle beslenir.
Yaflam alan›, her türlü çay›r ve fundal›k bofl arazilerdir. S›cak ve sulak
alanlar ile park ve bahçelerdeki çimenler, sevdi¤i yerlerdir. 2700 m'ye
kadar görülebilir. Yere yak›n, hoplayarak uçar ve her zaman, kanatlar›
kapal› olarak dinlenirler.
Benekli bak›r
(Lycaena phlaeas)
Su güzelleri (Lycaenidae) ailesindendir. Küçük ve narin yap›l›
olan türün, kanat aç›kl›¤›, 1,5 cm'dir.
Tüm bölgelerde görülür. ‹lkbahar
neslinde, siyah kenar çizgili ön kanad›n üst yüzü, parlak turuncu ve siyah beneklidir. Yaz neslinde ise kanat,
isli kahverengidir. Arka kanat, daha
koyu renklidir ve turuncu alt band›
ile siyah kenar benekleri bulunur.
Ülkemizde, iki veya üç kuflak
gözlenir. ‹lk yetiflkinler ekim ortas›nda, son yetiflkinler ise nisan sonu-
may›s bafl›nda ortaya ç›kar. Yapra¤›n alt›na, günefl ›fl›¤›n› görecek biçimde ve genellikle tek tek b›rak›lan
yumurtadan, 1-2 hafta içinde ç›kan
larvalar›; labada (Rumex sp.) türlerinin yapraklar›n›n alt k›sm›n› yiyerek beslenir. Pupa dönemi, 3-4 hafta
sürer.
Ülkemizin güney bölgelerinde
oniki ay görülen tür, di¤er bölgelerde,
en erken ve en geç türlerdendir. Nektar kayna¤› zengin olan bitkilerle
kapl›, aç›k alanlar› tercih eder. Çorak,
fundal›k, ormanl›k, çay›rl›k alanlar
ile eski tafl ocaklar›, bentler ve yol
kenarlar›nda bulunur. Günefli seven
ve günefl ›fl›nlar›n› absorbe edebilen
tür; uygun toprak ve bitki örtüsü
üzerinde, 2400 m yüksekli¤e kadar
görülür.
Berrin Aky›ld›r›m
Yüksek Biyolog
Foto¤raflar: Berrin Aky›ld›r›m
Kaynaklar
Baytafl, A. Türkiye'nin Kelebekleri Do¤a Rehberi, 2008.
“Türkiye'nin Anonim Kelebekleri (TRAKEL)”
<www.trakel.org>
<www.ozgurdoga.net>
17