TE Ö⁄RENC‹LER‹N‹N S‹GARA

Transkript

ÜN‹VERS‹TE Ö⁄RENC‹LER‹N‹N S‹GARA ‹ÇME
DAVRANIfiLARININ B‹L‹fiSEL-DAVRANIfiÇI
B‹R MODELE DAYALI OLARAK ‹NCELENMES‹
Hikmet YAZICI*
Yaflar ÖZBAY**
Özet
Bu çal›flmada, sigara içme davran›fl› biliflsel-davran›flç› bir modele dayal› olarak incelenmektedir. Araflt›rma grubu üniversite ö¤rencilerinden oluflmaktad›r (N = 442). Bireylerin sigara içme tutumlar›n› belirlemek amac›yla, Sigara
‹çme Tutumlar› Ölçe¤i (S‹TÖ) uygulanm›flt›r. Bunun yan›nda yafl, cinsiyet, ekonomik gelir düzeyi ve sigara içme statüsüne iliflkin ölçümler yap›lm›flt›r. Bulgular; sigara içme davran›fl› ile biliflsel-davran›flç› de¤iflkenler aras›nda iliflki oldu¤unu ve bireylerin sigara içmeyi biliflsel süreçlerle iliflkilendirdiklerini göstermifltir.
Anahtar Sözcükler: Sigara içme, sigara içme statüsü, biliflsel-davran›flç›
model
Girifl
‹nsan davran›fllar›, biliflsel-davran›flç› yaklafl›mla (BDY); biliflsel, duygusal, eylemsel ve fizyolojik boyutlara dayal› olarak incelenmektedir (Scott & Dryden, 1996).
Ancak bu süreçteki en önemli de¤iflken, biliflsel yap›d›r. Biliflsel yap›; bir davran›fl›n
aç›klanmas›ndaki temel nedensel süreçleri içermektedir. Bu nedenle, davran›fl incelenirken biliflsel yap›n›n ifllevsel analizi yap›larak, duygusal, fizyolojik ve eylemsel boyutlar üzerindeki etkisi araflt›r›l›r (Ingram & Scott, 1990). Biliflsel yap›, bilgiyi edinme
süreçleriyle do¤rudan iliflkilidir. Bilgiyi edinme sürecinde; bireyin sahip oldu¤u yap›land›rma e¤ilimi, bilginin nas›l de¤erlendirilece¤ini belirler. Yap›land›rma süreci,
olumlu ya da olumsuz nitelikte olabilir. Bu durum, farkl› anlamlar›n ç›kart›labilece¤i
öznel de¤erlendirmelere aç›kt›r.
BDY, son y›llarda oldukça popüler hale gelmifltir. Buna dayal› olarak, günümüzde bir çok davran›flsal problemin analizi bu modelle yap›lmaktad›r. Bu problemlerden biri de sigara içmedir (Richmond, Kehoe, & De Almeida Neto, 1997). Biliflseldavran›flç› model içinde, sigara içen bireylerin; düflünce, duygu ve eylemlerinin, sigara içme ile olan iliflkisi araflt›r›l›r (Hall, Munoz, & Reus Reus, 1994; Yaz›c›, 2002). Biliflsel-davran›flç› (BD) süreçte; sorunun ortaya ç›kmas› ve geliflimi, sorun olan davran›fl›n tan›m›, ba¤lam de¤iflkenleri ve sürdürücü faktörler, kaç›nma davran›fllar›, bafla
ç›kma kaynaklar›, soruna iliflkin inançlar, duygusal ve psiko-sosyal durumlar ele al›nmaktad›r (Kirk, 1989). BDY’de, sigara içme davran›fl›n›n ortaya ç›kmas›nda etkili olan
faktörler (Ennett & Bauman, 1994; Killen vd., 1997) ve bu al›flkanl›¤›n zaman içindeki gidiflat› üzerinde durulmaktad›r. Araflt›rma sonuçlar› (ör. McNeill, West, Jarvis,
*
Yrd. Doç. Dr.; Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih E¤itim Fakültesi, EBB, PDR Program›,
Trabzon
** Prof. Dr.; Gazi Üniversitesi, Gazi E¤itim Fakültesi, EBB, PDR Program›, Ankara
u
116
Millî E¤itim u Say› 172 u Güz/2006
u Hikmet Yaz›c› / Yazar Özbay
Jackson, & Bryant, 1986), sigara içme süresi ve s›kl›¤›na paralel olarak, sigara içmeye
iliflkin ba¤›ml›l›¤›n da artt›¤›n› göstermektedir.
BDY ile iliflkilendirilerek yap›lan baz› araflt›rmalarla (ör. Korkut, 1994; Shadel
& Mermelstein; 1993; Yaz›c›, 2002), sigara içen kiflilerde sigaray› b›rakma giriflimlerinin görüldü¤ü, ancak bunlar›n ço¤unun baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› nedeniyle, yeniden bafllama (relapse) durumlar›n›n ortaya ç›kt›¤› belirlenmifltir. Bu kapsamda, sigaraya yeniden bafllama nedenleri, BD inceleme ile, baflta bafla ç›kma kaynaklar› (Bliss,
Garvey, Heinold, & Hitchcock, 1989) olmak üzere, öz-yeterlik (Ockene vd., 2000),
depresyon (Patten, Martin, Myers, Calfas, & Williams, 1998) gibi faktörlere dayal›
olarak da araflt›r›lmaktad›r.
BDY içinde, sigara içme al›flkanl›¤›na yatk›nlaflt›r›c› de¤iflkenler üzerinde de
durulmaktad›r. Bireylerin, nikotin maddesine karfl› duyarl›l›¤›n› artt›ran kal›t›msal
özellikler, bu de¤iflkenlerden biridir. Araflt›rmac›lar (ör. McNeill vd., 1986) anne ya da
babas› sigara içen kiflilerin, kal›t›msal olarak sigara içmeye daha e¤ilimli olduklar›n›
belirtmifllerdir. Nikotin ba¤›ml›l›¤› ile ilgili araflt›rmalar›n sonuçlar›; DRD2 genotipine sahip olan bireylerin sigaraya bafllama e¤ilimlerinin yüksek, buna karfl›n SLC6A39 genotipine sahip olanlar›n e¤ilimlerinin ise daha düflük oldu¤unu göstermifltir (Lerman vd., 1999). Bireylerin sigara içme e¤ilimlerini güçlendiren di¤er bir faktör, baz›
kiflilik özellikleridir (Eysenck, 1973). Benlik tasar›m› düflük olan, sosyal aç›dan içe dönük, çat›flma ve düflmanl›k gibi kiflilik özellikleri sergileyen kifliler, sigara içmeye oldukça e¤ilimlidirler (Lipkus, Barefoot, Williams, & Siegler, 1994).
Kifliler aras› iliflkilerde yaflanan stres-sosyal anksiyete (Cheeta, Irvine, Kenny,
& File, 2001; Kassel, 2000), stres (Parrott, 1994), kilo alma endiflesi (Jenks, 1994), depresyon (Coflar, fiahin, Ar›kan, ve Ifl›k, 1996; Hall, Munoz, & Reus, 1994) gibi durumlar da sigara içme ile iliflkili ba¤lamsal ve sürdürücü faktörlerden baz›lar›d›r. Sigara
içenlerin önemli bir k›sm›, bu davran›fl› yaflanan strese karfl› kullan›lan etkili bir bafla
ç›kma tarz› olarak alg›lamaktad›r (Byrne, Byrne, & Reinhart, 1995; Özbay ve fiahin,
1997). Bu alg›lamaya dayal› olarak oluflan biliflsel içerikli de¤erlendirme süreci; sigara içme tutumlar›n› da belirlemektedir. Bu nedenle, sigara içmeyle ilgili bu tür yüklemelere sahip olan bireyler, sigara içtiklerinde daha çok rahatlad›klar›n› (Jenks, 1992),
düflüncelerini organize ettiklerini ve sorunlar›n› daha rahat çözdüklerini (Özbay ve
Yaz›c›, 1996) düflünmektedirler. Sigara içmeyi bafla ç›kma tarz› olarak kullanan bireylerin, sorunlar›n› çözmeye iliflkin öz-yeterlik inançlar› düflüktür (Carey & Carey,
1993).
Özetle belirtmek gerekirse; bafla ç›kma ve öz-yeterlik gibi faktörlerin sigara içme ile olan iliflkisi BDY kapsam›nda araflt›r›l›rken, temelde sigara içmeye iliflkin
inançlar ve sigara içmeyle bu de¤iflkenlerin iliflkisini ortaya ç›karan, biliflsel yap›lar
üzerinde durulmaktad›r. Bu ba¤lamda BDY ile, sürdürülen davran›fla iliflkin mant›ks›z inançlar tan›mlanarak, duygusal durumlar ile eylemsel yaflant›lar üzerindeki etkileri aç›klanmaya çal›fl›lmaktad›r (Maude-Griffin, vd., 1998).
Bu araflt›rmada, sigara içme ile biliflsel de¤erlendirme süreçleri aras›nda anlaml› bir iliflki oldu¤unu vurgulayan denence test edilmektedir. Bu kapsamda, sigara
içmeyle iliflkili olan biliflsel-davran›flç› faktörler tan›mlanmaktad›r.Bu flekilde, sigara
içmenin psiko-sosyal de¤iflkenlerle olan iliflkisi üzerinde daha sistematik aç›klamalara ulafl›labilece¤i düflünülmektedir.
Yöntem
flt›rma Grubu: Araflt›rma grubu 143 k›z (% 32.4) ve 299 erkek (% 67.6) üniAraflt
versite ö¤rencisinden oluflmaktad›r (N = 442). Bu araflt›rmada üniversite ö¤rencileri-
u
117
Üniversite Ö¤rencilerinin Sigara ‹çme Davran›flflllar›n›n Biliflflssel-Davran›flflçç› Bir Modelle ... u
nin seçilmelerindeki en önemli neden, biliflsel-davran›flç› de¤erlendirme sürecinin,
entellektüel düzeyi yüksek olan gruplar için sa¤lad›¤› uygunluktur. Ö¤rencilerin büyük ço¤unlu¤u (% 86.4) kendini orta sosyo-ekonomik gelir düzeyinde alg›lamaktad›r.
Kat›l›mc›lar›n sigaraya bafllamalar›nda etkili olan en önemli faktörler s›ralamas›nda;
ilk s›ray› arkadafl grubu (% 47.1), ikinci s›ray› stres yaflant›lar› (% 24) ve üçüncü s›ray› özenti (% 10.9) almaktad›r. Sigara içmeyi sürdürme nedenleri araflt›r›ld›¤›nda ise;
al›flkanl›k-ba¤›ml›l›k (% 36.9) en önemli neden olarak gösterilirken, stres yaflant›lar›
(% 28.5), di¤er önemli etken olarak vurgulanm›flt›r. Ö¤rencilerin % 47.5’si sigara içmeyi en çok duygular›yla, % 24’ü düflünceleriyle, %16.3’si vücutlar›yla-fizyolojileriyle ve % 8.1’i eylemleriyle iliflkilendirdiklerini belirtmifllerdir. Ö¤rencilerden % 21.7’i
sigaray› daha önce bir kez, %18.3’ü iki kez, % 8.1’i üç kez, % 7.7’si dört kez ve % 11.1’i
befl ya da daha çok b›rakma girifliminde bulunmufllard›r. Araflt›rmaya kat›lan ö¤rencilerin yafllar› 18-32 aras›nda de¤iflmektedir (Ort = 21.82, Ss = 1.60). Ö¤rencilerin sigara içme süreleri 1-15 y›l (Ort = 5.27, Ss = 2.59), sigara içme miktarlar› 1-60 tane (Ort =
15.10, 7.75) aras›nda de¤iflmektedir. Sigara içme miktarlar›, kat›l›mc›lar›n günlük sigara içme miktarlar›n›n ortalamas› olarak al›nm›flt›r.
Veri Toplama Araçlar›
Bilgi Toplama Formu (BTF): BTF ile YAfi, Cinsiyet (C‹N) ve sosyo-ekonomik
gelir düzeyi (SED) gibi demografik de¤iflkenlerin yan›nda, sigara içme statüsü ile iliflkili; sigara içmeye bafllama, sürdürme, sigaray› b›rakma, sigara içme süresi (S‹SÜ) ve
sigara içme miktar›na (S‹M‹) iliflkin bilgiler toplanm›flt›r.
Sigara ‹çme Tutum Ölçe¤i (S‹TÖ): Ölçek biliflsel-davran›flç› bir kuramsal modele dayal› olarak, Özbay; Yaz›c› ve fiahin (1997) taraf›ndan gelifltirilmifltir. K›sa ad›
(S‹TÖ) olan ölçek 45 sorudan ve alt› alt ölçekten oluflmaktad›r. Alt ölçekler; sosyallik
(8 madde, α = .89), biliflsellik (9 madde, α= .85), kontrol (9 madde, α= .77), eylem (6
madde, α= .74), öz-yeterlik (7 madde, α= .48) ve öz-yönelim (6 madde, α= .70)’dir. Ölçe¤in genelinin aç›klad›¤› varyans; % 45.1 iken, genel güvenirlik katsay›s› Cronbach
α = .91 olarak hesaplanm›flt›r. Testin tekrar› yöntemiyle yap›lan güvenirlik hesaplamas›nda da test ölçeklerinin katsay›lar› .54 ile .88 aras›nda bulunmufltur.
fllem
‹fll
S‹TÖ ile BTF’nin nas›l uygulanaca¤›na iliflkin bilgiler araflt›rmac› taraf›ndan, ölçekleri da¤›tacak olan kiflilere aktar›ld›ktan sonra, ölçekler Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÜ)’nin de¤iflik fakülte ve bölümlerinde okuyan ö¤rencilere uygulanm›flt›r.
Bu kapsamda popülasyon geçerli¤i sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Her iki form için toplam
60 dakika süre verilmifltir. Formlar topland›ktan sonra, varyans homojenli¤i test edilerek, afl›r› uçlardaki cevaplamalar ile eksik b›rak›lan ölçekler analiz d›fl› tutulmufltur.
Veri Analizleri
Veriler analiz yap›lacak hale getirildikten sonra, tan›mlay›c› istatistik yöntemleriyle kat›l›mc›lar›n demografik özelliklerini ve sigara içme statülerini belirlemeye
dönük ifllemler yap›lm›flt›r. Daha sonra, araflt›rman›n kuramsal çerçevesi dikkate al›narak, sigara içme tutumlar›n› aç›klamaya iliflkin analizlere geçilmifltir. Bunun için ilk
olarak Pearson Momentler Çarp›m› Korelasyon Katsay›s› (PMÇKK) kullan›larak sigara içme ile iliflkilendirilen de¤iflkenler aras›ndaki iliflki incelenmifl ve buna ba¤l› olarak çok yönlü hiyerarflik regresyon analizi (HRA) ifllemleri yap›lm›flt›r. Buradaki temel amaç; sigara içmeye iliflkin tutumlarla ilgili belli ç›kar›mlar yapmakt›. Yine kuramsal yap› dikkate al›narak, sigaray› hiç b›rakmayanlarla, sigaray› b›rak›p yeniden
bafllayanlar›n sigara içmeye iliflkin tutumlar› aras›ndaki farkl›l›klar› belirlemek için
ba¤›ms›z t testi kullan›lm›flt›r.
u
118
Bulgular
flkin tutumlar›n aç›klanmas›
Sigara içmeye iliflk
BD modelde, sigara içme davran›fl›n›n hem baz› psiko-sosyal de¤iflkenlerle,
hem de sigara içme statüsüyle iliflkili oldu¤u vurgulan›r. Bu yaklafl›ma dayal› olarak,
Tablo 1’de sigara içme ile bu de¤iflkenler aras›ndaki iliflkiler incelenmektedir. Tablo
1’de S‹TÖ’den al›nan toplam puanla (TP) en yüksek düzeyde iliflkisi olan faktör eylem (EYL)’dir, r = .86, p< .01. Eylemden sonra TP ile en yüksek düzeyde iliflkili olan
faktör ise biliflsellik (B‹L‹fi)’tir, r = .85, p< .01. TP ile kontrol (KNT) aras›ndaki iliflki de
son derece yüksektir, r = .82, p< .01. TP ile anlaml› düzeyde en düflük iliflkiye sahip
olan de¤iflken öz-yeterlik (ÖZ-YET)’dir, r = .13, p< .05. Tablo 1’deki de¤iflkenlerden
sadece sigara içme süresi (S‹SÜ) ile TP aras›nda anlaml› bir iliflkiye rastlanmam›flt›r.
BDY’ye göre; bütün davran›fllar›n oda¤›nda bilifl vard›r (Scott & Dryden,
1996). Bu nedenle B‹L‹fi ile di¤er de¤iflkenler aras›ndaki iliflkiler de incelenmifltir. Bunun sonucunda; B‹L‹fi ile ÖZ-YÖN (r = .52, p< .01), B‹L‹fi ile EYL (r = .76, p< .01), B‹L‹fi ile KNT (r = .69, p< .01), B‹L‹fi ile SOS (r = .27, p< .01), B‹L‹fi ile S‹SÜ (r = .11, p<
.05) ve B‹L‹fi ile S‹M‹ aras›nda (r = .33, p< .01), istatistiksel olarak, olumlu yönde anlaml› iliflkilere rastlanm›flt›r. B‹L‹fi ile iliflkili olmayan tek de¤iflken ise ÖZ-YET’dir.
flkiler
Tablo 1. Üniversite Ö¤rencilerinin Sigara ‹çme Tutumlar› Aras›ndaki ‹liflk
fiK
KEN
DE⁄‹fi
1
2
3
4
5
6
7
8
1.S‹SÜ
1
2.S‹M‹
.33**
1
3.SOS
-.10*
-.01
1
4.B‹L‹fi
.11*
.22**
.27**
1
5.KNT
.14*
.27**
.18**
.69**
1
6.EYL
.10*
.30**
.27**
.76**
.72**
1
7.ÖZ-YET
-.21**
-.22**
-.04
-.08
-.20**
-.11*
1
8.ÖZ-YÖN
.07
.17**
.15*
.52**
.60**
.62**
-.06
1
9.TP
.05
.21**
.38**
.85**
.82**
.86**
.13*
.74**
9
1
Ort
Ss
5.27
2.59
15.10
7.75
1.36
.55
2.49
.96
3.22
1.09
2.27
1.05
3.76
1.09
2.72
1.09
2.63
.63
S‹SÜ= Sigara içme süresi, S‹M‹ = Sigara içme miktar›, SOS = Sosyallik, B‹L‹fi = Biliflsellik, KNT = Kontrol, EYL
=Eylem, ÖZ-YET= Öz-yeterlik, ÖZ-YÖN = Öz-yönelim, TP = Toplam Puan.
*P< .05, **P< .01.
Kat›l›mc›lar›n sigara içmeye iliflkin tutumlar› hakk›nda daha kapsaml› ç›kar›mlar yapmak için, yukar›daki iliflkisel yap› da dikkate al›narak, hiyerarflik regresyon analizi yap›lm›flt›r. Oluflturulan modelde, S‹TÖ’den al›nan toplam puan (TP) ba¤›ml› de¤iflken (BD) olarak belirlenmifltir. ‹ki basamakl› modelin birinci basama¤›na,
sigara içme statüsüyle ilgili de¤iflkenler (S‹SÜ, S‹M‹), ikinci basama¤›na ise S‹TÖ’nün
alt ölçekleri (SOS, B‹L‹fi, KONT, EYL, ÖZ-YET, ÖZ-YÖN) ba¤›ms›z de¤iflkenler olarak girilmifltir. Sigara içme statüsü ile ilgili de¤iflkenler, sigara içme tutumlar›n› yorday›c› nitelikte bulunmufltur, R2 = .04, (2, 439) = 9.7, p< .001. Bu basmakta S‹SÜ’nün
özgün katk›s› yokken, S‹M‹’nin özgün katk›s› β = .21, p< .05.’dir. Modelin ikinci basama¤›nda, ba¤›ms›z de¤iflken olarak belirlenen her bir alt ölçe¤in, ba¤›ml› de¤iflken
olan sigara içme tutumunu aç›klama düzeyleri araflt›r›lmaktad›r. Do¤al olarak bu basama¤›n modele katk›s› anlaml›d›r, R2 = 1, (8, 433) = 2991. ‹kinci basamakta modele
kat›lan SOS’un özgün katk›s› β = .16, p< .05, B‹L‹fi’in, β = .31, p<.05, KNT’un, β = .35,
p< .05, EYL’in, β = .22, p< .05, ÖZ-YET’in, β = .27, p< .05 ve ÖZ-YÖN’in β = .23,
p<.05’d›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda birinci basamaktaki, S‹SÜ d›fl›nda her de¤iflke-
u
119
nin modele özgün bir katk› sa¤lad›¤› gözlenmektedir. De¤iflkenler anlaml›l›klar› da
dikkate al›narak incelendi¤inde; en yüksek katk›n›n KNT’den (β = .35), en düflük katk›n›n ise S‹M‹’den (b = .21) geldi¤i anlafl›lmaktad›r.
Tablo 2. Üniversite Ö¤rencilerinin Sigara ‹çme Tutumlar›n› (TPL) Yorday›c›
flkenlere ‹liflk
flkin Regresyon Analizinin Özeti
De¤iflk
kenler
De¤iflflk
B
β
1. Basamak
S‹SÜ
-.01
-.02
S‹M‹
.02
.21*
.18
.16*
2.Basamak
SOS
BILIfi
.20
.31*
KNT
.20
.35*
EYL
.13
.22*
ÖZ-YET
.16
.27*
ÖZ-YÖN
.13
.23*
R2
∆R2
sd
F
.04
.04
2,439
9.7***
1
1
8,433
2991***
* p< .05., ***p< .001
fllayanlar›n Sigara
3.2. Sigara ‹çmeyi Hiç b›rakmayanlarla B›rak›p Yeniden Bafll
flkin Tutumlar› Aras›ndaki Farkl›l›klar
‹çmeye ‹liflk
Araflt›rman›n girifl k›sm›nda, BDY ile sigaraya yeniden bafllama durumlar›n›n
da incelendi¤i belirtilmiflti. Bu süreçte üzerinde en çok durulan kavram, öz-yeterliktir (Prochaska, Velicer, DiClemente, & Fava, 1988). Biliflsel kavram bir olan öz-yeterlik inanc›, sigaray› b›rakma ya da yeniden bafllamama durumlar› üzerinde önemli bir
etkiye sahiptir. Araflt›rmalar (ör. Borrelli & Mermelstein,1994) sigaray› hiç b›rakmayanlarla, b›rak›p yeniden bafllayanlar›n, öz-yeterlik inançlar› aras›nda farkl›l›klar oldu¤unu göstermifltir. Öz-yeterlik, bu araflt›rmada kullan›lan ölçe¤in de bir alt boyutudur. Bu nedenle, sigaray› hiç b›rakmayanlarla, b›rak›p yeniden bafllayanlar›n hem
öz-yeterlik, hem de di¤er tutumlar› aras›ndaki farkl›l›klar da araflt›r›lm›flt›r. Bunun
için, ba¤›ms›z t testinden yararlan›lm›flt›r. Tablo 3’te görüldü¤ü gibi, yap›lan analizler sonucunda, iki grubun sigara içmeye iliflkin tutumlar› aras›nda istatistiksel olarak
anlaml› farkl›l›klara rastlanmam›flt›r.
fllayanlar›n Sigara
Tablo 3. Sigaray› Hiç B›rakmayanlarla B›rak›p Yeniden Bafll
flkin Tutumlar› Aras›ndaki Farkl›l›klar
‹çmeye ‹liflk
BIRAKMA
N
Ort
Ss
t
p
SOS
SHB
SYB
SHB
SYB
SHB
SYB
SHB
SYB
SHB
SYB
SHB
SYB
SHB
SYB
296
146
296
146
296
146
296
146
296
146
296
146
296
146
1.35
1.39
2.47
2.54
3.24
3.17
2.22
2.35
3.77
3.75
2.71
2.75
2.63
2.65
.50
.63
.90
1.07
1.07
1.12
.97
1.20
1.15
.96
1.07
1.14
.60
.69
-.83
.41
-.68
.50
.60
.55
-1.23
.22
.25
.80
-.36
.72
-.42
.68
B‹L‹fi
KNT
EYL
ÖZ-YET
ÖZ-YÖN
TPL
SHB = Sigaray› hiç b›rakmayanlar, SYB = Sigara içmeye yeniden bafllayanlar
u
120
flma
Tart›flm
Bu çal›flman›n temel amac›, sigara içme davran›fl›n› biliflsel-davran›flç› bir model içinde incelemekti. Düzenlenen araflt›rma modeli içinde üzerinde durulan ilk faktör, bireylerin sigara içme statüsü ile iliflkili olan S‹SÜ ve S‹M‹’dir. S‹SÜ sigara içmeye iliflkin tutumlar üzerinde anlaml› bir katk›ya sahip de¤ilken, S‹M‹’nin TP’yi anlaml› düzeyde aç›klad›¤› görülmüfltür. S‹SÜ ile TP aras›ndaki iliflkinin yap›s›, McNeill ve arkadafllar›n›n (1986) ulaflt›klar› sonuçlardan farkl›l›k göstermektedir. Bu araflt›rmac›lar S‹SÜ’nün art›fl›n›n, sigara içmeye dönük olumlu tutumlar› aç›klamada anlaml› oldu¤unu belirlemifllerdir. S‹M‹ ile TP aras›ndaki iliflkiyle ilgili bulgular ise
Shiffman ve arkadafllar›n›n (1994) elde ettikleri bulgularla paralellik göstermektedir.
Buna göre S‹M‹, sigara içme tutumu üzerinde anlaml› bir katk›ya sahiptir. Modele
ikinci aflamada girilen de¤iflkenlerden ilki SOS’tu. SOS bireylerin sigara içme davran›fllar›n› yorday›c› nitelikte bulunmufltur. Bu sonuç, sigara içme ile sosyal yaflant›lar
aras›ndaki iliflkiyi incelemeye dönük olarak yap›lan baz› araflt›rmalar›n (ör., Graham,
Marks, & Hansen, 1991) sonuçlar›yla benzerlik göstermektedir. Bireyler, sosyal etkilenmeler ya da özdeflleflme çabalar› sonucunda (Sussman vd., 1994) sigara içmeye
bafllayabilmektedir. Bu durum ayn› zamanda sosyal-biliflsel ö¤renme yaflant›lar›yla
iliflkilidir.
‹kinci basamakta girilen B‹L‹fi’in de anlaml› katk›s› vard›r. Bireyler sigara içmeye iliflkin yüklemeleri, sosyal ö¤renmelere dayal› olarak kazanmaktad›rlar (Dinh,
Sarason, Onstad, & Peterson, 1995). Araflt›rman›n bulgular›, bireylerin sigara içmeye
iliflkin biliflsel yap›lar›n›n, sigara içme davran›fl› üzerinde son derece etkili oldu¤unu
göstermektedir. Bu durum, BDY’nin varsay›mlar›n› önemli ölçüde desteklemektedir.
BD de¤erlendirme sürecinde, bireylerin belli bir davran›fla iliflkin de¤erlendirme ve
yorumlamalar›n›n, davran›fl›n sürdürülmesi üzerinde etkili oldu¤u vurgulan›r. Bu
aç›dan bak›ld›¤›nda, bireylerin sigara içmeyle ilgili biliflsel süreçlerinin, bu davran›fl›n aç›klanmas›ndaki etkisi daha aç›k flekilde görülür. Son y›larda yap›lan baz› araflt›rmalar (Van Harreveld, Van Der Plig, & De Vries, 1999), bireylerin sigara içmeye
yükledikleri anlamlar›n, sigaraya bafllamada, bu davran›fl› sürdürmede ve b›rak›p yeniden bafllama durumlar› üzerinde etkili oldu¤unu göstermektedir. Bu araflt›rmada
alt boyut olarak incelenen; SOS, ÖZ-YET, ÖZ-YÖN, KNT gibi faktörler de temelde biliflsel içerikleri olan yap›lard›r. Bu nedenle bu faktörlerin sigara içmeyi aç›klamadaki
ifllevleri de, biliflsel-davran›flç› bak›fl aç›s›yla de¤erlendirilmelidir. Afla¤›daki tart›flmalar bu çerçeve içinde yap›lmaktad›r.
B‹L‹fi’in yan›nda sigara içme ile iliflkisi anlaml› olan faktörlerden biri de
KNT’dür. Bu bulgu Adalbjarnardottir ve Rafnsson’un (2001) bulgular›yla paralellik
göstermektedir. Buna göre; üst düzeyde kiflisel kontrole sahip olanlar›n sigara içme
e¤ilimleri düflük, kiflisel kontrole sahip olmayanlar›n ise yüksektir. Kiflisel kontrol konusunda yetersiz kalan bireyler, sigara içerek bu dengeyi sa¤lamaya çal›flmaktad›rlar.
Sigara içme ile ilgili tutumlar› anlaml› düzeyde aç›klayan di¤er bir faktör
EYL’dir. Bu sonuç, sigara içmenin eylemlere geçme sürecinde etkili oldu¤unu göstermektedir. Özbay, Yaz›c› ve fiahin (1997) taraf›ndan yap›lan araflt›rmada da benzer sonuçlara ulafl›lm›fl ve bireylerin daha aktif hale gelmek ya da giriflkenliklerini art›rmak
için sigara içmeye yöneldikleri belirlenmifltir.
Literatürdeki araflt›rma bulgular›na bak›ld›¤›nda, sigara içme davran›fl› ile
ÖZ-YET aras›ndaki iliflkinin olumsuz yönde oldu¤u görülür (Prochaska, Velicer,
DiClemente, & Fava, 1988; Yaz›c› ve Özbay, 2003). Ancak bu çal›flmadaki iliflki çok
düflük düzeyde de olsa (r = .13) olumlu yönde ç›km›flt›r. Ölçekte ÖZ-YET ile ilgili
ifadeler, sigara içmeyi b›rakmaya dönüktür. Di¤er bir deyiflle, S‹TÖ ile bireylerin si-
u
121
gara içmeyi b›rakmaya iliflkin öz-yeterlik inançlar›n›n incelenmesi amaçlanmaktad›r.
Yani, ÖZ-YET ölçe¤inden yüksek puan alanlar›n sigaray› b›rakmaya iliflkin e¤ilimleri de güçlüdür. TP ile ÖZ-YET aras›ndaki iliflki bu ba¤lamda de¤erlendirilmifltir. Bu
durumda, sigara içmeyi sürdürenlerin, bu al›flkanl›¤› b›rakabileceklerine iliflkin düflük düzeyde de olsa bir inanca sahip olduklar› ortaya ç›km›flt›r. Bireylerin sigara içme davran›fllar›n› aç›klamada ÖZ-YÖN olarak ifade edilen faktörün de anlaml› düzeyde katk›s› vard›r. Bireyler kendilerinde odaklaflmak ve yaln›zl›klar›n› gidermek
(Yaz›c› ve Özbay, 2003) amac›yla sigara içmeye yönelmektedirler.
Sonuç
Özetle belirtmek gerekirse; sigara içme davran›fl›n›n önemli ölçüde biliflseldavran›flç› faktörlerle iliflkili oldu¤u görülmektedir. Bireylerin sigara içmeye iliflkin
biliflsel de¤erlendirme süreçleri, bu al›flkanl›¤› sürdürmeleri üzerinde son derece etkilidir. Bu çal›flman›n bulgular›, bu görüflü destekleyici niteliktedir. Ancak bu çal›flma
belli s›n›rl›l›klara sahiptir. Çünkü sigara içme davran›fl› üzerinde depresyon, stres,
anksiyete gibi farkl› psiko-patolojik ve nikotin ba¤›ml›l›¤› gibi fizyolojik süreçler de
etkilidir. Çal›flmada bunlar üzerinde durulmam›flt›r. Biliflsel-davran›flç› model içinde
sigara içme davran›fl›n›n bu faktörlerle olan iliflkisi daha kapsaml› flekilde araflt›r›lmal›d›r.
Kaynakça
Adalbjarnardottir, S.,& Rafnsson, F. D. (2001). “Perceived Control in Adolescent Substance Use:
Concurrent and Longitudinal Analyses”. Psychology of Addictive Behaviors, 15, 25-32.
Bliss, R.E., Garvey, A. J., Heinold, J. W., & Hitchcock, J. L. (1989). “The Influence of Situation and
Coping on Relapse Crisis Outcomes after Smoking Cessation”, Journal of Consulting &
Clinical Psychology, 57, 443-449.
Borrelli, B., & Mermelstein, R. (1994). “Goal Setting and Behavior Change in a Smoking Cessation Program”, Cognitive Therapy and Research, 18, 69-83.
Byrne, D.G., Byrne, A.E., & Reinhart, M. I. (1995). “Personality, Stress And The Decision to Commence Cigarette Smoking in Adolescence”, Journal of Psychosomatic Research, 39, 5362.
Carey, K. B., & Carey, M. P. (1993). “Changes in Self-Efficacy Resulting from Unaided Attempts
to Quit Smoking”, Psychology of Addictive Behaviors, 7, 219-224.
Cheeta, S., Irvine, E. E., Kenny, P. J., & File, S. E. (2001). “The Dorsal Raphe Nucleus is a Crucial Structure Mediating Nicotine’s Anxiolytic Effects and the Development Of Tolerance
and Withdrawal Responses”, Psychopharmacology, 155, 78-85.
Coflar, B., fiahin, K., Ar›kan, Z. ve Ifl›k, E. (1996). “Nikotin Ba¤›ml›l›¤›, Psiko-Farmakolojisi, Ba¤›ml›l›k Davran›fl›n›n Baz› Psikiyatrik Bozukluklarla ‹liflkisi”, 3P Dergisi, 4, 199-205.
Dinh, K. T., Sarason, I. G., Onstad, L. E., & Peterson, A. V. (1995). “Children’s Perceptions of
Smokers and Smokers A Longitudinal Study”, Health Psychology, 14, 32-40.
Ennett, S. T., & Bauman, K. E. (1994). “The Contribution of Influence and Selection to Adolescent Peer Group Homogeneity: The Case of Adolescent Cigarette Smoking”, Journal of
Personality and Social Psychology, 67, 653-663.
Eysenck, H. J. (1973). “Smoking Behavior: Motives and Incentives”, Personality and Maintenan ce of Smoking Habit, Dunn, W (Ed.) Washington: DC. Winston.
Graham, J. W., Marks, G., & Hansen, W. B. (1991). “Social Influence Processes Affecting Adolescent Substance Use”, Journal of Applied Psychology, 76, 291-298.
Hall, S. M., Munoz, R. F., & Reus, V. I. (1994). “Cognitive-Behavioral Intervention ‹ncreases Abstinence Rates for Depressive-History Smokers”, Journal of Consulting & Clinical
Psychology, 62, 141-146.
u
122
Ingram, R. E., & Scott, W. D. (1990). Cognitive Behavior Therapy, International Handbook of Be havior Modification and Therapy. Bellack, A. S., Hersen, M., Kazdin, A. E. (Ed.) New
York: Plenium Press.
Jenks, R. J. (1994). “Attitudes and Perceptions Toward Smoking: Smokers’ Views of Themselves
and Other Smokers”, The Journal of Social Psychology, 134, 355-361.
Jenks, R. J. (1992). “Attitudes Perceptions and Risk-Taking Behavior of Smokers, Ex-Smokers
and Non Smokers”, The Journal of Social Psychology, 132, 569-575.
Kassel, J. D. (2000). “Are Adolescent Smokers Addicted to Nicotine? The Suitability of The Nicotine Dependence Construct as Applied to Adolecents”, Journal of Child and Adoles cent Substance Abuse, 9, 27-49.
Killen, J. D., Robinson, T. N., Haydel, K. F., Hayward, C., Wilson, D. M., Hammer, L. D., Litt, I.
F., & Taylor, C. B. (1997). “Prospective Study Of Risk Factors for the Initiation of Cigarette Smoking” Journal of Consulting & Clinical Psychology, 65, 1011-1016.
Kirk, J. (1989). Cognitive-Behavioral Assesment. Cognitive Behaviour Therapy for Psychiatric
Problems. A Practical Guide . Hawton, K., Salkovskis, P.M., Kirk, J., Clark, D. M. (Ed.)
Oxford: Oxford University Press.
Korkut, F. (1994). “Üniversite Ö¤rencilerinin Sigara ‹çme Davran›fllar› Üzerinde Bir Araflt›rma”
II. Ulusal Psikolojik Dan›flflm
ma ve Rehberlik Bilimsel Çal›flflm
malar›, Ankara: PDR Yay›nlar›.
Lerman, C., Caporaso, N. E., Audrain, J., Main, D., Bowman, E. D., Lockshin, B., Boyd, N. R., &
Shields, P. G. (1999). “Evidence Suggesting the Role of Specific Genetic Factors in Cigarette Smoking”, Health Psychology, 18, 14-20.
Lipkus, I. M., Barefoot, J. C., Williams, R. B., & Siegler, I. C. (1994). “Personality Measures As Predictors of Smoking Initiation and Cessation in The UNC Alumni Heart Study””, Health
Maude-Griffin, P. M. Hohenstein, J. M., Humfleet, G. L., Reilly, P.M., Tusel, D.J., & Hall, S.M.
(1998). “Superior Efficacy of Cognitive-Behavioral Therapy for Urban Crack Cocaine
Abusers Main and Matching Effects”, Journal of Consulting & Clinical Psychology, 5,
832-837.
McNeill, A. D., West, R. J., Jarvis, M. J., Jackson, P., & Bryant, A. (1986). “Cigarette Withdrawal
Symptoms in Adolescent Smokers”, Psychopharmacology, 90, 533-536.
Ockene, J. K., Mermelstein, R. J., Bonollo, D. S., Emmons, K. M., Perkins, K. A., Voorhees, C. C.,
& Hollis, J. F. (2000). “Relapse and Maintanence Issues for Smoking Cessation” Health
Özbay, Y. ve fiahin, B. (1997). “Stresle Bafla Ç›kma Tutumlar› Ölçe¤i: Geçerlik ve Güvenirlik Çama ve Rehberlik Kongresi, Ankara Üniversitesi, E¤il›flmas›”, lV. Ulusal Psikolojik Dan›flflm
tim Bilimleri Fakültesi, Ankara
Özbay, Y. ve Yaz›c›, H. (1996). “Sigara B›rakma Çabalar›, ‹çme S›kl›¤›, Kontrol Etkinli¤inin Sigara ‹çme Davran›fl› Üzerindeki Etkisi”, III. E¤itim Bilimleri Kongresi , Uluda¤ Üniversitesi E¤itim Fakültesi, Bursa.
Parrott, A. C. (1994). “Individual Diferences in Stress and Arousal During Cigarette Smoking”,
Psychopharmacology, 3, 389-396.
Patten, C. A., Martin, J. E., Myers, M. G., Calfas, K. J., & Williams, C. D. (1998). “Effectiveness
of Cognitive-Behavioral Therapy for Smokers with Histories of Alcohol Dependence
and Depression” Journal of Studies on Alcohol, 59, 327-335.
Prochaska, J. O., Velicer, W. F., DiClemente, C. C., & Fava, J. (1988). “Measuring Process of
Change: Applications to the Cessation of Smoking”, Journal of Consulting and Clinical
Richmond, R. L., Kehoe, L., & De Almeida Neto, A. C. (1997). “Effectiveness of A 24-Hour Transdermal Nicotine with a Cognitive Behavioral Programme: One Year Outcome”, Addic tion, 92, 27-31.
Scott, M. C., & Dryden, W. (1996). The cognitive-behavioural paradigm. Hand book of Counsel ling Psychology, London: SAGE Pub. Ltd.
u
123
Shadel, W. G., & Mermelstein, R. J. (1993). “Cigarette Smoking Under Stress: The Role Of Coping Expectancies Among Smokers in a Clinic-Based Smoking Cessation Program”, He alth Psychology, 12, 443-450.
Shiffman, S., Paty, J. A., Kassel, J. D., Gnys, M., & et al (1994). “Smoking Behavior and Smoking
History of Tobacco Chippers”, Experimental & Clinical Psychopharmacology, 2, 126142 .
Sussman, S., Dent, C. W., McAdams, L. A., Stacy, A. W., & et al (1994). “Group Self-Identification and Adolescent Cigarette Smoking: A 1-Year Prospective Study”, Journal of Abnor mal Psychology, 103, 576-580.
Van Harreveld, F., Van Der Plig, J., & De Vries, N.K. (1999). “Attitudes Toward Smoking and the
Subjective Importance of Attributes: Implications For Changing Risk-Benefit Ratios”,
Swiss Journal of Psychology, 58, 65-72.
Yaz›c›, H. (2002). “Biliflsel-Davran›flç› Sigara B›rakt›rma Programlar›” XII. Ulusal Psikoloji Kongresi, ODTÜ, Ankara.
Yaz›c›, H. (2002). Biliflflssel-Davran›flflçç› Sigara ‹çmeyi B›rakt›rma Program›n›n Depresyonlu Sosyal
Anksiyeteli ve Normal ‹çicilerden Oluflflaan Gruplardaki Etkilili¤inin Araflfltt›r›lmas›. KTÜ,
Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), Trabzon.
Yaz›c›, H., Özbay, Y. (2004). “Üniversite Ö¤rencilerinin Sigara ‹çme Davran›fllar›yla Öz-Yeterlik ‹nançlar› Aras›ndaki ‹liflkilerin ‹ncelenmesi”, Sakarya Üniversitesi E¤itim Fakültesi
Dergisi, 7, 91-107.
u
124
INVESTIGATION 0F SMOKING BEHAVIOURS OF
THE UNIVERSITY STUDENTS W‹TH
A COGNITIVE-BEHAVIORAL MODEL
Hikmet YAZICI*
Yaflar ÖZBAY**
Abstract
In this study, smoking behavior is investigated based on a cognitive-behavioral model. The participants are university students (N = 442). Smoking Attitude Scale (SAS) administrated to all subjects in order to asses smoking attitudes. Gender, age, economical status and smoking status were also investigated.
The results show that there is a rellationship between smoking and cognitivebehavioral variables and participants’ smoking behaviour is related to cognitive
processes.
Key Words: Smoking, smoking status, cognitive-behavioral model
*
Ass. Prof.; Karadeniz Technical University, Fatih Faculty of Education, EBB, PDR
Programme, Trabzon
** Prof. Dr.; Gazi University, Faculty of Education, EBB, PDR Programme, Ankara
u
125

TE Ö⁄RENC‹LER‹N‹N S‹GARA

Transkript

Benzer belgeler

Smoke-Free Legislation

Maltepe Üniversitesi T›p Fakültesi Ö¤rencilerinin Sigara ‹çme Al