Kreatif - tavak vakfı

Transkript

2016
Sıdıka Atalay’ ın İstanbul’ da yaptığı prezantasyon Kıbrıs için çok iyi geçti
TÜRKiye Avrupa EĞİTİM VE BİLİMSEL
ARAŞTIRMALAR VAKFI
Turkish European foundation for education
and scientific studies
TÜRKISCH-Europäische STiFTUNG
FÜR BILDUNG UND WISSENSCHAFTLiCHE
FORSCHUNG -DTSFıstıklı Yokuşu No:8 Kanlıca / İstanbul
0544 493 43 00; 0216 680 91 85; 0216 680 99 97
[email protected]; [email protected]; www.tavakvakfi.com
Türkiye’de
Kültür (Kreatif)
Ekonomisinin
Boyutları
Türkiye Avrupa Eğitim ve Bilimsel
Araştırmalar Vakfı TAVAK
Kültür (Kreatif) Sektör Araştırması
OCAK 2016
1
Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel
Araştırmalar Vakfı
Turkish European Foundation for
Education and Scientific studies
Fıstıklı Yokuşu No: 8 Kanlıca / İstanbul
Tel: 0544 493 43 00
0216 680 91 85
0216 680 99 97
[email protected]
[email protected]
www.tavakvakfi.com
TÜRKiYE AVRUPA EĞİTİM VE BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR VAKFI
Turkish-European Foundation for Education and
Scientific Studies
Türkisch-Europäische Stiftung für Bildung und
Wissenschaftliche Forschung -DTS-
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Ekonomisinin
Boyutları
Türkiye Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı TAVAK
Kültür (Kreatif) Ekonomisi Araştırması
Ocak 2016
2
Proje Yöneticisi:
Prof.Dr. Faruk ŞEN
Proje Uzmanları:
Muharrem KOZ (Sosyal Bilimci)
Burak KARAHAN (Sosyal Bilimci)
Bu araştırmada katkıları için Borusan Kocabıyık Vakfı’na
ve
Ahmet Kocabıyık’a
Teşekkürlerimizi Sunarız
3
İÇİNDEKİLER
YÖNETİCİ ÖZETİ .................................................................................................................................9
GİRİŞ ................................................................................................................................................16
Kültür Ürünlerinin Ülke Ekonomisi Açısından Önemi ..................................................................16
Kültür Ekonomisinin Ölçülmesine İlişkin Zorluklar .......................................................................17
Araştırma Alanı: Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörüne İlişkin Çalışmalar ....................................18
Sistematik Çalışma Eksikliği .........................................................................................................18
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörü Alanında Çalışma Yapan Dernekler ......................................19
Türkiye-Avrupa Eğitim Ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı’nın (TAVAK) Ekonomik Ölçümlere Katkısı 20
Futbol Ekonomisi.............................................................................................................................21
Gastronomi Ekonomisi ....................................................................................................................23
Çalışma Kapsamı..............................................................................................................................24
Kültür (Creative) Ekonomisi .............................................................................................................24
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Ekonomisi..........................................................................................26
Türkiye’nin AB Üyeliği İçin Önemli Bir Adım ................................................................................29
Kültür (Creative) Ekonomisi: Tanım ve Yaklaşımlar .....................................................................37
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörünün Boyutları ............................................................................40
Çalışmanın Amacı ve Önemi ........................................................................................................40
Metodoloji ve Yaklaşım ...............................................................................................................45
Türkiye’de Kültür ve Yaratıcı Sektörün Öğeleri ............................................................................46
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörde İstihdam Verileri ................................................................48
Kültür Sektörünün Panoramik Görünümü ve Bileşenleri .................................................................55
Hanehalkının Eğlence-Kültür Harcamaları ...................................................................................59
Kültür Harcamalarına Destek: Reklam Harcamaları.....................................................................66
Dijital Reklam Pazarı yükselişte ...................................................................................................69
Sponsorlukla Kültürel Harcamalara Destek .................................................................................71
Hanehalkı Eğitim Harcamalarında Kültürel Eğitim Harcamaları ...................................................72
Kamu Bütçelerinden Kültüre Harcama ........................................................................................72
Vakıfların Kültür Harcamaları ......................................................................................................76
Kamusal Eğitim Harcamalarında Kültürün Payı ...........................................................................79
Kamunun Kültüre Yatırım Harcamaları ........................................................................................79
Özel Sektörün Kültür Yatırımları ..................................................................................................83
Kültür Ürünleri Net İhracatı .........................................................................................................84
Kültür Hizmetleri Net İhracatı......................................................................................................86
Spor Ekonomisi................................................................................................................................87
Futbol ekonomisi .........................................................................................................................88
Basketbol Ekonomisi ...................................................................................................................89
4
Gastronomi Ekonomisi ....................................................................................................................91
Turizmin Gastronomi Ekonomisindeki yeri ..................................................................................91
Yeme-İçme (Gastronomi) Sektörünün Boyutları .........................................................................95
Ek: Özel Sektörde Kültür ve Sanat Sponsorluğu ..............................................................................97
*İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı (İKSV) Aralık 2012 Etki Araştırması ..........................................107
Hanehalkı Kültür Harcamalarının Bileşenleri .................................................................................110
Televizyon .................................................................................................................................110
Yazılı Medya ..................................................................................................................................120
Sinema ..........................................................................................................................................125
EK: Film Yapımcıları ..................................................................................................................127
Tiyatro ...........................................................................................................................................130
Kitap Endüstrisi .............................................................................................................................133
Kütüphaneler.............................................................................................................................140
Kitap Fuarları .............................................................................................................................140
Elektronik Yayıncılık Sektörü .....................................................................................................140
E-Kitaplar ...................................................................................................................................142
Müzik Endüstrisi ............................................................................................................................143
Müzik Yayıncıları, Yapım Şirketleri ve Kayıt Endüstrisi ...............................................................145
Konser Organizasyonu, Müzikal Prodüksiyonlar ve Müzik Festivalleri .....................................146
Festivaller ..................................................................................................................................147
Dijital Müzik Piyasası .................................................................................................................147
Müzecilik .......................................................................................................................................149
Endüstriyel Dizayn .....................................................................................................................155
Moda .............................................................................................................................................156
Oyun Yazılımı .............................................................................................................................156
Türkiye’de Korsan Üretimi ve Satışı ...........................................................................................158
Müzik Sektöründe Korsan .........................................................................................................159
Yayıncılık Sektörü ......................................................................................................................160
Korsan Kitap ..............................................................................................................................160
Yazılım Sektöründe Korsanlık: ...................................................................................................162
Dünyada Kültürel Sektöre Bakış ....................................................................................................163
UNESCO ve UNCTAD..................................................................................................................163
Avustralya ve Çin .......................................................................................................................164
İsviçre’de Kültür Sektörü ...........................................................................................................164
AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörüne Bakış............................................................................166
Avrupa’da Sayılarla Kültür (Kreatif) Sektörü ..............................................................................166
İngiltere’nin Yaklaşımı: "Yaratıcı Endüstriler” ............................................................................167
5
Hollanda’da Kültür Sektörü .......................................................................................................168
Avusturya’da Kültür Sektörü .....................................................................................................169
Almanya’da Kültür Sektörü........................................................................................................170
Kuzey Ren Vestfalya’da Kültür Ekonomisi .................................................................................171
AB’den Önemli Bir Adım ............................................................................................................172
Almanya’da Kültür ve Yaratıcılık Sektörü Alanları......................................................................173
Yayıncılık Endüstrisi ...................................................................................................................173
Gazete ve Dergi Yayıncılığı Sektörü ...........................................................................................174
Medya Sektörü ..........................................................................................................................174
Müzik ve Sahne Sanatları ..........................................................................................................175
Film Sektörü ..............................................................................................................................175
Sanat Piyasası ............................................................................................................................176
Reklamcılık ................................................................................................................................176
Tasarım ve Mimari.....................................................................................................................176
Yazılım/Oyunlar .........................................................................................................................177
SONUÇ VE ÖNERİLER .....................................................................................................................178
EK: Avrupa’da Kültür (kreatif) Ekonomisi sektöründe çalışanların sektördeki payları………………...182
6
ÖNSÖZ
2008 yılında kuruluşu Türk ve Alman mütevelli heyeti üyeleri ile tamamlanan “Türkiye
Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı” 2008 ve 2010 yılları arasında çalışmalarına
Almanya’nın Essen kentinde sürdürdükten sonra 2010 Ekim ayından itibaren önce
Beşiktaş Levazım’da faaliyetlerini sürdürmüş daha sonra 2012 yılının sonundan itibaren
Kanlıca’daki yerine taşınmış bulunmaktadır.
TAVAK Vakfı öncelikle Avrupa Üniversitesi adında Almanca ve İngilizce dillerinde eğitim
verecek bir üniversite kurmayı planlamakla birlikte, bugüne kadar ikisi Almanya’da olmak
üzere 16’nın üzerinde araştırmaya imzasını atmış bulunmaktadır. Vakfın araştırması
gerektiğine inandığı 3 önemli konudan bir tanesi Kültür (Creative) Sektörü ’dür. Avrupa
Birliği’nin birçok ülkesinde, Çin’den Avustralya’ya kadar tüm ülkeler bu branştaki
faaliyetleri ölçmektedirler. En ciddi ölçümler, Almanya’da gerçekleşmekte ve Federal
Almanya Ekonomi Bakanlığı bu konuda ciddi çalışmalar yapmaktadır.
2010 yılındaki araştırmaya göre Kültür (Creative) Ekonomisi sektörü enerjiden sonra
Almanya’da ikinci büyük sektör haline gelmiş ve otomotiv sektörünü geride bırakmış
bulunmaktadır. Türkiye’de her konuda araştırma yapılırken, Kültür Ekonomisi fazla ciddiye
alınmamıştır. TAVAK Vakfı’nın ısrarları üzerine eski Kültür ve Turizm eski Bakanı Ertuğrul
Günay bu konuya ilgi göstermiş ve böyle bir araştırmanın ilk olarak 2011’de
gerçekleşmesine yönelik adımlar atılmıştır. Daha sonra Kültür Bakanlığı’ndaki yeni
bakanlar ve çalışma ekipleri bu konunun önemine dikkat etmemişler ve ilk araştırma
TAVAK’ın kendi olanaklarıyla tamamlanmış bulunmaktadır.
Bugün elinize aldığınız Kültür Ekonomisi 2016 başlıklı Kültür(Creative) Sektör 2016 yılı
araştırması Asım Kocabıyık Vakfı’nın belirli katkılarıyla gerçekleşmiştir. Bu konuda
Borusan Holding’in Başkanı Ahmet Kocabıyık olayın önemine inanmış ve böyle bir
araştırma yapılmasına ön ayak olmuştur. 2016 yılı araştırmasının sonuçlarını kitapta yeteri
kadar izleme şansına sahip olacaksınız. 2016 yılı araştırmasında, Kültür(Creative)
Sektörü’ne, kültürel bir aktivite olarak görebileceğimiz futboldaki ve basketboldaki dönen
paraların yanında gastronomi ekonomisinde de kültürle uzlaşan müzikli lokaller ve oteller
de araştırma kapsamında ele alınmış bulunmaktadır.
Kültür (Kreatif) Ekonomi araştırmasına TAVAK Vakfı model olarak Alman kreatif sektör
araştırmasını almış, Almanya’da dikkate alınmayan fakat Türkiye’de ekonomik açıdan
önemli bir yer tutan dizi sektörü gibi sektörler ilave edilmiş ve bu yıl ikincisini sizlere
sunduğumuz araştırmada Spor ve Gastronomi ilaveleri de yapılmış bulunmaktadır.
7
İlginç gelişmelerden biri kreatif sektörde yurt dışına yaptığımız ihracatın tutarı 90’lı yıllarda
gümrük birliğine girmemiz için en fazla çaba gösterdiğimiz sektör olan tekstil sektörünün
yarısını aşmış bulunmakta. Ekonomi bakanı her yıl ihracatımızdaki gelişmeleri anlatırken,
Kültür ve Turizm Bakanı’nın bu konuda verileri kamuoyuna sunmaması büyük bir
eksikliktir. Bu araştırmayla bundan sonra kurulması için çalıştığımız TÜKSAK üst
kurumuyla kültür ve Kreatif ekonomi araştırmalarının devamlı olmasını sağlamayı amaç
ediniyoruz.
8
YÖNETİCİ ÖZETİ
İçinde bulunduğumuz çağa baktığımızda, üretim, dolaşıma sokulma ve tüketim
süreçleriyle birlikte kültürün ve kültürel ürünlerin, ekonomiyle sıkı bir bağ içerisinde
olduğunu görürüz. Bu anlamda katma değeri giderek yükselen kültürün başat konumu,
toplumların
gelişme
süreçlerinde
salt
kültürel,
manevi,
vb.
düzlemlerde
sınırlı
kalmamaktadır ve kültür, ülke ekonomisi açısından da giderek önemi artan bir halka
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Toplumların başat bir ekonomik gücü olarak kabul edilen kültür ekonomisi AB ülkelerinde,
Avustralya’da, Çin’de ve diğer ülkelerde kültür (kreatif) sektörü olarak son yıllarda
sistematik şekilde ölçülüp değerlendirilmektedir:

2010 Avrupa Rekabetçilik raporuna ve diğer kaynaklara göre, AB’de kültürel ve
yaratıcı sektörler GSYİH’nın %3,3’ü ila %4,5’inden sorumludur ve 7 ila 8,5 milyon
kişiye iş imkanı sağlamaktadır.

UNCTAD rakamlarına göre uluslararası ticaret hacmi 1996’da 234.8 milyar $’dan
2005’te 445.2 milyar $’a çıkan yaratıcı sektörler kültür, toplumsal ve ekonomik
gelişme açısından dünyanın en dinamik sektörlerinden birisi konumundadır.
UNCTAD’ın 2010 yılı rakamlarına göre ihraç edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer
ve payları yaklaşık olarak 383 milyar $, ithal edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer
ve payları yaklaşık olarak 379 milyar $’dır.

Avustralya’da 2004-5’ten 2007-8’e kültür endüstrinin GSMH’ya katkısı %2,8
civarında olmuştur.

2010’da Çin kültür endüstrisinin toplam üretimi 1,1 milyar Yuan’a (112 milyar €)
ulaşmıştır ve GSMH’nın %2,75’ini oluşturmaktadır. Çin’de kültür endüstrisinin
GSMH içindeki payının 2015’te %5 çıkması öngörülmektedir.
9

İsviçre’de 2010 yılına ait üçüncü Zürich Kreatif Sektör Raporu’nda yer alan verilere
göre İsviçre’de kültür (kreatif) sektörü 20.574 milyon CHF değerinde brüt katma
değer ve 87.967 milyon CHF değerinde ciro sağlayarak GSYİH içindeki payı
%4,2’ye ulaşmıştır.

AB genelinde Avrupa’da kültür (kreatif) sektörünün 2009 yılına ait brüt değer
tahminlerine bakıldığında, Almanya’nın (otomotiv ve enerji sektörlerinin önüne
geçerek) 62,3 Milyar € Brüt Katma Değer ve AB genelinde %22’lik payla başı
çektiği görülmektedir. Aynı yıl ikinci sırada Birleşik Krallık (51,3 Milyar €), üçüncü
sırada ise Fransa (43,4 Milyar €) yer almaktadır.
Türkiye’de ise, kültür (kreatif) sektörünün milli ekonomi içindeki büyüklüğü, başka bir
deyişle, ülkede üretilen mal ve hizmet toplamı anlamına gelen milli gelir içinde kültürün
payının saptanması yönünde bir girişime, bugüne kadar ne resmi kuruluşlar ne de
akademik çevre tarafından yapılmış çalışmalara rastlanmıştır.
Bu anlamda Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı tarafından bir ilk
gerçekleştirilerek harcamalara göre milli gelir formatından yola çıkılarak kültür sektörünün
büyüklüğü hesaplanmaya çalışılmış ve dolar kuru ile büyüklüğü tahmin edilerek 2011 yılı
için Türkiye milli geliri içindeki yeri konusunda bir kestirim yapılmıştır. 2011 yılı
araştırmasında kültür ekonomisi 46,1 milyar $ olarak hesaplanmış ve bu değerin milli
gelirdeki oranı da %6 çıkmıştır.
2014 yılına ait kültür ekonomisinin boyutlarının ele alındığı bu çalışmada ise 2011 yılında
hesaplamaya katılan 11 ana endüstri alanında 47 sektöre spor ve gastronomi ekonomileri
alanlarında 6 sektör daha eklenmiştir. Yeni eklenen sektörlerle birlikte 2014 yılı kültür
ekonomisi 57,13 milyar $ (9,39 milyar $ eklenen sektörler) hesaplanmıştır. 2011-2014
yılları arasında %30,2 oranında artan dolar kuru ve 2011 yılından sonra azalan büyüme
10
oranlarına rağmen genel ekonomi içerisindeki yerini korumuş ve hatta Türk Lirasının
değer kaybını dikkate aldığımızda hacmini büyütmüştür.
Kültür harcamalarının, oradan da milli gelir içindeki payının bulunmasında, Türkiye
İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından üretilen ve yılda 3 aylık periyotlarla açıklanan milli gelir
serileri esas alınmıştır. TÜİK, milli geliri, “üretime” göre ve “harcamalara” göre iki biçimde
tahmin etmektedir. Harcamalara göre milli gelirde hesaplamalar:
özel tüketim+Devlet tüketimi+yatırımlar+stok +net mal ve hizmet ihracatı
Bu formül üstünden yaptığımız hesaplamalar, 2014 için 57,13 milyar dolarlık bir
kültürel mal ve hizmet üretimi-tüketimi olduğunu ortaya koymuştur. Buda
GSYİH’nin %7,1 ‘lik bir kısmına denk gelmektedir.
Hesaplamaya konu olan alt başlıklar ve bulunan ekonomik büyüklüklere göre 57,13 milyar
dolarlık kültürel mal ve hizmet dağılımı aşağıda belirtildiği şekilde tahmin edilmektedir:
11
Tablo 1: 2011, 2014 Kültür Ekonomisi
1
Hanehalkının Eğlence-Kültür Harcamaları
2
Tüketime Ek Harcama: Reklam Giderleri
3
Şirketlerin Sponsorluk Harcamaları
4
2011
Milyar Milyar
₺
$
37,2
22,1
2014
Milyar
Milyar
₺
$
36,1
16,5
4,3
2,5
7,9
3,61
2
1,2
3,96
1,81
Hanehalkı Eğitim Harcamalarında Kültürel Eğitim
2,3
1,4
5,7
2,6
5
Kamu Bütçelerinden Kültürün Payı
10
6
14,85
6,8
6
1,68
1
2,188
1
10,2
6,1
15,2
6,95
8
Vakıfların Kültürel Faaliyetler İçin Harcamaları:
(yaklaşık)
Eğitime Merkezi Bütçeden Harcanan İçinde Kültür
Eğitiminin Payı
Kamunun Kültüre Yatırım Harcamaları
2,2
1,3
1,86
0,85
9
Özel Sektörün Kültür Yatırımları
4,7
2,8
7,4
3,38
10
Kültür Ürünleri(mal) Net ihracatı
2,18
1,3
7,61
3,48
11
Kültür Hizmetleri Net ihracatı
0,67
0,4
1,66
0,76
12
Spor Ekonomisi
x
x
7,42
3,39
13
Gastronomi Ekonomisi
x
x
13,12
6
77,43
46,1
124,968
57,13
7
Toplam
Dolar Kuru:
1,68₺
Dolar Kuru:
2,188₺
Dolar Kuru 2011-2014 artış oranı (%): 30,2
Kaynak: TAVAK Araştırması 2015
Bu da Türkiye’de 2014 yılında kültür harcamalarının 124,96 Milyar TL’ye ve 57,13 Milyar $
civarında olduğunu ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda kültür harcamalarının 2014 yılının
798 Milyar $ değerinde olan GSYİH’nın %7,1’ine karşılık gelmektedir. Bu, aynı yılın milli
gelirinin %7,1’i anlamına gelmektedir.
TAVAK Vakfı, Türkiye kültür (kreatif) sektörünün boyutlarını ölçmenin yanısıra, sektörün
Almanya başta olmak üzere AB ülkelerinde tanım ve standardizasyon çalışmalarını
incelemiştir. Araştırmada, kültür ekonomisine yönelik araştırma ve ölçümlerde öncü
12
konumunda olan Avrupa ülkelerinde ve ABD’de “yaratıcılık” (creativity) kavramında
birleşen tanımlama esas alınmıştır. Sektöre ilişkin farklı tanımlamalardaki ortak paydaya
işaret eden “yaratma eylemi”; sanattan mimariye, yayıncılıktan yazılıma, kültür ekonomisi
başlığı altında yer alan tüm alanlardaki kültürel ve yaratıcı faaliyetin çıkış noktası olarak
kabul edilmektedir ve bu doğrultuda da kültür (kreatif) sektörü, kâr güdümlü olan ve
kültürel (kreatif) ürün ve hizmetlerin yaratım, üretim, dağıtımıyla ilgilenen kültür ve kreatif
işletmelerin tamamını kapsamaktadır.
53 alt sektörde inceledik
Bunun ötesinde çalışmada Almanya’daki kültür (kreatif) sektörüne ilişkin tasarlanan ve
yıllardır uygulanan modelden yola çıkılarak Türkiye (kültür) kreatif sektöründeki 13 ana
endüstri dalı altında kümelenen 53 alt sektör tespit edilmiş ve bu tespitten hareketle
ülkemizde kültür sektörüne yönelik ölçümlerde, kültür ekonomisinde önemli birer
ekonomik potansiyel taşıyıcısı oldukları saptanılan söz konusu alanların da dahil edilmesi
yönünde bir sonuca ulaşılmıştır. TAVAK Vakfı tarafından tasarlanan şema bir öneri
niteliğindendir ve izleyen çalışmalarda Türkiye şartlarına uyumlu şekilde geliştirilmesi
hedeflenmektedir.
13
TAVAK Vakfı tarafından Türkiye’nin rekabet gücünü ve istihdam potansiyelini arttırmayı
hedefleyen kültür (kreatif) sektörüne ilişkin yürütülen projenin uzun vadeli hedefleri
aşağıda belirtildiği gibidir:
Türkiye’deki kültür (kreatif) sektörüne ilişkin verileri düzenli ve sistemli bir
1)
şekilde toplamak; bu alandaki eksiklikleri tespit edip karar vericilere
tavsiyeler geliştirmek.
Bu çerçevede, elde edilecek verilerin AB kriterlerine uyumlu bir şemaya
uyarlanması hedeflenmektedir.
2)
Bu
verileri
oluştururken
dünyadaki
benzer
ve
standartlaştırılmış
veritabanlarını örnek alarak karşılaştırma yapılabilmesini olanaklı kılmak.
Bu amaç doğrultusunda Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (UNSD), Avrupa Birliği
İstatistik Ofisi (EUROSTAT), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Para
Fonu (IMF), İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Birleşmiş Milletler
Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) gibi uluslararası kuruluşlar tarafından
geliştirilmiş veritabanlarına uyumlu ölçütlerin saptanması öngörülmektedir.
3)
Uluslararası
örnekleri
karşılaştırarak
kültür
(kreatif)
sektörünün
geliştirilebilmesi için önerilerde bulunmak.
Bu hedef doğrultusunda AB örneğinden yola çıkılarak, Türkiye’de resmi
kuruluşların halihazırdaki veri tabanlarının geliştirilmesi yönünde önerilerde
bulunulması öngörülmektedir. Bunun dışında, sektörlerle ilgili diğer ölçütler için
yeni
veri
tabanlarının
oluşturulması
ve
düzenli
aralıklarla
ölçümlerin
gerçekleştirilmesi önerilmektedir.
14
4)
AB üyeliği sürecinde Türkiye’nin kültür (kreatif) sektör alanında nasıl bir
atılımda bulunabileceğine, ne şekilde katkı sağlayabileceğine dair
önerilerde bulunmak.
Bu hedef çerçevesinde kültür (kreatif) sektörü alanında AB ülkeleriyle ve Brüksel
ile ortak çalışmalarda, işbirliğinde bulunacak ne tür bir alt kuruluşa gereksinimi
olduğuna ilişkin çalışmaların yapılması öngörülmektedir. Bu konuda özellikle
Almanya, Avusturya ve İsviçre ile ciddi ilişkiler öngörülmektedir. Ayrıca, Türkiye’nin
2020 yılında tam üye olabilmesi yolunda AB ülkeleri ile işbirliğinin geliştirilmesi ve
Türkiye’nin ekonomik göstergelerinin AB düzeyini yakalamasına Kültür (Creative)
Ekonomisinin katkısının önemli olacağı açıktır.
15
GİRİŞ
Toplumlar, kendilerini ekonomik, politik-sosyal ve kültürel olarak yenileyebildikçe, yenidenürettikçe var olabiliyorlar. Bu bağlamda ekonomik üretim ve onu çerçeveleyen politik
üretimin yanında toplumun kültürel üretimi, toplumun olmazsa olmazıdır. Bir anlamda
toplumsal yapı taşlarını birbirine bağlayan ve üstünü kaplayan bir “sıva”ya da
benzetilebilecek “kültür”, toplumların olduğu kadar bireylerin de ekmek gibi, su gibi temel
ihtiyaçlarıdır. Bu ihtiyacın karşılanması, tarihsel süreçte farklı biçimlerde olmuş, sanayi
toplumuna, giderek bilgi toplumuna geçişle farklı karakterler almıştır.
Artık günümüz toplumunda ister gelişmiş, ister yükselen ekonomiye sahip ülkelerde
kültürün yeniden üretimi, geleneksel, kamusal çatıların yanı sıra “endüstriyel” yapılar
tarafından karşılanmakta ve alınıp satılmaktadır.
Kültür Ürünlerinin Ülke Ekonomisi Açısından Önemi
“Kültür ürünü” olarak adlandırılan kültürel mal ve hizmetler için çağdaş devlet, merkezi ve
yerel bütçelerinden; aileler kendi bütçelerinden kültürel harcamalar için, gelir düzeylerine
de bağlı olarak daha anlamlı, önemli paylar ayırmakta, yatırımcılar kültür alanlarına dönük
ekonomik yatırımlar yapmakta, şirketler, sosyal sorumluluk çerçevesinde kültüre dönük
bütçeler ayırmakta, kültür odaklı vakıflar bu sürece katkıda bulunmaktalar. Yine toplumda
üretilen mal ve hizmetlerin tanıtımı için yapılan reklam harcamaları hep kültürel mecralar
üstünden hedef kitlesine ulaştırılmakta, kültür ürünleri ve hizmetleri, küresel düzeyde alım
satım konusu yapılmakta, dış ticarete konu olmaktadır. Bütün bunlara bağlı olarak da her
yıl daha çok işgücü kültür için istihdam edilmekte, her düzeyde okullarda kültür üretimi için
eleman, sanatçı yetiştirilmektedir.
Böyle olunca, bir sektör olarak kültürün ülke milli gelirleri içindeki yerini ölçmek, buna bağlı
olarak gelişimlerinin seyrini, yükseliş ve düşüşlerini gözlemek de bir gereklilik haline
gelmektedir.
16
Kültür Ekonomisinin Ölçülmesine İlişkin Zorluklar
Kültür gibi tarifi toplumdan topluma değişen bir alanın sayılarla ölçülebilmesi, her şeyden
önce uluslararası kabul görmüş bir tanımdan, kodlar ve normların oluşturulmasından
geçmektedir. Ne var ki, bazı genel üst başlıklar altında alt başlık olarak uluslararası
uzlaşma olmakla beraber, tek başına kültür üzerine IMF, Dünya Bankası, ILO, OECD, AB,
BM, Dünya Ticaret Örgütü gibi kuruluşlarca uzlaşılmış bir tanım henüz yoktur. Birçok
ülkede eğitim, sağlık harcamalarının milli gelirdeki payı, dolayısıyla sektördeki payı
ölçülebilirken kültür harcamalarının, kültürün milli gelirdeki payının ölçülmesi aynı şekilde
mümkün olmamakta ya da sınırlı ölçüde olmaktadır. Zorluk, tanım kadar, kültürel üretimin
yeterince “metalaşmamış” olması ve farklı mal ve hizmetin içine yedirilmiş olmasıyla da
ilgilidir. Örneğin, eğitim harcamalarının bir kısmının kültür harcaması olduğu, çok da
farkında olunmayan bir gerçekliktir. Kültür ekonomisinin tanımı ve kapsamına ilişkin
zorlukların yanında alana ilişkin araştırmalarda kullanılacak veriler de ayrı bir zorluk olarak
göze çarpmaktadır. Örneğin, ‘Fonksiyonel Bütçe Giderleri’ tablosunda belirlenen alt
başlıklarda hangisinin ne oranda kültür ekonomisine dahil olduğu net değildir. Ayrıca,
alana
ilişkin
farklı
kurumlar
tarafından
üretilen
verilerin
çeliştiği
noktalar
da
gözlemlenebilmektedir.
Türkiye’de alana ilişkin veriye ulaşmada yaşanılan zorluklar dünyada ilgili ülke ve
kuruluşlardan elde edilecek veriler için de söz konusudur. Bu konuda örnek teşkil etmesi
gereken United Nations Conference on Trade and Development gibi kuruluşlarda veriler
ya çok sınırlı ya da güncellenmemiş dururumdadır. Benzer olarak gelişmiş ekonomilere
sahip ülkelerde de güncel kültür ekonomisi raporlarına rastlanmamıştır. Bu bakımdan
alanda farkındalık oluşması ve yeni araştırmalar yapılması anlamlı olacaktır.
17
Araştırma Alanı: Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörüne İlişkin Çalışmalar
Toplumların başat bir ekonomik gücü olarak kabul edilen kültür ekonomisi AB ülkelerinde,
Avustralya’da, Çin’de ve diğer ülkelerde kültür (kreatif) sektörü olarak son yıllarda
sistematik şekilde ölçülüp değerlendirilmeye başlamıştır.
Bu araştırmada, kültür ekonomisine yönelik araştırma ve ölçümlerde öncü konumunda
olan Avrupa ülkelerinde ve ABD’de “yaratıcılık” (creativity) kavramında birleşen
tanımlama esas alınmıştır. Sektöre ilişkin farklı tanımlamalardaki ortak paydaya işaret
eden “yaratma eylemi”; sanattan mimariye, yayıncılıktan yazılıma, kültür ekonomisi başlığı
altında yer alan tüm alanlardaki kültürel ve yaratıcı faaliyetin çıkış noktası olarak kabul
edilmektedir ve bu doğrultuda da kültür (kreatif) sektörü, kâr güdümlü olan ve kültürel
(kreatif) ürün ve hizmetlerin yaratım, üretim, dağıtımıyla ilgilenen kültür ve kreatif
işletmelerin tamamını kapsamaktadır.12
Söz konusu sektör kategorisi dahilinde konumlandırılan alanlar ortaklık göstermekle
birlikte her ülkenin yerel özelliklerine göre ana faaliyet alanları altında yer alan branşlarda
kimi farklılıklar gözlemlenebilmektedir.
Sistematik Çalışma Eksikliği
Ne var ki Türkiye’de henüz bu yönde tüm sektörleri kapsayacak nitelikte sistematik bir
çalışma yapılmamıştır. Türkiye’de kültür ekonomisi, bu çalışmada da veritabanlarından
faydalanılan TÜİK gibi resmi kurumlar tarafından kimi sektörlerde ölçülmektedir. Bunun
dışında İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı desteği ile İstanbul İl Kültür ve
Turizm Müdürlüğü ve Türkiye Bilimler Akademisi tarafından yürütülen İstanbul Kültür
Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri 2010 Projesi kapsamında gerçekleştirilen
1
Söndermann, Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d.. (2009): Kultur- und Kreativwirtschaft: Ermittlung
der gemeinsamen charakteristischen Definitionselemente der heterogenen Teilbereiche der "Kulturwirtschaft"
zur
Bestimmung
ihrer
Perspektiven
aus
volkswirtschaftlicher
Sicht.
http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Service/publikationen,did=289974.ht
2
Ayrıca bkz.: UNESCO, Global Alliance team (2006): Understanding Creative Industries, Cultural statistics for
public-policy making.
18
araştırmalar, kültür ekonomisinin ölçümü açısından kayda değer bir girişim niteliğindedir. 3
Bunun yanı sıra İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) gibi kültür sanat alanında başat
konumda bulunan sivil toplum kuruluşlarının kendi kurumsal faaliyetlerinin ekonomik
etkisini ölçtükleri çalışmalar da mevcuttur. 4 Ancak söz konusu çalışmalar kent bazında
veya sektör bazında olduğundan, kültür (kreatif) sektörünün Türkiye’deki merkezinin
İstanbul metropolü olduğu göz önünde tutulduğunda, söz konusu çalışmalar ülkenin kültür
ekonomisini ölçümü bağlamındaki katkıları önemli olmakla birlikte, kültür (kreatif)
sektörünün ülke ekonomisine olan bütünlüklü katkısına ışık tutmamaktadır.
Alana ilişkin bir diğer katkı Abdurrahman Çelik’in bir kavram olarak kültür endüstrisini tüm
boyutlarıyla ele alarak Türkiye’deki kültür sektörünü, dünya ekonomileriyle karşılaştırmalı
olarak inceleyip ölçtüğü kapsamlı çalışmasıdır.5 Bir diğer çalışma Mesleki Yeterlilik
Kurumu’nun (MYK) yürüttüğü Sayısal Yayıncılıkta Teknik Eğitim Sınav Merkezlerinin
Kurulması Projesi kapsamında Can Bilgili’nin radyo ve televizyon yayıncılığını kültürel ve
yaratıcı endüstriler bağlamında, dünya örnek ve standartlarından yola
çıkarak
değerlendirdiği analiz raporudur.6
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörü Alanında Çalışma Yapan Dernekler
Sektörle ilgili bir diğer gelişme, 28 Kasım 2012’de kuruluşu gerçekleşen Yaratıcı
Endüstriler Konseyi Derneği’dir (YEKON). Dernek; yaratıcılığın lobisini yapmak, fikri
mülkiyet temelli üretim yapan endüstrileri bir araya getirmek, fikri mülkiyetin önemine
dikkat çekmek amacıyla tüm yaratıcı disiplinlerden vakıf, dernek ve federasyonların üst
derneği olarak kurulmuştur.7
3 Bkz. http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/index/site-haritasi
4 Bkz. Ekşioğlu, Zeynep; Özlem Ece: İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Ekonomik Etki Araştırması, Aralık 2012.
5 Çelik, S. Abdurrahman: Kültür Endüstrisi. Üç Yanlış Bir Doğru, İstanbul, Literatür Yayınları, 2012.
6 Bilgili, Can: Sayısal Yayıncılıkta Teknik Eğitim Sınav Merkezlerinin Kurulması Projesi Analiz Raporu,
Ekim 2011.
7 YEKON’un 2013-15 dönemi yönetim kurulu üyeleri:
19
Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı’nın (TAVAK) bir hedefi de Türkiye
Kültür (Kreatif) Sektörü Araştırmalar Kurumu’nu (TÜKSAK) 2016 yılında faaliyete
geçirmektir. Bu kurumun hedefi kültür (kreatif) sektörünün Türkiye’deki gelişmelerini ve
büyümesini dünya verilerini örnek alarak Türkiye’ye uyarlamaktır.
Türkiye-Avrupa Eğitim Ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı’nın (TAVAK) Ekonomik
Ölçümlere Katkısı
Türkiye’deki Kültür (kreatif) sektörünün ülke ekonomisine olan katkısı AB yolunda olan
Türkiye için büyük önem teşkil etmektedir. Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar
Vakfı (TAVAK), bu araştırmasında yine TAVAK Vakfı’nın 2013 yılında gerçekleştirdiği
Kültür Ekonomisi araştırmasını yeni verilerle güncelleyerek daha geniş bir çapta
incelemiştir.
Kuruluş yılı olan 2008’den bu yana Türkiye ve Avrupa arasındaki ticari, sosyal ve kültürel
ilişkileri kuvvetlendirme ve akademik değişime eşlik etme misyonundan hareketle
faaliyetlerini sürdüren TAVAK Vakfı, bugüne dek Türkiye’de henüz geniş kapsamlı olarak
araştırılmamış üç sektöre yönelik ölçümlerde bulunmaktadır: Spor (futbol ekonomisi),
gastronomi ve kültür (kreatif) sektör. Futbol, gastronomi ve kültür (kreatif) sektörlerinin
Türkiye’de otomotiv, inşaat gibi sektörlerle yarış edebilecek durumda olduğundan hareket
eden TAVAK Vakfı, söz konusu üç sektöre ilişkin geniş kapsamlı araştırma ve ölçümler
sürdürmektedir.
Reklamcılar Derneği / RD – Yiğit Şardan, Endüstriyel Tasarımcılar Meslek Kuruluşu Derneği / ETMK –Gamze
Güven, Doğrudan Pazarlama İletişimcileri Derneği / DPİD – Murat Karamanoğlu, Türkiye Halkla İlişkiler
Derneği / TÜHİD – Fügen Toksü, Grafikerler Meslek Kuruluşu Derneği / GMK – Turgut Erentürk, Sinema
Oyuncuları Meslek Birliği / BİROY – Aslı Şahin, Reklam Yapımcıları Derneği / RY – Nazlan
Özden, Televizyon Yayıncıları Derneği / TVYD – Adem Gürses, Türkiye Eğlence Sektörü Derneği / TESDER
– Fırat Kasapoğlu, İletişim Danışmanları Şirketleri Derneği / İDA –Emine Çubukçu.
YEKON’un 2013-15 dönemi denetleme kurulu üyeleri:
Moda Tasarımcıları Derneği / MTD – Nihan Peker, Reklamcılık Vakfı / RV – Ahmet Akın, Televizyon ve
Sinema Filmi Yapımcıları Derneği / TESİYAP – Erdal Tuşunel, Reklam Yaratıcıları Derneği / RYD – Hakan
Kurnaz, Çağdaş SirkSanatçıları Derneği / ÇSSD – Okan Kuzer, İzmir Reklamcılar Derneği / İRD – Murat
Türkay.
20
Futbol Ekonomisi
Her geçen gün daha da büyüyen ve boyutları önemli noktalara ulaşan futbol ekonomisi,
bugüne kadar iki dünya şampiyonluğuna katılabilen (1954 / 2002) Türkiye’de 3 Temmuz
2011’e kadar büyük ölçüde yükselmişti. Bu yükseliş şike olaylarından sonra boyutlarını
kaybetse son yıllarda yine yükselişe geçmiş ve eskisinden de daha büyük boyutlara
ulaşmıştır.
Dünya ölçüsündeki büyük küplerin yıllık ciroları 200 Milyon Euro düzeyinde olan bu
sektörün Türkiye’de futbol pastasının büyüklüğünün yaklaşık 1 Miyar Euro seviyesinde
değerinde olduğunu ve bu rakamla da Avrupa futbol pastasının yaklaşık %6’sını
oluşturduğu görülmektedir. TAVAK Vakfı’nın 2013 yılı araştırmasında Türkiye’de futbol
ekonomisinin büyüklüğünün yakın zamanlarda 1 milyar dolar seviyesine ulaşacağı
yönünde tespitlerde bulunulmuştu. Bu rakam beklenenden daha da büyük bir seviyeye
ulaştı ve sadece Süperlig takımlarının piyasa değeri 2015 Eylül ayı itibariyle 1,04 Milyar
Euro seviyelerine yükseldi. Türkiye Süper Liginin piyasa değeri Premier Ligin değerinin
(4,08 Milyar Euro) yaklaşık 4’te1’ine, Bundesliga’nın yarısına (2,23 milyar Euro) karşılık
gelmektedir.
8
Türkiye Süper Ligi’nin değerinin bu seviyelere ulaşmasında kulüplerin
Yandex ile yaptığı ortak çalışmalar ve özellikle Fenerbahçe’nin 2015-2016 sezonu için
yaptığı yatırımlar önemli rol oynamıştır.
8
< http://www.transfermarkt.com.tr/1-bundesliga/marktwerte/wettbewerb/L1> (Erişim: 11.09.2015)
21
Tablo 2: Süper Lig Kulüp Piyasa Değerleri 2015-2012
Süper Lig Kulüp Piyasa
Değerleri
2015
2012
Fenerbaçe SK
Galatasaray SK
Beşiktaş JK
Trabzonspor A.Ş
Bursaspor
Medipol Başakşehir
Kasımpaşa A.Ş
Eskişehirspor
Osmanlıspor Futbol Klübü
Gençlerbirliği SK
Medicana Sivasspor
Antalyaspor A.Ş
Kayserispor
Torku Konyaspor
Çaykur Rizespor
Gaziantepspor
Akhisar Belediye Gençlik ve
Spor
Mersin İdman Yurdu
164,45 milyon €
123,25 milyon €
121,55 milyon €
112,35 milyon €
67,70 milyon €
46,10 milyon €
45,95 milyon €
38,63 milyon €
36,85 milyon €
35,70 milyon €
34,55 milyon €
33,60 milyon €
33,40 milyon €
32,25 milyon €
31,00 milyon €
30,33 milyon €
27,85 milyon €
143.30 milyon €
143.10 milyon €
102.05 milyon €
84.70 milyon €
52.90 milyon €
43.40 milyon €
29.42 milyon €
34.97 milyon €
26.72 milyon €
36.75 milyon €
25.07 milyon €
38,75 milyon €
42,52 milyon €
9,70 milyon €
24,95 milyon €
19,10 milyon €
TOPLAM
1,04 milyar €
832,4 milyon €
Kaynak:http://www.transfermarkt.com.tr/superlig/marktwerteverein/wettbewerb/TR1/stichtag/2014-08-15
22
TAVAK Vakfı, Gastronomi sektörüne yönelik araştırmalarında ise İstanbul’da takriben
3500 mekanın bulunduğunu ve İstanbul’un en fazla ciro yapan 10 restoran ve kulübün
toplam cirolarının 156 milyon TL’yi bulduğunu saptamış ve toplam 70 bin sandalyeye
sahip olan bu kuruluşların toplam cirosunun yılda 6 ila 7 milyar TL arasında değiştiğinden
hareket ederek, gastronomi yan sektörleri ile birlikte ortaya çıkarıldığında bu rakamın 9
milyar TL’nin üzerinde bir ciroya sahip olduğunu tahmin etmektedir.
TAVAK Vakfı, 2016 başlarında gastronomi ekonomisine ilişkin yeni bir araştırma
yürütmeyi öngörmektedir. Öngörülen araştırma, sektörün anatomisini ortaya koymayı,
sektörün niceliksel ve niteliksel boyutlarını sergilemeyi amaçlamaktadır. Kayıtsız küçük
işyerleri dışarıda bırakıldığında yeme-içme sektörünün kayıtlı kısmında Sosyal Güvenlik
Kurumu verilerine göre (Eylül 2014) 425 bin sigortalı personel istihdam edilmekte ve yine
sigortaya kayıtlı 77 bin işyeri faaliyet göstermektedir. Kuşkusuz bu mekanların önemli bir
kısmı küçük ve orta boy işletmelerdir ve ilk bulgulara göre %80’ine yakını 10’dan az
çalışanı olan işyerleridir. Bununla beraber 100’ün üzerinde personeli olan 200 dolayında
işletme de bulunmaktadır. 20 ila 99 arasında personeli bulunan yeme-içme mekanları ise
3 bin 500 dolayındadır.
23
Çalışma Kapsamı
TAVAK Vakfı, bu araştırmasında ise Türkiye’de kültür (kreatif) ekonomisini daha geniş bir
çapta ele almıştır. Çalışma kapsamında sistematik olarak istatistiklerin ulaşılabilir olduğu
veri tabanları ekseninde televizyon, yazılı medya, sinema, tiyatro, kitap endüstrisi, müzik
endüstrisi, müzecilik gibi başlıca ana faaliyet alanlarına ilişkin veriler elde edilmiştir.
TAVAK Vakfı kapsamında gerçekleştirilen ön çalışmada TÜİK resmi veritabanlarından
yola çıkılarak hanehalkının kültür harcamalarına işaret eden 16- 22 milyar dolarlık bir
rakamdan hareket edilmiştir. Bu çerçevede harcamalara göre milli gelir formatından
yola çıkılarak, kamu ve özel kuruluşlarca yapılan kültür harcamaları ve yatırım
harcamaları hesaplanmaya çalışılarak verilere eklenmiş ve dolar kuru ile büyüklüğü
tahmin edilerek kültür (kreatif) sektörünün 2014 yılında Türkiye milli geliri içindeki yeri
konusunda bir kestirim yapılmıştır. Yapılan ölçümler sonucunda 2014 yılı için milli gelirinin
yüzde 7,1’ine karşılık gelen 57,13 milyar dolarlık bir kültürel mal ve hizmet üretimitüketimi olduğu saptanmıştır.
Bunun ötesinde çalışmada Almanya’daki kültür (creative) ekonomisine ilişkin tasarlanan
ve yıllardır uygulanan modelden yola çıkılarak Türkiye kültür (creative) ekonomisinde ana
faaliyet alanları altında yer alan 53 alt sektör tespit edilmiş ve bu tespitten hareketle
ülkemizde kültür sektörüne yönelik ölçümlerde, kültür ekonomisinde önemli birer
ekonomik potansiyel taşıyıcısı oldukları saptanılan söz konusu alanların da dâhil edilmesi
yönünde bir sonuca ulaşılmıştır.
Kültür (Creative) Ekonomisi
Genel olarak kültür ekonomisi, artık Avrupa Birliği’nin ayrılmaz bir ekonomik gücü olarak
görülmektedir. Avrupa Birliği ülkeleri arasında özellikle Almanya bu konuda ön plana
çıkmaktadır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Almanya’nın kalbi olarak görülen Ruhr
Havzası’nda kömür ve çeliğin 1990’lardan sonra tükenmesinden ve pahalılaşmasından
sonra tüm bölgeyi kültüre dönüştüren gelişmeler çerçevesinde şu anda Ruhr Havzası
24
kültür ekonomisinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiş bulunmaktadır. Sahip olduğu kömür
yatakları nedeniyle Sanayi Devrimi’nden başlayıp 1990'lara kadar bir sanayi bölgesi olarak
öne çıkan Ruhr bölgesi, izleyen yıllarda kentsel vizyonunu hizmet ve kültür odaklı bir
metropol anlayışı çerçevesinde kurgulamıştır. Bu çerçevede yatırımlar sanayiden kültüre
yönelmiş ve çok boyutlu kentsel dönüşüm projeleri doğrultusunda havzanın endüstriyel
binaları
ve
fabrikaları
müze,
sergi
salonlarına,
konser
salonlarına,
tiyatrolara
dönüştürülmüştür. Bu gelişimlerin sonucu, 2010 yılında Avrupa Kültür Başkentleri
arasında yerini alan Ruhr havzası bugün kültür, bilim ve teknoloji kenti olarak
anılmaktadır.
2010 Avrupa Rekabetçilik raporuna ve diğer kaynaklara göre, AB’de kültürel ve yaratıcı
sektörler GSYİH’nın %3,3’ü ila %4,5’inden sorumludur ve 7 ila 8,5 milyon kişiye iş imkanı
sağlamaktadır. Bağımsız araştırmalar, yaratıcı girdiler için ortalama miktarın iki katını
harcayan firmaların ürün yenilikleri sunma ihtimallerinin %25 daha fazla olduğunu
göstermektedir. Diğer ikincil etkiler arasında, turizm, moda, yüksek kaliteli ve pahalı
endüstriler ve geleneksel imalat endüstrileri üstündeki pozitif etki bulunmaktadır.9
Avrupa Birliği sürecindeki Türkiye’nin de bu konularda atılım yapması beklenmektedir.
Türkiye’de İstanbul, Ankara, İzmir başta olmak üzere kültür sektörünün hemen her kentte
ciddi bir ekonomik güç haline geldiği görülmektedir.
9
Bu bilgi için bkz.: Kıbrıs Temsilciliği, Komisyon, kültürel ve yaratıcı sektörlerde büyümeyi ve iş imkânlarını
artırmak için bir strateji yürürlüğe sokuyor, 27.09.2012 tarihli haber. (Erişim tarihi: 14.12.2012)
http://ec.europa.eu/cyprus/news/20120927_creative_tr.htm
25
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Ekonomisi
Türkiye’de kültür (kreatif) sektörüne ilişkin çalışmalar henüz çok yenidir ve bu konuya
ilişkin istatistikler yetersiz kalmaktadır. Oysa küresel ekonomide insan sermayesine dayalı
yaratıcı ve kültür (kreatif) sektörleri, katma değeri yüksek ve uluslararası piyasalarda
rekabet gücü yüksek alanları oluşturmaktadır.
Türkiye, genç nüfus oranı yüksek bir ülkedir. TÜİK verilerine göre 2014 yılında toplam
nüfusun 77.695.904 olarak ölçülen ülkemizde 15-24 yaş grubunda 12.782.381 kişi
bulunmaktadır. Bu da, genç nüfusun toplam nüfus içindeki oranının %16,45’i olduğunu
göstermektedir. Ayrıca, TUİK verilerine göre Türkiye’nin yaş ortalaması 2014 yılı için
30,7dir.
26
Tablo 3: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine Göre Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre
Nüfus – 2014
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine Göre Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus – 2014
Yaş grubu
Toplam
Erkek
Kadın
'0-4'
6.294.533
3.231.903
3.062.630
'5-9'
6.315.628
3.241.355
3.074.273
'10-14'
6.252.269
3.209.897
3.042.372
'15-19'
6.518.921
3.349.081
3.169.840
'20-24'
6.263.460
3.191.641
3.071.819
'25-29'
6.273.202
3.179.412
3.093.790
'30-34'
6.516.294
3.294.389
3.221.905
'35-39'
5.918.336
2.996.001
2.922.335
'40-44'
5.510.337
2.766.305
2.744.032
'45-49'
4.674.262
2.375.494
2.298.768
'50-54'
4.438.422
2.218.311
2.220.111
'55-59'
3.656.563
1.828.486
1.828.077
'60-64'
2.870.715
1.402.604
1.468.111
'65-69'
2.215.704
1.030.716
1.184.988
'70-74'
1.557.235
699.604
857.631
'75-79'
1.104.178
465.081
639.097
'80-84'
840.410
353.906
486.504
'85-89'
360.158
119.892
240.266
'90+'
115.277
30.224
85.053
Toplam
77.695.904
38.984.302
38.711.602
Kaynak: TUİK
27
Tablo 4: Yıllara ve cinsiyete göre ortanca yaş, 1935-2014 (Median age by years and
sex, 1935-2014)
Yıl - Year
Toplam
Total
Erkek
Male
Kadın
Female
Genel Nüfus Sayımları - General Population Censuses
1935
21,2
19,1
23,4
1940
19,6
17,7
22,4
1945
20,0
18,8
21,7
1950
20,1
19,2
21,3
1955
20,4
19,6
21,3
1960
20,3
19,5
21,1
1965
19,3
18,7
20,0
1970
19,0
18,6
19,4
1975
19,5
19,2
19,8
1980
19,9
19,5
20,3
1985
20,9
20,6
21,2
1990
22,2
21,9
22,6
2000
24,8
24,4
25,3
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi - Address Based Population Registration
System
2007
28,3
27,7
28,8
2008
28,5
27,9
29,0
2009
28,8
28,2
29,3
2010
29,2
28,7
29,8
2011
29,7
29,1
30,3
2012
30,1
29,5
30,6
2013
30,4
29,8
31,0
2014
30,7
30,1
31,3
Kaynak: Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, 1935-2000 ve Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları,
2007-2014, TUİK
Source: Results of General Population Censuses, 1935-2000 and Results of Address Based
Population Registration System, 2007-2014
Avrupaya oranla Türkiye’nin ne kadar genç bir nüfusa sahip olduğunu AB ülkeleri ile
karşılaştırdığımızda net bir şekilde görmekteyiz. 2014 yılı için AB ortalaması 42,2 iken
Almanya’da bu oran 45,6, İtalya’da ise 44,7’dir. En düşün yaş ortalaması ise Slovakya
38,6 ve Güney Kıbrıs Rum Kesimi 36,8’ndedir. (Kaynak: Eurostat, Erişim 01.10.2015)
28
Türkiye’nin genç nüfusunu küresel ekonomide karşılaştırmalı üstünlük haline getirebilmesi
için kültür (kreatif) sektörü alanında ulusal bir strateji belirleyebilmesi ve bu stratejiyle
uygun eğitim ve teşvik programları geliştirebilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda karar
vericilerin, politika geliştiricilerin ve yatırımcıların kültür (kreatif) sektörüne ilişkin derli toplu
verilere ve değerlendirmelere gereksinimi olmaktadır. Birleşmiş Milletler, Türkiye’yi kültür
(kreatif) endüstride Hindistan’dan sonra %18,3’lük büyüme hızı ile en hızlı büyüyen ikinci
ülke ilan etmişti. İstatistiki veri bulmanın çok zor olduğu bu alanı mercek altına alan Dış
Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) bir araştırma yaparak Türkiye’nin edebiyat, sinema ve
müzik bir araya geldiğinde dış ticaret fazlası verdiğini ortaya çıkarmıştır. Dünyadaki
benzer araştırmaların ışığında kültür (kreatif) sektöründe çoğunlukla küçük ve orta derece
işletmelerin faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Bu açıdan kültür (kreatif) sektörü alanında
yürütülecek bir araştırma, Türkiye ekonomisinde önemli bir yer tutan küçük ve orta derece
işletmelerin geliştirilmesi için de önemli bir kaynak teşkil edecektir.
Türkiye’nin AB Üyeliği İçin Önemli Bir Adım
Bu araştırma Türkiye’nin AB üyeliği açısından da önem taşımaktadır. Genç Türkiye
nüfusunun kültür (kreatif) sektöründeki katkılarının düzenli ve sistemli bir şekilde
izlenebilmesi ve bu verilere dayalı değerlendirmelerin yapılabilmesi, AB nezdinde
Türkiye’ye ilişkin güven arttırıcı bir unsur olacaktır. Küresel ekonomide AB ekonomisinin
rekabet gücünü arttırabilecek dinamik bir kültür (kreatif) sektörü Türkiye’nin AB üyeliğini
kuşkusuz olumlu yönde etkileyecektir.
TAVAK Vakfı’nın 2015 yılında geçekleştirdiği “Türkiye Halkının AB’ye Bakışı” konulu
araştırma sonuçlarına göre Türk Halkı’nın %43 oranında Türkiye’nin AB’ye tam üye
olacağına inandığı ortaya çıkmıştır. İşin ilginç tarafı, 2013 yılı araştırmasına göre Türk
Halkın AB’ye tam üyeliğine inancında olanların oranında %24’lük bir artış olmuştur.
29
TAVAK Vakfı olarak bu yıl beşincisini yaptığımız ‘Halkımızın AB’ye Bakışı’
araştırmasının sonuçları:
Türk Halkının AB’ye Bakışı” 2015 Yılı Araştırması
Türkiye Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfının 5. ‘Türk Halkının AB’ye bakışı
araştırması' 20 Haziran 2015 -10 Temmuz 2015 tarihlerin arasında gerçekleştirilmiştir.
Türk halkının Avrupa Birliği’nin tam üyeliğine yönelik panel araştırmasının 5.incisi
değerlendirilmiştir, buna göre:
1. Soruda ,,Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor musunuz?’’
Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor
musunuz?
9%
43%
48%
Türkiye AB'ye tam üye olacaktır
Hayır, inanmıyorum
Konu ile ilgili fikir sahibi olmayanlar
Grafik 1: Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor musunuz?
2015 yılının araştırmasında Türk halkının %43’ün Avrupa Birliğine tam üye olacağını
inandığı ortaya çıkmıştır, Hayır diyenlerin oranı %48’dir ve %9’luk bir kişi oranı bu konu
hakkında herhangi bir fikir olmadığını belirtmiştir. İşin ilginç tarafı, 2013 yılı araştırmasına
göre Türk Halkın AB’ye tam üyeliğine inancında olanların oranında %24’lük bir artış
olmuştur.
2. Soruda ,,Türkiye’nin 2020-2027 yıllar içerisinde 7 yıllık AB bütçesi döneminde
Türkiye’nin tam üye olacağını inanıyor musunuz?’’
30
Türkiye’nin 2020-2027 yıllar içerisinde 7 yıllık
AB bütçesi döneminde Türkiye’nin tam üye
olacağını inanıyor musunuz ?
18%
51%
31%
Evet
Hayır
Hiçbir zaman tam üye olamaz
Grafik 2: Türkiye’nin 2020-2027 yıllar içerisinde 7 yıllık AB bütçesi döneminde Türkiye’nin tam üye olacağını inanıyor
musunuz ?
Bu soruya verilen Evet cevabı %51’e çıkmış, Hayır diyenlerin oranı ise %31 olmuştur. Hiç
bir zaman tam üye olamaz diyenler %18 da kalmıştır. Bu sorunun amacı Türkiye gibi
büyük ülkelerin Avrupa Birliğine her 7. Yıllık bütçe döneminde üye olma olanağına sahip
olmalarından kaynaklanmıştır ve bu nedenle bu şekilde sorulmuştur.
2014-2019 yıllar arasında Türkiye’nin tam üye olmayacağı ortaya çıktığından sonra en
yakın tarih 2020 olarak ortaya çıkmaktadır, bu açıdan bu soru bu şekilde sorulmuştur. Bu
birinci ve ikinci soruda Türk Halkın AB’ye yönelik yaklaşımlarının 2014 yılına göre büyük
bir artış gösterdiğini ortaya çıkarmıştır.
31
3. ,,Türkiye’nin AB’ye üyeliğinde en büyük engeli hangi ülke oluşturuyor?”
25,00%
51,00%
4,00%
20,00%
Almanya
Fransa
Guney Kıbrıs
Diğer Ülkeler
Grafik 3: Türkiye’nin AB’ye üyeliğinde en büyük engeli hangi ülke oluşturuyor?
Bu soruda Almanya 2014 yılında da olduğu gibi ilk sırayı almaktadır ve 51%’lik bir oran
ortaya çıkmaktadır. Fransa’nın Türkiye’nin tam üyeliğine karşıtlığı %20’si tarafından dile
getirilmiş. Güney Kıbrıs’ı neden olarak gösterenlerin yüzdesi %4’dir. Diğer ülkelerin tam
üyeliğimizi engellediklerine yönelik yaklaşım %25 olmuştur. Bu açıdan da Almanya’nın
2014 yılında %51’lik bir oranda Türkiye’nin tam üyeliğine karşı çıktığından hareket
ederken, Türk halkının Almanya’nın sorumluluğunu azalttığını ortaya çıkarmıştır. Fransa
takriben aynı şekilde kalmıştır. Artık Türk Halkı yapılan araştırmada Yunanistan’ı diğer
ülkelerle %25 oranında hayır diyenler kapsamında görmektedir.
32
4. Soru: ,,AB konusunda Tayyip Erdoğan, daha sonra Ahmet Davutoğlu’nun
Hükümetlerinin 2015 yılından itibaren olan çalışmalarını yeteri buluyor musunuz?’’
37%
53%
10%
Yeteri kadar çalışmıyor
Elinden geleni yapıyor
Aktif ve ciddi bir politika izlemeli
Grafik 4: AB konusunda Tayyip Erdoğan, daha sonra Ahmet Davutoğlu’nun Hükümetlerinin 2015
yılından itibaren olan çalışmalarını yeteri buluyor musunuz?
Bu soruya Yeteri kadar tam üyelik için çalışmıyor diyenler geçtiğimiz yıl ile benzer oranda
kalmış ve %53 civarındadır. Elinden geleni yapıyor diyenler %10 de kalmıştır, daha aktif
ve ciddi bir politika izlemeli diyenlerde %37’dir. Bu sorunun cevabında 2013 ve 2014
araştırmaları ve 2015 arasında büyük bir fark ortaya çıkmamaktadır.
5. Soru: ,,AB üyeliğinin Türkiye’ye sağlayacağı katkılar neler olabilir’’?
8%
13%
18%
61%
Serbest Dolaşım
AB Bütçesinden yararlanma
Avrupa Parlamentosunda temsil
Güvenlik ve Savunma Kimliğin söz sahibi olma fikri
Grafik 5: AB üyeliğinin Türkiye’ye sağlayacağı katkılar neler olabilir?
33
Bu soruya Halkımızın
%61’i tarafından serbest dolaşım hakkının AB’nin Türkiye’ye
getireceğini en büyük katkısı olarak nitelendirilmiştir. AB bütçesinden yararlanmayı ön
plana çıkaranlar %18 iken, Avrupa Parlamentosunda yer alması %13 ve Avrupa Güvenlik
ve Savunma Kimliğin ’de söz sahibi olma fikri %8’lik bir oran ortaya çıkarmaktadır.
6. ,,Türkiye’nin AB dışında en önemli alternatif hangisidir? ’’ sorusuna BRICS ülkeleri
diyenlerin oranı %20 olmakta, İslam İşbirliği Örgütünü alternatif olarak %9’luk bir kitle
nitelendirmekte, Karadeniz ekonomi işbirliği %16’da kalırken, Şanghay Beşliği İşbirliğine
verilen oyların oranı %18 olmaktadır.
Rusya başta olmak üzere komşularla işbirliğini
geliştirmek ve yeni pazarlarla işbirliği yapmak %21 ve son olarak bağlantısız bir ekonomik
politika izlemesinden yana olanların oranı % 16 olmuştur.
21,00%
16,00%
9,00%
20,00%
16,00%
18,00%
BRİCS
İslam İşbirliği Örgütü
Karadeniz Ekonomi İşbirliği
Şangay İşbirliği
Komşularla İşbirliği
Bağımsız Politika
Grafik 6: Türkiye’nin AB dışında en önemli alternatif hangisidir?
34
7. soru: ,,Türkiye’nin ekonomik olarak AB’ye ihtiyacı var mı? ‘’
19,00%
72,00%
Evet
Hayır
Grafik 7 Türkiye’nin ekonomik olarak AB’ye ihtiyacı var mı?
Bu
soruya
“Evet” diyenlerin
oranı
%72’ye
çıkmaktadır,
Hayır
diyenler
%19’a
düşmektedirler. Burada büyük bir değişim görülmektedir. 2013 yılında bu soruya AB’ye
ihtiyaç var mı sorusuna evet diyenlerin oranı %18,6 iken aniden %72’ye çıkmıştır. Hayır
diyenlerin oranı da %19’a inmiştir. Burada Evet diyenlerin artışında Türkiye’nin belirli
olarak ekonomide sorunlar yaşaması ve AB’deki bazı olumlu ekonomik hareketlenmeden
kaynaklandığından hareket edebiliriz.
8. Soru: “Türkiye’nin üyeliğine karşı AB ülkelerinin negatif yaklaşımını neye
bağlıyorsunuz?’’ sorusuna AB’deki İslamofobi ve İslam düşmanlığı %42 oranında
tanımlanmakta, Türkiye’nin ülke olarak büyüklüğü %18 olarak değerlendirilmektedir.
Türkiye’nin az gelişmişliğinin neden olacağını söyleyenlerin oranı %10 kalırken,
Türkiye’nin demokratik bir düzene geçememiş olması söyleyenler %24’dir. Kürt sorununu
neden
olarak
gösterenlerin
oranı
%5’dir,
Ermeni
sorunu
da
%
1
olarak
değerlendirilmektedir.
35
5,00% 1,00%
24,00%
42,00%
10,00%
18,00%
İslamofobi ve İslam düşmanlığı
Türkiye’nin ülke olarak büyüklüğü
Türkiye'nin az gelişmişliği
Türkiye’nin demokratik bir düzene geçememiş olması
Kürt sorunu
Ermeni Sorunu
Grafik 8: Türkiye’nin üyeliğine karşı AB ülkelerinin negatif yaklaşımını neye bağlıyorsunuz?
Bu son araştırmanın son 3 yıllık karşılaştırılması yapıldığı zaman 2012’de Türkiye’nin tam
üyeliğine inananların oranı %17’ye inmiş ve 2013’de %19’a çıkmışken, ilk defa %43’lük bir
orana çıkıp, TAVAK’ın 2011 yılındaki yaptığı araştırmanın sonuçlarına yaklaşmış
bulunmaktadır.
9.Son AB Bakanı ve Başmüzakereci Volkan Bozkır’ın çalışmalarını nasıl buluyorsunuz ?
.%41 bilmiyorum %42 başarısız %17 başarılı
Bu soru sonucunda 83% lük oranında bir kitle tabanı tanımamakta veya başarılı
bulmamaktadır. Başarılı bulanların oranı 17% de kalmaktadır .
ARAŞTIRMANIN KÜNYESİ
CATİ (Computer Asisted Telephone Interview) methoduna göre, 20.06.2015-10.07.2015
tarihleri arasında İstanbul /Ankara/İzmir/Diyarbakır/Trabzon /Bursa /Antalya /Sivas
/Samsun /Muğla illerinde 1264 kişi üzerinden gerçekleştirilmiştir. Yaş grubu 18-65. Ankete
katılanların %48’si kadın ,%52’ü erkektir.
36
Kültür (Creative) Ekonomisi: Tanım ve Yaklaşımlar
Dünya literatüründe konuyla ilgili yaklaşımlarda farklı tanımlar benimsenmektedir. Bu
çerçevede
“kültür
ve kreatif ekonomi”,
“kültür
endüstrileri”,
“kreatif endüstriler”,
“kreatif ekonomi” gibi kavramlar karşımıza çıkmaktadır. Kültür endüstrilerinin tanımı
ülkeden ülkeye değişiklikler göstermektedir. Kavramlar konusunda vurgulanması gereken
nokta, yaratıcı endüstriler bağlamında Avrupa ve Amerika’da kullanılagelen “kültür
endüstrisi” (cultural industries) kavramının, Adorno ve Horkheimer’in Aydınlanmanın
Diyalektiği’nde (1947) tanımladıkları bağlamda algılanmaması gerektiğidir10. AdornoHorkheimer, söz konusu metinde kültür endüstrisini iktidar ilişkilerinin ideolojik bir tezahürü
olarak ele almış ve kitle iletişiminde gerçekleşen sıçramayla oluşan teknik yeniden üretim
çağında sanatsal üretimin de endüstrileştiği ve bu bağlamda da kültürün yozlaşma
sürecine girdiği yönünde eleştirel bir sav öne sürmüştür.
Oysa günümüz yaratıcı endüstriler bağlamında kullanılan ve anglosakson menşeli
“cultural industries” kavramı, inovatif pazarlarda türeyen yeni sektörlere ve ve üretimlere
işaret etmektedir. “Kültür ve kreatif ekonomi”, “kültür endüstrileri”, “kreatif endüstriler”,
“kreatif ekonomi” kavramlarına ilişkin tanımlamaların ortak noktası, kültürün ekonomik
değerinin vurgulanıyor olmasıdır. Nitekim bu bağlamda John Myerscough (1988)11 sanat
alanına İngiliz hazine yardımlarının artırılmasını sağlamak amacıyla kültür ekonomisinin
önemini vurgulamıştır.
Araştırmamızda kullanılan “kültür ve yaratıcı endüstriler” deyimi çıkış noktası olarak
yaratıcı ve sanatsal aktivitelerde bulunanların değer yarattığı varsayımıdır. Scott Lash ve
10
Horkheimer, Max; W.Adorno, Theodor: Gesammelte Schriften 3: Dialektik der Aufklärung, Frankfurt am Main:
Suhrkamp Taschenbuch 1997. 1. baskı: Amsterdam, Querido,1947.
11
Myerscough, John (1988): The Economic Importance of the Arts in Britain, London, The Policy Studies
Institute.
37
John Urry (1994)12 bu endüstrilerin temelinde entelektüel mülkiyet haklarına karşılık
parasal değer değişimi olduğunu öne sürmektedirler.
Kültür (kreatif) sektörüne ve bu alanla ilintili diğer kavramlara ilişkin getirilen tanımlamaları
birleştiren noktalar, endüstrilerin bilgi ekonomisi açısından önemi üzerinde durulması
ve yaratıcılığın veya (kültürel) bilginin başat ve yön verici bir girdi faktörü olarak
kabul edilmesi hususlarıdır.13
Kültür Kapsamı
Kültür (creative) ekonomisi çalışmalarında öncü ülkeler arasında yer alan Almanya’da
2009 Aralık’ta gerçekleştirilen Ekonomi Bakanlar Konferansı’nda, alana ilişkin getirilen
tanımlamalarda söz konusu faktör, “yaratma eylemi” kavramı ekseninde her türden
kültürel ve yaratıcı faaliyetin belkemiği olarak kabul edilmiştir. Buna göre “yaratma eylemi”;
sanat, edebiyat, kültür, müzik, mimari, veya diğer creative alanlar bünyesindeki içerikler,
yapıtlar, ürünler, üretimler veya hizmetlerde ifadesini bulan bir kavram olarak kabul
edilmektedir. Bu çerçevede kültür (creative) ekonomisi, ağırlıklı olarak kar güdümlü
olan ve kültürel (creative) ürün ve hizmetlerin yaratım, üretim, dağıtımıyla ilgilenen
kültür ve creative işletmelerin tamamını kapsamaktadır.14
Bu anlayışa göre kültür endüstrileri üreticileri edilgen teknoloji kullanıcıları değil, teknolojik
yenilikler açısından önemli dışsallıklar yaratan teknoloji üreticileri ve geliştiricileridirler.
Çoğu tanımda ortak nokta, kültür endüstrilerinin on bir ana faaliyet alanını içerecek şekilde
sınıflandırılmasıdır: Müzik, yayıncılık, sanat, sinema, radyo, sahne sanatları, dizayn,
12
Lash, Scott; Urry, John (1994): Economies of Signs and Space, London, Sage.
Dritter Kreativwirtschaftsbericht Zürich, 2010
http://www.kulturwirtschaft.ch/fileadmin/data/kulturwirtschaft/Dritter_Kreativwirtschaftsbericht_Zuerich.pdf
(erişim: 22.11.2012)
14
Söndermann, Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d.. (2009): Kultur- und Kreativwirtschaft: Ermittlung
der gemeinsamen charakteristischen Definitionselemente der heterogenen Teilbereiche der "Kulturwirtschaft"
zur
Bestimmung
ihrer
Perspektiven
aus
Sicht.
Ayrıca bkz.: UNESCO, Global Alliance team (2006): Understanding Creative Industries, Cultural statistics for
public-policy making.
13
38
mimarlık, basılı yayın, reklamcılık ve yazılım/oyun sektörleri.15 Bu faaliyet alanlarının
çoğundaki şirketler küçük ve orta derece işletmelerdir.
Günümüzde kültür (kreatif) sektörü ekonomide önemli bir unsuru teşkil etmenin ötesinde
çağdaş bir ekonominin de modeli konumundadır. Avrupa’da kültür (kreatif) sektörü,
ortalamanın üstünde gelir sağlayan iş olanakları sunmakta, bilgiye dayalı bir ekonominin
gelişiminde öncü rol oynamakta ve özgün yenilikçi fikirlerin birinci derecede kaynağı
durumunda bulunmaktadır.16
Türkiye bir yandan teknolojik yenilikler ve tasarım, diğer yandan da küçük ve orta boy
derece işletmeler alanında stratejiler geliştirmektedir. Bu girişimler açısından kültür
endüstrilerin araştırılması çok büyük önem taşımaktadır.
15
Söndermann, Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d. (2009)
http://www.tatsachen-ueber-deutschland.de/tr/ekonomi/main-content-06/kueltuer-ve-yaraticilik-sektoerueyuekseliste.html
16
39
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörünün Boyutları
Çalışmanın Amacı ve Önemi
Avrupa Birliği’nin önemli ülkelerini örnek olarak aldığımızda, Almanya’da 10 yıldır kültür
ekonomisinin yapısının ölçüldüğünü görürüz. Almanya’nın GSMH ’sının
14.6 (%) ’sini
kültür sektörü oluşturmaktadır. 2012 yılında yapılan araştırmaya göre kültür sektörünün
2009 yılında Almanya’nın önde gelen ekonomik güçleri sayılan enerji sektörü ve otomotiv
sektörünü17 geçtiği ve finans ve makine sektöründen sonra üçüncü sırada olduğu
saptanmıştır. Aynı gelişmeyi İngiltere ve Hollanda için de söylemek mümkündür.
Tablo 5: 2010-2014 Kültür Bakanlığı Bütçesi ve GSMH Payı
TL
€
$
GSMH
Bakanlık
bütçesi /
GSMH %
2010
1.119.458.000,0 535.625.837,3
724.099.611,9 1.098.799.348.445,9
0,10
2011
1.510.066.000,0 614.097.600,7
791.854.221,3 1.297.713.210.117,3
0,12
2012
1.705.076.000,0 724.947.278,9
956.296.130,1 1.416.798.489.819,5
0,12
2013
1.851.734.000,0 630.484.848,5
867.729.147,1 1.567.289.237.900,6
0,12
1.974.789.000,0 681.666.896,8
902.554.387,6 1.747.362.376.487,3
0,11
2014
Kaynak: Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü
Diğer ülkelerle karşılaştırmalı olarak 2014 yılında devletlerin doğrudan yaptığı kültür
harcamalarına bakıldığında, 7,65 miyar € tutarındaki Kültür Bakanlığı bütçesiyle ve 110
€’luk kişi başı devlet kültür harcamasıyla Fransa’nın ön sırada olduğu görülmektedir.
Fransa’yı İngiltere ve Almanya ve İtalya izlemektedir. Rusya’da ise Kültür Bakanlığı
bütçesi 4,4 milyar €, kişi başı devlet kültür harcaması da 30 € olarak saptanmıştır. Söz
konusu ülkelerle karşılaştırma yapıldığında, Türkiye’nin 690 milyon €’luk Kültür Bakanlığı
17
Otomotiv sektöründe 2011’de toplam 351 milyar € değerinde ciro elde edilmiştir.
http://de.statista.com/statistik/faktenbuch/14/a/branche-industrie-markt/automobilindustrie/automobilindustrie/
(erişim: 22.11.2012)
40
bütçesi ve kişi başına düşen 10 €’luk kültür harcaması ile oldukça geride olduğu
görülmektedir. 2010-2014 yılları arasında ki duruma bakıldığında ise kültür harcamasının
0,10 ile 0,12 arasında seyrettiği ve anlamlı bir değişikliğin olmadığı görülmektedir.
Tablo 6: Seçilmiş Ülkelerde Devletin Doğrudan Yaptığı Kültür Harcamaları (2014)
Ülkeler
Kültür Bakanlığı
Bütçesi (€)
GSYH’ya Oranı (%)
Kişi Başı Devlet Kültür
Harcaması (€)
Almanya
8,3 milyar
0,3
101
Fransa
7,65 milyar
0,2
110
İngiltere
8,8 milyar
0,5
143
İtalya
6,7 milyar
0,4
112
Rusya
4,4 milyar
0,5
30
Türkiye
690 milyon
0,1
10
Kaynak: Silier (2010), s: 9, Maliye Bakanlığı, 2010 Yılı Genel Faaliyet Raporu s: 36, 116; www.bumko.gov.tr;
Eurostat 2010 verilerinden derlenmiştir.(Yurt dışından sadece Fransa’nın güncel 2014 verilerine
ulaşılabilmiştir)
Üyesi bulunduğumuz UNESCO’da 1986 yılında yeni ortaya çıkan kültür sektörü kapsamlı
olarak büyük ülkeler tarafından araştırılmaya başlanmıştır, bunun yanı sıra son günlerde
ilişkilerimizi çok geliştirdiğimiz Çin için de kültür ekonomisi çok büyük boyutlara varmış
bulunmaktadır; ülkede kültür ekonomisi 112 milyar dolara ulaşmıştır ve gayri safi milli
hasılanın % 2,75’ini oluşturmaktadır. Bunun 2015’de %5’e çıkacağından hareket
edilmektedir. Türkiye’de yayıncılık endüstrisinden müzik ve sinema endüstrisine, güzel
sanatlar endüstrisinden dizayn endüstrisine kadar bu alanı ortaya çıkarmak Kültür
Bakanlığı’na büyük bir katkı sağlayacaktır. Özellikle de her sene 130 milyar dolarlık
ihracatımızın patladığı göz önünde bulundurulduğunda, böylesi bir araştırmanın
zorunluluğu daha da hissedilmektedir.
41
Türkiye’ye bakıldığında ise, kültür (kreatif) ekonomisine yönelik çalışmalarının henüz yeni
olduğu ülkemizde konuya ilişkin istatistiklerin eksik kaldığı görülmektedir. Alana ilişkin
araştırmaları kültür ekonomisi başlığında da toplayabileceğimiz kültür (kreatif) sektör,
Türkiye’de henüz ölçülmemiş 3 sektörden birisi konumundadır. Kültür ekonomisi, spor
ekonomisi ve gastronomi ekonomisine ilişkin çalışmaların bugüne kadar istatistiki anlamda
geri planda kaldığı görülmektedir. Türkiye için kültür (kreatif) sektörünün milli
ekonomi içindeki büyüklüğü, başka bir deyişle, ülkede üretilen mal ve hizmet
toplamı anlamına gelen milli gelir içinde kültürün payının saptanması yönünde bir
girişime, bugüne kadar ne resmi kuruluşlar ne de akademik çevre tarafından yapılmış
çalışmalarda rastlanmaktadır. Oysa kültür ekonomisinin ülkenin ekonomi sektörleri
arasında ilk 10’a hatta ilk 5’e girebilecek düzeye eriştiğini söyleyebiliriz.
Özetle, TAVAK Vakfı tarafından Türkiye’nin rekabet gücünü ve istihdam potansiyelini
arttırmayı hedefleyen kültür (kreatif) sektörüne ilişkin yürütülen projenin uzun vadeli
hedefleri aşağıda belirtildiği gibidir:
42
I.
Türkiye’deki kültür (kreatif) ekonomisine ilişkin verileri düzenli ve sistemli
bir şekilde toplamak; bu alandaki eksiklikleri tespit edip karar vericilere
tavsiyeler geliştirmek.
Bu çerçevede, elde edilecek verilerin AB kriterlerine uyumlu bir şemaya
uyarlanması hedeflenmektedir. TAVAK Vakfı, bu araştırmasında 2013 yılında
yaptığı araştırmasında kullandığı Türkiye için 11 ana endüstri dalı altında
kümelenen 47 sektör şemasına spor endüstrisi ve gastronomi sektörlerini de
ekleyerek 13 ana endüstri dalında 53 sektör belirlemiştir. Elde edilen şema bir
öneri niteliğinde olup, sonraki çalışmalarda geliştirilmesi öngörülmektedir. Bu
konuda,
alanla
ilgili
ölçüm
ve
araştırmalarda
bulunan
kurumlardan
ve
araştırmacılardan da öneriler beklenmektedir.
II.
Bu
verileri
oluştururken
dünyadaki
benzer
ve
standartlaştırılmış
veritabanlarını örnek alarak karşılaştırma yapılabilmesini olanaklı kılmak.
Bu amaç doğrultusunda Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (UNSD), Avrupa Birliği
İstatistik Ofisi (EUROSTAT), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Para
Fonu (IMF), İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Birleşmiş Milletler
Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) gibi uluslararası kuruluşlar tarafından
geliştirilmiş veritabanlarına uyumlu ölçütlerin saptanması öngörülmektedir.
III. Uluslararası
örnekleri
karşılaştırarak
kültür
(kreatif)
sektörünün
geliştirilebilmesi için önerilerde bulunmak.
Bu hedef doğrultusunda AB örneğinden yola çıkılarak, Türkiye’de resmi
kuruluşların halihazırdaki veri tabanlarının geliştirilmesi yönünde önerilerde
bulunulması öngörülmektedir. Bunun dışında, sektörlerle ilgili diğer ölçütler için
yeni
veri
tabanlarının
oluşturulması
ve
düzenli
aralıklarla
ölçümlerin
gerçekleştirilmesi önerilmektedir. Örneğin mimarlık sektöründe elde edilen yıllık
43
ciro verilerine ulaşılamamaktadır. Bu konuda Mimarlar Odası gerekli ölçümlerin
gerçekleştirilebilmesi için desteklenebilir.
IV.
AB üyeliği sürecinde Türkiye’nin kültür (kreatif) sektör alanında nasıl bir
atılımda bulunabileceğine, ne şekilde katkı sağlayabileceğine dair önerilerde
bulunmak.
Bu hedef çerçevesinde kültür (kreatif) sektörü alanında AB ülkeleriyle ve Brüksel
ile ortak çalışmalarda, işbirliğinde bulunacak ne tür bir alt kuruluşa gereksinimi
olduğuna ilişkin çalışmaların yapılması öngörülmektedir. Bu konuda özellikle
Almanya, Avusturya ve İsviçre ile ciddi ilişkiler öngörülmektedir.
TAVAK Vakfı bu araştırmasında, harcamalara göre milli gelir formatından yola
çıkarak
kültür
sektörünün
milli
ekonomi
içindeki
büyüklüğünü
saptamayı
hedeflemiştir.
44
Metodoloji ve Yaklaşım
Türkiye için milli gelir içinde kültür sektörünün saptanmasına dönük bir çabada tutulacak
tek önemli halka harcamalara göre milli gelir veri setidir. Çünkü, “üretime göre milli
gelir”de alt sektör olarak tarım, sanayi, inşaatın yanında hizmetler sektöründe üretilen mal
ve hizmetin katma değeri hesaplanmakta, hizmetin alt başlığı olarak ticaret, finans, turizm
(otel ve lokantalar), eğitim, sağlık gibi alt dallarda üretilen katma değere yer verilmekte,
ancak “kültür” alt dalına yer verilmemektedir.
Toplumun belli bir zaman diliminde tüketim ve yatırım harcamalarından yola çıkarak milli
geliri hesaplamanın başka bir yöntemi olan “Harcamalara göre milli gelir”de ise, özel
tüketim (hanehalkı harcamaları) içinde alt başlık olarak kültür harcamalarına yer
verilirken, kamu ve özel kuruluşlarca yapılan kültür harcamaları ve yatırım harcamalarını
bu istatistiklerden doğrudan ve /veya ek kaynaklara başvurarak çıkarmak gerekmektedir.
Bu çalışmada, harcamalara göre milli gelir formatından yola çıkılarak kültür
sektörünün büyüklüğü hesaplanmaya çalışılmış ve dolar kuru ile büyüklüğü tahmin
edilerek 2014 yılı için Türkiye milli geliri içindeki yeri konusunda bir kestirim
yapılmıştır. Bu çerçevede istatistiklerin ulaşılabilir olduğu veri tabanları ekseninde
televizyon, yazılı medya, sinema, tiyatro, kitap endüstrisi, müzik endüstrisi, müzecilik gibi
başlıca ana faaliyet alanlarına ilişkin ölçümler yapılmıştır ve kamu ve özel kuruluşlarca
yapılan kültür harcamaları ve yatırım harcamaları hesaplanmaya çalışılmıştır.
Hesaplamaya konu olan alt başlıklar ve bulunan ekonomik büyüklükler, izleyen
bölümlerde sırasıyla ele alınmaktadır. Buna ek olarak, resmi ve resmi olmayan veri
tabanlarında istatistiki verilerine yer verilmemiş olan fakat Türkiye kültür (kreatif)
sektörünün ölçümü açısından önem taşıyan sektörel öğelere ilişkin derlenebilmiş olan ve
sonraki çalışmalarda ayrıntılandırılması hedeflenen bilgilere yer verilmiştir.
İzleyen bölümde TAVAK Vakfı’nın araştırması sonucunda Türkiye’deki kültür (kreatif)
endüstri için tasarladığı, 13 ana endüstri dalı altında kümelenen 53 sektörü içeren ve ileriki
45
çalışmalarda
geliştirilecek
olan
şema
sunulmaktadır.
Ardından
TÜİK
ve
SGK
veritabanlarından yola çıkılarak kültür (kreatif) sektöre ilişkin elde edilen istihdam verileri
sunulmaktadır. Çalışmanın belkemiğini oluşturan Bölüm 3.3. ve sonraki bölümlerde ise
kültür (kreatif) ekonomisinin milli ekonomi içindeki konumunu saptanmaya çalışılmıştır.
Türkiye’de Kültür ve Yaratıcı Sektörün Öğeleri
Türkiye’nin kültür (kreatif) sektörü ele alındığında, aşağıda sıralandığı gibi 13 ana endüstri
dalı altında toplam 53 alt sektör ortaya çıkmaktadır:
Tablo 7: Türkiye Kültür (Kreatif) Ekonomisinin Ana Endüstri Dalları ve 53 Alt Sektör
Ana Endüstri Dalı
Alt Sektörler
1) Kitap Yayıncıları
2) Gazete Yayıncıları
I.
Yayıncılık
Endüstrisi
3) Müzik Yayıncıları
4) Haber Ajansları
5) Yazarlar
6) Ajans ve Menejerler
7) Gazete Bayileri, Kitapçılar
8) Film Yapımcıları
9) Sinema İşletmeleri
II.
Film Endüstrisi
10) Film ve Video Dağıtım
11) DVD Satışları (orijinal ve kaçak)
12) Sahne Sanatçıları ve Kostüm, Makyaj, Işık gibi Yardımcı Dallar,
Senaristler
III.
Görsel-İşitsel
Yayıncılık
13) Özel Radyo
14) Televizyon
15) Dizi
16) Yarışma
17) Müzisyenler ve Müzik Toplulukları
18) Besteciler
19) Kayıt Endüstrisi
IV.
Müzik Endüstrisi
20) Yapım Şirketleri
21) Konser Organizasyonu
22) Müzikal Prodüksiyonlar
23) Müzik Festivalleri
46
24) Bağımsız Sanatçılar
25) Özel Tiyatrolar
V.
Sahne Sanatları,
Görsel ve Plastik Sanatlar
26) Kabare
27) Opera
28) Konser Ajansları
29) Prodüksiyon Şirketleri
30) Dans Toplulukları (modern dans, bale, folklor)
31) Ressam ve Heykeltraşlar
VI.
Müzeler
VII.
Galeriler
32) Ziyaretçi Sayısı
33) Sergiler
34) Galeri satışları
35) Müzayedeler
VIII.
Kültür
Malzemelerinin
Perakende Ticareti
36) Müzik Marketler
37) Kitapçılar
38) İç Mimarı
39) Peyzaj
IX.
Mimari
40) Dizayn
41) İnşaat Mühendisliği/Mimarlığı
42) Şehir Planlama, Bölgesel Planlama
X.
Dizayn Endüstrisi
XI.
Modern Yaratıcılık
Endüstrisi
XII.
Spor Ekonomisi
XIII.
Gastronomi
Ekonomisi
(Kültürel Boyutu)
43) Endüstriyel Dizayn
44) Moda
45) Reklam ajansları
46) Yazılım geliştirilmesi
47) Oyun yazılımı
48) Futbol Ekonomisi
49) Basketbol Ekonomisi
50) Restoranlar
51) Gece Kulüpleri
52) Turistik Oteller
53) İçki Üreticileri
TAVAK 2015 Araştırması
Yukarıdaki şema, bir ilk taslak niteliğindedir. Proje kapsamında yürütülecek ileriki
çalışmalarda geliştirilmesi amaçlanmaktadır.
47
Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörde İstihdam Verileri
TÜİK veritabanına göre kültür, sanata eğlence ve bilgi ve iletişim sektörlerinde istihdam
edilen çalışan sayısı 311 bini bulmaktadır. Bu sayı, kayıtlı-kayıtsız, ücretli, işveren, kendi
hesabına çalışan bütün türleri kapsamaktadır.
Tablo 8: Toplam İstihdamda Kültür – Bilgi – İletişim (Bin), 2005-2014
İstihdam
Hizmetler
Kültür, Sanat,
Eğlence
Bilgi ve
İletişim
2005
19.633
9.281
123
152
2006
19.933
9.726
129
159
2007
20.209
10.029
131
175
2008
20.604
10.208
134
171
2009
20.615
10.380
130
157
2010
21.858
10.725
102
204
2011
23.266
11.332
100
211
2012
23.937
12.016
2013
24.601
12.528
2014
25.933
13.235
192
271
KAYNAK: TÜİK / TAVAK Araştırması 2015
SGK veritabanlarından elde edilen bilgilere göre, Ağustos 2012’de sektörde kayıtlı ücretli
sayısı yaklaşık 376 bin olarak saptanmıştır. Ancak SGK veritabanlarında sadece kayıtlı
sigortalı ücretliler (4/a) kayıtlı olup Bağ-Kur’a (4/b) bağlı olanların kaydı bulunmamaktadır.
SGK veritabanlarında 4/b’lilerin illere göre tasnifi bulunmakla birlikte sektörel dağılımlarına
ilişkin verileri yer almamaktadır. Bu nedenle söz konusu verilerin üzerinde bir tahminde
bulunmak gerekmektedir.
48
Tablo 9: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Ücretli Sayısı Haziran 2015
ÖZEL (II)
KAMU (I)
ÖZEL (II)
TOPLAM
(I+II)
TOPLAM
(I+II)
2011
KAMU (I)
2014
KOD NO
Faaliyet Bölümleri (NACE
Sınıflamasına Göre)
71
Mimarlık ve Mühendislik
Faaliyeti
140.464
8.530
131.934
107.531
8.673
98.858
18
Kayıtlı Medyanın Basılması
ve Çoğ.
63.266
771
62.495
70.611
981
69.630
73
Reklamcılık ve Pazar
Araştırması
59.454
405
59.049
51.335
1.798
49.537
63
Bilgi Hizmet Faaliyetleri
57.412
452
56.960
46.538
383
46.155
62
Bilgisayar Programlama ve
Danış.
62.820
1.905
60.915
40.127
1.143
38.984
59
Sinema Filmi ve Ses Kaydı
Yayımcılığı
26.152
165
25.987
18.887
152
18.735
58
Yayımcılık Faaliyetleri
18.520
28
18.492
14.616
224
14.392
90
Yaratıcı Sanatlar, Eğlence
Faal.
13.494
2.647
10.847
12.367
2.704
9.663
72
Bilimsel Araştırma ve Geliş.
Faal.
9.576
3.211
6.365
6.466
1.946
4.520
60
Programcılık ve Yayıncılık
Faaliyetleri
9.113
5
9.108
6.121
123
5.998
91
Kütüphane, Arşiv ve Müzeler
2.777
644
2.133
1.752
482
1.270
463.048
18.763
444.285
376.351
18.609
357.742
TOPLA
M
Hizmetler
(İstihdam
Toplam)
Pay,%
x
x
x
14.033.585 1.046.317 12.987.268 11.716.148 726.541 10.989.607
100
4
96
100
4,95
95,05
Kaynak: SGK, TAVAK (2012, 2015 Araştırması)
Ücretli sayılarına karşılaştırmalı olarak bakıldığında bir önceki çalışmada yer alan 2012
verilerinde özellikle ‘Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Faaliyetleri’ başlığında ki artış dikkat
çekmektedir. Ayrıca toplam sayı da 2012 yılında 376 bin civarında iken 2015’te 463 bine
çıkmıştır. Kültür (kreatif) sektöründe mimarlık ve mühendislik faaliyetleri dahil olmak üzere
49
kayıtlı ücretli sayısı 463 bin olarak görünmektedir. Yine SGK verilerine göre Haziran
2015’te kültür ve yaratıcılık sektörlerinde kayıtlı kadın istihdamı yaklaşık 168 bin ile
sektörün yüzde 36’sını oluşturmaktadır.
Tablo 10: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Kadın Sayısı, Haziran 2015
KOD
NO
Faaliyet Bölümleri
(NACE Sınıflamasına Göre)
71
Mimarlık ve Mühendislik Faaliyeti
18
TOPLAM
KADIN
Kadın,%
140.464
45.417
%32
Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ.
63.266
12.864
%23
73
Reklamcılık ve Pazar Araştırması
59.454
26.639
%44
63
57.412
34.024
%59
62
Bilgisayar Programlama ve Danış.
62.820
22.212
%35
59
Sinema Filmi ve Ses Kaydı Yayımcılığı
26.152
8.534
%32
58
18.520
6.708
%36
90
Yaratıcı Sanatlar, Eğlence Faal.
13.494
5.203
%38
72
Bilimsel Araştırma ve Geliş. Faal.
9.576
3.090
%32
60
Programcılık ve Yayıncılık Faal.
9.113
2.798
%30
91
2.777
991
%35
463.048
168.477
%36
14.033.585
3.769.995
%26
3,29
4,46
SEKTÖR T O P L A MI
Hizmetler (İstihdam Toplamı)
Pay,%
Kaynak: SGK
Yine 2015 Haziran’da yapılan ölçümlerine bakıldığında, kültür ve yaratıcılık sektörlerinde
kayıtlı işyerlerinde sektöre yüzde 83’lük bir oranla küçük işyerlerinin hakim olduğu
görülmektedir. Buna göre ağırlıklı olarak 1-9 kişi arasında çalışan sayısı barındıran iş
yerleri yaklaşık 44 binle sektöre hakimdir. 500 kişinin üzerinde çalışan sayısının kayıtlı
olduğu işyerleri ise 57 olarak saptanmıştır.
50
Tablo 11: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı İşyerleri ve Büyüklükleri,
Haziran 2015
KOD
71
18
73
62
63
59
58
90
60
72
91
Toplam
10-29
Kişi
30-99
Kişi
100249
Kişi
250499
Kişi
17.822
2.796
449
73
19
8
21.167
Kayıtlı Medyanın
Basılması ve Çoğ.
7.443
997
280
48
11
1
8.780
Reklamcılık ve Pazar
Araştırması
6.092
750
261
51
8
7
7.169
Bilgisayar
Programlama ve
Danış.
5.630
825
263
53
17
11
6.799
Bilgi Hizmet
Faaliyetleri
1.278
233
118
74
40
24
1.767
Sinema Filmi ve Ses
Kaydı Yayımcılığı
1.521
354
90
20
0
2
1.987
1.763
265
87
10
5
1
2.131
Yaratıcı Sanatlar,
Eğlence Faal.
1.168
197
54
23
4
0
1.446
Programcılık ve
Yayıncılık Faal.
568
138
47
11
4
0
768
Bilimsel Araştırma ve
Geliş. Faal.
658
121
43
8
2
3
835
Kütüphane, Arşiv ve
Müzeler
290
26
17
4
0
0
347
44.233
6.702
1.709
375
110
57
53.196
Faaliyet Bölümleri
(NACE
Sınıflamasına Göre)
Mimarlık ve
Mühendislik Faaliyeti
1-9
kişi
500
+
TOPLAM
Kaynak: SGK, TAVAK 2015 Araştırması
Sektörün 2013 yılındaki istihdamının illere göre dağılımına bakıldığında, 19 bin 882 işyeri
ve kayıtlı 196 bin 306 sigortalı ile İstanbul’un yüzde 46,4’lük bir payla başı çektiği
görülmektedir:
51
Tablo 12: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İstanbul (2013)
İSTANBUL
KOD
FAALİYET GRUPLARI
İŞYERİ
SİGORTALI
18
4.440
36.548
71
5.281
37.116
73
3.035
32.585
62
3.046
29.568
63
646
14.021
58
844
9.641
59
1.393
22.096
90
665
5.948
60
257
5.305
72
213
2.669
91
62
809
TOPLAM
19.882
196.306
Sektör Toplamı
49.500
422.530
Sektördeki Payı %
40,16
46,45
Aynı yıl Ankara’nın payının yüzde 13,5’e, İzmir’inse yüzde 5,5 olduğu görülür:
52
Tablo 13: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Ankara (2013)
ANKARA
KOD
FAALİYET GRUPLARI
İŞYERİ
SİGORTALI
71
2.758
26.158
18
813
7.146
62
798
8.315
73
567
4.726
63
162
2.930
58
244
2.197
90
109
1.661
59
129
1.463
60
73
841
72
126
1.827
91
13
63
TOPLAM
5.792
57.327
Sektör Toplamı
49.500
422.530
Sektördeki Payı %
11,7
13,5
53
Tablo 14: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İzmir (2013)
İZMİR
KOD
FAALİYET GRUPLARI
İŞYERİ
SİGORTALI
18
597
5.231
71
1.216
7.112
73
452
3.513
62
414
2.589
63
100
2.362
72
51
837
90
52
483
58
92
583
59
29
267
60
19
152
91
13
59
Toplam
3.035
23.188
Sektör Toplamı
49.500
422.530
Sektördeki Payı, %
6,1
5,5
Kaynak: TÜİK, TAVAK 2015 Araştırması
Sonraki bölümde, veritabanlarından ulaşılabilir olan verilerden yola çıkılarak ana sektörler
harcamalara göre milli gelir formatından yola çıkılarak Türkiye’nin kültür (kreatif)
ekonomisinin boyutları hesaplanılmaya çalışılmıştır.
54
Kültür Sektörünün Panoramik Görünümü ve Bileşenleri
Kültür harcamalarının, oradan da milli gelir içindeki payının bulunmasında, Türkiye
İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından üretilen ve yılda 3 aylık periyotlarla açıklanan milli gelir
serileri esas alınmıştır. TÜİK, milli geliri, “üretime” göre ve “harcamalara” göre iki biçimde
tahmin etmektedir. Harcamalara göre milli gelirde hesaplamalar Türkiye’de kültür
sektörünün büyüklüğünü saptamaktadır:
özel tüketim+Devlet tüketimi+yatırımlar+stok +net mal ve hizmet ihracatı
Bu formül üstünden yaptığımız hesaplamalar, 2014 için 57,13 milyar dolarlık bir kültürel
mal ve hizmet üretimi-tüketimi olduğunu oraya koymaktadır. Bu, aynı yılın milli gelirinin
yüzde 7,1’i anlamına gelmektedir. Bu da kültür sektörünün Türkiye’de önemli bir yer
tuttuğunun bir başka göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Kültür alt dallarında özellikle kitap ve müzik endüstrilerinde “korsan üretim” diye bilinen
alanlardaki ekonomik büyüklükler, harcamaya göre milli gelirde içerilmektedir. Başka bir
deyişle, hanehalkının kitaba ödediği ücret hesaplamalara girerken bunu bir kayıtlı
mağazadan mı, sokaktaki korsan satıcıdan mı aldığı önem taşımamaktadır. Sonuçta
cepten çıkan para üzerinden hesaplama yapılmaktadır. Bu anlamda, harcamaya göre
kültür katma değerinin hesabında, kayıt dışı, korsan türü üretimler kapsama alanı
içindedir.
55
Tablo 15: TÜRKİYE'DE KÜLTÜR HARCAMALARI, 2014
HARCAMA
BİÇİMİ
1-
Milyar
İÇERİK
KAYNAK
1-
Kitap, Gazete, Sinema, Cd,
TÜİK,
Hanehalkını
Eğlence, Kültür Aktivitelerine
Harcamaya Göre
n Eğlence-
Harcamalar
GSYİH
2-Tüketime Ek
Kültür Mecraları Üstünden
Reklamcılar Derneği
Harcama:
Yapılan Reklam Harcamaları
Milyar TL (2011)
$(*)
36,1
16,5
7,9
3,61
3,96
1,81
28,8 milyar TL
2,6
Kültür
Harcamaları
Reklam
Giderleri
3- Şirketlerin
Kültür Aktivitelerine Şirket
Spornsorlardan
Sponsorluk
Sponsorlukları
alınan veriler
4- Hanehalkı
Özel Okullar, Kurslar, Özel
TÜİK, Harcamaya
Eğitim
derslerle Ailelerin Kültüre
Göre GSYİH
Harcamaları
Harcamalarında Harcadıkları
Eğitim
Harcaması,
Kültürel Eğitim
Bunun yüzde
20'si 5,7
5- Kamu
Merkezi Bütçeden ve Yerel
Maliye Muhasebat
Bütçelerinden
Yönetimlerin Kültüre Yaptıkları
GM ve TÜİK
Kültürün payı
Cari Harcamalar
10,2
6,8
Merkezi Bütçeden
4,65
Yerel Bütçeden
Toplam: 14,85
6-Vakıfların
Cemaat ve Diğer Vakıfların
Vakıflar Genel
Kültürel
Kültür Harcamaları
Müdürlüğü
Faaliyetler için
Yeni Vakıfların
0,9
2014 giderleri
7,62
harcamaları
Cemaat
Vakıflarıyla
Birlikte Toplamın
%25'i
2
7- Eğitime
Devlet Okullarında Eğitime
Maliye Muhasebat
Merkezi
Yapılan Harcamadan Kültür
GM ve TÜİK
76 milyar TL
6,95
Eğitime
56
Bütçeden
Harcamadan,
Dersleri ve Etkinlik Payı
Yüzde 20'si
Harcanan
içinde Kültür
Kültüre (15,2)
eğitiminin payı
8- Kamunun
Kültür ve Turizm Bak. Diyanet,
TÜİK, Harcamaya
Kültüre yatırım
Üniversitelerin Kültür Yatırımları
Göre GSYİH,
Harcamaları
9- Özel
1,24 merkez,
0,62 Yerel,
Kalkınma B.
Medya, Kültür End. Yatırımları
Göre GSYİH,
Yatırımları
Kalkınma B.
10-Kültür
Kültür Ürünlerinin İhracatı ve
Ürünleri(mal)
İthalatı Sonucu Net İhracat
Toplam 1,86
TÜİK, Harcamaya
Sektörün kültür
0,85
276 'nın Yüzde
3,38
2,68'i(T);7,4
TÜİK, Dış Ticaret İst.
4,5 Milyar $
3,48
İhracat, 1,05
Net ihracatı
Milyar Dolar
İthalat; Net: 3,48
milyar $
11-Kültür
Dizi, Film, Konser vb. İhracından TCMB, Ödemeler
Hizmetleri Net
2,085 Milyar $
0,76
İhracat,1,322
Dengesi
ihracatı
Milyar $ İthalat
Net: 763 milyon $
7,31 milyar ₺
12- Spor
liglerin değeri,
Ekonomisi
116 milyon₺
Türkiye Futbol Ligleri Toplam
Değeri, Müsabaka Seyirci
Transfermarkt, TFF,
Hasılatları
TBF
seyirci geliri; 7,42
3,39
milyar ₺ milyar $
Restoranlar, Gece Kulüpleri
13- Gastronomi Kuruluşları, Turistik Oteller, İçki
Ekonomisi
Üreticileri
TOPLAM
TAVAK Gastronomi
Araştırması
13,12
6
124,96 Milyar TL
57,13
GSYİH:
Yüzde
798 milyar $
7,1
Kültür/GSYİH
(*) 2014 Ort.Dolar kuru 2.188TL (Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü verilerine göre)
TAVAK 2015 ARAŞTIRMASI
57
Hanehalkının cepten yaptığı kültür harcamaları, kültür harcamalarının en önemli
bölümünü oluşturmaktadır. Doğrudan satın alınan kültür ürünleri ve hizmet için yapılan
harcamalar 2014 yılı için 16,5 milyar dolar olarak saptanmıştır.
Hanehalkı, cebinden, kültür eğitimi için de harcama yapmaktadır. Ancak, hanehalkına
kültürel ürün ve hizmetlerin maliyeti bununla kalmamakta, buna reklam harcamaları,
dolaylı olarak, eklenmektedir.
Kültür mecraları (TV, yazılı medya vb.) üstünden yapılan ve toplam kültür harcamalarında
yaklaşık 4 milyar dolar ile yüzde 8’lik payı olan reklam ve sponsorluk harcamaları,
hanehalkının kültür ürünü ve hizmetine erişiminin önce maliyetini düşürücü etki yapmakta,
ancak, hanehalkı, reklamı yapılan ürünü satın alırken bu kolaylık sonradan kendisine
yansımaktadır. Böylece hanehalkının cepten yaptığı harcamalar ile reklam harcamaları
üstünden ödenenler, toplam kültür harcamalarında yüzde 59’luk bir ağırlığa ulaşmaktadır.
Ancak, kültür sektörünün büyüklüğü, hanehalkının “ücretini” ödeyerek kullandıklarıyla
sınırlı değil. Kamu kurumları, vakıflar ücretsiz kültür üretiminde bulunmakta ve bunu
hanehalkının hizmetine sunmaktadırlar. Türkiye’de kamunun merkezi bütçe ve yerel
bütçelerden kültür için yaptığı cari harcamalar toplamda yüzde 13’lük bir büyüklüğe
ulaşırken, kamu eğitiminde içerilen kültür eğitimi de sektörde yüzde 13’lük bir büyüklüğe
ulaşmaktadır.
Kamunun kültür yatırım harcamaları, özel sektörün kültür endüstrisine yaptığı
harcamaların ancak yarısını oluşturmakta, iki kesimin yatırımları, birlikte, toplam kültür
sektörü katma değerinde yüzde 9’luk bir büyüklüğe ulaşmaktadır.
58
Grafik 9: Kültür Harcamalarının Bileşenleri ve Payları (2014, 57,13 Milyar $)
KÜLTÜR HARCAMALARININ BİLEŞENLERİ
VE PAYLARI (2014, 57,13$)
11-Kültür Hizmetleri
Net ihracatı
1%
13-Gastronomi
Ekonomisi
11%
12-Spor
Ekonomisi
6%
1- Hanehalkının
Eğlence-Kültür
Harcamaları
29%
10-Kültür
Ürünleri(mal) Net
ihracatı
6%
9- Özel Sektörün
kültür Yatırımları
6%
8- Kamunun
Kültüre yatırım
Harcamaları
1%
7- Eğitime Merkezi
Bütçeden Harcanan
içinde Kültür
eğitiminin payı
12%
6-Vakıfların Kültürel
Faaliyetler için
harcamaları
2%
2-Tüketime Ek
Harcama: Reklam
Giderleri
6%
5- Kamu
Bütçelerinden
Kültürün payı
12%
3- Şirketlerin
4- Hanehalkı Sponsorluk
Harcamaları
Eğitim
3%
Harcamalarında
Kültürel Eğitim
5%
TAVAK 2015 ARAŞTIRMASI VE ÖZEL GRAFİĞİ
Kültür sektörünün ekonomik büyüklüğünü oluşturan bileşenler ve ağırlıkları şöyle
detaylandırılabilir:
Hanehalkının Eğlence-Kültür Harcamaları
GSYH'nın en büyük harcama bileşenini oluşturan hanehalkı nihai tüketim harcamaları;
yeni mal ve hizmetlere ilişkin hanehalklarının yapmış olduğu harcamaları içermektedir. Bu
59
harcamaların derlenmesinde Avrupa Hesaplar Sistemi’nin tanım ve kavramları takip
edilmektedir. Hanehalkı nihai tüketim harcamaları farklı veri kaynaklarıyla tahmin
edilmektedir.
TÜİK, hesaplamalarda Mal Akımı Yöntemi (Commodity Flow Method) kullanmakta ve
“Eğlence ve Kültür” alt başlığına aşağıdaki mal ve hizmetleri toplamaktadır.
Tablo 16: TÜİK - Eğlence ve Kültür Alt Başlığında Toplanan Mal ve Hizmetler
09.1.1 Ses alma, kayıt, ses ve resim kopyalama ile ilgili ekipmanlar
09.1.2 Fotoğraf ve sinema ekipmanı, optik aletler
09.1.3 Veri işlem ekipmanı
09.1.4 Kasetler, diskler ve disketler
09.1.5 Görsel ve işitsel fotoğraf ve veri işleme ile ilgili araçların onarımı
09.2.1 Açık havada kullanılan temel eğlence araçları
09.2.2 Kapalı yerde kullanılan eğlence araçları
09.2.3 Diğer temel dayanıklı eğlence ve kültür araçlarının onarımı
09.3.1 Oyunlar, oyuncaklar ve hobiler
09.3.2 Spor, kamp ve açık hava eğlence malzemeleri
09.3.3 Bahçe, bitkiler ve çiçek
09.3.4 Evcil hayvanlar ve bunlarla ilgili ürünler
09.3.5 Evcil hayvanlarla ilgili hizmetler
09.4.1 Eğlence ve spor hizmetleri
09.4.2 Toplu eğlence ve kültürel hizmetler
09.4.3 Şans oyunları
09.5.1 Kitaplar
09.5.2 Gazete ve dergiler
09.5.3 Çeşitli basılmış materyaller
09.5.4 Kırtasiye ve çizim malzemeleri
09.6.1 Paket turlar
Kaynak: TUİK
60
Hanehalkı harcamaları içinde eğlence-kültür için yapılanların milli gelirdeki artışla birlikte
çoğaldığı görülmektedir.
Tablo 17: Harcamalara Göre Milli Gelirde Eğlence ve Kültürün Payı
HARCAMALARA GÖRE MİLLİ GELİRDE EĞLENCE KÜLTÜRÜN
PAYI,
Cari Fiy.
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
Milyar TL,
2000
2005
2011
2014
166,7
648,9
1298,1
1747,3
124,8
490,7
961,9
1203,89
6,4
24,2
37,2
36,26
Hanehalklarının Yurtiçi
Tüketimi
Eğlence ve Kültür
Milyar $
481,4
481,4
772,7
798,6
Tüketimi
198,7
364,0
572,5
550,2
Eğlence ve Kültür
10,2
17,9
22,1
16,5
Paylar,%
100
100
100
100
Tüketimi
74,9
75,6
74,1
68,9
Eğlence ve Kültür/GSYH
3,8
3,7
2,9
2,06
5,1
4,9
3,9
3
Eğlence ve
Kültür/Tük.Harc.
Kaynak:TÜİK veri tabanı / TAVAK 2015 Araştırması
Cari fiyatlarla, 2000 yılında 10 milyar TL dolayında olan kültür harcamaları 2005 yılında 24
milyar TL’yi, 2011 yılında ise 37,2 milyar TL’yi bulmuştur. Harcamalar ilgili yılların dolar
kuru ile ifade edildiğinde 2000’de 6,4 milyar dolar olan harcamaların 2014’te 36,26 milyar
dolara ulaştığı görülmektedir. 2000 ve 2005 yıllarında eğlence ve kültürün milli gelirdeki
payının yüzde 3,8 olmasına karşılık 2014’te yüzde 2,06’ya düştüğü gözlenmektedir.
61
Grafik 10: Kültür Sektöründe Büyüme Programı, Milyar $
Kültür Sektöründe Büyüm e Program ı,Milyar $
23,2
24,0
2011
2012
25,7
2013
27,6
2014
29,9
2015
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Orta Vadeli Program / TÜİK / TAVAK 2012 Araştırması
Kültür harcamalarının, kriz yılları olan 2001 ve 2008-2009’da önemli hız kayıplarına
uğradığı, 2002-2004 döneminde ise çift haneli yüksek büyüme oranlarına ulaştığı
görülmektedir. Harcamalar, 2001 yılında ise yüzde 5’e yakın artmakla birlikte ekonominin
genel büyüme hızının altında kalmıştır.2010 sonrası döneme bakıldığında ise düzenli bir
büyüme oranı yakaladığı görülmektedir. 2012 yılında bir önceki yıla göre %3,4 büyüme
gerçekleşirken, sonraki yıllarda %7-8,3 oranında büyüme gerçekleşmiştir.
62
Grafik 11: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları, %
30
25
20
15
10
9,4
6,8
5
8,4
6,2 5,3
9,2 8,8
4,7
4,2
2,1
0,7
0
-5
GSYİH
6,9
Tüketim
2,9
Eğlence-Kültür
-4,8
-5,7
-10
-15
-20
Kaynak: TÜİK / TAVAK 2015 Araştırması
Tablo 18: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları, %
Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları, %
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
GSYİH
6,8
-5,7
6,2
5,3
9,4
8,4
6,9
4,7
0,7
-4,8
9,2
8,8
2,1
4,2
2,9
Tüketim
8,1
-5,5
4,9
9,2 10,2
7,5
4,6
4,7
-0,4
-2
5,9
7,3 0,27
5,3
1,7
15,6 16,4 16,8 15,6 24,8
-0,7
-3,5
-1,9
-7
-6,8
-1,1
-0,5
4,6
EğlenceKültür
4,8
0,9
Kaynak: TÜİK / TAVAK 2015 Araştırması
63
2000-2011 dönemi, 2001 ve 2009 yılları dışında ekonominin büyüdüğü, dolayısıyla kişi
başına gelirin arttığı bir dönemdir. Buna bağlı olarak hane harcamalarında da artışların
yaşadığı bir dönemdir diyebiliriz. Bu sürede kültüre aile bütçesinden ayrılan harcamalar
mutlak anlamda artış göstermekle birlikte, toplam bütçedeki payını koruyamamış
görünmektedir. 2000’de yüzde 5,1 olan bu payın, 2011’de yüzde 4’e ancak yaklaştığı
anlaşılmaktadır. Bunun nedenleri ayrıca araştırılmalıdır. Ancak, para harcanarak sağlanan
bazı kültürel ürün ve hizmetlerin yerini kamu ve sponsorlu özel sektör kültür arzlarının
aldığı akla gelen ilk ihtimallerden biridir. Ya da gazeteye, kitaba, cd’ye, sinemaya para
harcama yapmak yerine, bedava TV’den ve internetten bunlara ulaşmak da paralı
harcamaları azaltıcı bir açıklama olabilir. 2013 yılında azalan Hanehalkı ‘Eğlence ve
Kültür’ harcaması 2014 yılında %4,6 lık büyüme gerçeklerştirmiştir.
64
Tablo 19: Hane Harcamalarında Tüketim Payları 2002-2014
Yıllar itibariyle toplam hanehalkı tüketim harcamasının türlerine göre dağılımı, Türkiye,
2002-2014
Household consumption expenditure by types of expenditure, Turkey, 2002-2014
Konut ve kira
Mobilya, ev aletleri ve
ev bakım hizmetleri -
Sağlık -
Ulaştırma -
Haberleşme -
Eğlence ve kültür -
Eğitim hizmetleri -
Lokanta ve oteller -
Çeşitli mal ve
hizmetler -
100,0 26,7
4,1
6,3 27,3
7,3
2,3
8,7
4,5
2,5
1,3
4,4
4,6
2003
16 744 495
100,0 27,5
4,1
6,2 28,3
5,7
2,2
9,8
4,3
2,2
2,0
4,1
3,5
2004
17 096 537
100,0 26,4
4,3
6,5 27,0
6,6
2,2
9,5
4,5
2,5
2,1
4,5
3,9
2005
17 549 020
100,0 24,9
4,1
6,2 25,9
6,8
2,2 12,6
4,3
2,5
1,9
4,4
4,1
2006
17 689 552
100,0 24,8
4,1
5,9 27,2
6,2
2,2 13,1
4,2
2,2
2,1
4,2
4,0
2007
17 337 894
100,0 23,6
4,3
5,9 28,9
5,9
2,4 11,1
4,5
2,1
2,5
4,5
4,2
2008
17 794 238
100,0 22,6
3,8
5,4 29,1
5,8
1,9 14,1
4,4
2,5
2,0
4,4
4,1
2009
18 427 322
100,0 23,0
4,1
5,1 28,2
6,2
1,9 13,6
4,2
2,6
1,9
5,2
4,0
2010
18 808 172
100,0 21,9
4,5
5,1 27,1
6,3
2,1 15,1
4,1
2,8
2,0
5,4
3,7
2011
19 311 637
100,0 20,7
4,1
5,2 25,8
6,4
1,9 17,2
4,0
2,7
2,0
5,7
4,3
2012
20 051 454
100,0 19,6
4,2
5,4 25,8
6,7
1,8 17,2
3,9
3,2
2,3
5,8
4,2
2013
20 476 409
100,0 19,9
4,2
5,3 25,0
6,6
2,1 17,4
4,0
3,1
2,4
5,9
4,3
2014
21 372 124
100,0 19,7
4,2
5,1 24,8
6,8
2,1 17,8
3,7
3,0
2,4
6,0
4,3
Anket yılı
Giyim ve ayakkabı -
Alkollü içecekler,
sigara ve tütün -
16 446 645
Toplam -
2002
Hanehalkı sayısı -
Gıda ve alkolsüz
içecekler -
Tüketim harcaması türleri - Types of consumption expenditures
TÜİK, Hanehalkı Bütçe Araştırması
TurkStat, Household Budget Survey
Kaynak : TUIK
65
Grafik 12: Harcama türlerine göre hanehalkı tüketim harcamalarının dağılımı, 2014
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
Seri 1
Kaynak: Tüik
Hanehalkı harcama türlerine bakıldığında ‘Eğlence ve Kültür’ başlığına ilişkin harcamanın
toplam harcamadaki payı 2012 yılında 3,2 iken 2014 yılında 3’e düşmüştür. Ayrıca 2014
yılında hanehalkı sayısı bir önceki yıla göre %4,3 artış göstererek 21 372 124 olmuştur.
Kültür Harcamalarına Destek: Reklam Harcamaları
Türkiye’de kişi başına gelirin 10 bin dolara yaklaştığı 2000’lerin sonlarında, Reklamcılar
Derneği’nin koordine ederek saptamaya çalıştığı reklam yatırımları 3 milyar dolara yakın
bir büyüklüğe ve milli gelirin yüzde 0,4’üne yaklaştı. 2000’li yıllarda reklam yatırımlarında
66
büyüme, cari fiyatlarla yıllık yüzde 20 dolayında, dolar bazında yıllık yüzde 30 dolayında
arttı.
Gazete, dergi gibi nispeten düşük fiyatlı, TV, radyo gibi ücretsiz kültür mecralarından
kitlelere ulaşan kültür ürünlerinin parasal harcama düzeyini aşağı çeken en önemli unsur,
bu ürünlere yüklenen reklamlardan elde edilen gelirlerdir. Başka bir ifadeyle, kültürü ürün
tüketicisi cebinden doğrudan bir bedel öder ya da üründen bedava yararlanırken, ürünün
gerçek fiyatının bir kısmı reklam geliri ile tamamlanır. O nedenle reklam harcamalarını,
kültür harcamalarının bir parçası saymak yerinde olacaktır. Özellikle TV, radyo
kanallarının gelirlerinin neredeyse tamamı reklam gelirlerinden oluşurken, yazılı medya
gelirlerinde de reklam gelirlerinin payı yüzde 70 ila yüzde 90 arasında değişmektedir.
Reklam
verenler,
mecra
olarak
sinema,
internet
gibi
kültür
kanallarını
da
kullanmaktadırlar.
Tablo 20: Reklam Yatırımları ve Milli Gelirde Payı (2003-2014)
REKLAM YATIRIMLARI VE MİLLİ GELİRDE PAYI
Rek.Yatırımları/
Milli
Gelir
Reklam Yat.
Milyon
TL
Milli Gelir,%
Milyon $ Değişme,% Milyon $
2003
1.755
1.177
304.901
0,39
2004
2.831
1.977
68
390.387
0,51
2005
2.248
1.668
-15,6
481.497
0,35
2006
2.756
1.913
14,7
526.429
0,36
2007
3.308
2.545
33
648.625
0,39
2008
3.241
2.530
-0,6
742.094
0,34
2009
2.767
1.784
-29,5
616.703
0,29
2010
3.613
2.402
34,7
731.638
0,33
2011
4.320
2.581
7,4
774.188
0,33
2012
6.203
3.446
30,4
787.111
0,44
2013
6.774
3.546
8,4
802.577
0,44
2014
7.916
3.617
14,4
798.612
0,45
Kaynak: Reklamcılar Derneği / TAVAK 2015 Araştırması
67
2011 yılında 2,5 milyar dolar olan reklam harcamaları 2014 yılında 3,6 milyar dolara
yükselmiştir. Reklam yatırımlarının milli gelirdeki payı ise 2011 yılında 0,33 iken 2014
yılında 0,45’e yükselmiştir. Son beş yıllık reklam harcamalarına bakıldığında ise özellikle
2010 ve 2012 yıllarında belirgin bir artış göstermiştir.
Grafik 13: Reklam Yatırımları (2003-2014)
Reklam Yatırımları, 2003-2014
80,00
60,00
Milyar $
40,00
20,00
0,00
-20,00
-40,00
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Milyar $
1,18 1,98 1,69 1,91 2,55 2,53 1,78 2,40 2,58 3,45 3,55 3,62
Değişme, %
68,0 -15,6 14,7 33,0 -0,6 -29,5 34,7 7,4 30,4 8,4 14,4
Kaynak: Reklamcılar Derneği / TAVAK 2015 Araştırması
Reklam harcamaları (yatırımları) yıldan yıla küçük dalgalanmalar gösterse de reklam
yatırımlarının mecra tercihlerinde önemli bir değişim yaşanmadı. Reklam yatırımları mecra
olarak yüzde 52 oranında TV’leri tercih ettiler.
Reklam yatırımları 2011 yılında mecra olarak yazılı basını yüzde 24,3’e yakın tercih
ederlerken bu dalda da gazeteler yüzde 27 ile önemli bir yer tuttular. Dergiciliğin ise
reklam yayınlarında payının gerilediği, 2008’de yüzde 3,5’tan 2011’de 2,2’ ye düşerek 1
puan kayba uğradığı görülmektedir. Medya endüstrisinin alt dallarından radyolar
reklamlardan yüzde 3 dolayında pay alırken sinemanın payının yüzde 1,2, açık hava ile
68
internetin ise giderek payını artırdığı anlaşılmaktadır. 2011’de açık hava reklamlarının payı
yüzde 7’yi aşarken, internetin payının da yüzde 8’i geçmesi dikkat çekmiştir.
Dijital Reklam Pazarı yükselişte
IAB Türkiye’nin dijital reklam pazarının büyüklüğünü ölçen AdEx-TR dijital reklam
yatırımlarıaraştırmasının 2014 yılı sonuçlarını açıklandı. Buna göre, Türkiye’de dijital
reklam harcamaları son bir yılda yüzde 20,5 oranında arttı ve 1,409 milyon liraya çıktı.
Dijital reklam yatırımlarını alt kırılımlarıyla birlikte veren araştırmada, Türkiye dijital reklam
harcamalarında, dünya trendleriyle paralel olarak, bir önceki yıla göre en hızlı artış
gösteren iki reklam kategorisi, yüzde 57,7 ile mobil ve yüzde 44,9 ile video.
Tablo 21: 2014 Yılı Dijital Reklam Yatırımları
69
Tablo 22: 2014 Reklam Harcamalarında Tahmini Mecra Payları
Kaynak: < http://webrazzi.com/2015/04/01/turkiye-internet-reklam-gazete-dergi-2014/ (Erişim: 08.09.2015)
2014 yılına ilişkin Reklam mecra paylarında televizyon önemini büyük ölçüde korurken
internet payını artırmaya devam etmektedir. Sineam ise %1 ile en az reklam alan mecra
olarak göze çarpmaktadır.
Reklamcılar Derneği’nin her yıl saptadığı reklam yatırımları, özel sektörce yapılan reklam
harcamalarını kapsarken resmi ilanları, kamu kuruluşlarının ilanlarını içermemektedir. Bu
ayaktaki harcamaları ise merkezi İstanbul’da olan bir kamu kuruluşundan, Basın İlan
Kurumu’ndan izlemek mümkündür.
2007 yılında 91 milyon TL’ye yaklaşan resmi ilan ve reklamlar 2008 yılında 106,5 milyon
TL’ye, 2009’da ise 123,2 milyon TL’ye çıkmıştır.2011 yılı resmi ilan toplamının 150 milyon
TL’yi geçiği tahmin edilmektedir. İstanbul’daki gazetelerde çıkan ilanlar, toplamın yüzde
70’ine ulaşırken Ankara ve İzmir, yüzde 6’şar pay almaktadırlar.
70
Sponsorlukla Kültürel Harcamalara Destek
Kültürel harcamalara, hanehalkının cebinden çıkanlara firmaların yaptığı reklam
harcamaları, harcamaların gerçek boyutunu saptamada önemli bir kalemdir. Bunun
yanında reklam bütçeleri büyüklüğünde olmasa da “sponsorluk” bütçeleri de kültür
harcamalarını destekleyen önemli bir kalemdir.
Sponsorluk faaliyetinin kültürel harcamalara katkısının 2014 için tahmin edilen 3,62 milyar
dolarlık reklam harcamalarının yarısına ulaşarak 1,81 milyar doları bulduğunu tahmin
etmekteyiz.
Son yıllarda hızlı bir atılım gösteren “sponsorluk” firmaların tanıtım bütçelerini harcamanın
yeni bir alanı sayılmalıdır. Çoğu kez, kültürel, sosyal bir faaliyete “sosyal sorumluluk”
projesi
çerçevesinde
harcanan
kaynaklar,
son
tahlilde
firmanın
“reklam-tanıtım
bütçesinden” çıkmakta ve bir reklam yatırımı olarak değerlendirilmektedir. Eğitime, sağlığa
olduğu kadar bu sponsorluk müzik, sinema, tiyatro gibi sanat dallarına da yapılmakta,
dolayısıyla
kullanıcıya
bedeli,
sponsor
firmanın
yaptığı
harcama
oranında
düşürülmektedir.
Sponsorluk, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından desteklenmekte ve çeşitli vergisel
kolaylıklarla özendirilmektedir. Kültürel alandaki destek (sponsorluk) faaliyetlerinin teşvik
edilmesi amacıyla 14 Temmuz 2004 tarihinde kabul edilen bir yasayla Kurumlar Vergisi
Kanunu ve Gelir Vergisi Kanununun ilgili maddelerine yeni düzenlemeler getirilmiştir.
Buna göre vergi muafiyeti tanınan vakıflar ve bilimsel araştırma faaliyetinde bulunan
kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan ya da Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca desteklenen
veya desteklenmesi uygun görülen ve bahse konu Kanunda belirtilen kültürel faaliyetlere
ilişkin harcamalar ve bu amaçla yapılan her türlü bağış ve yardımların yüzde 100’ü kurum
kazancından ve Gelir Vergisinin matrahının tespitinde ise gelir vergisi beyannamesinde
bildirilecek gelirlerden indirilmek suretiyle vergi muafiyeti kapsamına alınmıştır.
Bankalar, büyük iletişim şirketleri, holdingler, yerli-yabancı firmalarca çeşitli kültürel
faaliyetlere sponsorluk katkısı giderek önem kazanmaktadır.
71
Hanehalkı Eğitim Harcamalarında Kültürel Eğitim Harcamaları
Hanehalkının kültür için harcamaları, cebinden para harcayarak satın aldığı gazete,dergi,
cd, sinema, tiyatro bileti vb. den oluşmuyor sadece. Çocuklar ya da yetişkinler için alınan
özel dersler, takip edilen kurslar, özel konservatuarlara, özel güzel sanat liseleri ve
fakültelerine ödenen yıllık ücretler, hanehalkının “Eğitim” harcamaları içinde gösterilse de
bunlar aslında kültür için yapılmış harcamalardır. Bu tür ders ve kursları verenlerin
yarattığı katma değer de milli gelir içinde yer almaktadır.
TÜİK’in 2014 Hanehalkı Tüketim Harcamaları, “Eğitim” için cepten yapılmış harcamaları
28,9 milyar TL dolayında belirlemiş bulunuyor. Bunun beşte birinin kültür eğitimi için
yapılan harcamalar olarak kabul edersek, bu başlık altında kültürel harcamayı 5,78 milyar
lira olarak tanımlayabiliriz ki bu da 2,64 milyar dolar etmektedir.
Kamu Bütçelerinden Kültüre Harcama
Kamu bütçelerinden kültür için yapılan harcamaları merkezi bütçeden ve mahalli idareler
bütçesinden yapılanlar olarak iki başlıkta ele almak mümkün. Merkezi bütçeden yapılan
harcamalar “Fkod” adıyla şöyle alt başlıklara ayrılıyor; “Kültür, din, dinlenme ve spor ile
yayın ve yayım hizmetleri.” Kurum olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı bütçesi, Diyanet İşleri
Başkanlığı bütçesi “Fkod”unda sayılmaktadır.
2014 yılında 449 milyar TL’yi bulan merkezi bütçe cari harcamalarında “Dinlenme, Kültür,
Din” başlığı ile sınıflandırılan harcamaların toplamının 10,2 milyar TL’ye yaklaştığı
görülmektedir. Bu, toplam bütçe harcamalarının % 2,2’si demektir. 2014 yılı ortalama
dolar kuru ile 4,63 milyar dolara denk gelen bu harcamaların detaylarına bakıldığında,
harcamaların yüzde 53’e yakınının personel giderleri olduğu anlaşılmaktadır.
72
Tablo 23: 2014 Genel Yönetim Bütçe Cari Giderleri, Bin TL
2014 Yılı Aralık Ayı Merkezi Yönetim Fonksiyonel Ve Ekonomik Sınıflandırma
Genel Kamu
Hizmetleri
11.529.464
1.784.892
4.929.622 49.913.317
Savunma
Hizmetleri
10.430.204
1.903.132
20.525.906
Toplam
Borç Verme
Sermaye Transferleri
Sermaye Giderleri
Cari Transferler
Faiz Harcamaları
Mal ve Hizmet Alımları
Personel Giderleri
Sosyal Güvenlik
Kurumlarına Ödemeler
Düzeyinde Bütçe Giderleri (Kümülatif)
50.957.111
3.648.619
2.155.106
928.901 125.847.032
8.561.540
106.771
244.058
9.939
21.255.644
3.476.959
7.256.782
36.314
2.465.099
28.694
33.789.754
7.158.999
1.283.022
3.473.707
14.945.752 25.635.098
3.332.934
Çevre
Koruma
Hizmetleri
60.483
9.307
19.585
31.243
256.915
168.881
İskan ve
Toplum
Refahı
Hizmetleri
70.295
10.365
1.099.049
1.393.404
1.562.903
1.537.900
Sağlık
Hizmetleri
10.084.550
2.319.028
5.531.236
47.468
3.492.650
6.859
Dinlenme,
Kültür ve
Din
Hizmetleri
5.352.416
909.712
833.672
1.479.043
1.241.209
238.118
93.088
10.147.258
Eğitim
Hizmetleri
44.529.059
7.128.391
8.120.937
3.452.585
9.436.042
68.467
2.976.537
75.712.018
628.712
104.133
974.449
89.832.491
218.224
159.705
111.795
92.029.509
Kamu
Düzeni ve
Güvenlik
Hizmetleri
Ekonomik
İşler ve
Hizmetler
Sosyal
Güvenlik ve
Sosyal
Yardım Hiz.
TOPLAM
Kültür, %
110.370.088 18.928.941
4,8
40.800.579 49.913.317
4,8
2,0
0,0
162.282.182 48.200.817
0,9
2,6
6.398.691
62.228.203
546.414
40.798
5.714.714
21.481.791
7.706.603 10.549.810 448.752.337
3,1
0,9
2,3
KAYNAK: TAVAK 2015 Araştırması.
* Cari Bütçe Harcamaları toplamı, Sermaye Giderleri(yatırımlar) ayıklanarak hesaplanmıştır.
73
Tablo: 24 2014 Yılı Fonksiyonel Sınıflandırmaya Göre Merkezi Bütçe Yönetim
Giderleri
Kaynak: BUMKO, 2015
Grafik 14: 2014 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Fonksiyonel Dağılımı (%)
Kaynak: BUMKO, 2015
74
2014 yılında toplamı 84 milyar TL’yi bulan belediyeler ve diğer yerel yönetimlerin cari
harcamaları içinde ise “Fkod” a göre yapılan sınıflamada “Dinlenme, Kültür, Din” başlığı
altındaki harcamaların toplamda 4,6 milyar TL’lik ve oransal olarak yüzde 5,5 pay aldığı
anlaşılmaktadır.
Tablo 25: 2014 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Mahalli İdarelerin Fonksiyonel Ve Ekonomik
Sınıflandırma Düzeyinde Giderleri
TOPLAM
Genel Kamu Hizmetleri
Savunma Hizmetleri
Kamu Düzeni ve Güvenlik Hizmetleri
Ekonomik İşler ve Hizmetler
Çevre Koruma Hizmetleri
İskan ve Toplum Refahı Hizmetleri
Sağlık Hizmetleri
24.232.485
142.318
3.313.498
16.438.804
9.174.901
21.575.084
928.752
Dinlenme Kültür ve Din Hizmetleri
4.643.031
Eğitim Hizmetleri
2.515.348
Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım Hiz.
1.208.762
TOPLAM
84.172.983
Kaynak: TAVAK 2015 Araştırması
75
Grafik 15: Mahalli İdareler Cari Harcamalarında Kültürün Payı, 2014
KAYNAK: TAVAK 2015 Araştırması
Böylece
10,2
milyar
TL’si
merkezi
bütçeden,
4,65
milyar
TL’si
yerel
bütçe
harcamalarından olmak üzere 14,85 milyar TL tutarında kamusal kültür harcaması
yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu da 2014 ortalama dolar kuru ile yaklaşık 6,8 milyar dolara
denk gelmektedir.
Vakıfların Kültür Harcamaları
Merkezi bütçe ve yerel yönetim bütçelerinden gerçekleştirilen kamu harcamalarına, vakıf
kurumları aracılığıyla gerçekleştirilen kültür faaliyetlerini ve bunların ekonomik portresini
eklemek gerekir. Bilindiği gibi, Selçuklu ve Osmanlı döneminde kurulmuş olan ve bugün
yöneticileri hayatta kalmayan vakıflar ile yeni kurulan vakıfların kuruluş, dağılış ve denetim
işlemleri Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından temsil ve idare edilmektedir.
76
Vakıflar Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre; Osmanlı ve Selçuklu Döneminden günümüze
intikal etmiş ancak yöneticisi kalmamış vakıf sayısı 41.750 adettir. Bu tarihî vakıfların tüzel
kişiliklerini günümüzde de sürdüren Vakıflar Genel Müdürlüğü, kurucularının belirledikleri
amaçlar doğrultusunda gelirlerini harcarken, bu gelirlerin bir kısmı da kültür harcamaları
için kullanılmaktadır. Örneğin, Vakıflar Genel Müdürlüğünce 3 bin 500’ün üzerinde vakıf
eserin restore ettirildiği belirtilmektedir. Bezmiâlem Valide Sultan Vakıf Üniversitesi ile
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversiteleri yüksek öğrenim alanında gerçekleştirilen iki
önemli projedir.
Azınlıklara ait Cemaat Vakıfları, kendi cemaatlerinin kültürel yeniden üretiminde önemli
yerlere sahiptirler. Sayıları 2014 yılında 166 olarak belirlenen bu vakıfların 77’sı Rum
cemaatine, 53’ü Ermeni cemaatine, 19’u Musevi cemaatine, öteki 17’si de diğer
cemaatlere aittir.
Grafik 16: Cemaat Vakıflarının Dağılımı, 2014
Azınlık Cemaat Vakıflarının Dağılımı (166
Adet)
3
2 11 0
10
19
77
53
Rum
Ermeni
Musevi
Süryani
Keldani
Bulgar
Gürcü
Maroni
Kaynak: Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü 2015
77
Şahısların isteği üzerine, bağımsız mahkemeler tarafından kurulup, Vakıflar Genel
Müdürlüğü tarafından kuruluş senedine uygunluk yönünden denetlenen vakıflar, “Yeni
vakıf” olarak adlandırılmaktadır.
Tablo 26: Türkiye’deki Vakıflar ve Giderleri (2014)
Vakıf Sayısı
Yeni Vakıflar
Cemaat Vakıfları
Mülhak Vakıflar
Yabancı Vakıflar
Toplam
4757
165
277
18
5217
Kültür, Sanat, Spor
Giderleri (TL)
136,2
51.997
83.838
-Bilgi yok272.035
Eğitim, Araştırma
Giderleri (TL)
1.002,1
11.960.072
1.356.962
-Bilgi yok13.317.135
Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü 2015
Bunların 2014 itibariyle sayılarının 5 binin üzerinde olduğu belirtilmektedir. Bunlardan
4893’ü yeni vakıf olarak belirtilmektedir. Yeni vakıflar da Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışma Vakıfları, Çevre Koruma Vakıfları, ve çok amaçlı vakıflar olan Diğer Yeni
Vakıflar türlerini ifade etmektedir.
Tablo 27: 2014 Vakıf Sayısı ve Türleri
KAYNAK: Başbabanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü / TAVAK 2015 Araştırması
78
Vakıflarla ilgili istatistik yayımlayan Vakıflar Genel müdürlüğü, yeni vakıfların 2014 yılı
giderlerinin 7,62 milyar TL’yi bulduğunu bildirmektedir. Buna azınlıklara ait cemaat
vakıflarının harcamaları eklendiğinde tahminen 1 milyar dolarlık bir kültürel harcamanın da
vakıflar üstünden yapıldığını söylemek mümkündür.
Kamusal Eğitim Harcamalarında Kültürün Payı
Merkezi bütçeden “Eğitim” başlığı altında yapılan harcamaların bir kısmının kültürle ilgili
derslere, kültür odaklı okullara (ilköğretim, ortaöğretim, yükseköğretim) yapıldığını, bu
anlamda eğitim harcamalarından bir kısmının aslında kültür harcamaları içine alınması
gerektiği söylenebilir.
İlköğretim ve ortaöğretim müfredatı içinde müzik, resim gibi dersler, yükseköğretimde
konservatuar, güzel sanatlar fakülteleri için yapılan kamu eğitim harcamaları, “kamusal
kültür harcamaları” arasında sayılmalıdır.
Bu derslerin verilmesinde kültür formasyonlu eğitim kadrosu istihdam edilmekte, kültür
ürünü olan enstrümanlar, malzemeler, işlikler kullanılmakta, özellikle yükseköğretimdeki
konservatuar ve güzel sanatlar fakültelerinden kültür endüstrisinin işgücü olabilecek
elemanlar yetiştirilmektedir.
2014 yılında yaklaşık 76 milyar TL’yi bulan merkezi bütçe eğitim harcamalarının yüzde
20’sinin kültürel özellikte olduğu varsayımı ile 15,2 milyar TL’lik ya da 6,94 milyar dolarlık
bir kültür harcamasının da bu kanaldan yapıldığını kabul edebiliriz.
Kamunun Kültüre Yatırım Harcamaları
Toplumda “kültürel yeniden üretim” için yapılan harcamalar ya da milli ekonomi içinde
kültür sektörünün yerini belirlemenin bir ayağını cari harcamalar oluşturur. Cari
harcamaların da iki alt başlığını hanehalkının cebinden yaptığı harcamalar ile kamunun
merkezi bütçeden ve yerel yönetim bütçelerinden toplum için yaptığı ve bedelsiz sunduğu
79
harcamalar oluşturur. Kültür sektörünün milli gelirdeki yerini belirleyen ikinci önemli ayak,
“yatırımlar”dır. Toplam yatırımlar içinde kültüre ait olanların saptanması, kültür sektörünün
boyutlarını ortaya koymada ikinci önemli adım olacaktır.
Merkezi bütçeden “Sermaye Giderleri” başlığıyla yer alan yatırım harcamaları 2014 yılında
48,2 milyar TL olarak gerçekleşirken kültür alt dalının, 1,24 milyar TL ile yatırımlardan
yüzde 2,6 pay aldığı görülmektedir.
Tablo 28: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları (Bin TL)
2014 Yılı Aralık Ayı Merkezi Yönetim Fonksiyonel Ve Ekonomik Sınıflandırma
Düzeyinde Bütçe Giderleri (Kümülatif)
Sermaye Giderleri
%
3.648.619
7,6
244.058
0,5
2.465.099
5,1
25.635.098
53,2
256.915
0,5
1.562.903
3,2
Sağlık Hizmetleri
3.492.650
7,2
Dinlenme, Kültür ve Din Hizmetleri
1.241.209
2,6
Eğitim Hizmetleri
9.436.042
19,6
218.224
0,5
48.200.817
100,0
Savunma Hizmetleri
Kamu Düzeni ve Güvenlik
Hizmetleri
Ekonomik İşler ve Hizmetler
Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım
Hiz.
TOPLAM
Kaynak: Maliye B. Muhasebat Genel müdürlüğü veritabanı / TAVAK ARAŞTIRMASI 2015
80
Tablo 29: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları 2014-2015
Kaynak: BUMKO 2015
Öte yandan, yerel yönetim bütçelerinde “Sermaye giderleri” başlığıyla yer alan yatırımlar
2014 yılında 28,7 milyar TL’ye yaklaşırken yerel yönetimlerin kültür yatırımları 0,62 milyar
TL ile yüzde 2,3 pay almıştır.
Tablo 30: 2014 Yılı Mahalli İdare Bütçesinde Kültür Yatırımları, Milyon TL, %
Yatırımlar
%
13.556
47,1
Ekonomik İşler ve Hizmetlet
7.702
26,9
2.064
7,3
2.415
8,5
Eğitim Hizmetleri
1.386
4,9
Dinlenme Kültür ve Din Hizmetleri
623
2,3
Sağlık Hizmetleri
227
0,7
Kamu Düzeni ve Güvenlik Hizmetleri
507
1,8
Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım Hiz.
110
0,4
48
0,1
28.644
100
Savunma Hizmetleri
TOPLAM
Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü 2015
81
Bu durumda 204 için kamunun kültür yatırım harcamaları 1,24 milyar TL’si merkezi
bütçeden 0,62 milyar TL’si yerel bütçelerden olmak üzere toplam 1,86 milyar TL’ye
ulaşmaktadır. Bu, 2014 ortalama dolar kuru ile 0,85 milyar dolarlık bir harcama demektir.
82
Özel Sektörün Kültür Yatırımları
Türkiye’de sabit sermaye yatırımlarının sektörlere ve kamu-özel mülkiyete göre dağılımını
eski adıyla Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) yeni adıyla Kalkınma Bakanlığı izlemektedir.
Bakanlık, yatırımları sektörel olarak ayırırken bazı kültür yatırımlarını “Eğitim” başlığının
altında, bazılarını da “Diğer hizmetler” tanımına sokmaktadır.
Tablo 31: Özel Sektör Yatırımlarının Sektörel Dağılımları, 2014-2015
2014
Tarım
Madencilik
İmalat
Enerji
Ulaştırma
Turizm
Konut
Eğitim
Sağlık
Diğer Hizmetler
Toplam
Toplam - Milyon YTL
2015
2,1
3,6
34,3
3,2
17,75
8,3
16
3,25
6,7
4,8
100
2,1
3,4
34,9
3,1
18,9
8,2
16,1
2,7
5,8
4,8
100
276.235
310.661
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı / TAVAK Araştırması 2015
2014 yılında 276,2 milyar TL olarak belirlenen özel sektör yatırımlarının yüzde 3,25’i
eğitim, yüzde 4,8’i “Diğer hizmetler” yatırımı olarak görülmektedir. Toplamı 2011
cari fiyatlarıyla 22,2 milyar TL’yi aşan bu hizmet yatırımlarından üçte birinin kültür
ile ilgili olduğu varsayılırsa, medya ve diğer kültür endüstrilerine yapılmış
yatırımların 2014’de 7,4 milyar TL’yi bulduğu söylenebilir. Bu toplam özel sektör
yatırımlarının yüzde 2,68’ine denk gelen bir sayıdır ve gerçeğe yakın bir tahmindir. 2014’te
7,4 milyar TL’lik bir özel sektör kültür yatırımı söz konusu ise bu, aynı yılın ortalama dolar
kuru ile 3,38 milyar dolarlık bir yatırım harcaması demektir.
83
Kültür Ürünleri Net İhracatı
Kültür sektörünün milli gelirdeki büyüklüğünü hesaplamak için üretilmiş kültür ürünü ve
hizmetin ihracatı ve ithalatını da dikkate almak gerekir. Mal ve hizmet net ihracat veya
ithalatı, hanehalkı ve kamu cari kültür harcamaları ve kamu-özel yatırımları toplamına
eklenerek, toplam kültür harcamasına ve milli gelirde kültür sektörünün büyüklüğüne
ulaşılır.
TÜİK’in dış ticaret istatistiklerinde SITC koduna göre kültür ürünü sayılan malların 2014
ihracatı 4,5 milyar dolar dolayına ulaşmış, aynı malların ithalatı ise 1,05 milyar dolarda
kalmıştır. Böylece Türkiye kültür ürünü net ihracatçısı olmuş ve 3,48 milyar dolarlık net
ihracat gerçekleştirmiştir. Bu sonuçta en önemli kalem, kuyumculuk sanatının ürünleridir.
Kültür ürünleri dış ticaretine en çok konu olan mal, değerli metaller ve kaplamalarından
mücevher eşyası olmaktadır. Kuyumculuk sanatının ürünlerinin hem tasarımı hem
işçiliğinin ürünü olan takıların, 2014 yılında ihracatı 4,34 milyar doları bulurken ithalatı 658
milyon dolarda kalmış ve net ihracat 3,68 milyar doları aşmıştır.
84
Tablo 32: Kültür Ürünlerinin Dış Ticareti ve Net İhracat, Bin Dolar, 2014
SITC
SITC adı
İhracat Dolar
İthalat Dolar
Net İhracat
89215
Kitap, broşür, risale vb matbua ayrı ayrı sayfalar
halinde matbua
10.714.415
8.329.005
233.914
270.218
2.385.410
-36.304
89216
Sözlükler, ansiklopediler
89219
Diğer kitaplar, diğer broşürler ve diğer basılı yayınlar
30.398.284
57.141.609
-26.743.325
89221
Gazete ve periyodik yayınlar (haftada en az dört defa
basılan)
4.066.466
3.980.927
89229
DiğerGazete ve periyodik yayınlar
89241
Çıkartmalar ve yapıştırmalar
85.539
-2.517.859
-19.342.622
89242
Basılı/resimli kartpostallar, tebrik kartları, davetiyeler
vb
89281
Kağıtlar
89284
Matbu her türlü takvim (blok halinde takvimler dahil)
89286
Ticari reklam yayınları, kataloglar
89287
Resimler, gravürler-fotoğraflar
89289
Diğer basılı eşya
89611
2.655.110
5.172.969
11.074.062
30.416.684
4.979.941
533.342
56.844.900
48.910.050
3.076.596
1.026.290
13.561.131
27.442.221
1.918.930
4.518.651
10.478.643
35.507.976
Tamamen elle yapılmış kolajlar ve dekoratif panolar
1.881.183
28.352.520
89612
Orijinal gravürler, estamplar ve litoğrafyalar
1.388.473
3.036.220
89630
Heykel/yontu sanatının orijinal eserleri
389.263
18.386.107
89721
Taklit mücevherci eşyası (kıymetli metallerle kaplı
olsun/olmasın)
7.766.558
86.815.755
89729
Diğer taklit mücevherci eşyası
6.120.657
22.461.726
-79.049.197
-16.341.069
89731
Kıymetli metaller ve kaplamalarından mücevherci
eşyası
4.347.613.121
658.639.008
3.688.974.113
89732
Gümüşten, diğer kıymetli metal-kaplama ve kıymetli
metallerle kaplama adi metallerden mücevherci eşyası
ve aksamı
6.750.798
874.124
89749
Kıymetli metallerden/kaplamalarından diğer eşya
7.489.244
7.270.207
89815
Diğer telli çalgılar
493.660
6.162.934
89824
Yıl
toplamı:
Vurmalı çalgılar
8.813.132
1.471.904
5.876.674
219.037
-5.669.274
7.341.228
Kültür Ürünleri
4.538.708.481
1.056.720.447
3.481.988.034
157.610.157.690
242.177.117.073
-84.566.959.383
2,8
0,4
Genel Toplam
Kültürün Payı, %
4.446.599
7.934.850
2.050.306
-13.881.090
-2.599.721
-25.029.333
-26.471.337
-1.647.747
-17.996.844
Kaynak, TÜİK veri tabanı / TAVAK 2015 Araştırması
Türkiye kültür ürünlerinden, kuyumculuk ürünlerinden sonra kağıt, kitap,dergi, gazete,
takvim,kartpostal gibi ürünlerde net ihracatçı görünmektedir.
Türkiye’nin 2014 toplam ihracatında 4,53 milyar dolarlık ihracatıyla yüzde 2,8 pay alan
kültür ürünleri, ithalatta da yüzde 0,4 pay sahibi görünmektedir. Net ihracatı 3,48 milyar
85
doları bulan kültür ürünleri, böylece bu miktarda, kültür katma değerine katkıda
bulunmaktadır. Bu rakamlarla, Türkiye’nin ihracat büyüklüğü bakımından dikkat çekici
sektörlerinden olan tekstil sektörünün sahip olduğu ihracat payına (%5,32) yaklaşmakta
olduğu görülmektedir.
Tablo 33: 2014 Yılı Tekstil ve Kültür Ürünleri İhracatı Karşılaştırması
Tekstil ve Hammadde İhracatı 2014
8.391.398.000 $
Kültür Ürünleri İhracatı 2014
4.538.708.481 $
Kaynak: TAVAK 2015 Araştırması
Kültür Hizmetleri Net İhracatı
“Mal ihracatı” tanımına giren ve dış ticaret istatistiklerinden izlenen kültür ürünü ihracatının
dışında kalan “kültür hizmet ihracatı”, T.C.Merkez Bankası’nın izlediği ödemeler dengesi
istatistiklerinde yer almaktadır. Hizmetler Dengesi başlığı altında “Diğer Hizmetler” alt
başlığına giren ve çeşitli telif hakkı, lisans net gelirlerinden oluşan bu başlıkta, dışarıda
verilen konserlerden elde edilen gelirler, TV dizilerinin yayın hakkını satıştan elde edilen
gelirler, kitapların yabancı dillerde basılması ile oluşan telif hakları gibi gelirlerin “net”i
alınmaktadır.
86
Tablo 34: Kültür (Fikri Haklar) Hizmetleri Döviz Gelir-Gideri (Milyon $)
Yıl
Gelir
Gider
Net Gelir
2000
2.623
-2.140
483
2001
1.099
-791
308
2002
1.383
-756
627
2003
1.216
-1.137
79
2004
2.038
-1.584
454
2005
1.814
-1.646
168
2006
1.426
-951
475
2007
1.492
-1.089
403
2008
1.998
-1.242
756
2009
1.431
-1.134
297
2010
1.466
-1.383
83
2011
1.811
-1.353
458
2012
1.652
-1368
284
2013
1.610
-1.511
99
2014
2.085
-1.322
763
Kaynak:TCMB, veri tabanı / TAVAK 2015 Araştırması
Söz konusu gelirin yıllar itibariyle iniş çıkışlar gösterdiği, buna bağlı olarak net gelirin de
inişli çıkışlı bir seyir gösterdiği gözlenmektedir.
2014 yılında bu hanede 2,08 milyar dolar hizmet ihracı gelirine karşılık yaklaşık 1,3 milyar
dolar hizmet ithal gideri oluşmuş ve 763 milyon dolarlık bir hizmet geliri de böylece kültür
katma değerine eklenmiştir.
Spor Ekonomisi
Spor ekonomisi hesaplamasında öncelikle Türkiye Futbol Ligleri ve Basketbol Süper Ligi
değeri ile müsabakalarda elde edilen seyirci haslatları dikkate alınarak hesaplanmıştır.
Ancak, bu hesaplamaya ilişkin bazı sınırlılıklar da ortaya çıkmıştır. Bunlardan birincisi,
Federasyon Başkanı Harun Erdenay tarafından da Avrupa’nın en değerli ligi olarak
tanımlanan Spor Toto Basketbol Süper Ligi takımlarının değerlerine ilişkin herhangi bir
verinin bulunmaması gelmektedir. Çalışmada Spor Toto Basketbol Süper Ligi takımlarının
toplam değeri tahmini olarak 40 milyon $ olarak belirlenmiştir. Bir diğer sınırlılık ise spor
87
dalları arasında önemli bir yere sahip Voleybol ligine ilişkin herhangi bir değer ve biletli
seyirci veriye ulaşılamamasıdır.
Çalışmada Futbol ekonomisine ilişkin olarak liglerin değeri ve seyirci hasılatları dikkate
alınmıştır. Transfermarkt’ın verilerine göre Türkiye Futbol Liglerinin (Süper Lig, 1. Lig, 2.
Lig Kırmızı & Beyaz, 3. Lig Grup 1, 2, 3, Türkiye Kupası, TFF Süper Kupa)toplam değeri
2,18 milyar € dur.
Futbol ekonomisi
Spor Toto Türkiye Süper Ligi’nde 2014-2015 yılında 18 takımın toplam yıl boyunca
topladığı biletli seyirci sayısı 2.389.711 rakamına ulaştı. Haftalık ortalama 140.570
seyirciyi sayısına denk gelen bu rakamlar Passolig kartının yürürlüğe girmesiyle geçen
sezona göre düşüş gösterdi. 18 Süper Lig takımının biletli seyircilerden elde ettiği gelir
2014-2015 sezonunda toplam 114.706.128 TL oldu. Türkiye'de statların niye boş kaldığı
tartışmasında göz ardı edilen konulardan biri olan bilet fiyatları pahalılıkta dünyanın
zirvesine oynuyor.
Tribünlerindeki büyük boşluklarla dikkat çeken Spor Toto Süper Ligi, ülkedeki gelire oranla
Avrupa'da en pahalı biletlere sahip olan ikinci ülke konumunda. Dünyada ise verilere göre
ortalama gelirle en az maç bilet satın alınabilen 4. ülke olan Türkiye, Avrupa'da da birçok
büyük ligi geride bırakarak ikinci sırayı alıyor. Üstelik en pahalı bilet satan ülkenin
dünyanın en çok ilgi gören ligine sahip olan İngiltere olduğu düşünülürse, Türkiye'deki bilet
fiyatlarının uçukluğu ortaya çıkıyor.
BİR HAFTALIĞA 19 BİLET
IMF verileri baz alınarak hazırlanan Mail on Sunday'in araştırmasına göre Türkiye'de bir
kişinin ortalama haftalık kazancı 284 Euro... Bu parayla ortalama fiyatı 14.7 Euro yani 41
TL olan 19 adet Süper Lig bileti satın alınabiliyor. Bu sayı Türkiye'den daha üst düzey
88
seyir kalitesi sunan İspanya La Liga'da 20, İtalya Serie A'da 22, Almanya Bundesliga'da
ise 27,3... 34 ülkenin dahil olduğu listede Bundesliga gibi seyirciye konfor ve kalite
vadeden liglere göre çok daha pahalı ücretlendirmeye giden Türkiye'de tribünlerin neden
boş olduğu sorusu cevabını da bulmuş oluyor.
PARADA 4, TRİBÜNDE 15.'YİZ!
Dünyanın en pahalı dördüncü ligi olan Türkiye, tribünleri doldurmaya geldiğinde ilk 10'da
dahi kendine yer bulamıyor. Geçen sezonun verilerine göre bir maçına ortalama 12 bin
131 seyirci çekebilen Süper Lig, bu haliyle Avustralya, Japonya gibi ülkelerin gerisinde
kalırken, Avrupa liglerinde ancak 8. olabildi. Üstelik bu sezon seyirci sayısında rekor
düşüşler yaşayan Süper Lig'in gelecek sezon dünyada ilk 20'ye girmesi dahi mümkün
değil. Yayın gelirlerine güvenerek tribünleri gözden çıkaran Süper Lig kulüplerinin acilen
bilet fiyatlarını makul seviyeye çekmesi şart gibi gözüküyor.
Kaynak: Sabah Gazetesi 18.11.2014
Basketbol Ekonomisi
TBL'de çekişmenin üst düzeye ulaşması ile bu sezon seyirci sayısında çok büyük artış
meydana geldi. Geçen sezon TBL'de ortalama seyirci sayısı 1973 iken, bu sayı 2014-15
sezonunda yüzde 24 artış ile 2453 oldu. Geçen sezonki rakamlara seyirci ilgisinin arttığı
play-off'lar dâhil olduğu için bu sezonki play-off'lardan sonra artışın yüzde 30 civarında
olması bekleniyor.
89
Tablo 35: TBL Seyirci sayıları ortalamalarının yıllara göre karşılaştırması
TAKIM
2014-2015
2013-2014
+/-
Anadolu Efes
Banvit
Beşiktaş
Darüşşafaka Doğuş
Muratbey Uşak Sportif
Aliağa Petkim
Fenerbahçe Ülker
Galatasaray LİV H.
NSK Eskişehir Basket
Olin Edirne
Pınar Karşıyaka
Royal Halı Gaziantep
TED Ankara Kolejliler
1689
2188
1631
1658
2204
4570
4036
2287
3322
2831
1479
1385
1766
1317
2001
813
4558
4472
811
2359
2131
1141
+304
+422
+314
+203
+12
-436
+963
+700
+338
Tofaş
Torku Konyaspor
Trabzonspor MP
Türk Telekom
İstanbul BŞB.
Mersin BŞB.
ORTALAMA
1681
2284
3345
2709
810
2453
1285
1377
1210
2144
750
1973
+396
+904
+2145
+555
+480
Kaynak: basketfaul.com 01.04.2015
Türkiye Basketbol Ligi’nde 2014-2015 sezonunda 16 takımın bilet gelirlerinden elde ettiği
toplam gelir 1.471.800 TL oldu. Bütün takımların seyirci sayısında artış olurken
Galatasaray'da seyircisiz maç cezası nedeniyle düşüş meydana geldi. Trabzonspor geçen
yıla göre + 2145 ile sahasında en fazla artış sağlayan takım oldu. Geçen yıl göre iç saha
maçlarını Pınar Karşıyaka 963, Torku Konyaspor 904, Royal Halı Gaziantep 700 fazla
seyirciye oynadı.
90
Gastronomi sektörü
Dış sermaye girişi, içeride bazı yıllarda % 8-9 ‘ları bulan büyüme oranlarına olanak
tanırken sanayi ve inşaatta olduğu kadar hizmetler sektöründe de üretim ve yatırım
artışlarına yol açtı. İletişim, perakende, özel sağlık, özel eğitim, turizm gibi hizmet
sektörlerine hem yerli hem yabancı sermayeden büyük yatırımlar gerçekleşti ve bu eğilim
devam ediyor. Hizmetlerin bir alt dalı olarak yeme-içme faaliyetlerinde de dikkat çekisi bir
büyümeye, yenilenmeye tanık olundu. Konaklama sektörü ile atbasi yasanan yeme-icme
sektöründeki gelismenin ülkenin belli basli cografyalarinda farkli tempolarda olsa da
gelisimi söz konusu. Basta Istanbul olmak üzere, Ankara, Izmir, daha sonra da turistik
bölgelerden Antalya, Bodrum – Marmaris gibi bölgelerde turizmle birlikte yeme-icme
sektörlerinde önemli gelismeler yasandi. Bunlarin yani sira, Gaziantep, Konya, Kayseri,
Denizli gibi yeni sanayi vahalarinda da yeme-icme mekanlari, sehir turizmi ile paralel
gelisme göstermektedir. Türkiye’nin tarihe dayanan zengin mutfak kültürü, sektörün tüm
bölgelerde gelisiminde önemli bir etken olmus, hemen her bölgede sektör yenilenme,
profesyonellesme, ticarilesme imkani bulmustur.
Turizmin Gastronomi Ekonomisindeki yeri
Turizm gelirindeki kent turizmi açısından Türkiye’ye gelen yabancı turistlerin artacağını
söyleyebiliriz. Antalya, Bodrum gibi bölgelere “all inclusive” olarak gelen yabancı turistlere
Türk parasının değer kaybetmesi çok büyük bir olanak getirmiyor. Kendileri “all inclusive”
olarak satın aldıkları için harcamalarındaki Türk parasının değer yitirmesinden gelen
olumlu gelişme kendilerine yansımayacaktır; fakat buna karşılık son aylarda büyük ölçüde
ilgi gören İstanbul, İzmir gibi kentlere gelen turist sayısında artış bekleyebiliriz.
Bugün için baktığımız zaman Avrupa’nın birçok kentinden en az % 20 oranında pahalı
olan İstanbul’a artik Alman, İngiliz ve Fransız turistlerin daha rahat gelebileceğini
söyleyebiliriz. Bu gelişmeler, Türkiye’nin korkulu rüyası haline gelen cari açığı azaltacaktır.
91
AB’de Kriz
AB’de olan ekonomik kriz, Türk turizmini de önümüzdeki yıldan itibaren olumsuz yönde
etkileyecektir. Artik Almanya’nın ve diğer AB ülkelerinden gelen turistlerin konumunu
yavaş yavaş Arap ülkelerinden gelen turistlere ve Ruslara bıraktığını görmekteyiz. Satın
alma gücü düsen AB ülkelerinde yurt dışına çıkışlar azalacak; 2008 yılında 57 milyon
Alman yılda en az bir kere yurt dışı seyahati gerçekleştirirken, 2014’de beklenen yurt
dışına çıkan kişi sayısı 42 milyona doğru azalmıştır.
İstanbul’a 2014 ve 2015’de gelen yıllık yabancı turistlerin şayisi takriben 8 milyon
civarındadır.
İstanbul küresel bir kent
Ancak bunlar arasında, İstanbul’un küresel bir kent olma iddiasına paralel olarak
konaklama ve yeme-içme mekânlarındaki niteliksel sıçraması ayrıca mercek altına
alınmayı gerektirir. 1980 başlarında küreselleşmenin hızlanması ile birlikte İstanbul’un
azman
bir
sanayi
kenti
olmaktan
çıkarılıp
küresel
hizmet
üretiminin
önemli
karargâhlarından biri olmasına karar verilmişti. 1990’lar boyunca bu konuda belli
mesafeler kat edilse de asil gelişmenin 2002 sonrası, yoğun sermaye girişi ile
gerçekleştiğini belirtmek gerekiyor. Kongre turizmi, kültür turizmi, is turizmine ek olarak
özellikle Orta Doğu ülkelerinden yaşanan yabancı ziyaretçi akını, İstanbul’da her statüden
kesime hitap edecek konaklama ve yeme-içme mekânlarının sayısını da arttırdı. Fuar,
kongre, uluslararası toplantılara ev sahipliği yapan İstanbul’un yurt içindeki yolcu trafiğinin
de büyük hızla artmasıyla konaklama ve yeme-içme mekânlarına olan talepte önemli
artışlar yasandı.
92
Gelir Dağılımı ve Gastronomi
Buna karşılık Türkiye hala bireylerinin çok az vergi ödediği, vergi kaçırmakta şampiyon
olduğu ve gelir dağılımının en çarpık olduğu ülke konumundadır. Halkın % 0,4’ü ulusal
gelirin % 42’sini alırken, % 99,6’si da geri kalan ulusal geliri paylaşmaktadır. % 0,8
İstanbul’da yasamaktadır.
Türkiye’de irtibat ofisleri açan, ya da bölge merkezlerini İstanbul’da kuran, buna paralel
olarak
içeriden
ve
dışarıdan
yüksek
gelirli personel istihdam
eden
firmaların
yoğunlaşması, yine eğlence, yeme-içme mekânlarına ilgiyi arttırdı. Türkiye’nin en varlıklı
alt sınıflarının yasadığı İstanbul’da yüksek gelirli yerli-yabancı beyaz yakalı sınıfın
Batılılaşan tüketim alışkanlıkları, yeme-içme mekânlarına olan talebe ayrı bir ivme
kazandırdı.
AVM’ler ve Fastfood Zincirleri
Sayıları hızla artan ofis yatırımları, prestijli konut sitelerinin içinde ya da yakınlarında
faaliyet gösteren alışveriş merkezleri (AVM) bünyelerinde fast-food’lardan lüks lokantalara
kadar geniş bir yelpazeyi kapsayan yeme-içme mekânları kuruldu ve kendi içlerinde
uzmanlaşmaya gittikleri görüldü.
Fastfoodlar ve Gastronomi sektörü
Bu gelişmelere, kişi başına artan gelire bağlı olarak Mc Donalds, KFC, Pizza Hut gibi
küresel yeme-içme zincirleri, sadece İstanbul’da değil, bütün kentlerde faaliyete geçtiler.
Türkiye’de fast food pazarının 1,5 milyar dolarlık ciroya ulaştığını söyleyen Süzer
Grubu’nun gıda şirketi Turkent Gıda’nın Genel Müdürü Osman Kırık, bu rakamın 2012’de
1,8 milyar dolara yükseleceğini belirtti. Osman Kırık Sektörün kadınlar sayesinde
büyüdüğünün altını çiziyor.
Franchising sisteminin lokomotifi olan fast food, her dönem cazibesini koruyor. Bu
alandaki franchise sayısı 9 bine ulaşmış durumda. Tabii bunların önemli bir kısmını
93
yabancı markaların temsilcileri oluşturuyor. Sektördeki güçlü firmalar, büyümeye paralel
yatırımlarını artırıyor; özellikle Alışveriş merkezlerinde fast food mağazaları çok geniş bir
kitle yakalayabilmekte.
Holdingler ve Gastronomi Sektörü
Son zamanlarda Doğuş gibi büyük holdingler, yeme-içme mekânlarına yaptıkları
yatırımlarla dikkat çektiler. Sektör, bu yönelişlerle yeni yapılanmalara yelken açmış
görünümdedir.
Doğuş Grubu iştiraki olarak eğlence, yeme-içme sektöründe faaliyet göstermek üzere
2012 yılında kurulan D.ream, şimdi de uluslararası bir grup ile ortak oldu.
D.ream; Zuma ve Roka gibi restoran markaları ile operasyonlar yürütmekte olan Azumi
Group' un hisselerinin yüzde ellisini alarak eşit ortak oldu. İngiltere'de kurulmuş olan ve on
yıldır faaliyette bulunan Azumi Group bünyesinde hâlihazırda 6 farklı ülke ve şehirde 6
Zuma ve 3 Roka restoranı bulunmaktadır.
Bu ortaklık sonrasında güçlerini birleştiren D.ream ve Azumi Group, Zuma ve Roka
restoranlarını yeni uluslararası pazarlara açmak, yepyeni marka ve konseptler geliştirmek
ve farklı coğrafyalarda çoğaltmak üzere işbirliği yapacaklar.
Küçük aile işletmeleri
Aile şirketleri; büyüme planlarında küçük ölçekli şirket satın alımına yöneliyor.
94
Yeme-İçme (Gastronomi) Sektörünün Boyutları
Gastronomi ekonomisinde bugüne kadar ciddi bir araştırma yapılmamış olması büyük bir
eksikliktir. TAVAK Vakfı olarak gastronomi sektörünü 10 ana başlıkta topluyoruz.
1
En üst Düzey Restoranlar:
AA+ ile derecelendirilen ve özellikle İstanbul
Guide gibi dergilerde 4 dolar işareti ile gösterilen restoranlar incelenecektir. Bu
restoranlar Türkiye’de kişi başına ortalama 200 TL ve üstü harcanan
restoranlardan oluşacaktır. İstanbul’un gözde mekânlarından Su Grubu’nun
amiral gemisi olan, hafta içi 2000 kişi ağırlayan Reina, hafta sonu takriben
beş bin kişiyi ağırlayarak bir rekora imza atıyor.
2
Üst Düzey Seviyedeki Restoranlar: A+ ile derecelendirilen ve toplam tutarı
100-150 TL arasında oynayan, kebapçı, balık restoranlarından oluşan, orta ve
orta üstü sınıfın gittiği restoranlar.
3
Orta Restoranlar: Türkiye’de büyük ilgi gören ve B+ ile derecelendirilen bu
kuruluşların toplam tutarı 70-100 TL arasında oynamaktadır. Birçok yerde
şubeleri bulunan My Chef restoran bu gruba örnektir.
4
Standart restoranlar: Aile kuruluşları - daha ziyade anne, baba ve çocukların
çalıştıkları
-
özellikle
Anadolu
ve
İstanbul’un
ayrı
işlerinde
bulunan
kuruluşlardır. Bu kuruluşlar B- ile derecelendirilmiştir ve toplam tutarı 50-70 TL
arasında oynamaktadır.
5
Alkolsüz Restoranlar: Kircicegi konseptine yakin olan ve alkol bulunmayan,
C+ ile derecelendirilen bu kuruluşların toplam tutarı takriben 50 TL ‘yi
geçmemektedir.
6
Üst Fast-Food Kuruluşları: Burgerhouse gibi üst düzey fast-food kuruluşları
özellikle gençler arasından çok tercih edilmekte ve toplam tutarı +25 TL
olmakta. KFC Kentucky büyük küçük herkes tarafından tercih edilen fast-food
kuruluşlarından.
95
7
Orta Fast-Food Kuruluşları: Burger King, McDonalds gibi kuruluşlardan
oluşan ve ara ara kampanyaları ile hem küçüklerin hem büyüklerin ilgisini
çeken, toplam tutarı 10-15 TL ile oynayan restoranlar.
8
Alt Fast-Food Kuruluşları: Her bütçeye uygun olan alt fast-food kuruluşları
öğrenciler ve büyüklerden de büyük ilgi görüyor ve bu kuruluşların tutarı 8 TL
‘yi geçmiyor. İstanbul’un hemen hemen her semtinde karşınıza çıkabilecek
olan Paşa Döner bu kuruluşlara örnek teşkil eder.
9
Catering/ Firmalar: Gastronomide Catering ve yemek fabrikaları her geçen
gün farklı bir konuma gelmektedirler. Lit 15 TL / 400 TL. Sodexho Catering bu
gruba örnek verilebilecek bir toplu yemek şirketidir.
10
İçki Üreticileri: Ayrıca içki üreticileri ve firmaları, Türkiye’de başta rakı daha
sonra şarap olmak üzere, üreten ve toptan satılan şarapların gastronomiye
verdikleri şarap miktarları ve fiyatları.
Tam olarak gerçekçi bir yaklaşım sunmak güçtür fakat konuşan uzmanlar ve bu konuda
çıkan haberler kapsamında gastronomi ekonomisinde dönen paranın takriben 22 ila 24
milyar dolar arasında olduğundan hareket edilmektedir. Bu açıdan gastronomi
ekonomisini 24 milyar olarak dolar görürsek bunun içinde 10 ana başlıkta görülen
kuruluşlarda ve otellerin gastronomisi de dahil edilirse Türkiye’de gastronomi konusunda
dönen paranın ortalama % 25’inin kültüre bağlı olarak oluştuğu görülmektedir. Bunun
İstanbul, Ankara ve İzmir gibi kentlerde hafta içi ve hafta sonu müzikli yemekler yapan
yerler ayrıca Antalya’da belirli bayramlarda ve önemli günlerde sanatçıyla yapılan
yemekleri dahil etmemizde yarar var. Restoranlar, Gece Kulüpleri Kuruluşları, Turistik
Oteller ve İçki Üreticilerinin oluşturduğu ekonominin 4’te 1’nin kültüre dayalı gastronomi
ekonomisini oluşturduğu değerlendirilmektedir. Bunların da % 25’lik bir gastronomi
ekonomisinden pay almaları halinde kültüre dayalı gastronominin takriben 6 milyar dolar
olduğundan hareket edebiliriz.
96
Ek: Özel Sektörde Kültür ve Sanat Sponsorluğu
Türkiye’de spor alanından sonra en yaygın sponsorluk faaliyetleri kendini kültür ve sanat
alanında göstermektedir. Konserler, müzik, opera, tiyatro, müzeler, sergiler, kitap ödülleri,
yayıncılık, ulusal ve uluslararası festivaller, görsel sanatlar, sinema, kısa film etkinlikleri,
radyo-televizyon programlarının yanı sıra yetenekli sanatçıların teşviki, burs sağlama gibi
pek çok alanı kapsayan kültür ve sanat sponsorluğunda, Türkiye’de ağırlıklı olarak
bankalar, özel sektör kuruluşları ve holding vakıflarının büyük desteği bulunmaktadır.
Kültür ve sanat sponsorluğu, destek olunacak kültürel ve sanatsal etkinliğe hizmet
şeklinde veya kültür ve sanat alanlarında çeşitli faaliyetlerin gerçekleştirilebilmesi için
genellikle finansal yönden yapılan destekleri kapsamaktadır. Bu tür sponsorluklarda
hizmetten çok nakdi yardım ön plandadır. Özel sektör ve kuruluşlara bakıldığında,
bankalar, özel holdingler ve holdinglerin ürünü olan vakıfların yanısıra özel şirketlerin,
Türkiye’de kültür ve sanat sponsorluğunda giderek artan bir katkısı olduğu görülmektedir.
Tablo 36: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Bankalar
Türkiye İş Bankası
- Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
(1956 yılından bu yana yayıncılık alanında
faaliyet yapmaktadır)
- İş Sanat, (2000 yılından bu yana müzik ve
sahne sanatları alanında faaliyetlerde
bulunmaktadır)
- Türkiye İş Bankası Müzesi (2007 yılında
açılan müze Cumhuriyet dönemi iktisat
tarihi konusunda uzmanlaşmıştır)
- İş Bankası ve Mimar Sinan Güzel
Sanatlar Üniversitesi Arasında İşbirliği
(İşbirliği kapsamında; Türkiye’nin İlk Sanat
Eserleri Konservasyonu ve Restorasyonu
Laboratuarı,
Resim
Koleksiyonunun
Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları;
Üniversite
Bünyesinde
Akademik
Programların Açılması; İş Bankası Sanat
Müzesi gibi projeler yürütülmektedir)
- Galeriler (Kibele Sanat Galerisi, İzmir
Sanat Galerisi)
97
- Zeugma Antik Kenti “Muzalar Evi” Kazı
Sponsorluğu
Yapı Kredi Bankası (Koç Grubu)
- Uluslararası İstanbul Müzik Festivali
(İstanbul Kültür Sanat Vakfı’nın(İKSV)
kurucu üyeleri arasında yer almakta olan İş
Bankası, Vakıf tarafından 1973’ten bu yana
düzenlenmekte olan Uluslararası Müzik
Festivali’ne
düzenli
olarak
katkıda
bulunmaktadır.)
- Yapı Kredi Kültür-Sanat Yayıncılık
Ticaret ve Sanayi A.Ş. (1992 yılında
kurulan yayınevi 2012 yılında kitap sayısını
3675’e çıkarmıştır)
- Sait Faik Hikâye Armağanı
(2003 yılından bu yana Yapı Kredi Yayınları
ve Darüşşafaka Vakfı işbirliği ile genç
öykücülere verilen öykü dalında edebiyat
ödülüdür)
-Yapı Kredi Kitaplığı (80.000 nadir eser,
yazma ve süreli yayından oluşan bir
koleksiyon sunmaktadır)
- Yapı Kredi Kazım Taşkent Sanat
Galerisi
(1964 yılında kurulan sanat galerisinde
klasik ve çağdaş sanatçıların eserlerinin
sunulduğu sergilerin yanısıra sanatsal
etkinlikler de düzenlenmektedir)
- Yapı Kredi Vedat Nedim Tör Müzesi
(1992 yılında kurulan müzede, Sikke
Koleksiyonu,
Etnografik Eserler ve Özel Atatürk Bölümü
başlıca
koleksiyonlar
arasında
bulunmaktadır)
-Yapı Kredi Sermet Çifter Salonu
(Fotoğraf
ve
edebiyat
sanatçlarının
sergilerinin yanısıra kültür, sanat, edebiyat,
felsefe,
sosyoloji
alanlarında
gerçekleştirilen
aylık
etkinlikler
ve
söyleşilere ev sahipliği yapmaktadır.
- Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi
(Yaklaşık 80.000 matbu ve yazma yapıt,
başvuru
yayınları
ve
süreli
yayın
koleksiyonundan
oluşan
kütüphanede
okuyucu hizmetlerinin dışında, çeşitli
konularda
tematik
sergiler
de
düzenlenmektedir:
Yazma
Eserler
Koleksiyonu; Süreli Yayınlar; İthaflı ve
98
Garanti Bankası (Doğuş Grubu)
(Yıllık tanıtım bütçesinin yüzde 15'lik
bölümünü toplumsal paylaşım projelerine
ayırmaktadır. Bu bütçenin en büyük
bileşenlerini ise kültür-sanat ve eğitim
oluşturmaktadır)
İmzalı Eserler; Arşiv Sergileri)
- SALT
(Garanti’nin bünyesinde faaliyet gösteren
kültür kurumları Platform Garanti Güncel
Sanat Merkezi, Osmanlı Bankası Müzesi ve
Garanti Galeri, özerk bir kurum olarak
yeniden yapılandırılmış olup, “iki bina - bir
program” esasına göre hizmet verecek
SALT kurumunu oluşturmuştur.
Bu
kapsamda çağdaş sanat, mimarlık ve
tasarım, ekonomik, tarihi ve sosyal
çalışmalar alanlarında; araştırma, sergi,
söyleşi, konferans, atölye çalışmaları,
eğitim programları, film gösterimleri ve
yayınlar yapılmaktadır.
SALT’ın kütüphanesi 1 milyondan fazla
belgeden oluşan dijital arşivi ve yaklaşık
100.000 adet basılı yayını barındırmaktadır.
-İstanbul Modern Çağdaş Sanat Müzesi
Garanti Bankası, sanat müzesi İstanbul
Modern’in
eğitim
programının
sponsorluğunu üstlenmiştir. Bugüne kadar
Garanti’nin
desteğiyle
gerçekleştirilen
İstanbul Modern eğitim programlarıyla
300.000’in üzerinde çocuk ve genç eğitim
almıştır.
Sergi Sponsorluğu:
2010, Kutluğ Ataman, İçimdeki Düşman
Retrospektif Sergi.
-2007, Cengiz Han ve Mirasçıları: Büyük
Moğol İmparatorluğu, Sakıp Sabancı
Müzesi, 600 eser. (Ana Sponsorluk)
2005, 51. Venedik Bienali'nde Türk
Pavyonu’nun
(Hüseyin
Çağlayan)
sponsorluğu (shop&miles&club ile birlikte)
Garanti Caz Yeşili
Garanti Bankası 1997’den bu yana, İstanbul
Kültür
ve
Sanat
Vakfı
tarafından
düzenlenen Uluslararası İstanbul Caz
Festivali’nin
ana
sponsorluğunu
üstlenmektedir. Bu çerçevede İstanbul Jazz
Center, Tamirane, Salon IKSV konserlerine
destek vermekte ve İstanbul’un en önemli
müzik merkezlerinden sayılan Babylon’un
sponsorluğunu yapmaktadır.
Diğer Sponsorluklar:
- TÜRSAK Vakfı tarafından organize edilen
Uluslararası Çevre Filmleri Festivali;
99
- İKSV Uluslararası İstanbul Tiyatro
Festivali kapsamındaki Plasticiens Volants
Sokak Tiyatrosu
- 2008, Uluslararası Ankara Müzik Festivali
kapsamında
Garanti
Bankası'nın
sponsorluğunda "Manuel Barrueco ve
Cuarteto Latinoamericano" konseri. Garanti,
2002 yılından bu yana Ankara Müzik
Festivali'nin gösteri sponsorları arasında
yer almaktadır.
Tablo 37: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Holdingler ve Vakıfları
Koç Holding
- Vehbi Koç Vakfı (1969 yılından bu yana
faaliyetlerini sürdürmektedir)
- Rahmi M. Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı
Vakıflara Bağlı Kurumlar:
- Sadberk Hanım Müzesi (1980 yılında
kurulan müze, Osmanlı dönemi kadın
kıyafetleri, tekstil ve sanat eserlerinin yanı
sıra bir İznik çini koleksiyonu ve arkeolojik
eser koleksiyonuna sahiptir. Müze, 2001’de
ICOM’a (Uluslararası Müzeler Konseyi)
kurumsal üye olarak kabul edilmişti )
- Rahmi M. Koç Müzesi
- Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi
Ankara
- Sevim ve Necdet H. Kent Kitaplığı
(Cunda)
- Vehbi Koç ve Ankara Araştırmaları
Merkezi (VEKAM)
Suna
Medeniyetleri
(AKMED)
İnan
Kıraç
Akdeniz
Araştırma
Enstitüsü
Ayrıca,
Koç
Üniversitesi
Anadolu
Medeniyetleri Araştırma Merkezi de
Anadolu
üzerinde
yapılan
kültürel
çalışmalarını desteklemektedir.
Desteklediği Ana Projeler:
- Tanas Berlin Türk Çağdaş Sanatlar
Galerisi – 2008
100
- İstanbul Bienali Ana Sponsorluğu (Koç
Holding ile birlikte) - 2007-2016
- Uluslararası Sevgi Gönül Bizans
Araştırmaları Sempozyumu – 2007 (3 yılda
bir düzenlenmektedir)
- Türkiye’de Güncel Sanat Sergi ve
Monografi Dizisi - Yapı ve Kredi Kültür ve
Sanat Yayınları – 2006 (devam
ediyor) http://www.ykykultur.com.tr/ *
- Atatürk Kitaplığı – 1973
Eczacıbaşı Topluluğu (Kuruluş yılı 1942)
-İstanbul Modern Sanat Müzesi
(Topluluğun kurucu olarak ilk yatırım ve
proje yönetim finansmanı ile çekirdek
koleksiyonunu sağladığı İstanbul Modern
Sanat Müzesi, Türkiye’de modern ve
çağdaş sanat sergileri düzenleyen ilk özel
müze olarak 2004 yılında İstanbul
Boğazı’nın kıyısında 8.000 metrekarelik bir
alanda kurulmuştur. Müze, modern ve
çağdaş sanat yapıtlarını, fotoğraf, tasarım,
mimari, yeni medya ve sinema alanındaki
üretimleri uluslararası bir yaklaşımla
koleksiyonunda toplamakta, korumakta,
sergilemekte ve belgelemektedir.
-İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı (İKSV)*
İKSV’nin
Dr.
Nejat
F.
Eczacıbaşı
öncülüğünde kuruluşundan bu yana
Uluslararası İstanbul Müzik Festivali’ni
destekleyen, son on yıldır ise Festival
Sponsorluğu’nu
üstlenen
Eczacıbaşı
Topluluğu, 2006 yılından başlayarak
İKSV’nin “Öncü Sponsoru” olmuştur.
-Sanal Müze
Eczacıbaşı Sanal Müzesi, 1999 yılından bu
yana 50’nin üzerinde sanal sergi ve çeşitli
alanlardaki etkinlikleri ile sanat ortamına
hizmet vermektedir.
-İzmir Kültür, Sanat ve Eğitim Vakfı
(İKSEV)
1985 yılında, Dr. Nejat F. Eczacıbaşı’nın
girişimi
ile
kurulmuştur.
Vakıf,
Eczacıbaşı’nın sponsorluğunda müzik,
dans ve tiyatro gösterilerini kapsayan
Uluslararası
İzmir
Festivali’ni
düzenlemektedir.
101
-Dr. Nejat Eczacıbaşı Vakfı (1978):
- "Modern Türk Resim
Koleksiyonu" düzenlenmektedir;
- Müzik alanında yetenekli genç
sanatçıların yurtdışındaki virtüözlük
öğrenimlerine katkıda bulunmaktadır.
-Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları
toplumsal yaşam, sanat ve kültürle ilgili
yapıtlar yayımlamaktadır.
-Vitra Seramik Sanat Atölyesi (1957)
2002 tarihinde Uluslararası Seramik
Akademisi üyeliğine kabul edilen VitrA
Seramik Sanat Atölyesi, periyodik sergiler,
workshoplar,
dia
gösterileri
ve
konferanslarla düzenlemektedir.
2000 yılında “Tuvalden Toprağa” sergisini
gerçekleştiren atölye, 2003 yılında seramiği
karikatürle buluşturan “Çizgi Kahramanlar
Sokakta” sergisine imza atmıştı.
VitrA Seramik Sanat Atölyesi ile Mimar
Sinan
Güzel
Sanatlar
Üniversitesi
(MSGSÜ) Seramik ve Cam Tasarımı
Bölümü arasında sanatsal işbirliğini
öngören bir protokol imzalandı. Biri
eğitimde diğeri sektörde öncü iki kurumun
işbirliğiyle
oluşturulan
MSGSÜ-VitrA
Seramik
Sanat
Atölyesi,
üniversite
öğrencileri ile seramik sanatçılarını bir
araya getirerek, sanatsal gelişimlerine katkı
sağlamayı ve bakış açılarını genişletmeyi
amaçlamaktadır.
Borusan Holding (Kuruluş Yılı 1944)
-Dans Eden Notalar Projesi (2015)
2015 yılı içerisinde İstanbul ilinde belirlenen
pilot okullarda öğretmenlerin müzik eğitimi
yeterliliğini artırmaya yönelik orff yaklaşımı
çerçevesinde, Orff Schulwerk Eğitim ve
Danışmanlık Merkezi aracılığıyla, 10 pilot
okuldan 60 öğretmene eğitimler verilmesi
sağlanmıştır.
-Borusan Kültür Sanat (1997)
Borusan
Kültür
Sanat,
faaliyetlerini
Borusan Kocabıyık Vakfı’na bağlı olarak
sürdürmektedir:
-Borusan Oda Orkestrası (1993 yılında
kuruldu)
-Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası
1999 yılında kurulan Orkestra, 2003
yılından itibaren İstanbul Kültür Sanat
Vakfı’nın (İKSV) Uluslararası İstanbul Film,
Tiyatro ve Müzik festivallerinin ‘sürekli
102
orkestrası’ olarak sahne almaktadır.
İlkini 2006 yılından bu yana gerçekleştirdiği
“Özel Konser” adlı etkinliği çerçevesinde
orkestrayı iş veya sanat dünyasından
tanınmış bir ismin yönettiği konserlerde,
şeflik yapan kişinin yaptığı bağışla
sağlanan burs, klasik müzik alanında
yetenekli bir gencin yurtdışında eğitim
görmesi sağlanmaktadır.
Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası
(BİFO) “2010 Avrupa Kültür Başkenti
İstanbul’un en başarılı orkestrası olması
nedeniyle, Avrupa’nın en önemli ve saygın
müzik etkinliği olan Salzburg Müzik
Festivali’ne davet edilmiş ve açılış
etkinlikleri kapsamında görkemli bir konser
vermiştir.
Borusan Çocuk Korosu (2002 yılında
kurulmuştur)
-Borusan
Quartet
kurulmuştur)
(2005
yılında
-Borusan Müzik Kütüphanesi
Türkiye’nin ilk özel müzik kütüphanesi
konumunda olan kütüphane, klasik müzik,
caz, blues, dünya müzikleri, Türk Sanat
Müziği ve Türk Halk Müziği türlerini
kapsayan; 8500 kitap, 7000 nota, 10500
civarında CD, 3000 LP, 150 VHS, 100 DVD
barındırmaktadır.
Artık
İTÜ
MİAM
bünyesinde çok daha geniş bir kitleye
hizmet vermektedir.
-Ertuğ & Kocabıyık Yayınları
1993 yılında kuruldu. Kariye Müzesi,
Ayasofya, İstanbul Arkeoloji Müzesi,
Anadolu halıları, Vehbi’nin Surnamesi gibi
Türkiye'nin tarihi mirasını tanıtan, İngilizce
dahil olmak üzere 20 adet sanat kitabı
yayımlamıştır. İngilizce basılan eserler
yurtdışında da satışa sunulmaktadır.
-ArtCenter/İstanbul
2008 yılında kurulan sanat merkezi, görsel
sanat üretiminin gelişmesini sağlamak ve
yenilikçi sanat çalışmalarına fırsat yaratma
amacıyla kurulan merkez; kültürler ve
disiplinler arası düşünce alışverişini
destekliyor. Bu çerçevede genç sanatçılara
teşvik sağlamaktadır. ArtCenter/İstanbul'a
35 yaşını aşmamış, lisans ya da dengi bir
sanat okulundan mezun gençler resim,
103
heykel, fotoğraf, video gibi alanlarda
çalışmak üzere başvurabilmektedir. Umut
vaat eden profesyonel genç sanatçılara, iki
yıl boyunca yararlanabilecekleri atölye
alanları sunulmaktadır.
Borusan Müzik Evi
2009 yılı sonunda faaliyete geçen müzik
evinde sanat etkinlikleri ve müzik kursları
gerçekleştirilmekte,
bunun
yanısıra
mekânın programında klasik müzik, caz,
dünya müziği ve modern dans gösterileri
yer almaktadır.
Borusan Contemporary Perili Köşk
Borusan Çağdaş Sanat Koleksiyonu'nu
sergilemesin yanı sıra sergileri, her yaş
grubundan çocuk ve yetişkinlere yönelik
özel eğitim programları ve söyleşilerle
desteklemektedir.
Efes Vakfı
Efes Antik Kenti’nin gelişimine ve
uluslararası tanıtımına katkıda bulunmak
amacıyla kurulmuştur. Efes Antik Şehri, yıl
boyunca 2 milyon ziyaretçi çekmektedir.
Vakıf:
-Gerçekleştirilecek kazılara ve müzeye mali
destek sağlamakta; Antik kentteki kazı
çalışmalarının
hızlandırılmasına
katkı
sağlamakta;
-Kazı çalışmalarının yerel ve uluslararası
uzmanların rehberliği altında yürütülmesine
yönelik plan ve projeler geliştirmekte;
-Antik kent hakkında yayımlanan tüm
araştırmaların ve Efes’te gerçekleştirilen
tüm kazı faaliyetlerinin bulunduğu bir dijital
arşiv oluşturmakta;
-Efes'in tarihi, şehirde çeşitli dönemlerde
görülen yaşam tarzları ve şehrin mimarisi
ile ilgili akademik çalışmalara destek
vermekte;
-Antik Şehir konusunda bilinç oluşturmak
için
uluslararası
sempozyumlar
düzenlemekte;
-Konser ve sergi gibi kültürel faaliyetlerin
düzenlenmesini
ve
aktif
tanıtımını
üstlenmektedir.
Sponsorluklar:
-İstanbul 2010 Kültür Başkenti
-Uluslararası İstanbul Müzik Festivali
(Borusan, 2006 yılında 10 yıllık bir süre için
104
Festivalin ana sponsoru olmuştur.)
-Efes - Mermer Salon Sponsorluğu
(Borusan, üç yıl süreli protokol anlaşması
kapsamında projeye 300.000 Euro’luk bir
destek sağlamaktadır.
Enka İnşaat ve Sanayi A.Ş.
Enka Vakfı
1983 yılında kurulan vakıf caz, klasik, pop,
etnik tarzdaki müzik performanslarının
yanısıra, modern ve klasik bale ve danslar,
film ve tiyatro gösterileri gibi çeşitli kültür ve
sanat olayları ile 24.000’in üzerinde
izleyiciye ev sahipliği yapmıştır.
Konferans
Salonu
ve
Enka
Amfitiyatrosu
Enka Vakfı'na ait Sadi Gülçelik Spor
Merkezi’nde yer alan Enka Amfitiyatrosu
1984 yılında kurulmuş, 2004 yılında ise ek
bir çelik sahne kubbesi ile restore edilmiştir.
Enka
Amfitiyatrosu,
1.000
izleyicilik
kapasitesi ile, İstanbul’un belli başlı açık
hava mekânları arasında yer almaktadır.
Auditorium
Sadi Gülçelik Spor Merkezi'nde yer alan,
650 kişilik izleyici kapasitesine sahip
Konferans Salonu, kültür ve sanat
performanslarına ev sahipliği yapmaktadır.
Konferans salonu ayrıca Uluslararası
Tiyatro Festivali ve Uluslararası Kukla
Festivali gibi önemli olaylara ev sahipliği
yapmaktadır.
Sanat Galerisi
2002 yılında kurulan Sanat Galerisi, Enka
Okulları ve Enka Vakfı tarafından
desteklenmektedir.
Kuruluşunun
ilk
gününden beri, galeri John D’agostino, Jeff
Day, Devrim Erbil, Sevgi Çağal ve Nüzhet
Kutluğ gibi Çok sayıda yerel, ulusal ve
uluslararası
sanatçıya
ev
sahipliği
yapmıştır.
v.d.
105
Tablo 38: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Şirketler
Coca-Cola Türkiye (Coca-Cola Meşrubat - Rock’n Coke (2003’ten bu yana)
-Fanta Gençlik Festivali (2002’den bu
Pazarlama Danışmanlık San. Tic. A.Ş)
yana)
Efes Pilsen
-Efes Pilsen Blues Festivali, (1990’dan bu
yana)
-One Love Festival, (2002’den bu yana)
-Efes Dark – Rock’n’Dark
Yukarıda sayılanların dışında da pek çok başka şirket ve kuruluş kültür sponsorluğu
uygulamaktadır. Ayrıca Vahap Munyar’ın Hürriyet Gazetesi’nde Contemporary İstanbul
Yönetim Kurulu Başkanı Ali Güreli’ye dayandırarak belirttiğine göre Türkiye’de sanata
yılda 1 milyon dolar yatırım yapan 20-25 aile veya kişi var. Sanata yılda 100-200 bin dolar
harcayan aile veya kişi sayısı 100-150 arasında değişiyor.18
18
http://sosyal.hurriyet.com.tr/yazar/vahap-munyar_44/turkiyede-sanata-yilda-1-milyon-dolar-yatiran-2025-aile-var_40007677, Erişim: 30.10.2015
106
*İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı (İKSV) Aralık 2012 Etki Araştırması
İKSV, Aralık 2012’de İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Ekonomik Etki Araştırması’nı
yayımlamıştır. Araştırmaya göre, İKSV tarafından 2011 yılında düzenlenen etkinliklere 400
binin üzerinde izleyici katılmıştır. Bu sayının 10 binini yabancı izleyici oluşturmaktadır.
Raporda, 2011 yılı etkinliklerinin tetiklediği doğrudan ve dolaylı harcamalarının toplamı
38.3 milyon TL ve bu miktarın ekonomi genelinde yarattığı ek gayri safi katma değeri ise
31.7 milyon TL olarak ortaya konmuştur. İKSV, kendi bünyesinde gerçekleştirilen
etkinliklerin yarattığı ekonomik etkiyi 70 milyon TL olarak saptamıştır. İKSV, 2011 yılında
kamudan 2 milyon TL’lik destek aldığını, ancak kamuya doğrudan yatırdığı vergi
miktarının 4.7 milyon TL olduğunu ve bunun dışında etkinlik izleyicilerinin bilet dışı
harcamalarından elde edilen KDV gelirinin de 2 milyon lirayı aştığını belirtmiştir.
İKSV Kültür Politikaları Çalışmaları TÜSEV’in 2013 Yılı İzlemi Raporunda;
Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı (TÜSEV) tarafından hazırlanan “Sivil Toplum İzleme Raporu
2013” adlı belgenin, kültür politikalarını kamu-STK ilişkileri ekseninde değerlendirdiği
başlıkta İKSV’nin bu alandaki çalışmaları da yer almıştır. İlk kez 2011 yılında
gerçekleştirilen Sivil Toplum İzleme Projesi, senelik olarak yayımlanan İzleme Raporları
aracılığıyla Türkiye’de sivil toplum alanında yaşanan gelişmeleri, alanın güçlü yanları ve
etkisini önceki yılların bulgularıyla karşılaştırmalı olarak ele almıştır.
İstanbul Film Festivali
2014 tarihli festivalde yapılan 593 gösterimden 117’si filmin yönetmen, oyuncu, senarist
veya
yapımcıların
katılımıyla
gerçekleşmiştir.
Akbank
ve
İKSV
işbirliğiyle
gerçekleştirilmiştir.
107
İstanbul Caz Festivali
2014 yılında Garanti Bankası sponsorluğunda gerçekleşen, Avrupalı solist ve topluluklarla
Türkiye’den sanatçıları bir araya getiren Avrupa Caz Kulübü ve Ustalarla Buluşmalar
programları festival bünyesinde gerçekleşmektedir.
İstanbul Müzik Festivali
Borusan Holding sponsorluğunda 2014 yılında gerçekleştirilen İstanbul Müzik Festivali
programında senfoni ve oda orkestraları, vokal konserler, resitaller verilmekte ve
müzikseverler dünyaca ünlü bestecilerle buluşturulmaktadır.
İstanbul Bienali
2015’te ücretsiz olarak gerçekleştirilen ve Boğaziçi ekseninde şehre yayılacak olan 14.
İstanbul Bienali, 50’den fazla görsel sanatçının yeni işlerinin yanı sıra, içlerinde
denizbilimci ve nörobilimcilerin de bulunduğu farklı alanlardan profesyonellere yer
vermiştir. 14. İstanbul Bienali’nin sponsorluğunu Koç Holding üstlenmiştir.
19.İstanbul Tiyatro Festivali
2014 yılında İstanbul Tiyatro Festivali ve Salon işbirliği ile Oyun Salonu projesi
gerçekleştirildi. Oyun Salonu kapsamında yerli ve yabancı oyunlar, atölye çalışmaları,
performanslar, panel ve söyleşiler farklı kesimlerden çok sayıda izleyiciyi bir araya
getirmiştir.
Salon İKSV
Her yıl farklı sanat disiplinlerini çatısı altında toplayarak 100’den fazla etkinlikte 20.000’in
üzerinde seyirciyi ağırlamıştır. Güncel müziğin önde gelen sanatçılarının konserlerinin
yanı sıra tiyatro gösterileri ve söyleşilere de ev sahipliği yapmaktadır.
108
Leyla Gencer Evi
Dünyaca ünlü soprano Leyla Gencer’in Milano’daki evinin bir canlandırması niteliğindeki
Leyla Gencer Evi’nin görsel envanter çalışmaları 2013 yılında tamamlanmıştır.
-Barış İçin Müzik Vakfı ; İKSV vakfın kurumsal destekçisidir.
-Aydın Gün Teşvik Ödülü ; İKSV’nin geleceğin sanatçılarının yetişmesine katkıda
bulunmak amacıyla 40. yılında başlattığı ve her yıl klasik müzik alanında gelecek vadeden
bir genç müzisyene verilen ödüldür.
Diğer Etkinlikler
Uluslar arası Caz Günü (2013)
Newyork Filarmoni Orkestrası Konserleri (2013)
Martha Argerich & Gidon Kremer Konseri (2013)
Milonga (2014)
Neil Young & Crazy Horse (2014)
Ane Brun (2014)
Venedik Bienali Türkiye Pavyonu
Cite des Arts Misafir Sanatçı Programı
109
Hanehalkı Kültür Harcamalarının Bileşenleri
Çalışmanın bu kısmında, bazı verilerin ilgili kurumlar tarafından güncellenmiş halleri
bulunamadığından bir önceki çalışmada elde edilen verilerden istifade edilmiştir.
Televizyon
Türkiye’nin kültür ortamının odağında yer alan mecranın televizyon olduğu söylenebilir.
Toplumun tüm kesimleri kültürel faaliyetlere katılımlarını, ağırlıkla televizyon üstünden
kurduklarını yapılan anketlerde ifade etmişlerdir. 2006 yılında TÜİK tarafından
gerçekleştirilen “Zaman Kullanımı Araştırması”na katılan denekler ev içi kültürel
faaliyetlere katılımlarını yüzde 94 gibi ezici bir ağırlıkla televizyon üstünden olduğunu ifade
ederken, yüzde 66’sı radyo dinleyerek de bu katılımı gerçekleştirdiklerini ifade etmişlerdir.
Her 100 denekten yüzde 64’ü, ev içinde kültürel faaliyetlere kitap, dergi, gazete okuyarak
katıldığını da ifade etmiştir. Ancak, televizyon diğer katılım türlerinin üstünde ezici bir
ağırlığa sahiptir.
Tablo 39: Ev İçi Kültürel Faaliyetlere Katılım Oranı (2006)
[15 ve daha yukarı yaştaki nüfus]
Faaliyete
Faaliyete
Katılan
Katılmayan
Radyo dinlemek
66,7
33,3
Televizyon seyretmek
94,3
5,7
Kitap, dergi, gazete vb. okumak -
63,7
36,3
Faaliyet türü
Toplam
Kaynak: TÜİK; Zaman Kullanımı Araştırması,2006
Aynı araştırmada ev dışı kültürel faaliyetlere katılımda sinemanın payı yüzde 8 dolayında
kalırken, tiyatro, bale, konser, sergi, müze ziyareti de araştırmaya katılanların yüzde 1,52,5’unu ilgilendiren faaliyetler olarak ifade edilmiştir.
110
Tablo 40: Ev Dışı Kültürel Faaliyetlere Katılım Oranı (2006)
Ev dışı kültürel faaliyetlere katılım oranı, 2006
[15 ve daha yukarı yaştaki nüfus]
Faaliyete
Faaliyete
Katılan
Katılmayan
Sinemaya gitmek
7,8
92,2
Tiyatro, bale, opera vb. gitmek
1,5
98,5
Konsere gitmek
2,7
97,3
Resim sergisi, müze vb. gitmek
1,3
98,7
Kütüphaneye gitmek
2,7
97,3
Faaliyet türü
Toplam
Kaynak: TÜİK, Zaman Kullanımı Araştırması,2006
Bu araştırmanın sonuçları, kültürel katılım ve kültürel ürün tüketiminin ağırlıkla evde, TV
seyrederek, radyo dinleyerek ve kitap, gazete, dergi okuyarak gerçekleştirildiğini ortaya
koymaktadır. Bu profil, TV yatırımı ve faaliyetinin önemini iyice ortaya çıkarmaktadır.
Radyo Televizyon Üst Kurulu RTÜK’ün 2012 verilerine göre karasal analog TV sayısı
243ye ulaşmıştır. Bunların 25’i ulusal, 15’i bölgesel 203’ü ise yerel kanallardır.
Tablo 41: RTÜK Verilerine Göre Karasal Analog TV-Radyo Kuruluşları (2014)
Karasal TV Yayıncı Kuruluş Sayısı
0
15
25
203
Ulusal TV
Yerel TV
Bölgesel
Kaynak:RTÜK
111
Ayrıca, 2014 yılı itibariyle kablolu yayın lisansı olan TV sayısı 144, radyo sayısı ise 5’tir.
Grafik 17: 2002-2014 Yılları Kablolu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı
Kaynak : Rtük
2014 yılı itibariyle uydu yayın lisansı olan TV sayısı 321, radyo sayısı ise 100’dür.
Grafik 18: 2002-2014 Yılları Uydu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı
Kaynak : RTÜK
112
Karasal analog FM radyo sayısı ise 1051 olarak belirlenmiştir. Bunların 39’si Ulusal
Radyo, 100’ü bölgesel radyo, 912’si ise bölgesel radyo statüsündedir.
Grafik 19: FM Karasal Yayıncı Kuruluş Sayısı
FM Karasal Yayıncı Kuruluş Sayısı
0
39
100
912
Ulusal Radyo
Bölgesel Radyo
Yerel Radyo
Kaynak : RTÜK
Grafik 20: 2012’de 522 TV Kanalının Dağlımı
2012'DE 522 TV KANALIN DAĞILIMI
25 15
ULUSAL
185
BÖLGESEL
207
YEREL
KABLOLU
UYDU tv
90
Kaynak:RTÜK 2012 /TAVAK 2012 Araştırması
113
Reklam verenlerin, mecra olarak TV’leri tercih etmelerinde, bütçelerinin yüzde 60’a
yakınını TV’lere yönlendirmesinde, kitlelerin yüksek oranda TV üstünden kültürel
faaliyetlere katılmaları ana etkendir ve bu eğilimin durulma ya da gerilemesi yerine
pekişmesi yönünde belirtiler vardır.
Tablo 42: Yayın ve İletim Yetkisi Verilen Kuruluşlar
Kaynak: RTÜK
Ek: Diziler
Yapım ve teknik kapasitesini her geçen gün artıran Türk dizi film sektörü, kaliteli
yapımlarıyla 75 ülkede varlık gösteriyor. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın verilerine göre,
70’in üzerinde dizi filmi dünyanın dört bir yanında yayınlanan Türkiye’nin dizi film ihracatı,
200 milyon dolara yaklaştı.
114
Türkiye 10 sene öncesine kadar başta sinema filmleri olmak üzere, diziler, yarışma ve
eğlence programları formatlarının neredeyse tamamını yurtdışından satın alıyordu. 2000’li
yılların ortalarından itibaren televizyon sektöründe içerik üretiminde ön plana çıkan Türk
yapım şirketleri, hem sunduğu zengin içerik hem de teknik altyapısıyla dünya ile rekabet
edebilecek düzeye geldi. Yılda 100’ün üzerinde yeni yapımın yayına girdiği Türk
televizyonlarının hemen hemen tamamı izleyiciye yerli yapım sunuyor.
Dizilerde Bölüm Başına 1,5 Milyon Dolar
Türkiye’de 2005-2009 yılları arasında 549 dizi film prodüksiyonu gerçekleştirilmiştir. Bu
yıllar arasında toplamda en çok 5 yapım gerçekleştirilen firma ve yapımcıların dizi
sektörünün yaklaşık %88’ini oluşturmaktadır. Son dönemlerde çekim kalitesini de arttıran
dizilerde bölüm başı maliyetler 1.5 milyon doları geçmektedir. Binlerce kişiye istihdam
sağlayan sektörde oyuncu ücretlerinin de 60 bin liraya kadar çıktığı görülmektedir.
İhracata da katkı yapan Türk dizileri 40’tan fazla ülkede izlenme rekorları kırmaktadır. 19
Ortadoğu merkez olmak üzere, 40’a yakın ülkede 50’den fazla Türk dizi filmleri
izlenmektedir. Türkiye’nin Ortadoğu ve Balkan ülkelerine yaptığı dizi ihracatı yılda 60
milyon doların üzerinde tahmin edilmektedir. Dizilerin bölüm başı ihracat rakamı 1000
dolarla 150 bin dolar arasında değişmektedir.20
Son dönem rakamlarına bakıldığında ise, Global Agency gibi şirketlerle Türk dizilerinin
dünyaya ihraç edildiği dizi sektöründe, yılda 100 dizinin 60 ülkeye ihraç edildiği ve
sektörde yılda yaklaşık 100 milyon dolarlık döviz girdisinin elde edildiği ortaya
çıkmaktadır.21 Diziler son yıllarda internet üzerinden de takip edilmektedir. Suriyeli
19
Töre, Evrim Özkan (2010): İstanbul’da Kültür Ekonomisini Döndüren Çarklardan biri: Film Endüstrisi,
Temel Yapısal Özellikler, Fırsat ve Tehditler, Politika Önerileri. Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür
Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri.
20 Gökçe Aytulu, Bir gün herkes Türk dizisi izleyecek, Radikal Gazetesi,11.10.2012.
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1103602&CategoryID=77
21
İzzet Pinto’dan (Global Agency Şirketi) aktaran: Yasemin Salih,100 milyon $'lık Dizi ihracatı, Sabah
Gazetesi, 27.11.2012. http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/11/27/100-milyon-lik-dizi-ihracati
115
izleyiciler toplam izleyici sayısının yüzde 5'ini, İranlı izleyiciler ise yüzde 4'ünü
oluşturmaktadır.
75 ülkeye ihraç ediliyor
Kaliteli yapımlarıyla uluslararası pazarda ön plana çıkan Türk dizi sektörü bugün Orta
Doğu’dan Balkanlara, Orta Asya’dan Güney Amerika’ya kadar pek çok ülkede varlık
gösteriyor. Gösterildikleri ülkelerde en çok izlenen yapımlar arasına giren Türk dizileri,
önemli bir yumuşak güç aracı olarak Türkiye’nin imajına da büyük katkı sağlıyor. İhracatı
her geçen gün artan dizi film sektöründe 70’in üzerinde dizi film 75 ülkeye ihraç edilirken,
2013’te ilk kez Ukrayna, Pakistan, Rusya ve Çin pazarına girildi.
Grafik 21: 2010-2011 Sezonu 2013-2014 sezonu süresince yayınlanan dizi sayılarına
göre yapım şirketlerinin sıralaması
116
Gümüş’ün finalini 84 milyon kişi izledi
Dünya çapında en çok ilgi gören Türk dizileri arasında Muhteşem Yüzyıl, Fatmagül’ün
Suçu Ne?, Adını Feriha Koydum ve Aşk-ı Memnu yer alıyor. Dünya çapında en çok
izlenen diziler arasına giren Gümüş dizisinin final bölümü sadece Orta Doğu’da 84 milyon
kişi tarafından izlendi.
Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın verilerine göre, uluslararası pazara açıldığı ilk günlerde
bölüm başına 35 ila 50 dolar fiyat biçilen Türk dizilerinin satış fiyatları bugün, 500 dolar ile
200 bin dolar arasında değişiyor. 2013 yılı sonu itibariyle Türkiye’nin yıllık dizi ihracatı ise
toplamda 200 milyon dolara yaklaştı.
Türk dizilerinin gösterimde olduğu ülkeler:
Afganistan, Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Birleşik Arap Emirlikleri,
Bahreyn, Bosna Hersek, Brunei Sultanlığı, Bulgaristan, Cezayir, Çek Cumhuriyeti, Çin,
Endonezya, Estonya, Fas, Gürcistan, Hırvatistan, Irak, İran, İsveç, İsviçre, Japonya,
Karadağ, Katar, Kazakistan, Güney Kore, Kosova, Kuveyt, Letonya, Libya, Litvanya,
Lübnan, Macaristan, Makedonya, Malezya, Mısır, Özbekistan, Pakistan, Romanya,
Rusya, Slovakya, Slovenya, Suriye, Tayland, Tayland, Tayvan, Tunus, Ukrayna, Umman,
Ürdün, Vietnam, Yemen, Yunanistan.
İhraç edilen Türk dizileri:
Adını Feriha Koydum, Annem, Arka Sokaklar, Asi, Aşk-ı Memnu, Azad, Benden Baba
Olmaz, Berivan, Bir Bulut Olsam, Bütün Çocuklarım, Candan Öte, Çemberimde Gül Oya,
Düğün Şarkıcısı, Elveda Derken, Fatmagül’ün Suçu Ne?, Fırtına, Gece Gündüz, Genco,
Geniş Zamanlar, Gümüş, Hanımın Çiftliği, Haziran Gecesi, Ihlamurlar Altında, İki Aile,
Kampusistan, Kavak Yelleri, Kaybolan Yıllar, Keşanlı Ali Destanı, Kınalı Kar, Kod Adı,
Kurtlar Vadisi, Kuzey Güney, Küçük Kadınlar, Küçük Sırlar, Menekşe ile Halil, Muhteşem
117
Yüzyıl, Öyle Bir Geçer Zaman Ki, Sağır Oda, Sonbahar, Türkan, Unutabilsem, Vazgeç
Gönlüm, Yaprak Dökümü, Yılan Hikayesi, Yol Arkadaşım, Zoraki Koca.
Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı
Tablo 43: RTÜK Yayın Kuruluşları (2012) – Radyo İstasyonları ve TV Kanalları
Sahipliği
Kayıtlı 53 anonim şirkete bağlı ulusal 52 radyo istasyonu, 22 televizyon istasyonu
Şirket Unvanı
A YAPIM RADYO
VE TV YAY. A.Ş.
AKRA
TELEVİZYON
HABERCİLİK
VE
YAPIM A.Ş.
AKS RADYO VE
YAYINCILIK
SAN.TİC.A.Ş.
ALEM RADYO VE
TELEVİZYON
YAYINCILIK
TİC.A.Ş.
ANADOLU RADYO
VE
GÖRÜNTÜ
HİZMETLERİ A.Ş.
ATAKÖY
FM
İLETİŞİM
HİZMETLERİ
SAN.VE TİC.A.Ş.
AVRUPA
ELEKTRONİK
YAYINCILIK A.Ş.
BİLİŞİM
RADYO
TELEVİZYON
YAYINCILIK
SANAYİ
VE
TİCARET A.Ş.
BEST
PRODUCTION
YAYINCILIK A.Ş.
Radyo Adı
Televizyon
Adı
KRAL FM
NTV SPOR
CİNER MEDYA TV
HİZMETLERİ A.Ş.
DİNAMİK
RADYO
TELEVİZYON A.Ş.
DÜNYA
RADYO
YAYINCILIK A.Ş.
EGEVİZYON
GÖRSEL
VE
İŞİTSEL
MEDYA
YAYINLARI
TİC.
A.Ş.
EMİN
RADYO
TELEVİZYON
YAYINCILIĞI A.Ş.
ENFORMASYON
REKLAMCILIK VE
FİLMCİLİK SAN. VE
TİC. A.Ş.
FOREKS
YAYINCILIK
VE
REKLAMCILIK A.Ş.
GÖZYAŞI RADYO
VE
TELEVİZYON
YAYINCILIĞI A.Ş.
HABERTÜRK
RADYO
HABER
TÜRK
ABC FM
DÜNYA
RADYO
24
RADYO EGE
EGE TV
Karasal
TV
Yayını
Ulusal
TV
Bölgesel
TV
T1
Yerel
TV
Ulusal
RD
Bölgesel
Rd
R1
Yerel Kablo
RD
TV
Uydu
Tv
Uydu
RD
K-TV
U-TV
U-RD
AKRA FM
R1
U-RD
SHOW
RADYO
R1
U-RD
ALEM FM
R1
U-RD
RADYO VİVA
R1
U-RD
RADYO
FENOMEN
R2
RADYO TİME
TÜRKİYE
R1
LİG RADİO
GÖZYAŞI
UYDU
U-RD
R1
T1
U-RD
R2
K-TV
U-TV
U-RD
K-TV
U-TV
U-RD
R1
T2
RADYO
MYDONOSE
CNN TÜRK
RADYO
U-RD
R2
BEST FM
NTV SPOR
RADYO
U-RD
U-RD
R2
K-TV
U-TV
R1
CNBC-e
T1
U-RD
U-RD
R2
R2
K-TV
U-TV
U-RD
U-RD
U-RD
118
HAT
MEDYA
YAYINCILIK
SANAYİ
VE
TİCARET A.Ş.
HAYAT
GÖRSEL
YAYINCILIK A.Ş.
HAZAR
RADYO
TELEVİZYON
YAYINCILIK A.Ş.
İKİBİNONDOKUZ
RADYOCULUK VE
SANAT
ORGANİZASYONU
TİC. A.Ş.
KARADENİZ HAMSİ
FM RD VE TV YAY.
A.Ş.
KÜPE RADYO TV
YAYINCILIK
VE
TİC. A.Ş.
MAKSİMUM
RADYO
TV
YAYINCILIK
REKLAMCILIK VE
TAN. A.Ş.
MAVİ
MARMARA
İLETİŞİM SANAYİ
VE TİCARET A.Ş.
MAVİ
RADYO
YAYINCILIĞI
TİCARET A.Ş.
MEDYA FM TV
PRODÜKSİYON VE
YAYINCILIK A.Ş.
MEDYA
İLETİŞİM
HİZMETLERİ
SANAYİ
VE
TİCARET A.Ş.
MEDYA
İZMİR
BASIN YAY. REK.
SAN. VE TİC. A.Ş.
MELTEM
RADYO
VE
TELEVİZYON
YAYINCILIK A.Ş.
METRO FM RADYO
A.Ş.
N
RADYO
TELEVİZYON
YAYINCILIK A.Ş.
NTV RADYO VE
TELEVİZYON
YAYINCILIĞI A.Ş.
RİBAT RADYO TV
VE
YAYINCILIK
A.Ş.
R.M.
RADYOCULUK
YAYIN
VE
HİZMETLERİ A.Ş.
RADYO
İKİBİN
UYDU YAYINCILIK
REKLAM MATBAA
TAN. VE ORG. HİZ.
A.Ş.
RADYO
KULÜBÜ
ULUSLARARASI
PROGRAMLAR
A.Ş.
RADYO
VATAN
YAYINCILIK A.Ş.
RAPSODİ RADYO
VE
TELEVİZYON
YAYINCILIK A.Ş.
RENK RADYO VE
TELEVİZYON
YAYINCILIK
HİZMETLERİ A.Ş.
SAMANYOLU
HABER
YAYINCILIK
HİZMELERİ A.Ş.
SAMANYOLU
YAYINCILIK
HİZMETLERİ A.Ş.
RADYO 1
R2
RADYO 7
KANAL 7
T1
R1
RADYO
GÖRKEM
ENGELSİZ
TV
RADYO
EKSEN
KRAL TV
R2
KARADENİZ
FM
KARADENİZ
TV
R2
KÜPE 34
U-RD
K-TV
K-TV
U-TV
U-RD
U-TV
U-RD
U-TV
U-RD
U-TV
U-RD
R2
POWER
TÜRK
POWER
TÜRK
R1
U-RD
K-TV
U-TV
R1
U-RD
U-RD
RADYO PİNK
104.2
R2
U-RD
MEDYA FM
R2
U-RD
RADYO 5
MÜJDE
EGE
R1
U-RD
FM
MELTEM FM
R2
MELTEM TV
T1
METRO FM
U-RD
R1
U-TV
R1
Radio N 101
N HD
NTV RADYO
NTV
U-RD
R2
T1
U-RD
R1
U-RD
K-TV
U-TV
U-RD
RİBAT FM
R2
U-RD
RADYO EKİN
R2
U-RD
RADYO
İKİBİN
İSTANBUL
U-RD
RADYO D
R1
U-RD
KRAL TURK
R1
U-RD
SLOW TÜRK
R1
U-RD
CEM RADYO
CEM TV
R2
SAMANYOLU
HABER
RADYOSU
SAMANYOLU
HABER
R2
BURÇ FM
STV
T1
R1
U-TV
U-RD
K-TV
U-TV
U-RD
K-TV
U-TV
U-RD
119
İSTANBUL FM 106
TELEVİZYON
İLETİŞİM A.Ş.
SÜPER FM RADYO
A.Ş.
TATLISES RADYO
TV
VE
MEDYA
HİZMETLERİ A.Ş.
TGRT
HABER
TELEVİZYON A.Ş.
TURKUVAZ
RADYO
TELEVİZYON
HABERLEŞME VE
YAYINCILIK A.Ş.
ÜSKÜDAR RADYO
TELEVİZYON A.Ş.
VAKKORAMA
RADYO
REKLAM
VE
YAYINCILIK
A.Ş.
VENÜS
TELEVİZYON
YAYINCILIK A.Ş.
YAYIN
TEKNOLOJİLERİ
VE REKLAMCILIK
SAN. VE TİC. A.Ş.
YONCA RADYO VE
TELEVİZYON
YAYINCILIK A.Ş.
YÖNELİM
YAYINCILIK SAN.
VE TİC. A.Ş.
İSTANBUL
FM TÜRKİYE
WORLD
BEAUTY
CHANNEL
KAPALI
T3
SÜPER FM
RD
TATLISES
TGRT FM
RADYO
TURKUVAZ
RADYO 15
TGRT
HABER
ATV
SEMERKAND
TV
T1
POWER FM
MASAL RD
R1
U-RD
R1
U-RD
R1
K-TV
U-TV
U-RD
R1
K-TV
U-TV
U-RD
U-TV
U-RD
R1
R1
U-RD
Movimax
Stars 2
MORAL FM
RADYO
VOYAGE
U-RD
U-TV
U-RD
R1
E2
U-RD
R2
YÖN RADYO
K-TV
U-TV
U-RD
R2
U-RD
KAYNAK: RTÜK / TAVAK 2015 Araştırması
Yazılı Medya
Yazılı Medya sahipliğine bakıldığında, aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır:
Tablo 44: Yazılı Medya Sahipliği 2015
Gazete
Şirket
Sahipler/Kontrol
POSTA
Doğan Yayın Holding
Aydın Doğan
HÜRRİYET
Aydın Doğan
RADİKAL
Aydın Doğan
HÜRRİYET DAILY NEWS
Aydın Doğan
FANATIK
Aydın Doğan
MİLLİYET
Demirören Holding
Demirören
VATAN
Demirören Holding
Demirören
AKŞAM
T Medya Yatırım San. ve Tic. A.Ş.
M. E. Karamehmet
GÜNEŞ
T Medya Yatırım San. ve Tic. A.Ş.
M. E. Karamehmet
CUMHURİYET
Yeni Gün Haber Ajansı BY AŞ.
Cumhuriyet Vakfı.
120
MİLLİ GAZETE
Yeni Neşriyat A.Ş.
Ömer Yüksel Özek
SABAH
Turkuvaz Medya Grubu
YENİ ASIR [Yerel]
TAKVİM
PAS FOTOMAÇ
BUGÜN
Koza İpek Gaz. ve Yay. A.Ş.
Ahmet Çalık (Son
Resmi Sahibi)
Ahmet Çalık (Son
Resmi Sahibi)
Ahmet Çalık (Son
Resmi Sahibi)
Ahmet Çalık (Son
Resmi Sahibi)
H. Akın İpek
STAR
Star Medya Grubu
Murat Sancak
TARAF
Alkım Gazetecilik San. ve Tic. A.Ş.
Başar Arslan
TODAY’S ZAMAN
Feza Gazetecilik A.Ş
TÜRKİYE
İhlas Gazetecilik A.Ş.
Ali Akbulut (Hizmet
grubuna dahil olarak
nitelendirilmektedir)
Ahmet Mücahid
Ören
Ramazan Fatih
Uğurlu
Ahmet Albayrak
YENİ AKİT
YENİ ŞAFAK
Albayrak Grubu
ZAMAN
SÖZCÜ
Estetik Yayın A.Ş
Ali Akbulut (Hizmet
Burak Akbay
MİLLET
Koza İpek Gaz. ve Yay. A.Ş.
H. Akın İpek
MEYDAN
Ali Akbulut (Hizmet
KAYNAK: TAVAK 2015 Araştırması
Kültürel faaliyetlere katılım türü olarak TV’nin hegemonyasının gerisine düşen gazete
dergi okuma alışkanlığının düşüş eğilimi içinde olduğu, yapılan çeşitli araştırmalarda ve
tiraj verilerinde de görülmektedir.
Gazete ve dergilerin tirajı, 2014 yılında 2013 yılına göre %7,6 azalmıştır. 2014 yılında
ülkemizde yayımlanan gazete ve dergilerin yıllık toplam tirajı 2 274 530 479 olup, bunun
121
%94,1’ini gazeteler oluşturmaktadır. 2014 yılında toplam tirajın %14,1’ini yerel, %2’sini
bölgesel, %83,9’unu ise ulusal gazete ve dergiler oluşturmaktadır.
Grafik 22: Gazete ve Dergi Tirajlarının Yıllara Göre Değişimi, Bin Adet
Kaynak : TUIK
Gazetelerin yıllık toplam tirajının %90,2‘sini günlük gazeteler oluşturmaktadır. Dergilerin ise yıllık
toplam tirajının %54,5’i aylık, %16,9’u ise haftalıktır.
Grafik 23: Gazete ve dergi tirajının 2010 yılına göre değişim oranı 2010-2014
Kaynak: TUIK
Gazetelerin %17,7’si günlük, %30,1’i haftalık olarak yayımlanmaktadır. Yayınlanan
gazetelerin %85,8’i siyasi/haber/güncel içerikli olurken, %13,9’u ek de vermektedir.
122
Dergilerin ise %22,9’u aylık, %22,2’si üç aylık olarak yayımlanmaktadır. Yayınlanan
dergilerin %17,5’i sektörel/mesleki içerikli olurken, %9,2’si ek de vermektedir.
Yazılı ve görsel medyaya internet üstünden erişim, 1990’lı yılların ortalarından itibaren
Türkiye’de de hızlandı. Erişimin ücretsiz olması, tıklanma sayılarını hızla artırırken, süreç,
“kağıttan gazete” tirajlarının düşüşünde etkili oldu. Gazeteler internet ortamına aktarılan
fomlarıyla okuyucularıyla bağlarını korumaya, yeni okuyucu edinmeyi denemekteler.
İnternet alanında uluslararası ölçüm yapan alexa.com’un verilerine göre, Türkiye’de en
çok tıklanan ilk 100 site içinde 24’ü medya siteleridir.
İnternet medyacılığı ve bir reklam mecrası olarak internetin potansiyeli, bu alana
yatırımları 2000’li yıllarda biraz daha artırdı. Reklamcılar Derneği’nin reklam yatırımları
bulgularına göre, internet mecrası 2008’de 95 milyon TL ve toplamda yüzde 3’e yakın olan
payını, 2014 ‘te 1,6 milyar TL ile bu payını %20 ‘ye çıkardı
Uluslararası ölçüm yapan alexa.com’un verilerine göre Türkiye’nin en çok ziyaret edilen ilk
10 internet sitesi arasında yer alan www. hurriyet.com.tr ile www.milliyet.com.tr haber
siteleri internet reklamcılığı alanında da pazarın en önde gelen oyuncularından biri.
Doğan Yayın Grubu’nun 2006 yılında reklam gelirlerinin ancak yüzde 1’ini oluşturan
internet gelirleri, 2011 yılında yüzde 5’e çıktı. Grubun, emlaktan insan kaynakları, otomobil
satışları ile ilgili bir dizi web sitesi de bu kulvarda yer almaktadır.
Yazılı medyada gerileme dergicilikte de görülmektedir. TÜİK’in verileri haftalık dergi
tirajlarının 2008-2011 döneminde de gerilediğini özellikle 2011 yılında yüzde 37’ye varan
bir düşüş olduğunu saptamaktadır.
123
Grafik 24: Haftalık Dergilerin Ortalama Haftalık Tirajları, Bin Adet
Haftalık Dergilerin Ortalama Haftalık Tirajları(Bin
Adet)
600
50
40
30
20
10
0
-10
-20
-30
-40
-50
400
200
0
Haftalık Dergi Tirajı
2008
2009
2010
2011
442
347
490
310
-21,4
41,2
-36,8
değ.%
Kaynak: TÜİK / 2012 TAVAK Araştırması
Haftalık dergi tiraj ve satışlarındaki gerileme, aylık dergiler için aynı tempoda değildir. Her
ay yayımlanan dergi sayısı 2008’deki 4,8 milyondan 2011’de 6,2 milyona çıkmıştır.
Grafik 25: Aylık Dergilerin Ortalama Aylık Tirajları, Bin Adet
Aylık Dergilerin Ortalama Aylık Tirajları,Bin Adet
8.000
16
14
12
10
8
6
4
2
0
6.000
4.000
2.000
0
Aylık
2008
2009
2010
2011
4.856
5.420
5.514
6.264
11,6
1,7
13,6
Değ.%
Kaynak: TÜİK / 2012 TAVAK Araştırması
124
Aylık dergi tirajındaki bu tırmanışın bir kısmı, aylık yayımlanan kurum dergileri ile ilgilidir.
Özellikle uçak yolcularına bedava dağıtılan THY’nin Skylife benzeri ücretsiz dağıtılan
dergileri bu toplam tirajda önemli bir yer tutmaktadır. Ücretsiz dağıtılan bu dergilerin, buna
karşılık reklam bütçelerinden aldıkları pay anlamlıdır. Reklamcılar Derneği, reklamların
mecralara dağılımında dergilerin payını yüzde 2 olarak açıklamaktadır. Bu payın
doğruluğu ayrı bir araştırmaya muhtaç görünmektedir.
Sinema
Hanehalkının kültür harcamaları içinde sinemanın payı bilinmemekle birlikte son yıllarda
salon sayısı ve seyirci sayısında artış gözlenmektedir. Özellikle TV programlarına hakim
olan dizi sektörünün, yerli sinema yapımlarına sinerji kattığı genel bir gözlemdir.
TÜİK’in kültür istatistikleri kapsamında verdiği bilgiler, sinema salonu sayısının 2010’da
1834’e ulaştığını ve gösterilen film sayısının da 23 bini ithal olmak üzere 35 bini aştığını
göstermektedir.
Türkiye genelinde sinema salonu sayısı son beş yılda %18,3 arttı. Bu dönemde sinema
salonlarındaki koltuk sayısı %10,8 artarak seyirci kapasitesi 276 bin 318’e ulaştı. 2014
yılında, 2013 yılına göre sinema salonlarının sayısı %3,2 arttı.
Tablo 45: Sinema Salonu ve Gösterilen Film Sayısı (2001 - 2013)
Gösterilen film sayısı
Yıl
Salon sayısı
Toplam
Yabancı
Yerli
2001
580
25 608
5 042
20 566
2005
987
25 076
5 671
19 405
2010
1 834
35 999
12 885
23 114
2011
1 917
37 892
13 027
24 865
2012
1 998
37 546
12 072
25 474
2013
2 102
40 406
15 545
24 861
Kaynak:TÜİK /TAVAK 2013 Araştırması
125
Özellikle başta İstanbul’dakiler olmak üzere, büyük kentlerin ticaret yaşamına damgasını
vuran Alışveriş Merkezleri’nde (AVM) yer verilen sinema salonları, sinemanın kültür
tüketimindeki payını artırıcı bir etken olmuştur. Anadolu’nun irili ufaklı tüm kentlerinde
benzer AVM yapılanmaları ile birlikte sinema salonu sayısı artmakta, buna bağlı olarak
hanehalkının sinema üstünden kültürel harcamalarında da artış yaşanmaktadır.
Sinema salonlarında gösterilen film sayısı son beş yılda %15,3 arttı. Son beş yılda
gösterilen yerli film sayısı %31,9 artarken, gösterilen yabancı film sayısı %6,1 arttı.
Gösterilen film sayısı 2014 yılında, 2013 yılına göre %2,7 arttı. 2014 yılında gösterilen
yerli film sayısı %9,4 artarken, gösterilen yabancı film sayısı %1,4 azaldı.
Grafik 26: Gösterilen film sayısının 2010 yılına göre artış oranı 2010-2014
Kaynak: TUIK
126
Grafik 27: Sinema Seyirci Sayısı, Bin Kişi (2010 - 2014)
Kaynak: TUIK
Türkiye genelinde sinema seyirci sayısı son beş yılda %54,7 arttı. Bu dönemde yerli film
seyirci sayısı %72,2 artarken, yabancı film seyirci sayısındaki artış oranı %37,1 oldu. 2014
yılında, 2013 yılına göre sinema seyirci sayısı %22,9 artarak 55 milyon 378 bin 716 oldu.
Yerli film seyirci sayısı %24,2 artarak 30 milyon 994 bin 840 kişi olurken, yabancı film
seyirci sayısı %21,2 artarak 24 milyon 383 bin 876 kişiye ulaştı.
Sinemaya gösterilen
ilgilinin artışında sinema salonlarının yaygınlaşması neticesinde, sinemaya erişilebilirliğin
kolaylaşması ve yine bu artışa bağlı olarak rekabetin meydana getirdiği uygun fiyat
avantajı etkili olmuştur.
Televizyonun yıkıcı rekabetine rağmen sinemaya olan ilginin beklenen ölçüde
gerilememesi, sinemayı reklam veren açısından hala bir mecra olarak kabul etme
sonucunu da doğurmuş ve sinema işletmecileri, reklamlardan yüzde 1-1,5 oranlarında pay
alarak destek bulmaktadır.
EK: Film Yapımcıları
Sinema yapımcılığı sektörüne bakıldığında, 2005 yılında 27 prodüksiyon firması faaliyette
bulunurken, bu sayının yerli yapım sayısının artışına koşut olarak artarak 2009 yılında
71’e çıktığı görülür. Firma sayısı itibariyle film endüstrisi, giderek büyümektedir.
127
TÜİK verilerine göre Türkiye’de 2008 yılı itibariyle film endüstrisinde 1.546 firma yer
almakta ve Türkiye toplam girişim sayısının %0,06‟sını oluşturmaktadır. Buna göre
Türkiye’de film endüstrisinde yer alan firma sayısının ülkedeki toplam firma sayısı
içerisindeki oranı oldukça düşük kalmaktadır. Bununla birlikte 2003-2008 yılları arasındaki
gelişme açısından Türkiye’deki film endüstrisi grafiği yükselmiştir. Girişim sayısının
%200‟ü aşan bir büyüme gösterdiği ve Türkiye’deki toplam girişim sayısında yaşanan
%48’lik büyümenin bir hayli üzerinde olduğu görülmektedir. Buna göre film endüstrimiz,
firma sayısı itibariyle, artan bir ivmeyle büyümektedir. 22
Töre’nin araştırmasında saptağı üzere, 2002 yılında Türkiye’deki yapım firmalarının
%71,53’ü, dağıtım firmalarının %72,73’ü, gösterim alanındaki firmaların ise %26,48’i
İstanbul’da yer almaktadır. Bu oranlar, Türkiye’de film endüstrisi alanında yer alan yapım
ve dağıtım firmalarının büyük oranda İstanbul’da toplandığını göstermektedir.
TÜİK verilerine göre Türkiye’de film endüstrisinin 2008 yılı itibariyle, ciro büyüklüğü 1,2
Milyar TL’dir ve Türkiye toplamının %0,07‟sini ortaya koymaktadır. 2003-2008 yılları
arasında ciroda yaşanan büyüme %65‟tir ve toplam ciro büyüme oranının (%136) oldukça
altında kalmıştır.23 2005-2009 yılları içerisinde sinema filmi yapımında aktif olarak yer alan
firma sayısı toplam 165’tir. Bunlar arasında tek bir prodüksiyon gerçekleştirmiş olan
firmaların oranı %74‟tür. Bu oran, bu alandaki firmaların ağırlıkla küçük ölçekli olduğunu
göstermektedir.
Fida Film, gerçekleştirdiği prodüksiyon sayısı itibariyle sektörün önde gelen şirketi
konumundadır. Fida Film’i; 5 ve üzerinde sinema filmi prodüksiyonu gerçekleştirmiş olan
Aksoy, Avşar, Özen, Plato ve Energy Media takip etmektedir.
22
23
Töre (2010)
Töre (2010)
128
Yerli Yapımların Payı %50
Uluslararası Teknolojik, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Vakfı (UTESAV) Başkanı İsrafil
Kuralay’ın saptadığı üzere, Türkiye’de gösterime giren sinema filmlerinden yerli yapımların
pazar payı yaklaşık % 50 civarındadır. 2010 yılı için yerli film hasılatı 190.402,367 TL iken
yabancı film hasılatı 192.967,337 TL’dir. Bunun yanında yerli ve yabancı film seyirci sayısı
da 2010 yılında eşitlenmiş durumdadır; yerli film seyircisi 22.185,745 kişi iken 19.348,340
kişi yabancı film seyircisi olmuştur. 2010 yılında vizyona giren yerli film sayısı 66 adet ve
yabancı film sayısı 181 adet olsa da gişe hasılatı bakımından pazar payını yarı yarıya
paylaşmaktadır. Bu özelliği ile Türkiye, Avrupa ülkeleri arasında birinci sırada yer
almakta, dünya sıralamasında ise ABD, Hindistan, Çin gibi ülkelerin ardından 6. sıradadır.
2010 yılında Türkiye sinema pazarında en çok gişe yapan 5 filmin tümü yerli yapımlardır. 24
2011 yılında Türkiye’de 52 Haftada 70’i yerli yapım film olmak üzere 288 yeni filmin
vizyona girmiştir. Bu filmlerin 32’sinde Türkçe dublaj yapılırken, 40 sinema yapımı 3D
olarak izleyiciye sunulmuştur.
Toplamda gerçekleştirilen 42.298.500 adet bilet satışının yarısı kadarı, vizyonda
gösterilen 2010 ve 2011 yapımı 120 yerli film üzerinden 21.222.541 adet bilet şeklinde
gerçekleşmiştir. Toplam
hasılat
398.393.000,00
TL
olarak
belirlenmiştir.
2010’a
bakıldığında, bu rakamın 380.202.275.15TL olduğu görülür. Bu veriler 1990 yılından bu
yana ulaşılan en yüksek rakam olarak ifade edilmektedir.25
2011 yılında elde edilen sinema hasılatı 398 milyon 363 bin lirayı bulurken, izleyici sayısı
42 milyon 298 bin 500 olmuştur. 42 milyon 298 bin 500 bilet satılırken, bunun yüzde
50,2'sini Türk filmleri oluşturmuştur. 2011 yılında vizyona 216 yabancı, 75 yerli yapım
olmak üzere toplam 291 film vizyona girmiştir. Yerli yapımların gişedeki hasılatı yüzde
49,9 olarak gerçekleşmiştir.
24
25
İsrafil Kuralay, UTESAV Başkanı, 24 Mart 2011. http://www.utesav.org.tr/I.aspx?IO=23
http://www.beyazperde.com/haberler/filmler/haberler-51268/ (05.01.2012 tarihli haber)
129
Tiyatro
Tiyatro, toplumun kültürel harcamalarında çok sınırlı bir yer tutmakta ve yaşama
mücadelesi vermekte, daha çok da kamu kuruluşlarının kültürel yatırımları ile ayakta
kalmaya çalışmaktadır. TÜİK’in belirlemelerine göre, 2010-2011 sezonunda oyun
sahnelenen tiyatro sayısı 511’de kalırken bunların 147’sinin İstanbul’da olduğu
görülmektedir.
Tablo 46: Tiyatro Salon, Gösteri ve Seyirci Sayısı (2010-2011 Sezonu)
Tiyatro
Bölge
salonu
İstanbul
Koltuk
Gösteri
Oynanan eser
Seyirci
147
54.736
1.748
9.003
1.736.783
2
150
12
147
9.150
115
52.610
707
2.584
618.787
Doğu Marmara
47
17.000
309
2.356
817.150
Batı Anadolu
32
9.699
199
3.224
734.087
Akdeniz
39
14.966
266
1.940
456.244
Orta Anadolu
34
13.983
140
347
123.144
Batı Karadeniz
26
6.902
346
1.368
279.896
Doğu Karadeniz
16
5.360
76
577
123.691
Kuzeydoğu Anadolu
13
4.420
39
309
104.461
Ortadoğu Anadolu
24
7.375
223
872
209.301
Güneydoğu Anadolu
16
6.819
187
634
172.894
511
194.020
4.252
23.361
5.385.588
Batı Marmara
Ege
Toplam
Kaynak,TÜİK,Kültür ve Turizm Bakanlığı / TAVAK 2012 Araştırması
Tiyatro koltuk sayısı 194 bin dolayında olarak belirlenirken bunların yüzde 28’inin
İstanbul’da, yüzde 27’ye yakınını İzmir ve çevre Ege illerinde olduğu anlaşılmaktadır.
2010-2011 sezonunda 4 bini aşkın eser sahneye konup 23 binin üzerinde gösteri icra
edilirken biletli seyirci sayısı 5,4 milyona yaklaşmıştır.
130
Tiyatro salonlarının sayısı %9,9 azaldı
Tiyatro salon sayısı son beş sezonda %42,1 artarken, koltuk sayısı aynı dönemde %69,6
arttı. 2013-2014 sezonunda, 2012-2013 sezonuna göre tiyatro salonu sayısı %9,9
azalırken, tiyatro salonu koltuk sayısı %5 arttı.
Tiyatro salonlarında oynanan eser sayısı %6,8 arttı
Sezonlar itibarıyla karşılaştırıldığında; 2013-2014 sezonunda, 2012-2013 sezonuna göre
tiyatro salonlarında oynanan eser sayısı %6,8 artarak 6 bin 642 ‘ye ulaştı. Tiyatro
salonlarında oynanan yerli eser sayısı geçen sezona göre %6,2 artarken, oynanan
yabancı eser sayısı %10,1 arttı. 2013-2014 sezonunda, 2012-2013 sezonuna göre tiyatro
seyirci sayısı %2,7 azalarak 6 milyon 076 bin 128 oldu. Tiyatroda yerli eser seyirci sayısı
geçen sezona göre %3,6 artarken, yabancı eser seyirci sayısı %22,5 azaldı.
Grafik 28: Telif/Çeviri eseri seyirci sayısı 2010-2014
Kaynak: TUIK
131
Tiyatro salonlarında yapılan gösteri sayısı %1,8 arttı
tiyatro salonlarında yapılan gösteri sayısı %1,8 artarak 28 bin 877’ye ulaştı. Tiyatro
salonlarında yapılan yerli eser gösteri sayısı geçen sezona göre %7,3 artarken, yabancı
eser gösteri sayısı %15,6 azaldı. Türkiye genelinde tiyatro salonlarında yapılan gösteri
sayısı son beş sezonda %13,8 arttı. Bu dönemde tiyatro salonlarında yapılan yerli eser
gösteri sayısı %22,3 artarken, yabancı eser gösteri sayısı %11,2 azaldı.
Tiyatro salonlarında oynanan yetişkin eseri sayısı %11,7 arttı
tiyatro salonlarında oynanan yetişkin eseri sayısı %11,7 artarken, oynanan çocuk eseri
sayısı %0,6 arttı. Bu dönemde tiyatro salonlarında yapılan yetişkin eseri gösteri sayısı
%0,97 artarken, çocuk eseri gösteri sayısı %3,2 artarak 11 bin 451 oldu. Aynı dönemde
yetişkin eseri seyirci sayısı %6,7 azalırken, çocuk eseri seyirci sayısı %4,3 arttı.
Grafik 29: Yetişkin/çocuk tiyayro seyirci sayısı 2010-2014
Kaynak: TUIK
132
Ek:
Ertürk’ün İstanbul Kültür Envanteri 2010 için yapmış olduğu araştırmasına göre, gösteri
sanatlarının İstanbul’daki ana halkası tiyatro toplulukları ve sahnelerdir. En büyük aktörler
ise kamu altında örgütlenmiş olan Devlet Tiyatroları, Devlet Opera ve Balesi ile İstanbul
Büyükşehir Belediyesi (İBB) Şehir Tiyatroları’dır. Şirketleşmiş özel tiyatroların yanında
sayıları gittikçe artan bağımsız küçük tiyatro ve dans toplulukları ve inisiyatifler yer
almaktadır. Özellikle 2000’li yıllardan itibaren daha çok gelişen dans ve performans
alanında ise küçük ve esnek yapılanmalar söz konusudur.26
Ertürk’ün analizine göre İstanbul’da 2010 yılında kamu, resmi ve özel kurumlara ait olan
160’tan fazla sahne ve gösteri sanatları mekânı bulunmaktadır ve 200’den fazla
profesyonel tiyatro, dans, opera ve bale topluluğu çeşitli kurumsal yapılar altında veya
bağımsız olarak üretim ve gösterimde bulunmaktadır. 2010 yılında 20 milyon TL’ye yakın
ödeneği, 269 çalışanı ve İstanbul’un çeşitli semtlerine yayılmış 10 sahnesi ile İstanbul
Devlet Tiyatroları bunun önemli bir kısmını oluşturmaktadır.
Kitap Endüstrisi
Önemli boyutta bir kayıt-dışı( korsan) üretimin de olduğu kitap endüstrisinin ürünü kitap,
kültür ürünleri arasında en eski ve en yaygınlardan biri. 2008 yılında yaklaşık 32 bin farklı
başlıkta kitap yayınlanırken bu sayı 2011’de 39 bini geçmiştir. Kitap ağırlıklı yazılı
materyallerin sayısı 41 bini bulurken bu başlıkların yüzde 36’sından biraz fazlasının
“Edebiyat” konulu olduğu, onu yüzde 33,4 payla “sosyal” temalı ürünlerin izlediği
görülmüştür.
26
Ertürk, Eylem (2010): İstanbul’da Gösteri Sanatları. Temel Yapısal Özellikler, Sorunlar ve Öneriler,
Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri.
133
Tablo 47: Kültür ve Turizm Bakanlığı ISBN Ajansı, Telif Hakları ve Sinema Genel
Müdürlüğü ve Yayımcı Meslek Birlikleri Federasyonu (YAYFED) istatistiklerine
göre 2014 yılı kitap üretim ve satış rakamları.
Yetişkin kurgu (edebiyat ve sanat kitapları)
17.410.725 (% 5)
Yetişkin kurgu dışı (inceleme, araştırma vb.)
58.501.696 (% 17)
Çocuk ve ilk gençlik dönemi
25.739.900 (% 8)
İnanç kitapları
50.093.249 (% 15)
Akademik kitaplar
4.982.901 (%2)
Eğitim alanında yayımlananlar
181.312.577 (%53)
İthal kitaplar
6.364.351
TOPLAM
344.405.399
Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı ISBN Ajansı, Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü ve Yayımcı
Meslek Birlikleri Federasyonu (YAYFED)
Bu verilere göre, yetişkin kitapları tüm yayınların yüzde 22'sini oluştururken çocuk ve ilk
gençlik dönemi kitapları yüzde 9 ve inanç alanında yayımlananlar ise yüzde 15
oldu. Bütün
yıl
ithal
edilen
kitap
sayısı
6.5
milyona
yaklaştı.
Geçtiğimiz yıla oranladığımızda yayımlanan yeni başlık adetlerinin artış hızında düşüş
gözlendi ve %10 larda seyreden artış miktarı bu yıl %4 olarak tespit edildi. Bu sırada bu
yıl verilen detayla birlikte bandrollerin 205 milyonunun İstanbul'dan, 95 milyonunun
Ankara'dan ve 44.5 milyonunun da İzmir'den alındığı öğrenildi.
134
Tablo 48: Yazılı Materyallerin Konusuna Göre Sayısı (2008-2011)
2008
2009
2010
2011
Toplam
32 339
31 286
35 767
41 386
Edebiyat
8 891
9 512
12 763
14 853
12 689
12 321
12 027
13 812
Coğrafya ve tarih
2 614
2 356
2 724
3 035
Din
2 325
2 151
2 332
2 798
Teknoloji
2 217
1 826
2 094
2 629
Sanatlar
945
928
1 187
1 411
1 091
1 073
1 281
1 316
Dil ve dilbilim
621
413
528
580
Genel
426
413
475
528
Doğa bilimleri ve matematik
520
293
356
424
Sosyal
Felsefe ve psikoloji
Kaynak: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 2011 / TAVAK 2012 Araştırması
Başlık sayısının 41 bini geçtiği ve yüzde 95’i kitap formatında olan materyallerin tirajı
2008’de 131 milyona yaklaşırken 2011 yılında 176,4 milyonu bulmuştur.
Tablo 49: Materyal Türüne Göre Basım Adedi (Bin Adet)
Materyal türüne göre basım adedi (Bin adet)
Elektronik
kitap
(DVD,
Yıl
Toplam
Kitap
Kitap
VCD, CD) kaseti
Harita
Diğer
2008
130.603
129.397
534
119
460
94
2009
130.153
129.106
471
159
278
139
2010
141.345
140.372
494
120
299
60
2011
176.440
175.464
343
213
205
214
Kaynak: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 2012 /TAVAK 2012 Araştırnası
Teknolojiik gelişmeyle birlikte kitabın elektronik formuna da geçilmektedir. 2011’de
elektronik kitap tirajının 343 bine ulaştığı saptanmıştır.
135
Kitap endüstrisinin ürünlerini okuyucuya hazırlayan ağırlıkla özel kesim olmakla birlikte
kamu kuruluşları ve sivil toplum kuruluşları da yayımcılık faaliyeti içinde bulunmaktadır.
2011 yılında 41 bini geçen kitap başlığının yüzde 88’i özel sektör üreticilerine ait iken
yüzde 9’u kamu kuruluşlarınca yüzde 3’ü de çeşitli sivil toplum kuruluşlarınca üretilmiştir.
Tablo 50: Kitap Yayımcısının Türüne Göre Yayınlanan Materyal Sayısı
Kamu ve
YıL
Özel sektör
Toplam
eğitim
Sivil toplum
kurumları
kuruluşu
Bilinmeyen
2008
32 339
28 300
2 418
1 528
93
2009
31 286
27 511
2 408
1 312
55
2010
35 767
30 412
3 954
1 337
64
2011
41 386
35 724
3 704
1 958
-
Kaynak: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 2012
Türkiye İstatistik Kurumu, geçen yıla ilişkin Uluslararası Standart Kitap Numarası
(ISBN) İstatistikleri'ni açıkladı. Buna göre Türkiye'de geçen yıl 44 bin 613 kitap
yayımlandı.
Açıklanan istatistiklere göre, geçen yıl yayımlanan materyal sayısı bir önceki yıla göre
yüzde 7,2 artarak 50 bin 752'ye yükseldi. Bu materyallerin 44 bin 613'ü kitap, 483'ü
elektronik kitap (DVD, VCD, CD), 5 bin 245'i web tabanlı elektronik kitap, 193'ü konuşan
kitap, 16'sı harita ve 202'si diğer materyaller olmak üzere kayıtlara geçti.
Materyallerin yüzde 91,7'si özel sektör, yüzde 5,9'u kamu ve eğitim kurumları, yüzde 2,5'i
sivil toplum kuruluşları tarafından yayımlandı.
Geçen yıl yayımlanan materyallerin yüzde 24,4’ü eğitim, yüzde 23’ü yetişkin kültür
yayımları, yüzde 18,8’i yetişkin kurgu edebiyat yayımları, yüzde 14,1’i akademik yayımlar,
136
yüzde 13,6’sı çocuk ve ilk gençlik yayımları, yüzde 6,1’i ise inanç yayımlarından oluştu.
Ayrıca bu ürünlerin yüzde 91,7'si Türkçe, yüzde 4,9'u İngilizce, yüzde 3,4'ü ise diğer
dillerde yayımlandı.
137
Yayıncılık Temel Verileri
Yayınevi sayısı
Kitabevi sayısı (yaklaşık)
Dağıtım şirketi sayısı (yaklaşık)
Yayınlanan başlık sayısı (ISBN 2014)
Bandrol alan kitap adedi
Ücretsiz dağıtılan ders kitabı adedi (MEB)
Üretilen toplam kitap adedi
(48 sf. altı eğitim amaçlı kitaplar hariç)
Kişi başına düşen üretilen kitap adedi
Kitapta ve e-kitapta KDV oranı
1732
6000
145
50.752
344.405.399
216.698.371
561.103.770
7,3
%8 (Standart %18)
Kaynak: YAYFED
Tablo 51: 2014 Yıl Sonu Kitap Toptan Satışlar Pazarı
Segmentler
Mevcut
(milyon $)
Eğitim Yayınları
Mevcut
(milyon $)
Pazar Payı
(%)
908
55,91
Ortalama
fiyat ($)
2,28
a. Ders kitapları
169
0,74
b. Yardımcı ders kitapları
167
4,08
c. Sınava hazırlık kitapları
572
4,08
Kültür Yayınları
580
35,71
3,82
a. Yetişkin kurgu (edebiyat)
73
4,19
b. Yetişkin kurgu dışı (incelemearaştırma)
292
4,99
c. İnanç
172
3,43
d. Çocuk ve ilk gençlik
43
1,67
Akademik Yayınlar
36
2,22
7,15
İthal Yayınlar
100
6,16
15,6
1624
100
2,88
a. İngilizce Dil Öğretim Kitapları (ELT)
47
b. Diğer ithal kitaplar (akademik, kütüphane
alımı vb.)
53
TOPLAM
Kaynak: YAYFED
138
Tablo 52: 2014 Yıl Sonu Türkiye Kitap Perakende Pazarı
Segmentler
Mevcut
(milyon $)
Eğitim Yayınları
Mevcut
(milyon $)
Pazar Payı
(%)
1225
51,45
Ortalama
fiyat ($)
3,08
a. Ders kitapları
169
0,74
b. Yardımcı ders kitapları
239
5,83
c. Sınava hazırlık kitapları
817
5,83
Kültür Yayınları
935
39,27
6,16
a. Yetişkin kurgu (edebiyat)
112
b. Yetişkin kurgu dışı (incelemearaştırma)
459
c. İnanç
278
5,54
d. Çocuk ve ilk gençlik
86
3,35
6,43
7,85
Akademik Yayınlar
55
2,31
11
İthal Yayınlar
166
6,97
26,1
2381
100
4,24
a. İngilizce Dil Öğretim Kitapları (ELT)
78
b. Diğer ithal kitaplar (akademik, kütüphane
alımı vb.)
88
TOPLAM
Kaynak: YAYFED
Bir Senede Üretilen Toplam Başlık Sayısı
Ülkemizde 2014 yılında üretilen 50.752 başlık kitap, konularına göre ele alındığında şu
şekilde dağılım göstermektedir: 9542 yetişkin kurgu (% 18,8), 11.652 yetişkin kurgu dışı
(% 22,96), 6889 çocuk ve gençlik (% 13,57), 12.380 eğitim (% 24,4), 7171 akademik (%
14,13), 3118 inanç (% 6,14).
139
Kütüphaneler
Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü bünyesinde hizmet veren kütüphane sayısı
1118’dir. 2014 yılında kütüphanelere alınan süreli ve süresiz yayınlar için 11.995.000 TL
ödenek ayrılmış, ödeneğin tamamı ile toplam 1.204.700 adet yayın satın alınmıştır.
Rapordaki bazı veriler Türkiye İstatistik Kurumu, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yayımcı
Meslek Birlikleri Federasyonu, Milli Eğitim Bakanlığı yıllık verilerinden derlenmiştir. 2014
ortalama Dolar kuru 2,165 TL olarak alınmıştır.(*) TÜİK tarafından açıklanan 2014 ilk üç
çeyrek verileridir.
Ek:
Kitap Fuarları
Kitap Endüstrisinin önemli bir halkasını ise düzenli olarak gerçekleştirilen kitap fuarları
oluşturmaktadır. Tüyap İstanbul Kitap Fuarı, İstanbul Beyazıt Kitap Fuarı, Ankara Kitap
Fuarı, Ankara Kocatepe Kitap Fuarı, Tüyap İzmir Kitap Fuarı, Tüyap Bursa Kitap Fuarı,
Tüyap Adana Çukurova Kitap Fuarı ve Tüyap Diyarbakır Kitap Fuarı, Türkiye genelinde
düzenlenen başlıca fuarlar arasında sayılabilir. Kitap fuarlarının düzenlenen illerde başarılı
geçmesi sevindirici olmakla birlikte halen yetersiz olarak değerlendirilebilir. Bunun yanısıra
T.C. Kültür Bakanlığı’nın da katkılarıyla Frankfurt,
Londra, Kahire, Tokyo, Tahran,
Moskova gibi dünya kentlerinde düzenlenen uluslararası kitap fuarlarında da giderek daha
fazla katılınmaktadır.
Elektronik Yayıncılık Sektörü
Dünyada önemli bir güce dönüşmüş elektronik yayıncılık sektörüne bakıldığında ise,
ülkemizde henüz yeni gelişmekte olduğu söylenebilir. Okuma alışkanlıkları tüm dünyada
şekil değiştirirken Türkiye'deki yayıncılık endüstrisinin e-kitaba mesafeli duruşu devam
140
ediyor. Pek çok yayınevi bunun farkında olmasa da yayıncılık endüstrisinde gittikçe daha
da önem kazanan e-kitaba ilgi, ülkemizde sessiz bir yükselişe geçmiş durumda. Bu
ilgiyi Türkiye
İstatistik
Kurumu'nun
(TÜİK)
geçtiğimiz
hafta
açıkladığı
2013'e
ait Uluslararası Standart Kitap Numarası (ISBN) istatistikleri gayet iyi özetliyor. Zira
kurumun paylaştığı rakamlarda özellikle E-kitap konusunda şaşırtıcı veriler var. 2013'te
yayımlanan materyallerin sayısı 2012'ye göre yüzde 11,1 artarken, en yüksek artış, yüzde
537 ile elektronik kitaplarda gerçekleşmiş. Bu yeni rakamlar, e-kitapların kendi kitlesini
yavaş yavaş artırdığının ve bu ilginin daha da yükseleceğinin açık bir göstergesi olarak da
okunabilir.
Özellikle son yıllarda, kitap çeşitliliğinin azlığı, bunun yanı sıra e-kitap cihazlarının yüksek
fiyatlara satılıyor olması ülkemizde bu alana getirilen en büyük eleştiriler arasında yer
alıyordu. Fakat ülkemizde Yapı Kredi, Timaş, Can, Kaynak Kültür, Doğan, İş Bankası,
Şahdamar, Ötüken, Notos, Kırmızı Kedi, Nil, Sel, Işık ve Altın gibi yayınevlerinden
yayımlanan pek çok e-kitaba erişmek mümkün. Öyle ki, online kitap satış sitesi İdefix'te
yaklaşık 10.400 e-kitap okurunu bekliyor. E-kitaplar kişisel bilgisayarlardan, tabletlerden
ve akıllı telefon uygulamalarından da okunabilirken müstakil e-kitap okuyucularının
fiyatları 180-900 TL arasında değişiyor. Hem kitap çeşitliliği hem de e-kitap cihazlarının
dudak uçuklatan rakamları geride bırakmış olması, bu yükselen ilgiyi biraz açıklar nitelikte.
E-kitaplara uygulanan vergi de yayıncıların dikkat çektiği eleştiriler arasındaydı. Bu sorun
kısmen çözülmüş durumda, zira elektronik kitap ve benzeri yayınların elektronik ortamda
satışında uygulanan KDV oranı, 1 Aralık'ta yüzde 18'den 8'e düşürüldü. Basılı kitap ile ekitabın vergi oranını eşitleyen bu indirim, yayıncıların uzun süredir beklediği bir
gelişmeydi. Küçük bir hatırlatma yaparsak, Avrupa'nın pek çok ülkesinde e-kitaplardaki
vergi oranı yüzde 3,5 ile yüzde 7 arasında değişiyor, basılı kitaplar ise vergiden muaf
tutuluyor. Bu rakamlar göz önünde bulundurulduğunda e-kitaplara uygulanan vergi
açısından alınması gereken epey bir mesafemiz var.
141
Yayıncılık endüstrisinde pazar payını gün geçtikçe artıran e-kitap konusunda bir başka
eleştiri ise yüksek fiyatlar. Pazarı daha genişletmek için dünyanın önemli
yayıncılarından Hachette Book Group, HarperCollins, Macmillan ve Simon&Schuster
geçtiğimiz şubat ayında Kanada'da ortak bir anlaşma imzalayarak, elektronik
kitaplarda % 20 oranında bir indirim kararı almıştı. Ülkemizde ise e-kitapların fiyat
politikasını yayınevleri kendisi belirliyor ve herhangi ortak bir karardan söz etmek
mümkün değil. E-kitaptan sonra ‘yükselen' bir pazar olan sesli kitaplar da ülkemizde
henüz ciddi manada keşfedilmiş değil, fakat geçtiğimiz ocak ayında Türkiye'nin ilk
sesli kitap dükkânı ‘Seslenen Kitap' (www.seslenenkitap.com) kapılarını açmıştı. Bu
alanda önümüzdeki günlerde biraz daha hareketleneceğe benziyor. Türkiye İstatistik
Kurumu'nun, geçtiğimiz yıla ait paylaştığı rakamlar e-kitaba okurların artan ilgisini
gösterirken, özellikle bu alana henüz girmemiş yayıncılar için de önemli bir uyarı
niteliğinde. Zira, yayıncılık sektörünün gün geçtikçe yeni sürprizler sunduğu e-kitap
pazarının büyümesine kulak tıkamanın mümkün olmadığı açıkça görülmüş oldu.
Kaynak: TÜİK ve Zaman Gazetesi 29 Nisan 2014
E-Kitaplar
Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de hızlı şekilde yayılan e-kitap uygulaması, yayıncılık
sektöründe önemli bir pazar payı taşımaktadır. Basın Yayın Birliği Başkanı Münir Üstün’ün
ifade ettiğine göre e-Kitabın, tüm yayıncılık sektörü içindeki yeri henüz yüzde 0,3
civarındadır ama yeni bir alan olmasına rağmen ciddi bir hacim büyümesi içine girmiştir. 27
Sadece 2010 ile 2011 yılları arasında e-Kitap satışları yüzde 100′ü aşan bir büyüme
yaşamıştır.
27
Kaynak: AA haberi, http://www.ntvmsnbc.com/id/25359290/ erişim tarihi: 12.12.2012
142
Türkiye’de 2010′da yayınlanan e-kitap sayısı 646 iken, 2011′de ilk kez 1000 barajı
aşılarak bin 314 e-kitap yayınlandı.28 En çok yayınlanan materyaller e-kitap ve web
ortamında yayınlanan çevrimiçi dergilerdir.
Müzik Endüstrisi
Televizyon ve radyoyu yoğun biçimde kültürel faaliyetlere katılmada kullanan Türkiye
toplumunda, ürünleri kaset, cd,vcd biçimlerde sunulan müzik endüstrisi ürünleri için de
belli harcamalar yapılıyor. Fakat son yıllarda alınan bandrol sayılarında bir düşüş
görülüyor.
143
Tablo 52: Müzik Endüstrisinde Alınan Bandroller (2013 & 2014)
2013
Yabancı
CD
Yabancı
DVD
Yabancı
LP
blu-ray
OCAK
84.672
458
ŞUBAT
107.030
MART
blurayyerli
954
25
435.600
1.314
1.116
110
617.530
170.332
2.710
3.114
491
NİSAN
147.626
1.280
4.722
MAYIS
123.862
705
1.397
50
710.160
1.000
6.000
HAZİRAN
139.706
5.606
5.557
735
487.570
15.000
16.000
2.500
672.674
TEMMUZ
96.101
775
1.181
85
755.490
4.000
3.000
17.500
878.132
AĞUSTOS 64.509
828
312
60
529.150
1.000
15.000
1.031
17.500
629.390
19.500
797.752
Yerli CD
Yerli MC
Yerli DVD
Yerli LP
2.400
200
532.309
9.050
17.500
754.650
1.297.050
53.300
264.500
1.791.497
945.900
24.000
62.000
1.185.528
1.000
843.174
135.486
7.633
2.754
729
621.300
1.000
7.300
2.050
EKİM
61.332
808
1.081
140
367.123
1.000
16.000
2.093
KASIM
120.644
3.875
1.324
125
722.830
800
5.140
ARALIK
139.349
7.012
4.269
300
760.900
14.600
TOPLAM
1.390.649
27.781
2.850
-
GENEL
TOPLAM
8.000
EYLÜL
33.004
Yerli VCD
8.250.603
24.000
167.450
10.514
449.577
8.000
862.738
2.500
928.930
419.500
10.326.351
Kaynak : MUYAP
Tablo 53: 2014 Aylara Göre Bandrol Miktarları
Kaynak:MÜYAP
144
Bununla birlikte müzik endüstrisinde korsan üretim ve satışın yaygınlığının yanında
internetten müzik ürünlerine ulaşmanın getirdiği olarak ve bununla ilgili telif haklarını
koruma konusunda karşılaşılan zorluklar, toplam kültürel harcamalarda müzik endüstrisi
ürünlerinin payını gerilere düşürmektedir.
EK:
Müzik Yayıncıları, Yapım Şirketleri ve Kayıt Endüstrisi
İstanbul Ticaret Odası’nın (İTO) 2009 yılına ait verilerine göre sektörde müzik yayıncılığı
(fonogram yapımcısı), kayıt yapma (kayıt stüdyosu) ve kayıt çoğaltma (albüm dolum
fabrikaları) faaliyetlerinde bulunan firma sayısı 412 olarak saptanmıştır. 2000’li yıllardan
itibaren sektöre yeni giren kurumlar, yabancı şirketler ve uluslararası ağlarla ilişkiler
İstanbul’daki müzik endüstrisinin de kurumsallaşması yönünde bir itici güç oluşturmuştur.
Yine 2009 verilerine göre, Türkiye’de farklı büyüklüklerde yerli ve yabancı (temsilcilik)
3.000’e yakın yapımcı şirket bulunmaktadır.29 Bugün 250 milyon dolar büyüklüğe sahip
Türkiye müzik endüstrisi ise önümüzdeki 4 yılda 8 milyon dolar büyümesi bekleniyor.
Fonogram yapımcılarını yerli albüm yapım şirketleri ve yabancı şirketlerin Türkiye
temsilcilikleri (EMI, Warner, Universal, Sony) oluşturmaktadır. Türkiye’de müzik alanında
yabancı ve yerli üretimler karşılaştırıldığında, yerli üretimlerin %90’a yakın paya sahip
olduğu görülür. Yerli müzik üretimi daha çok yerli albüm yapım şirketleri üzerinden
yürümektedir.1999 yılında 127 Milyon Dolar olan müzik satış gelirlerinin, 2012 yılında 207
Milyon Dolara ulaştığı tahmin edilmektedir.30
29
Aktaran: Ertürk, Eylem (2010): İstanbul Müzik Endüstrisi. Temel Yapısal Özellikler, Eğilimler, Sorunlar
ve Öneriler. Sektör Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri 2010.
http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/files/yayinlar/ISTANBULDA_MUZIK_ENDUSTRISI.pdf (erişim tarihi:
22.11.2012)
30
IFPI Müzik Raporlarından derleyip aktaran: Ahmet İncekara, Elif Haykır Hobikoğlu, Kültür Ekonomisi
Kapsamında
Kültür
Sektörlerinin
Türkiye’de
Gelişim
ve
Yansımaları
(Sunum
Metni)
http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&sqi=2&ved=0CB4QFjAA&url=http%3
A%2F%2Fwww.iav.org.tr%2Fdosyalar%2FKulturEkonomisi.doc&ei=Ise0UKiCAa754QTbw4DgDA&usg=AFQjCNGKArC7gz5I1XJxQq1ptwb1HXPoQ&sig2=aeKr1Lyj0T-rVgtuQm41PA
145
Konser Organizasyonu, Müzikal Prodüksiyonlar ve Müzik Festivalleri
Özellikle 1990’lı yıllardan itibaren Türkiye, uluslarası üne sahip müzik toplulukların ve
sanatçılarının sahne aldığı ülkeler arasındadır.
Biletix Bilet Dagitim Basim ve Tic. A.Ş
Bir Live Nation Entertainment (NYSE-LYV) şirketi olan Biletix, Bilet Dagitim Basim ve Tic.
A.Ş kültür etkinlik biletlerinin müşteriye ulaştırılmasında önemli bir yere sahiptir.
Live Nation Entertainment (NYSE-LYV) konser ve etkinlik mekanı operasyonları,
sponsorluk, biletleme çözümleri, e-ticaret ve sanatçı yönetimini de içeren beş ayrı iş
kolunda faaliyet gösteren dünyanın en büyük canlı etkinlik şirketidir.
Live Nation 2009 yılında dünya çapında 140 milyon bilet satışı gerçekleşirmiş, 21.000
konser organize etmiş, 850 sponsorla iş ortaklığı yaptı ve kendisine ait e-ticaret siteleri ile
aylık ortalama 25 milyon tekil müşteriye hizmet vermiştir.
2000 yılında Ali Abhary, Dave Dorner ve Koç Bilgi Grubu tarafından kurulmuş, 2006
yılında Ticketmaster tarafından satın alınmıştır. Her yıl, 400’ün üzerinde etkinlik
organizatörü tarafından düzenlenen 7.000’den fazla etkinlik için, değeri 90 milyon $’ın
üzerinde ve 4 milyon adetten fazla bilet satışı yapmaktadır.
İstanbul, Ankara, Antalya ve İzmir’de bulunan yönetim ofisleriyle tüm Türkiye çapında
hizmet sunan Biletix, bu hizmetini web sitesi (www.biletix.com) , çağrı merkezi (0 216 556
98 00), sayıları 40’ı aşan perakende satış noktaları, banka ATM ağları ve kendisine ait
mobil biletleme platformları aracılığıyla gerçekleştirir.
Firmanın 2011 yılında Türkiye çapında gerçekleştirdiği satışların oranında spor alanından
sonra yüzde 20,84’lük bir payla yerli ve yabancı konser etkinliklerinin ikinci sırada olduğu
görülmektedir:
146
Tablo 54: Biletix 2011 Bilet Satış Dağılımı (%)
Sahne Sanatları
Konserler
Aile Eğlencesi
9,97%
20,84%
6,54%
Spor
58,77%
Diğer
3,87%
Kaynak: Biletix Bilet Dagitim Basim ve Tic. A.Ş 2011
Festivaller
Sadece İstanbul’da 2010 yılında düzenlenen müzik festivallerinin sayısı 27 olarak
saptanmıştır.31 Ülke genelinde düşünüldüğünde, ve sayıların giderek arttığı göz önünde
tutulduğunda müzik festivallerinin kültür (kreatif) sektörünün başat bir öğesi olduğu
söylenebilir.
Dijital Müzik Piyasası
Teknik yeniden üretim çağımızın birincil ürünlerinden sayılan müzikal ürünlerin üretim,
dağıtım ve tüketim koşulları elbette teknolojik ve dijital gelişmelerle birlikte dönüşüme
uğramıştır ve giderek kültür (kreatif) sektörünün önemli bir bileşeni haline gelmektedir.
2000'lerin hemen başında tanıtılan iPod ve iPod'u takip eden iTunes Store ile yeniden
biçimlenen müzik endüstrisi bir büyük değişime daha yaklaşıyor. Son yıllarda giderek
yaygınlaşan isteğe bağlı online müzik servisleri, dijital müzik pazarının küçülmesine neden
oluyor.
Yeni bir dönem
Ülkemizde de faaliyet gösteren Spotify ve Pandora, Songza gibi çeşitli müzik servisleri
kullanıcılara artık daha cazip geliyor. Ücretsiz dinleme olanağı, neredeyse sınırsız bir
arşiv, depolama alanı gerektirmemesi, güncel listeler ve önerilerle müzik kültürünü
31
İstanbul 2010 Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri araştırma verilerinden aktaran: Ertürk,
2010.
147
artırması, sosyal ağ entegrasyonu gibi birçok etken müzik konusunda tercihin online
servislerden yana olmasını sağlıyor.
Müzik satışları düşüyor
2014 yılına yönelik Nielsen SoundScan'in yaptığı araştırma da bu eğilimi net bir şekilde
gösteriyor. Verilere göre, digital albüm satışları 2014 yılında yüzde 9 düşmüş durumda.
Tek şarkı satışlarındaki azalma oranı ise yüzde 12 olarak gerçekleşmiş. Buna azalmaya
rağmen satışlar adet bazında hala oldukça yüksek. Yıl boyunca toplam 117 milyon dijital
albüm satışı gerçekleşmiş, 1.26 milyar şarkı indirilmiş durumda.
Akış servislerinde yükselme
İsteğe bağlı müzik akış servislerinin kullanım oranında ise büyük bir artış söz konusu.
Nielsen'e göre bu tür servisler geçtiğimiz yıla oranla yüzde 54 oranında büyüdü. 2014
boyunca online servislerde toplam 164 milyar şarkı dinlendi. Online müzik servislerinin
büyüme eğiliminin sürmesi bekleniyor.
32
MÜYAP kaynaklarına göre, 2005 yılında müzik yapımcıları dijital alandan, önceki yılın
gelirinin üç katına karşılık
1.1 milyar Dolar değerinde gelir elde etmiştir. Teknolojik
olanaklarından tam performansla faydalanabilmek amacıyla MÜYAP, Dijital Müzik
Platformu Projesi’yle müzik sektöründeki alt yapı çalışmalarını sürdürmektedir. Buna göre
müzik sitelerinin download, streaming vb hizmetleri yasal yoldan vermelerini sağlayacak
bir yapının oluşturulması hedeflenmektedir.
Dijital
müzik,
Türkiye’de
müzik
endüstrisinin
elde
ettiği
gelirin
yüzde
16’sını
oluşturmaktadır. 2005 yılında 715 bin lira olan dijital müzik gelirleri, her yıl yaklaşık yüzde
50 büyüyerek, 2011 yılında yüzde 50’nin üzerinde büyüyerek, 16 milyon liraya
ulaşmıştır.33
32
33
<http://shiftdelete.net/dijital-muzik-satislari-dusuyor-57348>, Erişim: 28.08.2015
Meltem
Kara’nın
Hürriyet
gazetesinde
http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/22103605.asp
08.12.2012
tarihinde
yayımlanan
yazısından.
148
Müzecilik
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü yetkililerinden edindiği bilgiye göre,
Türkiye'de bakanlığa bağlı 192 müze bulunurken özel müze sayısı ise 193'e ulaştı.
Türkiye'de 2000 yılında 89 olan özel müze sayısı, 2007 yılında 108'e ulaştı ve bu tarihten
sonra her yıl artışla kapatıldı. Özel müzeler 2008'de 124, 2009'da 139, 2010'da 146,
2011'de 157, 2012'de 174'e, 2013'te de 184'e çıktı. Bu yıl ise özel müzelerin sayısı
bakanlığa bağlı müzelerin sayısını geçerek, 193'e yükseldi.
Tablo 55: 2000-2014 Yılları Arasında Müze ve Örenyerlerimizin Ziyaretçi
Sayıları
2000
6.887.344
2001
7.590.138
2002
14.268.186
2003
13.987.747
2004
13.015.486
2005
18.384.865
2006
16.086.050
2007
18.048.674
2008
22.662.590
2009
21.193.627
2010
25.854.341
2011
28.462.893
2012
28.781.308
2013
29.481.005
2014
29.774.390
Kaynak, DÖSİMM ,Kültür ve Turizm Bakanlığı / TAVAK 2015 Araştırması
149
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesindeki 193 müzenin biletli ziyaretçi
sayısı 2014 yılında 30 milyona yaklaşmıştır. Bu sayı, yerli ziyaretçiler olduğu kadar
yabancı ziyaretçileri de kapsamaktadır. Ayrıca ağırlığını öğrencilerin oluşturduğu 8
milyona yakın ziyaretçi de müzelere giriş yapmaktadır.
Bu 193 müzenin dışında, TBMM Genel Sekreter Yardımcılığı (Milli Saraylar),
bünyesindeki saray, köşk, kasır, müze ve tarihi fabrikalar da kültürel varlıklar arasında ve
kültür harcamalarına konu olmaktalar. Kuruluşu Cumhuriyet’in ilk yıllarına dayanan Milli
Saraylar, zaman içerisindeki katılımlarla birlikte, aralarında Topkapı ve Dolmabahçe
Sarayı’nın bulunduğu iki saray, üç köşk, beş kasır, üç müze de ücretli girişlerde önemli bir
yer tutmaktadır.
Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü (DÖSİMM) , Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın
en büyük bütçeli ve en büyük istihdamına sahip birimidir.
Yaygın olarak bilinen Geleneksel El Sanatları ve Kitap Satış Mağazaları DÖSİMM
tarafından işletilmekte, müze ve örenyerleri gelirlerinin tahsil edilmesi, Bakanlığa bağlı
tarihi mekanların kısa süreli kullandırılması, müze ve örenyerleri, kültür merkezleri,
galeriler ve kütüphanelerin ticari ünitelerinin kiraya verilmesi DÖSİMM’in görevleri
arasındadır.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, müze ve ören yerleri ile ticari faaliyetlerden elde edilen gelirin
2014'te yüzde 39'luk artışla 435 milyon liraya çıktığı açıklandı.
150
Tablo 56: En Çok Gelir Sağlayan İlk 10 Müze ve Ören Yeri 2014 (Milyar TL)
Kaynak : http://www.gazetevatan.com/muzede-gelir-rekortmeni-ayasofya--667221-ekonomi/
Kamu mülkiyetine ait müze ve örenyerlerinin yanı sıra özel müzeler de ziyaretçi geliri elde
etmektedir. 2011 tarihi itibari ile Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü denetiminde
146 adet özel müze bulunuyor.
Bunların
bazıları PTT, TCDD, gibi kamu kurumlarına, üniversitelere, belediyelere,
vakıflara ait,
bazıları da Koç, Sabancı, Yaşar gibi büyük holdinglerin kurucularının
imzasını taşıyan özel müzeler, bulundukları kentlerin en önemli kültür varlıkları arasında
yer alabiliyor.
Örneğin İstanbul’da Eczacıbaşı ailesinin öncülük ettiği İstanbul Modern, Koç ailesinin Pera
Müzesi (Suna ve İnan Kıraç Vakfı), Rahmi M. Koç Sanayi Müzesi, Yapı Kredi Vedat
Nedim Tör Müzesi, Sabancı Ailesi’nin kurduğu Sakıp Sabancı Müzesi, önemli müzelerdir.
146 müzenin 30’u İstanbul, 30’u Ankara’da. İzmir’de 7 özel müze bulunuyor. Kütahya ve
Çanakkale’de 6’şar, Eskişehir ve Bursa’da da 5’er özel müze var. Özel müzelerin kalanları
öteki Anadolu illerindedir.
151
Bu özel müzeler de yabancı turistlerin ve üst düzey gelir grubundaki kesimlerin kültürel
harcama yelpazesinde yer almaktadırlar.
1.1.1. EK: Galeriler ve Müzayedeler34
Türkiye'de ağırlığı İstanbul olmak üzere son yıllarda önemli müzayede evlerinde ciddi
boyutlarda satışlar yapılmaktadır. Örneğin son iki yıl içinde Antik A.Ş., iki önemli Osman
Hamdi tablosunu milyonlar düzeyinde satmıştır. Müzayedelerde öne çıkan bir diğer isim,
2006 yılında AŞADA Karadeniz Yatırım Holding A.Ş. tarafından kurulan Beyaz
Müzayede’dir. Çağdaş ve Modern Sanat Müzayede’ciliğinde Türkiye’nin öncüleri arasında
sayılan Beyaz Müzayede, çağdaş ve modern sanat eserlerinden oluşan müzayede
düzenlenme, ilk online müzayede gerçekleştirme, ilk tahmini fiat aralığı kullanımı, ilk
dünya çağdaşlarından oluşan müzayede organizasyonu gibi etkinliklerde öncülük
yapmıştır. Bunun yanısıra Portakal Müzayede'de, Alif Art'ta v.d. müzayedelerde çağdaş
Türk sanatı örnekleri yüksek paylar alarak satılmıştır. Sekörün bu branşına yönelik
ölçümlerin yapılabilmesi için söz konusu müzayede şirketlerinden satış sonuçlarının
istenilerek istatistikler yapılmalıdır.
Türkiye'de gerçekleştirilen bu müzayedelerin dışında, Sotheby ve Christies firmaları,
Londra, New York ve Dubai gibi kentlerde Türk sanatı müzayedeleri düzenlemekte ve
Türk sanatçılarının eserlerini pazarlamaktadırlar. Bu müzayedelerin sonuçları da “Kültür
Malzemelerinin Perakende Ticareti”ne dahil edilmelidir.
Türkiye'de 2001'de 5 milyon dolar olan sanat piyasası son on yllda 20 kat büyüyerek
2010'da 105 milyon dolara ulaşmıştır. Bu rakamın son iki yılda 300 milyon dolara
yaklaştığı tahmin edilmektedir.
34
Bu bölüm Dr. Ahmet Doğan tarafından hazırlanmıştır.
152
Tablo 57: 2012 Yılında Müzayedelerde Satılan Eserler
Osman Hamdi “Vazo Yerleştiren Kız” 3.280.000 TL
Erol Akyavaş “El-El Hak” 2.780.000 TL
Nejat Devrim “Soyut Kompozisyon” 2.100.000 TL (Nisan 2012 Sothebys)
Erol Akyavaş “Kuşatma/Fallen City” 1.641.000 TL
Hasan Rıza “Fatih'in İstanbul'a Girişi” 1.260.000 TL
Mübin Orhon “Soyut Kompozisyon” 1.100.000 TL
Ferruh Başağa “Mavi Akdeniz” 750.000 TL
Orhan Peker “ Ayçiçeği Tarlası” 695.000 TL
Adnan Çoker “Retrospektif 3” 650.000 TL
Nazmi Ziya “Bülbül Deresi” 631.000 TL
Burhan Doğançay “Özgür Olmak İçin” 630.000 TL
Burhan Doğançay “Big Spiderweb” 425.000 TL
Ömer Uluç “Nü ve Kedi” 500.000 TL
İstanbul'da düzenlenen Sanat Fuarları'nda galerilerin satışları da önemli boyutlardadır.
Bu galeriler ile temasa geçilip ciroları öğrenilebilir.
Sanatçıların atölye satışlarına yönelik bir saptama yapmanın güç olmasıyla sanatçılardan
eserler satın alan koleksiyoncularla irtibat kurularak onlardan sanata yatırım miktarları
sorulabilir.
Plastik sanatlar dışında diğer sanat ürünlerinin de, örneğin Osmanlı gümüşleri ve
tombakları, el yazmaları, hilyeler, fermanlar, hatlar, porselenler v.s. gerek müzayedelerde
gerekse de antika satışlarında önemli cirolar oluşturmaktadır.
Bu ciroların saptanması da ancak koleksiyonerlerden alınabilecek bilgilerle mümkün
olabilir.
EK: Mimari
TMMOB Mimarlar Odası’nın verdiği bilgiye göre, 2012 yılı itibariyle üye mimar sayısı 41
bin 234 olarak saptanmıştır. Aktif üyelerin şubelere göre dağılımına bakıldığında, yüzde
37.77’lik bir payla İstanbul Büyükkent Şubesi’nin 16 bin 924 üyeyle birinci sırada olduğu
görülür. İstanbul’u 7 bin 650 üyeyle Ankara Şubesi izler:
153
Tablo 58: Mimarlar Odası Üyelerinin Şubelerine Göre Dağılımı (2015)
ŞUBELERE GÖRE ÜYE DAĞILIMI
ADANA ŞUBE
734
1.56 %
ANKARA ŞUBE
8081
17.16 %
ANTALYA ŞUBE
1858
3.95 %
358
0.76 %
1426
3.03 %
ÇANAKKALE ŞUBE
183
0.39 %
DENİZLİ ŞUBESİ
349
0.74 %
DİYARBAKIR ŞUBE
562
1.19 %
85
0.18 %
ESKİŞEHİR ŞUBE
391
0.83 %
GAZİANTEP ŞUBE
745
1.58 %
78
0.17 %
339
0.72 %
17798
37.79 %
4148
8.81 %
KAHRAMANMARAŞ ŞUBE
235
0.50 %
KAYSERİ ŞUBE
655
1.39 %
KOCAELİ ŞUBE
717
1.52 %
1319
2.80 %
MALATYA ŞUBE
185
0.39 %
MERSİN ŞUBE
560
1.19 %
MUĞLA ŞUBE
833
1.77 %
ORDU ŞUBE
154
0.33 %
SAMSUN ŞUBESİ
579
1.23 %
TRABZON ŞUBE
652
1.38 %
VAN ŞUBE
304
0.65 %
43328
100 %
BALIKESİR ŞUBE
BURSA ŞUBE
ELAZIĞ ŞUBE
GİRESUN ŞUBE
HATAY ŞUBE
İSTANBUL BÜYÜKKENT ŞUBESİ
İZMİR ŞUBE
KONYA ŞUBE
TOPLAM
Kaynak: TMMOB Mimarlar Odası 2015
154
Ne var ki bu ana endüstri dalının ve ilgili alt sektörlerden elde edilen yıllık ciro bilgisine
ulaşılamamaktadır.
Kamu Kuruluş ve Binalarına Yönelik Öneri:
Devlet aracılığı ile yaptırılan kamu binalarında veya özelleştirme ile özel şirketlere
devredilen kamu kuruluşları yapılarında pek çok Avrupa ülkesinde uygulanan “KUNST am
BAU” sistemine göre bina maliyetinin bir bölümü (%0,5 - %1 oranı) bu yapılara
yerleştirilecek sanat eserlerine ayrılabilir. Çevre düzenlemesinde heykeller, giriş
fuayesinde resimler, panolar, vitraylar, cephe dizaynı gibi çalışmalarda kullanılmak üzere
ayrılacak bu meblağ sanat piyasasına önemli bir maddi ivme getirecektir. Bu öneri son
zamanlarda gelişen TOKİ binaları için de geçerli olabilir.
EK: Dizayn Endüstrisi
Endüstriyel Dizayn
Wordwide Industrial Design Services Industry 2010 raporuna göre, Türkiye’de Endüstriyel
Tasarım Sektöründe 197 tasarım şirketi 42 milyon Dolar ciro yapmakta ve 1913 kişi
istihdam edilmektedir. 2006 yılında 33milyon dolar olan tasarım sektörü satışları 2010
yılında 42 milyon dolara yükselmiştir. 35 Bu sayının tahmini olarak 2014 yılında 53,5 milyon
dolara yükseldiği hesaplanmıştır.
35
Aktaran: İncekara, Ahmet; Elif Haykır Hobikoğlu, Elif: Kültür Ekonomisi Kapsamında Kültür Sektörlerinin
Türkiye’de
Gelişim
ve
Yansımaları
(Sunum
Metni)
http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&sqi=2&ved=0CB4QFjAA&url=http%3
A%2F%2Fwww.iav.org.tr%2Fdosyalar%2FKulturEkonomisi.doc&ei=Ise0UKiCAa754QTbw4DgDA&usg=AFQjCNGKArC7gz5I1XJxQq1ptwb1HXPoQ&sig2=aeKr1Lyj0T-rVgtuQm41PA
155
Moda
Moda endüstrisinin son yıllarda hızlı bir gelişme kaydetmesi de Türk hazır giyim
sektörünün dünya piyasalarında daha fazla yer almasını sağlamıştır. Tasarımcılar,
markalar, büyük alım grupları ve uluslararası moda çevreleri artık Türkiye’yi moda merkezi
olarak görmektedir.
Türkiye’de gerçekleştirilen uluslararası moda fuarları Ortadoğu ve Avrupa arasında önemli
bir moda ve kültür köprüsü kurulmasını sağlamanın yanısıra Türkiye’nin sektördeki
konumunu da yükseltmektedir.
Türkiye’de 11.000 adet hazır giyim alanında, 7.500 adet tekstil alanında
imalatçı/ihracatçı firma bulunmaktadır.36
Türkiye İhracatçılar Meclisi verilerine göre Türkiye’nin ihracatı; 2010 yılında geçen yıla
göre %11,3 artarak 113,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Sanayi ihracatı ise, 2010
yılında geçen yıla göre %15 artarak 93,5 milyar dolara ulaşmıştır.
2010 yılında sanayi ihracatı içerisinde en yüksek pay alan otomotiv sektörünün (%15,29)
ardından hazır giyim sektörü (%12,88) gelmektedir.
Hazır giyim sektörünün ihracatı ise 14,6 milyar dolar olarak saptanmıştır. Sektör
ihracatında önceki yıla göre %10,1’lik bir artış bulunmaktadır.
EK: Modern Yaratıcılık Endüstrisi
Oyun Yazılımı
Dünyadaki parasal hacmi 70 milyar dolara ulşamış görünen oyun yazılımı sektöründe
Türkiye, 250 milyon dolarlık ciro elde etmiştir. Sektör, 5 yılda 1 milyar dolar kazanmayı
hedeflemektedir.37 Türkiye'de video oyunları geliştiren Sobee şirketinin kurucusu ve Genel
36
Uzunoğlu, Hande: “2010 Yılı Hazır Giyim Sektöründe Gelişmeler ve Sektörün 2023 Hedefleri”, AR&GE
Bülten 2011 Temmuz– Sektörel ve Bölgesel.
37
Birsu
Eren,
“4
Büyüğün
Oyunu
Çıkıyor”,
Sabah
Gazetesi,
27.10.2012,
http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/10/27/4-buyugun-oyunu-cikiyor (erişim tarihi: 28.11.2012)
156
Müdürü Mevlüt Dinç’in ifadesine göre dijital oyun, geri dönüşü en yüksek sektördür.
Dinç’in saptamasına göre Türkiye’de 20 milyon oyuncu bulunmaktadır ve Türkiye toplam
200-250 milyon dolar gibi bir pay alarak dünyada ilk 10'a girmektedir. Sektörün 10 yılda
150 milyar dolar büyüklüğü yakalaması beklenmektedir.
Türkiye'de 21,8 milyona ulaşan oyuncu kitlesi bulunuyor.
DİJİTAL oyunlar dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de özellikle gençlerin
büyük ilgisini çekiyor. Gartner Oyun Sektörü Araştırma Raporu’na göre, oyun konsolları
donanım ve yazılımını içerecek şekilde tanımlanan oyun sektörünün, 2015 sonunda 111
milyar dolara ulaşması bekleniyor. Türkiye’nin genç nüfusu sektör için bulunmaz bir nimet
sunuyor. Türkiye'de 21,8 milyona ulaşan oyuncu kitlesi bulunuyor. Oyuncuların 11,4
milyonunun dijital oyunlara harcama yaptıkları ve oyun pazarının 2012 itibarıyla 300
milyon doları aştığı tahmin ediliyor.
Genç Nüfus Oyun Oynamayı Seviyor
Türkiye’de genç nüfus dolayısıyla dijital oyun kültürünün son derece yaygın olduğu ifade
edilirken, günde 39 milyon saat oyun oynandığı tahmin ediliyor. Türkiye, sosyal oyun
kategorisinde oyuncu başına oyun oturumu süresinde 38,4 dakika ile dünyada birinci
konumda yer alıyor. Bu potansiyeli gören yabancılar da Türkiye oyun sektörüne ilgi
gösteriyor. Gelecek yıllarda çok uluslu firmaların ortaklık ya da satın alımlar yoluyla
Türkiye oyun pazarına girmeye başlayacağı belirtiliyor.
Programlama, modelleme, animasyon, tasarım, kurgu, müzik ve ses gibi çok fazla alanı
kapsayan oyun teknolojileri, başta savunma, sağlık ve eğitim olmak üzere diğer alanlarda
da yoğun olarak kullanılıyor. Örneğin, oyun tabanlı eğitim yaklaşımının FATİH Projesi
içerisinde önemli bir yer tutması bekleniyor.
Gelişmiş bir oyun sektörüne sahip olmanın bir diğer faydasının, yerli kültür ve tarihe
dayanan oyunların ülke tanıtımına sağlayacağı katkı olarak gösteriliyor.
157
Son dönemde Türkiye oyun sektörü, yabancı yatırımcıların da ilgisini çekiyor. Çok uluslu
firmaların ortaklık ya da satın alımlar yoluyla Türkiye oyun pazarına girmesinin, yerli oyun
sektörü ile bu sektörün gereksinim duyduğu nitelikli insan kaynağının gelişimini
hızlandıracağı öngörülüyor. Oyun sektöründe Türk firmalarına verilen destekler, bilgi
teknolojileri sektörüne verilen genel destekler kapsamında yurtdışına açılım ve maddi
proje destekleri ile sınırlı bulunuyor.38
Türkiye’de Korsan Üretimi ve Satışı
Korsan, hala Türkiye’de önemli bir sorun teşkil etmektedir. ABD Ticaret Temsilciliği’nin
Fikri Mülkiyet Hakları Raporu olan Special 301’e göre Türkiye, 2001 Special 301
Raporu’nda 5846 sayılı FSEK’te 2001 yılında yapılan değişiklikler dikkate alınarak
Öncelikli İzlenen Ülkeler kategorisinden çıkartılarak, izlenen ülkeler listesine dahil
edilmiştir. Ancak 2004’te, yüksek korsanlık oranları nedeniyle tekrar Öncelikli İzlenen
Ülkeler kategorisine girmiştir. 2007 Special 301 Raporu’na göre ise Türkiye’nin 2006’da
olduğu gibi Öncelikli İzleme Listesinde kalması önerilmiştir. 39 2011 Special Raporu’nda ise
Türkiye Öncelikli İzlenen Ülkeler arasından çıkartılmış olup, izlenen ülkeler listesine dahil
edilmiştir ve korsan ve taklit üründe 6’ncı sırada yer almaktadır.40
AB’nin 2012 İlerleme Raporu’na göre ise Türkiye, fikri mülkiyet hakları konusunda 144
ülke arasında 86’ncı sırada yer almaktadır. AB İlerleme Raporu’nda 2011’de 6 milyon
taklit ürüne el konulduğu ifade edilmiştir. 41
38
<http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?DocID=28528651>
<http://www.gazetevahdet.com/oyun-delisi-olduk-15177h.htm> (Erişim tarihi: 28.08.2015)
&
39
S. Abdurrahman Çelik, Kültür Endüstrisi. Üç Yanlış Bir Doğru, İstanbul, Literatür Yayınları, 2012, s. 344
2011 Special 301 Report, ABD Ticaret Temsilciliği’nin Fikri Mülkiyet Hakları 2011 Special 301 Raporu,
http://www.ustr.gov/webfm_send/2841 (Erişim: 30.12.2012)
41
Kaynak: İstanbul Ticaret Odası
http://www.ito.org.tr/wps/portal/gazete-detay?WCM_GLOBAL_CONTEXT=ito_portal_tr/ito-portal/gazete/gzt2012/gzt-2012-12/gzt-2012-12-21/a7718f804de45eae948c9fa3cec97904 (Erişim: 07.01.2013)
40
158
Müzik Sektöründe Korsan
Uluslararası Alan / IFPI (Uluslararası Fonogram Yapımcıları Birliği) 2003 Korsan
Raporuna göre 1999 yılında 510 milyon adet Korsan CD üretilirken bu rakam 2002 yılında
1.1 milyar adede ulaşmıştır. Rapora göre müzik sektörünün korsan nedeniyle yıllık kaybı
4.6 milyar dolar olarak hesaplanmaktadır. Müzik eserlerinde (Kaset ve CD) Korsan
kullanım oranının ortalama olarak %70’ler seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir.
Korsanın ulaşmış olduğu seviye sebebiyle, Müzik Sektörünün yıllık cirosu 1991 yılında
200 milyon $ iken 2001 yılında 50 milyon $ seviyesine düşmüştür. Müzik sektöründe
korsan sebebiyle devletin vergi kaybının 37.Trilyon TL olduğu tahmin edilmektedir.42
Abdurrahman Çelik’in araştırmasına göre 2004 yılı için yerli repertuarda tahmin edilen
korsanlık oranı %50, yabancı repertuar için tahmin edilen korsanlık oranı ise %70
civarındadır.43 Müzik eserlerinde fiziki materyallerde korsan kullanım oranının ortalama
olarak %70’ler seviyesinde olduğu, tahmin edilmektedir. Çelik, 2004 yılı bandrol
satışlarından bu yüzdeler alındığında ve ortalama yerli-yabancı kaset CD toptan satış
fiyatlarıyla bir değerlendirme yapıldığından sadece korsan miktarlar için elde edilecek
tahmini cironun yaklaşık 159.651.667 TL olacağını saptamıştır.
Sokaklarda satılan kopyalanmış CD’ler, karışık albümler (korsan üretimler), ve daha
profesyonel yöntemlerle taklit edilip yasal markete sokulan ürünlerin cirosu yıllık yaklaşık
100 milyon dolar düzeyindedir. Buna, internet yoluyla yasal olmayan çoğaltım
eklendiğinde yıllık yaklaşık 200 milyon dolar düzeyinde bir kaynak, müzik sektöründen
emilmektedir. Devletin tahsil etmesi gereken vergi ise sadece bu miktar için yaklaşık 40
milyon TL olacaktır.44
42
43
44
http://www.ilesam.org.tr/sayfa1.asp?id=1200 (erişim tarihi: 07.01.2013)
Çelik, 2012: 338.
Çelik, a.y.
159
Yayıncılık Sektörü
IFPI 2003 Raporuna göre Türkiye’de yayıncılık sektöründeki korsan oranı %60 civarında
tahmin edilmektedir. Bu oran, yaklaşık 300 trilyonluk bir “korsan” pazarı olduğunun
göstergesidir. Yayıncılık sektöründeki korsan oranlarında da çeşitli tahminler olmakla
beraber; En fazla korsan üretimin kültür yayınları ile İthal kitap pazarında (%60’ın
üzerinde) olduğu tahmin edilmektedir. Sırf bu iki alandaki toplam kayıp 80 Trilyon TL’yi
bulmaktadır. Korsanın ikinci yüksek olduğu alan ders kitaplarıdır; bu alandaki korsan
pazarı da 50 Trilyon TL olarak tahmin edilmektedir.
2011 yılı sayılarına bakıldığında, telif haklarıyla ilgili 2011 yılında şüpheli vaka sayısının
3.678 adet olduğu görülmektedir. Aynı yıl 16.120 bin korsan ürüne el konmuştur. Marka
haricindeki patent, faydalı model, tasarım ve coğrafi işaret ihlalleri bakımından cezai
yaptırım bulunmamaktadır. 45
Korsan Kitap
Özellikle işlek caddelerde, üst geçitlerde 'korsan kitap' satışının yapıldığı bu bölgelere
düzenlenen operasyonlarla binlerce kitap ele geçirildiğini kaydeden Yayımcı Meslek
Birlikleri Federasyonu (YAYFED) Başkanı Bayram Murat, "Korsanla mücadele önemli
sonuçlar elde edilmeye başlandı, korsan üretimi yüzde 70 oranında azalma kaydetti.
Milyon dolarlık cirolara ulaşan korsan kitap sektöründe bugüne kadar yakalanan
korsanların birkaç kişi dışında hapse girmemiş olması, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun
hâlâ Avrupa Birliği'ne uyumlu hale getirilememesi, korsancıları daha da cesaretlendiriyor.
Boşluklar tamamlandığı takdirde korsan sektörünün bitirileceğini tahmin ediyoruz." Diye
açıklamada bulunmuştur.
Yapılan araştırmada en çarpıcı verinin Türkiye'nin yaklaşık olarak 5'te birinin hiç kitap
okumaması olduğunu söyleyen YAYFED Başkanı, "12 ilde yapılan 'Korsan kitap satın
45
http://www.haberler.com/turk-korsanlar-ab-ilerleme-raporu-na-girdi-4015695-haberi/,
haber, erişim tarihi: 28.11.2012.
15.10.2012
tarihli
160
alma eğitimleri araştırması 'verilerine göre, 'Kendiniz, çocuğunuz ya da evdeki herhangi
biri için düzenli olarak ya da başka şekilde kitap temin ediyor musunuz?' sorusuna
araştırmaya katılanların yüzde 15'i 'Hiç kitap okumadı' cevabını verdi. Yüzde 21'i ise 10
yılda bir yada daha az kitap aldığını söyledi. Düzenli ya da düzensiz kitap okuyanlar ise
kitapları kırtasiye ya da kitap evlerinden tercih ediyor. Hiç kitap okumayan insanlar kitap
okumaya başlarsa okuma oranı da önemli oranda artacağını söyleyebiliriz." dedi.
Türkiye'de elektronik kitap satın alanların oranının da yüzde 12'ye ulaştığını belirten Murat
"e-kitap, kitap almayı tercih edenlerin büyük bir kısmını üniversite öğrencileri oluşturuyor.
e-kitap almayı tercih edenler kolay ulaşılabilir, ucuz ve kolay taşınabilir olduğu için tercihte
bulunuyor. e-kitap almayanlar ise gerçek kitap hissini sevdiği için tercihte bulunmuyor.
Araştırma sonucuna göre en çok öykü ve roman türleri, ardından polisiye hikayeler
okunuyor. Üçüncü sırada ise dini yayınlar yer alıyor." şeklinde konuştu.
Türkiye'de korsan kitap alanların oranının yüzde 18 olduğunu ve korsan kitap tercih
edenlerin büyük çoğunluğunu üniversite öğrencilerinin oluşturduğunu ifade eden Murat, şu
bilgileri verdi:
"Araştırmaya katılanların yüzde 70'i ise hiçbir durumda korsan almayacağını ifade ediyor.
Yüzde 13'ü piyasada kitabı temin edemiyorsa korsan kitap alabileceğini, yüzde 13'ü ise
orijinal kitap çok pahalıysa korsan kitap tercih edebileceği söylüyor. Korsan kitap
almayanların yüzde 42'si gerek duymadığını, yüzde 35'i ahlaki olarak doğru bulmadığını,
yüzde 19'unun dini inançları nedeniyle tercih etmediğini söylüyor. Bunun önemli bir
istatistik olduğunu düşünüyorum çünkü korsan kitabı ahlaki bir sorun olarak görüyorlar.
Telif hakları yeterince anlatılamıyor. Araştırmaya katılanların yüzde 43'ü korsan kitap
almanın emek hırsızlığı olduğunu düşünürken, yüzde 41'i toplumsal bir suç teşkil
etmeyeceğine inanıyor. Tüm bunlara telif haklarını yeterince bilmeyen yüzde 63'lük kesim
eklenince korsan kitap almak çok nitelikli bir suç kabul edilmiyor. Toplumun yüzde 37'si
161
telif haklarını bildiğini söylüyor ve toplumun bu kesimi korsanın suç olduğunu kabul
ediyor." 46
Yazılım Sektöründe Korsanlık:
IFPI 2003 Raporu’na göre Türkiye’de yazılım pazarının toplam büyüklüğü 500 Milyon
dolar seviyesinde olup, yerli yazılım toplam pazar içindeki payı %30-35 seviyesindedir.
2011 yılına baktığımzda ise, BSA’nın raporuna göre Türkiye'de korsan yazılım kullanımı
yüzde 62 civarındadır. Rapor ayrıca dünyadaki korsan kullanım oranlarına da yer
vermektedir. Bu bilgilere göre, Çin yüzde 77, Japonya yüzde 21, Belçika yüzde 24,
Fransa yüzde 37, Almanya yüzde 26, Yunanistan yüzde 61, Polonya yüzde 53,
Romanya ve Rusya yüzde 63, Suudi Arabistan yüzde 51, İsrail ise yüzde 31 oranında
korsan kullanmaktadır.47
46
<http://www.zaman.com.tr/ekonomi_yayfed-baskani-korsan-uretimi-yuzde-70-azaldi_2255618.html>,
(Erişim tarihi: 25.08.2015)
47
Business Software Alliance http://www.bsa.org.tr/index.html; http://www.technolabs.com/1/32939/1/T%C3%BCrkiyenin_Korsan_Raporu_Haz%C4%B1rland%C4%B1.html, 15.05.2012 tarihli
rapor.
162
Dünyada Kültürel Sektöre Bakış
UNESCO ve UNCTAD
1986 yılında UNESCO tarafından geliştiren Kültür İstatistikleri Çerçeve (FCS) 2009 yılında
ortaya yeni çıkan kültürel sektörler göz önünde bulundurularak güncellendi. UNCTAD da
2008’de Cenevre’de Genel Sekretere bağlı Kalkınma için Yaratıcı Ekonomi ve Endüstriler
üzerine Yüksek Düzey Oturumu gerçekleştirmiştir.
UNCTAD rakamlarına göre uluslararası ticaret hacmi 1996’da 234.8 milyar $’dan 2011’de
624 milyar $’a çıkan yaratıcı sektörler kültür, toplumsal ve ekonomik gelişme açısından
dünyanın en dinamik sektörlerinden birisi konumundadır. UNCTAD’ın 2010 yılı
rakamlarına göre ihraç edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer ve payları yaklaşık olarak
383 milyar $, ithal edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer ve payları yaklaşık olarak 379
milyar $’dır. Bu rakamlar 2011 yılında ise 400 milyar $ üzerine çıkmıştır.48
Tüm bu büyümeye rağmen UNCTAD gelişmekte olan ülkelerin kalkınma için yaratıcı
kapasitelerini yeterince geliştiremediklerine dikkat çekmektedir. Bunun nedeni ise iç
siyasal zaaflar ve küresel düzeydeki engeller olarak açıklanabilir. İç siyasette ihraç
edilebilecek yaratıcı mal ve hizmet kapasitesini arttırabilecek politikalara ihtiyaç
duyulurken, uluslararası düzeyde engeller piyasalara erişimin eksikliği, (özellikle görselişitsel ve dijital endüstrilerde) rekabeti önleyici uygulamalar olarak tespit edilmektedir.
UNCTAD’a göre pazarlama kanallarının ve dağıtım şebekelerinin bir kısım büyük
piyasalarda yoğunlaşmış olması, bölgesel ve çok-taraflı kreditörlerin yaratıcı sektörlere
sınırlı fon ayırmaları ve teknolojik dışlanma, gelişmekte olan ülkelerde yaratıcı sektörün
rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Dünyada bu sektördeki gelirlerin büyük kısmı
copyright, lisans, ve pazarlama ve dağıtımdan geldiği için bu gelir çoğu zaman gelişmekte
olan ülkelere ulaşamamaktadır. Bu açıdan kültür ekonominin analizi, Türkiye ekonomisinin
uluslararası rekabet gücüne katkıda bulunacaktır.
48
http://unctad.org/en/pages/PressRelease.aspx?OriginalVersionID=129 (Erişim tarihi: 10.09.2015)
163
Avustralya ve Çin
“Yaratıcı endüstriler" kavramının kökenini bulmak zordur. 1994 yılında Avustralya’da
Keating Hükümeti, kültürün yaratıcılık, pazarlama ve tasarıma büyük katkılar yaptığı ve
yeni ekonomik zorunluluklara uyum sağlamaya yardımcı olduğundan hareketle, yeni kültür
politikası "Yaratıcı Milleti" yayınlandı. Canberra ve Sydney’de faaliyet gösteren Center for
International Economics’in 2009 yılı raporuna göre 2008’de kültür sektörünün ürettiği
toplam değer 31 milyar AUD civarındadır. 2004-5’ten 2007-8’e kültür endüstrisinin
GSMH’ya katkısı %2,8 civarında olmuştur. Bu oran tarım, ormancılık ve balıkçılık, iletişim
hizmetleri ve elektrik, gaz ve su dağıtımı gibi geleneksel sektörlerin payını aşmaktadır.
2011’de Çin Sosyal Bilimler Akademisi tarafından kültür endüstrisi üzerine yayınlanan bir
rapora göre 2008 ve 2010 arasında kültürel ürünler yıllık %24,2 oranında büyümüştür.
2010’da Çin kültür endüstrisinin toplam üretimi 1,1 milyar Yuan’a (112 milyar €) ulaşmıştır
ve GSMH’nın yüzde 2.75’ini oluşturmaktadır. Rapor, kültür endüstrisinin GSMH içindeki
payının 2015’te %5 çıkacağını öngörmektedir. Bu endüstrinin geliştirilmesi için atılacak
adımlar Çin yönetimi tarafından gündeme alınmıştır.
İsviçre’de Kültür Sektörü
İsviçre’de 2010 yılına ait üçüncü Zürich Kreatif Sektör Raporu’nda yer alan verilere göre
İsviçre’de kültür (kreatif) sektörü 20 574 milyon CHF değerinde brüt katma değer ve 87
967 milyon CHF değerinde ciro sağlayarak GSYİH içindeki payı yüzde 4,2’ye ulaşmıştır.
2008’de kültür (kreatif) sektörde 40.000 işletmede 200.000 çalışan sayısı saptanmıştır, bu
da İsviçre’deki tüm işletmelerin yüzde 10’una ve çalışan sayısının yüzde 5’ine karşılık
gelmektedir. 2005 ile 2008 arasında çalışan sayısında yüzde 8 oranında bir artış
saptanırken, işletmelerin sayısında da yüzde 4 oranında bir artış saptanmıştır. Buna ek
olarak İsviçre’de Zürih’in merkez sayıldığı kültür (kreatif) sektörünün branş olarak ülkenin
genel ekonomisine oranla daha dinamik bir büyüme gösterdiği saptanmıştır: Genel
164
ekonomi bünyesindeki işletmeler yüzde 3’lük bir artış gösterirken, bu artış kültür (kreatif)
sektöründe yüzde 4’e ulaşmıştır; genel ekonomi bünyesinde çalışanların oranında yüzde
9’luk bir artış gerçekleşirken, bu artış kültür (kreatif) sektörde yüzde 13’e kadar
çıkmaktadır.
2011 yılında ise İsviçre’de kreatif sektörde 67167 işyerinde 263127 kişi istihdam
edilmekteydi. Bu da İsviçre’deki tüm şirketler içerisinde kreatif sektördeki şirketlerin
oranının %10 olduğunu ve çalışanların ise toplamın %5’ini oluşturduğunu ortaya
koymaktadır.49
49
http://creativeeconomies.com/article/3/ (Erişim Tarihi: 11.09.2015)
165
AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörüne Bakış
Avrupa’da Sayılarla Kültür (Kreatif) Sektörü
AB genelinde Avrupa’da kültür (kreatif) sektörünün 2009 yılına ait brüt değer
tahminlerine bakıldığında, Almanya’nın 62,3 Milyar € Brüt Katma Değer ve AB
genelinde %22’lik payla başı çektiği görülmektedir. Aynı yıl ikinci sırada Birleşik Krallık,
üçüncü sırada ise Fransa yer almaktadır:
Tablo 59: 2009 Yılında Avrupa Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörü Milyar € Bazında
Brüt Katma Değer Verileri
2009 Yılında Avrupa Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörü
Milyar € Bazında Brüt Katma Değer Verileri
Ülke
Derece
Brüt Katma Değer
AB İçindeki Pay
(Milyar €
% olarak)
Almanya
1
62,3
22%
Birleşik Krallık
2
51,3
19%
Fransa
3
43,4
16%
İtalya
4
27,1
10%
İspanya
5
21,9
8%
Hollanda
6
19,2
7%
İsveç
7
9,6
3%
Danimarka
8
7,2
3%
Polonya
9
97,0
3%
Belçika
10
6,4
2%
Avusturya
11
5,9
2%
Finlandiya
12
5,0
2%
Diğer Ülkeler*
-
10,6
4%
277,1
100%
AB*
Kaynak: Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı (BMWI), 2010 /TAVAK 2012 Araştırması
* 2009 Yılında İrlanda, Yunanistan, Çek Cumhuriyeti ve Malta için kültür (kreatif) endüstrilere ilişkin
veriler bulunmamaktadır. Sayılar tahminidir.
166
Aynı yıl AB ülkelerinde sektörün ülkelerdeki GSYH paylarına bakıldığında, %3,4 oranıyla
Hollanda’nın başta olduğu görülür. Hollanda’yı %3,3 ile İsveç ve Birleşik Krallık
izlemektedir.
Tablo 60: 2009 Yılında AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörün GSYH Payları
(Yüzde olarak)
2009 Yılında AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörün
GSYH Payları (Yüzde olarak)
Hollanda
% 3,4
İsveç
% 3,3
Birleşik Krallık
% 3,3
Danimarka
%3,2
Finlandiya
%2,9
Almanya
%2,6
Fransa
%2,3
Polonya
%2,3
Avusturya
%2,1
İspanya
%2,1
Kaynak: BMWI, 2010 / TAVAK 2012 ARAŞTIRMASI (Sayılar tahminidir)
İngiltere’nin Yaklaşımı: "Yaratıcı Endüstriler”
Avrupa'da Birleşik Krallık’ta 1997’de Tony Blair hükümeti, yeni kurulan Kültür, Medya ve
Spor Bakanlığı’nın (DCMS) temel aktivitesi olarak Kreatif Endüstriler Görev Grubu’nu
(CITF)
oluşturmuştur.50 1998’de
DCMS
tarafından
yayınlanan
Kreatif
Endüstriler
Haritalama Belgesi 1,4 milyon insanı istihdam eden ve yıllık 60 milyar £ değer (Birleşik
Krallık milli gelirinin %5’i) üreten kreatif endüstrilerin Birleşik Krallık ekonomisinin büyük ve
gelişmekte olan bir unsuru olduğunu ortaya koymuştur (DCMS, 1998). DCMS, yaratıcı
endüstrileri entelektüel mülkiyet yoluyla bireysel yetenek ve yaratıcılığa dayalı zenginlik ve
istihdam üretme potansiyeline sahip on üç sektör olarak belirlemiştir. DCMS Aralık 2011
50
İngiltere’deki kreatif endüstri politikaları için bkz: “Mapping the creative Industries”, içinde: Newbigin, John
(2010): The Creative Economy: An Introductory Guide, British Council’s Creative And Cultural Economy
Series, London, The British Council.
167
raporuna göre kreatif sektörler 36 milyar € katma değer üretmektedir ve bu Birleşik
Krallık’ın toplam katma değerinin %2,9’unu oluşturmaktadır.
Hollanda’da Kültür Sektörü
2009 Hollanda hükümet programına göre kreatif endüstri Hollanda toplam ekonomisinin
%3’üne ulaşmış durumdadır. 2008 Birleşmiş Milletler Kreatif Ekonomi Raporu’na göre
kültür ve kreatif mallar Hollanda’nın toplam ihracatının %1,7’sini oluşturmaktadır. 2009
yılındaki bir rapor ise kreatif sektörün toplam hizmet sektöründeki payının %18 olduğunu
ortaya koymakta ve toplam ekonomiyle karşılaştırıldığında kreatif sektörün ihracat
konusundaki zayıflığına dikkat çekmektedir.
Hollanda hükümeti kreatif sektörü büyüme açısından en önemli sektörlerden biri olarak
belirlemektedir ve bu çerçevede hükümet, özel sektör ve bilim dünyası bu alanda
yatırımlar hedeflemektedir. Hükümet bu doğrultuda bir bilim insanı, bir üst-düzey bürokrat,
yenilikçi bir küçük ve orta derece işletmeci ve kreatif sektörün liderlerinden birinin
oluşturduğu bir takım kurmuştur. Bu takım işletmelere, bilim insanlarına ve hükümete
sektördeki temel sorunlara dair tavsiyelerde bulunmaktadır. Hükümet bu sektörün
gelişmesini desteklemek için bir Hollanda Kreatif Endüstriler Konseyi (D-CIC) ihdas
etmiştir. Bu konsey endüstri, bilim kurumları ve hükümet arasındaki eşgüdümü sağlayarak
eylem planının hayata geçirilmesine uğraşır. Hükümet bu amaçla 250 milyar €
büyüklüğünde bir fon ayırmıştır.
168
Avusturya’da Kültür Sektörü
Avusturya’da 2002 yılından bu yana, Avusturya Ekonomi Odası tarafından kurulan kreativ
wirtschaft austria platformu, iki sene aralıklarla olmak üzere ülkenin kültür (kreatif)
sektörünü rakamlar, veriler ve istatistiklerle ölçüldüğü Avusturya Kreatif Sektör Raporu’nu
oluşturmaktadır. Beşincisinin hazırlık aşamasında bulunduğu raporların ilk ikisi (2003 ve
2006) ağırlıklı olarak kültür (kreatif) sektörünün ülke ekonomisi açısından taşıdığı
potansiyeli verilerle görünür kılma amacını taşırken, üçüncü raporda (2008) ağırlıklı olarak
kültür (kreatif) sektörünün ülke açısından inovasyon performansı ele alınmıştır. Dördüncü
raporda (2011) ise söz konusu sektörlerin değer yaratma süreçlerine eklemlenme konusu
ve değer yaratma zincirlerindeki halihazırdaki konumları analiz edilmiştir. 2011 Avusturya
Kreatif Sektör Raporu’na göre, geçen 5 yılda kreatif (yaratıcı) sektörlerdeki işletme sayıları
%10’luk bir artış göstermiş ve cirolarda %25 değerinde bir artışla 18,5 Milyar € değerine
ulaşmıştır. İhracat oranı ise %25 olarak ölçülmüştür. Altıncı rapor ise kreatif sektörlerin
çeşitliliğine ve kreatif hizmetlerde müşteri olarak kamu şirketlerini ve özel şirketleri ele
almıştır. Bu rapor kreatif sektörlerde asıl müşterinin işletmeler olduğunu ortaya
koymaktadır ki bu şirketler kreatif sektörün cirosunun 3’te 2’sini meydana geitrmektedir.
Kreatif hizmetlere olan talebin %20’si doğrudan veya dolaylı olarak kamu sektöründen
gelmektedir. Bu talep yıllık 3,4 milyar Euro hacme ulaşmaktadır.51
Her on işletmeden birinin kreatif (kültür) sektörüne ait olduğu belirtilen raporda, kreatif
sektör işletmelerinin diğer branşlara göre ekonomik krize karşı daha dayanıklı çıktığı
yönünde bir değerlendirme yer almaktadır ve %5,3 değerindeki toplam
satış
rantabilitesinin diğer branşların iki katı olduğu belirtilmektedir. Hükümet, kültür ve yaratıcı
sektörüne 2013 yılına kadar 25 milyon € değerinde bir fon ayırmıştır.
51
<http://www.creativwirtschaft.at/factsfigures/kreativwirtschaftsberichte/95986>
10.09.2015)
(Erişim
tarihi:
169
Almanya’da Kültür Sektörü
Almanya’da da kültür ve yaratıcılık sektörü son dönemlerde kazandığı ekonomik büyüme
ve istihdam potansiyeliyle geleceğin sektörlerinden biri haline gelmiştir. 2005 yılında
"Almanya'da Kültür"
konulu Enquête
Komisyonu federal düzeyde ilk defa
konuyu ele
almıştır. Komisyonun araştırmasına göre kültür ve yaratıcı endüstriler 2006 yılında
brüt değeri
58
milyar €
ile
otomotiv
sektörünün brüt 64 milyar €
büyüklüğüne
yaklaşmıştır. 2009 yılında ise kültür (kreatif) sektörünün otomotiv ve enerji sektörlerinden
daha yüksek bir brüt katma değere ulaştığı görülür:
Tablo 61: Almanya’da Başlıca Sektörlerin 2008 - 2011 Yıllarında
Brüt Katma Değerleri (Milyar € )
2008
Sektör
Brüt 2009
Brüt 2010
Brüt 2011
Brüt
Katma Değer
Katma Değer
Katma Değer
Katma Değer
(Milyar €)
(Milyar €)
(Milyar €)
(Milyar €)
Finans sektörü
57
76
Makine
83
64
75
85
(kreatif)
61
63
62
62
Otomotiv sektörü
72
55
82
94
Enerji Sektörü
52
54
54
46
Kimya Endüstrisi
36
32
39
40
endüstrisi
Kültür
sektörü
Kaynak: BMWI, 2012 Raporu / TAVAK 2012 ARAŞTIRMASI / de.statista
2013 yılının verilerine göre ise 248.700 işletmenin ülke ekonomisindeki payı %7,56 olarak
belirlenmiştir. Toplam ciro 145,3 milyar € ile ülke ekonomisinde payı %2,36 olarak
belirlenmiştir. İstihdam edilen çalışan sayısı ise önceki yıla göre %2,67’lik bir büyümeyle
1.038.600 olarak saptanmıştır ki bu rakam genel ekonomi içinde %3,16’lık paya karşılık
170
gelmiştir. Sektörün brüt katma değeri 65,3 milyar € ile ülke ekonomisindeki payı %2,3
olarak belirlenmiştir.52
Kültür
(kreatif)
sektörü ağırlıklı
olarak
küçük
ve
orta
derece
işletmelerden
oluşmaktadır. Şirketlerin yaklaşık %90’ını en fazla 10 işçi çalıştıran küçük derece
işletmeler oluşturmaktadır.
Enquête Komisyonu Raporu, ekonominin kültür mallarının üretimine, sanatçıların parayı
idare edemeyeceği inancından ötürü çekinceyle yaklaştığını ortaya koymuştur. Bu amaçla
komisyon kültür mallarının üretimine desteğin arttırılması, finansman olanakların
yaratılması ve ulusal bir kültür ekonomisi dersi ihdas edilmesi konusunda tavsiyelerde
bulunmuştur. 2007’de
Federal
Ekonomi ve Teknoloji (BMWi)
Bakanlığı "Kültür ve
Yaratıcı Endüstriler Girişimi"ni başlatmıştır.
Sektör bünyesinde 244.000 şirket yaklaşık 1.700.000 çalışanı istihdam etmektedir. Bazı
endüstriler artık aktiftir. Girişimin amacı sektöre ilişkin bir gelecek perspektifi geliştirmektir.
Bu doğrultuda hem rekabet gücünün arttırılması hem de istihdam potansiyelinde tam
kapasiteye ulaşılması ve daha da geliştirilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca küçük işletmeler
ve bağımsız sanatçıların istihdam olanaklarının geliştirilmesi amaçlanmaktadır.
Kuzey Ren Vestfalya’da Kültür Ekonomisi
Yıllık yaklaşık 13,5 Milyar Euro kazandıran Kültür (Kreatif) sektörü Almanya’nın Kuzey
Ren Vestfalya eyaleti ekonomisi için önemli bir etken oluşturmaktadır. 2010 ila 2012 yılları
arasında bu sektör %4,3 oranda gelir kazandırarak neredeyse ülke çapındaki %5,1
büyüme oranında idi. Bu yüzdende bu sektörde Kuzey Ren Vestfalya eyaleti Bavarya ve
Berlin/ Brandenburg eyaletlerinden sonra Almanya’nın en çok kazandıran eyaleti
durumundadır.
52
TAVAK 2015, Destatis, 2014, iş ve işçi bulma kurumu/Bundesagentur für Arbeit, 2014: kendi hesaplamalar ZEW
171
Ruhr metropolleri olan Düsseldorf ve Köln şehirleri ve Ruhr Bölgesi Kültür (Kreatif)
sektörünün merkezi konumundadır. Ruhr bölgesinin bu sektör için önemli olmasının
nedenlerinden biri, birçok şehirlerin küçük bir alanda bir arada olmalarından ve bu
şehirlerdeki kültürel kurumlarının yoğunluklarından faydalanabilmesidir. Ayrıca Kültür
(Kreatif) sektörünün hem yer olarak hem yapısal olarak güçlü bir sanayi bölgesine olan
yakınlığı ilerlemesi açısından gereklidir (KRV Almanya’nın en büyük 50 şirketlerinin
19’unun bulunduğu eyalettir). Bu kapsamda bilgi paylaşımları, ekonominin büyümesi ve
her iki branşın çalışmasını sağlamak mümkündür.
Kuzey Ren Vestfalya eyaletinin bu merkezi noktalarındaki Kültür (Kreatif) sektörlerinin
kapsadığı ve farklı ağırlıkları olan sektörler bulunmaktadır. Köln’de Radyo ve Televizyon
sektörleri daha yoğun olurken Düsseldorf daha çok Tasarım ve Reklam sektörleriyle
tanınmaktadır. Basın ve Software/ Oyun sektörlerinde ise Essen şehri en önde
bulunmaktadır.
AB’den Önemli Bir Adım
Yine 2007’de Almanya’nın AB başkanlığı döneminde bir “Avrupa’da Kültür ve Yaratıcı
Ekonomi Konferansı” düzenlenmiştir. Konferansın temel amacı, önceki AB Konseyi
konferanslarında temelleri atılmış kültür ekonomisine ilişkin konseptin geliştirilmesi
yönündeydi. Bu amaç doğrultusunda konferansta, tutarlı bir politikanın Avrupa’nın kültür
ekonomisine nasıl daha verimli şekilde katkı sağlayabileceği sorusuna yanıt aranmıştır.
Bu çerçevede gerçekleştirilen çalıştaylarda, AB üye devletlere ait bölge, belediye ve
eyaletlerdeki somut durum ve verilerden yola çıkılarak tutarlı bir kültür ekonomisi politikası
için gerekli olan noktalar saptandı. Konferans, Avrupa kültür ekonomisine çeşitli
perspektiflerden hareketle yaklaştı: Çıkış noktasını, Avrupa Komisyonu tarafından sunulan
Avrupa’daki kültür ekonomisine ilişkin yapmış olduğu araştırma oluşturmuştur. Buradaki
temel yaklaşım küçük ve orta boy işletmelerin yaratıcı ekonomi açısından çok önemli
172
olduğu ve bunun için desteklenmesi gerektiği yönündedir. Sermaye kıtlığı çeken bu
sektöre finansman yerel (eyalet bazlı) yatırım bankalarından sağlanabileceği bilinmektedir.
Genel olarak bakıldığında, bir sonraki bölümde daha ayrıntılı olarak ele alınacak olan
Alman modelinin AB komisyonuyla uyumlu bir model sunduğu görülmektedir. TAVAK
Vakfı da, sonraki çalışmalar için Alman modelini örnek almayı hedeflemektedir. Eldeki
çalışma, bir ön araştırma niteliğindedir.
Almanya’da Kültür ve Yaratıcılık Sektörü Alanları
Federal Alman Parlamentosu’nun "Almanya’da Kültür" komisyonuna göre dar anlamda
kültür sektörüne giren alanlar şunlardır: Müzik, yayıncılık, sanat, sinema, radyo, sahne
sanatları, dizayn, mimarlık, basılı yayın sektörleri.
Bunlara ek olarak reklamcılık, yazılım ve oyun sanayisi de kültür sektörü kapsamında
değerlendirilmektedir. Bu sektörlerdeki cirolar bir araya getirildiğinde, Almanya’daki
"yaratıcılık endüstrisi"nin 2011’de toplam 351 milyar € değerinde ciro elde edilen otomotiv
sektöründeki gayri safi hasıla rakamlarına ulaştığı görülmektedir.53 Bunun yanı sıra
istihdam açısından 800.000’den fazla kişinin yaratıcı işlerde çalıştığı saptanmıştır. 2014
yılında resmi sayılar açıklanmasa bile bu sayının 1.150.000’e ulaştığından hareket
edilmektedir.
Yayıncılık Endüstrisi
Almanya, yılda yeni veya tekrar basılan 95.000 kitapla, 2000’den fazla yayıneviyle ve
yurtdışına satılan yaklaşık 9000 kitabın telif hakkıyla dünya çapında önde gelen kitap ülkelerinden biri konumundadır. 2011 yılında Alman kitap sektörünün elde ettiği ciro
yaklaşık 9,6 milyar €’ya ulaşmıştır – bu rakamla da, kitap yayıncılığı kültür sektörü içinde yüzde onluk bir payı gerçekleştirmiş oldu. Yaratıcılık ürünü alanında ihracat açısından da
53
http://de.statista.com/statistik/faktenbuch/14/a/branche-industriemarkt/automobilindustrie/automobilindustrie/ (erişim: 22.11.2012)
173
Alman kitaplarına talep yüksektir: 2007 yılında yurt dışına 9000’den fazla kitabın yayın
hakkı satılmıştır – bu rakam 1995’te ulaşılan rakamın iki katıdır. Her yıl güz döneminde
Uluslararası Frankfurt Kitap Fuarı’nda yayıncılar, yazarlar, kitapçılar ve ajanslar dünyanın
bu en büyük kitap fuarı etkinliğinde buluşmaktadır. Almanya’nın ikinci büyük kitap fuarı
olarak Bahar döneminde düzenlenen Leipzig Kitap Fuarı da son dönemlerde yerini
sağlamlaştırmıştır.
Gazete ve Dergi Yayıncılığı Sektörü
Almanya
ekonomisinin
güçlü
sektörleri
konumunda
bulunan
gazete
ve
dergi
yayıncılığında, yaklaşık 3600 uzmanlık dergisi ve 2300 genel kitleye seslenen derginin
ulaştığı toplam tiraj 120 milyon, yaklaşık 350 günlük gazetenin ulaştığı toplam tiraj ise 25
milyondur. Almanya’da güç bakımından önde gelen ekonomik yayın-basın kuruluşları
arasında öncelikle Hamburg’daki Gruner & Jahr, Stuttgart’taki Holtzbrinck şirketler grubu,
Essen’deki WAZ şirketler grubu ve Berlin’de bulunan ve Avrupa’nın en büyük gazete
yayıncısı konumundaki Axel-Springer sayılabilmektedir. Günlük gazete yayıncılığında
Axel-Springer yaklaşık yüzde 40’lık bir payla, ilan sektörü açısından lider konumundadır.
Firmanın yayını olan “Bild” gazetesi Almanya’nın en çok okunan günlük gazetesi
konumundadır. Bulvar gazetesi (popüler) sınıfına giren ulusal bir yayın organı olarak üç
milyonu aşan tirajıyla önemli bir konuma sahiptir. 60.000 kişi düzenli iş olarak gazetecilik
sektöründe çalışmaktadır.
Medya Sektörü
Almanya’nın medya dünyası internete bağlı olarak değişmektedir. Almanya’daki konutların
yarısından fazlası yüksek hızda internet bağlantısına sahiptir, ".de" uzantılı internet
adreslerinin de dünyada önde olduğu bilinmektedir. Medya sektörü; 350 günlük gazete,
2300 dergi, 460 radyo kanalı, 200’den fazla TV kanalı ve yaklaşık 500 online hizmetle son
derece büyük bir hacme sahiptir. 2011 yılında internet bağlantılarından 10 milyar €
değerinde
ciro
elde
edilerek
yıllık
ortalama
yüzde 7,7
oranında bir büyüme
174
gerçekleşmiştir. Alman televizyon sektörü ise 2011 yılında 12,7 milyar € değerinde ciro
elde etmiştir.54
Müzik ve Sahne Sanatları
Almanya’da müzik ve sahne sanatları alanı çok canlı ve yoğun ve bu düzeyin
yakalanmasında, 16 eyaletin özerkliğinin önemli bir payı bulunmaktadır. 130 profesyonel
orkestra ve 300’den fazla sahnenin yanısıra sayısız festivaller çeşitliliğin ve kalitenin
güvencesi konumundadır. Bunun yanı sıra pop müzik endüstrisi de genç yetenek/star
yarışmaları, konser ve festivallerle ve de dijital olanakları da kullanarak ekonomiye büyük
katkıda bulunmaktadır. Ayrıca yurtdışında da ilgiyle takip edilen müzik topluluklarının
olduğu da bilinmektedir. Alman müzik endüstrisinde 2011’de yüzde 0,1 oranında bir
büyümeyle 1,67 milyar € değerinde ciro elde edilmiştir ve ülke dünya piyasasında
üçüncülük konumunu almıştır.55
Film Sektörü
Almanya’nın film sektörü son yıllarda büyük başarılar kazandı. Bunun en güzel kanıtını,
son yıllarda kazanılan iki Oscar ödülünde ve uluslararası film festivallerinde kazanılan
ödüllerde görmek mümkün. Fatih Akın, Florian Henckel von Donnersmarck, Tom Tykwer,
Caroline Link ve Doris Dörrie ilgiyi sinemaya çeken başlıca yönetmenlerdendir.
Alman yapımı filmlerin 2011’de Almanya’da edindiği pazar payı yüzde 6’den yüzde 23’e
çıktığı görülmektedir. Alman film endüstrisi, ülke ekonomisinde önemli bir bileşeni haline
gelmenin yanısıra sinema izleyicilerini de salonlara çekmektedir. Alman menşeli kurmaca
ve belgesel prodüksiyonlarının sinema izleyici sayısı 2011 yılında 28,3 milyona ulaşarak
genel izleyici oranının yüzde 21,8’ini teşkil etmektedir. Buna göre 2010 yılına oranla
sinema izleyici sayısında yüzde 33’lük bir artış gerçekleşerek yüzde 42 oranında bir ciro
artışına ulaşılmıştır. 2014 için 3,3 milyar € değerinde bir ciro beklenmektedir. 56
54
Kaynak: German Entertainment and Media Outlook 2012
http://www.musikindustrie.de/aktuell_einzel/back/84/news/digitale-musikverkaeufe-legen-zweistellig-zu/
56
http://www.bvv-medien.de/index.php?content_id=9
55
175
2011 yılında Film sektörü % 2,2 büyümeyle 2,6 milyar € değerinde toplam ciro elde
etmiştir. 2011 yılında sinema salonlarından elde edilen ciro ise % 4,1 ile 958 milyon €
olarak saptanmıştır.57
Sanat Piyasası
Yeni kuşak Alman sanatçılar Almanya’nın çağdaş sanatını dünyaca tanınır hale
getirmiştir. Yaklaşık 380 galerisiyle Avrupa’nın en büyük galeriler kenti durumundaki
Berlin’de yaşayan sanatçı sayısı 5000’i bulmaktadır. Almanya, Art Cologne gibi önde
gelen uluslararası organizasyonların da aralarında bulunduğu 17 sanat fuarıyla
Avrupa’da lider konumunu korumaktadır. 2011 yılında sanat sektöründe 2,4 milyar €’luk
ciro elde etmiştir. Sahne sanatları branşında ise 2011 yılının cirosu ise 3,6 milyar €
civarındadır.58
Reklamcılık
Reklamcılık sektörü (TV, gazete veya internet dahil) bu alandaki yatırımlar esas
alındığında Almanya’da 30 milyar €’yu geçen bir rakama ulaşmaktadır. Yaklaşık 185.000
kişi, dar anlamda reklamcık sektöründe, örneğin reklam ajanslarında veya medya
firmalarında çalışmaktadır. Reklam ajansları özellikle Hamburg, Köln ve Berlin gibi büyük
kentlerde yoğunlaşmaktadır. Reklam sektörü 2011’de 26 milyar € civarında ciro elde
etmiştir.
Tasarım ve Mimari
Uygun formu yakalamak konusunda Almanya’nın bir geleneğe sahip olduğu söylenebilir:
1920’lerin avangart akımı Bauhaus’un yalın tarzı günümüzde yerini geniş bir çeşitliliğe
bırakmış durumdadır. Almanya kaynaklı tasarım, gerek modada gerekse ürün tasarımında
zengin fikirler, espri, haşarılık ve şaşırtıcılık özelliklerini yansıtmaktadır. Alman
57
Kaynak: German Entertainment and Media Outlook 2012.
Kaynak: Monitoring zu ausgewählten wirtschaftlichen Eckdaten der Kultur- und Kreativwirtschaft 2011,
Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie (BMWi), München, Druckerei Fritz Kriechbaumer, 2012.
58
176
mimarisinde özellikle iyi gelişmiş bir alan olarak çevre dostu yapılar, doğal kaynakları
tasarruflu kullanımıyla öne çıkarak gözde bir ihraç unsuru haline gelmiştir.
Mimari sektöre sayılarla bakıldığında, 2010 yılında toplam 8,03 milyar € değerinde bir
toplam ciro saptanmaktadır. Bu rakamla mimari sektörü Almanya’da kültür (kreatif)
endüstrisinin toplam cirosunda yüzde 5,2’lik bir paya sahiptir. 59 Tasarım sektöründe de
2010 yılında toplam 18,24 milyar € değerinde toplam ciro elde edilmiştir. Ülkenin kültür
(kreatif) endüstrinin toplam cirosunda ise yüzde 11,8’lik bir paya sahiptir. 60 2011 yılında
ise mimarlık sektörünün cirosu 8,36 milyar €, tasarım sektörünün cirosu 19,38 milyar €
olarak saptanmıştır.
Yazılım/Oyunlar
Bilişim uzmanları ve bilgisayar oyunu programcıları da "yaratıcı sınıf" kapsamında
değerlendirilmektedir. Nihayetinde, yazılım sektörü de sürekli yenilenerek kendini var
etmek durumunda olması bakımından sektörün yıllık cirosu 23 milyar € düzeyindedir.
Avrupa’nın en büyük, dünyanınsa dördüncü büyük yazılım firması olan SAP’nin anayurdu
da Almanya’dır. Son yıllarda etkileşimli eğlence alanının önemi de giderek artmaktadır;
nitekim bu sektördeki rakamlar Almanya’da sinemanın iki katını geçmiş durumdadır. Oyun
programları geliştiren firmalar Berlin ve çevresinde yoğunlaşarak sektörel bir kümeleşme
yaratmıştır. Sektör, 2010 yılında toplam 26,50 milyar €’luk ciroyla kültür (kreatif)
endüstrisinin toplam cirosunda yüzde 17,2’lik bir paya sahip olmuştur.61 2011 yılında ise
ciro 30,33 milyar €’ya ulaşmıştır.
59
http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/Kultur-Kreativwirtschaft/architekturmarkt.html (Sayısal
veriler BMWI kaynaklıdır)
60
http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/Kultur-Kreativwirtschaft/designwirtschaft.html (Sayısal
veriler BMWI kaynaklıdır)
61
http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/Kultur-Kreativwirtschaft/software-games-industrie.html
(Sayısal veriler BMWI kaynaklıdır)
177
SONUÇ VE ÖNERİLER
TAVAK Vakfı’nın yapmış olduğu araştırmasında Türkiye’nin kültür harcamaları ve milli
gelir içindeki payı konusundaki tahmin çabaları, kültüre gerek ailelerin kendi ceplerinden,
gerekse merkezi ve yerel yönetimlerce yapılan kamusal harcamalarının önemli boyutta
olduğunu ortaya koymaktadır.
I.
2014 Kültür Harcamaları 57,13 Milyar Dolar, Milli Gelirin Yüzde 7,1’i
Ülkemizde ilk kez teşebbüs ettiğimiz, harcamalara göre milli gelir üstünden kültürün payını
tahmin çabamız, kültür için doğrudan ve dolaylı biçimde yapılan harcamaların payının milli
gelirin yüzde 7,1’i gibi önemli bir oranda olduğunu, 2014 ortalama dolar kuru ile 58 milyar
dolara yaklaştığını göstermektedir.
II.
Kültür Harcamalarında Hanehalkının Konumu ve Diğer Bileşenler
Hanehalkının tüketim harcamaları içinde, fertlerin kendi ceplerinden kültür için
yaptıkları harcamalar, 16,5 milyar dolar ile toplamın yarısına yaklaşırken merkezi
iktidarın Kültür ve Turizm Bakanlığı, diğer bakanlıklar, üniversiteler ve başka resmi
kurumlarca yapılan harcamalar da önemli bir meblağa ulaşmaktadır. Başta belediyeler
olmak üzere yerel yönetimlerce, vakıflarca, özel sektör kuruluşlarınca yapılan harcamalar
da alt alta eklendiğinde dikkate değer bir kültür harcaması ortaya çıkmaktadır. Bu toplama
belli itirazlar gelebilir. Bunlar, bulunan oranı birkaç puan aşağı çekse bile bulunan oran
yine dikkate değerdir. Kaldı ki, analize dahil edilmeyen başka harcama türleri de
mevcuttur. Örneğin, iletişim harcamalarının bir kısmı kültür ile ilgili harcamalardır. Artık
gazete internet üzerinden okunmakta, müzik, film vb. kültür ürünlerine internet, mobil
telefon üzerinden ulaşılmaktadır. Mobil telefon ve internet faturalarının bir kısmı kültür için
ödenmektedir aslında. Bunları da eklediğimizde kültür için yapılan harcamaların daha da
yukarı boyutlara taşındığı görülmektedir.
178
III.
Kültür Harcamaları Eğitim ve Sağlık Harcamalarının Üzerinde
Bulduğumuz bu oranları Türkiye’de eğitim ve sağlık için yapılmış harcamalar ile
kıyasladığımızda – 2002 yılında eğitim harcamalarının milli gelire oranı yüzde 7 olarak,
sağlık harcamalarının milli gelire oranı 2001 yılında yüzde 4,5 olarak saptanmıştır - kültür
harcamalarının yukarılarda bir yerlerde durduğu anlaşılmaktadır.
IV.
Yapılması Gerekenler: Kültüre Ayrılan Bütçeye İlişkin
Kültür harcamalarının niceliksel büyüklüğü kadar niteliksel yanı da önemlidir ve belki
daha da önemlidir. Özel ve kamusal kaynaklardan kültür için ayrılan değer bu kadar
yüksek oranlarda olmakla birlikte üretilen ve kullanılan kültür ürünlerinin niteliği istenilen
özellikte midir? Daha demokratik, daha barışçı, farklılıklara saygılı, sorgulayan üretici bir
kuşak yaratmada can alıcı bir önemi olan kültüre ayırdığımız kaynakların niteliksel
sorgulaması ayrıca yapılmalıdır.
Ekonomik büyüme ile birlikte daha da artacağı kesin olan kültür bütçelerinin daha etkin
kullanılması, belirlenen amaçlara uygun yerinde paylaştırılması önem kazanmaktadır.
Bu da geniş anlamda kültürden sorumlu bakanlık, kurum ve kuruluşların rol alanlarının
gözden geçirilmesini, yetki ve sorumlulukların dağılımının yeniden değerlendirilmesini
içeren çabalara bizi yöneltmelidir.
Değinilmesi gereken bir diğer nokta, kültürün ekonomik olarak değer kazandıracak
faaliyetlere dönüşme sürecinde sektörlere daha fazla yatırım yapılması hususudur. Bu
amaçla Bakanlık teşviklerinin ve kamu ve özel kuruluşların teşviklerinin arttırılması
kalkınmaya hizmet edecektir.
179
Veri Toplama Sürecinde Karşılaşılan Güçlükler ve Konuya İlişkin Öneriler:
V.
Resmi Sitelerde ve Meslek Odalarında AB Uyumlu Standardizasyon
Çalışmalarının Hızlandırılması Gerekmektedir
Belirtilmesi gereken bir diğer nokta, analizler için gerekli istatistiki verileri toplama
sürecinde karşılaşılan güçlüklerdir. Kültür (kreatif) sektörüyle ilintili istatistiki verilere ancak
sınırlı ölçüde mümkün olmuştur. Oysa ülke ekonomisinin kalkınması adına istatistik
çalışmalarının dünya standartlarına ulaştırılması gerekmektedir. Bu konuda öncelikle
yapılması gereken, resmi kuruluşlarda yer alan standardizasyonu AB ölçütleriyle uyumlu
hale getirmektir.
Yanısıra sektörlerin meslek odalarının resmi sitelerinde de istatistiki verilere ulaşmak
genellikle mümkün olmamıştır. Kültür (kreatif) sektörünün altında konumlandırılan her
meslek odasında yine AB uyumlu standardizasyon çalışmalarının hızlandırılıp istatistiki
verilerin istihdam verileriyle sınırlı kalmayıp, belirli periyotlarda sektöre ilişkin ekonomik
verilerin de şeffaflaştırılması ve ulaşılabilir olması adına çalışmaların başlatılması ve
hızlandırılması gerekmektedir. Bu süreçte, ilgili bakanlıkların, kurumların ve meslek
odalarının koordine bir çalışma gerçekleştirmesi verimli olacaktır.
VI.
TAVAK Vakfı’nın Kültür (Kreatif) Sektörüne Yönelik Projesi:
TÜKSAK
2016 yılında TÜKSAK’ın kuruluşu tamamlanmış olacak. 11 kişilik bir kuruluş bundan sonra
Kültür Ekonomisi konusunda yapılacak araştırmaları yönlendirecek ve bu araştırmaların
geniş kitlelere iletilmesini sağlayacaktır. TÜKSAK öncelikle TAVAK Vakfı’nın bir oluşumu
olarak faaliyete geçecektir. TÜKSAK ‘ta olması öngörülen kişileri şimdilik aşağıdaki gibi
tanımlayabiliriz;
1- Ahmet Kocabıyık / Borusan Holding Başkanı
2- Zeynep Hamedi / Borusan Holding Kültür Bölümü Yöneticisi
3- Ercan Karakaş / Eski Kültür Bakanı
4- Faruk Şen / TAVAK Başkanı
180
5- Tavit Köletavitoğlu / Turizm uzmanı ve Eski Turizm ve Yatırımcılar Derneği
Başkanı
6- Doğan Hızlan / Kültür uzmanı ve Hürriyet Gazetesi köşe yazarı
7- Hasan Bülent Kahraman / Kültür uzmanı ve Sabah Gazetesi yazarı
8- Muharrem Koz / Araştırman
9- Ahmet Gümüştekin / Ressam
10- Ertuğrul Günay / Kültür eski bakanı
11- Bir müzik uzmanı
12- Bir yazar
13- Bir sinema uzmanı
Bu 13 kişilik yönlendirici kurul tabi ki branşlara göre alt kuruluşların da kurulmasını
sağlayıp bunlarla görüş alışverişi yapacaklardır. TÜKSAK’ın yönetim kurulu üyeleri yılda
en az 4 kez bir araya gelerek bu araştırmanın kamu kurumlarında da yer almasını
sağlama çabası içerisinde olacaktır. Ayrıca kültürle uğraşan iş dünyasından da belli kişiler
bu kurucu örgütün üyelerinin önerisi üzerine yılda 3 kişiyi geçmemek üzere TÜKSAK’a
dâhil edilebilir.
VII.
Kültür (Kreatif) Sektörü, Türkiye’nin AB Üyeliği İçin Önemli Bir Halka
Genç nüfus yoğunluğuna sahip olan Türkiye’de kültür (kreatif) sektörü istihdamı yoğun bir
sektördür. Bu alanda gerçekleştirilecek çalışma ve teşvikler AB yolundaki Türkiye’ye çok
yönlü fayda sağlayacaktır.
Küresel ekonomide AB ekonomisinin rekabet gücünü
arttırabilecek dinamik bir kültür (kreatif) sektörü Türkiye’nin AB üyeliğini kuşkusuz olumlu
yönde etkileyecektir.
181
Önemli Ek:
2014 yılında Avrupa’da Kültür (kreatif) Ekonomisi sektöründe çalışanların
sektördeki payları
Norveç
İsveç
Danimarka
Finlandiya
Estonya
3,4
4,1
3,8
3,9
3,4
İsviçre
Fransa
Belçika
İspanya
Portekiz
3,9
2,8
3,1
2,5
2,2
Macaristan
Hırvatistan
Romanya
Bulgaristan
Makedonya
2,7
2,7
1,1
2,1
2,1
Letonya
Litvanya
İrlanda
3,2
3,2
2,7
İtalya
Slovenya
Slovakya
2,7
3,6
2,0
Birleşik Krallık
Hollanda
3,5
3,8
Yunanistan
Türkiye
Almanya
İzlanda
Çek
Cumhuriyeti
Avusturya
Polonya
2,3
1,8
3,0
3,0
3,1
2,5
Oranların harita üzerinde gösterilmiş hali
Almanya’da 2013 yılında Kültür (kreatif) Ekonomisi sektöründe çalışan sayısı toplam
1,232,000 kişidir. Bu da Toplam çalışan sayısı olan 39,618,000 kişin %3,1’ine denk
gelmektedir.
182
Tablo ve Grafik Listesi
Tablolar
Sayfa
Tablo 1: 2011, 2014 Kültür Ekonomisi………..………........................................................10
Tablo 2: Süper Lig Kulüp Piyasa Değerleri 2012-15…………….………………………..…20
Tablo 3: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine Göre Yaş ve Cinsiyete Göre Nüfus..…....25
Tablo 4: Yıllara ve cinsiyete göre ortanca yaş,1935-2014.................................................26
Tablo 5: 2010-2014 Kültür Bakanlığı Bütçesi ve GSMH Payı…………………..……...…...38
Tablo 6: Seçilmiş Ülkelerde Devletin Doğrudan Yaptığı Kültür Harcamaları (2014)……. 39
Tablo 7: Türkiye Kültür Ekonomisinin Ana Endüstri Dalları ve 53 Alt Sektör……….……..44
Tablo 8: Toplam İstihdamda Kültür – Bilgi – İletişim (Bin), 2005-2014……………..………46
Tablo 9: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Ücretli Sayısı Haziran 2015………….……..47
Tablo 10: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Kadın Sayısı, Haziran 2015……...……….48
Tablo 11: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı İşyerleri ve Büyüklükleri, Haziran 2015….49
Tablo 12: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İstanbul (2013)…………………………..…………50
Tablo 13: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Ankara (2013)…………………………..…………..51
Tablo 14: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İzmir (2013)…………………………………..……..52
Tablo 15: Türkiye’de Kültür Harcamaları, 2014…………………….…………………………54
Tablo 16: TÜİK - Eğlence ve Kültür Alt Başlığında Toplanan Mal ve Hizmetler….………58
Tablo 17: Harcamalara Göre Milli Gelirde Eğlence ve Kültürün Payı………..……………..59
Tablo 18: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları…..…………………61
Tablo 19: Hane Harcamalarında Tüketim Payları 2002-2014 ……………………..……….63
Tablo 20: Reklam Yatırımları ve Milli Gelirde Payı (2003-2014)………………..…………..65
Tablo 21: 2014 Yılı Dijital Reklam Yatırımları………..………………………………………..64
Tablo 22: 2014 Reklam Harcamalarında Tahmini Mecra Payları…………………….…….68
Tablo 23: 2014 Genel Yönetim Bütçe Cari Giderleri, Bin TL……………………….……….71
183
Tablo: 24 2014 Yılı Fonksiyonel Sınıf. Göre Merkezi Bütçe Yönetim Giderleri…………...72
Tablo 25: 2014 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Mahalli İdarelerin Fonksiyonel Ve Ekonomik
Sınıflandırma Düzeyinde Giderleri …………………………………..……………………….. 73
Tablo 26: Türkiye’deki Vakıflar ve Giderleri (2014)……………………………………..…... 76
Tablo 27: 2014 Vakıf Sayısı ve Türleri………………………………………………….……..76
Tablo 28: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları (Bin TL)…………………………….……78
Tablo 29: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları 2014-2015………………………..…… 79
Tablo 30: 2014 Yılı Mahalli İdare Bütçesinde Kültür Yatırımları, ………………………..… 79
Tablo 31: Özel Sektör Yatırımlarının Sektörel Dağılımları, 2014-2015…………….………81
Tablo 32: Kültür Ürünlerinin Dış Ticareti ve Net İhracat, Bin Dolar, 2014……………….…83
Tablo 33: 2014 Yılı Tekstil ve Kültür Ürünleri İhracatı Karşılaştırması………………….….84
Tablo 34: Kültür (Fikri Haklar) Hizmetleri Döviz Gelir-Gideri …………………..……………85
Tablo 35: TBL Seyirci sayıları ortalamalarının yıllara göre karşılaştırması ……………….88
Tablo 36: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Bankalar………………….……… 95
Tablo 37: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Holdingler ve Vakıfları………..….98
Tablo 38: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Şirketler……………………….…104
Tablo 39: Ev İçi Kültürel Faaliyetlere Katılım Oranı (2006)……………………………..….108
Tablo 40: Ev Dışı Kültürel Faaliyetlere Katılım Oranı (2006)……………………………....109
Tablo 41: RTÜK Verilerine Göre Karasal Analog TV-Radyo Kuruluşları (2014)…….…..109
Tablo 42: Yayın ve İletim Yetkisi Verilen Kuruluşlar……………………………………..….112
Tablo 43: RTÜK Yayın Kuruluşları (2012)–Radyo İstasyonları, TV Kanalları Sahipliği…116
Tablo 44: Yazılı Medya Sahipliği 2015……………………………………………….………118
Tablo 45: Sinema Salonu ve Gösterilen Film Sayısı (2001 - 2013)……………………….123
Tablo 46: Tiyatro Salon, Gösteri ve Seyirci Sayısı (2010-2011 Sezonu) ………………..128
Tablo 47: 2014 yılı kitap üretim ve satış rakamları……………………………………….132
Tablo 48: Yazılı Materyallerin Konusuna Göre Sayısı (2008-2011)……………………....133
Tablo 49: Materyal Türüne Göre Basım Adedi (Bin Adet)……………………………..…..133
184
Tablo 50: Kitap Yayımcısının Türüne Göre Yayınlanan Materyal Sayısı…………………134
Tablo 51: 2014 Yıl Sonu Kitap Toptan Satışlar Pazarı……………………………………..136
Tablo 52: 2014 Yıl Sonu Türkiye Kitap Perakende Pazarı…………………………………137
Tablo 52: Müzik Endüstrisinde Alınan Bandroller (2013 & 2014)…………………………142
Tablo 53: 2014 Aylara Göre Bandrol Miktarları……………………………………………..142
Tablo 54: Biletix 2011 Bilet Satış Dağılımı (%)……………………………………………...145
Tablo 55: 2000-2014 Yılları Arasında Müze ve Örenyerlerimizin Ziyaretçi Sayıları……..147
Tablo 56: En Çok Gelir Sağlayan İlk 10 Müze ve Ören Yeri 2014 (Milyar TL)…………...149
Tablo 57: 2012 Yılında Müzayedelerde Satılan Eserler……………………………………151
Tablo 58: Mimarlar Odası Üyelerinin Şubelerine Göre Dağılımı (2015)………………….152
Tablo 59: 2009 Yılında Avrupa Ülkelerinde Kültür Sektörü Brüt Katma Değer Verileri…164
Tablo 60: 2009 Yılında AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörün GSYH Payları………..165
Tablo 61: Almanya’da Başlıca Sektörlerin 2008-2011 Yıllarında Brüt Katma Değerleri..168
185
Grafikler
Sayfa
Grafik 1: Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor musunuz?...........................................28
Grafik 2: Türkiye’nin 2020-2027 yıllar içerisinde 7 yıllık AB bütçesi döneminde Türkiye’nin
tam üye olacağını inanıyor musunuz ?..............................................................................29
Grafik 3: Türkiye’nin AB’ye üyeliğinde en büyük engeli hangi ülke oluşturuyor?...............30
Grafik
4:
AB
konusunda
Tayyip
Erdoğan,
daha
sonra
Ahmet
Davutoğlu’nun
Hükümetlerinin 2015 yılından itibaren olan çalışmalarını yeteri buluyor musunuz?..........31
Grafik 5: AB üyeliğinin Türkiye’ye sağlayacağı katkılar neler olabilir?...............................31
Grafik 6: Türkiye’nin AB dışında en önemli alternatif hangisidir?.......................................32
Grafik 7: Türkiye’nin ekonomik olarak AB’ye ihtiyacı var mı?........................................... 33
Grafik 8: Türkiye’nin üyeliğine karşı AB ülkelerinin negatif yaklaşımını neye
bağlıyorsunuz?...................................................................................................................34
Grafik 9: Kültür Harcamalarının Bileşenleri ve Payları (2014)……………………………...57
Grafik 10: Kültür Sektöründe Büyüme Programı…………………………………………….. 60
Grafik 11: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları…………………….61
Grafik 12: Harcama türlerine göre hanehalkı tüketim harcamalarının dağılımı, 2014…….64
Grafik 13: Reklam Yatırımları (2003-2014)…………………………………………………....66
Grafik 14: 2014 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Fonksiyonel Dağılımı…………..72
Grafik 15: Mahalli İdareler Cari Harcamalarında Kültürün Payı, 2014……………………..74
Grafik 16: Cemaat Vakıflarının Dağılımı, 2014………………………………………………..75
Grafik 17: 2002-2014 Yılları Kablolu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı………..110
Grafik 18: 2002-2014 Yılları Uydu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı…………..110
Grafik 19: FM Karasal Yayıncı Kuruluş Sayısı………………………………………………111
Grafik 20: 2012’de 522 TV Kanalının Dağlımı……………………………………………….111
Grafik 21: 2010-2011 Sezonu 2013-2014 sezonu süresince yayınlanan dizi sayılarına
göre yapım şirketlerinin sıralaması……………………………………………………………114
186
Grafik 22: Gazete ve Dergi Tirajlarının Yıllara Göre Değişimi, Bin Adet…………………120
Grafik 23: Gazete ve dergi tirajının 2010 yılına göre değişim oranı 2010-2014…………120
Grafik 24: Haftalık Dergilerin Ortalama Haftalık Tirajları, Bin Adet……………………..…122
Grafik 25: Aylık Dergilerin Ortalama Aylık Tirajları, Bin Adet ……………………………...122
Grafik 26: Gösterilen film sayısının 2010 yılına göre artış oranı 2010-2014 …………….124
Grafik 27: Sinema Seyirci Sayısı, Bin Kişi (2010 - 2014)…………………………………..125
Grafik 28: Telif/Çeviri eseri seyirci sayısı 2010-2014……………………………………….129
Grafik 29: Yetişkin/çocuk tiyayro seyirci sayısı 2010-2014………………………………...130
187
Kaynakça
Kitaplar, Akademik Çalışmalar ve Alan Araştırmaları/Raporları

Bilgili, Can (2011): Sayısal Yayıncılıkta Teknik Eğitim Sınav Merkezlerinin
Kurulması Projesi Analiz Raporu.

Çelik, S. Abdurrahman (2012): Kültür Endüstrisi. Üç Yanlış Bir Doğru, İstanbul,
Literatür Yayınları.

Ekşioğlu, Zeynep; Özlem Ece (2012): İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Ekonomik
Etki Araştırması, Aralık 2012.

Ertürk, Eylem (2010): İstanbul’da Gösteri Sanatları. Temel Yapısal Özellikler,
Sorunlar ve Öneriler, Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür
Ekonomisi Envanteri.

Ertürk, Eylem (2010): İstanbul Müzik Endüstrisi. Temel Yapısal Özellikler,
Eğilimler, Sorunlar ve Öneriler. Sektör Araştırma Raporu, İstanbul Kültür
Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri 2010.

Horkheimer, Max; W.Adorno, Theodor: Gesammelte Schriften 3: Dialektik der
Aufklärung, Frankfurt am Main: Suhrkamp Taschenbuch 1997. 1. baskı:
Amsterdam, Querido,1947.

İncekara, Ahmet; Hakır Hobikoğlu, Elif: Kültür Ekonomisi Kapsamında Kültür
Sektörlerinin Türkiye’de Gelişim ve Yansımaları (Sunum Metni) www.iav.org.tr

Lash, Scott; Urry, John (1994): Economies of Signs and Space, London, Sage.

Myerscough, John (1988): The Economic Importance of the Arts in Britain,
London, The Policy Studies Institute.

Newbigin, John (2010): The Creative Economy: An Introductory Guide, British
Council’s Creative And Cultural Economy Series, London, The British Council.

Silier, Orhan (2011): Onlar Nasıl Başarıyor? Avrupa’da Kültürel Miras ve
STK’lar. Avrupa Kültürel Miras Kuruluşları Federasyonu (Europa Nostra), İstanbul:
Punto Baskı ve Çözümleri

Töre, Evrim Özkan (2010): İstanbul’da Kültür Ekonomisini Döndüren
Çarklardan biri: Film Endüstrisi, Temel Yapısal Özellikler, Fırsat ve Tehditler,
Politika Önerileri. Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür
Ekonomisi Envanteri.
188

UNESCO, Global Alliance team (2006): Understanding Creative Industries,
Cultural
statistics
for
public-policy
making.
http://portal.unesco.org/pv_obj_cache/pv_obj_id_7D7822788289E0813D7CE3855
33915A9E27A0100/filename/cultural_stat_EN.pdf (Erişim tarihi: 20.11.2012)
Yayınlar ve Raporlar

Business
Software
Alliance,
15.05.2012
tarihli
rapor.
http://www.bsa.org.tr/index.html;
http://www.technolabs.com/1/32939/1/T%C3%BCrkiyenin_Korsan_Raporu_Haz%C4%B1rland%C4
%B1.html, (Erişim tarihi: 27.11.2012)

Dritter
Kreativwirtschaftsbericht
Zürich,
2010
http://www.kulturwirtschaft.ch/fileadmin/data/kulturwirtschaft/Dritter_Kreativwirtsch
aftsbericht_Zuerich.pdf (Erişim tarihi: 22.11.2012)

German
Entertainment
and
Media
Outlook
2012,
http://www.pwc.de/de/technologie-medien-und-telekommunikation/germanentertainment-and-media-outlook-2012.jhtml#&panel1-1 (Erişim tarihi: 25.11.2012)

Monitoring zu ausgewählten wirtschaftlichen Eckdaten der Kultur- und
Kreativwirtschaft 2011, Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie
(BMWi), München, Druckerei Fritz Kriechbaumer, 2012.
http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/KulturKreativwirtschaft/architekturmarkt.html

Söndermann Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d.. (2009): Kultur- und
Kreativwirtschaft:
Ermittlung
der
gemeinsamen
charakteristischen
Definitionselemente der heterogenen Teilbereiche der "Kulturwirtschaft" zur
Bestimmung
ihrer
Perspektiven
aus
Sicht.

TAVAK Vakfı, Futbol Ekonomisi Araştırması, 2012.

TAVAK Vakfı, Stimmungsbarometer: Die Meinung der türkischen Bevölkerung
zum EU-Beitritt der Türkei, 2012.

TAVAK Vakfı, Türkiye – AB İlişkileri Araştırması, 2012

TAVAK Vakfı, Gastronomi Ekonomisi Araştırması, 2012.

TÜİK Haber Bülteni, İstatistiklerle Gençlik 2011, Sayı: 13133, 18.05.2012. (Erişim
tarihi: 25.12.2012).

Uzunoğlu, Hande (2011) 2010 Yılı Hazır Giyim Sektöründe Gelişmeler ve
Sektörün 2023 Hedefleri, AR&GE Bülten 2011 Temmuz– Sektörel ve Bölgesel.

2011 Special 301 Report, ABD Ticaret Temsilciliği’nin Fikri Mülkiyet Hakları 2011
Special 301 Raporu, http://www.ustr.gov/webfm_send/2841 (Erişim: 30.12.2012)
189
Resmi Siteler:
(Ulusal)

T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü http://www.vgm.gov.tr/

T.C. Ekonomi Bakanlığı http://www.ekonomi.gov.tr/

RTÜK Radyo Televizyon Üst Kurulu http://www.rtuk.org.tr/

İLESAM Türkiye İlim
http://www.ilesam.org.tr

İstanbul
Kültür
ve
Edebiyat
Mirası
Eseri
ve
Sahipleri
Kültür
Meslek
Ekonomisi
Birliği
Projesi
http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/

İTO İstanbul Ticaret Odası http://www.ito.org.tr

T.C. Kalkınma Bakanlığı http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı www.kultur.gov.tr/

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü
dosim.kulturturizm.gov.tr/

T.C. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü http://kygm.kulturturizm.gov.tr/

T.C. Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü www.bumko.gov.tr

T.C. Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü www.muhasebat.gov.tr/

T.C. Merkez Bankası http://www.tcmb.gov.tr/

MÜ-YAP
Bağlantılı
Hak
Sahibi
Fonogram
Yapımcıları
Meslek
Birliği
http://www.mu-yap.org/

Reklamcılar Derneği http://www.rd.org.tr/

SGK Sosyal Güvenlik Kurumu http://www.sgk.gov.tr/

TMMOB Mimarlar Odası http://www.mimarlarodasi.org.tr

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu http://www.tuik.gov.tr

UTESAV Uluslararası Teknolojik, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Vakfı
http://www.utesav.org.tr/
190

UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim, Kültür Örgütü http://www.unesco.org

UNESCO Türkiye Milli Komisyonu http://www.unesco.org.tr/

UNCTAD
Birleşmiş
Milletler
Ticaret
ve
Kalkınma
Konferansı
http://unctad.org/en/Pages/Home.aspx

UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı www.undp.org.tr

Eurostat Avrupa Birliği İstatistikleri www.ec.europa.eu/eurostat

Almanya İstatistik Kurumu www.destatis.de

Almanya Federal
Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı
(Bundesministerium für
Wirtschaft und Technologie) http://www.bmwi.de/

Almanya Kültür (Kreatif) Sektör resmi websitesi:
http://www.kultur-kreativ-
wirtschaft.de

Avusturya Kültür (Kreatif) Sektör resmi web sitesi http://www.creativwirtschaft.at/

İsviçre Kültür (Kreatif) Sektör resmi web sitesi http://www.kulturwirtschaft.ch/

İngiltere Kültür Medya ve Spor Bakanlığı www.culture.gov.uk
Medya Haberleri

Aytulu, Gökçe (2012): Bir gün herkes Türk dizisi izleyecek, Radikal Gazetesi,
11.10.2012 tarihli haber,
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=110360
2&CategoryID=77 (Erişim tarihi: 20.12.2012)

Eren, Birsu (2012): 4 Büyüğün Oyunu Çıkıyor, Sabah Gazetesi, 27.10.2012 tarihli
haber.
http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/10/27/4-buyugun-oyunu-cikiyor

Kara, Meltem (2012): Şarkılar Artık Online Çalıyor, Hürriyet Gazetesi, 08.12.2012
tarihli haber,
http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/22103605.asp (Erişim tarihi:
20.12.2012)

Kıbrıs Temsilciliği (2012): Komisyon, Kültürel ve Yaratıcı Sektörlerde Büyümeyi ve
İş İmkânlarını Artırmak İçin Bir Strateji Yürürlüğe Sokuyor, 27.09.2012 tarihli
haber. (Erişim tarihi: 14.12.2012)
http://ec.europa.eu/cyprus/news/20120927_creative_tr.htm

NTV Haber (2012): E-kitap Bin Barajını Aştı, 18.06.2012 tarihli haber,
http://www.ntvmsnbc.com/id/25359290/ erişim tarihi: 12.12.2012
191

Salih, Yasemin (2012):100 milyon $'lık Dizi ihracatı, Sabah Gazetesi, 27.11.2012
tarihli haber http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/11/27/100-milyon-lik-diziihracati (Erişim tarihi: 25.12.2012)

Vatan Gazetesi (2010): Kültür ve Sanat İhraç Ettik, 05.04.2010 tarihli haber,
http://haber.gazetevatan.com/Kultur_ve_sanat_ihrac_ettik/298172/2/Haber (Erişim
tarihi: 20.12.2012)

www.beyazperde.com
(2012):
Türkiye'de
Sinema
Tablosu,05.01.2012
tarihli
http://www.beyazperde.com/haberler/filmler/haberler-51268/
24.12.2012)
Sektörünün
(Erişim
2011
haber,
tarihi:

www.haberler.com (2012) Türk Korsanlar AB İlerleme Raporu'na Girdi, 15.10.2012
tarihli haber. http://www.haberler.com/turk-korsanlar-ab-ilerleme-raporu-na-girdi4015695-haberi/, (Erişim tarihi: 28.11.2012)

<http://shiftdelete.net/dijital-muzik-satislari-dusuyor-57348>,
28.08.2015)

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?DocID=28528651>
<http://www.gazetevahdet.com/oyun-delisi-olduk-15177h.htm>
(Erişim
28.08.2015)

http://sosyal.hurriyet.com.tr/yazar/vahap-munyar_44/turkiyede-sanata-yilda-1milyon-dolar-yatiran-20-25-aile-var_40007677, Erişim: 30.10.2015

<http://www.zaman.com.tr/ekonomi_yayfed-baskani-korsan-uretimi-yuzde-70azaldi_2255618.html>, (Erişim tarihi: 25.08.2015)

<http://www.transfermarkt.com.tr/1-bundesliga/marktwerte/wettbewerb/L1> (Erişim
tarihi : 11.09.2015)

<http://www.creativwirtschaft.at/factsfigures/kreativwirtschaftsberichte/95986 >
(Erişim
tarihi:
&
tarihi:

<http://unctad.org/en/pages/PressRelease.aspx?OriginalVersionID=129>
tarihi: 10.09.2015)

<http://creativeeconomies.com/article/3/> (Erişim Tarihi: 11.09.2015)
(Erişim
192
193

Kreatif - tavak vakfı

Transkript

Benzer belgeler

ETKİNLİK ALANI KULLANIM İSTEK ve İZİN FORMU

KÜLTÜR

mahdumkulu - MustafaAksoy.com

SC–016 Pleurotus ostreatus Tarafından Lovastatin Üretiminin Farklı

Tam metin için tıklayınız. - Kültür ve Turizm Bakanlığı

Ayşe Tütüncü Duo - Koç Üniversitesi

2005 Hacı Bektaş Veli Anma Törenleri Programı Ayrıntılarını Görmek

2009-09-17 Islam Kultur Iftar Berlin habernet