2 4 5 i

dP*l
A Z 0 R B A Y C A N RESPUBLtKASININ
D O V L B T IliM N i
Musiqisi Ozeyir Hacihdyovun,
sozhri Shm 9d Cavadindir.
Azerbaycan! Azerbaycan!
Ey qahraman ovladin §anh Vetoni!
Sandan otrii can vcrmoye ciimle hazmz!
Sandan otrii qan tokmaya ciimla qadiriz!
U^rangli bayraginla masud ya$a!
Minlarla can qurban oldu!
Sinan harba meydan oldu!
I liiququndan kegan asgar,
I lara bir qahraman oldu!
San olasan giiliistan,
Sana har an can qurban!
Sana min bir mahabbat
Sinariida tutmu§ makan!
Namusunu hifz etmaya,
Bayragim yiiksaltmaya
( 'iimlo gander mti?taqdir!
f>auh Vatan! $anli Vatan!
A/orbaycan! Azarbaycanf
Y 0 H Y A K O RlM O V, N lZ A M l X U D IYE V
•
.•
AZORBAYCAN DILI
UMUMTQHSlL MQKTGBLQRlNiN
3-cti s i n f i uguN d g r s l i k
Azarbaycan Respublikasi Tdhsil Nazirliyinin
28 dekabr 2001-ci il tarixli 1313 п 'бтгэИ
amri ild tdsdiq edilmi§dir.
“ AZORBAYCAN”
N 0 § R l Y Y ATI
B A K I - 2006
-
M 9KT9BLI DOST!
BU KITAB S 9 N 9 AZ9RBAYCAN
D 0VL9TIN iN H 9 D iY Y 9 S iD iR !
Elmi redaktoru: Faiq §ahbazli,
filologiya elmhri namizddi
К 12(06)
Karimov Y.
Azarbaycan dili. Umumtahsil makdarslik. - Baki, “Azarbaycan” na§riyyati,
Xudiyev N.M .
tablarinin 3-cii sinfi
2006. - 160 s.
йЭйЬЭ»
1
Н э г b i r sozdaki se&Xv—
n a y a g o r a fa r q la n ir ?
K 4ft04000000 - 012(06) sifari§la
M670(07) - 2006
s&4>a"g a6’
© Azarbaycan Respublikasi Tahsil Nazirliyi, 2006.
© “Azarbaycan” na§riyyati, 2006.
vta^
edin'
2. Sozlari oxuyun. Нэг bir sozda ne?a sas e§idirsiniz? Bas ne?a
iarf var?
aila, gtiza§t, zaif, dostluq, teatr, miiallim
Saslarin saymin harflarin sayindan ?ox oldugu sozlari segib
mzm.
Saslari deyirik va e§idirik.
Yazida saslar harflarla ifada olunur.
Harflari yazin q va gortirtik.
SAiTLO R VO SAM ITLOR
3.
Нэг bir soziin avvalindaki va axirmdaki saslara fikir verin.
Onlardan hansim uzatmaq olur, hansini uzatmaq miimkiin deyil?
qatiq, heyva, дбгэк, radio, xoruz, giizgti, me§a
Talafftiz zamam asanliqla uzanan sas
sait adlanir. Saitlar bunlardir: a, 1, o,
u, e, a, i, 6, ii.
4. Oxuyun. Sait saslari bildiran harflari segib yazin.
Yol kanarmda bir da§
Yeridi yava§-yava§.
Dema, canaqli baga
Sahar gedirmi§ baga.
Xam m ana Glibdyli
НЕСА
5.
Yava§-yava§ oxuyun. Sozlari hecalarla neca demayiniza
fikir verin. Har bir sozda nega heca var?
Sahar durunca,
91imda firga.
Sildim di§imi,
Bildim i§im i.
'
Inanmirsan bax,
Di§im agappaq.
Usttim tartamiz,
Bax, belayikbiz.
Abdulla §aiq
Sozda nega sait varsa, о qadar da
heca olur: maktab, maktablilar.
S 0 T IR D O N -S 0T R 0 KEQIRM 0
6.
Oxuyun. Har bir sozii satirdan-satra kegirmak ugiin
hissalara ayinb deyin.
iizu m , d a ftar, agacdalan, gigaicliKlarin
Agacdalan sozunii satirdan-satra nega ctir kegirmak olar?
Bu sozlari satirdan-satra dtizgiin kegirmak ugiin hansi qaydani
bilmak lazimdir?
Sozlar satirdan-satra hecalarla kegirilir.
Bir hecadan ibarat soz satirdan-satra kegirilmir: §ar,
dord, stol, §rift.
Soztin bir harfini satrin axirmda saxlamaq va ya yeni
satra kegirmak olmaz: a-ila, matba-a.
Qo§asamitli sozlar satirdan-satra kegirilarkan qo§a
samitlardan biri satrin axirm da qalir, о biri yeni satra
kegirilir: ban-na, mahac-car.
5
/
7. Satirdan-satra kegirilmasi miimkiin olmayan sozlari segib
/а г т л
g
g
g
*(, .
fl'
4^
zpmi, ba*t', ^ r k , nar^iz, hayat, Mist, xippan, aiitii,
ilkamiz^ suln, pianino, oyun, u§aq, me§abayi, oaun, birinci,
)raq, iiztirn
8. Har bir sozii satirdan-satra kegirmak miimkiin olan hissalara
lyinb deyin.
Araz, Samur, Tartar, Hakari, Bargti§ad, Ttiryangay,
)yri?ay, Qarqar, Qudyalgay, Arpagay, Vila§gay, Alazan,
iirdm an
QALIN VO iNCO SAiTLO R
9. Oxuyun. Har misrada qara harflarla verilmi§ sozlardaki
;aitlari ucadan deyib, miiqayisa edin. Onlar neca farqlanir?
Nankorun qizildan olsa dirayi,
Dar gtinda millatin olmaz garayi.
Haramdir vatanin halal gorayi
Oz ana dilini bilmayanlara!
Tofiq Bayram
v
10. Oxuyun. Qalin saitlari olan sozlari segib kogiiriin.
Bizim ana vatanimiz Odlar Yurdu Azarbaycandir. Biz
nun suyu, gorayi ila boytiyiirtik. Dogma vatan ugrunda
iitida ii кeg maya hazir olmaliyiq.
I 1. Tokrar olunmayan inca saitlari tapm.
meyo, b^§ik, daftar, gakic, korpa, §akil, ktila§, kitab
Ф
“ Нэ г him тэпэ bir hdrf oyratsd, тэп ona qul olaram” .
Mdhdmnidd Peygdmbar
12. Qalm va inca saitlarina gora farqlanan sozlari segib qar§iqar§iya yazm.
Л.
Л
0.
,
3
duz, al, dana, doydu, mala, tala, dar, al, diiz, mala, dar,
bahar, doydti, tala, bahar, dana
aila
daira
manea
mail
13. Eyni ciir saitlari olan sozlari segib yazm.
Ana, ana, san qisaldib omrtinu,
Mana daim uzun omiir diladin.
9ridib oz gozlarinin nurunu,
Manim omiir yollanm a giladin.
Bdxtiyar Vahabzadd
14. Buraxilmi§ harflari alava edib kogiirun.
A zerbaycan, a..tobus, a..dim , bos..an, va..on, qana..,
automat, vJSraq, d^vlat, bulu.L ye.'.di, y^§ik, i;lna, za..bil,
as^ar, goJtargin, la..pa, ma§..ala, p a..biq, t..ba§ir,
qahr..man, palan.., mii§a..ba, p..ncara, k..mbayn, p..ndir,
sii..bul, haf..a, §a..ba
sait
adat
Q O §A S A M iT L l SO ZL 0R
15.
Har bir satrin qar§isina uygun galan sozii alava etmakla
kogtiriin.
Sakkizdan sonra galan adad—
Qand qoyulan qab—
Binanin divarlarmi horan—
«Kamar» soztmti avaz edan soz—
Taravaz bitkisinin akildiyi yer—
16. A§agidaki sozlarin har birinin qar§isinda песэ deyildiyini
yazm.
miitakka
roqqas
sakkiz
toqqa
yeddi
doqquz
17. A§agidaki sozlarin har birindan qo§asamitli sozlar
duzaldib yazm.
yedi, 8li, pile, salaq, bali, gtila, adim
18. Har bir hecaya bir heca alava edib qo§asamitli sozlar
duzaldin.
kal, dal, can, toq, kas, van, yed, <?aq, sak, say
vur
6u
19. Oxuyun. Har bir sozda iizarina vurgu dti§an hecam
gostarin.
azarbaycanli, yazdirma, kanddan, galmadi, ma§inist,
talobalor, birinci, bilmir, Mingagevir, azadliq, sulhsevar
20. Alma, galma, vurma, ЪЫтэ, sarin sozlarinin har birini
<umli><l;> miixtalif manalarda i§ladin. Manasmdan asili olaraq
vurftunun yerinin neca dayi§masina fikir verin.
21. Ш э г т э vurgu du§an hecalan gostarin.
yazma— yazdi
qoyur— qoyma
qagi§— qagma
qorxdun— qorxma
qaz may m — qaz dilar
baxi§—baxin
22.
Siizma, qazma, horma, sapin sozlarinin her birini ctimla
igarisinda iki manada i§ladin,
• II sinifda ke§ilmi§larin takrari nalari yadiniza saldi?
Sasla harfin farqi nadir?
Saitla samitin farqi nadir?
Qalin va inca saitlar naya gora farqlanir?
Qalin saitlar hansilardir?
Inca saitlar hansilardir?
Qo§asamitli sozlar tapib yazm.
Vurgu nadir?
.t
S0SL0R V0 H0RFL0R
(davam i)
DODAQLANAN VO DODAQLANMAYAN
SAlTLOR
23.
Oxuyun. Gtizgti qabagmda dayanib, qara harflarla yazilmi§
sozlardaki saitlari bir-bir talaffiiz edin. Dodaqlarimzm vaziyyatina fikir verin.
Sahar-sahar
Goylar nura boyamr
Gtine§ mandan
Tez oyamr, oyamr.
Qoy oyansin,
Yatanlara о giilsiin.
Pancaramdan
§afaq-§0faq siiziilsiin.
Birca §eyi
Unutmasin guna§im,
A xi, ondan
Gee yatiram man har giin.
Bdxtiyar Vahabzadd
Dodaqlarm vaziyyatina gdra saitlar iki ciir olur:
dodaqlanan saitlar, dodaqlanmayan saitlar.
24.
Oxuyun. Saitlari talaffiiz edarkan dodaqlanmza fikir
verin. Dodaqlarm vaziyyati neca dayi§ir?
Palidin yogun kokti
Qayam dalib kegir.
11 i iri da§lan
Ortadan boltib kegir.
Qivriminin igindan
Adamlar galib kegir.
Ilk dafa goran u§aq
9jdaha bilib kegir.
Nanam baxir, yanmdan
Qimi§ib, gultib kegir.
Mdtnmdd Aslan
[»
О,
U, О, U dodaqlanan saitlardir. Dodaq-
lanan saitlari talaffiiz edarkan dodaqlar bir qadar qabaga uzamr va dairavi §akil alir.
25. Dodaqlanan saitlari olan sozlari segib oxuyun.
Tabriz, Istanbul, Azarbaycan, Ktir, Araz, Murovdag,
Savalan, Culfa, Astara, Naxgivan, Giirciistan, Tiirkiya
26. Kogtirim. Dodaqlanan saitlarin altmdan xatt gakin.
Maral gordti dagda ge§ma,
Ovgu, ona yaxm dii§ma.
igsin maral sarin sudan,
Urayini vurub de§ma.
Mirmehdi Seyidzadd
27. §akillara diqqatla baxm. Har §akilda gorduklarinizi iki-iig
(uimla ila ifada edin.
28. Yalmz dodaqlanan saitlari olan be§ soz yazm.
Niimuna: gtindtiz, uzun
11
29. Oxuyun. Hansi saitlari talaffuz edarkan dodaqlanniz
qabaga uzanmir?
Kimsanin dalinca soy lama yaman,
Utanma iiz-tiza galdiyin zaman.
Nizami Gancavi
Bagban agac boyudiir
Olur meyvasi, ban.
Zahmat gakib gigakdan
Bal hazirlayir an.
Mirmehdi Seyidzadd
A, I, E, Э, I
dodaqlanmayan saitlardir.
Dodaqlanmayan saitlari deyarkan dodaqlar
bir qadar aralamr va yanlara dartilir.
^30. Dodaqlanmayan saitlari olan sozlari segib oxuyun.
iiztim, qayiq, okiiz, J^Qttik, qasid, mo^uq, k o fie rt, lapa,
daira, §axta, сйсй? tofu q, qalam, divar, svetofor, ordal,
qargidali, piiiita
31. Kogiirim. Dodaqlanmayan saitlarin altindan xatt gakin.
Daglari duman aldi
Goyiin tizti qaraldi.
Osdi sarin kulaklar,
Panldadi §im§aklar.
Titradi goy budaqlar,
Xi§ildadi yarpaqlar.
Osman Sarwdlli
Ф
12
32.
Oxuyun. 0walca dodaqlanan, sonra dodaqlanmayan
saitlari olan sozlari segib yazin.
Qoy sevinsin el-oba,
Basat, sana marhaba!
Qoy bilsin ki, yagilar,
Elimin qtidrati var.
Qoruyur bu vatani,
Qoymaz ona э!
A zgin yagi du§mani.
О na qadar bad olsa,
Sabir kasamiz dolsa,
Partladariq ba§inda,
Torpaginda, da§mda.
Bu elda odlar ya§ar,
Olmaz Basatlar ya§ar.
“Kitabi-Dddd Qorqud” dastamndan
fanar
baxsis
33. Yalniz dodaqlanan eyni saitlari olan sozlari segib oxuyun.
odun, kottik, iitii, kortik, korpti, kosov, qo§un, tizumgu,
koptik, tiytidtiltirdti, qoyun, oxlov, mu§tuluq, stiruytir
Bayati
9zizim ulu daglar,
Qe§mali, sulu daglar.
Obalan bo§ qalib,
Goy ki§nar, bulud aglar.
34. Yalniz dodaqlanmayan eyni saitlari olan sozlari se?»ib
oxuyun.
Qarabag, §u§a, baliq, araba, quzu, kaklik, oraq, ktilak,
kapanak, dari, komak, taravaz, iirak, kitab, iyirm i, uztim,
<|atiq, qin§iq, ktiga, §akil, §aharlar, stimuk, qayiq, diiyma,
qirmizi, qarpiz, barama, kartankala, §air
35. Yalmz ii saiti i§lanmi§ be§ soz yazm.
Niimuna: iigiincti, gtilti§tirdtik
_
a
36. Yalmz dodaqlanmayan eyni saitlari olan be§ soz yazm.
Niimuna: barama, qirmizi
hami§a
xatir
saKsan
37. Yadda§a asasan yazmaga hazirla§in.
Uz tutub ellar mana:
Iki уегэ bolmu§am
"A y xan A raz",- demi§lar. Vahid Azarbaycam.
Sarhad boyu qivrilib
Qoxdan ayn salmi§am
Axan Araz demi§lar.
Nega dogma insam.
Qli Vdkil
Kogurun. Eyni saitlari olan sozlarin altmdan xatt gakin.
38. Sxemi gakib, bo§ damalari uygun galan harflarla doldurun.
39. §akillarabaxib, gordiiklarinizi dam§in.
Har bir §akilda gordiiklariniza aid bir-iki ciimla qurub yazm.
Dodaqlanan saitlarin altmdan xatt gakin.
40. Buraxilmi§ harflari alava edib koQtirim.
saliat, p.€hdir, sam ovar, a/Ttomat, k&mpot, M sm onavt,
рДпсэгэ, arm£4d, рДпсэк, b u la ^ тэ§^Ы э, dti§m^.n, b u l u ^
dir/.ik, bo&^an, zaf^.bil, рэ1эп^, sii/JbiilT^.iitov, latfZpa, уай'оп,
qana.$f i^.na, haf/Гэ, v^raq, a /b a r
biitiin
biitov
AH 9N G QANUNU
41. Yalmz qalin saitli sozlari segib oxuyun.
Goyii naxi§landinb,
Buludlari yandinb,
Ufuqu odlandinb,
Guna§, qix* guna§,
qix !
M usa Yaqub
15
l
42. Yalniz inca saitli sozlari se?ib oxuyun.
“On zangin xdzind Allah sevgisi ild dolu olan qdlbdir”.
Hdzrdti ЭИ
Bayati
Unutmaz vatan mani
El deyib, otan mani.
Qiirbatda yol otuyam,
Tapdayar otan mani.
M irvarid Dilbazi
43. Oxuyun. Ovvalca yalniz qalin, sonra isa yalniz inca saitli
sozlari segib yazin.
palid, albali, korpti, qaraqu§, coka, zogal, giina§, dov§an,
?iyalak, boyurtkan, karpic, kiramit, qan§qa, qaratoyuq,
baldirgan
Dilimizdaki
sozlarin
bazilarinda
yalniz
qalm, bazilarinda isa yalniz inca saitlar i§lanir:
qapi, odun sozlarindaki saitlar qalin, meyva,
okiiz sozlarindaki saitlar isa incadir. Bela sozlar
ahang qanununa tabe olan sozlardir.
44. Yalniz qalin saitli sozlari se^ib oxuyun.
A talar sozlari
• Bulbul qarga yuvasinda
qarildamagi oyrana bilmez.
16
da
ya§aya
bilar,
ancaq
• Yax§i gtinda on ini qarda§m olur, yaman gtinda hay
veran tapilmaz.
• A gacm ban oziin ayu K olm az.
• Iri agacm ba n az olur, Kolgasi gox.
45. Yalmz inca saitli sozlari segib oxuyun.
qoruq, ancir, tarla, ctica, qayiq, xoruz, siizma, кагсй,
dov§an, qazet, gigaic, turac, sargi, heyva, yarpiz, ganic, baliq,
yosun, Karpic, qalam
_
Tapmaca
Bir atim var darinda,
Baglami§am sarinda.
Geca-gtindtiz yol gedir,
Yerindadir, yerinda.
46. 0vvalca yalmz qalin, sonra yalmz inca saitli sozlari segib
yazm .
Hortimgaic i§ini bitirdi. Tor hazir idi. Н бгйтдэк gizlanib
ovunu gozlamaya ba§ladi. Gorasan, toruna na dti§acaK? О
bilrnirdi K i, toruna milgaK dti§acaK.
dzizd Shmddova
afpaz
47. Eyni saitli sozlari segib oxuyun.
taravaz, igidlin, Ыдапак, й гйтШ к, qan|qa, durimlnr, gtilgtiltiK, banov§a, tama§a, Qarabag;, goyargin, tutuqusn, kosov, ininci, tininti, miiallim, qizil, qu§guluq
b a K ili,
17
48. 0w alca eyni qalin saitli, sonra eyni inca saitli sozlari segib
oxuyun.
_ .
Dumanlar gizlinca stirtindii yena,
Y amaclar gigay a btirundti yena,
Marallar bulaqda gortindu yena,
Ceyramn, cuyiiriin izi dam§di.
Tofiq Miitdllibov
49. Eyni qalin saitli sozlar tapib yazin.
Agdama gatmaga az qalmi§ dti§man bizi ata§a tutdu. 01if
Haciyev dostlan ila birga dti§mana tala qurdu. Onun dastasi
dti§mani qirdi, amma o, bir ermani quldurunun gullasina tu§
galdi. D ostlan onu aradan gixardilar.
50. Eyni inca saitli sozlar tapib yazm.
uztim?tiltiK, in in cisi, manzaralar, uguncti, birinciliK,
ganagargan, daralar, surucu, bigingi, tiyiidtiltir, me§alar,
birilliK, ЬбуйкШк, uzgtiguluK, кошйгдй, кй?а1аг, карапакlar, biti§iK
9il9iraq
cizgi
miidir
51. Yalniz dodaqlanan qalin saitli sozlar deyin.
52.Yalniz dodaqlanan inca saitli sozlar deyin.
53. Yalniz dodaqlanmayan qalin saitli be§ soz yazin.
18
54. Yalmz dodaqlanmayan inca saitli be§ soz yazm.
55. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogiirim.
a..tom obil, aga.., aya..qabi, a. .bar, bos..an, bulu..,
va..on, va..zal, das..a, daf..ar, dir..in, d..vlat, du§m."m,
он..эг, za..bil, zan^2, yama.., ye..di, у..§йс, ..aranda§,
go..argin, la..pa, <b.ud, р..псэк, p..ncara, sam..var, saK..iz,
Ht..nan, sii..bill, t..ba§ir, tap..аса, us..a, haf..a, §a..ba,
nrm..d, par..voz, Karpi.., g/.lgiraq
bitKi
se^Ki
56. Oxuyun. Birinci va ininci satirdani sozlari saitlarina gora
l.trqlandirin.
1) ariK, odun, Kirpi, iitii, qonaq, KottiK, meyva, u§aq,
до гак, daniz, me§a, ordu, кигак, §u§a, §eir
2) m etro, tea tr, te le fo n , h eyvan , ra d io, Kitab, te le v iz o r,
Inbagir, Kino, p om id or, K om pyuter, m eydan , v e r to ly o t, raKet
57. Qar§i-qar§iya yazilmi§ sozlar naya gora farqlanir.
nazir-nazir, hayat-hayat, Qadir-Qadir, Kamal-Kamil, ala,»la, surat-surat, ahang-ahang, haKim-haKim, §ahid-§ahid
Bunlarm har birini ciimlada i§ladin.
19
Dilimizdaici bazi sozlarda ahang qanunu
gozlanmir. Eyni sozda ham qalin, ham da inca
saitlar olur: кэкЫкоЬи, §э1а1э, ceyran, §iiar,
ovlad va s. Bela sozlara ahang qanununa tabe
olmayan sozlar deyilir.
58. Ahang qanununa tabe olmayan sozlari segib oxuyun.
bayraq, yari§, mehriban, qatiq, meydan, iinvan, Komtir,
qahraman, me§a, cafa, pe§man, toxum, ntimuna, giimrah,
aila, Kino
59. Ahang qanununa tabe olmayan sozlari segib yazm.
к а та г, sayyah, stirii, qabul, tala, stanan, qayiq, gu§a,
fatir, Irada, briqadir, qazet, sait, pancara, samit, daftar,
barabar, niibar, sunan, duman, idman, xiyar, faw a ra ,
hoK um at, дбгак
gu§a
60. §акШага baxin.
п й ти п э
niim ayif
Нэг §эк1э aid 9sas fiicri deyin. "Ad, giinii" adli Ьекауэ qurub
ynzm.
61. Oxuyun. Sozbri C9dv9ld9 tglgb olunan Kimi segib yazm.
fasil, fasila, baba, baba, §ala, §alala, xatir, xatira, §ahid,
tytihid, barbar, barabar, qalib, qalib, dovra, daira, ahang,
nhong, §eir, §air, baxtavar, baxtiyar, bina, bunovra, mail
qalin saitli
sozlar
baba
inca saitli
sozlar
ham qalin, ham
da inca saitli
sozlar
baxtavar
icara
(»2. Ahang qanununa tabe olmayan sozbri segib oxuyun.
Miiqaddas olubdur dara da, diiz da,
Dtinyalar axi§ir ziyaratina.
Ela bil Gancanin sinasi tista
Nizaminin qalbi doytintir yena.
Tofiq Miitdllibov
Vatan amr edir mana:
“ Qoru magrurlugunu,
Stibut ela, har §eya
San qadir oldugunu!”
Qiymat' '~У
63. Ahang qanununa tabe olmayan sozlari segib oxuyun.
mazut, mualica, tarla, niimuna, varaq, sabun, gu§a
21
dayirman, armud, meydan, bulbul, rutubat, mismar, stinbtil,
maa§, daira, zaif, saat, Mahira
Harda iimman gortiram
San yadima du§ursan,
Manim mavi Xazarim!
Harda liman gortiram
San yadima dti§tirsan
Manim dogma §aharim!
Qabil
64. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogurun.
Az..rbaycan, qahr..man, dti§m..n, n..qsan, s^.fa, sta.Kan,
g..§a, c# fa , §iiK?.fa, t..ba§ir, т..Ь а га к , parg.-.r, n..muna,
xo§b..xt, g..lgiraq, q..bul, клре, briq..dir, n..bar, riit..bat,
b..rabar, h..yva
esgi
65. Dtizgun yazmagi va talaffiiz etmayi oyranin. Talaffiiz
zamam na ba§ verdiyina diqqat edin.
Bela yazilir:
aila
§aiq
radio
sait
stadion
teatr._
qiraat
22
Bela deyilir:
ayila
§ayiq
radyo
sayit
stadyon
tiyatr
qirayat
66.
§акШага baxm. Нэг §aicilda gorduKlariniza aid bir-iici
nimla diizaldin va onlan birla§dirib, henaya qurun. Некауэт
yazm.
Г
I
KAR
v e
ClNGtLTlLt SAMlTLOR
-
67.
Oxuyun. Qar§i-qar§iya yazilmi§ sozlarda qara rangla
vrrilmig samitlarin neca saslanmasina finir verin. Onlan miiqayisa
ltd in.
ical-gal
giil-Kul
Kir-gir
goz-Koz
dar-tar
tu§-du§
diK-tiK
dar-tar
boz-poz
fal-val
zaman-saman
pas-bas
68.
K6?iirun.Qar§i-qar§iya yazilmi§ sozlarda
d.»vi^masina sabab olan samitlarin altindan xatt дакт.
asKi-asgi
gala-cala
nddim-atdim
dag-tag
mananin
Ktila§-gula§
yagdi-yaxdi
saici-Zani
agir-axir
nubar
giib re
23
69.
Oxuyun. Qar§i-qar§iya yazilmi§ sozlarin manalarina gora
dayi§masinin sababini izah edin.
sanad-sanat
dor-tor
cala-gala
yagdi-yaxdi
zal-sal
Kalam-qalam
safar-zafar
tala-dala
Saslanmasina gora samitlar ini ciir olur:
каг samitlar, cingiltili samitlar: s, t samitlari
Kar, z, d samitlari cingiltilidir.
Qar§ilig;i olan cingiltili va каг samitlar
cingiltili
bas
zal
val
dala
yagir
cala
gal
kar
b-p
z-s
v-f
d-t
g-x
с-9
g-k
V
pas
sal
fal
tala
yaxir
gala
ка1
70. Kar samitla ba§lanan sozlari segib oxuyun.
fil, bitni, palid, zang, game, taxil, догак, fanar, §ahar,
baliq, saz, vaqon, palang, zavod, top
71. Cingiltili samitla bitan sozlari segib yazin.
tufang, §ala, turac. ahang, lala, qanad, ^aicic, jilet, dag,
qa^as, saya^ hey^a, г^кеФт garpiz, q if, juibac., tu'rp, galang^
yertii§, Kitab, tilou, yag> sgnat, qutab, щак&Юahang
ahang
tufang
72.
Birinci satirdaKi har bir каг samita ininci satirdan uygun
tf.il.m cingiltili samiti segib qar§i-qar§iya yazm.
1 )K ,p ,s ,t ,f,x ,g
2) v ,g ,c,z ,g ,b ,d
73. Sozlari tamamlamaqla cumlalari Kogiiriin.
Ana ta x ili xalbif^Jdi. Onu tiyiitmaK iigtin
Diilgar taxtalari mi§aifl|(3i. Onlari.randa ila hama
Si каг ati tumai'Utii. Sonra onu sui$Ai.
Adil Ьоуйк qar topasi yumur^Pdi. О, Ьагк tar-$di.
74.
Sozlarin avvalindaKi va axirmdaKi samitlari neca talaffiiz
pUllyiniza fiKir verin.
кitab, polad , bigaq, qutab, Qinglz, baliq, ahang, tu rac,
pii,ii к, budaq, gaKic, Parviz, tilov, palang, cora b , K artof,
lul.Hi/f, ko Ix o z , galang, Karpic, Ktilung, btittin
ХЭПСЭГ
7I>. Noqtalarin yerina
geUni iti olava edib Kogtirun.
motarizadaKi
samitlardan
uygun
iiH..a (t,d), xas..a (d,t), is..ana (g,K), ahan.. (K ,g), ba..ga
(K.A). .'.obalaK (g,K), pah., (d,t), ahan.: (g,K), aga.. (g,c),
(urn.. (c,g), Is..andar (K ,g), ttifan.. (K ,g), a..tobus (v ,f),
QUift.. (b,p), xoru.. (s,z), mas..an (K ,g), uldu.. (z,s), a§..az
H-.lOi buda.. (x,q,g)
76. Har bir soztin axirmdaKi каг samiti ona uygun cingiltili
samitla avaz edib oxuyun.
/
sag, bax, ot, as, ag, ot
77. Har bir soztin axirmdaKi cingiltili samiti ona uygun каг
samitla avaz edib yazm.
yag, yad, ad, sac, qab
---P')
) . .. .
1» -*vf Г, ,
,
78. Har bir soztin bir harfini dayi§maKla yeni soz dtizaldib,
qar§ismda yazm.
£9Ki§, dala, Ktila§, saman, §ahar, Barda, agdi, sart, adli,
alti, qalam
Ntimund: gaKi§-gaKic
79. Sozlari tamamlayib Kogtirtin. Har birinin qar§ismda onu
talafftiz etdiyiniz Kimi yazm.
Atalar sozlari
• Dos,.un olmasim istayirsansa, oztin dos.. ol.
• Dos., dos..a tan garaK, tan olmasa gen garaK.
• Zarafat dos..lugun qaygisidir.
• Kegana gtiza§.. deyarlar.
• Das..adan a yn du§an qazm sasi tavadan galar.
• Kosovyanmasa, ttis..ti gixmaz.
• A s..a gedan gox gedar.
• £ ox is..ayan azdan qalar.
26
%
80. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogiiriin.
Lorab, v a $ z a l, ./A§iK, s a .. sagan, v a ..o n , K arpi.., ...iti,
tnpan..a, ..a ls u m , x a n ..a r, K ita.., la..ab, a §..a z, res..ubliK a,
porta..al, u ld u .., b a ..? a , tu r a .., das..a, a ..to m a t, ra n ..sa z,
..i /g i , ..iito v , galan.., a ..ro n o m , a ..to b u s , g ..lg ira q , td n ..,
q n rp i.., ..i? in , ..iti§iK , i..id , ..aranda§, ..й к т а к , g a id ..,
day,, in
н
гш }
81. §эк1э baxin. Onun altindam sozlari va ifadalari isplatmaicla
lincaya qurub dam§in.
stadion, idm an?ilar, tama§agilar, qagi§ xatti, yan§,
Mil ratla, birinci, cald, qa^maq, uzununa, hiindurliiya,
( ullanmaq, qalib galmaK, haKim, bayraq va s.
■ Busier va harflar haqqinda bildiidarinizi dani§in.
j tp o d a q la n a n saitlari tala ffiiz edarnan d od a q la rm va ziyyati
К о olurf
I Ahang qanunu naya deyilir?
■Bhang qanununu bilm ayin ahamiyyati nadir?
I Kar va cingiltili samitlar naya gora farqlanir?
soz
Biz atrafimizdaKi a§yalari, ba§ veran hadisalari va
gordtiytimtiz i§lari sozla adlandinnq.
Soz a§yanm adim, necaliyini va haranatini bildirir.
SOzttN T 0 RKI b 1
КОК V 0 § 0 KtLCt
82. Kitab soztinti motarizada verilmi§ suallara uygun §aKilda
dayi§maKla alava edib oxuyun.
Bu (nada?) maraqli nagillar var. Qarda§im (nayi?) oxumaq
istayir. Man (naya?) tiz gandim. (Nadan?) gox §ey oyrandim.
Kdgtirun. 01ava etdiyiniz soztin dayi§an hissasinin altmdan
xatt ganin.
83. Noqtalarin yerina Lala soztinti alava edib Kogtirtin. Onun
neca dayi§masina firnr verin.
Bir dafa muallim ... sinfimiza gatirdi. О dedi Ki, ... goxlu
maraqli Kitablar var. Biz ... Kitab alib oxuduq. Yolda§lan ...
xatrini qox istayirlar.
Soztin asas mana bildiran va dayi§mayan hissasi
кок adlamr.
\
4
28
84. §agird soztintin axirina ela hissalar alava edin Ki, ctimla
galsin.
Man §agird£*?V
San § a g i r
O, §agird.C$^
d
S
i
Biz §agird Us.
z §agird U iufl „
Onlar §agirdtЖ *
Ciimlalari Kogiiriin. Olava etdiyiniz hissalarin altindan xatt
V.mcIh.
§eir
sahv
Klub
85. Oxuyun. Qara harflarla yazilmi§ sozlarda dayi§an hissalari
IкIиI» gostarin.
Hiz dtinan рагка getdiK. ParKi maKtablilar saliblar.
I i lcda goxlu bazan agaclari, gi^anlar экШЬ. Р а г к т an gozal
vim i faw aranin yam dir. Biz parkda dincaldiK. Saat be§da
piuKdan qayitdiq.
Soztin dayi§an hissasi §aKilgi adlanir:
susuz, suyun, sular, sulu, sula
/
§aKilgilar soz кокипэ qo§ulur va onu ciimladaKi
ba§qa sozlarla baglamaga xidmat edir.
Canlilar susuz ya§aya bilmazlar.
H(i. Sozlari кок va gaKil^iya ayinb KOQtirtin.
gozalliK, vergulim, meydana, а1ак1аг, albirliK, Kiilandan,
Ии I.#,mi, gondardi, dtizgiinltiK, axtanr, ctiratli, siiratla,
b n g a rd a , agaclar, stiratli, toxundu, ag;da§li, Qazaxda
87. Buraxilmi§ §aicilgilari alava edib oxuyun.
Atalar sozlari
• Q ocainnbiH .^cavaninbila,^.
• San^J&braKat, AllahwbaraKat.
• Dili^/isa salinca, agl*2/i§a sal.
• Baba#'/q&ygisma n0V0 qalar.
88. Oxuyun. Finrin ba§a du§tilmasi iigiin ciimlalari neca
tamamlamaq lazimdir?
Kitab, §акШаг, maraq, idi
ЭИ, ata, zavod, i§la
C0mil0 , ana, fabriK, parga, toxu
M illi Ordu, dti§man, qalib, g 0l
89. Har bir soztin кбкйпй tapib yazm.
tarlalar, qatiqdan, K azm in, yarpagi, yarpizdan, qarpiza,
torbanm , Kamardan, soyuqluq, gaparin, toyuqlar, qarganin,
sarhadin, tanardan, zarbalar, baliqgiliq, §orbam , baliqgi,
qa§ig;in, sarvata, azgildan
90. Oxuyun. Har bir soziin кокйпй tapib gostarin.
agarlar, siizmadan, tanari, qazmagi, basqingi, ya§lilar,
do§amada,
tarlada,
dindirir
30
manzila,
qartalin,
darinda,
da§qim,
agaclar,
zogaldan,
giila§di,
azginliK,
sarhadgi,
gayxana,
1) I . Н эг bir sozii кок уэ §9Kil?iy9 iKi ctir ayinb yazm.
Kiirda, qurdu, almam, heyvam, qarim, qa§ina, dalani
1)2. Oxuyun. Sozlgri кок уэ §9Kilgiy9 ayirin.
qonagin, Kiilayi, eyn ayi, papagim, atasi, balasa, gilasa,
Allan, dayanan, tiitaya, Kolgaya, gorayi, Ktirayi
9Я. Sozlari кок V9 §9Kil?iy9 ayinb yazin.
lydada, stansiyaya, gaydandan, qayaya, Bardada, dayaya,
■Uni'/., babaya, sansan, anana
H I. Мэпаса yaxin olan sozlgri se<?ib a y n -a y n S9tirl9rd9 yazin.
MO/I.m in KOKuniin altmdan xgtt д э к т .
(I.)ftari, pencaKda, dostu, репсак1аг, dostun, daftardan,
iliihldn, pencayin, daftarin, pencaya, daftarda, dosta,
pDiKMicdan, dostlar, pencayi, daftara, dostdan
film
kinofilm
Hir soz кбкй m tixta lif §aKil?ilar qabul eda bilar.
B i r §9Kilgi m tixtalif sozlara qo§ula bilar.
adam
agac
Kitab
parta
qu§
heyvan
§aKilgilar ham qalin, ham da inca saitli olur:
ari-lar
gdmi-lar
Soziin son hecasmdaKi sait qalm olanda ona
qo§ulan §8Kilgilarin da saiti qalin olur:
palid-lar, qartal-m
Soziin son hecasmdaKi sait inca olanda ona
qo§ulan §aKilgilarin da saiti inca olur:
Sdrni§in-l9r, maKtab-dan
95. MtimKun olan sozlari кок va §aKilgiya ayinb yazm.
Atalar sozlari
• Soz var galar кедэг, soz var dalar кедаг.
• Soz var el iginda, soz var ev iginda.
• Sozii m iidriK olamn ozii da m iidriK olar.
• Qalamin ucu, qilmcin giicii.
• Qalam yazani qihnc da poza bilmaz.
Oxuyun. Qara harflarla yazilmx§ sozlarin тэп а farqina
Iiicir verin.
1M$.
U§aqlar maKtaba giil Kollari gatirdilar. MaKtab binasmin
f|nbiiftinda giilliiK saldilar. Ini ildan sonra hayatimiz giiliistan
oldII. Mantabli giilgiilar giillara yax§i qulluq edirdilar. Har
tflhi giillardan darib giildana qoyurduq.
!>7. KoQiiriin. Sozlarin hamisi tigun iimumi hissanin altmdan
чiHI <,\>Kin.
Hll
Hlllu
migu
;!*/
Hiiluq
Hula (maq)
Qali§madaKi sozlar manaca su sozii ila
baglidir.
Su sozii onlann hamismda i§lanan
iimumi hissadir. Konlari eynimanali olan
sozlar qohum sozlar adlanir.
1) 8 . ЕуткокШ sozlari oxuyun. Har bir satirdaKi sozlarin
i|Hr|iMinda onlardan uygun galanini yazm.
bnft, bagga, bagban, bagliq
,.. giil-^igaK aKilan yer, KigiK bag
baga qulluq edan, agaclari baslayan, meyva yeti§dii m adam
.. meyva agaclarmm oldugu yer
... bnglarin g o x oldugu yer
33
99.
Нэг bir S9trin qar§ismda шэпауа uygun g9l9n, gay sozii il
eyniKOKlu soz tapib yazm.
P
^ y
-------------gay yarpagi becaran adam
-------------gay tigtin suyun qaynadildigi qab
----------- --gayi damlamaK iigtin qab
—----------gay hazirlayib satan adam
-------------gay igman iigtin yer
----------- --gox gay igan adam
100. Нэг bir S9tird9 eyniKOKlu sozl9ri tapib oxuyun.
dag, dagli, daginti, dagilmaq, dagatayi
da§, da§li, da§di, da§qin, da§liq, da§la (maq)
ot, otlu, otluq, otlaq, otaq, otbigan
yay, yaymaq, yaylaq, yayma, yayliq
ba§, ba§qa, ba§la, ba§gi, ba§liq, ba§maq, ba§li
Qohum sozlarin umumi (ortaq) hissasi KOKdtir.
Ona gora qohum sozlara eyniKOKlu sozlar da deyilir.
101. EyniKOKlu sozlari segib oxuyun.
al, yolgu, duzlaq, albir, gtildan, yolu q, alaqa, duzlu, gtilliiK,
э1ак, g u lg a z, gu l, а1сак, y ol, duz, gtilgii, yolda§, gular, alii
102. Qar§i-qar§iya verilmi§ еушкбкШ sozlarin har birini
ciimlada i§ladin.
d a g -d a g li, b a liq -ba liq gi,
dam ir-dam irgi, rasm -rassam
m aKtab-maKtabli,
Onlarin mana farqini izah edin.
raqs-raqqas
.
103
Sol sutundaKi sozlara sag tarafdan uygun galan еупшокШ
./I n i segib oxuyun.
ot
su
gul
stid
stidgii, sulu, gulltiK, otlaq, sumaq,
gulayan,
otlu,
giildan,
gtilgti, siidlii, otur, sugu, giilla
l(M. Har bir soza еуткокШ sozlar tapib yazm.
Ig, дну, a r a b a , maKtab, Kitab, bag
,4,iu i Igilara fh rir verin.
10 5 .
Uuraxilmi§ harflari alava edib
K o g u rtin .
I boH..nn, la ..p a , y..§iK , q a h r..m an , y e ..d i, d u r..u n ,
............ .. x ..t ir , y o r ..u n , ham ..§a, saK s..n, ..iito v , a§..az,
ynpin. . r, ..izfgi, mtid.Vr, b it ..i, se g ..i, a s..i, s v e t ..fo r , as..iK ,
ИНИшг.Л),), K osm ..n a vt, p a r g ..r , n ..b a r , ..,йкап, ..tibra,
x « m ..a r , m ..d a fia
inontyor
svetofor
Kosmonavt
Oxuyun. imnci va йдйпсй siitunda qar§i-qar§iya yazilmi§
jniillltU'd.) qara harflarla verilmi§ sozlarin farqini izah edin.
MmImi m y.iicilgilarina fhcir verin.
100 .
A nd >a biganaKda
iliiynndi.
Qurumu§ otu
arabaya yigdilar.
И / п т dadli
mi'vvodir.
tJzumdan §ira
hazirlayirlar.
Arabagi a tla n
qamgiladi.
A dam lar yeni
uzumliiK saldilar.
Araba i/a, iiziimdan sozlarinin коки nayi bildirir?
Hiimurabaqi, iizumliiK sozlari nayi bildirir?
manada i§lanbildirir? Buna
bagm
baga
bagi
bagda
bagdan
baglar
bag?a
bagli
bagliq
bagban
a§agi siradan uyg-un galanini
111. Sozlari кок va §aKilgiya ayinb yazin.
ba§la, i§la, ba§liq, birliK, taxilgi, damir?i, traKtorgu,
uziimgii, qarli, atli, odlu, lizlii, balali, m eyvali, yuxulu,
iitiilii, dadsiz, i§siz, siidsiiz, susuz, birla§, giildan
serni§in
§ o se
trolleybu s
A yirdigm iz §aKilgilar sozdiizaldici §экйgilardir: - g i, - g i, - g u , - g ii; - l i , - l i , - l u , - li i;
- s i z , - s i z , - s u z , - s i i z ; - l i q , -U k , - l u q , - I u k ; - l a ,
Sozdiizaldici
§aKilgilar кокйп manasim dayi§maKla yeni
sozlar amala gatirir.
-1э; - l a n , -1 э п ; - la § , -1э§; - d a n , - d a n .
112. §экШэгэ baxm. Orada tasvir olunmu§ a§yalarin adlarmi
alt-alta yazm. Har b ir soza sozdiizaldici §aKilgi alava etmaKla yeni
soz diizaldib qar§ismda yazm.
Inlifadd etm dK iiqiin §экИдИэг: -gi, -qi, -qu, -qii; - d a r , - d a n
I 1.4. Oxuyun. Sozdiizaldici §aKilgisi olan sozlari tapib gostarin.
I K olluq ta rp a n d i, b alali dov§an qagdi. 2. Yaz galdi, h a r
1.11 •>Гcanlandi. 3. TraKtorgu y u x u lu gozlarini zorla agdi. 4. SuШ1Н
m eyvali b a g la ra gevrildi. 5. D am irgi sah ard an axfMliiiu'nti i§ladi. 6 . H arad a birliK , o rad a diriliK . 7.K am ala, h a ­
lfиII hiila, toz yatsm ! 8 . A ytac babasi ila qucaqla§di.
I ll
MiimKun
o la n
кок va § a K i l g i y a ayirib
d a n x a t t дакт.
s o z la r i
§ a K ilg ila r in a lt m
K o gu ru n .
Ии/Ion, d u zla, dadsiz, sassiz, yollan, dagla, gizlan, dillan,
i mI I i i ,
qoxula, ytingulla§, qovla, qarda§la§, gozla, aslan,
VOXIn. oyla§, saslan, dilla§, qo§ala§
stan siya
stadion
115.
Sozlari avvalca oldugu K i m i , sonra кок va §aKilgiya
иутЬ. I.il.tfftiz edin. Har bir sozii ciimlada miimKun olan
HIwmhIiii(In lyladin.
quia, dal.», bala, gala, x ala, m ala, dola
Nil in a
K andim izda gox qadim b ir qala v ar.
Оагак o, payizadaK Kandda qala.
K arim , san ocaq qala, biz каЬаЬ дакак.
/X
116. Sozdiizaldici §8Kilgisi olan sozlari segib yazm.
даНк, dala, baKili, Sam adli, aKingi, layla, danizgi, ЬоШк,
bala, qiliq, gula§, arabagi, oglan, dtizg u n , 1а1э, zali
I
117. A§agidam sozlarin har birina -li, -li, -lu, -lii; -lan, -1эп; -fi,l
-gi, -gu, -gii §aKilgilarindan uygun galanini alava edib, yeni sozlar|
diizaldin. Ham in sozlari cumlada isjladin.
a t, ot, dil, yol, a t, q at, i§, ba§
118. Buraxilm i§ sozdiizaldici gamlgilari alava edib Kogurun.
§aiq, g o z '^ L iitf i, san i§a b a § /$
R afiq яйсД^уа a d a la ^ o g la n d ir .
A zad^tva barabar(L xalqin a rz u su d u r.
A zar " N e ft^ K o m a n d a s im n futboL .sudur.
m udafia
тй Ь агэк
m iitalia
119. Oxuyun. Har bir soziin qar§ismda talaffiiz qaydasim|
yazm.
*
дэтапИ к, аШк, adliq, siidliiK, narliq, tonluq, igidlin,
yerliK, onluq, donluq, danliK, gtinltiK, qaranliq, birliK,
yadliq, odunluq
N iim u n d :
датапИк - д э т а п т к
120. Suallara cavab verin.
Qorayi Kim bi§irir?
Novba дэкап adam?
Divara mala дэкэп Kimdir?
Ma§mi Kim stirtir?
*
40
Miil-qaram Kim otanr?
I*ji i ovozu Kim stirtir?
12 1 . 1 I a r b i r s o z a s o z d i i z a l d i c i § a K i l g i
alava e d i b
yazm .
m nsiqi, ala, me§a, gaman, u§aq, taxil, qaya, §axta, doyii§,
»»v, r a n g , garni, slid, baliq, qand, daniz
122.
A n ,
b a liq ,
iiz iim ,
ta r a v s z ,
h e y v a n ,
ta x il,
tiitiin ,
n e ft,
y t « i , l e l e f o n s o z la r i ila a la q a d a r p e § a la r n e c a a d la m r ?
12.4. Buraxilmi§ h a r f l a r i alava e d i b
K o g iiru n .
icorpi.., p..ncara, т..Ь агак, q..bul, xan..ar, f..nar,
iit.liariba, m u§..uluq, p..ndir, h ..yva, р..псак, m az..t,
|#KA..n, m ..dafia, q ..zet, к..ре, Ь..каг, g..lgiraq, ..pteK, ..Kiz,
■ Laym a, ..hang, tiifa n.., m ..hasira, ..izg i, tapan..a, n..bar,
iiniilica, x..calat, g..§a
m uhariba
•
m ualica
IMan iizra soziin tarKibi haqqinda dam §m aga hazirla§m .
I Soziin hissalari neca adlamr?
I Кok naya deyilir?
I tfaKilgi naya xidm at edir?
I Qohum (еупшбкШ) sozlar neca sozlardir? M isallar devin.
I ftaKilgilar nega ciir olur?
I* Sozdiizaldici va sozdayi§dirici §aKilgilarin farqi nadir?
41
NiTQ N0DiR?
D ey irlar Ki, h ey v an lar, qu§lar, ba§qa c a n lila r da
d am § irlar. O fsanalarda g o sta rilir Ki, Siileym an peygam bar
qu§ d ilin i bilirm i§. G orasan, haq iq atan c a n lila r dani§ir?
D o g ru d u r, c a n lila r m iiayyan saslar g ix a rirla r. Bu saslar
siq n a lla rd ir. O nlar yem ta p d iq la n m , galan tahliiK ani saslarla
b ir-b irin a xabar v e rirla r.
Korpanin Ик q ig iltila n da taxm inan siqnal vazifasi da§iyir. N itq yalm z insanlara aiddir. U§aq Ик sozlari demayi,
ana dilinda dam§magi anasindan, qohumlarmdan, ba§qa
ya§lilardan oyranir.
N itqim iz sozlardan va ciimlalardan amala galir. Biz §aml
iizra mii§ahidalarimiz, e§itdiKlarimiz, arzulanm iz haqqmda
Иекауа qururuq. HeKayanin matni manaca bir-biri ila bagli
olan ciimlalardan amala galir.
Mu§ahidalariniz, e§itdiKlariniz, dii§tinduKlariniz va §aKil
asasinda Ьекауа qurub, naql etmaniz sizin §ifahi nitqiniz,
qurdugunuz heKayani yazm agm iz isa yazili nitqinizdir.
N lTQ H iS S 0 L 0 R t
1 2i. Oxuyun. Qara harflarla yazilmi§ sozlarin hansi suala
nli vcnliyini soylayin.
Italiruz yayda Kanda g etd i. Bu il yay gox isti Kegdi. D agliq
yn bi m safali y a y la q la n o lu r. B abasi B ah ru zu yaylaga
m|»mi <11■ Daglilar o n la n mehribanliqla qar§ ilad ilar. B u gozal
|П!н,нl.i liahruz yax§ica dincaldi.
i)vv.)lca 0§yanm adim , sonra necaliyini, daha sonra haraKatini
i t i l i l h . hi
sozlari segib oxuyun.
NH.qimiz ciimlalardan, cumlalar isa sozlardan ibaratdir.
Iliii bir soz miiayyan nitq hissasina aid olur.
12ft. 0vvalca a§yanm adim, sonra necaliyini, daha sonra
liMI diotini bildiran sozlari segib oxuyun.
й Uynqlar,
siz yaqin Ki, balaca Durdanani tam yirsm iz.
ilium da gozlari sizinKi Kimi qaradir. Uclarm a qirm izi lent
IH)^Ihiiiiii§ qo§a hortiyti sinasina du§iir. Qulagim n iistundaKi
t|H 11 m tellari isa soza baxmir. Na qadar gali§irsa, horiiKdan
■yrilib. Diirdananin tiztina toKiiltir, lala yanaqlarm i qidiqIHVI г
Sldviyyd Babayeva
.
12(1. Birinci siitunda a§yanm adim, iKincida necaliyini, ugtin■Hm horoKatini bildiran sozlari yazm.
иmi, igid, six, galir, me§a, baxir, fahla, gozal, u§aq, ugur,
n i i n q , ya§il, sarin, asdi, Kitab, sarga, oxuyacaq
43
■
Г
0 §yam n ad im b ild iran sozlar isim, neca­
liy in i b ild iran sozlar sifat, haraK atini b ild i­
ran sozlar fel a d la m r. isim , sifat, fel n itq
hissasid ir.
127.
Har bir soza sual verin. Neca amala galmasina diqq
yetirin. O nlan ciimlada i§ladib yazm.
su , su lu , su lad i
ag, a g a rti, a g a n r
d u zlay ir, duz, duzsuz
§anliK, §an, §anlanir
sevinc, sevincaK, sev in ir
cavanliq, cavan, cavanla§ir
Ismin altm dan bir diiz xatt, sifatin altindan dalgali xatt, felin
altm dan iKi diiz xatt <?экт.
128. Tabiat iizarinda mu§ahidalariniza asasan “Bizim уеНэг
payizda” movzusunda in§a yazm.
129. Cumlalori tamamlayib oxuyun. eiava etdiyiniz soziin
hansi suala cavab verdiyini, hansi nitq hissasi oldugunu deyin.
.. .bizi § ah id lar x iy a b a n m a ...
§ a h id la r ... u g ru n d a c a n la rm d a n Kegiblar.
O n larin ... x a tira s i x alqim izin qalbinda ya§ayir.
Biz §ahidlarin m a z a n iistu n a ... d a s ta la r i...
plan
44
!
plaKat
у
СИ). ЕуткокШ sozlari tapib har birina sual verin. Hansi nitq
IiImimiu oldugunu deyin. O nlan numunada gostarildiyi ardicilliqla
Vh/.iii. Noz KOKlarinin altm dan x att д а к т .
^Шйтипэ: duz, d u zlu , d u zladi
lung, g o y arir, da§, o ta r ir, d u zlad i, su lu , od, y azir, da§li,
i•llgltxli, goy, o tlaq, duz, g-oyarti, ra n g li, da§layir, d uzlu,
Kiln, m iladi, yazi, su, odlu, yazili, odlayir
I;(I . Oxuyun. Qara harflarla yazilmi§ sozlarin m analarm a fiKir
vt'iln ll.tr bir cumladan aw alca isimlari, sonra sifatlari, daha
•Щи» Irllorisecibyazin.
Iliilmrda ag aclar ya§il d o n u n u g ey ir. D aralar, diizlar,
ImUvnlm , b ag lar ya§illa§ir. Y a§illiq adam in iiray in i agir.
MH2. Oxuyun. Owalca isim lari, sonra sifatlari, daha sonra fellift In 1111 >I’ostarin.
G ah §uttiyiir, g ah lang g alir,
Lapa-lapa nahang g alir,
D eyirsan b ir palang g alir,
G ur g aylarm gozii T artar!
Mdmmdd Aslan
Yel asdi, yarpaqlar suya toKtildu,
Goy gita tu n d -sa ri g iillar tiK ildi.
B uludla ag lad i, giina§la giildii,
Deyasan b ir коугэк in sa n d i Goy gol.
Mdmmdd A raz
45
133.
Birinci satirdaKi har bir sozti cumla igarisinda avva
isim, sonra fel, iicinci satirdaKi sozlari isa avvalca sifat, sonra
isa ba§qa nitq hissasi Kimi i§ladin.
1 ) yaz, a t, tu t , gtil, qaz
2) sa rin , d a rin , sa ri, saz, dolu
lift
litr
neft
134. A§agidaKi sozlari ela dayi§in Ki, пэ? sualina cavab versin.
yazmaq, qagacaq, gordti, gozlayin, gozalla§di, stiztir,
yoxladi, goyaracaK, qazandi, qovurur, bilir
135. Goy, ya§il, yay, siiz, diiz sozlarinin har birini ciimlada
m iixtalif manalarda i§ladib yazm.
136. Oxuyun. Har bir soziin hansi nitq hissasi oldugunu
miiayyanla§dirin.
g o y a rti, qahvayi, a g a rti, sariliq , a g a n r , banov§ayi,
sa n § m , n a rm c i, q irm izi, g o y arir, ya§il, boz, b o z a n r, goy,
ya§illa§di, gahrayi, ag, ya§illiq, zogali, b o zu m tu l, qizard i,
m avi
46
isiM
I .'17. §экШэгэ baxm. Нэг §ак1а aid bir-iiri cumla qurun.
i •1111 сIarinizi ardicil naql edin.
f uk 1Ibrda gordiiytiniiz a§yalarm adlarim yazm.
JH8. SinfinizdaKi a§yalarm adlarim deyin.
■H
0 §yam n ad im b ild iran n itq hissasina isim
tlry ilir. Elgin, alma, fahla, ceyran, Kitab, §afiirtl, Ваш, Kiir, ildirim sozlari isim d ir.
I Ш
Mill hi
agac adlarm m harasina aid dord misal yazm.
har bir soziin sualim gostarin.
( Jiy a K , k o I ,
I / . mI . i
47
140. Tabiat hadisalarini bildiran sozlari segib yazm.
gtibra, yagi§, gamanliic, §im§aK, me§a, gol, ild irim , tala,
dolu, dare, yoxu§, f ir tm a , b a h a r, guna§, gundtiz, vulK an,
b o ran , dag, govgun, gay, zalzala, sel, ay, к и 1ак, qirov, b u lu d ,
gan,§eh
141. Camiyyatda ba§ veran hadisalari bildiran a§agidaici
isim lari ciimlada i§ladin.
stilh, m iihariba, qalaba, bay ram , niim ayi§, yigm caq
142. Gamini, qatan, avtobusu, qayigi, arabam, traKtoru,
tayyarani idara edanlar neca adlamrlar?
143. Buraxilmi§ harflari alava edib кодйгйп.
. st$rKan, q#fbul, g.Mgiraq, ta p ..аса, m ..h a sira , t..a t r ,
p a rg ..r, ..iib ra, to ..q a , m ..h arib a, ta n a ffii.., m ti§a..ba,
m ..n ty o r, m ..ta lia , sa ..sa g an , p o rta ..a l, m u §..uluq, ta..b al,
n ..m u n a , m ..qayisa, m ..d a fia
dom ino
pom idor
portagal
144. A§agidaKi sozlari кодигип, har birinin qar§ismda uygun
galan a§yalarm adlarim yazm.
su rtin tir, iiziir, y e riy ir, stiztir, m iyoldayir, v izild ay ir,
§ u ttiy u r, m alayir, c in ld a y ir, x o ru ld a y ir, n a rild a y ir
145. Qohumluq bildiran isim lar deyin. Onlara sual verin.
in s a n la n b ild iran isim lar Kim ? su alin a cavab
o lur: Sli, ata, ana, miidllim, insan, adam, u§aq.
---------------------------------------------- г--------------------------------------------------------------48
I Id. Ovval §aharla, sonra Kandla alaqadar pe§a adlarim yazm .
117. I lor bir sozti ciimlada i§ladin.
§ahid, asir, asr, ta ra z , ta ra z i, m atn , m atin , rasm ,
(.«мнит, raqs, raqqasa, Kafe, Kofe, h ay at, h ay at
sad r
ssr
I IM I l,»r bir sozii ciimlada i§ladin.
ndniii, insan, Ktitla, cam aat, ah ali, el, xalq, m illat
141)
Insana aid isimlari segib yazm.
^
^
i
■■
|1м1Да, x ey irx ah liq , y irtic i, xayal, agil, caynaq, du§unca,
llllll. I.thsil, c iv ilti, oyun, q u y ru q , ЫИк, sevinc
FiKirla§in. Sovqat, ре§кэ§, эгтэ£ап, bax§i§ sozlarini
HiMDi m<»/l.>ovaz etmaK olar?
IhO
V ID I . <)4 uyun. Qara harflarla verilmi§ sozlar na bildirir?
Dogm a o b a la n b ir-b ir gazmi§am,
9 n u zaq safarda yola dozmii§am,
U zanda X ram d a, K iirda iizmti§am,
A rx d a, golmagada iiza bilm iram .
Osman Sarwalli
Da§anda X a fim n , Q arq arin seli,
A gir Mil d u ztin u n , M uganin giilii,
§0Kinin ipayi bazayir eli,
G eyirsan al, ya§il don, A zarbaycan.
A§iq $am§ir
49
152.
Yer adi bildiran sozlar deyin. Bela sozlar hansi sua
cavab olur?
In sa n la ri b ild ira n isim lard an ba§qa, b titiin a§yala rin ad im b ild ira n isim lar ( ayi, dov§an, quzu, qu§,
qartal, sargs, xoruz, ддгэк, §aftali, banov§d, ginar,
дэшс, yagi§, §eir)na? S u alin a, y e r adi b ild iran isim ­
lar isa ( vstdn, АгэгЬаусап, Ваш, qasabd) hara?
su alin a cavab o lur.
153. Hara? sualm a cavab olan sozlari segib oxuyun.
ta rla , догак, arm u d , qu§, ta la , ayi, g in ar, banov§a, meyd an, v atan , guna§, yagi§, BaKi, yax§iliq, d o stlu q , N axgivan,
gay, Q arabag, gaKic, dag, B orgali, Kegid
154. Me§a agaclarim n adlarim segib oxuyun.
g in ar, valas, alm a, qovaq, p alid , an asiy a, сока, heyva,
goyru§, fistiq , agcaqayin, x u rm a, d am irag aci, E ld ar §ami,
azgil, zogal, qizilagac, arm u d , к й к п аг
155. Ovval ot, sonra darman bitnisi, daha sonra gilameyva
adlarim segib yazm.
qantapar, qatirquyrugu, gobanyastigi, pi§iKotu, moruq,
gaytinam , yonca, qaragat, KaKliKotu, Kali§, boyurtKan,
gayir, giilxatm i, zirinc, giyalan, yemi§an, qazayagi, itburnu,
avaliK, boymadaran, zira, biyan
4
50
I :>в. Y ir t ic i heyvanlarm adlarim segib oxuyun.
<ln/fricegisi, ayi, m aral, can av ar, ttilicti, qaban, корэк
Imlifti. gaqqal, dov§an, cey ran , ctiytir, palang, m eym un, §ir
I ft7. Ovval paltar, sonra ayaqqabi adlarim oxuyun.
9111, palto, sandal, §alvar, д а к т а , коуп ак, corab, qalo§,
Himt y u m , ba§m aq, pla§, репсэк, don, papaq, jaicet, cem per,
■hi н|, т а у к а
Konfet
Konsert
I !|58. Ovval qab-qacaq, sonra alat adlarim segib yazm.
Цй/.цп, bigaq, gomga, bo§qab, K afnir, sta n a n , qaygi, qa§iq,
•♦Ц-ih .иi, stizgac, д а у т к , nalbani, b a lta , q anddan, yeya,
fiftlU , gangal, K albatin, cam , ta v a , bel, d irm iq , Kasa, а1ак,
Mllflir
151». Oxuyun. Har satirdaKi a§ya adlarim bir sozla neca
^ ^ ■ d irin n q olar?
noi П/, agacdalan, qaz, sig irg in , toyuq, q irq o v u l, ordaK
и 11 m ii<| , qu§tiziim ii, boyiirtK an, giyalaK, q a ra g a t
Гииг.:;;!/, qaynaqgi, gilingar, та1 ак е§ , x a r r a t
kiK oiu, g icitn an , b ag ay arp ag i, q an ta p a r, nana
BilWivya, lala, incigiilii, n o v ru zg tilti, gobanyastigi
IrtO. I I'adalarin har birini bir sozla avaz edib yazm.
Bfttnnn d ay an d ig i yer Ши и imi ii a v to b u sla rm m yola dti§dtiyti y e r -
51
q aram ali o ta ra n adam qoyun siirtistinti o ta ra n adam v a x ti т й э у у э п etmaK iigim cihaz arzaq va sanaye m a lla rim n sax lan d ig i y er ta x ilin u y tid u ld u y u y e r 161. Oxuyun. Bu sozlari adi dam§iq zamam i§ladarKan hansi
sahvlara yol verirsiniz?
taba§ir, soyu du cu , tavan, do§ama, gozltiK, m agaza, дэкma, dahliz, zirzam i, dii§arga, gimarliK, dayanacaq, dondurm a, buruq, tabil, §eypur, qalam
162. Sozlari ciimlada i§ladib yazm.
.Kibrit, bo§qab, qayiq, Kisa, <?а11эк, xatne§, Katil
163. Tay soziinii ciimla igarisinda m iixtalif manalarda i§ladin.
164. Har bir soziin diizgun yazili§mi tapib кодйгйп.
%
b ax tiv a r, b ax tav ar, baxdavar, b ax ta v a r, b a x ta v a r
xo§baxt, xo§baxt, xo§baxt, xo§vaxt
halbatda, h alb atta, alb atta, alvatda
S u ray a, Siiraya, S u ray a, S urayya, S u ray a, S u ray y a
165. Oxuyun. Qar§i-qar§iya yazilmi? sozlarin va ifadalarin
hansi duzgiindur?
hami san — ham san
basdirin — basdir
dedi Ki — dedi Kin
donmasm deyin — donpiasin deya
52
isindi — is tin d i
lieyla — е1э
о ciirana — о ctira, о ciir
liar Kas — h a r Kasan
о ciadar — о qadaran
l)imi§iqda bela yanli§ soz va ifadalardan daha hansilarmi
||rniniz?
IIW. Oxuyun. Soz va ifadalardan duzgtin olanim segib yazm.
I 7 noyabr
noyabrin 17-si
I 7-si noyabr
b ir к а г а т
b ir Karamlar
b ir кага
M<»hardannan
Hahar tezin d an
м.»liar tezd an n an
ii.»liar tezdan
so ra m la n
so n ra
soram
sonram
IndiyanadaK
bu
bii
bu
bii
Imliyanacan
ImliyadaK
im liyanatan
1117. ()xuyun.
gun
gtin lari
g tin lar
g u n larim
Diizgiin soz va ifadalari segib yazm.
I КoKtyabr tarixda
|H oictyabrda
o id y ab rm 18-inda
goxdannan
goxdan
duiian
ilim annari
yox vnxti
Vi»x vnxt
nix v n x tlar
b ay ax d an n an
b a y ax la ri
bayaq
b ay ax larim
168. Oxuyun. Dtizgiin soz va ifadalari segib yazm.
alsm deya, e§idan tanin, istasa, кош акИ к, onun Kimi,
otari, agar istasa, agar, alsm deyana, soziin diiziin, xahi§t,
кош ак, otrii, e§idan taKi, onun KimiK, xahi§, agannari, soziin
dtizti
169. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogtiriin.
sa..ifa, q..zet, m az..t, m ..ntyor, d..mino, m..dafia,
t..ba§ir, ш ..Ь агак, s ..fa , g..§a, m..hariba, Ь ..к аг, m..alica,
к ..р е , s t.. кап , m..ayina g..lgiraq, ..izgi, xan..ar, tapan..a,
m..Kafat, n..bar, ..Kiz, sa..san, m..hasira, da§.$n, a..ronom,
porta., al, sa..sagan, la..ab, za..bil, mu§..uluq, ..iibra,
m ..talia, р ..п сак
XttSUSl ISIML0 R
170. Oxuyun. Bazi sozlar na tigun Ьоуйк harfla yazilib?
V atanim iz A zarb ay can d ir. A zarbaycam n p a y ta x ti В аш
§ ah arid ir. A zarb ay can d a G anca, N axgivan, S um qayit,
M ingagevir, ЭИ B ayram li Kimi ir i §aharlar v a r. K iir, A raz,
A lazan , T a rta r, S am u r gaylari A zarbaycana h ay at v e rir. K iir
o n la rin an boyiiyiidiir. A raz gayi S abirabadda K iira qovu§ur.
K iir gayi X azar danizina toK ulur. X azar dan izi ila R usiyaya,
Q azax istan a, T tirK m anistana va Ira n a getmaK m tim K tindiir.
Воуйк harfla yazilmi§ sozlari segib Koguriin.
54
paytaxt
respublixa
171.
Oxuyun. Qar§i-qar§iya yazilmi§ sozlara fin ir verin. ininci
■rtr !,n i ii i l K harfi пэ iigiin Ьоуйк yazilib?
m Iam - E lxan, gol - Goy gol, resp u b lin a - A zarbaycan,
(|tin I/. - X azar, dag - S avalan, кйда - N eftg ilar, gay - К й г, т э к f|iKil, It - Alaba§
17‘2. Kogiiriin. Xtisusi isim lari Ьоуйк harfla ba§lamagi unutMutym.
iii 11/can, baK ili, n axgivan li, qafqaz, iran , d agistan ,
Ш тйкЬ, Ьак1, §ahar, d agistan li, naxgivan , §aharli, Kand,
И1ИЦn1111, и кгауп а, qazax, q afq azli, Kandli, UKraynali, iran li
|!7<t. Xiisusi isim lari segib Kogiirtin.
B id ric, g iirciistan , ba§qird, ru s, q azaxistan , ozban,
•ilnil ImImi, tiirK iya, ru sjy a , m oldova, q irgiz, ozbaidstan, fin ,
IKmlan, tiirnm an, m oldavan, fin lan d iya, turK inanistan,
©
, n/.u baycan
P4. Xiisusi isim lari eynimanali iimumi isimla qar§i-qar§iya
>!, Kin-, daniz, goy gol, Kapaz, gay, afq am stan , ma§m,
P, dnft, ru siya, afqan, ru s, m ersedes
55
175. Xiisusi isimlari tapib oxuyun. Onlan neca yazmaq lazim-j
dir?
tiiryangay, insan, bozdar, gay, Kapaz, daniz, qazax,
bozdag, xazar, dag, mastan, heyvan, §ahdag, yer, §irvan,
minaya, ma§taga, gigaK, mingagevir, mil, §ahar, bina, Karim,
arpagay, Hand, mugan, qarabag, qo§qar, qartal, §air, xocaliJ
qabil, babadag
176. Har bir soztin qar§isinda uygun galan xiisusi isimlar
yazm.
insan •*., ..., ..•, ..., ....
о1ка ..., ..., ..., ..., .*•*
§ahar ..., ..., ..., ..., ....
Kand ..., ..., ..., ..., ....
кидэ
..., ..., ..., ....
gay ..., ..., ..., ...,
о 1 ..., ..., ..., ..., ....
daniz ..., ..., ..., ..., ....
dag ..., ..., ..., ..., ..••
licyvan
...,
...,
...,
...,
....
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
__
_
___________________________________________________________________________________________
__
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_•
Miiayyan a§yam farqlandirmayan, adi manada
i§lanan isimlar timumi isim lardir: masalan, insan,
о1кэ, §ahar, Kand, agac, кйда, gay, gol, daniz, dag,
heyvan. insan, о1кэ, §ahar, Kand, кйдэ, gay, gol, da­
niz, dag va heyvanlardan birini ba§qalarmdan farqlandirmaK йдйп verilan xiisusi adlar isa xususi
isim lardir: masalan, Elxan, Azarbaycan, §aici,
QayKand, istiqlaliyyat, A ra z, M a ra lg o l, Xazar,
M u rov, Toplan.
Xususi isimlar yazida Ьбуйк harfla ba§lanir.
*
56
j
177. Xususi isimlari segib Kogurtin.
Kiilnaz, volqa, adam, gay, nadir, gol, haciqabul, кйдэ,
■jlttqayit, neftgi, darband, murov, heyvan, qobustan, §9Ki,
i u i i i i i I),
azarbaycan, g il 9m eyv 9 , tabriz, be§barmaq, yurd,
lio/lllir, §й§э, о 1кэ
I7H. Sozlarin aralarmda vergtil qoymaqla кодйгйп. Soztin iln
liMt I Ini песэ yazacagimza fhcir yerin.
LC 6 ko. § 9 Ki. Сйуйг. §ahin. Qara daniz. Qarabag. Insan.
Afpnynv. T axil. G tir^ s ta n . Palid. Dalidag. Qaragi.
||Й1Н«>м an. Naxgivanli. Xudafarin
I ITU. Tamdigmiz Azarbaycan rassamlari va bastaKarlanmn
(H|ritii yazin.
I HO. I lor bir sozti ctimlada awalca umumi, sonra xususi isim
mi.mi IvI•»<Iin
.
lit It), banov§a, qonga, nargiz, qizilgiil, yasaman, stisan,
titfhiin. I’idan, nilufar
qizilgul
qonga
(Ml 11.»r bir sozti birinci ctimlada iimumi, iicinci ctimlada isa
HiHlI 1.... 1.1 mi i§ladib yazm.
| !«lill, Ii.ni6 v§ 0 , ceyran, gtina§, ulduz, polad, durna
|Nil Mm ii чilmi§ harflari alava edib Kogtirtin.
(и lui, <liiym..n, sa..ifa, as..ar, q..zet, q..nga, a..tobus,
57
cL.mino, za..baq, sa..sagan, a..tomat, Az..rbaycan, qir..ovul,
m ..Kafat, Ь..каг, i..na, pa..biq, к..ре, za..bil, i..id, m..harib0,
y..§iK, das..а, o..iid, mu§..uluq, m..baraic, d..vlat, t..ba§ir,
m..dafi0, a..ronom, go-.argin, ..iibra, mii$a..ba, хэп-.эг,
g..§a, ?..l<?iraq, porta..al
qirqovul
agacdalan
sagsagan
ISMtN Ct)M L0D0 D 0 Y l§M 0S l
183. Suallarm yerina ana soziinii uygun §aicilda dayi§ib alava
etmaKla oxuyun.
Vatan va (Kim?) har §eydan azizdir.
(K im in ?) qadrini bilman garandir.
Ovladm borcti (Kima?) qulluq etmandir.
(K im i?) unudam A llah unudar.
(Kim da?) ovladina mahabbat sonsuzdur.
(Kimdan?) qiym atli dtinyada na var?
184. Buraxilmi§ §aicil?ilari alava edib yazin.
A ta la r sozlari
•
•
•
•
•
•
Qoca evin dirayidir.
QocaV./biliyi, cavamn bilayi.
Qoca... hormat ela, san da qocalacaqsan.
Qoca... dinlayan xeyir tapar.
Qoca„. agil gox olar, cavanda gtic.
Qoca... demaK, cavandan атак.
185. Suallarm yerina televizor soziinii uygun §aidlda dayi§ib|
alava etmanla oxuyun.
Atam taza (na?) aldi.
(Nayin?) е к г а т boytiKdur.
58
Л I a anamizin icazasi olmadan (n aya?)baxm iriq.
M.hi rangli (nayi?) daha qox xo§layiram .
( N.ida?) u§aqlar iigtin m araqli verili§lar olur.
H I / (nadan?) qox §ey oyraniriK.
K<Ktnriin. 01ava etdiyiniz sozlarda §экПдПэгт altindan xatt
п. in,
IНв. Iiuraxilmi§ §8Kilgilari alava edib oxuyun.
В
A tala r sozlari
• Aj-fil agil... iisttin olar.
•
•
■fe
•
•
•
A/-;11ya§... deyil, ba§dadir.
I )-ivo... Ьбуйк fil var.
I l.»r Kas,.. oz vatan... azizdir.
T.nc al... sas gixmaz.
< iica... payiz... sayarlar.
Qorxm a qi§..., arxasinca yaz galir.
I Mu n o / . lari na iigiin dayi§maK lazim galdi?
i |N 7 . Oxuyun.
ill nut, Kalam, ginar, goyargin, va§aq, vertolyot, Kompas,
lilH N
Н м г bir soza §0 Kilgi qo§ub dayigmanla cumlada i§ladin.
!н1т 1эг ctimlada ba§qa sozlarla alaqaya giranda
H u ln r in §aKilgilari dayi§ir.
|NN, tjara harflarla verilmi§ sozlara sual vermaida oxuyun.
^ lle liii in m.malannin neca dayi§diyini deyin.
II Ни111in Musamn cavabindan razi qaldi.
Mn.tl 11in Musaya daha gatin sual verdi.
59
Mtiallim valideynlar iclasmda Musani tarifladi.
Mtiallimin ta rifi Musada arxaym liq yaratmadi.
Mtiallim Musadan gox §ey gozlayir.
189. MotarizadaKi YetKin soztinti uygun §airilda dayi§ib yazin.
(YetK in)
getdim.
em alatxanada
Diizaltdiyim
i§layir.
Man (YetK in) yanma
garni modelinr (YetK in)
gostarmaK
istayirdim . (YetK in) yerinda tapdim. (YetK in) goxlu gami
modellari va r idi. Man an KigiK modeli (YetK in) istadim. 0,
hamin modeli mana bagi§ladi.
01ava etdiyiniz §aKilgilarin altmdan xatt дэкт. §aKil<?ilarin
Komayi ila ctimlalardani sozlar arasmda alaqalarin neca уагаш
masina f iKir verin.
190. Ata, ana, baba, пэпэ, qarda§, baci, qohum, qonqu,
qonaq, fahla, asgdr, bagban, oglan, qiz sozlarina §aKilgi qo§ub,
dayi§maKla ctimlada i§ladin.
Insan bildiran isimlari dayi§maK tigun Kim in?,
Kima?, Kimi?, Kimda?, Kimdan? suallan verilir.
191. Noqtalarin yerina uygun galan gaKilgilari artin b oxuyun.
Palang ovunun tistuna atildi.
Palangift darisi zolaq-zolaqdir.
Bizim yerlartla palang^.- rast galmazsan.
Man palang j^ irK d a g6rmu§am.
60
е
I 'olan g./. Ьбуйк giic va gevinliK var.
,Sir palang.i gucludiir.
192.
Noqtalarin yerina motarizadaici suallara uygun galan
fun il^i artirmaqla oxuyun.
Agac (na?) icorpadir. U§aqlar agac... (nayin?) atrafim
V*t|».Hladilar. Onlar agac... (naya?) qulluq etdilar. Agac...
miyi?) qorudular. Agac... (nada?) yax§i alma yeti§di.
Meidablilar agac... (nadan?) bol mahsul dardilar.
Heyvan, qu§, ha§arat, bitKi, cansiz a§yalari
bildiran
isim lari
dayi§maK
tigtin
nayin?,
пэуэ?, nayi?, nada?, nadan? su a lla n verilir.
193.
I
Qara harflarla yazilmi§ sozlarin qar§ismda motarizada
4<|rI|IU gostarmaida кбдйгйп.
( i iinay otagm havasmi dayi§di.
(! iinay otag;a gigaic qoydu.
( i iinay otagi yigi§dirdi.
( i iinay otaqda dincaldi.
iOiinay otaqdan gixdi.
pahlavan
qahraman
194.
Oxuyun. Qar§i-qar§iya verilmi§ ciimlalarda qara harflarla
fgfqliHian sozlarin manalanm tutu§durun.
0, almani yedi.
Qnrda§im heyvani darir.
O, almani sorgu-suala tutdu.
Qarda§im heyvani otanr.
61
bostanda tag;i
dagdan
tapdaladi.
M.uctablilar
me§adan
qayitdilar.
Yagi qaflatan hticum
Anam yagi aritdi.
bagdan
etdi.
Qoldan
Qari siirti§tib yixild i.
Giina§ qari aritdi.
Sogam rang xo§uma
Bacim sogani dogradi.
197. Noqtalarin yerina uygun galan §airilsilari alava edlb
galir.
•HVIin.
195. Sxemlar iizra ciimlalar qurun. Dag, те§э, bag, fdl
sozlarina sual verin. Har bir sxemda onlarm manasimn necl
Hi г Kiin baba ila nava me§a ... yollandilar. Duman goy ...
dayi§masina diqqat yetirin.
VW tttl parda Kimi sallanmi§di. Ara-sira uzaq... qu§lar... sasi
-ниHit pozurdu. Ba§... bulud... gatan six agaclar... yarpaqlar...
dagin
и hmi mi hi n giina§... §ualar... goruntirdu.
tabiatini
me§anin
Mantablilar
oyrandilar.
bagm
IWH. Noqtalarin yerina dsniz soziinii dayi§ib alava etmaicla
goltin
.*in
Tagi tagi tinib qurtardi.
Mantablilar
daga
me§aya
baga
gola
Tagi
sayahat
etdilar.
■ i l l ) d.mizgidir. Biz ... lap sahilinda ya§ayinq. Har gtin
МИИ!щ lii p.mcaradan ... baxiram. Man ... qox seviram. ... iri
Н Н И '. I».»ralar tiztir. Neft^ilar ... neft Qixanrlar.
Ы\Hliuihlu sozlarin altindan xatt ?акт.
196. Sxemlar iizra ciimlalar qurun. Har bir sxemda dag, т е Ц
bag, gol sozlari hansi suala cavab olur va neca dayi§ir?
Mantablilar
Mantablilar
62
dagi
me§ani
bagi
golti
dagda
me§ada
bagda
golda
umid
НШ. Nim,I,»i arin yerina sag sutundani sozlardan uygun galanini
dolandilar.
gazdilar.
M f t l l l ... galdi.
§aicim
r t f V l ' / . ... ba§m aqalxdi.
sinifda
Bl llfliill.ii- ... ayla§dilar.
sabata
p # l i .< r.ordiim.
dagm
Ии* im nlmnni... yigdi.
i§dan
63
200. Noqtalarin yerina uygun galan sozlari alava edib Kogtirtin.
91ava etdiyiniz sozlarin qargisinda motarizada suallarmi yazm.
1. Aynur qalami ... qoydu.
O, ... Kitabi Qixardi.
2. A ygiin ... oxudu.
O, ... tiz gaKdi.
3. A y tan ... oynayir.
O, ... gox sevir.
4. A rzu ... havasim dayi§di.
O, ... tamiz saxlayir.
201. Sxemlar iizra ciimlalar qurub yazm. iidnci sozlarin
qar§ismda motarizada sualim yazm.
Qonaq
§ahari
§aharda
gazdi.
202. Noqtalarin yerina sag siitunda verilmi§ sozlardan uygui
galanini alava etmanla oxuyun.
alma
eva
evda
almani
evdan
almadan
Hu cumlalarin manalari arasindani farqi izah edin. Hamin
fttttllolarda finrin dayi§masina sabab olan sozlar hansilardir? Onlar
(ушш suallara cavab olur?
20tt. Buraxilmi§ harflari alava edib кбфйгйп.
m..ayina, porta. . a l , tra..tor, t..lefon, sa..sagan, q..nga,
Ml,Ml.., va..zal, m..hariba, g..norta, g..§a, za..bil, m..alica,
i lt t b r o , va..on, m..Kafat, ta..bal, n..bar, m..hasira, n..muna,
■ td n i’ia, qir..ovul, t..levizor
p K H . Noqtalarin yerina sag siitunda verilmig sozlardan uygun
i « | i ii i n i alava etmaicla ciimlalar diizaldib yazm. 01ava etdiyiniz
[Bbrin qar§ismda motarizada sualim gostarin.
N iiru
Kasdi.
T..I ига
qagdi.
agac
eva
agaci
evda
agacdan
evdan
I'lyni suala cavab olan sozlari qrupla§dinb yazm.
, pancara, yamacin, ttitaKdan, §ahar, atada, palidi,
II, nagaradan, danizda, репсак, anadan, paricda,
i Mtigaya, coKani, golda* fahlani, qarmaqdan, yoxu§un,
(|ovagi, gayda, dovlat, pendir, ginan, darada,
dun, tarlan m , Karpic, giineydan, dayanacaga,
I nitidin, adama, meydana
«5
sovqat
ovlad
206. Kogtirtin. Har bir soztin qar§ismda motarizada sualmi
yazm.
parda
gaparda
qayda
gayda
dana
meydana
taya
ataya
aym
qaym
207. Iicinci siitundaKi har bir sdzti uygun §anilda dayi§ibj
cumlalari tamamlaym.
Qocanm ... dagdanyenica qayitdi.
• Kim ?, na?, hara? ... suallandir.
§a fi K i§ i ... an ya§li niimayandasiidi.
Saitdan ibarat hecam
saxlamaq olmaz.
..
axirm da
^ satir
'foglan t
3nasil -\M
^isim
Saitdan ibarat hecam yeni ... кеднчпак
olmaz.
208. Ciimlalar duzaldib yazm.
- xo§ladi.
Irada radiodan
e§itdiyi mahm ...
- qulaq asdi.
- gozal oldugunu bildirdi.
- bir incaliK hiss etdi.
- hazz aldi.
‘209. Noqtalarin yerina uygun galan harflari alavo cdilt
• ••«.иrun.
I d..vlat, za..baq, pa..biq, m ..ntyor, p..midor, sii..biil,
f lf to , ?..vra, m..bar0K, q..nga, sa..sagan, parg..r, bano.-s.t,
!i(Vli>, mu§..uluq, q..zet, q..bul
gevre
C0ft0
II10. Oxuyun. Sozlari tamamlayin. Onlan diizgun talaffii'/.
Я » VI v.> yazmagi oyranin.
n ... ruz
n ... Ьэ
t ... ba
d ... §an
t ... 1э
(I ... ГЭ
'
q ...lu q
d ... lat
d ... ran
у ... §an
1... bar
с ... har
|b lu tni/1,и- tapin.
-H IK, i у tut. §aKilQisi olmayan sozlari segib alt-alta yazm.
It SUM' bi i i n in qar§ismda uygun galan gaicilgili sozti yazm.
h«vHH|, piipagi, qayiq, bulaga, daraq, pambigm, moruq,
M i n , pmnliiq, qayiga, bulaq, papaq, morugu, daragm
212.
§aKillarda gorduKlarinizi dam§in. Plan iizra
Ьекауо
qurub yazm.
1.
2.
3.
4.
Plan
К б т э к etmaliyam.
Nanacan, xahi§ ediram.
Eva qadar aparacagam.
Mantaba.
213.
Oxuyun. Sonu q samiti ila bitan sozlarin qar§i-qar§ii
verilmi§ ifadalarda neca saslanmasina finir verin. Onlari
saslanmasi arasmdani farqin sababi nadir?
u§aq baggasi
baliq Kurusti
bayraq tutan
qonaq qar§ilayan
qogaq doyti§?ti
u§aq oyuncagi
baliq ati
bayraq asan
qonaq otagi
qogaq adam
U14. Sozlara q va уа g; harflarindan uygun galanini alava edib
И<Км'г'ип.
Nati..in, N a..i, R a fi..i, Fai..in, Ba..ir, TofL.a, Lo..man,
Nitnii..in, §ai..a, Mu..an, R a fi..i, X ali..in, §afa..in
2
15. Sonu к samiti ila bitan sozlarin birinci va ininci stitunda
HtMui Haslanmasina fiicir verin. Onlarin saslanmasi arasmdaKi
ftn 111 и sababi nadir?
(,’i(, >)K toxumu
убгэк magazasi
.»i ik bagi
In.ж stidti
£1£ЭК 0К0П
5 ОГ0 К ©tri
0riK agaci
in0K otaran
'/И». Sozlara g va ya у harflarindan uygun galanini alava edib
И
II I'll и.
I
Irtiii, 0 ..0Г, sd..ud, d 0 ..irman, N i..ar, i..n 0 , dii..m 0 ,
I f I, I..id, i..d 0 , do..ti§, o..iiniir, ci.. 0r, ye..in, dti..ti,
HI И... r, d 0 ..irm i
1117. Oxuyun, к samiti na vaxt у samiti ila avaz olunur?
Изогни. к samitinin у samiti ila avaz olundugu sozlarin altmdan
v *k I h .
H r ML
A tala r sozlari
i llo yiiy iin sozimdan gixan xeyir tapmaz.
• О »\ i ver gorangiya, birin i d 0 ustaliK.
Aili.nnn garaic sozti ila i§i b ir ola.
69
218.
0§yalari ЬоуикШуипэ gora
Isimlarda §aKilginin altmdan xatt gamn.
fil
qayiq §ahar tape -
dava
gami
Kand
dag
muqayisa edib
yazm
cigir
yol
daniz
gol
bag
bagga
meydanga - meydan
tabil
nagara
Niim una: Fil d avadan boyuK dur.
219. -dan, -dan §aKilgisi olan isimlari segib oxuyun.
badan, evdan, dunandan, qahvadan, qahvadan, gtildan,
gtildan, nanddan, fidan, fildan, candan, dandan, aydan,
Aydan, vicdan, sudan, ondan, dondan, meydan, toydan
telefon
televizor
220.
Oxuyun. -dan, -dan §aKilgili isimlarin neca talaffi)
olunmasma fiKir verin.
Keg bu dagdan, bu arandan,
Astaradan, LanKarandan.
Afrinadan, Hindistandan
Qonaq galir biza qu§lar,
Ziilm alindan qurtulmu§lar.
Samdd V urgun
A§ib dagin belindan
Guna§ gedanda "i§a”
QigaKlarin, giillarin
Kirpiyindan §eh dti§ar.
R afiq Yusifoglu
70
221. §экШэгэ b ax m . Нэг b ir §aidl tizra bir-iK i ctimla qurub,
m iIкмlliqla yazin. Некауэуэ ba§liq verin.
Oxuyun. Har bir ctimlada su soztintin hansi sozla bagli
и Г1ыг verin.
>in iizgiiguluK hovuzuna tamiz su toKtilur. Qi§da
lirirlar. Suyun hararati otagm hararatina barabar
11in 11к dafa suda be§ daqiqa qalirlar. Onlar sudan
IjB irla r. Uzmayi oyranan u§aqlar himdurdan suya
, ( >i11.ir yan§ Kegirirlar.
1И#И1И11 >nи iiIn bagli olan sozlarla birliicda segib yazm.
Пн ' I.Miii/Kii
71
223. Oxuyun. Нэг bir ctimlani suallarm Komayi ila geni§landirin.
Qarda§im aicdi (harada? na?).
Miiallim soru§du (nimdan? na?).
QoraKgi yapdi (haraya? na?).
Ana qizartdi (nada? nayi?).
Nadir aldi (nimdan? nayi?).
Sabir qoydu (nayi? haraya?).
Niimuna, Qarda§im bagda agac aicdi.
224. Har satirdani sozlardan bir ciimla dtizaldin.
galdilar, maKtabimiza, qonaq, maKtablilari, Belorusiya;
qonaqlara, verdiK, <доак, dastalari, biz;
qonaqlardan, bilirdi, Azarbaycan, dilini, biri;
qonaqlan, apardiq, Goy gola, biz;
Cox, xo§larma, Goy gol, qonaqlarm, galdi;
gandirdiK, §акН, qonaqlarla, biz;
qonaqlarda, xatira, §anil, bu, qaldi;
davat etdilar, Belorusiyaya, bizi, qonaqlar.
Har bir ctimlada qonaq soztintin neca dayi§masina finir verin.
225.
*
iidnci stitundaKi sozlarin aw alca birincisini, sonrtt
inincisini birinci stitundan uygun galan sozlarla birlinda yazm.
adamin
Qayin
agacm
goytin
Koynayin
do§ayin
stidtin
uzu
qolu
Kitabin
dastanm
*
adamin tizti, adamin qolu
72
nasil
omur
izin
226. Oxuyun. A§agidaKi ctimlalarda yer sozti hansi manalarda
||lonmi§dir?
Yer Aydan boyiiKdtir. Bizim yerlar 50 X gozaldir. 0Kin
yrri §umlandi. Arm udlar agacdan yera toKtildti. O, qalxib
i|u<uya yer verdi. ЭИ yax§i yerda i§layir. Yan§da birinci yeri
lutduq.
227. A§agidaKi ifadalari ctimlada i§ladib yazm.
Ims hanim, dagin ba§i, ba§ sogan, <?ayin ba§i, adamin ba§i,
...... imrin ba§i
22H. SI, qol, iiz, qa§, bogaz, burun sozlarinin har birini bir
m.muda i§ladin.
ItilM. Alt-alta verilmi§ a§ya §aicillarina baxm. Har bir a§yaya
й(.1 IMI in I.»<|iirun.
230. Oxuyun. Qara harflarla yazilmi§ sozlara sual verin. Eyni
cur yazilan va saslanan sozlarin manalari arasmda yaxmliq varmi?
1. Osmar magazadan gaydan aldi. Xayyam gaydan su
gatirdi.
2. Atam dayirmanda bugda tiyiitdti. Bugda nafas almaq
gatindir.
3. Sabira §ira igir. Heyvanxana xidmatgisi qafasdani §
at atdi.
4. Xazarda Nargin adli ada var. Bu ada xaritada r
galdim.
5. Kegidi Kegdi Kegim.
GaraK indi man Kegim,
Gedim icegini Kegim.
Ilyas Tapdiq
231. Oxuyun. Tay soziintin hansi manalarda i§landiyina fi
verin. Bu sozii har dafa hansi sozla avez etmaK olar?
1. Dostluqda Ramiza tay tapilmaz.
2. Atam bir tay bugda gatirdi.
3. Arabaya qo§maq iigiin OKiiza tay tapdilar.
4. Biz Araza yaxmla§anda о tay adamla dolu idi.
5. Golmagada bir tay дэк та var idi.
232. Oxuyun. Qaz, dama, gay sozlari hansi manalarda i§lani
Matbaxda yanirdi qaz.
Otaga soxuldu qaz.
San da tez ol arxi qaz.
Biz oynayiriq dama.
Qarda§im gixdi dama.
Qorxuram Ki, su dama.
74
Sas-киу salir dag gayi.
Qizlar yigirlar ?ayi.
Soyutma, gal i<? ?ayi.
Ydhya Kdrimov
233. Oxuyun. Goz sozuniin manalarma finir verin.
Bu sapi tez gottir san
iynanin goziina tax.
Kitabi axtarirsan,
Ye§iyin goziina bax.
Hanimdan darman alib,
Quzunun goziina yax.
Ydhya Kdrimov
Hil l. 11эг soztin qar§isinda ini manasmi yazm.
qaba
у ay
siirii '
§am
don ^ —___
dolu
dan
dtiz
yol
№
ll u lii r Hozii cumlada farqli olan manalarda i§ladin.
jlMfli,
parga, ?ay, ay, bag, ton, bel, dil, vergi
236. Нэг bir sozii uq manada i§ladin.
ba§, dil, qol, goz, qala, ya§, saz
237. Yaxmmanali sozlari se<?ib oxuyun.
yaz, sevinc, adam, goy, еупак, §adliq, dost, bahar,
ya§ayi§, gol, otlaq, mahsul, agac, hayat, догэк, gozltiK, diyar,
zami, bar, vatan, taxil, sama, gigaK, yurd, Ыдапак
238. KoQurtin. Нэг bir soziin qar§isinda yaxinmanali soz yazin.
к огр аge§ma xalq daya -
tayyara
sirga oytid ata-ana
dtinya-
favvara
239. Oxuyun. Нэг bir c9rg 9d9Ki mana yaxmligi uzarin<|#|
dii§tintin.
1 ) кй 1эк, yel, meh
2 ) sanat, pe§a, qulluq, vazifa
3)bulud, duman, gan
4) qiraq, yan, капаг, sahil
240. 0Ksmanali sozlari se?ib qar§i-qar§iya yazm.
siilh, geca, tiz, Kadar, miihariba, sevinc, igidliK, qi
qorxaqliq, yer, giinduz, quzey, goy, astar, dag, dara, yn
giiney
76
241. Нэг bir soza aicsmanali soz tapib deyin.
alici, qitliq, qi§laq, sual, qaranliq, dost, pisliK, а к т , stilh,
y.«»rar
242. Qar§i-qar§iya yazilmi§ sozlari ciimlada i§ladin.
guney - quzey
rni§ - yoxu§
grca - giinduz
xeyir - zarar
sahar - ax§am
sapin - bigin
sag - sol
xasisliK - aliagiqliq
И4Л. Qar§i-qar§iya verilmi§ sozlarin hansini diizgiin hesab
Will »«i nix?
yn/.igi-yazar, onamli-ahamiyyatli, sanatKar-sanatgi, onca(l.)staKlamaK-dayaq olmaq, jurnal-dargi, gagda§-mtiaImgli-ilgili, baglanti-alaqa, cam-toplum, giindaliK■■iHltini, toplanti-iclas, nomrali-sayli, agiqlamaq-aydmla§I P timu. daxili xabarlar-ig xabarlar, ornaK-numuna, догтак-
HМИНI
Oxuyun. Qara harflarla yazilmi§ sozlarin manasma finir
t I|||
pMHm x.tstani sagaltdi.
oyunu yax§i idara etdi.
МйЦы iiii/.ii anasim amir.
■ЦНшнНг (,-jiyi Kegmayi amr etdi.
Hillinn i/ y.iliidlari son manzila yola saldi.
Им hIiii I i и in neca qirildigim goran §ahidlari dindirH
hi.
I
iii
77
245. Kogtirtin. Нэг bir soziin qar§ismda yaxinmanali soz yazm
xeyir xeyr -
sanad sanat -
dem iryol
asir asr -
hayathayat -
Kinofilm
• Plan tizra isim haqqinda dani§maga hazirla§m.
Isim na bildirir?
Isimlar hansi suallara cavab olur?
Так va cam isimlar neca farqlanir?
Xiisusi isimlar umumi isimlardan na ila farqlanir?
isimlar cumlada neca dayi§ir?
Isimlarin goxmanaliligma misallar deyin.
Yaxinmanali isimlara misallar deyin.
SiFQT
246. Oxuyun. Ovvalca qara harflarla yazilmi§ sozlara, sonra
•nilara asasanbirla§maninbirinci tarafina sual verin. Hamin sozlar
i|ara harflarla verilmi§ sozlarin nayini bildirir?
qalm buz, §irin sohbat, когра agac, dar cigir, yax§i adam,
mnraqli tama§a, sarin hava
247. Oxuyun. Qara harflarla-yazilmi§ sozlara sual verin. Bu
■ lla rin har biri ozundan sonra galan soziin nayini bildirir?
Yeni qasaba
Hi / yeni qasabaya KogdiiK. Qasabada yara§iqli evlar tiidlib,
1 iciigalar salimb. Qasabamizi six me§alar, uca daglar,
linm qayalar ahata edir. Qasabanin yaxmligmdan co§qun
| gnyi Kegir.
Inti giinlarda gayda gimir, qizm ar guna§in altmda
ШйИi nq. Badanimiz qahvayi rang alir. Bu gozal qasaba
К
пнищи xo§una galir.
9§yanm necaliyini bildiran sozlar sifat adlanir.
t п есэ?, пэ ciir?, hansi? suallarmdan birina caolur.
Sifatlari tapib oxuyun. Onlarm sifat oldugunu neca
rldiniz?
min yigi§ib galdi
nl, доудак ceyranlar,
ШИропса ayilar,
K iif.>i(li§liqabanlar,
Ala gozlti ctiyurlar,
Zolaq-zolaq palanglar,
Qapgoz, qorxaq dov§anlar,
Yirticilar, nahanglar.
MiKayil Rzaquluzadd
79
249. A§agidaKi sozlarin har birinin qar§isinda hansi a§yaya aid
oldugunu yazm.
§anlti, §inlti, gurultu, panlti, pinlti, narilti, m inlti,
zinlti, gizilti, viyilti, cirilti, ciKKilti, cibbilti, qaqqilti,
laqqirti, §aqqilti, §appilti, tappilti, hiqqilti, piqqilti, Qiqqilti,
guppultu, fisilti, hanirti
250. Sifatlari se?ib Kogiirtin. Motarizada suallarini yazm.
Gozal BaKi goy Xazarin sahilinda yerla§ir.
Mehriban qocalar yara§iqli danizKanan bulvarda
dincalirlar.
Elmamn KigiK bacisi bulvardaKi nahang yellancaya mindi.
Balaca u§aqlar ya§il gamanlinda oynayirlar.
§ahidlar xiyabam §aharin уйкэак yerinda salinib. Kadarll
insanlar har gtin §ahidlarin qabri usttina taza giganlar
qoyurlar. Oradan baxanda enli Kiigalar, uca binalar, yeni
tinintilar aydin gortinur.
251. Noqtalarin yerina sifat alava edib KOQuriin.
f
Giinelin XTbacisi
. judagi
agacm /V
§aharm ...Kugasi
ceyranm f.v g^ziari
••
• ,.:zauari
/ЬеЗДлМ
кограпщ
Ka n di n .
■igrrib^
252. Verilmi§ isimlardan sifat duzaldib yazm.
banov§a, giina§, naringi, duman, yumurta, §abalid, Kiil
eKSKursiya
80
orKestr
253. Sifatlari aid oldugu sozlarla birliicda Kogiiriin. Нэш
Mifatin, ham da onun aid oldugu soziin qar§ismda motarizada
niialini yazm.
Qaraqulaq ag кйдйк
Birca anda yox oldu.
Qagib gozal baggadan
Dar dalana soxuldu.
Уекэ dodaqlan da,
Pala qulaqlan da
Titrayirdi qorxudan.
Zahid Xdlil
mNiimund: ag(neca?) кидик (na?)
254. Sifatlari aid oldugu sozla birliicda oxuyun.
Sg№
Atalar sozlari
• I)ogru soz damiri dalar.
• 'I’omiz йгак tamiz dilaK soraqlar.
• I )ost yaman giinda taninar.
• Suglam badandasaglam ruholar.
• Yulan soz tiz qizardar.
• Yax§i i§ uz agardar.
Sifat ciimlada isimla bagli olur: masalan,
ymii qasaba, six me§alar, uca daglar, ya§il gaman,
flrln догак, KigiK qarda§.
81
255.
Oxuyun. Qara harflarla yazilmi§ sifatlara sual verin.
[amin sifatlarin har biri hansi isimla baglidir?
Daralari gox darin,
Kohlan buludlu daglar.
Sulan buzdan sarin,
Ey §abalidli daglar.
Yamaci giyalaKli,
Yoncali, biganaKli,
Olvan gullii, giganli,
Qanli, dumanli daglar.
Mirmehdi Seyidzadd
256. Kogiiriin. Sifatlarin altmdan dalgali, onlann aid oldugu
isimlarin altmdan diiz xatt дакт.
Qayalara girpilan dalgalar §am agacmin yamya§il
zirvasina qalxirdi. Birdan agacdan Ьоуйк qartal goya qalxdi.
Korpa mar aim iistiina §igidi. Ana maral nahang qu§un
qanadlarmin sasini e§itdi. Qartal qazabli dii§mana rast galdi.
Maralin amansiz dirnagi ona dayan Kimi gticlu qanadi qirildi.
257. isimlarin har birina uygun galan sifat alava edib yazm.
agac, daniz, yarpaq, qarpiz, gay, §ahar, §agird, palang,
meydan, Kitab
naziK
258.
Har bir sifatin qar§ismda aid ola bilacayi isimlardan bir
negasini yazm.
m• • j
• • • у
• • • у
Qftrft •••9 •••> •••>
h iindiir..., ..., ...,
q irm iz i..., ..., ...,
yogun ..., ..., ...,
y u m ru ... ,..., ...,
§1Г1П
tlir§
• •• у
ф• • у
naziK
geni§
• ••У • • • у
ф» • у
• • • у
• • • у
»• • у
ффф9
• • • >
фффу
• • • >
Niimuna: ag - Kagiz, рагдй, догак, toyuq, ayi
ни
259. Нэг satirdaici sifatlara uygun galan bir isim deyin.
ag, Ьэгк, коугэк, §irin ...
yumru, parlaq, qizmar...
Ьоуйк, gozal, d a lg a li...
ag, yum §aq, soyuq, parlaq ...
soyuq, Ьэгк, agir, stiru§Kan ...
aydin, tam iz, hiindiir, mavi ...
Niimund: aydm, tamiz, hiindiir, mavi — sama
zaif
xain
260. Har satirdani sifatlarin qar§isinda uygun galan ismi
yazm.
\
ag, narin, §irin...
ag, narin, §or...
sari, qati, yapi§qanli, §irin ...
sari, yumru, gayirdaKli...
dacal, tiiKlii, buynuzlu, saqqalli...
gur, co§qun, корйкШ, bulaniq ...
geni§, i§iqli, tamiz, saliqali...
261. Oxuyun. Har bir ismin alamatlarini qar§isinda gostarin.
a§yanin
adi
formasi
rangi
dadi
pomidor
KOK
duz
iiziim
83
262.
Birinci stitundaiu sozlar hansi nitq hissasina aiddir? Bas
iKinci siitundaKilar?
qar
dan
dad
at
duz
slid
qarli
danli
dadsiz
atli
duzsuz
stidlu
263.
Oxuyun. Birinci stitundam har bir sozti iKinci siitunda
qar§isinda yazilmi§ sozla mtiqayisa edin. iKinci siitundani sozlari
кок va §aKilgiya ayinb yazm.
biliK
sas
agil
ot
soz
dan
bilinli
sassiz
agilli
otsuz
sozsiiz
danli
-li, -li, -lu , -lii; -siz, -siz, -suz, -siiz §aKil<pilarinin Komayi ila isimlardan sifat diizaltmaK olur.
264. Sifatlari segib oxuyun. §aKilgilarina finir verin.
Atalar sozlari
• Varliya mal azizdir, Kasiba u§aq.
• U§aqli evda qeybat olmaz.
• OmaKsiz у е т а к olmaz.
• Bilinli adam az dani§ar.
• BoytiKstiz evda baranat olmaz.
• Qonaqsiz ev susuz dayirmana banzar.
• flzlti qonaq ev sahi^ina у е т а к taKlif edar.
265. §ак1а baxib suallara cavab verin.
Bura haradir?
Onlan na u?un oldiirublar?
MaKtablilar na edirlar?
X iyabam daha Kimlar ziyarat edirlar?
Gorasan onlar na dti§tiniirlar?
§ahidlardan Kimlari tamyirsmiz?
266.
isimlara -li, -li, -lu, -lii §8Kilgisinin uygun variantim .ilnv
•m11b oxuvun. Onlan diizgtin talafftiz etmayi oyranin.
soz, odun, tar, tor, at, qanad, un, ot, duz, zar, bulnd, yim,
yurpiz, giic
267.
In, -lii
Saz, sirr, od, giin, qanad, qar, yun, giic isimlarino It.
Syaicilgilarindan
uygun galanini artinb, sifat dii/.ildin
iMi/.iltdiyiniz sozlari yazm.
268.
tsimlara -siz, -siz, -suz, -siiz gaidlgisinin uygun varum
Ulit v.» (‘dib sifat duzaldin.
d a d , i§, sas, iz, da§, duz, dost, iiz, qanad, di§, qaz
li
269.
Noqtalarin yerina motarizadaKi samitlardan uygun
alanini alava edib oxuyun. Onlan duzgtin talaffuz etmayi
yranin.
_ .
1
L
U
P
L
(d, z, 1), at ..1 (d, 1), dan..i (n, 1), nar.li (r^ 1), en..i (1, n£,
;6 ytid£rti (d, 1), can ..1 ( 1, n), qanadrTi (d, 1), azar..i (r, 1), toz..u
z, d, 1)
rahmli
zarli
270. Duz, atir, dan, хэг, ot, ginar, noxud, гэг, odun, ciiyiir,
цеЫэп isimlarindan sifat dtizaldib yazm.
271. Birinci stitundaKi isimlarin har birindan sifat duzaldin.
Sonra ininci siitundan uygun galan isimla birliKda yazm.
zer ^
dad^ "
en О4
£ hava
j
?ol
jp arga
r ^otaq
^qoyun
^кйдэ
J. у е т а к
saliqa^^t'
yun QL
qar t c .
guna§(X
272. Buraxilmis? harflari alava etmaKla sifat diizaldib oxuyun.
is..i,
banov§..yi,
i. .id,
qoga..,
d e..irm i, n ..ziK , у ..к э, ta..bal,
giic..ii, K ir..i, un..u
g..ni§, goda.., a..ri,
..K iz, var..i, e n ..i, zar..i,
273.
§эк1э baxm. Tabiata, u§aqlarin geyimina, na etdinlarina finir
verin. GorduKlariniz haqqmda henaya qurubyazm.
274. Oxuyun. Ovvalca forma, sonra ЬоуйкШк bildiran sifatlari
Hegib yazm.
yumru, Ьоуйк, xirda, KigiK, уека, narin, balaca, nahang,
iri, algaq, когра, dar, uzun, geni§, hiindiir, godaK, yasti,
Immar, inca, yogun, zorba
275. Sol stitunda adlan д а к П а п a§yalarm har birinin qar§isinda
нnI■; siitundan formasma va gorunu§una gora ox§ar a§yanm adim
titI)ib yazm.
yumurta
Kitab
qarpiz
xiyar
qarpiz dilimi
gtinabaxan
§ar
top
badimcan
giina§
aypara
qapi
87
276. Oxuyun. Tapm.
D a d l n 1: bal, sogan, sirna, duz;
R 0 n g i n i: pomidor, badim can/naringi, xiyar;
F o r m a s i n i : qarpiz,banan, tanar;
B o y u K l u y t i n t i : fil, qan§qa; ginar, soyud; u§aq, Ki§i.
277. Birinci satirdaKi isimlara rang, iKinci satirdani isimlara
isa dad bildiran sozlari alava edib oxuyun.
xiyar, portagal, pomidor, §abalid, siid, yarpaq, badimcan
lim on, bal, sogan, sirica, duz, tut, alga, san m saq, banmaz,
Konfet
278. Birinci stitundani sifatlarin har birini iKinci stitundam
isimlardan daha gox uygun galani ila birliKda yazm.
уека
Ьоуйк
nahang
bina
когра
balaca
xirda
narin
duz
alma
u§aq
otaq
ayi
qarda§
279. Har satirdaKi sozlari ЬоуйкШуйпэ gora ardicilliqla yazin.
когра, qan, ya§li, balaca, yeniyetma, ahil, qoca, ganc, iri,
уека, azamatli, Ьоуйк, zorba, zirpi, nahang
Bu sozlarin har birini ctimla iyarisinda i§latmayi oyranin.
280. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogiiriin.
a..bardar, b..xtavar, m u§..uluq, q..nga, xo§b ..x t,
b..xtiyar, n..qta, g..ni§, yas..i, va..zal, staK..n, q..zet, y..§iic,
m ..ntyor, n..bar, laz..atli, us..a, K..rvan, g..Kic, bit..i,
?ar§a..ba, ta..bal, n.-.vbatgi, g..lgiraq, da..irmi
281. Uca dag, кдгрэ u§aq, уекэ agac soz birla§malarinin har
birini daha na ctir i§latmaic olar?
282. Gsnc, isti, icegmi§, qoqaq, KigiK, §эп, dar, hiindiir, уекэ,
яакИ sifatlarina a§agidaici sifatlardan manaca yaxin olanmi tapib
qur§i-qar§iya yazm.
L
Niim una: ganc - cavan
Ьбу&к, uca, qadun, il^ , balaca, cavan, §kd, igid, ensiz,
siz
I ,283.
Sifatlarin har birini yaxinmanali sifatlarla avaz edib,
Iiiotarizadani isimla birliKda oxuyun.
1 dine (u§aq), yuKsan (bina), ya§li (ni§i), saf (su), dadli
(хогак), ensiz (cigir)
284. Insanin xtisusiyyatini bildiran sifatlari segib yazm.
t iicanli, tanbal, yasti, qaradinmaz, geviic, seyraK, namus(h. six, adalatli, saliqali, duz, xeyirxah, xarab, qalbsiz,
Jffliymi§, sarin, tirayiyum§aq, sevimli, dii§uncali, rahat,
«til., rt'iz, ttind, gali§qan, saf, sayiq
baxtavar
baxtiyar
xo§baxt
89
!85. Yaxinmanali sifatlari segib qar§i-qar§iya yazm.
hamar, Ьоуйк, qisa, nahang, ya§, sigalli, taza, godaK,
l, sulu, yeni, rtitubatli, gticlti
286. Har bir satirda sozlarin manalarmdaKi azaciq farqa fiKir
in. Onlan ciimlada i§ladin.
duru, tamiz, saf, §affaf
uca, hiindiir, уйкэак, qalbi
287. Har bir sifata motarizadani isimlardan daha
ilanini artirib yazm.
qox
uygun
goy, mavi, (gaman, sama)
§ad, §an, (u§aqlar, xabar)
isti, qaynar, qizmar (su, giina§)
288. Tabiat uzarinda mu§ahidalariniza asasan a§agidaia plan
izra “Лк bahar” movzusunda in§a yazmaga hazirla§m.
Plan
1. Hava. Goy tin iizti.
2. Agaclar.
3. QigaKlar va otlar.
4. Qu§lar.
5. Insanlarm amayi.
6 . U§aqlarm oyun va aylancalari.
289. Oxuyun. 0Ksmanali sifatlari segib qar§i-qar§iya yazm.
§irin, yum §aq, hundur. qogaq^ tam iz, taza, q o L , geni§,
girKin, dacal, soyuq* qorxa'q, cavan, aci, Kohna, Ьэтк, dar,
а1да% girKli, isti, sam t, gozal
290. Har bir soziin qar§isinda ansmanali sifat yazm.
algaq - . . .
g irK li-...
gircu n -...
tamiz - . . .
nam - ...
Kohna - . .
Э.С - •••
yasti - . . .
duru
duz - ...
291. Noqtalarin yerina uygun galan sifat alava edib oxuyun.
Sanm saq..., ancir isa... .
B a l..., istiot isa ... .
§ar ..., top isa . ...
Oay ..., gol isa ... .
Pomidor ..., xiyar isa ... .
Daniz ..., gol isa . . . .
Damir'..., taxta isa . ...
Kitab ..., daf tar isa . ...
Niimuna: Sarimsaq aci, ancir isa §irindir.
292. §aKillarda gorduKlarinizi mtiqayisa edin. Har bir a§yanm
n<11in ona uygun olan sif atla birlinda Kogiiriin.
91
i.
Oxuyun.
Atalar sozlari
A g gtin insam agardar, qara gtin qaraldar.
A gilli dti§man agilsiz dostdan yax§idir.
Har bir qara gtintin bir ag giinii var.
Yax§i atamn pis ovladi olmaz.
Qorxaq ytiz dafa olar, igid bir dafa.
3Ksmanali sifatlari segib, qar§i-qar§iya yazm.
294. Oxuyun. Diiz, §irin, va токкат, sozlarinin hansi
nalarda i§lanmasina finir verin.
Diiz soz damiri dalar.
Kandin arxasinda dag, qar§ismda diiz goruntir.
tlqar §irin alma dardi.
§irin soz Kontil agar.
01 i sozunda тбЬ к а т oglandir.
Qaya тбЬ к а т band gandilar.
mehriban
295.
Oxuyun. Qar§i-qar§iya yazilmi§ cximlalarda qara harflarlo
verilmi§ sozlari miiqayisa edin. Ininci sxitundaici cximlalarda
hamin sozlari hansi sozlarla avaz etmaic olar?
Duzlu хогэк у ет а к
Duzlu soz haminin xo§una
zarardir.
galir.
Gtinel gozal qizdir.
Mtiallim gozal fiKir soyladi.
Babam yum§aq догак
istadi.
Babamin yum§aq xasiyyoti
Fahlalar agir dazgahi
— ^irdilar.
Xalqimiz agir miihariba
illarinin acisim unutmayn
296. Oxuyun, cavab verin.
1. Naringi vs portagalm ox§ar cahatlarini deyin.
2. Ceyran, qaz, canavar, ctiytir, dala, ordaK, sincab,
maral, toyuq, qu qu§u, dov§an: hansilarini bir-biri ila
miiqayisa etmaK olar?
3. Qapi ila Kitabi miiqayisa etmaK olarmi? Neca?
4. Morugu hansi gilameyva ila miiqayisa etmaK olar?
5. Palangi hansi heyvanla miiqayisa etmaK olar?
• Plan iizra sifat haqqinda dam§maga hazirla§in.
^
/
Sifat nayi bildirir?
Sifat hansi suallara cavab verir?
Sifat ciimlada hansi nitq hissasi ila bagli olur?
tsimdan sifat diizaldanda hansi §aKil<?ilardan istifada
unur?
* 0 §yanm rangini bildiran sifatlara misal deyin.
0 §yanm form asim bildiran sifatlara misal deyin.
0 §yanm dadim bildiran sifatlara misal deyin.
Insanin xarici goriinii§iinii bildiran sifatlara misal deyin.
tnsamn xasiyyatini bildiran sifatlara misal deyin.
297. §акШэгэ baxm. Bela hadisalara hansi sual verilir?
Нэг bir §aidlda gorduidarinizi bir nega ciimla ila tasvir edin.
298. I§in avvallar goruldiiyiinu bildiran sozlar deyin.
299. I§in indi goriildiiyiinii bildiran sozlari tapib oxuyun.
d^di, bilacaic, sevir, gtiltir, yazacaq, qagdi, quracaq, galir,
igardi, qoruyur, qurtanr, anir, daracaK, agdi, axir, yigacaq,
larir, tapdi, baxir, ugur
300. Noqtalarin yerina haranat bildiran sozlar alava etmaKla
:iimlalar diizaldib yazm.
U§aqlar__
Xoruz__
Daniz__
Ma§in__
301. Oxuyun.
§agird ( na etdi?) yazdi.
§agird (na edir?) yazir.
§agird (na edacaK?) yazacaq.
Qara harf larla yazilmi§ sozlar na bildirir?
Qayiq__
302. Oxuyun.
Sagici inaKlari (na etdi?) sagdi.
Ma§inist qatan (na edir?) suriir.
Dtilgar taxtani (na edacaK?) yonacaq.
Qara harflarla yazilmi§ sozlar na bildirir?
Onlari haranat bildiran ba§qa sozlarla avaz edin.
0§yanm haraKatini bildiran sozlar fel adlamr.
sagdi, siiriir, yonacaq sozlari feldir. Fellar пэ etdi?
(п э oldu?), пэ edir? (п э olu r?), пэ edacsK? (п э olacaq?)
suallarmdan birina cavab olur.
303. Axirmci sozlari tamamlayib,
cum lalari Kogurun.
95
304. Sozlari кок va §aKil<?iya ayinb, fellardan ibarat KOKlari
giirun.
baxi§, ?ali§, qagi§, suru§, bagla, yan§, bari§, i§la, qayi§,
>zi§, ba§la, vuru§, qami§, di§la, duru§, yagla, yeri§, gulti§,
igla, dam§, sasla, qan§, yoxla
305. Canlilarm haraKatini bildiran sozlari ciimlada i§ladib
azin.
yeridi, gazir, qagacaq, qalxir, u<?du, siizdii, dolur, tizacaK,
iiriinur, dirma§di, atilir, gizlanacaK
306. Oxuyun. Har bir sas hansi canliya aiddir? Canlilarm
asini bildiran har bir sozii ciimlada i§ladin.
qigildadi, htirtir, mirildayacaq, miyoldayir, civildadi,
larildayacaK, quruldadi, ciyildayir,- cirildayacaq, Ki§nadi,
aanlayir, uladi, qaqqildayir, donquldandi, malayacaK
307. Noqtalarin yerina uygun galan fellari alava etmaKla
oxuyun.
Goya bax, gor tayyara neca siiratla [U. ■
Diinan gticlti yagis? . ...
Sabah stadionda y a ri§ . . . .
Isti havada buz . . . .
Kegan il Kandimiza qaz Kamari . . . .
Sabah gazintiya. . . .
308. §акШага baxm.
GordiiKlarinizi ardicil naql edin. Некауэш daftariniza yazm.
309. Ciimlalari tamamlayib Kogiirun.
Kandimizin ahalisi y a x § i . .. .
GalacaKda Xazarin sahilinda sanatoriyalar . . . .
Bir nega gtin avval Ьэгк dolu . . . .
Boyuyanda 01i daali maKtabda... .
310. Sol siitundaKi isimlarin har birini sag siitundaKi fellardan
lygun galani ila birlinda oxuyun. Fellara sual verin.
yagi§
raKet
taxil
?ay
ХОГЭК
bulbul
ugacaq
bi§ir
yagacaq
yeti§di
oxuyur
da§di
97
311. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogiirun.
ш..Ьагэк, q..rov, Ь..каг, g..§a, n.Jbar, to..qa,
bax.. 0var, xo§b..xt, b..xtiyar, q..zilgtil, g..lgiraq,
mu§..uluq, a§..az, a..ronom , n..muna, даю..., ahan..,
..ubra, mii§a..ba, ко..Ьауп, d ..v l 0t, du§m..n, q..zet,
y..§iK, bit. .i, q..n?a, m ..ntyor
yubiley
FELlN ZAM ANA GOR0 D 0Y l§M 0 S l
312.Oxuyun. Har bir ciimlada haraicatin vaxtim miiayyan edin.
Qarda§im Gancadan galdi.
Atam BaKidan galir.
N 0n0m NaxQivand'an galacaK.
Har bir ciimlada fel hansi suala cavab verir? Fellara na tigiin tig
sual veririK?
Fellar zamana gora dayi§ir. Felin 115 zamam var: Ke^mi? zaman,indiKi zaman, galacaK
zaman.
313. Oxuyun.
Gtinay Aytandan soj:u§d№ :
— Fel hansi suallara cavab verir?
A y tan dedi:
— "N a ^еЙГ?", "n a o ld u ? " , " n a e d i r ? " , "n a o lu r ? ",
/
"n a edacaK?", "na olacaq?”
— Na tigtin u? sualdan istifada ediriic? Bir sual bas doyi I?
— Y ox, gtinKi felin tig zamani var.
Gtinay soru§du:
— Zamanlari na iigtin bela adlandinriq?
A y tan cavab verdi:
— Ona gora"1«rt)iri avvallar na etdiyimizi, na ba§ vrr
diyini, о biri i§i indi gordtiytimtizii, na ba§ verdiyini, ugiin
cusii isa galacanda na edacayimizi, na ba§ veracayini bildirir.
314. Kogiiriin. Har bir ciimlada fela sual verin va zamanini
iistunda yazm к (icegmi§), i (indiici), g (galacaK).
Mil dtiztinda bol pambiq yeti§di.
Banida gticlti кй1ак asir.
Televizor xabar verdi Ki, tezliida istilar guclanacaic.
315. Oxuyun. Har bir fela sual verib zamanini muayyanl.)§dirin.
gordti, dinacan, agdi, gtilacan,
Ьикасак, baxdi, yazir, stiziir
eKiz
gazir,
Kegdi,
qagir,
!
316. Kogiiriin. Har bir sozun qar§isinda motarizada zamanini
fbstarin.
qagdi, oxuyur, baxacaq, ugur, кедасак, atir, dardi, yazaciiq, azdi, sarir, qurdu, bilacan
Niimuna: qagdi (iceg.z.)
)xuyun. Fellari tapib, har birina sual verin. Onlar hansi
i§lanib?
H'*F
I •'
’' -I'£*&' D U
X
X
t
I
0
-ЖО
Y
Dayirmana girdi корэк,
Dayirmangi vurdu KotaK.
Bilmiram карак yedi Kopdii корэк,
Ya da Kot9K yedi Kopdii корэк.
Teymur Elgin
Q9ddi cavanla§di aranin, dagm,
Ustiin 9 §eh qondu ya§il yarpagin.
Yen 9 bahar g 9ldi, ana torpagin
Qameni dam§di, dtizu dam§di.
Tofiq Miitdllibov
Kegmi§ zaman h9r9K9tin Kegmi§d9 ba§ verdiyini
V9 sohbgt gedgn vaxtad9K ba§a gatdigini b ildirir.
Kegmi§ zaman felteri пэ etd i?, пэ oldu? suallarindan biring cavab olur.
.
318. Oxuyun. Kegmi§ zaman fellarini tapin.
Camana nur sapdi ay.
A g bulud Kegdi lay-lay.
К6рик1эшЬ, da§di gay.
Soyladi: - “ Bahar manam” .
Ndbi Xdzri
О yedi, doydu, qagdi,
Birdan itdi gozumdon,
Bgs о balaca sarga
Hara getdi goziimdan?!
Teymur Elgin
319.
Noqtalarin yerina uygun galan gaKilgilari alava etmaida
ciimlalari tamamlayib oxuyun.
Dtinan miiallim §agirdlari diyar§tinasliq muzeyina apar... .
Kegan ay maKtabimiza кик1а teatn qonaq gal... .
Sragagtin Tarana Konsertda §eir oxu ... .
Dtinanqarda§im qonaqlanottir... .
-di, -di, -du, -dii Kegmi§ zaman §aidlgisidir.
320. §экШэгэ baxm. Kegmis? zaman fellarindan istifada
etmaicla " T u Iku balasi" adli henaya qurub yazm.
321. Noqtalarin yerina uygun galan Kegmi§ zaman fellarini
)lava etmanla oxuyun.
Yagi§ yagdi, gayin suyu
Garni dalgalarm arasmda gozdan ..*
El§ad motorlu qayiga .&^lamisi q a y ig i..
'
Ma§m sahila gatanda Elgin cald qalxdi va oztinti suya ... f Bi n a ..., yanginsondiiranlar onu
.Фк;
MX»
12. Birinci siitundaKi sozlara iicinci siitundaKi §aKilgilardan
,1 galanini alava edib yazm.
gat
bur
sar
diiz
bax
sil
doz
qoy
-di
-di
-du
-du
323. Ver, gor, qoru, gat sozlarini ciimlada Kegmi§ zamanda
din.
324. Noqtalarin yerina Kegmi§ zaman fellari alava edib oxuyun.
§aharin istisina dozmayib Kanda qagmaga macbur
ft
Miiallimin verdiyi masalani daftarima ...
UKraynada gordiiKlarimi yolda§larima . JT ^рСЦ)
Azarbaycamn gerbinin va tigrangli bayragmin §aKlini
ifimiza
325. §экШэгэ baxib, har bir canlmin na etdiyini deyin.
IndiKi zaman haraKatin davam etdiyini bildirir.
IndiKi zaman fellari пэ edir?, пэ olur? suallanndan
birina cavab olur.
*
326.
Balta, gaidc, mi§ar, mala, bel, randa, firga va Kalbatinla
hansi i§larin goriildiiyiinii ciimlalarda i§ladin. Ciimlalarda i§latdiyiniz fellar hansi zamam bildirir?
327. Fellari aid oldugu isimlarla birlinda segib yazm.
Ufiiqdan qalxir giina§,
Zirvada ariyir qar.
§afaqlarin selindan
Sasa dti§ur bulaqlar.
Ugur durna,
Kogur durna,
Samalan
Qanadiyla
Olgtir durna.
Yusif НэвэпЬэу
Э1экЪэг Abbasov
328.
§экШэгэ baxm. Har bir a§yamn admi va qar§ismda neca
haranat etdiyini bildiran sozii yazm.
у щ
\
T ti
329.
Noqtalarin yerina ela §aKilgilar artirin Ki, fellar indini
zamana aid olsun.
1 . Banna da§i уопуД caldir Jil, divara qoy IL£.
2. Ма1аке§ palgigi iat.(A, divara mala дак{Jl,
3. Dtilgar taxtam о1д.(Д KasiJt, yon.U/L
4. §ii§asalan pancaranin gozlarini 61дЩ, §ti§ani Kas(JL,
yerina sal Lii.
,
5. Rangsaz divarlara rang дэкИ-, naxi§ toKli^.
103
S. Нэг tarafi giil, gi?aK atri ЬйгйШ !^
7. Mustafa dayanacaqda ma§in gozldfc jA .
-ir, -ir, -ur, -iir indiid zaman §8Kil$isidir.
330. §акШага baxm. Bunlarla пэ edirlar?
u'
t
331.
Birinci siitundani har bir soza ininci
*il?ilardaii birini alava etmanla soz diizaldib yazin.
дак
qoru
gor
bil
siirti
dur
dara
ari
siitundaKi
-yur
-yir
-ir
-ir
-yur
-iir
-yir
-ur
332. Fellara indini zaman §aKilgisi alava edib oxuyun.
soyla, at, yoxla, otla, quru, it, stirti, ari, qur, azil, izla, sil,
iirii, yaz, sor, sari
hiyle
333. Sozlara indiici zaman §8Kil?isi alava edib oxuyun.
et
get
stirtit
oyat
darat
it
ort
siirt
yat
dart
Birinci siitundani sozlarda hansi samit dayi§di? Na iigiin?
334.
Oxuyun. Sozlarin yazili§i ila talaffiizu arasmdaKi farqa
finir verin.
Bela yazilir:
da§layir
di§layir
xo§layir
soylayir
qaynayir
oynayir
gozlayir
saslayir
Bela talaffuz edilir:
da§liyir
di§liyir
xo§luyur
soyluyur
qaym yir
oynuyur
gozltiyur
sasliyir
335. Oxuyun. Sozlarin neca talaffuz olundugunu deyin.
qaynayir, buzlayir, dinlayir, tov§ayir, baglayir, duzlayir,
danlayir
336. Sozlara indini zaman §aKilgisi alava edib Ko^tirtin.
get, arit, i§lat, qurut, gtiriit, soylat, qaralt, yerit, durult
337. A§agidaKi fellari кок va §aKilgilara ayinb yazm. Neca
<layi§iKliK ba§ vermasina diqqat yetirin.
gizladir, oynadir, soyladir, qaynadir, gozladir, titradir,
tarpadir
105
J38. Buraxilmi§ harflari alava edib KOQiiriin.
slbat..э, hat..a, 6h..aliK, giiza§.., q..zet, K..nsert, q..nga
ba, m..ntyor, d..mino, §..Kolad, c..fa, g..§a, x..calat
car, ш..Ьагак, q..bul, к..ре, s..кап, m..alica, ..izgi
..ar, tapan..a, ..Kiz, n..bar, a..ronom, ?..l(?iraq, sa..sagan
>ar, za..baq, ко..Ьауп, <?ar§a..ba, la..pa, ..tibra, parg..r
.biq, d..vlat, mu§..uluq, b..xtiyar, xo§b..xt
albatta
hatta
339. Oxuyun.
Galacandir babam manim yamma,
Baxacaq alli-gullu bostamma.
DaracaK, dadli meyvalar уеуасак,
"г Mana min Kara <?ox sag ol deyacaK.
/
Abbas Sdhhdt
B ilirlar Ki, gtijrgalacaK,
Ztilmiin sonu satacaqdir.
Mazlum xalqlar oz sasini
Sasimiza qatacaqdir.
Zeynal Cabbarzadd
Fellari tapib har birina sual verin.
340. Sozlari tamamlamaqla ciimlalari yazm.
Kam il dedi Ki, sabah Kanda QOOlXVUl.
Xabar verdilar Ki, ax§am §iadatli кшак J
Sabah Ab§eronda yagi§ . 1
>
Bir azdan giina§ ... (fo
Galan il atam mani TurKiyay^.
tebiet
husnxat
GalacaK zaman haraKatin galacanda ba§ veracayini
bildirir. GalacaK zaman fellari пэейэсэк?, пэ olacaq?
suallarmdan birina cavab verir.
341. Oxuyun. Fellara sual verin.
Guna§ Qixan Kimi qar ariyacaKf 9 .% )
Baharda har taraf ya§illa§acaql. ($ g
Quraqliq olsa, yayin ortasinda agaclar yanacaq.
Payizda havalar soyuyacaq.
Qi§da Ьэгк §axta dii§acaK.
Yagi§dan avval ild in m gaxacaq.
342. Noqtalarin yerina uygun galan galacaK zaman fellarini
alava etmaicla oxuyun.
Bir azdan tayyara adamla.1
^
Tural da tayyaraya..
Y a n m saatdan sonra tayyara Nax£ivana.$|
Saat yanmdan sonra о, у era.. (Jjj,
Sabah Tural Naxgivandan Tabriza.
-acaq, -эсэк galacaK zaman §aKilgisidir.
343.
Qal, gal, dur, siiz, oyna, qoru, basla, siirii sozlarini
<iimlada galacaK zamanda i§ladin. Sozlar hansi §aKil<?ilari qabul
etdi? Na tigtin?
107
44. Oxuyun. Sozlarin yazili§i ila talaffiizii arasindaKi farqa
verin.
Bela yazilir:
Bela talaffiiz edilir:
ba§layacaq
sulayacaq
bizlayacan
qaynayacaq
gizlayacaK
tozlayacaq
ba§liyacaq
suluyacaq
bizliyacaK
qaymyacaq
gizliyacan
tozluyacaq
345. Sozlara galacaK zaman §aKilgisi artirm va talaffuz edin.
tsi sozlarda кок ila §aKilgi arasina samit artinlir?
dara, siirii, tut, yar, ala, gat, sil, quru, gal, gtirti, bil
346. Ovvalca sonu samitla, sonra isa saitla bitan sozlari galacaK
rnnda i§ladin. Sozlarda §aKilgilarin neca farqlanmasina fiKir
in.
gal, oxu, gtil, de, yaz, bax, ye, sula, tax, sal
347. Birinci stitundaKi sozlara iKinci siitundaKi §aKilgilardan
jun galanini alava edib yazin.
b iK
radio
teatr
348. Be§ dana sonu samitla, be§ dana saitla bitan soza galacaK
zaman §aKilgisi alava edib yazm.
349. Bir azdan, sonra, ax§am, sabah, birigiin, galan il,
galacanda, boyiiyanda sozlari va ifadalarindan istifada etmaKla
cumlalar qurun. Fellara sual verin.
350. GalacaK zamanda i§lanmi§ sozlari tapib oxuyun.
1. Siirticii ma§ma yanacaq toKdti. Manzil ba§ma gatanadaK onun hamisi yanacaq.
2. GalacaK ganc naslindir. TezliKla gozal dovran galacaK.
3. Ma§m indica dayanacaq. Paho, dayanacaq adamla doludur.
4. Maclisin ba§ tarafina yum§aq oturacaq qoydular. Onda
babam oturacaq.
351. Oxuyun. SiitunlardaKi sozlara galacaK zaman §aKilgisi
artinb, miiqayisa edin. Hansi hadisa ba§ verir?
et
get
oyat
qaynat
sarit
cticart
siirt
dart
ort
gat
it
bit
352. Sozlara galacaK zaman §aKilgisi alava edib Kogtirtin.
at, gat, qat, dart, yat, bat, et, siirt, ort
109
53. Sozlara galacaK zaman §aKilgisi alava edib Kogurun.
;et, arit, e§it, soylat, i§lat, yarat, qurut, goyart, oyrat
_ fi>54. Sozlara galacaK zaman §aKilgisi alava edib Kogiirun.
>ynat, it, qaynat, sat, du rult, bit, qaralt, tut, arit
J55. Verilmi§ isimlarin har birindan galacaK zaman feli
jldin.
3t, din, un, duz, buz, tar, dan, qar
Nй ти п э : sulayacaq
356. Buraxilrm§ harflari alava edib Kogurun.
la..pa,
a..tobus, m ..§ar, m a..aza, т..Ьагак, q..nga,
>a§ir, g..lgiraq, a..tom obil, K..nfet, pa..biq, ..vlad, b..x§i§,
i..n, va..zal, u s. .a, sii..biil, m u§..uluq, tra..tor, n..bar,
tb.., ко..Ьауп, m ..ntyor, n..ziK
matbea
in§aat
357. Oxuyun.
Kegdi, yatacaq, sevir, boldii, gazacaK, saxlayir, durdu,
уасак, <?atir, qalxdi, darayir, alacaq, sixir, bildi
Fellari cadvaldaKi Kimi tahlil edin.
fel
suali
gazir
na edir?
§aKilQisi
-ir
zamani
indiKi
358. Adlan дакПап pe§a sahiblarinin har birinin пэ i§
gordiiyunu qar§ismda bir sozla yazin.
qoruqgu,
galgigi,
bigingi,
satici,
siiriicii,
stipurgagi,
gozatgi, toxucu
Niim una: Qalgigi galir.
Qar§i-qar§iya yazdigmiz sozlarin na iigun еуткбкШ oldugunu
izah edin.
359. Oxuyun. Qara harflarla verilmi§ sozlarin har birina
еушкокШ sozlar tapin.
Yatmazdan qabaq agarti у е т э к faydalidir.
San cucalar analarm in dalm ca qagdilar.
Ana soyuducudan buz gixartdi.
Dirrindan goyarti yigdiq.
N atiq qizmar gtina§in altinda tarladi.
360. Buraxilmig harflari alava edib oxuyun.
d..vlat, va..zal, sab..n, m ..§ar, sii..biil, pa..biq, g..lgiraq,
y..§iK, la..pa, no..ta, m a..aza, a..toqalam , za..baq, к..ре,
tanaffii.., n..bar, m u§..uluq, q..nga, za..bil, K..m andir,
gii..baz, a..zet, a.. bar
361. Oxuyun.
bigdi, sapir, акасак, sulayacaq, yigir, Katmanlayir,
giibralayacaK, darm anladi, §inm layir, seyraltdi, antlayacaq,
belladi, calayir
Kegmi§ zamani bildiran fellari indiKi zamanda, indini zamam
bildiran fellari isa galacaK zamanda igladin.
Ill
362. Oxuyun.
ugdu, qalxir, endi, suzacaK, gedir, §igidi, qondu, yatdi,
tilayir, oxuyacaq, йгасак
Indini zamanda i§lanmi§ fellari Kegmi§ zamanda, galacaK
nanda i§lanmi§ fellari indiKi zamanda i§ladin. Har birinin
'§isinda motarizada sualmi yazin.
363. §акШага baxm. Har bir §эк1э aid bir-iKi ciimla qurun.
A§agidaKi plan iizra Ьекауа qurub yazm.
Plan
1. U§aqlar gilas darmaya getdilar.
2 . iKi oglan agaca Qixdi.
3. Ehtiyatsizliq.
4. Кошэк lazimdir.
364. Qara harflarla yazilmi§ ifadalari yaxinmanali sozlarla
>z edib oxuyun.
M iizaffar mtiallimin dediKlarini ba§a dii§dii.
Camila muallima diqqatla qulaq asdi.
Miirsal Kanda yola dii§dii.
Eldar qonaqlari yola saldi.
Sahib bilm adiKlarini atasindan xabar aldi.
Rahim ayaqlarmi silib, igari daxil oldu.
365. Har bir fela aicsmanali soz tapin.
oturur, yixdi, вбкэсэк, soyunur, atacaq, gedacan, pozur,
bagladi, dagilacaq
366.
edin.
Oxuyun. Qaicirdi soziinun manalan arasmdaKi farqi izah
Tarana darslarindan
Qox gatinliK gaicirdi.
Hamidan utamrdi,
Yamanca dard gaicirdi.
Nana onun ba§ina
Yena sigal gaidrdi,
Ana uzaga baxir,
Gozlari yol gaicirdi.
Balaca Camil bala
Hey burnunu gaicirdi,
Baba da asta-asta
Qalyanmi gaicirdi.
Satici tarazida
Biza alma gaicirdi,
Nasimi ftirsat tapib,
§aiclimizi gaicirdi.
Ydhya Kdrim ov
367. Har bir ciimlada tutdu soziinii, ba§qa fella avaz edib
yazm.
—
—
—
—
—
—
—
—
—
Bahman baliq tutdu.
Qamari qrip tutdu.
it casusu tutdu.
Mahir avtobusda yer tutdu.
Karim dostunun soziinii tutdu.
Ana ovladmdan xabar tutdu.
Ovgu canavarlan giillaya tutdu.
Sinfim iz yan§da birinci yeri tutdu.
Mahabbat qarda§im dila tutdu.
368. Bitdi va siizdii sozlarinin har birini ciimlada muxtalif
monalarda i§ladin.
113
9. Gal felindan istifada etmanla ciimlalari tamamlayib yanfim iza yeni §agird... .
ocaman tarzanin alinda tar dila... .
ir qadar dila tutandan sonra Sarvar yola... .
i r nega giindan sonra yarali asgar cana... .
jarpizlardan biri iyirm i be§ Kiloqram... .
Lygiin bizimla ra ziliga ... .
KolleKsiya
J70. Har bir §aicilda gordiinlarinizi bir ciimla ila deyin.
llalarin har birinda galmaq soziinii i§ladin.
371. A§agidaKi ifadalarin har birini bir soz la avaz edin.
goz qoyd u var-gal edir yola saldi yola diisdii ba§ ganarsan dil agdi soz agdi qa§ qaraldi qulaq verdi qanad galdi -
372. Vurdu felini a§agidaKi sozlarla birlinda ciimlada i§ladin.
zarba, giilla, ilan, iyna, top, уйк, giin, goz, al
373. Yaz, qaz, giil, tut, siiz, darin, sarin, qazan, vuru§,
diiqiin, дакт, yari§, qir, sapin, yanacaq sozlarinin har birini
ciimlada aw alca isim, sonra fel Kimi i§ladin.
374. Oxuyun.
baxdi, diiztir, уй уй гтак , sevacan, daramaq, dartir, verdi,
darman, giilacan, bilman, soyudu, titrayir, дактак, gatacaq,
oynamaq, gixdi, yanacaq, gormaK, azdi, qurur, durmaq,
qoyur
Fellari cadvaldani Kimi tahlil edin. Hansi fellari tahlil etmaK
olmur? Na tigiin?
fel
suali
§aKilgisi
baxdi
na etdi?
-di
375. Oxuyun.
zamani
Kegmi§
M 0S D 0R
Balaca A rzu mantaba getmaK iigtin hazirla§ir.
O, oxumaq, yazmaq, har §eyi бугаптак istayir.
A rzu yax§i b ilir Ki, alagi olmaq iigtin gox gali§maq
lazimdir.
Qara harflarla yazilmi§ fellara fiKir verin. Onlar hansi zamani
bildirir?
GetmdK, oxumaq, yazmaq, бугэптэк, gali§maq
fellari masdardir. Masdar zaman bildirm ir, ancaq
fellarin adim bildirir.
115
■
i
i76. Noqtalarin yerina masdarlar alava etmaicla oxuyun.
Tufanba§lananda dagm zirvasinda... qorxuludur.
Cald a§agi..., qaya altinda..., yagi§in Kasmasini...
mdir.
Qimirsinizsa, sudan... maslahat goriiliir.
tldirim gaxanda ot tayasinm igina..., hiindiir agaca...
rnz.
377. Noqtalarin yerina uygun galan sozlar alava etmaida
:tirtin.
л
j.
Q
iMsf..
,
,
Soyuq suT,. ugun daraya ... lazimdir.
S a v a d li... iigiin orfoqrafiya qayd alarm i... lazimdir.
Fahlalar metro ... iigiin tunel qazirlar.
Y a§illiqlar ... va onlan ... borcumuzdur.
Dogru ..., soziin diiziinii ... lazimdir.
Qo§qar §ahm at... iigtin darnaya yazildi.
■ Г '
q
С
Istifadd etrridK iigiin sozldr: olmaq, bilm^K; salmaq, qoimaq; oynamaq; dam§maq, deman; igrn^K, епшак; дактак.
Masdar пэ еЬтэк?, пэ olmaq? suallarmdan birina cavab olur. Masdar fellara -maq, -тэк §экПgisini artirmaqla diizalir. Sonuncu hecasinda qalin sait olan fellara -maq, inca sait olan fellara
isa -тэк a rtin lir: yazmaq, sevmdK.
378.
ogiiriin.
Noqtalarin yerina uygun galan §aKilgilari alava edib
Biz diinyaya qur.., yarat.. iigiin galmi§iK.
Boyiinlara yer ver..,h orm at et.. vacibdir.
Kiginlara qaygi ila yana§.. lazimdir.
Vatanisev.. iigiinonu yax§i tarn., lazimdir.
MAJV
Bulaqlari, gaylari, gollari tamiz saxla.. bizim borcumuzdur.
Masdarlarin qar§ismda motarizada sualini yazm.
I/1
379. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogurun.
K..nserv, dtL.iin, ..izgi, a.. bar, la.. pa, sii..biil, mii§a..ba,
ban..v§a, yor..un, pa..biq,
za..bil,
za..baq,
m ..ntyor,
a..tom at, ..vlad, b..x tiyar, q..nga, ..Kiz, ..iibra, it. .bar,
p arg..r, Karpi.., g..lgiraq
Kilometr
Kiloqram
. Masdarlari кок va §aKilgiya ayinn.
Atalar sozlari
• Gordtin у е т а к , daha na demaK.
• Qocadan demaK, cavandan атак.
• OmaKsiz у е т а к olmaz.
• BilmamaK eyib deyil, soru§mamaq eyibdir.
• Bir dafa gormaK yiiz dafa e§itmaKdan yax§idir.
381. Oxuyun.
Qox bilmaK iigiin gox oxum aq lazim dir.
Sarvar baliq tutm aq iigiin qarm aq aldi.
Coban gomaq diizaltmaK iigiin me§adan gubuq Kasdi.
Siifraya sumaq qoymaq da yaddan gixmami§di.
Qi§da gayda gimmaK iigiin soyuga ali§maq lazim dir.
i. Masdarlari segib oxuyun.
racaq, atm aq , sum aq, ig ir, dam aq, azmaK, sa rir,
iq, gomaq, bilacaK, к о т а к , qarm aq, galdi, у й у й г т э к ,
, cum m aq, sulam aq, b arm aq , dem an, а т т а к , yam aq,
10K, sev ir, veracaK, oxum aq, alm aq, Ы 1 так , dam m aq
83. Masdarlari se?ib yazm.
a§m aq, gimmaK, asm aq, toxm aq, qaym aq, girmaK,
эк, iizm an, darmaic, quym aq, у е г т э к , д э к т а к , gomaq,
п эк , i§lamaK, salm aq
384. Yumaq, cirmaq, уетэк, oymaq, qazmaq sozlarinin har
ni ciimlada avvalca isim, sonra masdar Kimi i§ladin.
385. Buraxilmi§ harflari alava edib кодйгйп.
q*)zet, va.^on, ha§.}rat, g^lgiraq, saics.fcn, du§m.?n,
rxtavar, m u § lu lu q , §.*Kil, p ^ n c a ra , т и Ь а г а к , p.-&icaK,
a ^ a z a , xo§bg,xt, d £ v la t, sa b -цп, m a z ^ t, p& ndir, q.onga,
Kiz, i§ t£ h a , qircj.ovul, m ^ n ty o r
Karvansara
hafarat
386.
Noqtalarin yerina sag sutundaici fellardan uygun galanini
nasdara gevirib yazm.
1. Sevinc p ianonu ... ista y ir.
M u siq i? i... onun an Ьоуйк
a rz u s u d u r.
„
Yax§i m usiqi?i ... tigiin qox
... lazim d ir.
o lu r, gali§di,
galir, olacaq
2. B aliqgilar d a n iz a ...
iifiin h a z irla § ird ila r.
T uf a n li h av ad a baliq
... asan deyil.
G e riy a ... q o rx u lu d u r.
3. X alqim iz to rp a q la n m izin b u to v lu y u u g ru n d a
m tibariza a p a rir.
B iitiin diinyada stilhti
... bizim m uqaddas borcu m u zd u r.
q ay id ir,
tu ta c a q ,
gixdi
qoruyacaq,
m ohicam landirdi
387. Sozlari tamamlamaqla ciimlalari oxuyun. Masdar §акОgisinin neca dayi§masina fiKir verin.
X arici q o n aq lar ta r ix m uzeyina b ax .. g etd ilar.
L alazar sarb ast in§a y az.. xo§layir.
S ah arlar qag.. x ey ri goxdur.
B alaca § ah la onacan say., b a c a n r.
Q arda§im yax§i o x u .. soz v erd i.
388. Masdar §3KilQisini alava edib oxuyun.
o x u ..n naticasi
y a z ..a ba§ladi
b a x ..i sev ir
aK..in qaydasi
giiL .a ba§ladi
d o z..i b a c a n r
§aKilgilarin bela dayi§masinin sababini izah edin.
389. Sozlari tamamlamaqla ciimlalari
ilgisinin neca dayi§masina fin ir verin.
oxuyun.
Masdar
Н экй п danizda gox gim .. zararin d an dam §di.
S inifda u§aqlara к о т э к e t.. u n u tm a.
X aricd an i azarb ay can lilar haq q m d a gox §ey oyran.. gali§.
tfra n d a n g u l.. in san a x ey ri goxdur.
S ahila y axinla§anda § iddatli кй1ак as.. ba§ladi.
390. Masdarlari кок va §aKilgiya ayirib yazm.
sevm ayi, qoym agi, istam ay in , igmaya, salm agin, quraga, gorm ayin, qalxm agi, bilm aya, agm aga, iizm ayin,
rm a y i, q u rm ag in , galm aya, dadm agi, y atm ag a, silm aya
391. Manaca yaxin olan masdarlari segib qar§i-qar§iya yazm.
o tu rm aq , d ag itm aq , е п т э к , yuyunm aq, q u rm aq , dti§maK,
artm aq, gimmaK, Ц к т а к , y atm aq, ugurm aq, aylanm an,
uxulam aq, д б к т э к
392. Oxuyun. Har bir masdara aKsmanali masdar tapm .
pozm aq o tu rm a q baglam aq -
susm aq dii§maK getm an -
393. A§agidaKi sozlarin har birini ctimlada m iixtalif manalarda
ijladin.
qazm aq, tu tm a q , к а в т а к , oxum aq, galm aq
heyif
esr
394. Dtizgiin talaffuz etmayi va yazmagi oyranin.
е п т э к , yanmaq, donmaq, qopmaq, dinmaK, т т т э к ,
yonmaq, tapmaq, э т т э к , yapmaq, sonmaic, бр т а к , donmaK
395. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogiirun.
Karpi.., p o..t, p..nc0K, gani.., q..nga, dir..iK, m ..allim ,
m ..ntyor, yarpa.., £..tica, n..bar, a s..i, za..bil, d..vlat,
va..zal, o..lad, st..Kan, m u§..uluq, za..baq, ко..Ьауп,
т..Ь агак, <?..lgiraq
haqq
•
hadd
hazz
Plan tizra fel haqqinda dam§maga hazirla§in.
Fel nayi b ild irir?
Fel h an si su a lla ra cavab olur?
Felin su a lla rm m sayi naya gora u ?d u r?
Fel neca dayi§ir?
Felin z a m a n la n na iigiin bela ad lam r?
M asdarin h an si alam atlari v ar?
M asdar h an si su a lla ra cavab olur?
M asdarin §aKilgilari hansilardir?
CUML0
Biz fiK rim izi ba§qalarina g atd irm aq iigiin sozlari
b irla§dirib ciim la q u ru ru q .
396. Oxuyun. Ciimlalarin ba§langicim va axirini tapin.
A ra d a n in i g un K e£m i§di.llqar bacisi ila K inodan g alird i o,
y atlarin a g iran d a qariba b ir h adisa gordti A dil eynila onun
puna ox§ayan to p la o y n ay ird i tlq a r qox h irsla n d i o, A d ilin
n in a qagdi to p u n h a ra d a n o ld u g u n u soru§du.
ЭИ Sdmddli
N itqim iz ciim lalardan ib a ra td ir. Ciimla bitmi§ fin ri b ild irir.
397. Oxuyun. Hansi soz siralarmi ciimla hesab etmaic olmaz?
a iigiin?
T abiati qorum aq bizim b o rcu m u zd u r
T abiati qorum aq
A g a c la n sm d irm aq olm az
A g a c la n sm d irm aq
Q u§lara q u llu q etm an lazim d ir
Q ulluq etm^K
igm ali suyu girnlandirmaK qorxuludur
Igm ali suyu
Q o rx u lu d u r
Ciimlalari KOQiirun.
Sozlar m an asm a gora m iiayyan ardicilliqla dtiztilanda bitm i§ fin ir b ild irir. Ciimla b ir va ya b ir
"zdan am ala g alir. ,
398. Oxuyun. Hansi soz sirasim ciimla hesab etmaK olmaz? Na
iiQun?
Q u§lar m elan in six y erinda
l§iqla§di
Gtina§in is ti §afaqlari ta la y a sapalandi
A gacdalan qoz ag acm in govdasini doyaclayir
S ohbatin §irin y erin d a
M antabda
M a§m lar in sa n in am ayini y iin g u lla§ d irir
Y olun y a n s m a yenica a sfa lt
Geni§ кйда ila
Ciimlalari KOQuriin.
399. Matnda ciimlalarin sarhadini miiayyanla§dirib oxuyun.
is ti gim diir.aydm havada qara bulud a§agidan uquko, gola
gticlti yagi§ seli. toKtir. iri damcilar §appilti ila yera dayir.
guna§in §iialan yagi§ zarralarinin i^inda oyna§ir, ya§il otlar
acgozliiKla dam cilan igir»qu§larm §irin nagmalari e§idilmir.
400. Matnda ciimlalarin sarhadini diizaldib Kogtiriin.
Q aranliq du§duj?oban. Y apincisina b u rtin u b u zan d i,it. Stiru n iin ba§m a dolandi. o, gecanin. B ir v a x ti q a ra lti. G ortib
hurdtU goban ba§ini. Q aldirib gordii Ki, he? b ir §ey. O lm ayib,
ita b ir parga at. A tib y atd i.
Oldviyyd Babayeva
40.1. Oxuyun. §eirlari oxuyanda hansi hisslari Kegirirsiniz?
itirtin. Har ciimlanin axinnda uygun galan i§arani qoyun.
N adir, n a d ir “O lifba”
S aslarin i§arasi
B ildiyim iz sozlarin
Y azili ni§anasi
B ayram m iz т й Ь а г э к
O lifba bayram m iz
Na yax§i oyranibsiz
O lifbam ham iniz
Teymur Elgin
A y n la rm i Kontil candan
A zarbaycan, A zarbaycan
Sdmdd Vurgun
G uldan ^alangin gozal
О yeddi ra n g in gozal
Soyla goraK biza b ir
R assam m ta b ia td ir
B azarsan golii, dagi
P a rla , a goy qur§agi
Tofiq Miitdllibov
402. Oxuyun. Har bir ctimlada sual bildiran alamat hansidir?
K im d ir bu Kitabm sahibi?
M agar sanin d arsliy in y oxdur?
M anim na demaK istad iy im i b ilirsan m i?
G orasan m uallim bizi BaKiya aparacaq?
Q arabagm sarhad Kandlarinda nalar gordtin?
X u d a fa rin K orpiisiinii gordiinm ii?
Sevda, neganci sin ifd a o x u y u rsan ?
C U M L0D 0 SO ZL0RIN 0L A Q 0S i
403.
Oxuyun. Ctimlada hansi sozlarin bir-biri ila bagli olduguna diqqat yetirin.
B alaca oglan film a m araq la baxdi.
— K im baxdi?
— O glan baxdi.
— H an si oglan?
0
— B alaca oglan.
— Naya baxdi?
— Film a baxdi.
— Neca baxdi?
— M araqla baxdi.
CumladaKi sozlar m anaca b ir-b iri ila
bagli o lu r. Sozlar a ra s in d a m bela alaqani
su a lla rm Komayi ila bilm an m tim K tindtir.
404.
Bir-biri ila bagli olan sozlari tapmaq tigtin motarizadaici
suallan lazimi sozla avaz edin.
M ardan y e rin i qoca q ad in a v erd i.
N azim tay y arad an uca d a g la ri gordii.
M ardan (na e td i? ) ...
(n a y i? )... v erd i
(K im a?)... v erd i
(h a n s i? )... qadina
N azim (na e t d i ) ...
(n a y i? )... gordii
(n e c a ? )... d a g la n
(nadan?) ... gordii
405. Har bir ctimlada manaca bir-biri ila bagli olan sozlari tapib
yazm.
— B alaca u§aqlar parndaKi m eydangaya g etd ilar.
— Qoban когра q u z u la n siiriidan ay ird i.
— §air u§aqlara yeni §eirlar oxudu.
— A rila r alvan giganlardan d adli §ira topladi.
406. Buraxilmi§ harflari alava edib KO?tirtin.
d
d oO at^§ a/ib a, nMbar, za&bil, saK^an, г а га Д o&fa, tahbal,
tUibra, mUbaraK, aftbar, nQziK, b^xtavar, xo§b<2xt, barab..r,
m ubt..da, ha§..rat, m u§£uluq, K£§ni§, i§..aha, parg..r,
qahr^.man, icarpi£
125
Oxuyun. Har bir ctimlada sozlar arasindani alaqani
n Komayi ila mtiayyanla§dirin.
tqlar ta la d a o y n ay ird ilar. O nlar me§aya dag ili§ d ilar.
dan M aham m ad o n la n sasladi. U §aqlar tez qagib galam m a R asim yox id i. U §aqlar onu xeyli a x ta rd ila r.
b ir agizd an qi§qirdi. R asim o n larin sasina sas v erd i.
a r ax§am gagi eva dondular.
>8 . Kogtirtin. Sozlar arasmdaKi alaqani sxemlarla gostarin.
olda gticlu к й 1эк asir.
Lna Korpasini yedizd irir.
'raKtor tarlani §umladi.
dotorlu qayiq gamini Kegir.
Dagin a rx a sin d a n badirlanm i§ ay boylam r.
/Vйтпипэ:
Qolda
gticlti
KtilaK
asir.
I______ ------ ч
1
409. Kogtirtin. H ar bir ctimlada sozlar arasm da alaqani sxemla
>starin.
B in an m tizarinda tigrangli b ay raq d alg alan ir.
B alaca Y avar gozal §eirlar o x u y u r.
D ii§arganin a tra fin a ?oxlu ad&m topla§m i§di.
410.
Oxuyun. Qara harflarla yazilmi§ sozlari bir qadar qtiw atli
talaffiiz edin. H ar bir ctimlanin qar§ismdaKi izahata diqqat
yetirin.
BaKi A zarbaycanm
p a y ta x tid ir.
Ba§qa §ahar deyil, BaKi
A zarbaycanm p a y ta x tid ir.
BaKi A zarbaycanm
p a y ta x tid ir.
BaKi ba§qa respubliK anm
deyil, A zarbaycanm
p a y ta x tid ir.
BaKi A zarbaycanm
p a y ta x tid ir.
BaKi A zarbaycanm adi
§aharlarindan b iri deyil,
p a y ta x tid ir.
411. Qara harflarla yazilmi§ sozlari xiisusi vurgu ila demanla
oxuyun. Motarizadani suallarm Komayi ila mananin neca
dayi§diyini izah edin.
M iibariz gam idan du§ub (na edib?) m a§ina m indi.
M iibariz gam idan dti§tib ma§ma (naya?) m indi.
M iibariz gamidan (nadan?) dii§iib m a§ina m indi.
Miibariz (Kim?) gamidan dii§iib, m a§ina mindi.
M iibariz gam idan dti§tib, m a§ina mindi (na etdi?).
412. Qara harflarla yazilmi§ sozlari xiisusi vurgu ila oxuyun.
Har dafa ctimlanin manasinin neca dayi§diyini izah edin.
Ramizin Ьоуик qarda§i zavodda i§layir.
R am izin boyinc qarda§i zavodda i§layir.
R am izin Ьоуйк qarda§i zavodda i§layir.
R am izin Ьоуик qarda§i zavodda i§layir.
R am izin Ьоуик qarda§i zavodda i§layir.
127
13. Har bir ctimlada asas fiicri tapib izah edin.
a b ir Kirpini sabata qoydu.
a rp in i sabata S abir qoydu.
iabir sabata Kirpini qoydu.
>abata Kirpini S abir qoydu.
StiZ B iR L 0 § M 0 S l
414. Ctimlalari segib oxuyun.
D ars Kitabi
D ars Kitabi m araq li o lm alid ir
S infim iza b ir saliqali qiz galdi
Saliqali qiz
IIk bahara
Biz ilK b a h a ra az qalm i§ Kanda getdiK
Qalanlarmi na tigtin ctimla hesab etm irsiniz?
"D ars K itabi" , "saliqali qiz" , "Пк b a h a r" ciim la deyil, soz
rla§m asidir.
M anaca b ir-b iri ila bagli olan iKi soza soz birlagm asi
deyilir: g o z a l gigsK, qu§ yuvasi, be§inci sinif, o x u m aq
havdsi birla§m asindaK i sozlardan b iri asas, d ig ari asili
o lu r. B unu su a lla rm Komayi ila bilmaK m um K undur:
1 )п е с э gigaK? - gozal; 2 ) п э yuvasi? - qu§;
3) negdJici sinif? - beqinci; 4 ) п э etmaK havdsi? - oxumaq.
Soz birla§m asi bitm i§ f n d r b ild irm ir.
-f
415. Cumlalari oxuyun.
1. йаЬгпаг} m araq li §экШэг_£эк1г. 2. Onun gaKdiyi ^aKilla r
m aK tabin sa rg isin i bazayir. 3. X aiq-passajm -Elm as R ahm am n
§aK illarini bayandi.- 4. R ahm an jn aK tab lilarin m tisabiqasinda
birin c i y e ri tu td u .
Har bir ciimladaKi soz birla§masini tapib yazm.
416. Daha hansi soz birlagmalarini diizaltmaK olar?
M a§m im iz six agacliqda dayanm ayib geni§ ta la y a ?ixdi.
ma§immiz six
six agacliqda
dayanmayib talaya
ta la y a ?ixdi
417. Har satirda verilmi§ sozlardan ciimla diizaldib yazm.
2
4
5
i
&
1 .ata si, g e d ird i, na^E l§ad, А п к агау а
2 .m ^ydangapm a, getxli, ma§in^ tay y ara
3.Ьоуйк, o n lar, m irtdilar, tayj^iraya
^
4 .b ii^ la r, Kimi, qi^tusu, g m riinurdii,K ibrit
5 .sa a td a n , g a ta i, in i, А п к агауа, tay y ara, so n ra
Cumlalari кбдйгип. Matna ba§liq verin. Soz birla§malarinin
altindan x att д а к т .
418. Oxuyun. Verilmi§ sozlardan soz birla§masi diizaldib
yazm.
1)
daniz, sahil; 2) gami, Kapitan; 3) alma, miirabba; 4) saliqa,
§agird; 5) d iv ar saat; 6) Kitab, raf; 7) m iiallim , otaq
129
419. Kogtirtin. Soz birla§malarindaKi asas soziin altm dan xatt
:in.
maKtabin d ire n to ru , qizil qa§iq, gay qa§igi, ta rla
$argasi, danizin sah ili, da§ h a sa r, alagi §agird, sin if
m ayandasi, a ta m in asari
420. Oxuyun. Qar§i-qar§iya verilmi§ birla§malarin manasina
[qat yetirin.
quyu su y u — su q u y u su , alm a m iirabbasi — m iirabba
nasi, an a stidti — stid an asi, yag zavodu — zavod yagi, i§
ami — adam i§i
Onlarm har birindan ciimla diizaldin.
421. Soz birla§malarindan ciimlalar diizaldin.
da§ Karxanasi- к агх ап а da§i
bag m eyvasi- meyva bagi
duz m adani- m adan duzu
soz u stasi- u s ta sozii
giil m iirabbasi- m iirabba giilii
a t arabasi- arab a a ti
422. Oxuyun. Ciimlalarin manalarm a fin ir verin.
1. A ygiin yaylaga g etd i Ki, is tira h a t etsin .
A ygiin is tira h a t etmaK tigtin yaylaga g etd i.
A ygiin yay lag a g etd i, gum d is tira h a t etmaK ista y ird i.
Is tira h a t etmaK istad iy in a gora A ygiin yay lag a g etdi.
2. Biz Kanda gatan d a dan yeri yenica a g a n rd i.
Dan yeri yenica agaranda biz Kanda gatdiq.
423. Oxuyun. Eyni finrin m uxtalif cumlalarda neca ifada olunmasina diqqat yetirin.
Ilq a r sin fim izd a an gali§qan § ag ird d ir.
Ilq a r sin fim iz in b u ttin § ag ird larin d an gali§qandir.
S in fim izd an i § ag ird larin an gali§qam ilq a rd ir.
S in fim izd an i §agirdlar igarisinda Ilq ard an gali§qam yoxd u r.
S in fim izin gali§qan § ag ird lari igarisinda Ilq a rin tayibarab ari y o x d u r.
S in fim izin § ag ird larin d an gali§qanliqda Ilq a ra gatan
yoxdur.
S infim izda gali§qanliqda b irin c i y eri Ilq a r tu tu r .
S in fim izin § ag ird lari igarisinda gali§qanliqda Ilq a r b irin cid ir.
424. Avtobusda yolda§m izm oz yerini qocaya verm asini bildirm^K tigtin a§agidaKi ciimlalarin hansindan istifada edarsiniz?
Na ugtin?
O, y e rin i qocaya ho rm atla v erd i.
O, h o rm atla y erin i qocaya v erd i.
O, y erin i h o rm atla qocaya v erd i.
O, qocaya h o rm atla y erin i v erd i.
O, h o rm atla qocaya y e rin i v erd i.
O, qocaya y e rin i horm atla v erd i.
425. Oxuyun. Verilmi§ har bir ctimladaKi finri mtixtalif cumlalarla daha neca ifada etmaK olar?
§ah ara q a ta rla g etm ayi m aslahat gordtilar.
Sabina fabriKda an bacariqli fahladir.
131
ianim maKtaba galdiyim b ir s a a t olar.
[an d a rsla rim i 6yranm am i§ oynam aq istam iram .
26. Ciimlalarin manalarmdaKi farqa fin ir verin.
)aymm agilli balasisan.
ig illi daym m balasisan.
Agilli balam n dayisisan.
ialam n agilli dayisisan.
127. A rtiq sozlari tapib gostarin.
\ d i l sah ar y u x u d a n oyam b da g o zlarin i agdi.
Э, y erin d an ayaga qalxib, su ila y u y u n d u .
P a lta r geyindi va gedib y a n m dana <?огак aldi.
G iin o rta sto lu n a rx a sin a ayla§ib n a h a r yem ayini yedi.
A dil maKtaba oxum aga g e td i va yazi d arsin d a yazi yazdi.
428. A rtiq sozlari atm aqla кбдйгип.
Q ayaliqda da§lara g irpilan dag gayim n su y u n u n § in ltili
;i e§idilirdi.
A y d in liq gecada ay i§igm da yara§iqli me§a gozal gortird ti.
BaKi A zarbaycanm an Ьоуйк p a y ta x t §aharidir.
Ganca §ahari gozal §ahardir.
S u ra t q a ta n d am ir yolu ila Ьэгк g ed ird i.
'‘J A rtiq sozlari atm aqla ciimla qurub deyin.
T ayyara y u x a ri qalxdi, so n ra a§agi endi.
K orpa qoyun q u zu su a n a sim n d alin ca qagdi.
B aliq su d a tiztirdti.
Me§aya agappaq q a r yagm i§di.
Dag gayi q ay a la ra g irpila-girpila dara ila ax ird i.
T oxuculuq fa b rin in d a q a d in la r d azgahda parga to x u y u rd u la r.
Cayin su yu axib daniza toKtilur.
430. Buraxilmi§ harflari alava edib KOQuriin.
g..§a, 9..1?iraq , ta n a ffii.., x a n ..a r, za..b aq , q ..n ?a, a§..az,
b ..x tiy a r, i§ t..h a , sa b ..n , ко..Ь ауп , p a rg ..r, т ..Ь а г э к , ..igaq,
m u §..uluq, a s..a r, x ..tir , р ..п с эк , ..v lad , a ..to m a t, n ..b a r,
av t..q alam , p ..n c a ra , p ..n d ir, xo§b..xt
sarhad
431.
§эк1э baxin. Bu epizoddan istifada etmanla gorduiclariniz
asasinda "Taxil bigini" movzusunda Ьекауэ qurub naql edin.
133
32. Yazda hava, agaclar, heyvanlar, insanlarm amayi,
larin ma§guliyyati haqqmda cumlalar qurub deyin.
*33. “Ufiiqda giina§ p a rla yir” cumlasini avval naqli, sonra
, daha sonra nida ctimlasi Kimi i§ladin.
134. Oxuyun. Такгаг olunan sozlarin manalarm i izah edin.
3 an ran g li m a§m Gancaya s a ri § u tu y u r.
Ham X azar, ham da goy goy ran g d a idi.
¥ azi ta x ta s in d a b ir b ir qadar a ra li yazilm i§di.
B an b a n tin sa idiniz soyuq olm azdi.
M a§immiz dov§anm dalinca qagan iti iti su ra tla Ke?di.
Grordtiyuntiz diiz diiz on ild ir an ilm ir.
M aham m ad, yazi ta x ta s m a gal, gal soztinti yaz.
435. Oxuyun. Такгаг olunan sozlarin manalarm i izah edin.
Ovvalca da§i da§i, so n ra ta x ta m .
O, sabatdan b ir ba§ ba§ sogan g o tu rd u .
Qoqu qogu sahibindan zorla alib, Kasiba verdi.
Q arda§im az qala qala d iv a n n d a n yixilm i§di.
D agm ba§indaKi Kohna qara qara qurd dti§mti§dti.
A raz A raz <?aymi Kegdi.
Da§qin da§qin olan sahaya g etd i.
Ct)ML0NlN BA§ t)ZVL0Rl
MttBTODA V 0 X 0B 0R
436. Oxuyun.
Aytan yax§i oxuyur.
§agird Kitab aldi.
Cay da§di.
BaKi boytiytir.
Q ar a riy ir.
Me§a ya§illa§acaq.
Har bir ctimlada Kimin, nayin va ya haranin haqqmda
dam§ildigmi bildiran sozlari gostarin. Onlara sual verin.
Ctimlada Kimin, nayin va h a ra n in haqqm da dani§ildigm i b ild iran sozlar miibtdda a d lam r.
M iibtada Kim?, пэ? va hara? su a lla rm d a n b irin a
cavab olur: A r z u , §agird (Kim?), Kitab, qar, gay (na?),
В ат , те§э (hara?).
437.
Ovvalni ?ali§mada Aytdn, §agird, Kitab, gay, Вакг, qar,
те§э haqqmda na deyildiyini bildiran sozlari gostarin. Onlara sual
verin.
Ctimlada m iibtada haqqm da na deyildiyini b ild iran
sozlar xabar a d la m r. X abar пэ etdi?, пэ oldu?, пэ edir?,
пэ olur?, пэ eddCdK?, пэ olacaq? su a lla rm d a n b irin a
cavab olur.
438. Yalmz miibtada va xabardan ibarat ctimlalari Kogtirtin.
A ta n in ilK sevinci. TtilKti qagdi. T arla dii§argasi. Tam a§a
ba§landi. L azim li gorii§. M agazadan aldi. M avi daniz saKitd ir. Zam ini bi^dilar. M agaza agildi. Sargiya baxdiq. Q atar
dayandi. Q ara b u lu d la r d ag ilir. D ayanacaqda gozladiK. Yaylag m havasi. § id d a tli doyii§.
135
19. Oxuyun. Har bir ctimlada miibtada va xabari tapib
rin.
ara b u lu d la r yaxinla§di. M e§anin tistu n d a §im§aK
dadi. U zaqda goy g u ru ld a d i. S arin ки1эк asdi. Giiclti
j yagdi. L eysan tezlncla Kasdi. T abiat yagi§la y u y u n d u .
;ulu h av a tam izlan d i. H av am xo§ b ir a tir b u rtid u .
CtimladaKi h ar b ir soz o n u n u zv u d tir, laKin
asas f in r i miibtada va xabar b ild irir. Ona g o ra da
miibtada va xabar ciimlanin ba§ iizvlari a d la m r.
i40. Oxuyun.
Danizda
Garni tiztir.
L apalar oynayir.
Q adir gim ir.
Zamida
T axil d alg alam r.
K om bayn bigir.
Omim da§iyir.
Kogtirtin. "Danizda" ba§ligi altmdaKi ctimlalarda mtibtadanm
ndan bir, "Zamida" ba§ligi altmdaKi ctimlalarda xabarin
ndan iKi xatt д э к т .
441. H ar ctimlada avval mtibtadam, sonra xabari tapib, hansi
ila cavab oldugunu deyin.
R ahila yazi y azir.
Fizza telev izo ra b a x ir.
Ya§il i§iq yandi.
T ayyara T abriza ugacaq.
Naxir Kanda qayitdi.
(>
442. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogiiriin.
р ..п сэк , g o ..0rgin, m ..n ty o r, d o ..q u z, h 0§ ..ra t, p ..n d ir,
i..irm i, y e..d i, g..lgiraq, n o ..b 0tgi, 0s..i, ta p a n ..a , к ..р е ,
s ..кап , to ..q a , п ..b a r, m u §..uluq, b it..i, 0s . .iK, q ..n g 0,
a..ro n o m , g0Ki.., tiifo n .., g0r§0..b0, b ..ra b 0r
443. Har bir ciimlada aw alca xabari, sonra ona sual vermaKla
mtibtadam tapin.
Sevinc y eni m anzite Kogdti.
M ebeli xalam t 0m izl0yir.
Y uk Iu a t daga qalxacaq.
X alqim iz b ay ram a h azirla§ ir.
N axgivan q0dim §0h 0rd ir.
A tam me§0d0n ax§am q ay itd i.
D agin arx a sin d a n gtin 0§ boylandi.
N iim una: Sevinc yeni m onzite Kogdti.
Kogdti (x0b 0r)
K im Kogdti?
Sevinc (m iibtada)
Ct)ML0NlN iKlNCt D eR 0C 0L l t)ZYL0Rt
444.
Sol tarafdaKi har bir ctimlaya sag; tarafdaKi sozlardan
uygun galanini alava edib geni§landirin.
Kamil© oxudu.
КШ0К 0sdi.
T0y y a r0 ugdu.
A tam g0ldi.
A yi gizlondi.
G0m i uzaqla§di.
T raK tor §um ladi.
K0ndd©n
m ahm
ta rla m
siir0tl0
sah ild 0n
§idd©tli
me§0d©
137
. Har bir ctimlaya bir soz alava edib oxuyun.
<
*
*
•
■s ba§landi. M uallim galdi. О dam §di. U §aqlar oyran£ang v u ru ld u . U §aqlar gixdilar.
“Q arda§im g a ld i“ m tibtada va xabardan ib a ra t
im ladir. “B alaca qarda§im §ahara g a ld i” cumsinda isa iKinci daracali iizvlar da i§lanib. iKinci
jracali u zv lar ctim lada asas fiKri b ild irm ir, ba§
zvlari ay d m la § d in r.
IKinci daracali u zv lar icima?, пэуэ?, h a ra y a ? ,
im i?, nayi?, h a r a m ? , Kimdd?, nada?, harada?,
im dan?, nadan?, h a ra d a n ? , neca?, na ciir?, hansi?,
,a v a x t? , педа? va s. suallardan birina cavab olur.
46. Har bir ctimlada noqtalarin avazina uygun galan soz alava
iKla oxuyun.
J§aqlar bagda ... agaci an d ilar.
vle§ada ... agaci gordum .
Xalam f e r m a d a ... baslayir.
Payizda ... is ti б1кэ1эгэ Kogiir.
Q o y u n la r... o tlay ir.
D ir r in d a ... yigdiq.
A rzu ... yellanir.
Olava etdiyiniz soz ctimlanin hansi ba§ tizvtinti aydinla§dinr?
447. Kogtirtin. iKinci daracali iizvlarin a ltindan x a tt gaKin.
M aK tablilar K onserta h az irla § irla r. V aqif pianino <?alir.
R asm iyya gozal o x u y u r. O g la n la r "Q azagi" ra q s in i
o y n ay irlar. N arm ina §eir o x u y u r. U §aqlar K onserta yax§i
h a z irla § irla r. B alaca u§aqlar pancaradan o n lara b a x irla r.
K o n sert sabah olacaq.
C iim lanin iKinci daracali iizviinti miiayyanla§dirm aK
ligiin avvalca m iibtadaya gora m anaca onunla bagli olan
soza su al v e rilir. S onra xabara gora onu aydm la§diran
soza sual v e rilir.
“B alaca qarda§im §ahara g a ld i” ciim lasi o x u n u r.
M iibtadaya gora sual qoyulur: qardaqim - hansi? - balaca.
B alaca sozii ciim lanin iKinci daracali tizvtidiir. O, miibta d a n i ay d m la § d in r.
X abara gora sual qoyulur: galdi - haraya? - §ahara.
gahara sozii da ciimlanin iKinci daracali iizvtidiir. O,
xabari aydmla§dirir.
448. Oxuyun. Ovvalca miibtadaya gora sual vermaKla manaca
onunla bagli olan sozii, sonra xabara gora sual vermaKla onu
aydmla§diran sozii tapm.
Co§qun d a lg a la r q ay alara g irp ilir.
M ehriban qoca sahar tezdan oyandi.
Be§inci qarda§ me§aya g etdi.
Y azda geni§ diizlar ya§illa§ir.
139
ca Q ingiz m eydangada o ynayir.
tuna Q ingiz na e d ir? — O ynayir.
K im o y n ay ir? — Q ingiz.
H an si Q ingiz? — Balaca.
H a ra d a oynayir? — M eydangada.
Suala asasan cumlalari tamamlayib Kogtirun. Miibtadanm
.1 bir, xabarin altm dan ini diiz xatt, iKinci daracali iizvlarin
i dalgali xatt дак т.
'ban a n ir (пэ?).
:il gaKir (Kim?).
•s ba§lanacaq (na vaxt?).
allim gagirir (Kimi?).
galir (haraya?).
nd gozaldir (hansi?).
типа: B agban agac aKir.
0. Oxuyun. Suallarm Komayi ila cumlalari geni§landirin.
flan yonur (nayi?, neca?, harada?).
uni iiziir (hansi?, h arad a?).
ahsul y ig irla r (K im lar?, h a ra d a ? , neca?).
3ssam gaKir (na?, harada?, neca?).
irii qayidir (haradan?, na vaxt?).
iim una R assam
R assam
R assam
R assam
gaKir (na?).
§aKil gaKir (h arad a?).
me§ada §акП gaKir (neca?).
me§ada gozal §экП gaKir.
451. Kogiirun. Xabari aydmla§diran iKinci daracali iizvlarin
altindan x att ganin.
01i tap § in g i ham idan tez yazdi.
D tilgar ta x ta n i m i§arla Kasdi.
T u ristlar diiz dagin zirvasinda dincaldilar.
Bal arilari v izilti ila budaqdan-budaga qonurlar.
M ehpara balaca qarda§m m be§iyi ba§inda sassiz dayandi.
452. §акШага baxin. Har bir §ajdl iizra ciimla tartib edib yazm.
Ininci daracali iizvlarin altindan x att ? э к т .
453. Verilmi§ sozlardan istifada etmanla sxemlari tamamlayib
oxuyun.
Istifa d d etmdK iiqiin sozlar: bacim , soyuq, q irx d i, m a§in,
qondu, qayaya, qoyunu, asdi, dayanacaqda, g etd i
1 ) Q oban----------------.
2) Q a r ta l---------------.
3 )
к й 1ак _ _ _ _ _ _
4 )
K iyeva
___
5 )
------------------ dayandi.
454. Sxemlar tizra ciimla tartib edib yazm.
1 )
N a r g iz ------------------ oynayir.
2) F a h la la r--------------- topla§dilar.
141
zumgiilar_____________ кэвсШэг.
lnur__________ oyratdi.
'leviyye________________ oxudu.
, If
. Miibtada va хэЬэгт yerini пэгэгэ almaqla verilmi§
an sxem iizra ciimla tartib edin.
„песэ?
harada?
ll
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
__
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
__
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
(§ an ap ip iK , alabdZdK, ugur, m e§ddd)
песэ?
nayi?
кппэ?
(y o ld a § in a , maraqli, Rafiq, v e rd i, K itabi)
na vaxt?
harada?
na qadar?
( f #2, h a g d a , q o x lu , y eti§ d i, p a y i z d a )
6. Oxuyun.
laqlar stadiona yigi§dilar. Futbolgulari hami salamladi.
ba§landi. BizimKilar yax§i oynadilar. ininci topu
n vurdu.
mdalari sxemdaKi qaydada yazm.
haraya?
Kimi?
neca?
neganci?
n9yi?
457.
ganin.
Dord ciimla yazm va har birinin altindan onun sxemini
458.
Plan iizra "istirahat giiniinii песэ Kegirdim” movzusunda Ьекауэ qurub yazm.
Plan
1 . Istirahat gtinii harada olmu§am?
2. Yammda Kimlar olub?
3. Nalar g 6 rmii§am?
4. Na etmi§am?
5. Эп gox xo§uma galan na olub?
•
Plan iizra ciimla haqqinda dam§maga hazirla§in.
Ciimla naya deyilir?
Ciimlanin sonunda hansi durgu i§aralari qoyulur?
CumladaKi sozlarin bir-biri ila bagli oldugunu nadan
bilirsiniz?
Ciimlada sozlar arasinda alaqa nayin icomayi ila yaramr?
Soz birla§malarinin ciimladan farqi nadir?
Ciimlanin ba§ iizvlari hansilardir?
Miibtada naya deyilir?
Xabar naya deyilir?
Ciimlanin ba§ iizvlari hansi suallara cavab verir?
Ciimlanin iKinci daracali iizvlari naya lazimdir?
iL BOYU KEQil_Mi§L0RiN T0KRARI
). eiifbam azbar deyin. Saitlarin har biri ila ba§lanan sozlar
0. Oxuyun. Qalin va inca saitlari gostarin.
b arn mani gagirsa,
vlan ona "Can!” deyiram.
\na Vatanimiza
\zarbaycan deyiram.
Mard babalanmizdan
Odur yadiganm iz,
Odur bizim i§iqli,
Baxtiyar diyanm iz!
djddr Fdrzdli
31. Buraxilmi§ harflari alava edib Kogurtin.
..xtavar, d..vlat, xo§b..xt, za..baq, q..bul, za..bil,
il..t, K..rvansara, n..muna, sa..sagan, a..ronom, saKs..n,
i, g..§a, a..tomat, gaid.., n..bar, b..rabar, m..§tuluq,
t..d.., x ..tir
Jozlarin yazili§im darsliyin axirmdaKi liigatla yoxlayin.
462. Oxuyun. Qara harflarla verilmi§ sozlarda dodaqlanan va
aqlanmayan saitlari gostarin.
A ta la r sozlari
•
•
•
•
•
Qon§uda bi§ar, biza da dti§ar.
В6уйк1эг1э Ьоуйк ol, KigiKlara gostar yol.
Dovlatda dava, ovladda nava.
Qorxaq oz Kolgasindan da qorxar.
Bugda gorayin yoxdursa, bugda dilin olsun.
463. Ahang qanununa tabe olmayan be§ soz yazin.
464. Qo§asaitli va qo§asamitli sozlar tapib deyin. Qoyasamitli
sozlarin satirdan-satra Kegirilmasi qaydasim izah edin.
465. Oxuyun. Sozlari кок va §aKilgiya ayirin. Hansi §dKilgilar
cumlada sozlar arasmda alaqa yaratmaga кбшак edir?
adam lar, Kandli, dagli, yaylagin, gollar, toxucu, ceyranin,
daftara, ganmagi, mantabli, neftgi, vaqonda, damirgi, giildan,
Kinoya, toxucu, gaygi
466. Oxuyun. ЕуткокШ sozlari segib qar§i-qar§iya yazin.
догак, iiziim, Komur, damir, uzumluK, meydan, Kosmos,
iiztimgu, gay, Komtirgti, qar, meydanga, §ahar, taxil, gaydan,
taxilgi, gorangi, §aharli, qarli, damirgi, taxilgiliq, Kosmodrom
467. Har bir sozun qar§isinda bir nega еушкокШ soz yazin.
dag, neft, i§, gay, ya§il, ag, goy, vur, siir
468. Oxuyun. Owalca isimlari, sonra sifatlari, daha sonra
fellari tapib gostarin.
Oziinla b aglara giil-gigaK g atir,
Gollara al-alvan bir коупэк gatir,
Daglara yamya§il bir ограк gatir,
Gatir dimdiyinda yarpaq, qaranqu§.
О xalli кэрэпэк saninla galsin,
Bulbul, эапкбупэк saninla galsin,
Qu qu§u, qaz, ordaK saninla galsin,
Gal, yena maclislar quraq, qaranqu§.
Bala§ Azdroglu
i. Sozdiizaldici §aicilgilari olar, sozlari segib Kogiirun.
Idan, yoldan, giildan, §aftali, bagli, baliq, ba§liq, qaygi,
yoluq, Kolluq, bulaq, gaylaq, tapanga, bagga
0. Bu yazimn biri Kamilin, digari Vidadinin daftarindandir.
Лап neca qiymatlandirarsiniz?
to.
Utn i>9 nutyit&fobc* 9n
~
■/ct xeytusT,<
t/a
'<* nan} j^o^t
tu t
S d ttrU X JtfL & t
laKMiAxyaAd#
3{!&ыи- Sat6tM_
*xve fv^isbttdb
O&lA—
rfida& u*- fojcutrt
if* truytAp& tuideft-yay
& *too i*f 3& & aym m
вибх, х/ш^шгу^Сашзс^л
o le лсш я y a p . Aactot£ayay& L icru n
Qcaou y ty i -
&*■ Оп/а/ш ь & X / & tustchtt' абэг+ги&г&х*.,
?6uyjux£ Аа*ил& уа* cU* cS&faah ed!ib&t'
£а£***£*-ъv*nak y a jj &аш*
Kiinin yazisini oxumaq va ba§a du§maK asandir? Bunu neca
h etmaK olar? Kamil hansi sahvlara yol verib?
Onun sahva yol verdiyi sozlari neca yazmaq lazim idi? Kimin
xatti yax§idir?
471. isimdan va sifatdan amala galan fellari segib oxuyun.
addimladi, galacaK, agardir, yatir, alayir, goyardi,
sarinla§ir, qagdi, di§layacaK, siirtir, da§ladi, i§layacaK, galir,
yax§ila§di, oynayir, ayaqlayir, vurur, istilanacaK
472. Feldan amala galan isimlari segib oxuyun.
alma, otlaq, gorti§, sahil, galgi, baxi§, biganaK, vuru§,
qarmaq, догак, silgi, dara, sargi, gaman, gtilti§
473. Har bir sozti ctimlada bir nega manada i§ladib yazin.
six, tag, sag, sarin, dtiz, sapin, qol, aKin, dag, bigin, sag, a§
474. Oxuyun. Suallara cavab verin.
Qaz, yag, i§iq,
dtizaltmaK olar?
savad,
isimlarindan
hansi sifatlari
i§ladi, gozlayacaK, y a g la y iriq fellari hansi isimlardan
diizalib?
Goy, soyuq, yum§aq sifatlarindan hansi fellari dtizaltmaK
olar?
Da§, su, ba§ isimlarindan hansi fellari dtizaltmaK olar?
147
\§agidaKi isimlardan sifat va fel duzaldib yazin. Mota-
alim gostarin.
a§, dil, di§, sas, ot
tuna: ot (na?), otlu (neca?), otlayir (na edir?)
Suallarm yerina su soziinii uygun §акШа alava edib
i z ya§amaq olmaz. Biz (nayi?) igirin. Mineral (nadan?)
) tigiin istifada edirlar. (Nayin?) gticti ila dayirmanlar,
tc stansiyalan i§layir. (Nada?) hayat giicii var. Tamiz
i giricab sulan qatmaq olmaz. Caylarimizin (nayi?) ila
n , baglan suvarirlar.
. Oxuyun. Har bir felin hansi zamanda i§landiyini deyin.
Dagin ba§indan
§afaq sagacaq.
Nagmaicar qu§lar
Qanad agacaq.
Korpa balalar
Qixacaq gola,
B iri qovacaq,
B iri qagacaq.
icabax, agaca
*a§iqdi yamaca.
1ак asir astaca
rpaqlan oynayir.
ac sanici qaynayir,
» bil da§ir agac...
; giganlar atrina
runtir ya§il yamac.
Ydhya Kdrim ov
Y u sif Hdsdnbdy
Galdi bahar,
Oridi qar.
Sel qayna§di,
Qaylar da§di.
M irm eh d i Seyidzadd
)a§di soziinii
na iiQiin Kegmi§
zamajada hesab edirin?
478.
Ciimlada bir-biri ila bagli olan sozlari ntimunada
gostarildiyi K i m i yazin.
Tarlalarda qizgm i§ gedir.
Rasul har gtin dirriicda i§layir.
U§aqlar yeni mantabin i§iqli otaqlarma dolu§dular.
Dala qocaman palidin Kogu§unda gizlandi.
U§aqlar gayi icegib sahilda oturdular.
N iim un a ; Tarlalarda qizgm i§ gedir.
i§ gedir
qizgm i§
qizgm gedir
tarlalarda gedir
479. Suallarm Komayi ila ciimlalari geni§landirin.
Qigaiclar agir (hansi?).
Circirama cin ld ayir (na vaxt? neca?).
Buludlar ugu§ur (harada? neca?).
Oglan gagirir (hansi? Kimi?).
/IftO R i i r f l v i l m i s s r i y l a r i д1ялга p H i b n v n v n n .
dal]
Birdan KapanaK.^U §aqlar Kapanayin dalmca~r<Jagdilar.
Har bir ciimlada ba§ iizvlari gostarin.
481. Kogiiriin. Mubtadamn altmdan bir, xabarin altindan ini
dtiz xatt дакт.
U§aqlar geni§ biganaya gatdilar. Onlar otu bigmaya ba§ladilar. Otrafa xo§ atir yayildi. U§aqlar biganayin Kanarinda
149
эк gordular. Onlar doyunca giyalaK yedilar. Hami havasadi. ZaKir va Hazi quru otu yaba ila yigdilar. Ramazan
ay ay a vurdu.
52. Oxuyun. Imla yazmaga hazirla§in.
svinc va V aq if yayi Kandda babalarmin yaninda Kegira>r. Babasigilin meyva bagi va d irriyi var. V aq if agaclarm
asina ahang дакасак. Sevinc isa dirriKda taravazi yigla babasma кбшэк edacaK.
aqif va Sevinc me§aya getmayi gox sevirlar.
nlar boyiirtKan yigacaqlar. Ciirbaciir agac yarpaqlari
iyib, alboma tiKacaKlar. Me§anin yanmdan gay axir.
[lar gayda gimacaKlar. Onlar Kandda yax§i dincalacaKlar.
baba yeni qiivva ila galacaKlar.
83. Naqli, sual va nida ctimlalari qurun.
84. Bir sozdan ibarat ciimla deyin.
85. Har bandda qara harfla yazilmi§ eyni d ir saslanan sozlarin
tea farqini izah edin.
Qizim, gotiir qalam, yaz,
OlKamiza galdi yaz.
indi da girpiram tut,
Ag agzim , goyda iut.
Gediram baga sari
Alm alar var al, sari.
Yiiyani tez mana at,
Qamana qagacaq at.
Nega ranga galir goy:
Qirm izi, al, ya§il, goy.
Toplan gox yax§i itdi,
H e y if, me§ada itdi.
Tofiq M ahm ud
486. Yayi harada va neca Kegiracayiniz haqqmda dam§in.
151
lu
Go t
A
g
aqronom
agacdalan
adat
ahang
aila
a§paz
gevra
gilgiraq
В
.
banov§a
barabar
baxtavar
baxtiyar
bax§i§
bitKi
D
daira
damiryol
diqqatli
domino
dord
E
btitov
biitiin
eKSKursiya
С
Э
cafta
cizgi
ahang
aniz
a ltiz y u y a n
asgi
asr
hazz
h a m i§ 0
h a tta
h a§ 0 rat
h iy l©
h u sn x0 t
F
X
fa v v a r a
fa n a r
film
x a in
Х 0 ПС 0 Г
xo§b0xt
G
i
g ic itK a n
g U §0
g tib r a
g iin a b a x a n
in § a a t
is im
iz in
H
К
haqq
h e y if
hadd
K ilo q r a m
K ilo m e tr
Kinofilm
Klub
KolleKsiya
Konsert
Kosmonavt
Konfet
Q
qahraman
qizilgul
qirqovul
qonga
L
litr .
lift
M
mail
тапеэ
тэЬЬээ
montyor
mu§tuluq
miialica
тйЬагэк
miibtada
mudafia
mtidir
mutalia
N
neft
niibar
пйтипэ
numayi§
О
ornestr
Ф
ovlad
omiir
P
sait
segid
sadr
saicsan
sarni§in
sarhad
sahv
sovqat
stadion
stansiya
paytaxt
pe§man
pahlavan
plan
plaKat
pomidor
§
R
§eir
§ose
radio
riayat
riyaziyyat
T
teatr
te le v iz o r
te le fo n
ta b ia t
ta y y a ra
Y
y u b ile y
tiifa n g
••
U
iim id
Z
z a if
KiTABIN igiND0KiL0R
II S iN lF D e K E g iL M i§ L 0 R iN T e K R A R I ..... 3
Saslar va h a r fla r................................................. 3
Saitlarva samitlar................................................ 4
H eca............. ....................................................... 5
\
Satirdan- satra Kegirma......................................... 5
Qalm va inca saitlar (taKrar)................................ 6
Qo§asamitli sozlar............................................... 7
V u rgu .................................................................. 8
Saslar va harflar (davam i)................................... 10
Dodaqlanan va dodaqlanmayan saitlar................ 10
Ahang qanunu.................................................... 15
Kar va cingiltili samitlar.................................... 23
S 6 Z ...................................................................
28
Soztin tarK ibi..................................................... 28
Кок va §aKilgi....................................................
28
Nitq nadir?.......................................................... 42
N lT Q H lS S O L O R l............................................ 43
................................................................... 47
.........................................................................................................
.................................................................................
79
94
n zamana gora dayi§masi.............................
98
d a r ................................................................115
V IL0.............................................................. 122
ulada sozlarin alaqasi.................................... 124
birla§masi.....................................................128
nlanin ba§ iizvlari. Miibtada va xabar............ 134
nlanin iKincidaracali iizvlari......................... 137
BO Y U K E g t L M i§ L 0 R iN T 0 K R A R I...........144
[G o
t
.............................................................. 152