2. BÖLÜM

2. BÖLÜM
ÇİN-İSRAİL
SİYASİ İLİŞKİLERİ
Uluslararası ortam ve siyasi durumun iyileşmesi
sonucunda, 1991 Aralık ayında, Çin Dışişleri Bakan Yardımcısı
Yang Fuchang İsrail’e bir ziyaret gerçekleştirerek, resmi
ikili ilişkilerin kurulması konusunda İsrail ile görüşmelerde
bulunmuş ve bir anlaşma taslağı elde alınmıştır. Ocak 1992’de,
İsrail’in Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı David Levy
Çin’i ziyaret etmiştir. 24 Ocak 1992 tarihinde İsrail Başbakan
Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı David Levy ile Çin Devlet İşleri
Komiseri ve Dışişleri Bakanı Qian Qichen iki ülke arasında
diplomatik ilişkilerin kurulmasına dair bir bildiri imzaladı.
Böylece resmi olarak Büyükelçilik seviyesindeki diplomatik
ilişkiler başlamış oldu. Diplomatik bildiri aşağıda Türkçe’ye
çevrilerek verilmiştir.
ALİMCAN ABLET
Çin Halk Cumhuriyeti ile İsrail Arasında
Diplomatik İlişkilere Dair Ortak Bildiri51
Çin Halk Cumhuriyeti ile İsrail arasında, 24 Ocak
1992 tarihinden itibaren, Büyükelçilik seviyesindeki
diplomatik ilişki kurulmasına karar verilmiştir.
İsrail hükümeti Çin Halk Cumhuriyeti hükümetinin
tüm Çin’i temsil eden yasal hükümet olduğunu,
Tayvan’ın Çin Halk Cumhuriyeti’nin ayrılmaz bir
parçası olduğunu tanımaktadır.
İki devlet hükümetleri uluslararası kamuoyunda
tanınan karşılıklı olarak egemenlik ve toprak
bütünlüğüne saygı, karşılıklı saldırmazlık, birbirlerinin
iç işlerine karışmama, eşitlik ve karşılıklı çıkar gibi beş
ilke temelinde iki ülke ve halkları arasındaki dostluk
ilişkilerini geliştirme konusunda mutabık kalmışlardır.
Bu bildiri metni Çince, İbranice ve İngilizce dillerinde
ve aynı derecede geçerli olmak üzere iki nüsha olarak
hazırlanmıştır. İhtilaf halinde İngilizce metin geçerli
olacaktır
ÇHC Hükümeti Adına Devlet
İşleri Komiseri ve Dışişleri
Bakanı
Qian Qichen (İmza)
İsrail Hükümeti Adına
Başbakan Yardımcısı ve
Dışişleri Bakanı
David Levy (İmza)
Görüldüğü gibi, bildiride Çin için önemli olan Tayvan
sorununa değinilmekte iken, İsrail için önemli Filistin
sorununa hiç değinilmemiştir.
51
Çin Halk Cumhuriyeti ile İsrail Devleti Diplomatik İlişkileri Ortak Bildirisi (中华人民共和
国 和以色列国建交联合公报, Zhonghuarenmin Gongheguo yu Yiselie Guo Jianjiao Lianhe
Gongbao) ÇHC Dışişleri Bakanlığı, 24 Ocak 1992. http://www.fmprc.gov.cn/chn//pds/
ziliao/1179/t6447.htm (25,03,2014)
42
ÇİN-İSRAİL İLİŞKİLERİ
I.
İkili Siyasi İlişkiler
A – İkili ilişkilerin Gelişim Süreci
Uluslararası ilişkilerde üst düzey yetkililerin görüşmeleri,
tutumu ve gerçekleştirdikleri ziyaretler iki ülkenin ilişkilerinin
daha sağlam ve kuvvetli bir şekilde gelişmesi açısından çok
önemlidir. Çin-İsrail diplomatik ilişkileri başlatıldıktan
sonra, iki ülke üst düzey yetkilileri sık sık birbirlerini
ziyaret etmiştir ve çeşitli alanlarda kapsamlı anlaşmalar ve
muhtıralar imzalamışlardır. Aşağıdaki tabloda 1992’den
itibaren iki ülkenin üst düzey yetkililerinin ziyaretlerinin
listesi verilmiştir. (Tablo.1’e bakınız)
Tablo.1 Çin-İsrail Üst Düzey Ziyaret Listesi
Yıl
Ziyaret Eden Makam
Kişi
....
Devlet İşleri Komiseri ve Ulusal Bilim ve Teknoloji Komisyonu Başkanı Song Jian
....
Başbakan 1996
Knesset (Meclis) Başkanı 1997
Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı David Levy
1997
ÇKP Merkezi Komitesi Politbüro üyesi ve Sekreterlik Başkanı Wen Jiabao
1997
Başbakan Yardımcısı Li Lanqing
1997
Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı 1998
Başbakan 1998
Savunma Bakanı İzak Mordehay
1999
Cumhurbaşkanı Ezer Weizman
1999
Devlet İşleri Komiseri ve Savunma Bakanı 1999
NPC Daimi Komitesi Başkanı 1999
ÇKP Merkezi Komitesi Uluslararası İrtibat Bölümü Bakanı 2000
Devlet Başkanı Jiang Zemin
2000
Bölgesel İşbirliği Bakanı Şimon Peres
2002
Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Şimon Peres
İzak Rabin
Qian Qishen
Benyamin Netanyahu
Chi Haotian
Li Peng
Dai Bingguo
43
ALİMCAN ABLET
2003
Cumhurbaşkanı 2004
Devlet İşleri Komiseri Tang Jiaxuan
Katsav
2004
Devlet İşleri Komiseri Tang Jiaxuan
2004
Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Silvan Şalom
2005
Dışişleri Bakanı
Li Zhaoxing
2005
ÇKP Merkezi Komitesi Uluslararası İrtibat Bölümü Bakanı Wang Jiarui
2006
ÇKP Merkezi Komitesi Politbüro üyesi, ÇKP Pekin Sekreteri 2007
Başbakan 2007
Başbakan Yardımcısı ve Ulaştırmave Yol Güvenliği Bakanı 2007
Knesset (Meclis) Başkan Yardımcısı 2007
1. Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı 2008
ÇKP Merkezi Komitesi Politbüro üyesi, Propaganda Bakanı 2008
Başbakan Yardımcısı ve Sanayi, Ticaret ve Çalışma Bakanı
Liu Qi
Ehud Olmert
Şaul Mofaz
Tzipi Livni
LiuYunshan
Eli Yishai
2008
Cumhurbaşkanı (2008 Pekin Olimpiyatları açılış törenine katılmıştır.) Şimon Peres
2009
Devlet Konseyi Bilgilendirme Ofisi Müdürü 2009
Knesset Dış İlişkiler ve Savunma Komitesi Başkanı 2009
Dışişleri Bakanı 2009
Bilim ve Teknoloji Bakanı 2009
Eski Başbakan Ehud Olmert
2010
Başbakan Yardımcısı Hui Liangyu
2010
CPPCC Başkan Yardımcısı, Birleşik Cephe Bakanı 2010
CPPCC Başkan Yardımcısı, Bilim ve Teknoloji Bakanı 2010
-ÇKP Politbüro üyesi, ÇKP Tianjin Başkanı 2010
Başbakan Yardımcısı ve Stratejik İşler Bakanı 2010
İsrail Refah ve Sosyal Hizmetler Bakanı
Isaac Herzog
2010
Maliye Bakanı Yuval Steinitz
2010
Ulusal Altyapı Bakanı 2010
Turizm Bakanlığı Genel Müdürü 2010
İsrail SanayiTicaret ve Çalışma Bakanı 2010
Dışişleri Bakan Yardımcısı 2010
Kamu Diplomasisi ve Diaspora İşleri Bakanı Yuli Edelstein
2011
Ticaret Bakanı Chen Deming
2011
Kültür Bakanı 2011
Başbakan Yardımcısı ve Savunma Bakanı 2011
ÇKP Merkezi Askeri Komisyonu üyesi, Genel Kurmay 2012
NPC Daimi Komitesi Başkan Yardımcısı 2012
CPPCC Başkan Yardımcısı 2012
Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı 2012
İsrail Genel kurmay Başkanı 44
Wang Chen
Tzachi Hanegbi
Yang Jiechi
Daniel Hershkowitz
Du Qinglin
WanGang
Zhang Gaoli
Moshe Ya’alon
Uzi Landau
Noaz Bar Nir
Binyamin Fuad Ben-Eliezer
Danny Ayalon
Cai Wu
Ehud Barak
Başkanı Chen Bingde
Zhou Tienong
Chen Zongxing
Avigdor Liberman
Benny Gantz
ÇİN-İSRAİL İLİŞKİLERİ
2012
Ulaştırma Bakanı 2012
İsrail Sanayi Ticaret ve Çalışma Bakanı İsrail Katz
2012
Kamu Güvenlik Bakanı 2013
CPPCC Başkan Yardımcısı 2013
Sivil Havacılık Başkanı 2013
ÇKP Politbüro üyesi Sekreterlik Başkanı, Propaganda Bakanı 2013
Ticaret Bakan Yardımcısı 2013
Başbakan Benyamin 2013
Ekonomi Bakanı Naftali Bennett
2013
Ulusal Ekonomik Konsey Başkanı
2014
Çin Ortadoğu Özel Elçisi
Wu Sike (Mart)
2014
Cumhurbaşkan Şimon Peres
2014
Başbakan Yardımcısı Liu Yandong
2014
Çin Ortadoğu Özel Elçisi Shalom Simhon
Yitzhak Aharonovich
Han Qide
Li Jiaxiang
LiuQibao
Li Jinzao
Netanyahu
Wu Sike (Haziran)
Kaynakça: Çin Dışişleri Bakanlığı, İsrail Büyükelçiliği ve Çin Büyükelçiliği verileri.
Görüldüğü gibi iki ülke arasında 42 yıl bekletilen ilişkiler
barajda depolanan suyun kapaklar açıldıktan sonra boşalması
gibi hızlı bir seyir izlemiştir. 1992’den beri İsrail’den Çin’e
5 Cumhurbaşkanı ve 4 Başbakan ziyarete gelmiştir. Ziyarete
gelen diğer yetkililerin çoğu da Başbakan Yardımcısı
seviyesindeki İsrail siyasetçileridir. Çin’den İsrail’e ziyarete
gelen 1 Devlet Başkanı ve birkaç Başbakan Yardımcısı ve
eşdeğer siyasetçiler dışında çoğu Bakan seviyesinde olmuştur.
Aralarında Politbüro üyeleri ve NPC Başkan Yardımcıları ve
üyeleri, bağlı kurumların başkanları da bulunmaktadır. Üst
Düzey yetkililerin ziyaretleri çoğu zaman iki ülke ilişkilerinde
çok önemli rol oynamıştır. Çin-İsrail ikili ilişkileri üst düzey
yetkililerin ziyaretleriyle güçlendirilmektedir. Ziyaretler
sırasında iki ülke liderleri tarafından ulaşılabilir önemli
fikir birlikleri hayata geçirilerek, siyasi, ekonomik, kültürel,
askeri, teknolojik, eğitim ve sağlık ilişkilerini kapsayan
çeşitli anlaşmalar imzalanmıştır. Çin’deki insan hakları
sorunu Çin-İsrail ilişkileri için bir engel oluşturmamıştır.52
52
Aron Shai, September, 2009, Sino-Israeli Relations: Current Reality and Future Prospects,
Institute for National Security Studies (INSS) Memorandum No. 100, p.50.
45
ALİMCAN ABLET
İsrail’den gelen Başbakan, Cumhurbaşkanı ve diğer üst düzey
yetkililerin sayısına bakıldığında, İsrail dış politikasında
Çin’e özel önem verildiğini görebiliriz. Çin’den gelen
yetkililerin görev seviyesinden Çin dış politikasında siyaset
belirleyicilerin tek adam yaklaşımından kurumsallaşmaya
dönüştüğünü anlayabiliriz. Dolayısıyla Çin-İsrail ilişkilerinin
kurulması Çin diplomasisinin olgunlaştığı bir döneme
rastlamıştır. Sonraki gelişmeler bu düşünceleri net olarak
ortaya koymaktadır.
B – İkili İlişkilerin Önemli Yönleri ve Anlaşmalar
Diplomatik ilişkilerin kurulmasından sonra, Başbakan ve
Cumhurbaşkanlığı görevi yapan İsrailli liderlerin hepsi Çin’i
ziyaret etmiştir. Bu sırada iki hükümet çok önemli anlaşmalar
imzalamışlardır. İkili ilişkiler çok geniş alanlarda birbirlerini
tamamlayıcı olarak gelişmiştir. İşbirliği yapılan alanlar
siyasi, ekonomik, tarım, yatırım, turizm, sivil havacılık,
savunma, sanayi ve teknoloji değişimi, eğitim ve kültürel
ilişkiler gibi konularda yaygın bir çeşitlilik göstermektedir.
Mart 1992’de iki ülke arasında sivil havacılık alanında bir
“Mutabakat Zaptı” imzalanmış, Tel-Aviv ile Pekin arasında
doğrudan charter uçuşlarının başlaması konusunda anlaşma
sağlanmıştır. Ekim 1993’de iki ülke arasında bir sivil havacılık
anlaşması imzalanmış ve İsrail Havayolları haftalık Pekin
uçuşları gerçekleştirmeye başlamıştır. 1993 yılında da iki
ülke arasında “Kültürel Değişim Anlaşması” imzalanmıştır.
Ekim 1993’de “Çin ve İsrail Hükümeti Arasında Karşılıklı
Başkonsolosluk Kuruluş Anlaşması” imzalanmıştır. Bunu
takiben 1994 yılında Şangay’da, 1997 yılında Hong Kong’da,
2009 yılında Guangzhou’da Başkonsolosluk kurulmuştur.
Haziran 1994’de ise “Çin - İsrail Turizm İşbirliği Anlaşması”
imzalanmıştır.
46
ÇİN-İSRAİL İLİŞKİLERİ
22 Kasım 1994 tarihinde ÇHC hükümeti ile İsrail
hükümeti，ikili ilişkilerin daha da gelişmesi, modern posta
ve telekomünikasyon vasıtasıyla iki ülke halkları arasında
iletişimin güçlendirilmesi ve birbirlerini daha iyi anlaması
amacıyla “Çin ile İsrail Arasında Posta ve Telekomünikasyon
Alanında İşbirliği Anlaşması” imzalamıştır.53 13 Nisan 2000
tarihinde Çin Eğitim Bakanı Chen Zhili ile İsrail Eğitim
Bakanı Yossi Sarid “Çin Milli Eğitim Bakanlığı ile İsrail
Milli Eğitim Bakanlığı Arasında Eğitim İşbirliği Protokolü”
nü imzalamış ve aynı anda Çin Devlet İşleri Komiseri Wu
Yi ile İsrail Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı David
Levy “Çin Halk Cumhuriyeti ile İsrail Arasında Sanayi
Teknoloji Araştırmaları ve AR-GE Alanında İşbirliği Çerçeve
Anlaşması”nı imzalamışlardır.
2000 yılında, Ortadoğu barış sürecinin durdurulması
öncesinde, Çin Başbakanı ve Cumhurbaşkanı İsrail’e resmi
bir ziyarette bulunmuştur. 2000 yılında İsrail AWACS satış
sözleşmesini iptal etmiş, dolayısıyla bu durum ikili ilişkilere
zarar vermiştir. Daha sonra Çin kasıtlı olarak İsrail ile siyasi
ilişkilerden uzaklaşmıştır. Ancak iki ülke arasındaki maddi ve
ekonomik ilişkiler hala sürekli gelişme yolunda ilerlemektedir.
28 Aralık 2003 tarihinde Çin devlet Başkanı Hu Jintao Çin’e
ziyarete gelen İsrail Cumhurbaşkanı Katsav ile görüşmesinde
ilişkileri geliştirmek için dört maddelik bir öneri paketi
ortaya koymuştur:
(1) İki ülke arasındaki üst düzey temas ve iletişimi devamlı
sürdürerek, farklı düzeylerde diyaloglar ve istişareler
yürütmek;
(2) Karşılıklı yarar ve ortak gelişme prensibine dayalı olarak
ikili ticari ve ekonomik işbirliğinin güçlendirmek;
53
Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti ile İsrail Hükümeti Posta Telgraf İşbirliği Antlaşması (
中华 人民共和国政府和以色列国政府邮电领域合作协定, Zhonghua Renmin Gongheguo
Zhengfu he Yiselie Zhengfu Youdian Lingyu Hezuo Xieding) 22 Kasım 1994. İsrail
açıklamış, Chinalawedu.com yayınlamıştır. http://www.chinalawedu.com/news/1200/2315
5/23156/23169/2006/4/ma30641946251324600219796-0.htm (29.11.2014)
47
ALİMCAN ABLET
(3) Bilim ve teknoloji, kültür, eğitim, vb. alanlarda ikili değişim
ve işbirliğini derinleştirmek, sivil toplum diplomasisini teşvik
etmek ve desteklemek;
(4) Uzun vadeli perspektif ile fikir birliğini genişletmek,
ikili ilişkilerin uzun dönemli sağlıklı ve istikrarlı gelişmesine
ortaklaşa hız vermek.54
15 Aralık 2006 tarihinde Ortadoğu barış sürecini teşvik
etmek amacıyla “Filistin ve İsrail Barış Aktivistleri Semineri”
Pekin’de düzenlenmiştir. Bu seminer Çin’in ilk kez öncülük
ettiği Filistin ve İsrail’in birlikte katıldığı Ortadoğu barış
semineridir. Seminere iki tarafın eski bakanları katılmıştır.
Heyet başkanları Filistin Ulusal Yönetimi Eski Devlet İşleri
Bakanı Abdul Kadir el Hamed, İsrail eski Adalet Bakanı
Yossi Beilin idi. Dönemin Çin Dışişleri Bakanı Li Zhaoxing
heyet başkanı ve seminer katılımcıları ile bir araya gelmiştir.55
Ocak 2007’de önce İran’ın Ulusal Güvenlik Konseyi başkanı
ve nükleer konulardaki Başmüzakerecisi Ali Laricani
Çin’i ziyaret etmiştir. Hemen akabinde 9-11 Ocak 2007
tarihlerinde İsrail Başbakanı Ehud Olmert Çin’e resmi ziyaret
düzenleyerek, Çin-İsrail dostluk ilişkilerinin kuruluşunun
15. yılını kutlamış ve İsrail-Çin ticari ilişkilerinin gelişmesi
ve Çin’in İran nükleer meselesinde İsrail’i desteklemesi
talebinde bulunmuştur.
Ehud Olmert’in bu seferki Çin ziyareti siyasi çalkantıları
ortadan kaldırmak ve tanıtım misyonu üstlenmiştir. İkili
ilişkilerle ilgili genel gelişme her ne kadar iyi bir ivme gösterse
de çeşitli siyasi çalkantılar ile ilişkilendirilmiştir. Örneğin
İsrail’in Çin’e AWACS satışının Amerika Birleşik Devletleri
54
Hu Jintao, İsrail Cumhurbaşkanı ile Görüştü (胡锦涛会见以色列总统, Hu Jintao
Huijian Yiselie Zongtong) Xinhua Ajansı, 19 Aralık 2003 http://news.xinhuanet.com/
newscenter/2003-12/19/content_1238686.htm ( 22.10.2014)
55
Filistin-İsrail Temsilcileri Pekin’deki “Filistin ve İsrail Barış Aktivistleri Semineri”ne
Katılacak (巴以代表将来京出席“巴以和平人士研讨会” BaYi Daibiao jiang Chuxi “BaYi
Heping Renshi Yantaohui”) Xinhua Ajansı, 12 Aralık 2006. http://news.xinhuanet.com/
world/2006-12/12/content_5475110.htm (01.12.2014)
48
ÇİN-İSRAİL İLİŞKİLERİ
tarafından engellenerek durdurulması, Olimpiyat Güvenlik
ve Teknik İşbirliğinin durdurulması ve 25 Temmuz 2006
tarihinde İsrail’in Lübnan’a hava saldırısının bir Çinli BM
gözlemcisinin ölümüne neden olması gibi.56
Çin Başbakanı Wen Jiabao, İran’ın nükleer silahlara sahip
olmasına karşı olduğunu dile getirmiştir.57 Ancak Olmert ve
Livni ziyaretleri sonrasında Çin İran’ın nükleer meselesine
yönelik yumuşak diplomatik yaklaşımını sürdürmüştür.58
Kısa vadede Çin, İran’a olan enerji bağımlılığını azaltarak
ABD / İsrail-İran çatışması riskinden korunacaktır.59
Ocak 2007’den sonra Çin, Suudi Arabistan’dan petrol
satın almayı arttırırken, İran’dan aldığı petrolü azalttı. 2006
yılında İran’dan günlük 300 bin varil petrol almakta iken
bunu %2 oranında yani 6000 varil azaltmıştı. Bu belki de
Çin’in İran’ın siyasi durumu ve petrol arzının istikrarına
yönelik endişesinden dolayı aldığı karardır.60
Kuveyt gazetesi El Vatan’ın haberine göre, İsrail İran’ın
nükleer programına karşı Çin’in desteğini kazanmak için
İsrail Başbakan Yardımcısı Moshe Yaalon başkanlığındaki
bir üst düzey İsrail heyeti Çin’de görüşmeler yapmayı
planlamıştır.61 5-7 Mayıs 2013 tarihlerinde Çin Devlet Başkanı
Xi Jinping’in daveti üzerine Filistin Devlet Başkanı Mahmud
Abbas Çin’e resmi ziyarette bulunmuştur. Diğer taraftan,
6-10 Mayıs 2013 tarihlerinde Çin Başbakanı Li Keqiang’ın
56
İsrail Başbakanı Çin İçin Aktif Ortaklık Getirir (以总理为中国带来积极联想, Yi Zongli wei
Zhongguo Dailai Jiji Lianxiang) China News Service, 12 Ocak 2007. http://www.chinanews.
com/hr/hwbz/news/2007/01-12/853191.shtml (01.12.2014)
57
Zhu Zhiqun (朱志群) Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Diplomasi ve Stratejileri (中国对中东的
能 源外交与策略, Zhongguo dui Zhongdong de Nengyuan Waijiao yu Celue) International
Review, No.4, 2008, s.65.
58
Aron Shai, September 2009, p.44.
59
Lewis A. Dunn, Ralph Cossa, Brad Glosserman, Li Hong, December 31, 2012, Building
Toward a Stable and Cooperative Long-Term U.S.-China Strategic Relationship, Organized
by Science Applications International Corporation, The Pacific Forum CSIS, and China
Arms Control and Disarmament Association with the support of the U.S. National Nuclear
Security Administration and the Ford Foundation, p.91.
60
Zhu Zhiqun (朱志群) a.g.e, s.61.
61
The Middle East Reporter, Wednesday, March 3, 2010, Page 10.
49
ALİMCAN ABLET
daveti üzerine İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu Çin’e
resmi ziyaret gerçekleştirmiştir. Mayıs 2013’de “Çin Halk
Cumhuriyeti Bilim-Teknoloji Bakanlığı ile İsrail Tarım ve
Kırsal Kalkınma Bakanlığı Tarımsal Araştırma Geliştirme
İçin Yenilikçi İşbirliği Anlaşması” imzalamıştır. Ağustos
2013’de “İkili Trafik Hakları Düzenlemelerinin Genişletilmesi
Mutabakat Zaptı” imzalanmıştır. 19 Mayıs 2014 tarihinde
ise Çin Başbakan Yardımcısı Liu Yandong Kudüs’te İsrail
Başbakanı Benyamin Netanyahu ile bir araya gelerek “Çin
Halk Cumhuriyeti Hükümeti ile İsrail Hükümeti Arasında
Çin-İsrail Yenilikçilik Alanında İşbirliği Ortak Komitesi
Kurulması Hakkında Muhtıra” imzalandı. Aynı anda “Çin
Halk Cumhuriyeti Ulusal Sağlık ve Aile Planlama Komisyonu
ile İsrail Sağlık Bakanlığı Sağlık Acil İşbirliği Programı”
imzalanmasına şahit olundu.
C – İlişkileri Etkileyici Unsurlar
Çin-İsrail ikili ilişkilerinin gelişmesi Arap dünyası ve ABD
başta olmak üzere birçok ülke ve bölgeyi etkileyecektir.
1. ABD Unsuru
İsrail ile Çin’in daha yakın ve karşılıklı yarar temeline
dayalı ilişkiler kurma istekleri ABD’nin böyle bir ilişkinin
kurulmasına karşı büyüyen arzusuyla çelişmiştir.62 Çin, ABDİsrail yakın ilişkilerinin tüm Çin-İsrail yüksek teknoloji ticareti
ve yatırım ilişkileri potansiyelini sınırladığı görüşündedir.63
İsrail’in Çin’e silah ticareti, özellikle yüksek teknolojik
ürünleri Çin’e transfer etmesi, sürekli ABD’nin baskısı ve
kontrolü altındadır, İHA satışları bunun iyi örneklerinden
biridir.
62
P.R. Kumaraswamy, The Sino-Israeli Marriage Washington, the Third ‘Other’ China Report
November 2006 vol. 42 no. 4 p.393.
63
Tai Ming Cheung, Bates Gil, Trade Versus Security: How Countries Balance Technology
Transfers with China, Journal of East Asian Studies 13, 2013, p.454.
50
ÇİN-İSRAİL İLİŞKİLERİ
2. Arap Unsuru
Çin’in Ortadoğu’daki stratejik çıkarları Barışçıl Yükseliş
açısından Çin’in Ortadoğu politikasının önemli temel çıkış
noktasıdır. 1950’lilerden bu yana Arap ülkeleri uluslararası
siyasi arenada Çin’e büyük ölçüde yardım etmiştir.64 Bu
nedenle Çin Ortadoğu politikalarında Arap dünyasına
öncelik tanımıştır. Örneğin Çin devlet başkanı Filistin
Başbakanı Mahmut Abbas’ı davet ederken, İsrail Başbakanını
Çin Başbakanının davet etmesi gibi. İsrail ile yakınlaşırken
çoğu zaman Arapların tavrı ikili ilişkileri çok etkilemiştir
ve etkileyecektir. Çin’in bölge ile çok taraflı ilişkilerinin en
önemli ayağını Çin-Arap İşbirliği Forumu oluşturmaktadır.65
Arap devletlerinin yönelimi ve davranışı büyük olasılıkla
Çin-İsrail ilişkilerinin geleceğini belirleyici bir faktör
olacaktır.66 Çin yönetiminin Ortadoğu’da ikili ilişkilerine
özel önem verdiği iki devletten biri Mısır’dır.67 ABD’nin
Ortadoğu’daki demokratikleşme söylemini geliştirdiği
süreçte ortaya çıkan “Arap Baharı”ndan sonra meydana
gelen iktidar değişikliklerinde, Müslüman Kardeşler veya
ona yakın çizgideki grup veya kesimler iktidara geldi. Yeni
iktidarların ilk dönemlerinde dış politika belirlenirken halkın
görüşlerinin dikkate alınmaya çalışıldığı gözlemlenmiştir.
İsrail ile yakın ilişkide olan Arap hükümetleri azalmaya
başlamıştır. Çin Bankası (Bank of China) Hamas ve Filistin
İslami Cihad gruplarını finanse etmiştir.68 Ayrıca, İsrail
Çin yapımı roketlerin Gazze’deki Filistin militanlarına
ulaştığından şüphelenilmektedir.69
64
Yiyi Chen, China’s Relationship with Israel, Opportunities and Challenges: Perspectives
from China, Israel Studies, Vol. 17 No. 3, Fall 2012, s.12.
Eyüp Ersoy, 2012, s.45.
66
Walid Abdel Hay, 30 Ekim, 2011, p.5.
67
Eyüp Ersoy, s.44.
68
Christina Lin, March 2014, Will Beijing Fill the U.S. Power Vacuum in the Middle East?
Institute for Strategic, Political, Security and Economic Consultancy (ISPSW) No. 264, p.6.
69
Yiyi Chen, 2012, p.10.
65
51