Adobe Indesign CS4 - 04_13 227-240

Transkript

TARHN PENDE
THE PURSUIT OF HISTORY
-ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS-
-INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH-
Yl: 2010, Say: 4
Sayfa: 213-226
Year: 2010, Issue: 4
Page: 213-226
AZERBAYCAN SAFEVÎ DEVLETNN ASKERÎ TEKLÂTI
Zabil BAYRAMLI
Özet
Daimi ordunun bölümleri “korçu”, “gulam”, “tüfekçi”, “topçu” bölümlerinden oluur. Bu bölümlerin lideri “korçuba” dr, ikinci srada “gulamaas”, üçüncü srada “tüfekçiba” ve son
olarak “topçuba” yer alr. Devlet kademesinde üye olarak “korçuba” ayn zamanda ordudan
sorumlu bakandr. Korçu ad verilen kiiler hassa askerleridir. I. ah smail tarafndan Chagataev
ordu sistemi örnek alnarak kurulmutur. Yazl kaynaklara göre o dönemde oluturulan bu
ordu yerel insanlardan oluuyordu.
ah Abbas iktidara gelir gelmez askeri reform çalmalarn hzlandrd ve gulam, tüfekçi ve
topçu snfndan oluan yeni bir ordu kurdu ve ah’n ordusunu güçlendirdi. Yeni oluan bu
ordunun toplam says 44 bin kiiyi buldu.
Korçular askeri politikalarda geni bir etkiye sahiptiler ve ah smail bunlarn yetkilerini kstlamak istedi fakat ordudaki ehemmiyetlerini düünerek plann erteledi.
16.yüzylda bile Korçular devleti desteklemeye devam ettiler.
Anahtar Kelimeler
Safevi Devleti, Azerbaycan, Askeri Tekilat
MILITARY ORGANISATION OF THE AZERBAIJAN SAFEVY STATE
Summary
The permanent army consisted of the divisions of “qurchu”, “qulam”, “tuphenkchi” (riffler) and
topchu (cannoner). Among the staff of these army “qurchubashi” was the head,“qullazaghasi”
the second, “tuphengchi aghasi” the third, and “topchubashi” the last. Being the member of the
state council,”qurchubashi” was the Military Minister as well.
Gorshus were hassa soldiers. C reated by Shah Ismail I on the sample of Chagataev military
system.According to the written sources of that period this army consisted of only indigenious
people.
Almost at onse came to the power Shah Abbas I carried out military reform and have created
new combat army consist of gulam,tuphenchy and topchy improved and strengthened Shah
army. The aggregate number of new combat arms were 44 thousand persons.
As the Gorchuss military political in fluence was wide,Shah Abbas I decided to restrict their
rights,but considering their importance sustained his plan.
Yrd. Doç. Dr., Azerbaycan Bakü Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi Öretim Üyesi. [email protected]
228 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
Even in XVII century the Gorchus were still the support of state.
Key Words
Azerbaijan, Safevi State, Military Organization
2/4 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 229
GR
Safevî Devletinin askerî tekilâtyla ilgili olarak XVI.-XVII. yüzylarn Avrupa
literatüründe ve yerli kaynaklarda ayrntl ve bilimsel önem tayan bilgiler bulunmasna ramen sovyet tarih biliminde bu sorun her yönden ve bilimsel olarak
bir çözüme balanmamtr. Çünkû bu devirde ilk kaynaklar bazen ayrntl olarak
ele alnmam, tarihsel gerçekleri yanstan olgular aça çkarlmam ve karlatrmal bilimsel–eletirel incelemeler yaplmamtr. Bu yüzden Azerbaycan Safevî
devletinin askerî tekilâtnn kaynaklar esas üzerinde aratrlmasna, örenilmesine ve sorunla ilgili tarihsel gerçeklerin aça çkarlmasna büyük gereksinim
duyulmaktadr.
Safevî ordusu devlet ve ah ordusundan müteekkil olmak üzere iki bölüme
ayrlyordu. Birincisi (devlet) yöneticilerinin (hakimlerinin)* Alaylar'ndan,
Gorçularcdan (Korçularcdan), ikinci bölüm ise Kullar (Gulamlar), Tüfekçiler ve
Topçularcdan meydana gelirdi.1
Eyalet hakimlerinin emrinde olan Türk-Kzlba ordusu hakknda “Tezkiret elmüluk”ta bulunan bilgileri V.Minorski aratrarak sözü geden ordu mevcudunun
toplam saysnn 58.289 kiiden, .P.Petruekski ise 59.496 kiiden olutuunu belirtmitir.2 1617-1624 yllarnda Kzlba memleketinde oturan Pyetro della Valle'ye
göre Kzlba askerlerinin says 70.000 olmu, bunlardan 50.000 kii ise askerî
hizmette bulunduklarndan dolay devletten maa alyordu. 20.000 kii ise ticaret
ve tarm ileriyle uratklarndan devletten maa almyordu.3 Seyyaha göre Kzlbalar 32 kabileden olumu, her kabiledeki nüfus says 10.000-12.000 kiiye ular
ve bir kaç kabile nüfusu ise 500 kiiden fazla deildi.4 Pyetrocnun kiisel gözlemlerine göre Türk Kzlbalarn on alt ili sol kol, dier on alt ili ise sa kol ili adn
almaktayd. Savata, seferde, divanhanecde on alt il ahcn sanda, on alt il ise
solunda bulunurdu.5 Pyetro ifade ediyor ki, her Kzlba serbest olup istedii zaman maan almaktan kendi istei üzerine vazgeçebilir, yahut hizmet yerini
dee bilirdi. Ama sava srasnda bakana, yani maa verene kaytsz artsz tabi
olmal ve askerî disiplini, kurallar yerine getirmeliydiler. Her bir askerîn yllk
maa 5 tümenden az deildi, bu ise iyi bir at satn almak ve bir yl geçim salamak için yeterince idi. Ordu komuta kadrolarnn ve memurlarn mali durumu
daha iyiydi; onlar hizmet derecesine göre maa alrlard. Orduda öyle ünlü kiiler
vard ki, onlarn yllk maa 300-400 tümene ulard. Bu ünlü kiiler sava sra*
1
2
3
4
5
Safevî devlet tekilâtnda eyaletler genellikle valilerce yönetilen hudut eyaletleri ve Beylerbeyilerce yönetilen eyaletler olmakla
ikiye ayrlrd. Beylerbeyi'lerin yönettii eyaletler sayca çok idi; ah I. Tahmasp devrinde Beylerbeycilerce yönetilen 50 eyâlet
bulunmaktayd. Valiler ve Beylerbeyiler eyaletleri “han”, yahut “sultan” payesiyle yönetirlerdi.
arden, Sefername-ye arden, Tercome-ye Ebal Yemai, C.3, Tehran, h. 1374, s. 1191.
Sazmane edera-ye hökumete Sefevi ya Teliate Minorski ber Tezkiret el-müluk, Tercome-ye Mesud Pecebniya, Tehran, h. 1368,
s. 54; Petruevskiy .P. Oçerki po istorii feodalnh otnoeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI. Naçale XIX. vv. Leningrad, 1949, s.
144.
Pyetro della Valle, Sefername-ye Pyetro della Valle, Tercome-ye ez metn-e esli-ye talyayi doktor uaeddin efa, Tehran, h.
1348, s. 348.
Pyetro della Valle, age., s. 349.
Ayn eser, s. 347.
snda askeri hizmet için imkanlar uyarnca 50-100 savaç vermeliydiler. Ama
askerî deftere yalnz kendi isimleri kaydolunduundan emirleri altnda bulunanlarn maalarn alrlard.6
Devlet ordusunun dier nev'i Kzlba kabile süvarilerinden oluan ve Korçu
denilen müntazam muhafiz birlikleri idi. Pyetro della Valle'ye göre Korçu terimi
Türkçedeki korumak sözünden meydana gelerek koruyan, gözleyen, kay gösteren anlamna gelmektedir. Korçular Kzlba olarak, deil hann, yahut sultancn,
dorudan doruya ahcn buyruu altnda bulunurlard.7
Faruk Sumer yazyor ki, Safevi hassa askeri olan korçular I. ah smail tarafndan Çaatay askerî telilât esasnda kurulmutur.8 Ne var ki, Korçu askerî tekilât Azerbaycancda XV. yüzylda da mevcut idi. Ülke snrlarnn korunmas ve ahn
muhafazas ile baka bir devlet muhafz birlii olan Korçular görevlendirilmiti.9
Kaynaklarda Korçularn eyâletlerde serbest yaay ve harp esnasnda reislerinin
yönetimi altnda birletikleri hakknda bilgilere rastlanmaktadr.10 Tavernye belirtir ki, Korçular eskiden beri soylu nesillerden çkmlar ve atlganlkta hep ün
yapmlar. Bu kiiler Türkmanlar gibi çadrlarda oturuyor, evlâtlarn genç yalardayken aha hizmet için gönderir ve burada ahperest olarak yetiinceye kadar
eitim görürler.11 Ama Tavernye Korçularcn soyu, kökeni ve yaay üzerine
verdii bilgilerde hata yapmtr. Çünkû, Azerbaycan Türk nüfusunun XVI.-XVII.
yüzyllarda büyük ehirleri, köyleri vard ve ahalinin geni kitlesi zanaat, ticaret ve
tarm ileriyle, bir ksm ise yaylak-klak hayvanclyla urayordu.
Türkmanlarn ise sözü geçen devirde Azerbaycancdaki Türk illerinden biri olduu
su götürmez bir gerçektir. XVI.-XVII. yüzyllarn tarih yazarlarnn belirttikleri
gibi, onlar Ustaclu, Türkman, Rumlu, Avar, Kaçar, Bayat, Varsak12 ve dier Türk
boylarndan seferber edilmi ayr bir muntazam ordu nevi idi; onun kadrosunda
qayri-milletlerden askerin bulunduu hakknda devrin hiç bir kaynanda bilgilere rastlanmaz. Nitekim arden kendi gözlemlerine dayanarak belirtir: “Korçular
birkaç defa darbe yemelerine raman bugün muntazam ordunun en kudretli,
heybetli askerî ktasdr. Onlar Türkmen, Tatar soyundan gelirler...kendi köylerinde oturuyor, baqa airet ve kabileye karmamlar”.13 Alman seyyah Engelbert
Kempfer de belirtir ki, cesaretleriyle ün kazanm bulunan, boylu boslu Korçular
Türk soyundan geliyorlar.14 Safevî devletinin yönetiminde güç ve söz sahibi olan
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Ayn eser, s. 349-353-354.
Ayn eser, s. 351.
Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, 1977, s. 20.
Sefername-ye Sanson, Tercome-ye Ta Tefezzüli, Tehran, h. 1346, s. 46.
Adam Oleariy, Podrobnoye opisaniye puteestviya Goltinskovo posolstva v Moskovskiyu i Persiyu v 1633, 1636 u 1639 godax,
Perevod s nemetskovo yazka: P. Barsova, Moskva, 1870, s. 889.
Jan Batist Tavernye, Sefername-ye Tavernye, Tercomo-ye Ebuturab Nuri, sfahan, h. 1336, s. 581.
sgender Bey Türkman Müni Tarih-i alem ara-yi Abbasi, C. I, Tehran, h. 1350, s. 43; Hesen bey Rumlu, Ehsen et-tevarih, Be
sey-o teshih Ç.N. Seddon Tehran, h. 1342, s. 259.
arden, age., c.3, s. 1191.
Engelbert Kempfer, Der derbare ahenahe ran, Tercome-ye Keykavus Cahandari, Tehran, h. 1350, s. 87.
korçularn kökeni hakknda Engelbert Kempferin deerli bilgisi ardencin yukarda kaydolunan fikrini dorulamaktadr.
Tavernye'nin günlüünde ise Korçularn mensup olduu Türk illerinin yaam
tarzna ilikin kimi yanl fikirlere ramen, sözü geçen illerin sava yetenekleri, I.
ah Abbas devrinde onlara kar tutum ve verilen güvence gerçee uygun biçimde
anlatlmaktadr. O kaydediyor ki, hepsi süvarilerden oluan korçulara cire ve yeteri kadar aylk ödenir. Kimi zaman korçularn içinden yetimi olan ve ülke yönetiminde yüksek mevki sahibi kiiler de bulunmaktayd. Genellikle onlara “Kzlba” denilir. Diyorlar ki, padiahn 22 bin korçusu var, hepsi de cesaretli olan bu
korçular savalarda hayret verici ytlik gösterirler. I. ah Abbas bu ordu ksmnn
kimi ayrcalklarn ortadan kaldrarak Gulamlara verdi. Fakat bu i hemen durduruldu ve I. ah Abbas amacn tümüyle ve vaktinde uygulayamad. Korçularn
serdarna (reisine) “Korçuba” denilmektedir ve korçular içinden yetiirdi. ah,
baka kabile mensubu olan bir kiini onlara “serdar” – reis atamazd.15 Korçu alaynda onlu sistem uygulanrd. En ufak askerî birlii on asker olutururdu. Bunu
yüz ve bin kiiden oluan birlikler izlerdi. Bu birliklerin banda bulunan komutanlara “onba”, “yüzba” ve “binba” denirdi. Ylda korçubacya 150 tümen,
bimbacya 70 tümen, yüzbacya 30 tümen ve onbacya ise 10 tümen maa balanmt. Atl erlerin her birine ylda 10 tümen yahut 15 tümen verilirdi. Buna ek
olarak, her üç ylda bir ahn da katld geçit töreni yaplrken, yahut korçu ordusunun genel durumu tefti edilirken onlara maan üçte bir ksmndan fazla bahi
verilirdi. Bu bahi her kiiye yetenek ve beceriine göre verilmekteydi. ah yüksek mevki sahibi olan birini oldürmek isterken bu ii korçulardan biri yerine getirirdi.16 Korçularn rütbe ve görevlerine göre Tavernyecnin iletdii bilgiler XVII.
yüzyln 80cli yllarnda Engelbert Kempfercin ayn konuyla ilgili verdii bilgilere
tamamyla uymaktadr. Ama Engelbert Kempfercin günlüünde er korçunun maa 9 tümen kadar gösterilmitir.17 Rafael dyu Mans hariç devrin dier Avrupa
yazarlar korçubann yllk ayl hakknda ayn bilgileri vermekteler; bu ise onlardan birinin ötekinin eserinden faydalanmasyla ilgilidir. Rafael dyu Manscn
eserinde korçubann yllk ayl 1000-1500 tümen,18 “Tezkiret el-müluk”ta ise
1491 tümen 7200 dinar19 tutarnda kaydedilmektedir. Sonuncu eser Azerbaycan
Safevî devletinin mali sistemiyle ilgili ilk kaynak olduundan burada
korçubann yllk maa üzerine bilgilerin kesinlii kuku götürmez.
Alessandricnin daha XVI. yüzyln 70cli yllarnda belirtdiine göre ah be bin
kadar korçuya maa balamt.20 Onlar en sözü geçer, güveniler ve becerikli kiiler içinden seçilm ah korçular olarak ahn kiisel muhafz ktasn oluturuyor15
16
17
18
19
20
Jan Batist Tavernye, age., s. 592.
Ayn eser, s. 582.
Engelbert Kempfer, age., s. 92.
Sazmane edare-ye hökumete…, s.165.
Mirze Semai, Tezkiret el-müluk, Be kuee döktor Seid Mehemmed Debirsiyagi, Tehran, h. 1368, s. 53.
Sefername-ye Venezian der ran, Tercome-ye doktor Menuçöhr Emiri, Tehran, h. 1349, s. 448.
lard. Korçularn yansra eyaletlerde 20-30 bin, belki de bundan fazla korçu mevcudundan sözedilmektedir. Pyetro della Valle korçularn saysn 12.000 göstermitir.21 E.Kempfer ise 10-12 bin savacdan oluan korçu birliinden, korçularn
mensup olduklar illerden, korçularn illerin korumasna dayanmalar ve yüksek
rütbeli komutanlarn (subaylarn) buyruu altnda bulunmalarndan söz ederek
sahih bilgiler vermektedir.22 Bununla birlikte E.Kempfercin korçularn miktar
hakknda bilgilerinde çeliki de söz konusudur. O, korçularn saysnn 10-12 binden fazla olmadn kaydettikten sonra belirtir: “Bugün 15-20 binlik korçu eski
zamanlarda ayn ad altnda varln sürdürmü askeri gücün yalnz bir ksmn
tekil eder”.23 Cemelli Kareri'nin günlüünde ise Sultan Hüseyin (1694-1722) devrinin ilk yllarnda korçularn saysnn 22000 olduu gösterilmitir.24 Ne var ki,
Alessandri'nin belirttii gibi markezdeki korçularn mevcudu 4-5 bini akn olamazd. Tavernye de kendi gözlemlerine dayanarak merkezteki korçularn saysn,
ayn zamanda onlatdan oluan askerî birlii hususi ordu nev'i olarak belirlemitir.
Tavernye'nin belirttii üzere ah, genellikle sava ve bar zamanlarnda 4000 süvariye maa, erzak (yiyecek) veriyor, hayvanlarnn yemini salyordu. Söz konusu askeri birlik –korçu alay belirli bir yerde savaa hazr bulundurulan hassa ordusu idi. Alay mensubu her bir asker maan ne zaman ve nereden alacan da
biliyordu. Tavernye açklamasn sürdürerek öyle anlatyor: imdi 25 yldr ki,
onlar hiç kimseye kar savaa girmemiler, yani Kandahar'n fethinden sonra
komu devletlerle sava çkmamtr. Bu süre içinde süvarilerden birçou ek masraflardan dolay hayvanlarn satmlar, yahut telef etmilerdi. Onlar telef ettikleri
atlarn derisinin damal ksmn saklarlar. Çünkü sava ilan edildiinde atlar,
yahut atlarn derisinin damal ksmn kontrol ederler. Derinin damal ksm
suya daldrlr ve böylelikle atn hastalanarak, veya yalanarak öldüü, yahut kastl olarak öldürüldüü tespit edilir. Atn kastl olarak öldüren süvari ar
cezâdan kurtulmak için hemen kendine bir at satn alr. Dama (nian)yalnz deil
atlara, devlete ait klç, tüfek, ok, yay ve dier silahlara, mamullere de vurulurdu.
Dama ah'a özgü atlarn sol budunda bulunurdu. Askerî geçit töreninde ve askerlik eitimi tefti edilerken her bir askerin silah ve at onun nian üzerine kontrol edilirdi.25
Kzlba kabile süvarilerinden oluan korçularn kabilelere göre düzenlenerek
askerî ktalarda birlemesi, bu birliklerin her birinin bir korçuba'nn buyruu
altnda bulunmas hakknda kaynaklarda bilgiler az deildir. Söz gelimi, Ustacl
korçubas 1514 ylnda Çaldran meydan savanda öldürülmütür.26 Hasan Bey
Rumlu h. 941 (M.S. 1535) ylnda Osmanl ordusunun Azerbaycan'a ikinci seferin21
22
23
24
25
26
arden, age., c.3, s. 1191.
Ayn eser, s. 88.
Cemelli Kareri, Sefername-yi Kareri, Tercome-ye doktor Abbas Nahçivani ve Ebdüleli Kareng, Tebriz, h. 1348, s. 168.
Jan Batist Tavernye, age., s. 574-575.
sgender Bey Türkman Muni, age., c.1, s. 43.
de Türkman, Rumlu ve h. 959 (M.S. 1552), ylnda ise smail Mirza'nn Erzurum'a
yürüyüünde Nahçvan, h. 979 (M.S. 1572-1573) ylnda Kzlba ordusu Gilan'a
doru hareketinde Ustacl, Karipli (Qeribli) korçularnn ordunun bel kemiini
oluturduunu belirtir. Ayn zamanda, ah F.Tahmasp'n vefat srasnda Rumlu,
Avar, Kaçar, Bayat, Varsak (Varsag) korçularnn saray muhafz ktasn
olutuduunu kaydeder.27 ah Süleyman'n eylül 1668 tarihli fermannda irvan
bölgesinde ahseven, Avar (Efar), aml korçularnn yerletirildii ve
Derbendcin muhafazas ile Derbend korçularnn görevli olduu iaret edilmektedir.28 Bu olgular Kzlba kabile korçularnn yansra ehir nüfusundan da korçu
birliklerinin oluturulduunu bildirmektedir. Kaynaklarda korçular vilâyetlerde
yayor denilîrken gerçekte korçularn bir ksmnn serhat vilâyetlerinde yerletirilmesi ve bu vilâyetleri koruma ile onlarn görevlendirilmesi göz önünde bulundurulur. Sanson bunun üzerine daha sarih bilgi vererek yazyrdu ki, ülke hudutlarnn muhafazas ile korçubann emrinde bulunan ve korçu denilen askerî birlik
görevlendirilmiti.29
Tüfekçiler ahca mahsus ordu nevci olarak vilayet bölgesi üzere seferber edilirlerdi ve yl boyunca maa aldklarndan dolay gerektii zaman derhal tahsis
edilmi askerî hizmet yerine gelirlerdi. Onlar önce piyade olarak hizmet yapr, her
dörd yahut be kiiye erzak ve mühimmat tamak için birer katr yahut beygir
verilirdi. Sava srasnda ordunun hareket mesafesinin uzunluu ve çeviklii göz
önünde bulundurularak tüfekçilere birer at verilirdi. Yüz kiiden oluan birlik
reisine yüzba, umum reise ise tüfekçiba denilirdi.30 Tüfekçibacnn yllk maa
711 tümen 5300 dinar (0,53), er tüfekçinin yllk maa ise 4-5 tümen idi. Büyük
rütbeli tüfekçiler de bu kadar maa alrlard.31 Onlarn toplam says Pyetro della
Vallecye göre 20.000, Tavernyecye göre 40.000-50.000, E.Kempferce göre ise 12.000
idi.32 Cemelli Kareri ise tüfekçilerin toplam saysnn 50 bin olduunu belirterek
yazyordu ki, onlarn birçou köylü nüfustan gelirler, silahlar klç ve tüfekten
ibarettir, her biri ylda 4, yahut 5 tümen maa alr. Eyâlet hanlarnn emri üzerine
ayda bir askerî talim yaparlar; böylelikle de onlar silah kullanmada çok becerikli
olmular. Onlarn reisine tüfkçiba derler.33
“Tezkiret el-müluk” ta “Gulamane serkare hasse-yi erife”34 adyla gösterilen
askerî alay ise devrin dier kaynaklarnda, bilimsel eserlerde “kullar” adyla kaydedilmitir. arden anlatyor ki, onlara “kul” denildiinde bu, dier askerî alay
savaçlarna oranla onlarn sarbestliinin snrl olmas anlamn belirtmez. Tersine I. ah Abbascn bu seçkin alaya o kadar rabeti vard ki, onlar kendisinin “sü27
28
29
30
31
32
33
34
Hesen bey Rumlu, age., s. 259.
Musevi T.M. Orta esr Azerbaycan tarihine dair Fars Dili senedler, (XVI-XVII. eserler), Baku, 1977, s. 80.
Pyetro della Vale, age., s. 47.
Pyetro della Vale, age., s. 344-345; Jan Batist Tavernye, age., s. 583.
Gös. yer.
Pyetro della Vale, age., s. 344; Jan Batist Tavernye, age., s. 583; arden, age., C.3, s. 1189-1193.
Cemelli Kareri, age., s. 168.
Mirze Semia, age., s. 7.
vari yeniçerileri” adlandryordu.35 Onlar süvari savaç idiler, silahlar klç, mzrak ve ok-yaycdan ibaretti. Kimi gulamlara özel askerî hizmette tüfek kullanmay
da talim ederlerdi. Gulamlar askerlik eitimine göre korçulardan o kadar da farkl
deillerdi, ama sayca bir kadar az idiler. Onlar ahn kontorlu altnda talim görür
ve ahtan bakasna tabi deillerdi. ahc koruyan gulamlarn arasnda akrabalk
balar olmadndan onlarn birleerek devlete kar ayaklanmalar olanakszt.36
Gulamlar askerî hizmete ömürlük alrlard ve onlar askerî hizmetten kaçnamazdlar.37 Onlar kuzey ülkeleri, yani V. Minorskycin belirttii gibi Gürcistan, Kuzey
Kafkasya ahalisi içinden ele geçmi çocuklardan ibaretti; sünnet edilerek slam
kabullendikten sonra özel kurala göre eitim görürlerdi.38 Onlar Safevî ülkesine
getirilen çocuklar, yahut burada yaayan hristiyan ailelerin cocuklar arasndan
seçilirdi. Onlarn arasnda erginlik yanda olup maddi çkara göre ahn askerî
hizmetine gönüllü olarak giren ve slam kabul eden Gürcüler de vard. F.ümer
anlatyor ki, I. ah Abbas köleleri tedarik edip yetitirmek için bir kurulu meydana getirdi. Bu, Yeniçeri Ocagcnn daha küçük oranda bir benzeriydi. Bu Ocacn
reisine kullaraas denilirdi.39 Pyetro della Vallecye göre 30.000 kul vard; onlardan
15.000 kii asker idi. arden sözü geçen kullarn saysn 10.000, E.Kempfer ise
15.000 – 18.000 arasnda kaydetmitir.40
Tavernye günlüünde I. ah Abbascn askerî islahatlarna deinse de onun
amacn, isteklerini aydnlatabilmemi, ama ahcn yeni kurduu ve says 44 bin
olan düzenli alaylardan gulamlar ve tüfekçilerle ilgili baz meseleleri açklamtr.
Onun belirttiyi gibi yeni ordu nevci olan gulamlarn reisi gullaraas adn tard.
Bu gulamlarn hepsi ahcn altn karlnda ald uaklardr (hizmetçileridir).
Onlar deyiik kabile ve milliyetlerden çkmlar ve kuaktan kuaa gulam adlanrlar.ah onlarn hizmetinden çok memnundur ve onlara güveni var. Onlarn
çounluu ise slamiyeti kabul etmi Gürcülerdir. Genelde gulamlarn mevcudu
18 bin kiiye ular ve her biri 5 veya 8 tümen maa alr, hepsi de süvaridir. Ne var
ki, Tavernyecye göre gulamlara oranla korçular zeki, yüksek fikir sahibi kiilerdi.
Onlar maalarn bouna harcayan gulamlardan farkl olarak para biriktirir, koyun
ve keçi satn alyorlard. Tavernye onlarn bu tutumunu göçebelikten geldiklerine,
sr, koyun ve dier hayvanlardan ibaret malvarlnn sahibi bulunduklarna
balar.41 Ancak gerçekte, önce de kaydedildii gibi, korçular yerli halktan gelerek
belirli bir vilâyette daimi ikametgâha sahib olmalarndan, yerleik ve yar göçebe
yaam biçiminde yaamalarndan dolay maalarn bouna sarf etmiyorlard.
Seyyaha göre her iki alay ülkede üstün konuma sahiptir, devlet yönetim organlar-
35
36
37
38
39
40
41
arden, age., c.3, s.1193; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
Pyetro della Vale, age., s. 345-346.
Engelbert Kempfer, age., s. 89; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
Faruk Sümer, age., s. 148.
Pyetro della Vale, age., s. 345-346; arden, age., c.3, s.1191; Engelbert Kempfer, age., s. 89.
Jan Batist Tavernye, age., s. 573-575, 582-583.
da bu alaylardan yetimi yüksek mevki sahibi kiilere de tesadüf edilir. Ama
gulamlar deiik halklardan geldiklerinden dolay onlarn birlik olmalar
olanaksztr. ah istedii zaman onlar kendilerinin eliyle cezalandrabilir. Onlardan birine iaret etse, hemen kendisinin yükselmesi için dostunun kafasn vurur,
yahut onu bir belaya uratr. Gulamlarn silahlar klç, ok-yaydr, bazlarnn kolça, zrh ve baltas da vardr. Onlarn bu ülkede barnacak bir yeri, yurdu olmadndan onlar için mekan ve yeri belirleyen yurtçular da yoktu. Bu yüzden onlar
rastladklar elverili bir yerde yerleerek çadrlarn kururlard.42 Tavernye II. ah
Abbas devrinde 18.000 gulamn ve 40.000-50.000 tüfekçinin var olmasndan söz
eder; bu rakamlar düzenli ordu mevcudunun gerçek göstergesi olarak kabullenmek olmaz. Çünkü I. ah Abbas uygulad askerî islahatlar srasnda kurulan ve
gulam, tüfekçi, topçu adlarn tayan düzenli alaylarn birlikte toplam mevcudu
44.000'den fazla olmamtr.43
V.Minorsky unlar anlatmaktadr: Hasan Bey Rumlu, ah Tahmasp gazilerinin 1552 ylnda top ve tüfek kullandn yazm olmasna ramen topçu randa
yaygn silah deildi.44 Ebdi Bey irazi ise Kzlbalar ile Özbekler arasnda 1528
ylnda meydana gelmi Daman savanda “yigit tüfekçilerden” söz eder.45
Minadoi ise 1558 ylnda yazyordu ki, Safevîler bugüne dek top kullanmay benimsememiler. Bu ise onlarn top imal etmei bilmemelerinden, yahut malzeme
ktlndan ileri gelmezdi; daha çok böyle amansz silah insanlara kar kullanmay rezillik saymalaryla ilgiliydi.46 Gerçekte bu bilgiyi bir tarih gerçei olarak
kabul etmek bir yanllk olurdu, çünkü 1603'te meydana gelen Bel savana ah
Abbas 300 zerbzen (top) ve 1000 tüfekçi götürmütü.47 E.Kempfer'in yazdna
göre 1622 ylnda Portekizliler'e kar savata epeyce çok top ele geçirilmiti; bunlardan 10 adedi Bender Abbas'da, geriye kalan ise dier kalelerde yerletirilmiti.
1637'de ise Holteyn hükumdar III. Fridrik'in aha gönderdii birkaç top ise
Kazvin'de idi. Tophane'ye ait mühimmat ve dier malzemeler Taberek Kale'sinde
ayr bir cephanelikte saklanlmakta idi.48
arden'e göre önceleri topçu askerinin toplam says 12.000'i bulmu, 1638'de
Badat'n kaybndan sonra onlarn says azaltlm ve daha sonra II. ah Abbas bu
kolorduyu 1655 ylnda onun topçubas Hüseynkulu Han öldüünde ortadan
kaldrmtr.49 Ama Safevîler hakimiyetinin son yllarnda topçu kolordusunun
yetkileri, ihtimal ki, geri verilmitir. Nitekim Sanson, Safevî devletinde XVII. yüzyln 80l'i yllarnda 4.000 kiiden oluan topçu ktasnn varlndan söz eder ve
onun verdii bilgi topçu kolordusunun yeni batan meydana getirildiini doru42
43
44
45
46
47
48
49
Ayn eser, s. 583.
.., age., s.107-108.
Sazmane edare-ye hökumete…, s. 55.
Hace Zeynalabdin Eli Ebdi Bey irazi. Tekmiletül-Ehbar. Farsçadan tercüme: Vagif Aslanov. Baku, 1996, s.58.
sgender Bey Türkman, age., c.1, s. 427-428; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
arden, age., c.3, s.1197; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
lar.50 ah Sultan Hüseyn'in Horasan'a açd askerî seferlerinde de topçu ktasnn
ad ordunun bir bölümü olarak yeniden geçmektedir.51
Yukarda anlatlan 2 ordu nevî'ne dahil olan 5 askerî birlikten baka arden'in
eserinde iki küçük birliin de ad kaydedilmitir.52
ah'n 200 sufi muhafz Safevî Hanedan ile özel ilikide bulunurdu. Özlük
muhafz diyebilecemz bu sufi takmnn Karargah “Alakap” denilen kale kapsnda, Tohidhana yöresinde idi.53 Sanson sufilerin XVII. yüzyln 80'li yllarnda
ululuk ve saygnlklarn yitirdiklerini belirtirse de arden'den farkl olarak, 2000
sufinin sarayn giri kaps önünde nöbet beklediini ve Eikaasna tabi bulunduunu yazmaktadr.54
arden gösterdii iki küçük askerî birliin ikincisi hakknda 600 kiiden oluan
Cezair denilen nöbetçiler takmn 1654 ylnda ah Abbas Sani askerî hizmete
kabul etmi ve onlar ahn özel mühafzlar, saray nöbetçileri olarak tüfekçibaya
tabi idiler, demektedir.55 “Tezkiret el-müluk”ta Cezair'in gulamlarla ilikisine iaret edilmektedir; onlar sürekli olarak saray kapsnda nöbet tutarlad.56 Sanson ise
onlarn saysnn 4.000 olduunu ve tüfekçibaya deil, opçubaya tabi olduklarn yazmaktadr.57 Saray muhafaza için Devlet ve ah ordusundan ayrlan asker
takmnn mavcudunu Safevî ahlar çoaltmak, yahut azaltmak hakkna sahip
olduklarndan ve kimi zaman da bunu yerine getirdiklerinden devrin yazl belgelerinde (eserlerinde) söz konusu asker takmnn mevcudu hakknda farkl bilgiler
verilmitir. Sansona göre XVII. yüzyln 80'li yllarnda sarayn muhafazas ile görevli olan birliin mevcudu 14.000 idi.58 Osmanl Yeniçeri kuruluuna benzer yeni
düzenli askerî birliklerin meydana getirilmesi gerçekte devletin sava gücünü
attrmak amacndan ileri gelmekteydi. Öte yandan, I. ah Abbas yalnz
Kzlbalar'n devletteki nüfuzunu kstlamaya çalmam, o hem de gayritürk
unsurlarn merkezkaç hareketlerine kar da iddetle mücadele vermiti. Bu mücadelede onun Türk unsurundan oluan askerî güce dayand da bir gerçektir. Bu
yüzden onun devrine ve ondan sonrak dönemde yine de Kzlba kabile reisleri
Safevî devletinin balca dayana olarak kalmakta idi. Dorudur I. ah Abbas'dan
sonra Safevî tahtna geçen hökmdarlar da saltanata kar ba kaldrabilecek kuvvetler arasnda yalnz korçulardan çekindiklerinden onlarn ayrcalklarn azaltmaya çalm, ama bu ii sona erdirememi ve sonuçta önlemler almaktan kaçnmlard. Bu ise Kzlbalarn yine de Safevî devletinin yönetiminde eski askerî
güçlerini koruyarak ayakta tutabildiklerini dorulamaktadr. Hatta tüfekçi kolla50
51
52
53
54
55
56
57
58
Sefername-ye Sanson, s. 48.
arden, age., c.3, s.1195.
Gös. yer.
Sefername-ye Sanson, s.137-138.
arden, age., c.3, s.1195.
Sazmane edare-ye hökumete, s.57.
Sefername-ye Sanson, s. 139.
Gös. yer.
rnn içinde de Kzlbalar az deildi. Nitekim I. ah Abbas'n saltanat devrinde,
1619 ylnda Tebrizli Mehemmedta Bey bin kiilik Azerbaycanl tüfekçi kolunun
binbas idi (Mehemmedta Bey Tebrizi minbai-ye tofengçi yan-i
Azerbaycani).59 Topçubalar da genellikle Tebrizlilerden gelirlerdi. Çünkü top
üretimi alannda Tebrizli ustalar bu ii balatmada önayak, yaratc ve becerikli
zanatçlar olmular. Vilayetlerde de tüfekçi ve topu kollar var idi. Nitekim ah
Abbas Derbend'i aldktan sonra Horasanllar, rakllar ve dier yerlerden olanlardan müteekkil bir tüfekçi kolunu Menuçöhr Bey Catay'n emrine vererek onu
sehrin kalabeyi ve yollarn muhafz tayin etmiti. Rus devlet adam ve diplomat
A.P.Volnski'nin günlüünde 1718 ylnda irvan'da ona refakat edenler arasnda
yer alan irvan komutanlar – topçubalar ve yardmclar hakknda bilgiler vardr. Ayrca 1723'te Rus ordusu Derbend'i zaptettiinde ganimet olarak 203 adet
top da ele geçirmiti.60
Pyetro della Valle'nin yazd gibi devrin icaplar uyarnca Safevî ordusunun
says sk sk çoalr yahut azalrd. Seyyah kaydediyor ki I. ah Abbas artk adamlara maa vermekten holanmazd. Bundan baka önceki devirde çkan savalarda
Safevî ordusu çok kayp vermiti. Bunlar da dahil orduda 70 000 – 80 000 savaç
bulunurdu; bunun da sadece 40 000'ini sözün gerçek anlamnda askerî harekatlarda kullanmak mümkündü. Bununla beraber Pyeto, ahdan maa alan ordunun
toplam mevcudunun 100000 olmasndan söz açar; bunun da 30000'i hudut muhafz olarak bölgeni hiçbir zaman terketmezdi. Geriye kalan 70000 kiiyle birlikte
komutanlarn ailesi ve hizmet erat da göz önünde bulundurulursa toplam ordu
says 200 000 – 300 000'e ular.61
arden'e göre, I. ah Abbas'n vefat esnasnda sarayn muhafazasyla görevli
olan 10 000kiinin dnda ordunun mevcudu 120 000 idi; bunun da 50 000'i yeni
meydana getirilmi üç alayn mensubuydu. Sarayn muhafazasyla görevlendirilmi 10 000 kii göz önünde tutulmadnda vilayet ordularnn toplam says 70
000'den fazla deildi.62
Safevî ordusunun mevcudu hakknda Oruc Bey Bayat'n günlüündeki bilgiler ise XVI. yüzyln son çeyreine aittir. O, Safevî ordusunun esas kuvvetinin atllardan meydana geldiini, ordu mevcudunun bayraklarn saysna göre belirlendiini, her bin kiilik asker birliinin önünde birlie özgü özel bayran
dalalandn ve bütün bunlarn düzenlenmesinde Roma senturyas örnek alndn söylemektedir. Ne var ki, yazarn bu anlatnda bir yanllk da vardr. Bilindii gibi, Romada 100 kiiden oluan askerî birlie senturyon denirdi. Türk
ordusunda ise onlu sistem uygulan geleneklemiti. Bunu Türk medeniyyetinin
büyük uzman Bahaeddin Ögel öyle tespit eder: “Onluk”, “yüzlük”, “binlik” ve
59
60
61
62
sgender Bey Türkman Muni, age., c. 2, s. 936.
Aliyev F.M. Missiya poslannika russkovo gosudarstvo A.P. Volnskovo v Azerbaydjane, Baku, 1979, s.34.
Pyetro della Vale, age., s. 352-353.
arden, age., C. 3, s. 1197.
“onbinlik” ordu ve halk düzeni eski bir Türk geleneidir: Latinler'in,
“Centenariya”, Almanlarn da “Hundertschaft” v s. dedikleri ordu düzeni Avrupa'ya ancak, Attila Hunlar ile girmiti. Ortaasya'da ise, bu düzenin geçmileri çok
eskidir. Büyük Hun mparatoru Mete'nin ordusu bile “yüzlük”, “binlik” ve
“onbinlik” bir düzen üzerine kurulmutu”.63 Eski zamanlardan beri bin kiiden
müteekkil askerî birliin önünde birlie özgü bayrak tanmas Türk harp kural
idi. Oruc Bey anlatr: “...ah kolaylkla 200 bin süvari toplayabilirdi ve bunu ben
kendim görmütüm. Katldm birçok askerî seferler srasnda 200 bayrak saymtm”.64 Bununla beraber kaydetmek gerekir ki, devrin birçok kaynaklarnda verilen bilgiler Oruc Bey Bayat'n ordu mevcudu hakknda kaytlar bir kadar abartmal olduunu teyit etmektedir.
Tavernye'nin ayr ayr askerî birlikler üzerine bilgilerini özetlerken XVII. yüzyln 50-60'l yllarnda ordunun mevcudu yaklak olarak 90.000-100.00065 ve
E.Kempfer'in bilgileri üzere hesaplamalara göre XVII. yüzyln 80'li yllarnda
90.00066 olmutur. Oysa belirtmek gerekir ki, XVII. yüzyln ikinci yarsnda
Derbend'den ran körfezine ve Arap Irak'ndan Afganistan'daki Hilmend rmana kadar geni topraklar kapsayan Safevî imparatorluunun askerî-stratejik önem
tayan mntkalarnda yerletirilmi ordularnn toplam saysn Avrupal yazarlarn kesinlitirmesi olanakszt. Bundan dolay onlarn Safevî mevcudu hakknda
gösterdikleri rakamlarn yaklak bir say olarak anlalmas gerekir. E. Kempfer'le
ayn zamanda Safevî ülkesinde bulunan Sanson da Safevî devletinin askerî tekilatyla ilgilenmi ve günlüünde Safevî ordularnn toplam saysnn 144.000 kiiden
müteekkil olduunu belirtmektedir.67
XVI.-XVII. yüzyllarn kaynaklarnda, özellikle Avrupa literatüründe Safevî
ordusunun sava taktii, askeri müzii ve müzik aletleri hakknda da deerli bilgiler vardr. I. ah smayl'den sonra meydana gelen savalar srasnda kar taraf
ordusunun hareket istikametinde otlaklar, tarlalar yaklr, meskun yerlerde yiyecek, erzak ihtiyat saklanr, yahut tahrip edilirdi. Safevî ordusu artk ilk dönemlerde olduu gibi inancla, imanla dolu bir cokuyla meydan savana girmir, süvari
alaylar da bellerinde, geçitlerde saklanarak kar taraf ordusunun hareketini gözetim altnda tutur ve kesin galebeye emin olduunda askerî harekata balarlard.
E.Kempfer anlatr: “Sava baladnda askerin hepsi birlikte Türkce “yürü!”, “yürü!”, “yürü!” derler ki, bu dehetverici naralardan hava titrer, sesler birbirine karr ve sanki yerle gök birbirine kavuur”. O, belirtir ki, askeri müzik aletlerinden
ngiliz trompetine bemzer uzun ve ksa, yani çeitli borular üstünlük tekil eder.
Aslnda deiik boyutlu bu borular kernay (garaney) ve zurna (zorney) idi:
63
64
65
66
67
Ögel Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelime Çalar, Geniletilmi Üçüncü Bask, stanbul, 1988, s.663.
Kniga Orudj-beka Bayata don-Juana Persidskovo. Perevod s anqliyskovo, vvedeniye i kommentarii d.i.n. Oktoya Efendiyeva,
k.i.n. Akifa Farzaliyeva. Baku, 1988, s.34-35.
Jan Batist Tavernye age., s.581-583.
Engelbert Kempfer, age., s.91.
Sefername-ye Sanson, s. 137-143.
Engelbert Kempfer askerî musiki aletlerinden deiik ölçülü davul ve nakkereler,
ziller gibi vurma çallarn, onlarn ses özelliklerini, çal kurallarn da anlatmaktadr.68
SONUÇ
Azerbaycan Safevî devletinin ordusu I. ah Abbas'n yapt askerî slahatlar
ve meydana getirdii yeni askerî birlikler sonucunda iyileerek salamlat. Ama I.
ah Abbas'tan sonra, yani onun halefleri devrinde ordu giderek zaafa urad ve
arden'in belirttii gibi devletin finanse ettii ordunun mevcudu da azald. II. ah
Abbas, ordu yapsnn bozulduunu ve ordunun sayca azaltdn anladnda
ordu mevcudunu, askerî eitim durumunu saptamak için askerî geçit töreni düzenlemek hakknda 1666 ylnda ferman çkartt. Bu ferman üzerine düzenlenen
geçit töreninde ordunun hazr mevcudunun abartlm gösterildii ve bir takm
kusurlar, yetersizlikler aça çkt. ah, ordu reislerine bu kusurlar, yetersizlikleri
ksa bir süre içinde ortadan kaldrmay emretti. Ancak ordu reisleri ah'n buyruklarn yerine getirmediler. Bunun sonucunda, ah Süleyman devrinde ordunun
daha da zayflamasyla, ülke içinde askerî muhafaza hizmetinin, asayiin korunmasnn aksamasyla ilgili olarak hrszlk, soygunçuluk, katil ve sonuçta yaygn
honutsuzluklar ba gösterdi. Ordu kadrosu içinde de askerî hizmete ilgisizlik
vard. Birçok askerî birliklerin maan reisler ancak sava srasnda verirlerdi.
Öte yandan ise arden'in yazd gibi hizmet karlnda askere ayrlan maan verilmesiyle ayr ayr mntkalar görevlendirildiinden dolay asker mntka
kelenterine bir kadar “hediye” vermeden maan alamazd. Bunlar ise
homutsuzluklara, askerî hizmete ilginin azalmasna, sonuçta ordunun aksamasna yol açyordu. Burada bir hususu da kaydetmek gerektir ki, devlet ve ah tarafndan askere maala beraber ancak silah ve cephane verilirdi. Oysa, yllk maa
400 livr olan bir süvari bir tek giyecek için bunun iki kat kadar para harcamak
zorunda idi.69
68
69
Engelbert Kempfer, age., s. 94-95.
arden, a. g. e., c. 3., s. 1197-1198, 2000.

Adobe Indesign CS4 - 04_13 227-240

Transkript

Benzer belgeler