irr Total 219 - Halil İNALCIK

L INALCTK
'irr
rrnrf-'imaret ryrrr,)ALI
In large nretropolises such as Bursa and Istanbul the city developed not
around l singlc nuclcus but around several, variously located, each
constructed as rl well-planned complex of religious buildings (mosque,
tnadrasd, hospricc, etc.), and supportcd by a waqf. In Istanbul, around
such nuclci built by rhc Sultan or vizirs, dcveloped ncw divisions
(ntlhiye), each under rhc jurisdiction of a surrogare judge appointed by
rhe crrdi of Istanbul. Each cclmplex, as it answercd the basic spiritual and
tnlterirl needs of a Muslim community in religion and education, as
rvcll as in rvater supply and even (through the hospice'imaret or hospice
kitchen) in food, bccame the centre of a settlement which grew over time
into a full-flcdgcd nibiye. Through such ,r system Muslim lstanbul
dcvcloped irr rhc seconcl half of thc 15th centLrry irrto F.urope's largest
c
it y'.
Thrcrugh the u,aqfs, with sources of revenue such as shops rcnted to
the mcrchants, traders, and artisans in the city, or villages and farms in
rural Arcas, an immense amount of wealth constantly flowed into rhe
city for rhe nraintenence of such complexes. For example, the Fatih
complex built Lry Mchmed the Conqueror had an annual rcvenue of 1.5
nrillion akga ()r thirry rhousand gold clucars which was spL-nt as
follows:'o
Sriprcrrcls
for personnel ancl others
I-ood lor rhc Hospice
Expcnses of rhc Hospital
Itcgre irs
bronze. A larger mosque was the central building among .o*0,"* ll
"
brrildirrgs including rhe madrasa (college), the Iibrary, hospital, hospice,
convent for dervishes, school for children, and fountain for ablution. A
tiirbe (mausoleum) was also usually added for the founder. [t was only
the Sultans and the vizirs who built such 'irnarets or large cornplexes.
They scrved as a kind of infrasrructure for the creation of new districts in
the reconstruction process in Istanbul. In 7459, Mehmed the ConqLleror
gave orders to his vizirs to build such complcxes on various sites within
rhe walls.rT These complexes becamc the nuclei for subsequent districts.
It can safely be said that the reconstruction process of Ottoman
Istarrbul depended essentially on the Islamic institution s of waql and
'imiret. The construction of such complexes would sometimes follow
thc rapidly expanding settlcment of a particular district. A rrtrmber of
districts canrc into cxistcncc spontancoLrsly as a rcsult of ccortontic
conditions. Smallcr disrrict mosqLlcs or masjids wcrc builr by leeding
figures of the local community, mostly merchants and craftsmen. A
district was named after the founder of the local mosque.
The list below shows a breakdown of the districts of Istanbul
accorcling to the founders of mosques by the mid-seventeenth century:"
it rvill be seen thar 55 per cent of thc founders of mosques belonged ro
rhe 'ruling class''
859,280 rkga
Ulema
451,417
Mcrchants and bankers
72,000
I8,522
The tot:.rl numbcr of thc personnel in v:.rrious units was 383. At least
1,117 persons reccived rwo meals each day.
ln rhc location lnd construction of the mosque, hierarchical considerations werc giverr priority. It was forbidden to builcl a mosquc larger or
nlore stetcly thrrn thc Sultin's, a rule respcctcd by all. The sccond largest
n-rosque lvas built by the Crar-rd Yizir or other vizirs. In rhe provinces,
rlpprovc location.
For thc location oI e mosqLle r promincnt sitc in the city's landscape
or a crowdcd centrc such as the bazill xrea were prefcrred-that is, tlte
crircrion was cirhcr acsthctic clr functional. The actual constructi<ln had
to bc in ..lurehlc nraterials. mostly stonc and sr.rch merals lrs iron artd
ru [{. Inelcik, 'lstrrrrbrrl' (rr.21),229.
Tracles pcople
Aghrs oi thc I)alacc
28
Bcgs
16
lfi
Pashas
t4
Of6ccrs of the Kapr-Kulu
'Bure aucrats'
Architccts
Others
72
Total
tlre governor-general or frontier lteg was entitled to build a largc rnosque
irt rhc prclvincill ccntre. Thc founder was required to scek thc wrirrcn
lrcrnrissicln of rhc Sultrin, while for thc srr-rall district rlrosqLlc (mesjid)
the locel q-rdi was able to grant pernrission for construction and t<.r
46
32
8
6
39
219
Large-scale urban utilitics, such as the water system, storc-houscs for
provisions, slaughterhouses, etc., wcrc all built by the Sultan as part <-rf
the pious foundation of the mosque. The construction of the city's water
systcm-aqueducts, water conduits in the city, and public
forrntains-wAs likcwise a part of rhe ruaqfs clf the mosclLrcs. In thc
sixteenth century, when the popularion rn intra muros Istanbul rtlone
surpassed 250,000, the Ottomans renovated the entire water systenr with
new aqueducts and a distrihution system in thc city.
'
ibid.
A
permanent
"
ibid.,23l.
l'i ir'iNBUL
31fl rlz0
t,,,)j)c) l:)-,,,).)
l,.irr :rr a:;rrtrl.r
/.lk vi:'
t.tiif
I t; tcr:titl ik
ije 3.10 (!t51 52)yrl_
erllrien
Kitubu'l
N1t,t.sri-
'
NIir r rnirrir biilrlr.r.sir rrle
( i''1r-saltkl't'
l-ntcrn,rii,(.)
sa'-lt:ce Ar,ip okuyucularrna mahsus kal-
'l'iirliivt,'nin r:rr
biiyiili )i,lrri
\r(' (t\ ilt ;rrlr l;rrr9.rrr
rn.jmtg, [rarsqa'ya birr;ok clefa tercume
ltiiq:iili bir ilirr nrcrli.czi-
eclilerek dr$er rnilslrLmanlarrn da okunralarr satl;inrrristri-; hatta brr ara onlinalinin
F
l. L,\tiit I
isrANgut
rrcr-e L?1Lrmn :rlrn.l rrir rl:hi cAvlonrrr;5{lp.
r. 'r.\r{ir I
II. SANAI
IIt. Iitlt.I t]l{ r,r L.t)Ltti\ \l
Fcer nzoltiklr, r irorr lslarn ljlkelrrindc iok
etkili olrnu$ ve lbn Havkal, Makdisi, Ilucl rr ri rr' I -- a I e rnm uellifi, Yakut el- H amevi,
Hafrz-r Ebr0 ve 0smanlr co!rafyactlarrtarafrnclan kavnak nlarak kr rllanrlmrsttr.
Kitabrn 134 bolirrn[r. tam ve ozet ya7-(na
nilsh ilar lralindc degigik krituphrnelerde
buiunmaktacjrr: bunlarrn codunda haritalarrn tamamr rnevcuttur. Esere ait muhtasar bir nushanrn faksimiie negri J. F{.
itloeiler tarafrndan yaprlmrg (Cotha 1639),
bu nushayr Andreas David Mordtman,Al-
r,l
manca'ya qevirmigtir ( Hamburg I 8,15).
Daha sonra eseri Michael Jan de Goeje
1870 yrlrnda. 589 (l i 93) istinsah tarihli
Berlin yazmasrnr esas alarak negretmigtir. Bunu, Kahire Ddru'l-kuttrbi'l-Mrsriyye'de bulunan uq yazmadan yararlantlarakyaprlan yeni bir negri takip etmigtir
( ngr Muhammed CAbirAbdriiAl el-Hini
adrna gunilmuzde birbirinden farklr iki
llgllll||tl\
Kahire
I 38
l/l
Eserin Topkapt Sarayt
961 ).
M0zesi K0tuphanesi'nde altr ( Bagdat
K6gku, nr.334; Revan Kogku, nr. 1646; lll.
Ahmed, nr. 2830, 3012,3348,3349)ve Stileymaniye Kutuphanesi'nde uq (Ayasofya, nr. 2613,2971 ,3156) yazma nushast
daha vardrr. Kitabrn iki eski FarsEa terc0mesi irec Efgir tarafrndan yayrmlanmtgtrr (lbhran Ba7 h9./ 1968; trc. Muhammed b. Es'ad b. Abdultah Tristeri, Tahran
t373 h9 / t994)
gigLiYocRAnR
'
istahri. Mesalik (de Coeie), tur.yer.;Yak0t.
NIu'cem[t'l-bOldan,l, 21 1; Youssouf Kamal,
Monumenta cartographica Africae et Aeggpti,
Le Caire 1926-51,111,568,584-622; l. Krachk-
ky. T a ri fi u' I - e deb i' I -cog r a fi g g i' l-'A r a bt 1tr c.
SelShaddin Osman HASim), Kahire 1963,I, i99ovs
dilero h,rkim t.,neler coster!lmekiedir.
adlr bogazrn { l-,t.inlrrrl li,3lnl guney aqzrnda ve Avfupa tarafrnda. boQa:a
agrlan dar bir koy oian Haliq'in giineyinA.Vnt
clekr kuquk
bir yarrmada uzerinde kurul-
,-t-ra^
.lA^^-r^-,t^
-^^-^1,; dnl UullellllelUU
ItlU>, udrld
5UIll
n^ai-r
^
gelll)le-
verek Halic'in kirzpv kesimine ve istanbul
Bogazr'nrn her iki yakasrna yzryrlmrgtrr.
$ehrin, ilk kurulug yeri olan kuEukyanmadadan drgarr ta;arak zaman iqinde qok
genig bir alana yayrlmrg olmasl istanbul
anlam kazandrrmrgtrr. Bunlardan ilki kendi adrnr tasryan bof azrn guney alzrnda ve
Avrupa tarafrnda. Bogaz'a aErlan derin ve
oldukqa genig bir koyun (llaliq) guneyinde kalan kOq0k bir yarrmada {istanbul yarrmadasr) ust0ndeyerlegmig ve battdan
da surlarla kugatrlmrg kesimi ifade ederken ikincisi, bu tarihi yanmadayla birlikte
hem Avrupa hem Asya topraklanna yaylmrg bulunan but0n yerle$me bOlgesini
kapsamaktadrr.
Co!rafi durumu bakrmrndan istanbul'un karalar ve denizler arasrnda bir
geqit yerinde bulunmasr b0ytik onem tairr. Balkan ve Anadolu yarrmadalannr katederek geEen yollar 6nemli bir engelle
kargrlagmadan burada dugumlenir. Bolaz ne kargrdan kargrya geEmeyr guglegtirecek kadar genig, ne de gemilerin gidig geligini g0qlegtirecek kadar dar, kayahk ve srfdrr. istanbul Bo!azr'nrn Karadeniz ve Akdeniz kultur 2lemlerini birlegtiren bir deniz yolu olmasr, aynca Asya ile
Awupa'y ba$layan kara yollannln Bo$az'a
cle, Paris 1967, s. 292-299: a.mlf., "al-lsukhri",
E/2 ( ing. ), lV, 222-223; Cerald R. Tibbetts. "The
dogru yakla$arak burada birbiriyle dU!umlenmesi, istanbul'un birtun tarihi boyunca geli$mesini etkileyen ve bu gehre
ozel bir kigilik kazandrran onemli bir fak-
Baikhi School oIGeographers", fhe History of
tordrjr. $ehrin istanbut yanmadasrnrn
200; A. Miquel, Le geographte humaine du
monde musulmanjusqu' au milieu du Xl" sid'
Cartographq
ied
I
B. Harley
-
D Woodward),
Chicago 1992,1111, s. 108, 109, I 10, I l7; S.
Maqbul Ahmad. A Historg of Arab-lslamlc Geographg, Amman 1995, Vl, 79-84; M. J. de
Co-
eje, "Die lsrakhri-Balkhi Frage", ZDMC,XXV
{ lST l} s. -12-58; J. H. Kramers. "La queslion
Balki-lstakri- lbn lJawkal et I'Atlas de I'lsiam",
AO,X ( 1932), s. 9-30; Muhammed Mahm0d
-fi,\
VIll.
es-
el-Mesalik ve' l- me mali k Ii' I- istatrri",
719-730; o. C. Bolshakov. "Estakrt" , E!r..
Sayyad.
"
646-647. r-r
ISJ
M.A,RrNe
A. Toln.rcusve
Iitrrrrltrpttrrt!trrr I:r.'tht: K;rtl;rr. $ehrin en
eski yerlegirn iarihi hakknda ke:in bilqi
bulu nmamakt;;drr. Ancak. aragtrrmacrlar.
milattan once Iii. binin baglanndan itiilaren bu yort'de ycrle;im oldugu gcrugundedir. En crken yerleginr i,eri olarak
l-{aiiE kryrlarr ile bunun ucundakiAlibey ve
Kirirth.rrre
rlprr,lpr inin v,rrlileri vova trrr v;t' '*Y'''.
ucunda (gunumuzde Sarayburnu adr verilen mevki) kurulmasrnr saflayan co{rafT gartlarrn en belirgini Haliq'in varh{tdtr.
Romalr vdzar Plinirrs coarafi konrrmil ve
x^^.-,;
-F.-ts^ii!,
-^1, eSKl
^,.t,i ^^xr^--1
^^ !I)efl
q0K
qagraroan
SrraieJrK oncrril
rrlarr h'r rrprria Rri-z:rr f inn'Un
farkeclllrnis
"'Y"'',"""J
kurulmasrndan, yani rnilattan once Vll.
vilzvrldan onr-p l\/flrts acitnd; trir knv Ig-
lundu!unu soyler.
$ehrin ilk kuruluSuna dair yaygrn efsane bir lvlegara kolonisi olarak kuruldugu (m o 659)geklincledir. Efsaneye
gore Megaralrlar'rn bagrrrdaki kumandanrn adr Rvzzs idi r,'e sehrirr adt da brtradan nplnrordrr Rir haska pfsanpvp flofg
Rvzantinn'rrn krrrrctisn olan Bvz,as Tanrt
Zeus'un krzr Keroessa ile Deniz Tanrrsr
Poseidon'un ogludur. Byzas doldugu yerde bir gehir kurmug ve ;ehre kurucusuna izafeten Byzantion adr verilmigtir (Erhat, s. 187) Kuguk bir gehir olan Byzantion co!rafi konumu ve stratejik 0nemi
sebebiyle gevredeki devletlerin ilgisini
Eelcti. $ehir Traklar'rn saldrrrlannr gognslemek zorunda kaldr{r gibi Persler'in ig-
galine de ulradr. MilAttan 6nce 478'de
Atina'nrn zorlamasryla Persler'e kargr kurulan Delos Deniz BirliQi'ne girdi. Bununla beraber milSttan 0nce 440'ta Atina'ya
isyan etti, fakat ksa sure sonra.Atina'nrn
hSkimiyetini yeniden tanrmaya mecbur
oldu. $ehir Atina ile Sparta arasrndaki savaglar srrasrnda Spartahlar'rn eline geEti.
MilAttan once 340'ta Makedonya Kralt II.
Filip (Philippos) tarafrndan denizden ve
karadan kugatrldr, fakat mr-itLefiklerinin
yardrmr sayesinde kurtuldu. Roma'nrn
Makedonya ve Yunanistan'da ustunl0k
saQlamasryla Byzantion once Roma'nrn
hdkimiyetini kabul ederek serbest gehir
(civitas libera) stat[sunu surd0rmeyi bagardrysa da mil3ttan sonra 73 yrhnda imparator Vespasianus tarafrndan Roma
topraklanna katrldr. Ancak imparator
Septimus Severus ile rakibi imparator
Karalar iqine 8 km. kadar sokularak genig
ve derin bir koy meydana getiren Haliq
hem frrtrnalardan korunan gtivenceli bir
liman olugturmug, hem de Marmara deniziyle arasrndaki tepelik yanmada sayesinde korunmaya elverigli bir yerlegme
Pescenius Niger arasrndaki il<tidar muca-
yeri hazrrlamrgtrr.
Antonina adrnr verdi.
delesinde Niger'i tutan Byzantion onun
6ld'irulmesinden sonra Severus tarafrndan tahrip edildi. Severus gehrin srnrrlarrnr biraz daha genitleterek yeniden
imar etti ve ollunun gerefine Augusta
205
suri;rrrn drgrnr.laydr ve htcblr istjirkdi'nr
. H c r fr al rJ c: Flc rn.r' rl a T'i l-te'. r n eh r n n
yo kt u
i
i
otesincicki boIrte r)rn*l-l alurarak kuruI'
rr u;tu.
Sehrirr Roma'ya benzeyen baska l-rtr
ycrnir cler Buyuk
Sar;iy'tn Hipcdront'a ya'
krnlr(jr idi ve Ronta'cl;:ki Circus Maxirnus
ile Palatrne saraylanntn durumunu artdtrryordu. Ayrrca Ar-rgusteion Meydant'na
dikrlerr ve imparatorluk yol sislcminin
baglangrq noktastnt gosterert {"0" km t;'
si) Milion, Roma Forumu'ndaki Miiliarium'a kargrlrktr. Yaidrzirkapr'dan iAltrnka'
pr) baglayan zafer alayt torenleri burada
ir,pocrcnr'da bulurian
tai'rrhmei / istanbul
/ilarI
Sutun ile crme obeli:;k
-
Sul
son bulurdu. DoSu - batt istikametinde
..^r.r^^.r..4 r.,.--v2n sphrin
ana Luu
carldc_
rrr orru
ydnld?in\
nlll. L]l-djdrl
tstrl
si de (N1ese) Milion'dan baglantakta ve
K.anit
dorron verri p iki'rp evrrl,arak biri
r\q|,rLvr ol uLrrLl
surlardakt Yaldrzlrkapr'ya. digeri Edirnekapr'ya ulagmaktaydt. Bu yol 0zerinde,
imparatorlu!un yeni baggehrirtin kurucusu adrna yaptlan meydantn (Forum Cons-
Imparator I. Konstantinos Roma tahtrnr ele geqirdikten(323) sonra Byzantion'u imparatorlu!un yeni merkezi olarak seEti. Baggehrin ingastna 324 ytltnda
baglandr. Konstantinos once gehrin alanrnr genigletti. Yeni gehrin alant eskisinden hemen hemen ddrt misli buyukt0.
Buna gore kara tarafrndaki surun eskisinden gok daha batrya g6turuld0lu anlagtlmalctadtr. Ancak gLtnumuze higbir iz kalmamr$ oldu$undan Marmara'dan HaliE'e
uzanan bu surun nereden gegtigini kesin
bigimde tesbit mumkun degildir. Bir iddiaya gOre sur Marmara krysrnda Samatya'dan ( Rabdos) baglamakta. Qukurbostan'dan (Makios) Bayrampaga deresine
(Lykos) inmekte ve Cibali yaknrnda (Petrion) Haliq'e ulagmaKaydr. Yeni baggehirde muhtegem bir saray, senato binast,
hipodrom, taprnak ve kiliseler yaptldt.
Meydanlar imparatorlu$un qegitli yerle-
tantini) ortastna dikilen porfir s0tunun
lQemberlitaq sutunul ustunde l. Konstantinos'un Cuneg tanrtstnt (Sol- Helios) sembolize eden tunqtan bir heykelivardt. Yeni baggehrin kurulugu strastnda yeni res-
mi din Hrristiyanh!rn mSbedi olan kiliseler de yaprldr. Bunlartn ilki 'ilahi huzur"
veya "l<utsal barrg" anlamtnt tagtyan.Aya
irini (Hagia Eirene) Kilisesi'dir. V. yuzyrlda
istanbul'd a323 sokak ve 4383 ev bulunmaktaydr. Yine Roma'ntn limant Ostia'da
oldulu gibi istanbut'daki zengin evleri de
iki kath inga edilmigti. Fakirler ise Eo(u
tabanr toprak, damr sazlarla ortulu kul0belerde yagryordu.
Baggehrin kurulugundan itibaren istanbul halk igin en 6nemliyer Hipodrom idi.
Burasr sosyal hayatrn en canlt noktastydr.
Araba yanglarrnrn ve tiyatro gosterilerinin yaprldr$t Hipodrom'a girig serbestti.
rinden getirilen sanat eserleriyle suslendi
ve nihayet I 1 Mayrs 330'da gunlerce s[iren e$lenceler iginde gehrin resmi agrltg
t6reni yaprldr.
Yeni baggehir
topografik bakmdan Eok
farkl olmakla beraber Roma'ya benzetilerek kuruldu; Roma'daki belediye tegkilitrna gore d0zenlendi ve son ikisi sur
drgrnda olmak 0zere on dOrt bdlgeye
(region) aynldr. On dorduncii b6lge olan
Blakhernai ( Ayva nsaray) sonradan surlarrn iEine ahnmtgtrr. Daha sonraki ytzytllarda imparatorlarrn oturdu$u Blakhernai Sarayr burada inga edilmigtir. 0n
0quncu bolge ise Galata'nrn agaQt ksmtndaydr ve Sykai (incirlik ?) adrnrtagryordu.
Resmen gehrin bir pargasr oldulu halde
206
lstanbul'da
Hipodrom
ve cevreslnl
gosteren
XV.'/uzyrhn
SON UNA
ait gravur
(O. Panvinio,
De LuCis
circensibus,
Venedik 1600)
rjrnek alrnaSCI)trmus Severus tar-airncjan yaptrrrl.tn, rl;-rh:t sonra l. Koirstanirnos tarafrndan yenilenen flipoclronr seyrrci kapasitesi bakrrrrrndan Circus fvlaximus'tan daha
buyuktir ve 80.C00 kisi alryordu. I. Konstarrtinos'un yansiart seyretmek iqin yap.
trr'r'lrrrr l,rca, K:rthicm,t ) sniral hir rnerdivenie BuyukSaray'a bagltydt. Yarrs alanrnrn
Rorna'cJ:rki Circus Marxirnus
ral.;.
te
t
rY'l
ortasrnda uzunluiuna yaprlan ve sanat
eserlenyle suslenen duvara Spina denili-
yorrlu. Yar.rg arabalarr bu duvarrn etrafrnda kosarlardr. Konstantinos devrinde
Delphi'derr getirrlen Yrlanh Sutun Hipodrom'a konmugtu. I. Theodosios zamanrnda obelisk de (dikiii taS) buraya konuldu.
ll. 'lheodosios doneminde locanrn on tarafrna Khios adasrndan getii-ilen yaldtzlt
bronzdan yaprlmrg Lysippos'un dort at
heykeli konulmugtu. En alt stradaki ozel
yerler senatorlere ayrtlmtgtt. Maviler Partisi'nin uyeleri locanrn sa!tnda. yegiller ise
soiunda otururlardt.
Hiporlrom zaman iqinde merasimlerin
ve politik tartrqmalartn da yaptldtgt yer
haline geldi. Yeni bir imparatorun tahta
qrkmasr srrastnda halk Hipodrom'da toplanrr ve seqimi onayladr!tnt burada belirtirdi. .Aynr zamanda halk imparatorun tu-
tumunu yine burada elegtirip gikiyetlerini dile getirirdi. Bundan dolayt sonraki
devirlerde Hipodrom tahtt sarsan birqok
gosteri ve ayaklanmaya sahne olmugtur.
Her geye ra$men Hipodrom esasta araba
yarrglannrn yaprldrgr yerdi. Onceleri yangqrlar igqi srnrfrnrn irst tabakastndan seqilirdi. Zamanla asil srnrfrndan genEler de
Hipodrom'da yangmaya bagladr. Yartggtlar Maviler, Yegiller, Krrmrzrlar, Beyazlar
diye adlandrnlan ve halk temsil eden siyasi partilerden biri veya di$eri iEin yangrrdr. imparatorlar da bu partilerden bi-
;3
su ihtiyacr rlr5anclan geien su yollanyla
k;ri-5rl;indr. A.ncak gehre s.tlcJri-an d[iS
Inanlarrn tru su yollarinl kcrlayca kesrnesj
miinrkurr olclu(urrdan de'rlet dah;L pratik
bir sistern qclistircrok yer altrrrda briyiik
sarnrqlar kurdu. Bunlardan otuz kadarr
nilnilrnil rp r rlrsmr5ltr.
:J"l|-"
lV ililCl! S.feri :['asrnci,] tst:tnbui'cian \.1cne.j k'e qoturrrlgn
ve buEun SJn Llarac Krlisesi nin crrunj€ duran bror,:(lan
\/i;ptti|r; dor:
;! hey rll
rini tutar ve bunu acrkqa beili ederlerdi.
Sonraki zamanlarda Maviler ve Yegiller
onem kazandr ve Krrmlzrlar ile Beyazlar bunlara katrlrp silindi. Latin iggali araba yarrglannrn sona ermesine yol aEtr ve
1261'de istanbul'un geri alrnmasrndan
sonra da arhk yaprlmadr.
$ehrin merkez alanrnda pazarlar kurulurdu. Halk gunl0k haberleri duymak ve
meseleleri tartrgmak iqin buralarda toplanrrdr. VI. ytizyrlda Augusteion Meydant
Eok
baggehrin en sevilen bulugma yeriolmugKitapEr dukkinlan buraya yakndr. Ar-
tu.
zuhalciler de burada Ayasofya'nrn onunde beklegirlerdi. Bu donemde burada buyuk bir grda pazarr da kuruldu. Buyuk Saray ile Konstantinos Forumu araslndaki
gargrda kuyumcu d0kkinlan yer altrdt.
Ayrrca her tarafta gezerek krymetli kumaglar, ayakkabrlar veya basit gunluk egyalar satan sokak satrcrlan da vardt.
Asil beyler genelde beyaz atlara binerdi; yanlannda yuruyen ugaklart ellerinde
sopalarla ef endilerine kalabalrkta yol
agardr. $rk giyimlizarif hanrmlar ise gehirde ya araba ya da tahttrevanla dolagtrdr ve beraberlerinde harem a$alart bulunurdu. Kadrnlarrn bazt kanun? haklartvardr. Miras alrrlar, dul kaldrklartnda kendi
miLlklerini idare eder, Eocuklartntn vasisi
olurlardr. $ehirde okuma yaygrndr. istanbul'un koruyucusu Meryem Ana'y elinde
kitapla gOsteren bir tasviri ornek alan asil
hanrmlar arastnda okuma merak oldukEa
y0kseKi. Aileler qocuklarrnrn ofrenimine
onem verirlerdi.
Mezarhklar gehir drgrndaydr. Sadece impar-ator ve akrabalart surlar iEinde kilisede gOmulebilirdi. $ehirde hastalartn bakrmr iqin birEok hastahane, yetimhane ve
fakirhane yaprlmrgtl. 0nceleri baggehrin
iki nesil igincle sehrin nufusLr Konstan^.-+ V0
firtnc'rrrr,, rizrliii
" "-"-rsuflartrt
y,--.:r, crr-'-r^-,,Inail 3$Ir
drsrnd,a vpni mahalleler olrrstrr Y'"',
Sphrin
"' nuq6;g
fr rsrr lV
vilzvrlrn sonrrnda fahminlerc
v
'' J"''J
"-'"
200 000'e ula;tr, VI. yuzyrl iqinde bu sayr
yanm milyonu. IX. yuzyr)da ise 1 mrlyonu
buldu. Yeni baggehrin etrafrnda Roma
h;rvatrnrn orrpmli hir lnsrtnrol,arr vazltk
maheliplpr nenplclp deniz krvrsrnda Baktrkoy'e kadar uzanan batr sahiiindo, Boiar...^r^-.^r^ ii^r.,,11"a vC
-:^:
vL Karirkov'rjp
,l\yl nlylldl lltt-ld, U>nuuul
l \qurnwJ
us kU_
ruldu. Buralarda birEok yazlrk saray. kilise ve manastrr inga edildi. Prens adalarr
..^-r.!- uldldn
r^::l nnzdpn
^r--^r. uegll
ilspn hine_
ydLll^
ild
gu.uctl r.lr./u?crl
dan mensuplarr veya onernli pahrslar iqin
surgLin yeri olarak kullanrldr. Boylece bo-
Qazrn iki yakasrndaki yazhk mahallelerle
birlikte istanbul OrtaqaQ'rn en gorkemli
ve buyuk baggehri haline geldi. $ehir eyaletlerden alrnan vergiden muaf tutuldu.
Halka bedava ekmek da!rtrldr. imtiyazlar tanrnmak suretiyle birgok Roma senatorfi ve dif er gehirlerden pek qok seqkin aile baggehre gog etmeye tegvik edildi. Bunlara ingaat yapmak uzere bedava
arsalar verildi. Boylece istanbul kurulugundan itibaren qegitli insan gruplartntn
birlegtigi yer oldu.
imparatorlulun merkezini istanbul'a
tagryan ve resmi din olarak kabul ettigi
Hrristiyanlr$a, 325 yrlrnda iznik'te toplanmasrnr gergeklegtirdiQi L Genel Konsil ile
yeni bir g0q kazandrran Konstantinos'un
donemi eski imparatorluk idaresinden
kesin kopugun baglangrctoldu ve bundan
boyle afrrhk merkezi do$uya geEmig olan
lL
imparatorluh: irer yonC':n batr sartlarina
yabancriagtr. Persler'c kargr -sefere crkrnaya hazrrianrrken izrnit yakrnrnda oien
( J't7 ) kraltn cenazcsi istanbul'a getrrilerek Haqioi Apostolci (Orr I! r f l;rvirrrt Kilisesi'nin dorjLr ucuncla imparatorluk aiiesi
iqin inga ecliierr Mausoleurn'a gomuldr)
l[',url.:harrc]
s J 10) Biiyuk og)u II Konstan-
tios babasrnrn baslattrgr istanbul'u irnar
faaiiyetrne devam ederken gehir 24 AQustos 358'de izmit'iyerle bir eden ve etkisi
Makedonya'da bile hissedilen bir depremle sallandr rl.1 trccllinrr:., s l2(t 'll r imparator Valens, istanbul'un su ihtiyacrnr
kargrlamak igin yaprmr devam eclen su gebekesine Valens Su Kemeri'ni { Bozclr-r;a n
Kemeri) ekledi.
Yeni bir hanedanrn kurucusu olan L
Theodosios, 383'te batr eyaletlerinde mu-
kabil imparator
ilin edilen
fvlaximus'a
kargr kazandr!r zaferin anrsrna 390'da istanbul'da Hipodrom'un Spina'srna Mr-
srr'dan getirilmig olan obeliski diktirdi.
Theodosios, 381'de istanbul'da toplanan
Il. Genel Konsil kararlarrna uygun olarak
qrkardr!r bir fermanla Aryanistligi yasakladr ve iznik iman form0lunu -o{ulun
ezelden beri baba ile bir oldugu dogmasrnr- devletin resmi dini olarak kabul etti.
Boylece Ortodoksluk kurulmug oldu. Ancak Aryanistler direndiler, hatta 388 yaztnda Ayasofya'nrn gu neyindeki patriklik
sarayrnr yaktrlar (Sozomenos, LXVII, 7,l4).
Putperestlik de kesin olarak yasaklandr!rndan 39Z'de Zafer il2hesinin heykeli senato salonundan grkanldr. EskiilShtar doneminin olimpiyat oyunlan da 393'te son
defa yaprldr. B6ylece Roma imparatorluQu tamamen hrristiyanla$mr$ oldu.
39S'te Theodosios'un oltimunden son-
ra imparatorlu!un idaresi o{ullarr Arkadios ve Honorios arasrnda ikiye aynldr.
Arkadios'un siyasi aErdan fazla 6nem ta-
Hipcdrom'dakj
dikili tasrn
f,dIUtr>IIIUtr
imparatorluk
lccastnr
ve seyircrleri
-n<:trron
Kacaftma
Suitanahmet
/
istan bul
207
oz-eliikle ritali alancJ;r ;.rprir(r reforml;rlla
i r n pa rato rl u k e ko n o i-n i k ba kr rn dan ka I !.u r-t rnayr bagardr. BLr Cr.rrrernde lstairl-.rul. Or-
todoks haikrn monoflzrt inanca sahrp oian
imparatora ve taraitarlarrna karsr
L?tzJil
don:mriri
5eh fin
'0'krn
j:
r-a;i
clan
Ar-aSOf
i\,1u z
es r"'.1
onunde
ALrqusie;o n
l"1evd3 nr'nC
4-6
Kasrm 5l Z'de girigtigr buyuk bir ayaxlaitrnaya tanik oidr-r.
j
ak
i
tulilion
$rmayan saltanat doneminde baggehirdeki dini kargagantn sebep oldugu isyan
srrasrnda Ayasofya Kilisesi yandt (40.1)
Theodosios ve Arkadios donemlerinde istanbul birkac defa yangtn (383, .i00, 406)
ve deprem (39i ,.102, 403, 407) felaketine
u!radr. ll. Theodostos devri, Hz. isi'nrn
niteliQi konusunda birLririne cephe alan
inang kavgalartnrn do!urdugu dini gorug
aynlrklarrna son vermek igin lll. Cenel
Konsil'in Efes'te toplannrast {43 I ) , Impa-
I. lustinianos dbnemlnde 529 yrlrncla
hukukun yeniden duz-enlennresi ve yayrmlanmasr t Co.1e"r Iusti.rtlanc:s1 buyuk
onem tagrr. istanbultarihinin en kanlr
ayaklanrnasr da onun zamantnda meydana geldi. 532 yrirnda Maviler ve Yesiller'in birlegerek qrkardrklarr Nika isyarrr
buyuk zararlara sebep oldu. Ayaklanma
hrzla yayrldr. lstanbulher taraftan atege
verildi. Aralarrnda Ayasofya Kilisesi'nin de
bulunduQu binalar ve anrtlar yakirp yrkrldr. Altr gIn suren isyan Belisarios ve
Narses adlr kumandanlar tarafrndan Hipodrom'da toplanmrg 30.000'den fazla
insanrn oldurtil mesiyle bastrrrldr. I u stin ianos, Nika isyanr srrasrncla grkan yanglnda ikinci defa kul olan Ayasofya'yr muhfos.prn
hir
s.okil.{o
otrirp-^r'
LLirulll
urr
lrl;)q
LLLrI
Ll tjn
JLr\rruu,vgllluLlrrranidpn insa
rator Kanunlan Nlecmuosr'ntn (CoCex
buyrjk bir un kazandr. Ancak mali kaynak-
Theodosianus) negri (438) ve Hunlar'rn
devletin varh(rnr tehdit eden aknlart bakimrndan onem tagrmaktadtr. Hunlar'tn
yarattrgr b0yuk tehlike kargtsrnda istanbul surlarrntn 2 km. daha battya gotiirtilerek bugunku yerinde ingast (413-447) ve
Latince-Grekge olarak hitabet, gramer,
felsefe, hukuk derslerinin verilece{i yuksek okulun (Auditorium) kurulugu (425) Il.
Theodosios devrinin en onemli olaylartdtr.
Markianos devrine dini inanE kavgalart,
Ozellikle Efes Konsili'nde ustunl0k saQlayan monofizit gor0ge son vermek amacryla 451 'de Kadtkoy'de (Khalkedon) toplanan IV. Genel Konsilve Attild'nrn ol0muyle Hun Devleti'nin dalrlmast sonucunda
imparatorlu!un bu tehlikeden [<urtulmasr damgasrnt vurmugtur. G0numuzde Kztagr adryla bilinen, Fatih'te bir meydantn
orLasrnda yUkselen Markianos Sittunu bu
doneme tanrkhk eder ve imparatorlu!un
Hun baskrstndan kurtulugunu simgeler.
Ortodoks inanctna yeniden don0g anlamrna gelen Kadrkoy Konsili'nin iznik iman
formulune bazr ilSvelerle aldt!t kararlar
g0numuzde de gegerliliQini surdurmektedir.
I. Leon doneminde 465 yrlrnda 1 Eylul
gecesi baglayan ve dofc g0n suren yangrnda gehrin buyitk bir b6liimit tamamen
yandr. imparatortu{un batt yanst Cermen
kavimlerinin saldrrrsryla ytkltrl<en ( 476)
dof u yarrsr bu tehlikeyi atlatabildi. 491'de tahta geqen imparator Anastasios'un
lann buyuk olgude israfr devletin de gri-
208
ciinir yitirmesine sebep oldu. lustinianos
devrinde istanbul'da toplanan V. Genel
Konsil (553) bir olgiide de olsa istanbul
ve Roma kiliseleri arasrnda bir uzlagma
sa{ladr. Fakat bu anlagma sUrekii bir neticeye ulagamadrgr gibi Roma'ya yaknlagma Dogu kiliselerinin istanbul'dan daha Eok kopmasrna sebep oldu. Ye$eni ll.
lustinianos lran'a kargr ikinci bir cephe
olugturmak irzere GoktUrk hakant ile
dostluk kurmaya qalrgtr.
Yeni bir hinedanrn kurucusu olan Herakleios devrinde Balkanlar't hemen butiinuyle ele gegiren Avar ve Slav ordularr
dof rudan istanbul'u tehdit etmeye bagladrlar. Ote yandan Bo$aziqi kyrlarrna kadar ilerleyen iran ordularr istanbut'u zaptetmek uzere Avarlar'la anlagtt. Durumu
boylesine garesiz gbrunen imparatorluk
hiE umulmadrk bir gekilde kendini yenileme olugumunu gerEekiegtirdi. Herakleios'un idar?. dini. kulturel ve en onemlisi "tema"lar (askeri eyalet) sistemini kurarak askeri alanlarda yapillt reformlar
devlete yeniden yagama g0cti verdi.622629 yllan arasrnda suren savaglar sonunda iran ve Avarlar kargrsrnda kesin bagan saglandl. Bu savaglar strastnda 626'da
Avarlar ve iranhlar'rn beraberce yaptrkJan kugatma zorlu bir direnme ve donanmanrn baganst ile atlatttabildi. Ancak bir
s[re sonra baglayan islAm fetihleri sonunda Filistin, Suriye, el-Cezire, Mtstr eya-
lctiei-rilin kayi.rerlilmesi irrroarator-luQun
rlog'tCa kaz.rrrdlgr ustuniuQu silip goturdugu gibi istanb'u1'u heclef alan miisiiiman Arapler'rn karadan ve denizden duzenledikleri seferler imparatorluQu tarnanren ortadan kalkrnak tehlikesiyle kargr
kargrya brraktt.
Herakleros'tan sonra tahta qegen torunu Il. Konstans devrinde hrzla ilerieyen islarn fetihleri Tunus iqlerine kadar Kuzey
Afrika'ya, Toros silsilesine kadar Anadolu'ya ulagmrg, Krbrrs ve Rodos adalannr
ele gociren muslilmanlar imparatorlugun
Dogu Akdeniz'Cekr ust0niugunu krmrgtr. imparator ll. Konstans Langobardlar'a
t.^--,
A-^nar
Ldryd yr. Hr
cplar'a kargt Kuzey Afri)r rir-r.,-',,.
k.a'r,r
irri Jqvur/JUlil/rcn
<rvr rrralrilrnok irin
(\o Jr d:h:
u<f rru rJr
rYIl heq<^h
uo??rlr-
.
ri Syracusa'ya ta;rmaya karar vermigti.
Baggehir halkr ve patrik bu dug0nceye kesinlikle kargr qrktr ve mesele imparatorun
Oldirulmesiyle son buldu.
IV. Konstantinos devrinde istanbul bu
defa da Ernevi Halifesi Mu6viye'nin ordularrnr surlannrn onunde gordu t669) Krbrrs, Rodos, Kos ilsiankdy), Khios (Sakrz)
adalarrnrn ele geqirilmesinden sonra
670'te K5zikos ( Kaprda€) yarrmadasrnrn
zaptr milslumanlarrn hedefinin istanbul
oldu$unu agrkga gostermigti. B0yiik taar t uz, 67 4'te muazzam bir donanmanrn
getirdili kuwetlerin gehri karadan
ve
denizden kugatmasryla bagladt ve 678'e
kadar s0rdu. Ancak istanbul karadan yaprlan hucumlarrn mustahkem surlan agamamasr ve musl[rman gemilerinin Grek
ategiyle (Srvr Ateg) yaklmasr sonucunda
kurtutdu. Fakat islAm'rn yiikseligi imparatorlu{un dini siyasetini de etkilemek-
teydi. B0tun do{u eyaletlerini musl0manlara kaptrrmrg olan Bizans, artrk kilise baKmrndan do!u hrristiyanlanyla barrgrk kalmak zorunda degildi. Herakleios
doneminde 638'de kabul edilen Monotheletismus (isa'da bir tek iradenin varlrIr) ile b0tun baQlannr ]<opararak Roma ile
barrgtr ve istanbul'da toplanan VI. Genel
Konsil (7 Kasrm 680 - l6 Eylul 68 I ) Monotheletismus'u mahk0m etti.
0n altr yagrnda tahta Erkan II. Iustinianos'un ilk saltanat donemi 1685-695)
Maviler Partisi'nin oncnlirk etti$i bir halk
isyanryla son buldu. II. Iustinianos 705'te
ikinci defa tahta grktr. istanbul halkr korku iqinde ve acrlar Eekerek alt yl Iustini-
anos'un zulumlerine katlandr.
imparatorluk 71 1-717 yrllarr arasrnda
saray ihtilAlleri ve anargi iqinde Errprnrp
durdu. Bu arada istanbul depremler ve
yangrnlar yuzunden tekrar tekrar harap
lS-irrri'i[] l.ll
olciu. Emevilcr Brz.rns'rn bu ciurumLrndan
yararl.rnarak yen irlerr istarr bul'u ku gattr.
llalile Suleyman b. Abdulmelik'in kardegi
llesieme tarafrndan kugatrlan baSgeirir
'11-l'de tahta qrkan Ill. Leon'un
,qayretiyle. ozellikle Crek ategi ve gehir surlarrnrn
d;iyanrklrlrgr sayesrnde bu tehlikeyi de atlattr. Aynca Anadolu'da kazanrlan bagarrlarla muslumanlann devleti tehdit eden
httcunrlart durduruldu. 726'da irnparator lll. Leon'un bir emirnamesiyle baglayan "tasvir krncrlrk" (ikonoklasm) hareketinin asrl hedefi. aslrrrda tasvir k0ltnnii
kendileri iqin bir sanayi haline getirmig
olan kegiqlik muessesesinin kudret ve nufuzunu krrmaktr. Ancak Leon'un sarayrn
kaprsr 0zerinde bulunan Tsi tasvirini sokt0rmesiyle baglayan sokak kavgalarr istanbul'u kana buladrgr gibitasvir kncrhk
hareketi imparatorlugun birgok yerinde
isyanlarrn qrkmasrna sebep oldu. Istanbul bu donemde 26 Ekim 740 gun0 vuku
bulan giddetli deprernden de buyuk zarar gordu. Aya lrini Kilisesi ve birqok buyuk bina krsmen veya tamamen yrkrldt.
^;
$ehir ikiyl sonra 742'de yeni bir depremle tekrar sarsrldr.
Tasvir krrrcrlrk hareketinin en giddetli
temsilcisi olan V. Konstantinos, tahta qrktr!r yrl (74I ) iktidan enigtesiArLabasdos'a
kaptrrdrysa da onu berLaraf ederek 743
Ekiminde baggehre girip yeniden tahfina
oturmay bagardr. Bu taht kavgasr sonunda istanbul, imparator Konstantinos'un
intikam almak igin yaptr$r cezalandrrma
hareketine sahne oldu. Bulgarlar'rn kesin hezimetiyle son bulan savagtan (763)
sonra halk imparator V. Konstantinos'un
muhtegem bir merasimle gehre girigine
atkg tuttu ve bu zaferi Hipodrom'da yaprlan biiyuk genliklerle kutladr. 10 $ubat
754'te toplanan konsilden sonra tasvir
krrcrhk hareketinin 6zellikle baggehirde
en sert tedbirlerle uygulanmasr halk perigan etti. imparatorun merhametsiz tutumu sonucu pek Eok kigi oldiiruld0. Heykeller, mozaikler. resimler, el yazmalanndaki tezhipler. en kutsal emanetlere vanncaya kadar ibadete maddi dayanak olabilecek her gey yok edildi.
istanbul. Abbasi Halifesi Mehdi- Bill3h'tn oglu Har0nurregid kumandasrnda
g6nderdigi ordularrn tehdidinden imparatorige lrene'nin Har0nurregid'le imzaladrQr banq antlagmasr sayesinde
kurtul-
du (782) Papahk ile de yeniden dostluk
kuran imparatoriqe. tasvirlere ibadete
doniig0 saglamak amacryla 31 Temmuz
786'da istanbul'da Hagioi Apostoloi Kilisesi'nde bir genel konsil topladr. Ancak
konsil ikonoklast kumandanlar tarafrndan
dar;rtrlclr. Fakat lrene. bir yrl sonra i'.t,1 ti ,
iiri 7iJ7r iznik'te topladrgr genel konsilcJe
mesi galrgrnalarr \/1. l.eon devrincle tarrranrlandr ve imnaralorlu.jun uzrrn ytllar
tasvir krrrcrlrk harekctini mahkurn ettir,
kullanacaQr k.an rr n kolek-.;iyon u Easil i ka
adryla yayrmlanrli. Vi. Leon doneminde
devlet idare sisieirti ve burokrasi duzeni
mukernrnel bir sevryeyc ulagtr. Devletin
.-; . .l-:- r'-''-'+','^
nrorknTi\/tsrfri krrrti.
.._,..,ireil
5enlr flayarlna ve
ekonomisine darnqaslnr vurdu. Bagsehrin butrin ekonomik hayatr "eparkhos"un
(vaii, belecliy'e ba5kanr) kontrolu altrndaydr. llcaret ,re sanat erbabr loncalar halinrip ornanizp orlilmisfi a12 ilkhaharrqf,3
istanbul. Ayasofya Kilisesi'nin yakJnrndakr
murrcu dukkanlarrnda Erkan bir yangrn
tehlikesine mdruz kaldr. 9 1 3'te tsulgar
Hukumdan Symeon'urr Bizans tacrnr elde
etmek amacryla Istanbul surlan onune
di. Konsilin istanbul saraytnda yaprlan kapanrQ toreninde airnan karari.rr Irerre r,'e
genc imparator tarafrndan da irnzalandr
{'.t'} Lkirn 71,71 istanbul 17 Mart 7BO, I
$ubat 790 ve Mayrs 796'da deprem felaketine uQradr.
31 Ekim B0Z'cle istanbul sarayrndaki
bir ihtilal sonunda tahttan indirilen lrene'nin yerini onun maliye vekili L Nikephoros aldr. Onun olumunden sonra istanbul 813 ve 814 yrllarrnda Bulgar Kralr
Krum tarafrndan iki defa kugatrldr. Baggehir, Krum'un birinci kugatmasrndan
surlannrn saQlamlr{r sayesinde kurtuld u.
ikinci kugatma srrasrnda da Krum ansrzrn
olunce kugatma sona erdi.
istanbul, 820 yrh Noel gunu Ayasofya
Kilisesi'ndeki ayin srrasrnda imparator V.
Leon'un oldurulmesiyte yeni bir cinayete
tanrk oldu. Onun yerine geEen II. Mikhail
ile kurulan Amorion hAnedanr donerninde tasvir krrcrhk hareketi tekrar gug kazandr. ilim ve sanat hayranr aydrn bir ki;i
olup isl2m kultur0nun de etkisinde kalan imparator Theophilos, Bagdat saraylarrnrn resimlerini getirterek istanbul'da
Bryas (bugLlnkLi K0qUkyalr; mevkiinde Abbisi saraylarrnrn benzeri bir saray yaptrdr ve egsiz guzellikteki bu sarayda yagamayr tercih etti. Theophilos'un olumuyle
tasvir krrcrhk hareketi kesin olarak son
bulunca bu akmrn do$urdugu dini kargagadan kurtulan imparatorlulcta b0yr"rk
bir kultUrel ilerleme donemi bagladr. istanbul saraynda yeniden agrlan yuksek
okul fikir ve sanat merkezi oldu. bunu
siyasi ve askeriyukselme ve guglenme
devri takip etti.
Theophilos'un ol0m0nden sonra tahta
grkan oQlu lll. Mikhail ddneminde Ruslar
ilk defa gemilerle Karadeniz'den gelip
gehri kugattrlar (860) Halk dehgete d0giiren bu saldrrrdan istanbul. patlayan bir
frrtrna sonunda Rus gemilerinin parEalanlp mahvolmasr sayesinde kurtuldu. Yine bu ddnemde baggehir 862 ve 866 ylIarrnda vuku bulan giddetli iki depremin
tahribatrna u!radr.
Makedonya hinedanrnrn kurucusu olan
I. Basileios zamanrnda arka arkaya istanbul'da toplanan dini meclislerden ve 869870'teki VIII. Genel Konsil'den sonra Roma kilisesiyle iligkiler daha rhmlr hale donugtij. istanbul, 9 Ocak 869 tarihinde
baglayan ve krk g0n devam eden depremle harap oldu. Basileios zamanrnda
baglatrlan kanunlarrn yeniden d[izenlen-
nolmoci ilzorina
h.".r..-.*^!
gEirir€Jr
{JZcr urE rlunullluL
^x.- !^..:,1n.
dgll
Ldvlzlul
vererek onunla anlagmakyoluna gilci. istanbul sarayrna davet edilen Symeon, impara.tor Konstantinos ve patrik Nikolaos
tarafrndan torenle kargrlandr. Kendisine
Bulgarlar'rn Basileios'u unvarlr verilmek
suretiyle bang sa{landr. 924 yrhnda istanbul Symeon tarafrndan tekrar kugatrldrysa da imparator l. Romanos'un siyasi maharetiyle bu tehlikeyi de atlattr. 931 yrh yazrnda Konstantinos Forumu
bugun ku Qemberlitag semti; yaktntnda
1
mumcu ve derici dukkanlarrnda grkan
yangrn genig bir alana yayrldr ve gehirde
buyuk tahribata sebep oldu. lstanbul94l
Haziranrnda Ruslar'rn 5ni bir saldrnsrna
u{radr. Ioannes Kurkuas etkili bir taarruzla Ruslar'r geriEekilmeye zorlarken bizans donanmasl da Rus gemilerini Grek
ategiyle yakp tahrip etti.
Siyaset ve devlet idaresinden ziyade
ilim ve sanata ilgi duyan VIl. Konstantinos ddneminde kultur alanrnda buyuk
geligmeler oldu. Onun imparatorluk idaresiyle ilgili otarak kaleme aldr$r De Administrando imperi adlr eserinde Bizans'a komgu Turkler hakknda gok delerli bilgiler mevcuttur. De Caerimonils
adh kitabrndan da istanbul'da saray muhafrzr olarak gOrev yapan Ferganah Tirrk-
ler'in bulundulu anlagrlmaktadrr.
inga
edilen Eok sayrda bina ve anrtlarla istanbul daha da g0zellegti. Srnrrlarda saQlanan giivenlikle uzun yrllardan beri dugman tehdidinden kurtulmug olan istanbul halh 948'de vuku bulan bir deprem
drgrnda huzur iqinde yagamlnr sirrdurd[.
Bu donemde yabancr saraylarla srk bir
m[rnasebete girilerek komgu Arap devletlerine. Endul0s Emevi halifelerinden
III. Abdurrahman'rn Kurtuba'daki (Cordoba) sarayna ve Roma-Cermen imparatoru I. Otto'ya elqiheyetlerig6nderildi. Bundan bagka ksa s0re once Hrristiyanh{r
249
15
ir',|.j'JrJL
k..trul etmis cl;ril Krerv-[1us Kralrce:;i 0lga
957 yrlr sonbairarrncl,r Istarrb'.rl'a cleic1i.
[Jiz..rns- Rus rniinasebet]erincle yeni bir
donem acan bu ziyarett Btzan-s ktlisesintrr
[lusya igindeki gelisnresini f rrzlandrrdL.
IO
t,,,-k-^
^;lKtirO;n qltnlusine tanrk oldu. ll. Basileios, 9BB'de asi
Bardas Phokas'rn istanbul'u ele qeqirmek
i-rzere Uskudar'a kadar ilerleyi;i kargrsrnda r-nk tor r1rn rma ciirsril vp Kipv Hilkrtmdarr Viadirnir'den yardlm istemek zorunda kaldr. Basileios, Vladimir'in gonderdigi
6000 Rus askeri sayesirrrle bagarrya ulagtr. Bizans'rn hizmetinde kalan bu Rus birIigine sonraki yrllarda Normanlar, Frank-
lar ve bagka yabancrlar da kattldt. Z6
Ekim 989'da meydana gelen korkunq
deprem sadece baggehirde degil bagta
izmit olmak uzere Orta Anaclolu ve Trakya'da da buyuk zararlara sebep oldu. Ayasofya'rrrn batr kubbesi Eoktu.
Il. Basileios doneminde istanbul gtiglu
ticaret hayatt, iyi idare edilen kurumlart
ve kultur alanrnda surdurd0gu geligmesiyle Ortaga!'rn en buyrik ve en prrrlttlt
1
01 0 yrh
Ocak ve Mart
aylan arasrnda yaganan depremde birqok
kilise yKldr. ll. Basileios'un yeteneksiz halefleri otuz yl iginde imparatorluQu gokti-
s0ruklediler. Halk 1O37 , 1 038, 1 041
lO42yrllan nda arka arkaya vuku bulan
ge
kurtarrcr grbi sevirrcle karsrlartdt. Fakat
Sivii Asalet Partisi'nin hilesiyle iki yri son-
ra tahttan uzaklastrrrldr. Sehir 1054 EyIriltLnde yeni bir deprernle sarsridr. lvlalaz-
Aralrk 969'da lstantrul. Nikepho-
-,,ii.--r,^^
rOS Lln l-:Dlr ^---,,
Saray SUlKAStlnS
gehri haline geldi.
It)57 -yrirnda askeri darbe rle Arradclu',
cla inrparatorIugunu iiirr e'.1on I:;a.il.r.ro:;
liornrrerios k0tr.t giclr;e son verecck brr
,
depremlerin acrsrnr ve 6 ASustos 1040'ta
limandaki butun gemileriyakrp kul eden
yangrn fel3ketini de yagadr(Kedrenos, ll,
529). imparatoriEe Zoe'nin, evlAt edinip
tahta grkardrlr V. Mikhail tarafrndan iktidardan uzaklagtrrrlarak bir manastra hapsedilmesi 0zerine baggehirde meydana
gelen korkung ayaklanma (Psellos, s. B l90), Zoe'nin ktz kardegi Theodora ile birliKe tahta qrkarrlmasr ve Ayasofya'ya sr!rnan V. Mikhail'in yakalanrp gozlerine mil
qekilmesiyle son buldu (20 Nisan 1042).
vpniien vp nsir dLl
nirt Mrrharehpsi'ndo J-..,..
pen lV. Romanos Diogent's istanbul'da
ki saray ihtila)iyle tacrnt ve hayattnl kaybetti ( I072) Anadolu Selguklu ailesinclen
Kutalmrg ogtu Suleyman $ah, Iznik'in hakimiyetini eline geqirip Anadolu'da ilk
Turk dcvletini kurdu ( l07E) Boylece
Turkler Bogaziqi kryrlanna kadar ilerleyerek do$rudan istanbul'u tehdicie bagladrlar. Bizans'r diigtuQu bu durumdan genq
kumandan Aleksios Komnenos kurtardt.
Askeri asalet srnrfr taraftndan imparator
il2n edilen Aleksios'un birlikleri 1 Nisan
1OB1 grinu istanbul'a girdi. Baggehir uq
gun boyunca her turlu kargasa ve yaQma olayrna mAruz kaldr. Aynryrl istanbul
s l5
vd.,620)
yeni bir depremle sarsrldr tClykas
Pegenekler, izmir Beyi Qaka ile anlaga- 1 091 krgrnda istanbul'u denizden ve karadan kugattrlar. Aleksios PeEenekler'e kargr Kumanlar'la anlagtl ve 29
Nisan 1 091 'de PeEenekler'i daQtttt. 1 096
rak 1 090
yrlrnda HaEh ordularr istanbul'a geldi.
Halk dilleri ayrr, inanglart farklt ve goruniigleri dehget sagan Battlt barbar ordulannrn istanbul surlart on0nde konakladrf r surece korku iqinde yagadt. Halk ile
aynr korkuyu paylagmakta olan Aleksios,
her geye ra!men Haqtr reisleriyle anlag-
malar yaparak onlardan yararlanma im-
kinrnr buldu, Hagh ordulannrn Anadolu'ya geEmesini sa{ladr. HaEhlar tarafrndan
kugatrlan Anadolu Selguklu Devleti'nin
baggehri iznik Bizans'a teslim edildi ( 19
Haziran 1097).
Kudil:;'[rn 1 099'da flerglriar tarafrndan
Avrupa'ria buyuk bir heyecan ve
r.o;kuyla karSrlanclr. Ktsa sure sortra yenicie n buyLrk bir sef er girigirni baglatrldr.
istanbul, 1 101 yilrnrn ilk yarrsrnda Batrlr
ordularrn y,trattrfri zorlirklan yeniden yag.rclr. II. Ioannes Komnenos'un tahta qrkrz-apltr
srrasrnd.r r i I l,lt istanbul s;;r;r),rnda hAnedan rnensuplannr da ikiye ayrran karrgrklrklar yagandr. Sonunda aslen Turk olan
bu-Vuk bagkumandanr (meg:s domest.ikos)
Aksukiros'un 11":rg Drrrir!:ent. TTK Betteten, LXt').27 I I 9901, s. 5()-721 sayesinde ll.
Ioannes duruma hakim oldu.
gr
IUlf r{a'n,n
ld illll
Af :hnn
F\LdUUg
irrrirnilr{rlin
lrlldrrluLtrrtrur
Tonni
r-Errgt
+L.l-
rafrndan fethi uzerine 124 Ar:rlrk I 144) Bizans'rn dcstegine ihtiyacr oldu!unu anlayan Antakya Prinkepsi Raymond, imparator Manuel'den af dilemek ve onunla
iri^
I t Al
-^l^^^1, rLr,
, , *i yrlrnda Istanbul'a geldr
rrd?r rrd^
di. Urfa'nrn fethi Avrupa'yr da sarsmrgtr.
Fransrz ve Alman kraliarrnrn kumandasrnda yeni bir Haqh seferi drjzenlendi. imparator Manuel, 1 147 sonbahartnda istanbul 0nune ulagan HaEltlar'tn bu tegebb0sune karrgmayrp onlarla iyi iligkiler iEinde
olmaya Eahgtr.
imparator Manuel ile barrg antlagmast
imzalayan ll, Krhcarslan istanbul'a giderek ug ay misafir kaldr 1 | 162). Esasen Bizans ile SelEuklular'rn Anadolu'da yuzytllarca suren hikrmiyet m0cadelesine ra!men iki komgu millet arasrnda kurulan
iligki sadece dugmanca duygular iEinde
hapsolup kalmamrgtr. Aksine bu iligki, istanbul ile Konya arasrnda hoggOr0ye dayah bir kriltur ahgveriginin doQmasrnr ve
kesintisiz s0rUp gitmesini sa$lamrgtt.
Bdylece Xl. yrizyrlrn ikinci yansrndan itibaren ozellikle Komnenoslar ddneminde
istanbul'un kozmopolit hayatrnda Selguklu yagayrgrnrn kiiltur ve sanatrnrn etkileri
aErkEa gorulmektedir. Qegitli alanlardaki
imparator IX. Konstantinos zamanlnda yiizyrllardan beri suregelen Roma - is-
tanbul kiliseleri arasrndaki anlagmazlrk
kesin bir ayrrhla donugtu ( 1054). Devlet
yonetimindekr bagarrsrzh!ina ra$men lX.
Konstantinos'un 1045'te hukuk ve felsefe yuksek okullarrnrn kuruluguna on ayak
olmasr egitim aqrsrndan btiyuk bir geligmenin baglangrcr oldu. Devletin ihtiyaq
duydu!u yuksek diizeyde memurlar bu
okullarda yetigmeye bagladr. ilim ve 69renimdeki geligme kut0phanelerin de qoQalmasrnr sa{ladr. Saray. manastrr ve
okullann zengin kiltuphaneleri Batr'dan
ve Do{u'dan gelen pek Eokyabancrnrn ilgisini gekmekteydi.
210
lV. Haclr Sefert srrasrnda iJaclriar'rn
leri. s. 170)
lstanbul'a karadan ve denizden saldinlarrnr gosleren minvatur (Demirkent, HaQh Seier-
llTrfiN
btr ertkilenrnenirt cok rliv.cl irir orrrli;int
Selquklrr rninr.rrr tai-;rrnr, resim ve silslenre
:;;rnatrnI yaf rsii;rn tJLiyuk Saray korrpli:xsr
rcinde imo:rratorluk tatrt salonrrnrrrr hemen batrsrnrja irr;a eeiilmis olair rrrusta-
kil bir- bina aksettirir.
N0i-edclin Mahmr-rd Zengi'nin giicil kargrsrnda Bizans ile iIiskilerini kuv'vetlendir-
mek isteyen Kudus Kralr Amaury 1 171 .
ilkbaharrnda istanbul'a gelerek fv{anuel'i
ziyarct etti ve onun desteQini kazandr.
Ivlanuel'in olumiryle kucilk oglu Aleksios'a
niyabet eden dul imparatoriqe Maria'nrn
hikirnirrpti I rfirrlor'o ri r rrrr rlan,,,-,,..yunofrof
zunden istanbul'da hiq benimsennredi.
Nihayet imparatoriqeye kargr 1 182'de
tertip ediien isyanla istanbul halkr bir taraftan Latinler'i oldLrr0rken bir taraftan
da Manuef in kuzeniAndronikos Komnenos'u tahta qikardr(l 183) Andronikos'un
saltanatr, yeniden disiplini sa$lamak iqin
hasvr rrdrrrirrsert tedhirler vilzflnden facialar, suikastlar. komplolar ve ayaklan-
Vc;lctjik "cloqe"u Ei'rrico D;rrrdoio vr
i,.ontlarrri n izniyle
l-i;rr.it
ierce ya g; m a1 a n rp
tahrip eriiliji. 0layrn goi-qu tarrr!r []atrii
yaz-arlar bile Haqlil.rr'rn vahget ve qrlErnlrr rr nrirn,....,Y'
ri,:,h <rrfo riiiqrr',.-Y.-.
i r<lnr hr r rr, lrcnt
.v..YUz,ilnden duvduklarr utancr kaleme aldrklarr eserlei-inde belli etmislerdir. 900 ytl
r
c; u n
r.^,...^-^
r-.-:^+;,,-r
diln\/tqlnrn lllU.
ntn.(g7i
UUyUllLcl
llll l>Lly(1ll LlLllljclJllllll
r
oian lstanhrrl hrr vadrtra sonrrrrda itiltrlrt
sanaf csprler itti,
ihfisarnrnr zenninlinini
'Y""'y',
hir rl:ha,..J-.
rrorino nolrnottprak
cokilrJn L.:tY'.,-..,.-.betti. But0n kiliseler, manastrrlar, saray-
lar ve kutuphaneler yagma edildi. Veneclikliler. istanbul'un kultirr ve sanat eserlerini toplayp kendi gehirlerini siislemek
ilzprp
alrn nntijrilrkpn
loroklr.ri l cJJo
ocva.lrcrn.l:
rcLca'Jur
ul?rlud
Har-lrlar tasrvabihor
rlEt <ovi
LCrI rP EL^f
?uyr f:hrin
tiler. Batrlrlar sadece yagma ve tahriple
p vptinmpdilpr' erkek Vadtn vaslr r"ocUk
demeden katliamlar yaptrlar. Bu yaQma,
tecavuz ve katliam sonunda "gehirler kraliqesi" Istanbul Avrupah barbarlarrn ayakrf
larr altrnda mahvolup gitti.
malar iqinde geqti.
Seldhaddin-i Eyy0bi'nin Kudus kralltk
ordusunu imha ederek kazandr!r Hittin
Savagr (4 Temmuz I 187) ve arkastndan
Kudus'u fethi (2 Ekim I lB7) uzerine dU-
tirildi. Ancak Batrhlar istanbut'u zaptet-
zenlenen III. Haqh Seferi srrasrnda karayolunu taklple Bizans arazisinden geqen Alman imparatoru Friedrich Barbarossa'nrn Bizans'a kargr sergiledigi dugmanca
tutum ve davranrg imparatorluk igin yeni
srkntrlara sebep oldu.
mekle butun imparatorluQu ele geEirmig
olmadrlar. Aradan daha iki yrl geEmeden
Haghlar tarafrndan iggal edilmemig imparatorluk topraklarrnda Trabzon, Epiros
ve iznik'te Bizans'rn uzanttst olan iiE baQrmsrz devletEik kuruldu.
Bizans bu donemde iq ve dtg mUcadele-
Elti yedi yll suren mucadeleden sonra
25 Temmuz 1261'de HaliE ktystndaki Latin mahallesiniyakan iznik birlikleri gehirdeki Batr h3kimiyetine son vermeyi bagardr. Bizans'rn son hanedanlnln kurucusu olan Vlll. Mikhail Palaiologos '15 A!us-
lerle tukenirken Batrh devletler Bizans'a
saldrrmak iEin beklediklerifrrsab lV. Haglt
Seferi'ndeyakaladr. Amcasr Ill. Aleksios
Angelos'a kargr Bizans tahtrnr yeniden
ele geEirmek isteyen Aleksios'un yardtm
qa!nsr 0zerine Boniface de Montferrat
kumandasrndaki Hagh donanmasr istanbul'a geldi (24 Haziran 1203). Galata'ntn
ahnmasrndan sonra HaliE'e girigi kapatan
zinciri parEalayp gemilerini Halig'e sokan
Haqhlar 17 Temmuz gunu gehre girdiler
ve ll. lsaakios'u bu defa oglu Aleksios ile
(iV.) birtilcte tahta Erkardrlar. Ancak yeni
hukumdarlar vaadlerini yerine getiremeyince HaElrlar ile itigkiler gerginlegti. Bu
arada istanbul iginde dolaqan Haqhlar halk son derece Ofkelendirmekteydi. HaEltlar'rn 17 Temmuzve 18 AQustos'ta Etkardrklarr yangrnlar gehrin buyuk bir boliimunu kiil etti. Bunlara kargt duyulan ofke ve nefret ocak aylnda bir ayaklanmaya
doniigtrl. Halk Haqlrlar'la ig birli$iyapan
hukiimdarlannr oldurdi,r. Bunun uzerine
HaqhIar gehri zaptettiler ll3 Nisan 1204)
istanbul, Buyuk Saray'a gelip yerlegen
Avrupalrlar daha sonra istanbul'da bir
Latin imparatorlugu kurdular ve imparatorluk arazisini aralarrnda bol0gtuler.
Devletin bagrna Baudouin de Fiandre ge-
tos'ta Ayasofya'da taE giyerek imparator
8l,J L
rlan eCridi. lmparatorluk hr:-rgseirri lstan
trul i,;rtin hakintr','r:ti rlevrrnde bLrtirn zeng i n liQ i n i ka','betm i5, yaba nci I ai-r n sa,ylsl
artmrs, nufus :i0-75.000 kigiyer dilsrnilgtu. VIll. tulikhail br)yiik bir gayretle Bizans'r -Venlden canland rrnaya qalrgtr.
Onun oiirmunden sortra yerini alan oglu
Il. Andronikos ve onu takip eden irnparatorlar devrinde istanbul ig karrgrklrkiar
ve isyanlar igine suruklendi. Ayrrca 1291.
1 303, I 308, 1 351 , 1 43.4 yrllanndaki yangrn felaketleriyle 1296. 1323. i 331. I346
ve 1354'tekr depremler yuzuncien harap
olciu. Bu donemde istanbul halkr. Anaoolu'da Osmanlr Tirrkleri'nin ve Balkanlar'da Srrplar'rn tehdidini artrk kaprsrnda hisqOfrrtOrlO h:Cl:alr
r'-"-^rI-t^-r"luul r+-L+
,5Ldl
Ldt lL f\dv(.,ldtd-
nna sahne olurken Srrp ve Osmanh devletieri arasrnda srkrgrp kalan Bizans varhornr siirdilrphilmek ir-in hrr dpvleflprin
rlpstpiine mrrhf:r- h;l-'riilsf ir Rizans hor
ne kadar Turkler'in yardrmr ile Srrp tehlikesinden kurtulduysa da Srrplar'a kargr
"-r,r^r ' :r!1il
^:-. AVr
A fiec>dvd?il ldn
^
--r.-.
'n.a tonrakiarrn
mig olan Turkler'in bundan sonra Trakya'da sistemli gekilde ilerleyiglerini durduramadr. Batr'dan yardrm elde etmeye
qah$an ImparatorV. loannes, papanrn is-
te!ine uyarak KatolikliQi kabul edip istanbul ve Roma kiliselerinin birlegtirilmesine bile razr oldu. Fakat lstanbulkilisesi ve
halk buna giddetle kargr grknca anlagma
gergeklegmedi. T0rkler'in 1371 'de Srrplar'a kargr kazandr(rsavag Bizans igin tam
bir darbe oldu. Balkanlar'daki topraklannrn hemen tamamrnr kaybeden Bizans,
Bulgar Qarhlr ile birlikte artrk Turkler'e
balrmlrbir devlet haline geldi. Arazisigittikqe kug{ilen ve Turkler kargrsrnda askeri
ve mali higbir guc0 kalmamrg olan Bizans
sonunda istanbul surlannln gevreledili
bir gehir devleti haline donugtu.
Crisiofcro
Suondelmonii'nin
Cizdiql
ir.:nbul
harltastnln
bir kci,/asr
f"'atikan Ktp.,
or.
1-422)
21'1
i; rAirji.JL
dan yarrkr uyandrracaQt da hes;rplanrnrgtr. Istanbul'un fetih rnuyclesiiri brlcliren isl.irni qelenck, Korrstantinrye'nin fatihi ol,
ar
.f
f-' '.,' , ,...---,t,t^-r'
^l-,,..-,,,1rilir c,F-'l-,
5liciu uoraylStyta
DUnu rjci"qcKtcsttrecck sultana buyuk bir nranevi gug saQla-Vdcaktr. Dcvlelirr irnparaLorlrrk sut ccine
rtirohilrnr,ci .lp hrtne har"rlrtrrlr.r_.. -.,..
*Jgu'ir'r rJi'
ye hazrr elirrgunu bildirclr. Pap;tr;n | 4:\2
fvlayrsrnda kucuk bir Napoii askeri brrii-
nillon
da Osrnanlrlar'rn kugatnra hazrrlrklarr bir
:n nnco J'-,
rr;rrdrnr terninirri rtr.rokiirdini
-,..,, -,y, lqln
-..
tartrgmalar yatrgtrnldr ve kiliselerin birlegtirildigi ilan edildi. Halk ve din :idamlanyla bazr onde gelen askerler buna sessiz kalrrlarken alrnan kararr destekleyen
kpsimler cla sphir tehlikevi atlatf rktan
sonra bu konunun tckrar gozden geqiri-
ir rrrfnrrnlAr,',,'^,,r-',^1.:r.-.^r,
.Y
_.
luygurayaDilrjteK lqtn
boyle bir manevi srfata buyLik ihtiyaq duyulmaktaydr.
istanbul'un kugatma harzrrlrklarr olduksiirdil 0ncelikle hovle bir harekatr kolaylagtrracak ve Bo!az'r kontrol al-
cA rrTun
trnda tutacak olan bir hisar daha yaprlmasr planlandr. 1452 Nisanrnda Rumeli yakasrnd;r Roiaz'rn en riar vprinclp veni bir
hisarrn ingasrna baglandr. Hatta bu ingaat
srrasrnda Osmanlr askerleriyie yerli halk
arasrnda Erkan bir olay sava$ ilanrnrn zahiri bir sebebi sayrlacaktr. Bofaz'dan gelin necpn nemilprin kOntrol altrna alrnmasrnr saQlayan hisann yaprmr Agustos
1452'de tamamlandr ve hemen ardrndan
bizzat Il. Mehmed.50.000 kigilik bir kuvvetle ansrzrn gehir surlarr onune giderek
incelemelerde bulundu. Ug gun suren bu
kegiften sonra geri donuidu. Bu faaliyetter dolayrsryla Bizans imparatoru Konstantinos Palaiologos gehrin ciddi bir teh-
dit altrnda bulunduQunu anlamrg,
Bo-
!az'dan geEmeye galrgan iki Venedik gemisinin tutulmasr ve dilerlerinin engellenmesi de Avrupa'da
ll. Mehmed'in ni-
yetinin kesin biEimde anlagrlmasrna yol
aEmrgtr. Venedikliler Osmanh limanlarrn-
da ticaret yapmaKaydrlar, aynca Bizans
imparatoru da onlarla yaptr!r ticari anlagmalan yenilemi$ti. Fakat sayrca az da
olsa bazr Venedikliler istanbul'un Turkler'in eline gegmesinde ticari menfaat
gormekteydiler. Hatta Bizans'rn kendi kaderine terkedilmesi konusu ortaya attldr!rnda Venedik Senatosu'ndaki oylamada yedi kabul oyu Erkmrgtr; diler yetmi$
dort kigi gehrin m0dafaasrna yardtm edilmesini istemigti. Ancak o srrada Venedik
sava; hali iEinde bulundu!undan yapabileceli pek fazla bir gey yoktu; donanmasr kendi kolonilerini korumakla ujragryordu. Venedik'in Earesizlifi Ceneviz igin de
geqerliydi: Galata'da kolonisi bulunan Cenevizliler'in de onemli problemleri vardt.
Papa, 1452'de tag giymek iEin Roma'ya
gelen imparator lll. Frederic'e baskr yaparak Osmanh padi;ahlna sert bir ultimatom g6nderftiyse de Bizans'a yardrm Konusundaki Eabalarr netice vermedi. Aynt
gekilde Bizans imparatoru da yardtm konusunda olumlu bir cevap alamamtgtt.
Son bir gayretle papaya bagvurarak Ortodoks kilisesini Vatikan ile birtestirme-
grnin c5lrgindc. yola grl<arr ternsil:rleri 6
Ekim'cle istanbul'a ulagtil,,larrncla saray
ve halk taraf rndan sevingle karsilarrdrlar.
Fakat birlesme igin kLrrulan korniteierde
giddctii tartrgmaiar ccreydn eFti: bu
ar a-
lebilece!i umidini tagryordu.
^r^- ^!.,-r,Rizens'ta-- hr
.-*r ncli"_
ncll-. rr
ll. r,tdh_
ivlcll::-..?lilgiel ulul
med de kugatma hazrrlrl-Jarrnr hrzla s[rrd0rmekteydi. Ancak bu hazrrlrklar. mevcut maddi kaynaklann sonuna kadar zorlanmrg olmasrndan dolayr genig Eaplr bir
sosyal huzursuzluQa yol agmrgtr. Drg siyasette verilen tavizler, iqeride yeni vergiler
devlet adamlarrnr endigelendirdigi gibi
halk da etkiliyordu. Bir bakma bLrtun her
gey masraflan kargrlayaca!r umit edilen
fethe ba!lanmrgtr. II. tvlehmed'in tahta
qrktrktan sonra yerinde brraktr!t. fakat
vaktiyle tahttan indirilmesinde oynadrQr
rolden oturu iyi hisler beslemedili Vezi
ridzam Qandarh Halil Paga iseyeniEerilere
dayanan iKidartntn verdigi gtiEle Bizans'a
kargr dostluk siyaseti izlenmesi gereKci-
!ini savunuyordu. Onun en btiytik endigesi Avrupa'da olugmasr muhtemel olan
yeni ittifaklardt. Zira il. Murad ddneminde bu ittifaklar kargrsrnda yaganan zor
anlara yalcndan gahit olmugtu. Qandarh'nrn bu tavnna ralmen II. Mehmed onu
gorevde tutarak diplomasideki maharetinden faydalanmak, Balkanlar'daki yeni
tehdit ve olugumlarr onun vasrtastyla engeilemek istiyordu. GerEekten de Qandarh Halil Paga bu dikkat gekici diplomatik misyonu baganyla yerine getirdi. istanbul'un kugatma haztrltklartntn askeri
cephesini ll. Mehmed ve yalcn adamlart
olan $ehibeddin, Sartca ve Za{anos Mehmed pagalar ekibi yiirutmetcteydi.
istanbul surlart bazt yerlerde qifte duvarla qevrili olmakla birlikte devrin gartlarrna uygun bir gekilde modernleptiril-
memigti. Azametli gdrunuguyle kugatmaya gelenler itzerinde ytldtrtct bir etki
brrakan ve uzunlu$u 22 kilometreye yaklagan bu surlar, gerek qok uzun olmast
gerekse Bizans'tn iEinde bulundugu rnaddi srkrnillar ytz0nden uzun zamandtr iyi
bir onartm gormemigti. Fakat yine de
agrlmast zor bir engelCurumundaydt. Ha-
lrc krytsindakr surlar
5lj km. uzunluc;un-
cla olup A.yvansaray'11.rn Sara_Vburnit bolqesine kadar geliyor rre buradan lvlai-rna-
ra krvr:;rnr takrp eclerek Ycclikule'ye t8 krn
)
uz-anrycrdu. Bu bolurnde surlar tek srra
nolin6e'7di , bazr yerlerde dik olarak clogrudan denize iniyordu. Kara surlarr boyunca igleri deniz suyu iie dolu hendekler
vardr. Halic qiri;i ise zinclrle kapatrlabiliyor. iqeride tsizans ve italyan gemileri barrnryord u.
ll. Mehmed'in bizzat planladr!r kugatma yeni bir teknik anlayrg qerqevesinde
gergeklegti. Onun kugatma taKiklerryle
ilgili krtaplar okudu!u ve planlar uzerrnde
galr;trgr rivayet edi{ir. Sur boyunun uzun
olmasr, kalabalrk bir orduyla yaprlacak
muhasarada mudafiler bakrmrndan bir
dezatrantajdr; fakat surlarrn kalrnhQr ve
y0ksekligi daha kolay savunma imkanr,rerebrlmekteydi. Yine de sayrca fazla olmayan Bizans askerlerine qok ig diigecekti.
ll. lv4ehmed'in bu durumu tahmin ettigi
ve planlannr da ona gore yaptrgr anlagrlmaktadrr. Muhtemelen daha onceki tecr0belerin rgr!r altrnda uzun s0recek bir
abluka hareketinin faydah olmayacalr ve
Avrupa'dan gelebilecek askeri ve maddi
yardrmlara gereken zamanr kazandrraca!r hesaplanmrg, bir an once gehrin ele gegirilmesi hedeflenmigti. Ote yandan krlrE
g0cr-ryle ahnan bir gehrin status0nun islimi gelene$e gore farkh oldulu ve padigaha tam tasarruf hakkr dogdugu da d090nilmugtu. Nitekim muhtelif kaynaklarda istanbul'un fethinin gaz8 gelene$inin bir tezahuru oldu$u, buranrn memIeketin ortasrnda olugu yuz0nden devle-
tin istikbali
iEin mutlaka ahnmasrnrn ge-
rektigi fikrinde olan ll. Mehmed'in kltg
yoluyla kazanrlan bagannrn birtun islim
d[nyasr ve tebaasr nazarrnda kendisine
daha fazla $an ve gohret kazandrracaltnt
hesaba kattrfr ima edilmelctedir.
Devrin kaynaklannda kugatmaya kattlan Osmanh kuwetlerinin gorulmemig derecede kalabahk oldu!u yaztltdtr. Bu kabiiifadeler bazr Osmanlt kaynakJartnda da
yer alrr. Rakamlar 100.000-300.000 ara-
srnda de!igmektedir. Fakat kugatmaya
katrlan asker sayrslnln 100.000 civartnda
veya bundan biraz daha fazla otdu$u sdylenebilir. Bunun dortte biriniyeniqeri ve
kaprkutlarr tegkil etmekteydi. Osmanlt
ordusunda bilhassa toprak alilnda tunel
l<azan ( la[r mcr ) grup arastnda 300 kadar
Srrp madencinin bulundu!u, ayrtca Al-
man, Bohemyah, Macar ustalartn gorev
yaptrQr belir'cilir. 5il6h ve teqhizat yonIn-
den Eokkuwetliotan orduda astl g0cti
z'15
l:,r/.,i.tilili
Attadolu ve Rurnerli trrnarlr asf<eri-leri tclkil ertrlrekteydi. lrlLrharebelr:iclr' eir etkili
r
oli),
pi"vcrcie
askerlerr olan kapltkulu ve
ozeljikle bn -saflarria carprsan az-cbier oynamrslardrr. 0rduda a.vnca cctitli _ydi eicr
den qelrnig gonullilicr vc bagr bozuklarrn
yarrrnda iglerinde devrin buyuk nrrttasarrvrflarinrn da bulundugu tekke geyhleriyle
dervigler de vardr ve bunlar askere manevi acrdan cesaret vorryorlardr. Padigah
uzerinde b0yuk bir manevi ntifuza sahip
Akgemseddin, Molla GiLrani, Molla Hus-
rev gibi tanrnmrs alirnler hem onu hem
de kumandanlarr manevi bakrmdan des-
tekliyorlardr. Ozellikle Aksernseddin'in
muhalif kesimlere kargr dinl aErdan boyle
hir fethin nprpklrliriini savr rndrrrlrr ve Ig
yolda II. Mehmed ve yanrndakileri kuwetle destekledigi, bu sebeple de sonradan
fethin minevi mimarlarrndan biri olarak
anrldrSr bilinmektedir.
Qagdag Bizans ve Latin kaynaklarr gehirde askeri griE olarak 5000 dolayrnda bir
kuwet bulunduQunu. mudafaaya kattlan
bazr yardrmcr birlikierle bu sayrnrn B -9000
dolaylarrna qrktrgrnr yazar. Ayrrca sivil halk
da savunma srrasrnda surlarrn tamirinde.
teghizat ve malzeme temininde onemli
rol oynamrgtr. Nitekim Dolfin, gehirde Eok
saytda Rum'un bulunmasrna ra!men khg kullanabilenlerin az oldugunu, bunla-
rrn da sildh kullanmada usta olmadrklarrnr, fakat surlar uzerinde ellerinden geleni yaptrklannr belirterek sivil gehir halkrnrn savunmada etkjli rol oynadrfrnr ima
eder 1 Fatih ue istanbul, l/ | , s.35 ). Mudafiler, askeri guEleri az olmakla beraber savunma ustrinhj!u sebebiyle kalabahk 0smanh ordusuna bir sure kargr koyabilecek
durumdaydrlar. $uphesiz drgarrdan yardrm almaksrzln uzun mirddet dayanabil-
rleri :l I rr r rken _yt:rr c1e n ka tStr. .5ehi^in bel Ii ba:ir ka 5rr I;r rr n d a n
cjr.ri-rlunIn muhaf;izasr Vcnrriik ve Cenevizliler'in talebi iize rrne dort Veneclrkli kus:rv,.l rl rn a tcci f;i
z.rIrn
r';ryl.r u rn u'na l-l;rr 1a r Cabriel Tre,risano, Fl altc i.r,rtant salrjlleri (Ay'.r1.,,r i),,'t,,;1 i:11j,:1r oi;rn
irlri.gc) Cranduk Lukas l.Jotharas kulnret-
martdana verriIdi. Egrikapr iIe { f',,:Ir:;rira)
l-laiig'teki Xyloporta arasrnr yaslr l.,umanclan Teodor Caristino koruyacaktr. Sakrzlr
lerrnr-e koruma alhn;r alrnmrg. kaptan Alvjsio DrccJo rjonannra kumanrjanlrQrnr itstlennri:2ti. Ayrrc.t gehir iqinclekr baz.i strate'.1ik boiqelerer ihtiyat kuvvetieri yerlegtirilnristi. Mudafilerin yeterli sayrda ok.
g6revlendirilmiglerdi. Bu kesimde daha
6nce mevcut olup dolmug olan hendek de
144
ita
r
nicl..n'rnc
IL,UUlldl
nnnrnr{r1\.1U rlo
I an,larqan
v L Ldr
TTJUJUU k)rrJAcr.ur uc)Pl)f.UPl.r)
r.-^A-;.:^
--'.^^,nda
lcr
hrr frnlnoripl.,
rur isp
r-)L uu
I lt]ll(lt- glll iJl
nd)ll
uurLJ!usN
!lm^ar-)+1a.r
rn c,rl
rnoqzilOnfnislorrli
rmparJrorun
sol rara,
-,.
frnda Ceneviz bir-liklerine kumanda ede.n
Cattaneo ile Silivrikapr bolgesinin korunmasryla gorevli Theophilos Palaeoloqos
yer alryordu. Marrnara sahillerinden Yaldrzlrkapr'ya { Al t r rr k:pr r katiar olan bolLrm u
Venedikli Fitippo Contarini korumaktaydr. Cenevizli Manuel de Yaldrzlrkapr'yr muhaf eza ""
ilp norovlpnciirilmisti.
Onun solunY"'
da deniz ybnunde Demetrios Kantakuzenos bulunuyordu. 2 Nisan gLrnu Venedikli
Bartolomeo Soligo Haliq'e zincir gererek
girigi kapattr. Sarayburnu'na gelmeden
bugunku Sirkeci civarrnda Saint Eugenius
Kulesi'yle Tophane'de lv4umhane burnu'
nun bulundu!u Galata surlan arastna Eekiien zincir hattrnrn gerisinde Bizans ve
italyan gemileri srralanmrgtr.
Marmara sahillerinde surlar daha az
askerle korunuyordu. Langa Limant. Bizans'ta yagayan $ehzade Orhan ve yanlndaki ucretli kuguk Turk birligi tarafrndan
savunulmaktaydt. Hipodrom'un altrndakr
ky geridinde Katalanlar mevzilenmigti.
Papanrn temsilcisi olarak Bizans'ta bulunan ve dini birlegme gorugmelerine katrlan Kardinal Isidore 200 kigiyle Sarayburnu'na (Acropolis Burnu) yerlegmig, HaliE ktyrlannda Ayvansaray- Fener hattrndan Sa-
meleri imkAnsrzdr. Bu srrada $ehirde
30.000 dolayrnda sivil nufusun bulundu!u tahmin edilmel<tedir. Savunmaya Venedikliler, Cenevizliler ve di0er baztyabancr guEler de katrlmrgtrr. Bizans kuvvetleri bizzat imparator tarafrndan seEilen savunma mevzilerine yerlegmiglerdi.
imparator. en iyi birlikleriniyanrna alarak
Topkapr ve Edirnekapr arasrnda karargah
kurdu, Ocak 1453'te yanrndaki 400'ri Cenevizli 700 adamryla gonullu olarak Bizans'a yardrma gelen ve gehir savunmalannda tin yapmrg olan Cenevizli savaggr
Ciustiniani saQ cenahrnda mevzilenmigti. Daha sonra onun kumanda ettigi Cenevizliler imparatoru takviye iqin merkeze kaydrnldr. Venedik balyosu Minotta ve
yardrmcrlan Tekfur Saray savunmasryla
r
Anonrm
brr Franslz
kroniQinde
istanbui'un
f ethini
tasvrr eoen
mrnvatur
lParis
Bibliothr)que
Narionale,
Fr. nr. 6437.
,-
.t
!\
mancinik ve mrzraklarr yanrnda birkaq
toplarr da varclr Torzi Dolfirr, mudafilerin
sayrca az olmakla birlikte etkilr savunma
araqlzirrnrn oldu$unu, yeteri kadar topun
da bulundugunu belirtirken Kritovulos
belde halkrnrn gok kuvvetli olmadrgrnr,
L-+--L-i-! ill nUI *^-rarer
I ldLLd )tjlll
Ldl r!rrr
nlrrrk
vrur un nArillon
gur uicr i da.
UU-
niz cephesinCen de nefesinln kesildiQini,
lfalva'rJan oplmesi heklonprr v2rrlrmrn npciktigini yazar. Cercel.<ten de deniz tarafrnrn pek baganlr oimasa da Osmanh do1.,,^^+-.
-^,,-',1*t^t-^-,
nanrnaslnca qevnrmr$
ormasr,
Ku$armanrn kaderinde etkili rol oynamrgtrr.
Osmanlr ordularrnrn onculeri 2 Nisan'da surlar on[rnde gorundu ve bunlarla
Brzanshlar arasrnda kuquk Eaph bir savag
meydana geldi. Ancak bunlan buy0k bir
Osmanh ordusunun takip etmel<te oldu$unu goren Bizans askerleri derhal geri
Eeiclerek gehrin kaprlarrnr kapaftrlar, hendekler nzerindeki kopruleriy}ctrlar ve sa-
wnma hazrrlrklarrna son $ekliverdiler.
PV-
nr gun surlann dniine gelen II. Mehmed,
5 Nisan'da Lycos (Bayrampaga) vadisinin
sol tarafrndaki tepenin (Maltepe) uzerin-
de otalrnr kurdu, daha sonra birlilderini
biraz daha one alarak cephe olugturdu.
Aynca Marmara sahillerinden Halig'e kadar uzanan sahilsurlannr da denizy6nunden teftig ettirdi, askeri birliklerini 6nce-
r',
n haz.rrl;rcirrlt pl.-tn;r qore 1,e rlc5Ltrdi.7.aQan,l:, luicttrned F'aSa. t]eyoglLl ilc K;rsrrn-
p;rr^;iiorrl:rn Sehrrn tt,-;ili-nrni r.sierrlryse
pag.r srrilarrrra yr:rle5en orclurirrrr bir bol[iinuyle Cerrr:viz kolonisr d u rrt r n u l'ida buI Lr ir ;r rr C ;r I a ta' rl a n Ka g r t lr.r n c'ye kacl.r r ki
kLrz-ey kryrlarrnr vc kar,r surlarrnrn bag-
brr f'orriraiiicclen rbariet olclir(u iilr rf,r t:l
r.rfga da bilirri_yordu. Ejal:i ai-aslrri'racrlai'
6 Nisan'da, baz-rlarr i:;e 12 Nrs;n'ci;t blryuk
toDu rr ateglenmesi;vle fiili rn uc;tdeienrn
ba;l;rdigrnt yazar.
de
laclrgr giiney satrillerinr baskr altrnda tutrna[.ila gorevliydi. H.rskoy ilc k.:r..rdakr sur-
lar arasrnda bir de kc;pru kurulrnasr kararlagtrrrlmrgtr. Rumeli Beylerbcyi Kara^^r r---'"^
-^ fn-^Halic'fpn
Ld
d)d >Ul
tdldlLd,
I loil\ LEI/ ifilrarorr
rLrrJCr urr Tglil
fr rr
S;rr:rr'nrn hrrlrrndrrirr hnlnnvi
T'-:g-''r-r' vp
rikapr'ya kaclarki kara surlarrnr kugatmakla qorevlendirildi. Bu cephede buyirk top-
lar da bulunuyordu ve bunlarrn hedefi,
saray kesirnindekitek srra duvar ve burqlarrn Theodosian surlarryla birlegtiQi yeri
vurmaktr. Anadolu Beylerbeyi ishak Paga
ile Mahmud Paga, Topkapr'dan Yaldrzlrkapr'ya ve Marmara sahilindeki Mermerkule'ye kadar uzanan krsma yerlegmigti.
Merkezde Edirnekapr -Topkapr hattrnda
bizzat padiqah ve veziriazam bulunuyordu. Burasr surlann en zayrf olarak dugunuldu!u kesimdi ve ordunun en seqkin
askerleri bu cephede mevzrlenmig, agrr
toplar ve buyuk top bu surlann kargrsrna
konulmugtu. Baltaoglu Stileyrnan Bey
idaresindeki Osmanh donanmasr Marmara kyrlan boyunca dolagryor ve herhangi
bir yabancl geminin geEmesine engel oluyordu. Bir bagka hedef de Haliq aQzrna
gerilen zinciri zorlamak ve buraya girebilmeKi. Za{anos Mehmed Paga'nrn kalabahk askerlerinin bulundu{u mevki hesaba katrlrrsa ba$langrEta ll. Mehmed'in
zayf ve savunmasr gug olan HaliE surlannr basK altrnda tutmak, buradan gehre
girmek dnguncesinde oldulu anlaglllr.
Hatta herhangi bir bagartsrzltk kargtstnda muhtemelen donanmay karadan Halig'e indirme planlan ve hazrrhklar da onceden yaprlmrgtrr.
Surlann 6n0ndeki Osmanh birliklerinin
en etkili silShr toplart olmugtur. Top ateginin etkili gekilde kullanrldr{r bu kugatma srrasrnda devrin kaynaklartna gore
bataryalar dikkatle yerlegtirilmig. muhasara boyunca ihtiyaE duyuldukEa stk stl<
yerleri degigtirilmigtir. Kritovulos'a gore
0smanh toplan Edirnekapt, Tekfur Saray.
Bayrampaga deresi-Topkapt ve Egrikapt
arasrndaki surlar oniinde ug tabya halinde yerlegtirilmigti. Bazr Bizansh ve italyan
muetlifler de topEu g0c0nu her birinde
d6rt buyiik topun bulundu{u on dort ba-
tzrvz rharrlerrna.onrc rloVl, helarv.r r Olarak belirtir. Muhasara haztrltk faaliyetlerinin tamamlandr{r 6 Nisan'da tl. MehesrJq
I
sqlsrJe/
med Isldmi geleneklere uygun gektlde tm-
i-rit
de:
tcklif ka[rul edi]rnedi. Asirnii;r F)rtrruir
T-^
- r--"'r-'
-+Ll)ldl
lyld ut
I UfJ cl
')virlen sur duvarlarrnda vor J''.:J-''Y""',J
ver necl iklerr arrldrvs.r da hrrrrlar
mudafilertarafrndan derhal tamir edildi. Bu arada Baltaollu Siileyman Bey idaresindekr 0smanlr don;nrnasr l-laliE'e doQru hareket etmiyti. lr,4udafaaya gahit olan
Venedikli Barbaro'ya gore 11 Nisan'da
Turk toplarr zayrf sayrlan srrriarrn oitune
l^-+L dyr I lrrcvnlyu
^-1,:r-.:^.,^
^,.1,:,,,-,,^-t,.-*irilvE uul
LCnillril?
Jcr ru)L
migti. Kadrrga. kalyon ve kuE0k teknelerden mutegekkrl 145 parqalrk Turk donanmasr 12 Nisan'da BeSiktag-Kabalag
onierinde toplanmrg bulunuyordu. M0kemmel gekilde teqhiz edilmig olanlar on
rki kadrrga ile yetmig seksen kaiyondu.
12-18 Nisan arasrnda top ategi drgtnda
herhangi bir ciddi hucum gergeklegtirilmedi. 1B Nisan'da toplarla tahrip edilen
Bayrampaga deresi yonunde dtg surlara
ii,I I i;r ll
Iti qlbi rtlrrle r;riolt ulcrrr;i ,,'c .isk[rr',t r ()\)na ;itlrletlt:'r.arSt Cri,,ri ;ri< rilU ftcr:;;tI anln
s u rc1 u r u i nr s 51
r.J
c rJk t rit i rt r savu
ri
d u Ia
i. Ak-
gemsr:dilirr'in rrrektuittrirun bu ir,rr.iictli
tartt5rn:r la r sr rasr nc1 a y aulcjtQr k.r iru I ed iiecek olirrsa bu dururnrla Il. Mehnrecl'in
teredrliit icin.Je bulLrnduQu, ancak gerek
Akpernseridin'in ikazlarr qcreksc l,akrnr
oian pagalarrn rsrarlall sonucu kug.,rtmayr
surd0i'me kararr aldrgr soyienebilir.
Bu k.:rardan sonra bagarrsrzlrgrn iz.lerinr
"^
ntdnevivattnt rreniden
p,-lprr'k tpelhirlpr :lrnmzv: rrlrsrlfakvivp
.....',JYU||Y|II
^^r-^-'^
^:r'-"-'r' vu d>nHt
)llL'LUn
lll
dr. Kara surlarrrrin uzun sirre dayanacagr
hesaplirridrQrndarr daira zayrf olan Halig
surlarrnr baskr altrna almak iEin muhtemelen onceden duguntilmLig ve hafla hazrrlrklan da 6nemli olcude tamarnlamrg
olart, donanmaya ajt bir ktsrm genrilerin
karadan cekilerek Haiic'e indirilmcsi planrdevre're
, .J
oirdi. Cemileri karadan ceke" :J"
rek denize indirme iginin birden olmadrgr, bunun iEin onceden uzun s0ren hazrrIrklarrn yaprldr!r, hatta gerek insan gucu
gerekse makineler (Tu rs u n Bey de "cerr' i
eskal"l vasrtasryla krzaklar uzerinden ge-
yonelik olarak girigilen ilk hucum Cuis-
kilen gemilerin birkaq gun siiren bu ig-
tiniani'nin etkili savunmastyla sonuEsuz
lemler sonrasrnda Kasrmpaga srrtlannda
birbiri pegi srra dizildigi ve gece ansrzrn
kaldr. Barbaro bu ilk httcumda Turk kayrplarrnr 200 olarak gosterir. 20 Nisan'da
ise istanbul'a iige ve yardtm getiren uE
Ceneviz gemisi, Qanakkale BoQazt giriginde yanlanna kattlan bir Bizans nakliye
gemisiyle birlikte istanbul Onlerinde 96zirktu. Osmanh donanmast bunlart durdurmak uzere harekete geqti ve Yenikapr Onlerinde kargrladr. $iddetli lodos kurekli Osmanh gemilerinin manevra yapmasrnr onltiyordu. Y0ksek bordolu Ceneviz gemileri kolayhkla kugatmay yartp Haliq'e girmeyi bagardt. Bu bagartstzltk kugatmayr strrduren ordunun da mAneviyatrnr krrdr. Denizdeki mucadeleyi damlara qrkmrg Bizans halkntn ve Zeytinburnu kryrlartndan bizzat Il. Mehmed'in de
seyretti$i rivayet edilir. Bu bagarlstzltk sadece asker 0zerinde delil ulema ve kumandanlar arasrnda da huzursuzluQa yol
aEmrgtr. Nitekim Algemseddin, gonderdigi bir mektubunda padigaht aqtk bir
gekilde "hukmirnu yurfitmekten 2ciz' olmakla suqlayarak derha[ gereken tedbirlerin alrnmastnr istemigti. ilk hucumun ve
ardrndan denizdeki bagansrzltQintn verdi!i hislerle Bizans'tn bartg teklifi yeniden
m ijzakere edildi, kugatmantn kaldtrtlma-
Eertrandon de la Broquiere'in sevahatnamesinde istanbul'un Turkler tarafrndan kusatrlmasrnr tasvir eden minvat0r (Le Vogage d'outremer, Bibliothdque Nationale, MS,
nr. 9087)
bagtnda yer alan
Paqa teklifin
Halil
Veziridzam Qandarh
srna
taraftar olanlann
kabul editmesini desteklerken Algemseddin, Zalanos fvlehmed Paqa, Molla GUra2'15
l:;
iAi.lBUL
flaiiq'e inclirildiqi sanrlrnaktadr. 7-ira ge,
milcrrrt bir gecccle [.ru kadaryolu katederek Eekilmesi r,'e flaliq'e indirrlrnesr pek
mumk[Ln gor[inrnemektedir. Bir bagka
tartrgnia noktasr. sayrlarr allmrS yetmi;
olarak verilen bu gernrlerrn hangi guz-ergahtan Eekildigi konusudur. Bazr aragtrrmacrlar, Tophane Ljmanr'ndan Humbaracrbagr Yokugu'nu takip ederek Asmalr
Mescid'den Tepebagr yoluyla Kasrmpaga'ya indirildi$ini belirtirken bazrlarr, 2-3
kilometrelik bu arazinin inigliqrkglr oiugunu hesaba katarak o srralarda cienizrn
iqerido!ru grrdigi bir koy durumunda bulunan DolmabahEe'den veya Begiktag'tan
itibaren daha dirz, inigi ve yokugu az olan
Harbiye yoluyla Kasrmpaga'ya veya daha
geride Eyup tarafrnrn kargrsrna indirildi-
gi uzerinde dururlar. Aynca bu sonuncu
hat ZaQanos Mehmed Paga'nrn kuwetle-
rinin gerisinde kaldr!rndan yaprlan iglemlerden Galata Cenevizlileri'nin ve Bizans'rn haberiolmadr!r, ilk hat kullanrldrysa bundan Galata'daki koloninin haberdar olmamasrnrn drigunulemeyece!i
de ifade edilmektedir. Muasrr ve muahhar 0smanh kaynaklannda ortak olan husus, gemilerin "Galata 0stunden, Calata
ardrndan, Calata Kal'asr'nrn ust yanrndan,
Galata ensesinden" Eekilerek Kasrmpaga'ya veya Eyup tarafrnrn kargrsrna indi-
rilmig olmasrdrr.
21 Nisan'r 22 Nisan'a baf layan gece
muhtemelen onceden gekilerek srra srra
haarlanan gemiler birbiri pegisrra HaliE'e
indirildi. irili ufakh altmrg yetmig kadar
geminin Haliq'te ansrzln goriilmesi onceki
bagarrsrzhklarr 6rEtii$u gibi askerin mAneviyatr trzerinde de etkilioldu, buna kargrhk Bizans'ta btiyuk bir gagknhk ve hayal knkllrna yol aEt. $ehrin m0dafaasr-
na katrlan tarihgiler bu hadiseden duyulan gaglcnhf r aErk bir dille belifcirler. Barbaro'ya gore gemiler HaliE'e inince 6zel-
likle burada bulunan italyan gemiciler
buyul< bir korkuya kaprlmrglar, buradaki
donanma ile Marmara'da Haliq alztndaki
donanmanrn birlikte hareket ederek kendi gemilerini yakacaQrndan endige etmeye baglamrglardr. Bu sebeple HaliE'teki
Osmanh donanmasrnr yakma tegebbtjsunde bulunulduysa da bundan bir sonuE
alrnamadr. Aynca TaQanos Mehmed Paga'nln Kasrmpaga ve Okrneydant slrtlartndak topqulart, Bizans ve italyan gemilerinin Osmanlt gemilerine saldtrtstnt onleyici atrglar yapryordu. Hatta Bizans fllosundan iki gemitop ategiyle battrtlmtgtt.
HaliE'teki donanma kugatmantn gidiginde qok etkili bir rol oynayamadt: bununla
,/'1rr'
beraber surlara yak,rn yerde kurulan ve
kargiclan kargrya gegrSi temrn eden, dolayrsryla Haliq'in ku zey sr rtlarrndaki 0snranl
ordusuyla kara surlarrnr muhasara cden
kuvvetier arasrndaki irtibatr saQlayan
r
koprunun korunmasr igini ustlenrnrg, aynca kargr tarafa geqiglerde gemilerden
Eok istifade edilmigti.
Kara surlarr cephesinde ise Bayrarnpaga deresi uzerindeki surlara 6 Ma,vrs'ta
yaprlan umumi h0cumla muhasara yeni-
den giddetlenmigti. 1Z Mayts'ta Tekfur
Sarayr ile Edirnekapr arasrna hUcum edil'
di. Edirnekapr -EQrikapr surlarr yoQun top
atrglarryla iyice Eokertildi, buraya yaptlan
hucum pek giddetli olduysa da bir netice
ahnamadr. 16 Mayrs'ta yer altrndan buyuk bir tunel kazrldr, surlarrn altrndan ge-
qirilerek gehir iEine kadar uzatrldt: fakat
Bizanshlar'ca kepfedilen bu tunel kargrtaraftan kazrlan bir bagka tunel vasrtasryla
"tB Mayrs'ta ise buyuk ebatlarEokertiidi.
da inga edilen ytin-iyen kule ile surlara yaprlan h0cum da bagarrsrzltkla sonuElandr, kule yaklarak imha edildi. Ancak Bar-
baro'ya gore kuleyle ordugih arastnda
iizeri derilerle kaplt bir yol yaptlmtg ve Osmanh askerleri hiEbir kayp vermeksizin
surlarrn on0ne kadar rahat bir gekilde
ilerleyebilmiglerdi. iqeride bulunan askerler de sur onundeki hende{i doldurarak
yr{drklart topraQt surlar boyunca yukseltmigler ve bu da gehrin dtigugunde rol oynamrgtt ( Kostantintg y e Muhasarast Ruznimesi, s.56-57J Ayrtca Halig'te dubalar
0zerindeki k6pru icap etligitakdirde ge'
kilerek sur kaprlarrna do$ru bir yol olugturacak gekilde yaprlmrgtr.
Daha sonraki gunlerde top atrgtart bti-
tun giddetiyle surduruldu. Ozellikle gehir
iEine dugen gulleler ve gtkan ses gehirdeki
korku ve panik havasrnt artttrryordu. Birbiri ardrnca kazrlan tuneller ise m0dafiler
tarafrndan bulunup Eokertiliyordu. Fakat
gerek halk gerekse askerler dayanma slnrrlarrnrn sonuna gelmiglerdi, yedi haftadrr suren kugatma 0mitleriyok ediyor,
yardrm beklentisini giderek zayflattyordu. 23 Mayrs'ta ll. Mehmed, isfendiyar
oglu ismail Bey'i Bizans'a elgi olarak gonderip gehrin teslim edilmesini. halhn canrna ve mahna dokunulmayaca!tnt, imparatora da Mora despotlu{unun verilecegini. isteyenlerin arzu etlikleriyere gitmelerine musaade edilece!ini bildirmigse de tekiif kabul gOrmedi: yalnrz kugatma kaldrrrlrrsa eskisi gibitabiiyetin kabul
edilebilecegi ve haraq verilebilecegi cevabr alrndr.
Bunclan sonraki tki uq gitn boyunc;r sc-rn
brr gencl hitcum iqin buyuk hazrrlrklar yaprldr. Son salrJrriyr gerceklegtirmek rjze
re gerekli planlar tamamlancr. ZaQanos
Mehmed Paga HaliE surlarrna yuklenecek,
Karaca Pasa sa( yanrnda merkez cepheden Halig surlarrna kadar olan bolgeye. ishak ve Mahmud pagalar merkezden Marrnara sahillerine uzanan kesime. padigahrn bulundu$u merkez kuwetleri Bayrarnpa$a deresi uzerindekr surlara saldrracaktr ve bu son hucumun alrrlrk merkezi de Topkapr ile Edirnekapr arasr olacaktr. Bu hazrrlrklar Bizans'tan haber alrnrnca Guistrniani, Notaras emrindeki toplarrn Osmanlr merkez kuwetlerinin buIundugu kesime kaydrrrimasrnr ustlendi.
Fakat lJotaras saldrrryr Haliq surlarrna
beklediQinden buna kargr Erktr; imparatorun emriyle toplar Guistiniani'nin istedi!Lyere gonderildi. Bu arada gehir iqinde
mineviyat bozukluQu had safhaya varmakla birlikte aradaki turl0 qekrgmelere
son verilerek toplu bir savunma iEin gahgmaya baglanmrgtr. Rum. italyan. Ortodoks ve Katolik ahali bir arada dini toren-
ler icra ederek beraberliklerini gdsteriyor, Ayasofya'da toplananlar ve ozellikle
din adamlarr Vatikan'la birleqme sallanmrg gibi bir gor0ntu igerisinde yanyana
dini tdrenlere katrlryordu. imparator ise
duzenledi!i toplantrlarla son hazrrhklarr
ve m0dafaa planrnrbelirlemig. bunun ardrndan kumandanlara drg surlardaki yerlerini almalarrnr emretmig ve iE surlann
kaprlannr bunlarrn arkasrndan kapattrrmrgtr. 28 Mayrs'r29 Mays'a baglayan gece genlikler yapan ve etrafr mum donanmaslyla aydrnlatan Osmanh ordusu, gece
yansrna do{ru surlarrn etrafrnt g0ndiiz
gibi aydrnlatan ve Bizans halkna dehget
veren bu rgrklarr birden bire sdndurerek
son hazrrhk.lannr tamamladr.
Bizans'rn d0giigU ile neticelenen son
saldrn 29 Mayrs Sah g0nu sabaha kar$l
gerEeklegti. Bu hucum bir yerden delil
butun cephelerden birden baglattlmtgtt.
Donanma Samatya'ya kadar olan Marmara surlannr abluka altna altp yer yer azeb
askerlerini karaya Etkartarak h0cuma kaldrnrken Edirnekapr ile Topkapr arasrndaki
kesimde Bayrampaga vadisi boyunca yklmrg ve yer yer tamire qaltgtlmrg surlara buyuk bir kuwetle saldtrttdt. Birbiri ardrnca yaprlan 0E hucuma Barbaro'ya gore
kalabahk birlikler kattlmtS, top ategi ortah$r duman iqinde brrakarak mucadeleyi
daha zor hale getirmigti. Gun do$madan
bir saat ewel buyuk top harekete geqirilerek, tamir edilmeye qahgrlmrg olan yktK
rSTAi
betmigtir. Von Moltke'ye gore, 1tJ37 salglnlncla nufusun yrrmicle biri 125 ()()rJ)
kaybolmugtur. Karantina kararr 1 B3B'de
alrnmrg, 1839'da Karantina Nazrrlr!r kurulmugtur. fakat bu pck etkrli olamamr?trr. Muslirrnan halk karantinaya kargr qrkrnrgtrr. Veba salgrnlarr istanbul'da trcari
hayatr olumsuz yonde etkilerdi. Veba dolayrsryla ingiliz tuccartnrn onemli bir ksmr
i gleri ni italya'cla Livorn o'ya rra kletrn i gle rdir.
Farklr etnik-dini gruplann yagadt!r,
hayli hareketli bir sosyat hayatr olan istanbul'un toplam nufusu hakkrnda gegitli donemlere ait en g0venilir kaynak tahrirler-
dir. Fakat bunlar vergi amaglr sayrmlar
oldu!undan nufusun tamamrnt yansttmaz. Kadrnlar, qocuklar, askeri srnrf. oQrenciler vergiden muaf bulunduklart igin
tahrir kaytlannda goriilmezler. Tahrirlerdeki niifus birimigenellikle hinedir. Cizye
tahrirleri yalnrz erkek nufusu kaydederken avdnz vergilerinde birkag hineden
olugan fark| bir hane anlayrgr geEerlidir.
XIX. yuzyrl tahrir sonuglart, hinelerin nidiren ortalama 0E dort kigiden fazla oldu$unu gostermelctedir. Bu rakam her-
halde onceki devirler iEin de geqerlidir.
Hane (aile) igin Omer Lutfi Barkan'tn kabul etti$i beg kat sayrsr fazla iyimser go-
runmektedir. Zira istanbul nufusunun
onemli bir bolirm0 zor ve saQhksrz kogullarda yagamaktaydr; ortalama hayat suresi sadece yirmi beg yl olarak hesaplanmaktadrr. Bunun yanl slra gehirde gok sayrda bekir bulunmaKaydr ( 1856'da istanbul'da 45.000 igqi ve mecirese o$rencisi
vardr).
Mevcut bilgid0zeyine gore agaQrda verilen rakamlar bir kyaslama igin esas kabul edilebilir.
Yrl
Birim
882 (477\n1 hAne
894 (1489) '2) hane
Musluman
9517
hane
46.635
1525
avanz hanesi
1102 (1690)'o) hdne
1102 (1690)'s) crzye odeyenler
45.000
1826'5)
erkek nufus
1829'7)
feftler
(&
833
73 .496
erkek n 0f us
1856
h2ne
29.383
fertler
73.093
(e
1918
fertler
1927 '10t
fertler
447 .851
942 (1535)(5)
Buna gore 1477'de Galata dahii I 6.326
hane olan nufus 1535'e qelindiginde yaklagrk olarak beg kat artnrrgtrr. 1550'de C.
de Villalon, istanbul ve qevresi nufusunu
lik surlar iqi istanbul'uncJa hcktar basrna
145 kigilik nufus yo!Lrnlu(u gostermek-
120.000 hane civannda hesap etmigtir ki
bu rakam on beg yrlda o/o 50 artrg gosterir. Barkan, XVI. yuzyrlda genel olarak 0smanlt gehirlerinde o,/o BO'in uzerinde bir
artrgrn gergeklegtigirti tesbit etmektedir.
Ferdinand Braudel XVl. yuzyrlda toplam
altrncJaydr). Garzoni'nin 1573 ytlt iqin
yaptrgr 300.000 tahmini ve 1829'daki
360.000 rakamr gerqege yakrn gorunmektedir listanbui iqin obUr tahmrnler: l.
nufusun 700.000 civarrnda bulunduQunu. Robert Mantran ise XVll. yuzytl nufusunun 650 -750.000 veya banliyo nufusu ile 800.000 oldugunu belirtmektedlr.
C. Moro 800.000 rakamrnr. Sanderson
360 000j
tedir lXtt y'iizi,ri orrcesi /,.vrupa slefrirlc:rrncie nirfus
istanbul ve banliyoleri n0fusunun oranlamasr agaQrdakr ekmekqt/ frrtn ve mumcu dukkin sayrsrndan da tahmin edilebilir
:
FIRIN
Ancak surlar igi istanbul nufusu iEin ve-
rilen rakamlarrn tamamr abarttll gorunmektedir. Bizans doneminde istanbul ve
Calata'nrn toplam nufusu hiqbir zaman
400.000'i agmamrgtr. 1927- 1965 ytllart
arasrnda modern nufus saylml sonuElart
/
EKMEKCI DUKKANLARI
1085 (i672) 1169 (75>J i182 (7681
istanbul
calata
Uskudar
Eyuo
84
23
14
11
141
61
22
7
297
116
65
28
MUMCU DUKKANLARI NOB3/ 1672)
aga!rdadrr.
Yrl
1927
1940
1950
1960
1965
NUf us
245 982
istanbul
Calata
Uskudar
EVIL p
24
5
4
9-
-Yedikule'dekl mezbahalar dolavlslyla yuksek
272000
350.000
433.000
482.451
XIX. yuzyrl oncesinde evlerin qoQu tek
kath olduf u, bog alanlartn ve bahgelerin
goklufu ve
yofluniugu hcllr;rr ba;rn;L 20t]'un
E Dekay I 1833i 250 000 Hoffrnan 380 000,
Vrsquenel I l84Bl 321.000, Verroiot I lB48l
1.231.000 rakamrnr verir. Balyos Carzoni
ise sadece 300.000'den fazla der.
Eok kath binalartn ancak Krrtm
savagrndan sonra yava$ yavag inga edilmeye baglandrgr dugtinUlurse istanbul
nufusu iqin verilen rakamlann abartlh oldulu anla$rhr. 1927 rakamlan 17,2 kmz'-
Hrristivan
5162
5462
25.295
Yahudi
1647
16 326
8070
80.000
1255
14.231
45.112
1018'de (1609) ithal meyve ve sebzelerin begte uEu istanbul'a ve sadece begte ikisi tiE kasabaya gitmigti ki bunlar bu
durumdan gikAyetEi oldular. XV. yuzyltn
sonunda ithal meyve ve sebzenin sekizde biri Galata'ya gitmigtir. XVII ve )C/lll.
yuzyrllarda ntrfus arttgt Calata'da daha
fazla olmasrna ra$men Tophane, Beyo!lu ve Kasrmpaga onemli olgude geligmig-
tir.
Toplam
2491
1044,1634)
1
iSUi
9642
8236
TUrklVe Sur iqi
Sene nOfusu istanbul
Eeyoqlu. BeSilftas.
Slsll, Kadtkoy
ve Eyup'te beraber
-Briyuk- lstanbul
1927 13.648.000 245.982
1965 51.391 .000 482.451
694.292
1.541.595
'Buyuk' isunbul'da nufus artrsr Turkiye genel
n0fus artrsrvla az Cok a'/nr orantrdadrr.
50.000
559 890
102
.649
11
.413
19.C15
eieLivocRAFY.q,
62.385
7C0 000
243
060
690.911
t(1)E/2 ling.l. lV,238; lTTTKBelgeler\/1 119641,s.39 447 Vahudi vehrrrstiyanhanetoplam
hrristiyan nufus icerislnde Ecsterilrnistir; {3) Earkan rn JESHO,l/1 , s. 20'deki tahmini;
14) TSMA. tr.4|.JC_7 (banlyoler dahrl): i5) Mantran, istanbul.s 46-47:14.655 kisi daha muaftrr;
Mantran'rn tahmini toplam 52.000 nane; (6) r-utfi, 1.279,17't a.e.,11.62. (8) TSMA, nr. D.750;
(9) lsranbul Rehberi, 1934, s. i53 (Vabancrlar haric); (1C) ilk nufus saylmtl.
BA. ID, nr. 2 i 0 (945i 15401 nr. 240 (952/lja5)t
nr. 670 (968-988/1578-80); 8A. MAD, nr. 19, 3 12,
918, 2775, 2996, 3129, 5227, 61 64, 9824; nr.
E 1B5B; BA, KK, nr.4241-4368, 5207'5266;TK,
fD, nr. 542, 543 ( 1005/i 595); TSMA, nr. D. 750;
D.9524; nr. E I E5B; lstanbul Belediyesi Atat0rk
Ktp., Muallim Cevdet, nr. O 9 i; Mes'0cii. et'Tenbih, s. 136; Aksariyi, MOsameretA'!'afba6 s.
344 Fatih Mehmed ll Vakfigeleri 1ngr. '/akrflar
lSThitBLiL
r;i i,1 rl rJ ii I l'.r11 Lr t, r\ ir k.r r,r 1 9.1,f), f :ir i i I r i nt, t, r'
\,/,.rkfigt:;i (n1;r ,.).r, r' I , ,r, I ri,,' i, r, lstalrr,.rl
1 j.'i 5, 7, ut r: i .Sl fl i r i r -ts i,, i,,' u r rl, r t c|,,,; .S t r 1/., r r r..,
t\l,'ltintl ll Faliltfi,,1 'l r^ r,r|,/) Jsf,tr)l-,Lrl I9l5:
II
;rr it
ti
r
l(rif ovulos.
t
:
Ttirilt,iSrr/i,'ll i\1cIrrrttc! /i,'irr r .5,rrIi
(trc fiarolirlrl, istanbul li2B. s. 107 -172,Dui.,as.
Brzans farllti (trc
Il
1"1:rri rr'
'rilrrl, lstantrrrl
l4'2
143:
r.sirrllt'tzth:liliitln:l
.\it
1956, s. I 85; Agrkpagaz-ide. T;ir rlt, s.
"E94
( 148,8- 1.18(r)
\'rlr
Crz--r
lr\r' r l.utlt lt.rrl,;rql,
T'l-K Ilelgcler.lll tl '.)(r.1) s 17, 39; ^',\-r.'asot-r':r
\lulr.tscltc llilartg.rl.tn
-l'tirbr'sinin
C.rrnii vc F.yLib
1489- 1491 Ytlirnn.r
f
.\it l,lLrhascbc L\ilar,!..larL" (n.ir (-)
L-urii tiar-
an) a.c., s. 344; "Fl. .l-r5-..1c4 liU lt2 /- {t13l
{.r( j I ij I ;1i, ,i) i)aris l'lJi.
I Vi; 'l h. Roe. /hc I'ir iy;ci;ti,i'trt:; ol .SLr fltcrrrr.l.s
lirrrr tri lrii f-rrrlr,r..;,;r i I't lltc:()il'trn,trt l)rtrlr, fr,.;ri1
!ltr: )'aar 162I lo I f,.)tJ. L r:r,,clr:n l'/ 1,0: Il . Po
d Arvrtux. i'.1(rnoircs
A Dcsr-ri1tiIorr oI tltt, L,t:;t artc] .sorrrc ol
hcr (nurrtrics, Lonrion I743, l-ll;D. Sestini. Vi
,t<1eLct rJ.t Corrsl.rn l.irropo!i A 8es.si-rr.'r, lb;r ,;i:i
',.'ri vlkl 1 786 {t\,,arl'jinicL) [:-i i'rt:.t,',) D'Ohsson.
Tabtcau g(n(-ral, l-Vll; C. Conridas de Carbognano, Dcscriziolle toporTr,i/1c,r cle.!lit statrt
cock{,'.
ytrcst:rtte cli Cortstantinopct!1. Bassano 1794: J.
Dallaway, Corrsf,rn tinople. ,\ncient and Nloclern, London 1197; C. A. 0livier. Votlarqe d.arts
athontan,
Nlali Yrlrna Air tlir Biitgc Orncii" in5r O L.utf
Barl.ran), if.'i, Xvl,-o
s. 251-329; "e)s'lr')';i).
rn a n I I i inp.rratorlrriu Btitr,
c lerinc Dair Notlar"
(ir5r O f.uilr [-l.rrkarr], a.c.X\/ll/'I-4 tit)11 .1(:1.s.
Par rs I 798, I-Vl; [Ch. SaiacCon.slan tinople. Paris 1199; J B. Lechevalier, Vqglqs, clc la Propontide et c|L
Pont-Eu.rin. Paris lB0O, I ll; Fr. Sevin. [.ct(res
strrCorrsiantinople, Paris lB02; E C. H. L. Pou-
193-224; " 1 079
quevrlie. Vogage en
I
- 1r,r.B0 i
l(,{)!- lo70) ,\lali Yrlrrra
Ait Bir Osnranlr iliitgcsi r c Ilklcri" {n5r O
fr Sarkanl, a.e.,
s.227:'F.ililr
L,ui,
C.rlrri ve irrrar,'ti
Tesislerinin i.189- 1490 Yrl[arrna Air r\{uhascbe Bilangolan" (ngr O Lutii Flarkan). a.e., XXill/
I-2 11963), s. 306-34 1 ; "Sr-ile)'rnani1,c Cirnrii v e
inrareti Tesi-slerine Air Yrllrk Bir r\1r-rha-scbe BilAngosu 993/994" ingi' O Lurf i ts;rrkan ) VD,IX
( 197 I ) s. i 09- 162; Tursun Beg. f;irih- i EbA'lFeth: Ttte Historg of Nle-hmed tlte Conquerar
lngr H. inalcrk- R N,lurphey'), Minneapolis -Chrcago 1978; Negri, Cihann0ma{Unar), r1,709-711;
istanbul VakLflarr Tahrir Defterl 953 ( l5a6);
Tagk6prizade. MeuzttAfi' I-uDm.ll, 654; SIlegmanige Vakftgesi (ngr K Edrb Kurkguo€lu) Ankara 1962: Latifi. Eusaf-t istanbut{haz Nerm in
Suner {Pekinl), istanbul 1977; Ayn Ali, Risale i
VazifehorAn, s. B2 9B; Evliya Qelebi. SegahatnAmo I.,._..J
tiir 'ror . Sill[6131, Tarih, ll, 349; Bandtrmalrzide. MecmAa-i. TekAgA, istanbul 1307;
Lutfi, Iarih ,l, 279; ll, 62; Ayvansardyi . HadikatA'l-ceuami' ; Heg'et-i Sabika-i Kostantinigge, iU Ktp., Yrldrz, nr. 612; Jorg von N0rnberg,
Agn Tractat uon den Tlrck, Memmigen 1482;
P. Gyllius (Cilles), De Topographia Constantinop-
oiis et de illius antiquitatibus, Lyon I 56
I ; N.
de Nicolay. Les nauigations, p€regrinations et
Dogages fatcts en laTurquie, Anvers 1576; W.
Dillich, Eigentliche kurze beschreibung und
Abriss der u.teitberuhmien Kaiserl. Stadt Constantinopel, Cassel 1616; M. Almosino, Extremos g Crandezas de Constan tinopla, Madrid
1638; P. della Valte, Viaggi, Rome 1650, l-lll;
Du Loir. Les uogages, Paris 1654; J. de Thevenot. Relation d'un uogage fait en Leuant,
Paris 1664; S. Gerlach, Tage-Buch, Frankfurt
am Main 1671: M. Fabvre, Etat pr€sent de Ia
Turquie, Paris 1675; N. Mussi, Relatione deLla
citta di Constantinopoli, Bologna -Bassano
1675; J. B. Tavernier. Nouue\e relation de I'interieur du s€rail du G. Seigneure. Cologne
i675; a.mlf.. Les six uogages de..J.-8. Tauernier en Turquie en Perse et aux 1ndes, Paris
1677;T. Smith, Remarks upon the Manners,
Religion and Qouernrnent of the Turks. London 1678; C. J. Crelot. Relation nouuelle d.'un
uogage d Constantincple. Paris 1680; Fr. de la
Crorx. Memoires, Paris I6E4; Le Hay, Recueil de
ce
n t es tam p es
r e D r es e
n'ta n t d i f f d r e ntes na tio ns
du Leuant. Paris 1714-i5,I-ll;J.
P. Tournefort,
Relation d'un uogage,i.u Leuant, Paris 1 71 7;
Cornelius Le Bruyn (8r.ln), Vogage au Leuant.
Rouen - Paris I728; tngil. The Anttquities ,tf Ccnstantinoplertrc l. Bai,l, London i729; L. L-.
238
I'errryt[re
erry). Vogagc
i
Nlortt..i Consl.rrrll nople...,
Paris 1805, l-lll; Fr. lvlurhard, Gemiiltle con
li tt. rr s ta rr t i rto p c l, ? e nig I 805. I - il ; T. Thornton.
of Turkell, London 1809, l-li;
C. Hobhouse. A Journeq through Albania ... to
Constartltnople , Londc:n 1B l2; P. C. lngigian.
Description <1u Bosphore ttrc i' Mart jn). Paris
1813; a.e.: XVIll. Asrrcl.: l-stanbLrl{trc l-l An'
cireasyanl, istanbul i955; Ch. Pertusier, Prornenades pittoresques dans Constarrtin ople et
sur les riues clu Bosphore, Paris 1B 15; L. Von
StOrmer. Skizzen einer Reise nach Konstantinopel in den Letzten i,lonathen cles Jahres
Th.e Present State
/816, Pest 1821; Mme. de la Ferte-Meun,
Lettres sur le Bosphore, Paris 1821; M. C. F. A.
Comte de Choiseul - Couffier, Vogage pittoresque de la Grece, Paris 1822,l-ll; A. F. Andreossy, Constantin ople et Ie Bosphore de
Thrace pendant les ann€es 1812, 1813, et
l814 et pendant l'annee l826,Paris 1828; C.
MacFarlane. Constantlnople in /828, London
1829; C. C. Frankland . Traueb to and from Constantinople in the Years l827-8, London 1829;
J. Brewer, A Residence at Constantinople in
the Year 1827, New Haven 1830; J. F. Michaud J. J. Poujoulat. Correspondance d'Orient, 1830-
l83l,Paris 1833, l-VII; A. Slade, Records of
Trauel in Turkeg and Qreece, I829 -1831 ,London 1833; J. E. de Kay, Sketches ofTurkeg in
183I and lB32,NewYork 1833;D. Porter, Constantinople and its Enuirons, New York 1835,
l-ll;K. M. Bazrfi. Oeerki Konstanttnoplia, St. Petersburg 1835; W. Colton. Visit to Constantinople and Athens, New York 1836;A. Brayer. lYeuf
annees a Constantinople, Paris 1836; R. Walsh.
.l
A Residence at Constantinople, London 836,
l-ll; a.mlf. - Th. Allom. Constantinople and the
Scenerg of the Seuen Churches of Asia Minor,
London 1838, l-ll; Th. Allom. Constantinople ancienne et moderne, Paris 1840, I-lll; J. Pardoe,
The Citg of the Sultan and the Domestic Manners of the Turks i.n 1836, London I 837; a.mlf..
The Beauties of the Bosphorus. London 1839;
AIb. Circourt. Constanf inople en 1829, Paris
1837; H. von Moltke. Brtefe Ober ZustAnde und
Begebenheiten in der TOrkei aus den Jahren
1835-39, Berlin 1841 ; C. White, Three Years in
Constantin op[e, or Domestic Manners of the
Turks, London 1845, I-lll;J. Murray. A flandbook for Trat'ellers in Turkeg in Asia includ;ng
Constanfinople, London I845 { 1878 1893 1900),
P. Constantios, Ccnstan tiniade ou description
Ce Coirstan tinopLe ancienne el moderne, Constantinople i846; J. H. A. Ubicini . Lettere suLia
'['t,rc:!ti.:i,
Milan ] 853; a.e.: l.clter:; ori'furk,:rJ
{trc [.;:'],' l.r:,tholrr:). Lonrlon 1B5o; \/ Vratrslav.
,\tlt't rtlttrr:s,;l llar orr
il?;rrec:, 1,r5 ',f'r, tl.islatt <tI
Irlilrt,rt,tlz irt lltr: )'r:ar of O'tr I r:rcl l5lt't,1,n1qlr_rn
]862; C T. Ncwton. Titrr,,:is artd Disr:ot.;eriu ln
thc I-e ttarr|, London 1865, I Il; EChem Pacha.
L',t r c I r i I t' r: t tt r c o I lo n'ta n e, C<,r n s ta n t n o p1 e: 1 87 3 ;
C. Hantlin. Antong tlte'fLtrks, New York l8'/8;
E. de Arnrcis, Corrst;inlirrctpoli,llilan I878; Ed.
i
Hornby, lrr anC ar ottncl Slaniboul, Philadelphia,
F. W. Unger, Qrrr:1/r:rr cler bgzantinischcn
Kun-slr7c,^schici rte, Vienna 1B7B; A. 0alland. Jourrrirl cl'Antoi nr: Cal!ancl pendantson sclour d
Crns{.rriIrrioplc, l072 ] 673 icd.Ci Sch,:ferr,
Paris l8B I , l-ll; Life ancl Letters of Ogrer Chiselin de Su.sbecq (eds C T Forster- F f'l B Daniel), Lonclon 188i, I Il; J. Chesneau, Le uogage
de i,l. ci.',\ramL)n ...ll),17-49) {c.cj Ch Schefer),
Parls 1887; A, D. Mordtrnann. Esquisse lopograp h i.q ue de Corrstantinople, Lille I 892; a. mlf.,
ts.;
Eine cleutsche Botschaft in Konstantinopel,
Berne 1895; a.mlf.. Hislorlsche Bilder uom
Rncnn.nc cancr:nrinsple 1907; F. Elliot. Diarg
of an ldle W'ontan rn Conslantinople, Leipzig
I893; J. Covel, Ertracts from the Diaries of Dr.
CoueL ted I T Bent), London 1893; E. A.
Crosvenor, Constantinople, London 1895, l-ll;
Mehmed RAif . Mir'at-t istanbul, istanbul 1314;
Johrt
Ph. Canaye, Le uogage
du Leoant, l55l-1610
(ed. H []auser), Paris 1897;A. van lvlillingen,
Bgzantine Constantinople, the WaLls of the Citg
and Adjoining HistoricalSites, London 1899;
Itin€raire de Jerome Maurand d'Antibes a Constantlnople (ed L. Dorez), Paris l90l ; Konsfantinopel unter Sultan Suleiman dem Crossen,
afgenommen im Jahre 1559 durch Melchior
I orir-hs ted Oherhrmmerl Mrrnich lqOT' The
Trauels of Peter Mundg, 1608- /667 (ed R. C
Tomnlar .1-H.;,{^- 1907, l_lll; C. Gurlitt, Die
Baukunst Konstantinopels, Berlin 1908- 12, lIl; Mehmed Ziy\. Karige Cami-i Serifl, istanbul
1326; a.mlf., iIstanbul ue Bojaziqi, Istanbul
i 336, l-ll; Fr. Arnaud. Vogages a Athenes, Constantinople et Jerusalem 1ed M.H. Omont).
Paris 1909; Djelal Essad, Constantinople. de
Bgzance a Stamboul, Paris 1909; L. C6doyn.
Journal et correspondance(ed A Poppe), Paris 1909; A. Poppe, Les peintres du Bosphore
au dLr- huitieme sidcle, Paris 191 1 : R. Lubenau.
Beschreibung der Reisen ... 1573- 1589(ed w
Sahm) Kdnigsberg 1912-30, I-ll; Osman Nuri
E rg in, i stanb ul Mr.iessesat-i H ag rig g e- i Srh h ig gesi, istanbul 19 l2; a.mlf.. Mecelle-i Umlrt Beteargge. rstanDur t9zz, t', a.mrr.. turKtge ae QehircitiQin Tarihi inkilafi. istanbul 1936; a.mlf..
istanbut'da imar ue iskan Hareketleri, istanbul
1938; a.mlf .. Cumhuriget ue istanbul Mahalll
ldaresi,lstanbul 1938; a.mlf. , TArk $ehlrlerinde
lmaret Sistemi, lstanbul 1939; E. Pears. Fortg
;,
i,
i
in Constantinople: Recollections 18731915, New York 1916; A. H. Lybyer. "Constan-
Years
tinople as Capital of the Ottoman Empire",
Annual Report of the American Historical Association ( i9 I 6); J. Ebersolt, ConstantinopLe
httzanlinc et lp< rottAncttr< dtr Iettanl Paris
19iB; H. Gliick. Die Baeder Konstantinopels,
Vienna 1921; a.mlf ., Die Kunst der osmanen,
I eipzig 1922 PIan qeneral de Constantinople.
Istanbul 1922:H. Dernschwam , Tagebuch einer
Reise nach Konstantinopel und Kleinasien red
Fr tsabrnger), Munich - Leipzig 1923; E. Mamboury, Conslarrtin opie, guide tourlstique, ls-
ISTAi\JBIJL
tarrLrirl
I
92:j; Retlk Ahrrtecl
il,r:',r,:rrrlrIL i-'t,lrrrlrrr1
itlortltt?,lstanoul I 927; Ahmecl Reiik Iirlirrr.ly']. i lt< r | () ti[,rrr, i t|, .tr.i,t /.'',irrl,rrI
lYrr.sil Egllt:rr
llttrJ,ttt, tl00 1200, istarrbirl l93O;a rnli.,llir ii
OrtbirirrciA,srrclii /.st,,rrrirtrl I la r1att. 1 A00 | 1 00,
istanbul 193 I ; a.rnlf .. llicri C)rriigrirrlri rl,sirc/,r
istttnbul llit.latr. t 2-(i() 1./!>5, is:,:nbul 1 932;
a.mli., OrrurtcLr r\sr'-r llte rttlc lsl,rrrl,,ul l/:g.rii.
9(j 1 t 000, istanbLrl 1 933; a.mlf ., Orr.illirrcr ,{srrcla istanbtr! l !.tg,ttr, 1553 1 59l, ist,rnbul 1915,
s. 46, 48, 50, 52, 145; isl,inbLrl,Sf i,.l1st.rtl.strA
YtlltQt : 1 930 - I 931; l-stanbul Belecllge Hucludtt,
istanbul I 93 I ; lst.lnbLrl yq('hir Rchbe,ri, lstanbul
193 1: J. Sanderson. Tlte Trauels cf Jr:hn Sanclcr-son /n thc Leurnl, 15&1'1602, London 1931;
S. Nuzhet Ergun. istanbul Mestittirine, Ait l\lt:zar Kital>eltrr, Istanbul 1932; H. Hogg, fr?rkcnburgen arn |3osptoru-s uncl HeLlespon;, Dresden
1932:H. Edhem IEldem], Yedi-kule HIsarr, Istanbul 1932; a.mlf., Nos mosquees de Slanrboulltrc E. ivlarnbouryl, lstanbul 193.1;A,li Sairn
;
Ulgen, lstanbtLl L'e Eskr Eserleri,lstanbul 1933;
a.mlf., Fati.l'r Deurincle istanl:ul, Ankara 1939,
s. 45; Sadi Abaq, Kasrm pa$anrn Iarrhqesi. Istanbul 1935; Besirn Darkot, istanbul CoQrafgasr, istanbul 1938; izzet Kumbaracrlar, 1sl.:nbu1
Scbi/lcri. istanbul I938; Konyalr, /slanbul A,tideleri; a.mlf.. istanbtLl Saraglart: ibrahim Hllmi Tanrgrk, istanbul QeSmelerf, istanbul i94345, l-ll; R. Mayer, Bgzantion, KonstantinopolsI stanb ul, eine g eneti sche Stadtg eog ra p h ie,
Wien 1943; A. Cabriel, Cftateau-< lurcs du Bosphore, Paris 1943; Suheyl Unver. Fatih'in OQlu
Bagezid'in Su -go/u Haritast DolagsiLe 110 Sene Once istanbul, istanbul 1945; a.mlf.. Failh
Killigesi ue Zamaru ilim Hagatt. istanbul 1946;
a.mlf.. "Tiirkiye'de Kahve ve KahvehAneler",
TED,V (1962), s. 39-84; Musihibzade CelAl, Eski istanbul Ya1agL5L, istanbul 1946; Saadi Nazrm Nirven. lstanbulsularr, istanbul 1946;A.
von Harff, The pilgrimage of Arnold uon Harff...,
London 1946; BeledlgeVlltQt,Ankara i949, s.
341 -369; Zihni Bilge, istanbul Rthttmlanrun Tarihgesi, istanbul 1949;A. M. Schneider. Mauern
und Tare am Qoldenen Hor n,Cottingen 1 9 50;
a.mlf., Konstantinopel, Mainz 1956; a.mlf.,
"XV. Yiizyrlda isanbul'un Ntifusu", TTK Belleten,XYll6l (1952), s. 35-48; R. Janin, Constantinople bgzant[ne, d€ueloppement urbain et
repertoire topographique, Paris 1950; Eremya
Qelebi Komrlrciyan . istanbul Tarihi: XVII. Astrda
istanbul{trc H. D Andreasyan). istanbul 1952;
Asaf HAlet Qelebi. Diuan $iirinde istanbul istanbul 1953; Ekrem Hakk Ayverdi. Fatih Deuri
Mt'mArisi, istanbul 1953; a.mlf .. istanbul Ma-
halleleri: $ehrin iskant oe Nifusu, Ankara
1958; a.mlf ., t.9. Astrda isLanbul HaritasL istanbul 1958; Semavi Eyice, Istanbul, petit guide
a trauers les monuments bgzantius et turcs,
istanbul 1955; a.mlf.. Son Deoir Bbans Mimarisi, istanbul 1963; Fr. Babinger, "Ludwig von
Rauter und sein verschollenes Reisebuch ll167-
ll",
VorderasiatischeStudien, Festschrift for
Christian, Vienna 1956, s.4-11;a.mlf.. Die
Aufzeichnungen des Cenuesen lacopo de Promontorio-de Campis Aber den Osmanenstaat
um 1475, M0nchen 1957. s. 48: Feridun Dirimtekrn, Fetihten Once Halic Surlart, istanbul
1956; Agah Srrn Levend. Turk EdebigaLtnda
$eh r - e ng iz le r u e $e h r - e n g izlerde ! s tan b u l, is tanbul i958; lstanb ul Manzaralarr Sergisi, istanbut 1959; lstanbu! Harita ue Planlar Seroi7
V.
:,r. l'jl.arrbul
l95l;
C. Collner,
'['trrcrca,
Dia I'{i:i.:,
t:rtrlrrtr:k( t! t:s ,X'y'1. J l , Bur:harest 1 96 I 68.
ll, 'faf rsrn Oz. lsl,rrrl-,r-r ! (antiltri, Alk;rr.r 196-l
65, I ll: R. fulantrarr, l:;t,trtbtt I d;trts l;t sd{--on(t
nt()itti': ritr .Y,Vll-siiic1c, P,rris 1962: a.r'nli.. La t'i,'
I
rlttoli<licnrtt' ;j Corr-slarr tirrctplt:, Paris I965; 3
Le'ari.s, /sl;rrtbul uncl tl,-t: ciL:ili.zation oI the Oit<tnt;rrt Errtpir.:, Oklrhorra 1963;J. Wrld, Reg-sbc
:;clr r r: i l> u r rq c n e s g c fa n g c r t c 11 C/r ris ten a rr rr o
I60-1 lr:,i C, A f.lar,-i:;:;1, Stuigari, 1964: S. Sch
wei gger. Corrsl.r n ir n o p el u n<1 Jcrusalcrn I rd
Fl fl eck). Craz 1964: K. Tuchelt, furkrsche
G e tu a nde r und o.sr nan r-sch e Ccscllschalt, C raz
'[he l(ariqe
I 966; A. Underwood,
Djarni, New
York 1966, llll; l. M. Lapidus. P/usli,ri Citic:.
Canrbriclge 1967 s.59 60; H. Wurm, Derosnt.inlschc f'listoriker l/trscq,n b. Ga'fer, Freiburg
l97l; N lorga, BgzanCc';pres Bgzatrce, Bucharest l97l; a.mlf.. lYotes et e.rtraits pour sert'ir
a Ihistoire cles croisades, Bukres 1915-1916,
lV, 67; Cahid Balta u, XV-XVl AsrrLarcla /stan,
bul Medreseleri, lstanbtrl 191 6: Tarih Bogunca
istartbul Sernineri, istanbul 1989; W. Haslucx.
"Notes on i\lss. in the British Mrrseum Relating
to Lcvantin3 g'1-'-.glaprtty and Travel", British
.School of Athens, Xll, 1905-1906, s. 196 vd.,
XIll , 1aOr)- l907t, s. 319 vd.; istanbul Bele<ligesl
ihsatggatPlecmuasr: I 328 - I 335; istanbul. Bei.
ledi.gesi i"lecmuast
:
I 930
-1
937; Ed. Thouvenel,
"Constantirrople sous Abdul-Medjid", RDlv/. -1.
seri, sy. 2l ( 1840t. s. 66-89; D. J. Ceorgacas.
"The Name of Constantinople", American Philoloqical Assocration : TransacL|on, XXVIll ( l94t)
s. 347 -367; Cengiz Orhonlu, "Frndrklr Semtinin
TErihi Hakkrnda Bir Aragtrrma", ID, Vlll/1 1-12
( l95t), s. 5l -70; Muzaffer Erdogan. "Argiv !'esi-
kalanna Gore istanbut BaruthAneleri", /stanbul
Enstitusri Dergisi, sy. 2, istanbul 1956, s. 1 15138;a.mlf.. "Osmanh Devrinde Istanbul Bahqeleri", VD,IV (1958), s. 149-182; Mustafa Cezar.
"Osmanir Devrinde istanbul Yaprlannda Tahribat Yapan Yangrnlar ve Tabii Afetler", fnrk SanatL Tarihi Ara5ttrma ue incelemeleri, l, istanbul 1963, s.327-414; Dogan Kuban, "Anadolu
Turk $ehri", yD, Vll (1968), s.53-57; a.mlf..
"lstanbul'un Thrihi Yaprsr", Mimarlk, Vlll/79.
istanbul 1970, s. 26vd.; Halilinalcrk. "The Policy oi Mehmed II towards the Greek population of Istanbui and the Byzantine Buildings
of the City", Dum barton Oaks Papers, sy. 2324, Washington 1970, s. 231-249; a.mlf.. "lstanbui", E/2 (ing.). lY,224-248; W. Kubitschek.
"Byzantion" , RE, V, i 1 15- 1 158; E. Oberhummer, "Constantinopolis" , a-e., VII, 963- I 0 13;
" isranbul" , ia, v p, s. I 135- 1214 ( l - 168)
$ehrin erski kesirninrn topografyasrnda
gu neybatr - kuzeydoQ u dogru I tusunda az_
qok birbirine paralei oiarak uzanan iki srrt
dikkati qeker. Bunlardan kuzey srrtl Ha-
liq'in guney kryrlarrnr yaklndan izler. YiLktisi genellikle gLrneydogudan kuzeybatrya do$ru artan bu srrt, Sarayburnu ile
Ahrrkapr arasrnda BoQaz girigine hikirn
bir yamaqla baglar ve Sultanahmet - Ayasofya d0zl0gunden itibaren Sarayburn u'na dolru uzanarak Topkapr Sarayr zemininde 45 metreye ulatlr. istanbul'un bu
ilk tepesi, zemini33 metreye inen bir belle lboyun noktasr; kuzeybatrya do!ru devam eden slrttan ayrilrr. Sehrin limanrna
ve Galata Koprusu'ne komgu olan yoQun
ig semtlerini ( Em r nrjnu' tlahgekapr -Sirkeci) kLlzey srrtrnrn eksenini olugturan buytik caddeye ballayan ana yollardan biri
(Aiemdar caddesi) bu 33 metrelik alqalma noktasrnr takip eder. Kuzey slrtl bundan sonra Beyant Meydanr'na doQru uzanrr ve uzeri 60 m. y0kseltiye erigen d[izluk biEiminde bir tepe meydana getirir.
Bu iki tepe arasrnda ikitepeye g6re daha
az belirgin bir tepe yer altr. bunun da ilzerine Nuruosmaniye Camii inga edilmigtir.
Beyazrt tepesinin irstunde ise Beyazrt Camii, Beyazrt Kulesi ite beraber istanbut
Universitesi'nin merkez binasr (Osmanlr
Devleti d6neminde Harbiye Nez6reti binasr) ve bu tepenin HaliE'e dolru ilerleyen ucunda Suleymaniye Camii yukselir.
sel
Bundan sonra kuzey srrtr kuzeybatlya
do$ru izlenirse dolu ucunda Fatih Camii'nin kurulmug oldugu diler 60 m. yukseklilindeki bir tepeye ulagrlrr. Suleymaniye tepesiyle aynr yukseltide olan bu tepe ile Beyazrt-S0leymaniye tepesi arasrn-
da zemin tekrar alEalrr ve 42 metreye
iner. Bu onemli boyun noKasr irzerinden
Marmara kylannr HaliE kryrlanna baflayan Ataturk Bulvan geqtigi gibi eski doneme ait Valens su kemerleri de bu bel
trzerinde yer alrr. Fatih tepesi. Qargamba
ri
lrlDJ Helil lNnlctx
semtine dogru yavag yava; 72 metreyi
Bugiinkii istanbul. $ehrin kuruldu{u
Selim Camii vardtr. Ana srrt, kuzeybatrya
do$ru hafif bir alqalmadan sonra Edirnekapr civarrndaki surlann zemininde 74
metreye ulagrr. Bu tepede Edirnekapr
Mihrimah Suitan Camii yukselir.
yerdeki topografyanrn gozden geqirilmesi. istanbul'un grinumUzde nasrl ya$adlgl
sorusuna da cevap verir ve lglk tutar. Zira bu topografya gekli, gehrin simgesi durumuna getmig tarihi ve mimari eserlerin yer seqiminde etken oldu$u gibi gehrin 6nemli ulaglm eksenlerinin giizergih-
a;an bir y0kselti kazanrr, bu tepenin HaliE'e doQru uzanan yan slrtlnda Sultan
Kuzey slrtlnln ekseni boyunca istanbul'un en onemli boyuna caddelerinden
biri uzanrr ifarklr kesimlerinde farklr adlarla an rian br,r cadCe Ayasofya - Beyazlt ara-
Iannr da belirlemigtir. Giinum0zde bazt
kesimlerde b0yuk problem haline gelen
trafik onemli Olqrjde istanbul'un topog-
..? uq
n;.,-^,,^1,,
yenicerilercadde_
^,^.rUrvi!ll/\JlU
>lllud
)u da r L',r\v
si, Be-vazrt ile Fatrh arastnda Veznectler,
rafya gartlanyla yaklndan ilgiiidir.
Sehzac{el-,asr Fati'n'ie ECirneka'Jl araslnda
239
yr
IIt
k 378.
886 a ligr:
qelir qetirryordrr.
rltaitailelsrirt
{ r',
r
I l. r'.t'r.'l',t rr,,
Ii
r
k;,r
)
[]rrrarJ;.r cl;rh;r ctrrce bazr
rttcvcU
t 0l rn.t:;r na
)
t;it
r.rg merr
jj
asllnda Di'tud F'aga'rtrrr vakfr trolr-;cnin genel geii5mesini saril;trrrrg, Il. Rayczid dev-
.t:i
rinde buracla sekiz Veni rnahaile daha ku-
1a
rulmugtur.
1.1
l(<t<;ir lltrstafa I)ir5;r N.rlriu<:si. ll. Bayezicj'in hukumdarltSrnrn sonuna do0ru
1'2
E
mnsl0man nttfusunun Silivrikapr yonun-
6
de genigledigi aqtktrr. Nitekim VeziriAzam
Mustafa Paga, Saint Andrew Kilisesi'ni ca-
miye Eevirtmis 1s9,1/14,'?,9 tarihli kitdbe)
ve boylece Koca Mustafa Paga nahiyesi
ortaya clkmtgttr. Vakfiyeye gore kulliye
bir imaret, bir medrese, bir hankah, bir
okul. imam ve baqka gorevliier icin yaptlmrg evlerden olugrnaktaydr. Bu kulliye. bir
b0y0k hamam lyrllrk geliri 65 000 akqe)
ve civardaki seksen bir dukkanla lstanbul'un qegitli yerlerindei<i dukk6nlar, iki
han ve Rumeli'Ce yirmiyedi koyun gelirleriyle destekleniyordu. Yrlhk geliri yanm
milyon akqeyi gegiyordu. IL Bayezid devrinde on yediden faz-la mahalle bu civarda kurulmugtu.
Surlann iginde kalan dort nahiye (Koca
Mustafa Paga, DAvud Paga, AtikAli Paga ve
Topkapr) genig olmalanna ra!men seyrek
n0fusluydu: vaiqflan nisbeten azdr ve birgok mescid padigahrn hazinesinden des-
tel<leniyordu. Kan0ni Sultan Siileyman
zamanrnda kurulan mahallelerin Eolu
(ddrdri Topkapr ve uqU Ali Paga'da olmak
0zere) bu bolgede yer almrgtlr. 973 (1565)
tarihli Mihrimah Sultan K0lliyesi(bir han
ve Cargrnln desteginde cami, medrese,
okul ve qegmel Edirnekapr ve civarrnda
prlegimi tegvik etmigti.
Kara Ahmed Pa-
la'nf n Topkapr'da (yaklagrk 961/1554\ ve
Hadrm ibrahim paga'nrn Silivrikapr'da
tgt8/l55l ) birer cami yaptrrmalan gehir
gtrt$erinde yerlegimin arttr{lna igaret
Gnektedir.
llaha$derin yaklagrk % 90'r. o mahal-
l|tllts|
*-.
aru
sr{
\€ya
vEyd mescidiniyaptrran
irresclqlnl yaptlran kigini
Kl$lnln
.
.} t0rnr t^Fr. Mahalle halknrn zaman zazat[-r @Tunin tamiri ve qorevlilerin ma_
qem ign lrarcrmda butLrnmasr bir vana
S a dtrurnda mahallede oturaiann
*:!} )Bpumak igin dernek kurduk* !lr*rUfn,ff*.. Fetihten
sonra bazr gaffitSu\r5r i.rkrr Aga, Kazasker Molla
;Fcrt E bax trjccarlar (Elvanzade Ho|B.F". 0si,r:irl u t.{acr ibrdhim, Hoca
l*oca Halil)birden fazla mescid
l$gr. SS3 (1546) tarihli bir vakrf
f{ne ;opnl yaptiranlann o/o 65'i
Er+ trknsrrp kiqilerdi
{saray meru\tr :.rr irit.lld ve btLrokratlar).
rle kendisinin Halig'in ktrzcTinclcki bahr;eri
olitsttrrdtt 1[:v]ty;r (.r'lef ;i ; ,i I I
CAlvll KOfIPLEKSI YAPTIRANLAR
39
219
Askeri stnrfrn ust duzeyindeki ki;iler aslrnda tuccar ve zanaatkdrlardan Eok daha zengindilcr; sosyal ve siyasi presty ve
daha da onemlisi hazineden elde ettikleri
geliri aileden muteveililerin kontrolu altrnda tutabilmek iqin vaktf kurma eQilimindeydiler. Askeri kul slntfrndan olanlar
daima padigahrn musaderesi kaygtst iqindeydiler. Tuccar malr Seriatrn guvencesi
altrndaydr.
XVl. yuzyrlda surlartn iEindeki istanbul
nufusu hrzla arbtr, bunun sonucunda eski
mahallelerde yerlegim srklagtl, mescidler,
bazr kilise ve sinagoglar camiye gevritdi,
yeni mescidler inga edildi, yeni k0lliyeler
agrldr ve ozellikle Bayrampaga deresi
boyunca surlara dofru daha once iskin
edilmemig bolgelerde. hatta surlartn dtgrnda yeni mahalleler kuruldu. Bu arada
Calata civartndaki yerlegim alant HaliE ve
Tophane strtlartna do!ru genigledi; Ftndrklr, Cihangir ile Kasrmpaga bolgeleri
olugtu. N0fustaki artrg, Sar3y-r Hissa mimarlart bOlumunde hummah bir Ealtgma
doneminin baglamasrna yol agmrgttr. Mimar Sinan ile baglayan bu donemde Osmanh mimarisinin en guzel eserleri ortaya kondu. Burada 1525'te hepsi m0sluman on ug mimar, 1604'te yirmi uq mOsl0man, on altt hrristiyan mimar galtgtyordu. Veziriizam Rustem Paqa Camii, Hact
Halil Mescidi alanrndaki atolye ve d0kkinlarrn uzerine yaprldr. 923'9Zg (1 51 71523) yrllannda vezirtdzam olan ffri Mehmed Paga 6nemlivahf eserleri btraKmtgtrr: Zeyrek semtinde bir cami ile bir medrese. Mercan'da bir cami, Molla G0rini'de
bir cami ile bir hankah, Siliwi'de bir cami.
medrese ve imaretten olugan bir k0lliye
(bedesten civarinda yrilrk geliri 6000 duka olan bir han, Calata'da di$er bir han
yaptrrmt$ olup geliri bu ktilliyeye vakrftrr).
Tahtakale ile Bahkpazarl'nda birEok dtJkkdn onun vakrflanndandtr. Daha sonra ku-
rulan
ffri
Paga mahallesinin merkezini
946'cla (1:i3!l) KanLrni Srrltan Sirleyrnan. o z-arnanlar onernli ltir palar ntahalli
olrnaya baglayan Aksaray'daki Avratpa'
zarr'nda karrsr llurrem adtna cami, meclrese, hastahane, imaret ve okuiu iginc
alan brr kulliye kurdu ve bunu desteklemek uzere istanbul'un clegigik semtlerinde toplam yrllrk geiiriyanm milyon akEeyi bulan iE400 duka) bir han, bir hamam,
trir nrl rrn dencsrr bir rnezbaira ve baska
baz-r dukkAn ve depolardan olugan vakf| -- ,,^^+ , n, ,-,^- xron nilr r Sphrer ip Meh_
lYl
lal y<1P Ll- Hyr rLd ulsl I u9lu tcl t.duc
med'in anrslna Vefa ile Saraqhane araslnda Divanyolu uzerinde cami, medrese.
imaret. okul. turbe ve kervansaraydan
oiugan b0yrik bir kulliye 19t1'9i51154,+lt4Bt, di{er of lu Cihangir iqin Ftndrklr'da
semte adrnt veren camiyi ve buna ilAve
olarak bir okul yaptrrdr. Son olarak 9ehrin ortasrnda limana bakan bir tepe uzerinde, yangin sebebiyle harap olan alanda Mimar Sinan'a baggehrin en n-tuhtegem kulliyesini inga etmesi iqin emir verdi. 1 550 Temmuzunda baglayp 1557 Ekiminde tamamlanan S0leymaniye Camii
ve Kiilliyesi on sekizden fazla yaptyt iEine
alrr. Bunlar meydanda ulucami. Suleyman
ve H0rrem Sultan'tn tiirbeleriyle tirrbedann evi, drganda caminin iki kenartnda
devletin en yuksek duzeyde egitim kurumlan olan dort medrese ve bir darulhadis, bir hastahane ile bir ddriizziyife ve
bir tabhdnedir. KuEuk binalar miilizimler
(medreseye girmek iqin hazrrlanan ofrenciler) iEin bir meKep, bir kutuphane, bir
eczane ve bir de srbyan meKebiydi. Kulliye muderrisler ve cami gorevlileri iqin
evler. medreselerin onunde yer alan bir
Eargr ve bir hanla tamamlanmrgtr. Evliya
Qelebi'ye gore (a.g.e., I, 157)yeniqeria$asrnrn sarayr da isonralart geyhLilislAmltk
dairesi) bu kulliyeye dahildi.
Bu ingaat 619ut ve harcamalartna dair
ayrtnttlr muhasebe defterleri boylesine
6nemli iglerde izlenen duzeni gosteren
delerli bir belgedir ve 0mer Lutf,r Barkan
tarafrndan iki cilt halinde yaytmlanmtg
bulunmalctadtr. Kompleksi meydana ge-
tirmek igin gerekJi malzemeler ve sanatkErlar istanbul ve devletin bagka yerlerinden toplanmrg ve igqiler srkl bir disiplin
altrnda Eahgtrrrlmrgtr. ingaattn devam ettigi beg yrl, yedi ay suresince kendilerine
ucret odenen sanatkarlardan yuzde 29'u
istanbul, y0zde '14'0 Rumeli ve Adalar'
ytrzde .13'0 ise Anadolu'dan gelmigti{geriye kaian lluzcie 4a iqln herhangi bir agtkiama ';oklur) iniaafta gahgan 3523 igqi227
lSTr\
1"1 F;
Li
1
lif i hrristiy'an, yuzcle 49'rt rnuslirnrandr. Duvar ust;rlarr. cierntrciler vc la$tntctlar gencllrkle lrrrisliy an, t.is ustalarr,
m:rranqozlar. broyacrlar, camcrlar ve kursun iglerini yapanlar goQunlukia rnuslu-
AslrnCa 1540'tan 1 5BB'e kadar !Jecen
"^^'r-^-- ^ >urtrLil
-"'^^i-^:rr "Sinrlrr clcvri" denileyJPlrdlrild
XVi. asrrn rkinci ve XVli. asrrn ilkyarrsrnrl
..-r rrorlocirrr rl:rnl:rrr crrrlrrrn rlrcrn: , Fvii C
t isrilprrn vil'rr-1o SE'i rnaasl: ralt-
bilir; zira ltlirnar Sinarr ekibiyle birlikte
do(ru
san hur kisiler. yuzde.40'r accrni oglanlarr
ve yuzde 5'i de kurek nrahk0muydu. SLileymaniye'nin butiLn vakrflarr tek bir vak-
,, t;-i,--;^
-,,1+-'!u urgur urreffllikipiler igin lstan)urL{1ir
bul'c1a krrk 0q cami, elli iki mescid, krrk
dokuz medrese. yedi darLllkurrS, krrk hamcm, yirmi sekrz saray ve kogk, uq imaret, ug hastahane ve altr han rnpa ctmip
tir. istanbul stnrrlan dr5rndaki setntlerde
Suleyman Subagr ver Tuieirkha
ne canrilerr f,limar Sinan'rn eserleri ara'
nin ylizder
trr.lncl
rrr(ilrvr
p;rrrr'n11a
srncla
Ill
rrrarl rlovJ il-1de dirz-enlenen bir tahrire gore o zamanki
vakf gelirleri 5.277.759 akqeye (,38 000
fivpclo trirlestirilmicfir
tl iika ) varmaktaydr:
h,,1
bu gelrrin yuzde
B
f i-
alri'.
Mimar Srnan'a atfediien oteki onemli
nin Rurrreli'deki230 kadar koyun vergilerinden sa!landr{r dikkati qekmektedir.
Tamamlanan kulliyenin qegrtli bolLrmlerinde yrllrk maag giderleri I milyon akEeye
ulagan 748 gorevli Ealrsryordu.
XVI. y0zyrlda sur kaprlarr civarrnda ve
Bayrampaga vadisinde meydana getirilen
vakrflarrn sayrsrndaki fazlalrk soz konusu
bolgelerdekj nufus artrgina igaret etmek-
tedir. Edirnekapr semtinde Mihrimah
vakfrnrn drgrnda bu kapr ve Fatih arasrnda Mesih Paga Krilliyesi(994/1586 tarihii
vakfiye), Balat'ta tercuman Y0nus Bey
Camii (948/I t4l), Ferruh Kethuda Camii
(970i1562) ve Kadr SSdi Camii de vardr.
Topkapr'daki Mimar Sinan'rn bir eseriolan
Kara Ahmed Paga Krilliyesi (962/l 5 5 5
cami, medrese, dArulkurra, okul, qe$me)
semtin geligmesinde 6nemli bir fakt6r
olmugtur. Bu arada Arpa Emini (Defterdar) Mustafa Camii de zikredilmelidir.
YenibahEe semtinin yoneticiler taraftndan tercih edilen bir semt oldu{u anlagrlmaktadrr. Bu bolgede Sultan Selim'in
camive medreseden olugan vakfr. Kazasker Abdurrahman Qelebi'nin yapttrdtQt
:
cami, H[irrem Qavug'un camisi, Kaptan
Sinan Paga'nrn cami ve medresesi, Mah-
mud A{a Saray. Mimar Sinan'tn camisi,
Yenigeri KatibiCamii ve Veziridzam Lutfl
Paga Camii ile birlikte saray, Eegme, hamam ve paganrn egi $ah H0bdn T0rbesi
yer almaKadrr.
Silivrikapr semti ise Hadrm ibrahim Paga'nrn cami(958/155 I ), medrese, okul, ug
hamam, dort b0yilk meskenle yedi evden
olugan vakft sayesinde geligmeye baqladr. Hacr Evhad'rn Mimar Sinan'a yapttrdt$r cami ve hamamt Yedikule surlart civannda yer almrgttr.
Marmara ve Haliq surlart boyunca da
yeni vaklflar kuruldu. Ahtrkapt'da Mahmud A$a Camii, Kumkapr'da ibrahim Pa$a'nrn egi iqin yaptrrdlgr cami, Langa'da
BezirgAnzide,re $eyh Ferhad camileri,
Kadrrga'da Sokullu Mehmed Paqa / Esma
Hatun Camii, medrese ve zaviyesi, Unka-
228
ycr
eserler Eyup'te Zaloglu Mahmud Paga Canrii i:;.rcrrvan irzerincieki terih 9tEi it5l)
Defterdar Mahn-rud Qelebi Camii {943,'
I 5-11 I ve $ah Sultan Camii: Topharte'de
Krlrq Ali Paga Camii i988/lrdu) ve illuhyiddin Qelebi Camii; Frndrklt'da Cihangir
Camii ve Kazasker Mehmed Vusuli'nin
bii;lar. lstaitl;ul'cla kc:;ilen butun
v';r n lir rr
n s.ri,,a tatr
nr
sati n
al
ma
i
hay-
m ti,Tazr na
sa irip;ti.
-/.,
-,-P
gerrr5ledr. Aynr donemde mahalle-
ler, esas qiri.; k:rpilarrnrn drsrnCa inga edi-
len canri ve zaviyeierin etrafrnda olugmuStur. 1'opkapr'cJa Takyeci Ibrdhim Aga
Camii (','ai.:rf kilibe [.rrrhi I 000/l 5!r2) Takyeci mahallesinin kurulmasrna yol aEmrg;
bu arada Yenikapr'da lvlerkez Efendi Carnii ve Zaviyesi ile yeniEeriler katibi Maikoq Nlehmed Efendi'nin 1006'da (1597)
kurdu!u bu_vuk mevlevihane bulunduklan bolgenin senlenmesini saglamrgtrr.
Osmanlr mimarisinin klasik gelene!inde cami- kulliyeterinin son orneklerini,
Atmeydanr'nda yaprlan Sultan Ahmed ve
Eminon0'ndeki Valide (Yen r ) Camii verir.
iivlolla Qelebi 1 yaptrrdrQr canri, okul ve ha-
Bunlardan ilki, 1 018-1 026
mam (973/1565); Begiktag'ta Sinan Paga
Camii (9631 15t5); Sutlirce'de Qavugbagl
Camri; Uskudar'da Mihrimah Sultan Camii (954/ I 547-48) $emsi Ahmed Paga Camii(98E/1580) ve Atik Vdlide {NurbAn0)
Sultan Camii (991/ 1583); Kastmpaga'da
Kasrm Paga'nrn yaptrrdt{r cami ve medreseden olugan kiilliye (vakfrn nakit geliri
yllan arasrnda bir buEuk milyon altrn har-
2.630.000 akge) ve Okmeydant'na doQru
Piyale Paga'nrn yapttrdrQt cami, medrese, okul, tekke, Ee;me ve hamamt iqeren
kulliye (981/1573 tarihlivakfiye) bu done-
min eserlerindendir.
Yedikule drgrndaki mezbaha ve debba!hdnelerin bulundu$u b6lge de giderek
genigledi. Onceleri yirmi yedi debba!hane, otuz iki kasap ve beg kirigEinin buIundulu semt sonraki yuzyllarda Evliya
Qelebi'ye gore bir cami. yedi mescid,300
debbAghane, elli tutkal dukkint ve yet-
mig kirigginin bulunduQu htzla geligmekte olan bir kaza haline gelmiqtir. Bu deb-
(1
609-1 617)
canarak inga edilmig ve bir cami. medrese. hastahane, agevi, daruzziyafe, misaflrhane, okul, sebil ve arasta tipinde bir
gargrdan olugmugtur. Galata sakinlerinin
cizyesi bu camiye vakrftrr. Yenicami'nin
ingasrna Safiye Sultan tarafrndan 10O6
(1597) yrhnda baglanmrg, fakat uzun bir
sure ingaat yarrda kalmrg, ancak 10711O74 (166i-1664) yrllarrnda furhan Sultan tarafrndan bir cami, bir dir0lkurri,
bir okul, qegmeler, furhan Sultan T0rbesi
ve bir pazarla (Mrsrr QarErsr) dukkAnlardan olugacak gekilde tamamlanmrgttr.
XVIll. yuzyrlda Buyuk Qargr yanrnda cami, medrese, kutirphane ve bir sebilhineyi iqeren Nuruosmaniye K0lliyesi( 17481756), cami. medrese ve gegmesiyle LAleli
Ktitliyesi (17 60- l7 64), Avrupa barok tarzrndan etkilenerek inga edilmig ktilliyeler
olup klasik 0smanh gelene!ine sokulamaz.
xlx. v0zvrlrn baslartnda Eski lstanbul'un calata slrtlarlndan gcrunu5un0 iasvir eden gravur (M A- Meiling, vogage pittor'
esoue de Constantinople, Paris 1819)
i',liri.lillJL
Bir donernclo yirklu bir yrllrk qidori
q;e-
rektiren cami. hastahane ve imaretler
ye
rine kullryelercle k[tlupl-rane vc
se
bille-
ll.rita Sehriir srk niti-uslu bolqclerinde
rin gelrnesi clikkate deger bir husrrstur.
leSim bolgeleri cligintia kalryordu
Bu eQilim 6zellikle vezirrazamlarrn vakrfIarrnda daha acrk gorunur. KopntlLi ailesinden uq vezir Divanyolu uzerinde kulliyeler yapttrmrgtrr 1 lv'1ch mecl Pa;;;r :'l'Urbe
rneclrese, kutuphane; Kara MusIaia Pa5a
ll i0l/16901 Cami, medrese, okul, sebil;
Amcazdde Husef in Paqa 111)2117001 Ca-
icrt'r
rni, medrese, kutuphane sebiller) Bu yol
iizerinde aynr zamanda Qorlulu Ali Paga
(ll 120/l7O8l canri, muclrcse) Damad ibrahim Paga 1l I l3li i7201 cjirulhaC js, sebil) ve Seyyid Hasan Paga (l I I 58,'174t1
metlrese, okul scbil, clukkdnlar fl:rn) k0llivplpri rie mevcrrtrU. BU dOnemin bir bas..J".",v'lvuy
ka 6zelligi de qehrin nrifusu az olan bol-
gelerinde eskilerin modelinde yeni kulliyelerin yaprlmasr (mesel6 Koca ir{ustafa
[)aga nahi,vesindeki Hekimo$lu Ali PaSa'-
nn |733-|73)
yrllarrnda y3ptrrdrgr kUIiiye),
ve BoQaz'rn yeni yerlegim boigelerinde kulliyelerin kurulmasrdrr. Bunlarrn en onemlileri Uskudar'da Kosem
UskLLdar
V3lide Sultan (cami, medrese, imaret, ha-
mam, han), G0ln0g Emetullah Sultan
(Yeni V6lide I I 708-l 710|, cami, sebiller),
Beylerbeyi'nde I. Abdulhamid Camii (1778,
istanbul Bahqekapr'daki di[er
klerie
beraber) ve Eyup'te Mihrigah Sultan
(l 1795 | imaret, sebi[, okul) kiilliyeleridir.
XVII. yrizyrla kadar istanbul'un getigimi genellikle surlann iEinde stiregelmigtir. 17,2 kmz'lik bu alan, Bizans doneminin doruk noKaslnda bile tamamen imar
edilmemigti. 1543'te Eok sayrda genig ve
ijzerinde yerlegilmemig arazi parEalarr
mevcuttu. Lorichs'rn panolannda SUleym
U
I
maniye ile Halig arasrndaki bolge bog arsa olarak
gosterilmigtir. Bu y0zylda Bay-
rampaga vadisinde ve $ehir kaprlan civarrnda kulliyeler ve ileri gelenlerin saraylarr yaprlmrgsa da gehrin bu boh-rmleri daha
gok bahqe, bostan ve pazar yerleriyle do-
lu olup nufusu seyrekyerlerdi. MeselA
XVII. yuzyrlda Edirnekapr'nrn g0ney batrsrnda YenibahEe 10.000 atrn otladrgr b0yuk bir mera olarak tasvir edilmigtir. Bundan bagka Silivrikapr ile Yedikule arasrnda
AQa Qayn, gehrin en giiney k6qesinde Ye-
dikule civannda Marmara kryrsrnda Samatya ile Davutpaga arasrndaki Bostanyeri, daha do!uda Langa bostanlan, Kadrrga bostanlan ve C0ndi Meydanr gibi
pek qok aqrk arazi vardr. Surlann yakntnda Altrmermer, Edirnekapr ve Sultanselim'de b[yuk Bizans aqrk hava su sarnrElart'rardr t hepsr ne Qukurbcstan Cenilirdi ).
Es-
r,t Saray',re Yeni S;tray'trt aviu ,re bahgele
n ((),(t-i hmr; buyilk carnilerin avlularryer{',er ir
rn
ititrr: ls,f.;,rni;ul ,.';liiiilr:rirti: I00 (J(til
:,a n vc'rl e,st
i r-r
I
ei-ri
i
i,,
r;-r -
I i rc1 i I
+-.^^-.,,r--^-it^
/\!ln
dZlltll - L.lllldllllyld
^ -,1. dl
r.,,il-^,nUlldllllll
dtqt
-.y.
da deQildi. Guzel manzaralarr ve qrnarla-
rrn golgelediQi carni a,rlularr dinlenr-ne
amaqlr sayfiye yerleri sayrlabilir r Fvlir'.r
Qelcbi | 481 ). Bu avlular bazan da pazar
yeri olarak kullanrlmrgtir. Zamanla evler
ttn uuKKailrar
di\ltttnnltr
trrlt L,--,,Riz:nC fnrrrrnl;rrrnr
ve
,,-, ,,,, 1;:raQlK
hir nreyCanlan) i;galetmeye bagladr, hatr
ta bu meydanlardan bazrlarr tamamen
ortadan kayboldu (Constant jnos Ft.rrumr =
Qenrberl itag Mevclan r veya TavLr kpaza l
5 itl eyd a n r ;lh u r i Fo ru m u = Lle:,,a2 t
lvleydanr ; Arcadii Forumu = Avraipazarr;
Bovis Forumu = Aksaralr). Bununla beraber Hipodrom (Atmeydanr) kuEuk olmasrna raQmen istanbul'un en onemli meydanr olma dzelliQini uzun yllar korumug,
dinlenme yeri olmasrnrn yanr srra hem paD i k i I i ta
r
zar vpri hpm dc ririt onsteriieri icin kUllanrlmrgtrr. Otet<i Osmanh gehirlerinde oldugu gibi kadrnlara ozgu pazar yeri olan
Avratpazarr zamanla ortadan kayboldu.
Binicilik ve okquluk gosterileri sadece Atmeydanr ve Okmeydanr'nda degil. birer
gezintiyeri de olan ve iskdna aErlmasrnrn
veya bahEe yaprlmasrnrn yasak olduQu
Langa ve Ctrndi meydanlannda da yaprIrrdr.
Mahalle Yaprsr, Yollar, Yapr Diizenlemeleri. Evler. Fatih Sultan Mehmed'in
saltanatr sonunda istanbul'd a 182 mahallenin var oldu(u tesbit edilmektedir.
Bu rakam gayri muslim mahalleler hariE
1546'da 219'a yukselmigti. 1634'te toplam292 mahalle ve aynca on iki cemaat
mevcuttu. Cemaat, henuz bir mahalleye
yerlegmemig gogmen bir grup iEin kullanrlan bir terimdir: mesela goEmen bir yahudi cemaati gibi. 1 672' de ise musluman
mahallelerinin sayrsr 253'e, gayri mustim
mahallelerinin sayst da yirmi dOrde d0g-
mugtri. 187'l'de surlann iqindeki 284
musluman, yirmidort Rum, on dort Ermeni ve dokuz yahudi mahallesine ilSve
olarak surlann drgrnda BoQaz ve HaliE
boyunca Usktrdar ve Kadrkoy'de 256 mahalle daha vardr.
Mahalle bir cami, kilise veya havrantn
etrafrnda olugmug ve kendisine has bir
kimliQi olan sosyal bir birimdi. Bu toplulugun uyeleri birbirine sadece ortak menge, din ve ktlturle degil aynl zamanda
sosyal ciayanrgmayt sa$layan dtg faktorlerle de ba$ltydt. M6bed toplu bulugma
yerr ',,s rrr:rhalleii;n sernbolij oldugu qrbi
mabedin onannr. qorevli maa5larrnrrr
odcnrnesi cie rnahallecle oturanlarrn ortak
sorumlulirquncjadrr. Ay'r-ica hernen hemerr
her mahaliccje varlrklr olanlarrn yarclrm-
larryla ayakta duran bir okul ve qesme
mevcuttu. idarecjler ije mahalleyi duze-
nin korunmasr, vergilerin odenmesi ve
rjpr,'lo-o
r rL !u kerc.r
rrL
r\ur Jr di/ior
ul9al
Adorrlnrin
1ve7-i661
UU(jVIUI ll I jCl
ll lC 6nfi
gULI-
rilmesi, fakirlere yardrmda ortak sorumluluQu olan bir birlik olarak gt.lruyordu.
Buna en iyi ornek avArz fonudur. Daha
onceden belirlenrnig avarrz vergi hdnelerinin sayrsrna gore her mahalleden bu
verni tonlanrrclr. hi;qgk mahallede vakrflar tarafrndan desteklenen bir avArrz fonu olup fakir veya borqlularrn ar.rarrzr buradan odenir, gerektiginde d0guk faizle
mahaile sakinlerine kredi verilirdi. Yine
loncalarrn kethudalarr. vakrflarrn mirte-
vetlileri, cami imamlarr hr-rkumetle oraya
baQh halk arasrnda resmi ara bulucu konumundaydrlar. Son olarak mahalle sakin-
lori niirronliiin vo ahlSki d[Zenin kOfUnmasrnda ortaklaga sorumlu idiler. Bir yabancrnrn mahalleli sayrlabilmesi kolay degiidi: genel gorijge gOre kesintisiz dort
ytllrk ikamet garftr (TagkoprizAde, Il, 654);
ikamet donemi istanbul igin beg sene
olarak belirlenmigti (Ahmed Refik, OnaLtLnct AsLrda Istanbul HagatL, 1553-1591,
s. I 45 ). 1 579 yrhnda her bir mahallenin
sakinleri suglularrn kanundan kagmalannr Onlemek iEin birbirlerine kefil yaprlmrgtr; yine aynr sebeple 1578 ylrnda mahalleler arasrnda kaprlar konulmasr du-
';
gunilm0gtu. Her mahallenin bir bekEisi
vardr, XVI. y0zyrlda mahalle sakinleri bu
odevi srrayla yerine getirirlerdi. Ancak
daha sonralan mahalleli lrcretli bir bekqi
(pasban)
tutmaya bagladr. 1695 tarihli bir
kanuna gore her mahalle, ellerinde fenerle mahalleyi gOzleyip yatsr namazrndan sonra burada dolagan yabancrlan
tutukiama yetkisine sahipti ve sadakati
kefillerle garanti edilen iki bekEi tutmak
zorundaydt (Ergi n, Mecelle-i UmOr-L BeLedigge,l, 965 ). Mahalle hayattnda son derece onemli olan bekEi istanbul folklorunun vazgegilmez karal<teri olacal<tlr. Yine
her mahalle ikr veya 0g q6pgiin0n maa$rnr Odemekle y0k0mlUydii. 1868'de bazt
mahalleler yangrna kargr kullanrlacak bir
ekipman tedarik etmek zorundaydt ve
her mahalleden birkaE geng erkek tulumbacr tayin edilmigti (a.g.e., t, I 188, I 1951204). Tulumbact istanbul hayatrnrn en
renkii tiplerinden biriydi.
I'lahalle lmamr resmi otoritelerle bu-
tun iligKlerde mahallenin temsilcisiydi.
229
ISTANFji-lr
Padisah n emi rleri kaclr tar-a fr ncian rrna r nlara aktarrlrr veya m[irr.rr ji]rrce trr:zar ye ri
ve caddelercie ilan eclrlirdr. Imam Jyrca,
mairallenin hukirrnete xargr yukunrltiluklerrnin yerine getiriimesinden de sorumlu idi; uzerine cliigen ocle',rleri yaprnayan
fertleri resmi makamiara, ozeilikle de kadrya bildirmek mecbunyetindeydi. 1 BZ6'da h,c'r rn:h:rlk' iril [i1 mUhtaf SeCilrneSi,
sivil yerel idarecilerin devletqe tanrnmalan yolunda atrlan ilk adrmdr. Zamanla
aynr din ve mezhebe ait olanlann ayn ayrr rnahallelere yerlegmeleri ve bu mahallelerden olugan scmtlerde birlikte yagamalan eQilimiarttr. Bu egilim hukumet
tarafrndan da tegvik edildi. 1591'de Pammakaristos Kilisesi camiye gerrrildi!inde
etrafrndaki bog arazi her biri brr err yaprlacak kadar parsellere ayrrlrp bir musluman mahallesi kurulmasr iEin muslumanr
lara satrlmrgtrr. istanbul'da her semtin
kendine ozgu gelenekleri, hatta konugma givesinde aynlma egilimi XVII. y0zyrlda Evliya Qelebive Eremya Qelebi'de, XlX.
yrizylda Ahmed Midhat Efendi. tutehmed
Tevfik ve Huseyin Rahmi Curprnar gibi
romancrlarrn eserlerinde belirtilmigtir.
Vavassore'nin planr gehrin butun bolgelerine ulagan genig caddeleri gostermektedir. Fakat bu caddelerXVI. yuzyrlda kaybolmugtur. $ehrin cadde ve sokaklan sadece Dragoman Konstantin'in
1228 ( 1 81 3) tarihli planrnda gosterilmigtir (TSMA, nr. E lBSB). XtX. yuzyrtda bile gehrin en onemli caddesi olan
Divanyolu ancak 3-3,5 m. genigligindeydi. istanbul, egri b0gru Erkmaz sokaklarla dolu olup gehir planr OrtaEa!
$ark gehrindekilere benzemekteydi. 0n-
rnr kaidrrrntcrlar loncasrnrn kethuCast ile
ekl egt i ri I ern a n I asm a i I e -s.: i I a n i- d r.
Yaprlan igier gehremini, mimarbagr veya
suyolu nazrn tarafrndan kontroi edilrdi.
Ana caddelere kaidrrrm cldgeme giderieri
hazineyle veya ilglli ,iakifla rii5kiye giriirr,
son olarak cla bir pegin kira ocierne 1ic,;ire-j rn'J,,icceie) yaptitrdr. Zira fetihteti beri istanbul topragr devieiin inr'iriy rntilku
hukumet tarafrndan, yan sokaklarrnki
Fier millk
;t aifse devlpt votkiliIerinin onaylanr,rsr garttr. Mirnarbagr y[irurlukte olan talinratiara ve uygun goru
"r^ :-^-^!
lpn nl'^illorp
.-..
*r..,;;l ^^-t
In$aatln^ LDa}-.Y*.-.- tl\,rn]
fdl-Illl?
lamasrna izin verir ve kontrolunu yapardr. 17BZ tarihlibir fermanda, izin almadan gayri nr uslimler iqin ingaat yapan
ingaatgrlarrn idamla cezalarrdrrrlacaQr breIirtilmigti. Hukurnet bu iglere arazi tasarrufu kanunlarr, yangrnlarrn ve su srkrrrtrsrnrn onlenmesi, surlarrn. camilerin ve kamu binalannrn korunmasr gibi gegitli se-
g e rr"
r
orada oturanlar, dukkan sahiplerr ve vakrf rnutevel lileri tarafrn dan kargi [a nrrclr.
Buy'uk meydan ve caddelerin temizlik
ve yenrqen agasrnln
:^i --^-i
^xt-^l^r$r acemr oglanlan
gozetiminde obur askeri blrlikler tarafrndan yaprldrgr gibi yan sokaklarda otui-an
mlilk sahipleri evlerinin onilnu ternizlemekle yukumluydu ; soDralan mahalleler\ :-+;r-''-- tjU
^'tldi.
Cle CnnCil
uu
VvpturLr ler /sirnrrl^-r'^
\rui/r ul:LU( Ul l)Lll ltldltl
qopluk
ortadan
kaldrrrlmasr
suQoplerin
bagrsrnrn ltAhir subagrsi) odevi olup bu igi
sozlegme ile "arayrcr" (Eviiya Qelebr I t i-i)
denilen gruba yaotrrrrdr. Bu grup gopleri
sepetlerle toplar ve ige yarayacak;eyleri
secip aldrktan sonra kalanr denize dokerdi. Qop ve molozlar genellikle Langa, Tahtakale kryrsr veya 0dunkaprsr yakrnrnda
"bokluk" diye bilinen yerlerden dOkirl0rd0. Padigah fermanlan surekli olarak sokaklara gbplerin atrlmasrnr. kaldrrrmiara
zarar verilmesini ve evlerin onlerine merdiven yaprlmasrnr yasaklar.
Ramazan hariE yatsr namazrndan sonra
herkesin evinde olmasr zorunluydu. Sokaklarrn aydrnlatrlmasr iEin gerekii d0zenlemeler henrlz yaprlmamrgtr ve drgarr
kaklar Fatih Sultan Mehmed devri ozelliklerini korumaktaydr, EunkU mimarbagr, yangrnlardan sonra yeniden yaprlan-
Erkmalarr gerekenler fener tagrmak zorundaydrlar. Gazla aydrnlatrlan ilk semt
Beyo!lu caddesiydi ( I 856), istanbut'un
buyuk caddeleri ancak 1879'dan itibaren
gazla aydrnlatrlmaya baglandr (Ergin, Mecelle-i UmAr-t BeLedigge, 1,971).
istanbul sakinleri ve yabancr gozlemciler gegitli arahklarla yayrmlanan fermanlara ra{men sokaklarrn baktmstz ve pis
oldu$unda birlegir. itX Oefa 1839'da qrkmaz sokaklarrn agtlmast, qenig ve ilgi gekici cadde ve meydanlann olugturulmast
gibi gehri modernle$tirme planlan yaprlmrg, ancak plan 1865'te b0y0k Hocapaga
yangrnrndan sonra uygulamaya konula-
ceden planlanma bir yana hepsi rastlantr
eseri ortaya qrkmrgtr (Mayer, s. 9-24, I04,
254). 1876 tarihli aynntrh bir harita uzerinde yaprlan aragtrrmaya gore (Ayverdi,
19. Asrda istanbul HaritasL, tur yer ) so-
sa'lrlTnrs vahr rf t",;tkfflara hanrsl;tnr;-.rstif.
""J',,',.YJ".vuv.Y'(l|.|||'\
hir vak.f
*:J"'
'
honlorr{on
dnlarrr milCi ahalp
efl
rutv
LurJvliVO16l g.
1559'da bir tAlimata gore evler iki katf :n rl:h: .- rVilkcok .
^' '^^^t' soKaK
^^t'^t' :'uze-lmayacaK.
^r-
*.--,
rine saqak ve grkntr yaprlmayacaktr. Bu
yasaklann srkqa tekrarr emirlerin uygulanmadr!rna igarettir. B0yuk yangrnlardan sonra evlerin, ozellikle kamu binaiarrna ve hanlara bitigik olanlarrn. tag veya
tugla ile yaprlmasr emredilmigti. Ancak
depremlerden sonra ahgap binalann yaprmrna izin verildiQi de belirtilmelidir.
Ucuz maliyeti dolayrsryla istanbul evlerinin qoQu ahgaptr. Yangrn tehlikesini azalt-
mak ve gehir kaprlarryla iskelelere ulagrmr kolaylagtrrmak iEin 1558 tarihinde
surlara bitigik ev ve dukkAnlann 4 ziri
( I 7lB'de 5 zirA, 3,25 m.) bogluk brrakacak
gekilde yhlmasr emredildi. $ehir suyunu
muhafaza igin yeni konak ve hamamlann ingasr padigahrn iznine baghydr, hatta
bazan hamamlann yaprmr tamamen yasaklanrrdr. Hrzh nufus artrgrnr onlemek
iqin bekar odalan, yani gehre yeni gelenlerin ve bekir igcilerin kaldrklarr yerler
srk bir kontrol altrnda tutulur ve bazan
yasaklanrrdr. Ancak bu talimatlarrn uygulanmasr n3dirdi. XVI. yuzylda meydana gelen hrzh n0fus artrgr ev ihtiyacrnr da
beraberinde getirmig, boylece gehirde
b0y0k bahqeleri olan saraylar yrkrhp birbirine bitigik ahgap evler insasrna bag-
ma s0recinde eski sokak dtrzenini muha-
bilmigtir.
lanmrgtrr.
faza etmeye galrgmrgtr. Mulk sahipleri
daima 0st katlarda sundurma yapmak
egilimiyle evleri sokaklara tagrrmrglar ve
boylece dar sokaklar log ve havasrz deh-
Bina 0st0bunda hnkumet kontrolu. sokaklar ve gehrin temizliQiyle ilgili qtkartlan tilimatlar, Osmanh istanbulu'nun go-
Cayri m[slimler daha alrr tAlimatlara
tabi idi. Onlar bir m0sluman mAbedinin
lizlere donugmugtu. Dar sokaklardaki ula-
tAtimatlar gehremini ve yardtmcrlan, hissa mimarbair ve suyolu nAztrt taraftndan
hazrrlanrr ve kadr ile subagr taraftndan uygulanrrdr. 1831'de bu vazifeler Ebniye-i
$lmrn zorluklan sebebiyle tagtmacrlrk
daha gok Halig'ten deniz yoluyla yaptlrrdt.
XVI. yiizyrl belgeleri gosterir ki sokaklarda kaldrrrm vardr. Evliya Qelebi Istanbul. Eyup, Tophane 'ie Kastmpaga sokaklannrn tamamrnln kaldrnmlan oldu!unu
iddia eder. Kaldrrrmlann vaolm ve onan23C
r0n0giinde kugkusuz etkili olmugtur. Bu
Hdssa MudurlugU'ne gegti. En Onemlisi
her turlu ingaat devlet kontroli-t aittndaydr. ingaatrn baglamasr iqin 6nce arsantn
satrn ahnmasr gerekir, bu amagla ya miri
yakrnrnda ev inga edemez. buradaki bir
evde de oturamazlardr. Evlerini9 ziridan
daha yuksek ve Malta tagtndan inga edemeyeceKeri gibi hamam yapmalartna da
izin verilmezdi. MuslOmanlartn ev veya
arsalarrnr zimmilere satmalan yasakt!
la.g.e.,l, 1056, I07l-1074, 1090) 1B17tarihli bir tdlimata gore evlerin y0ksekligi
gayri mr-islimler iqin 12. m0sl0rnanlar igin
14 ziraa qrkanlmrgttr tl zird = C,68 rn) V
i5 iA i,t3i i t
ve Vi. asrrlarcla Konstantrnopolis'te binalar iqin izin vcrrlen yiik^serklik 33 metreydr: iki kattan f az.la e.v inga yasaQr, binalar-c1a yukarrya doQru eklernelerin {gardak,
b.rli ha ne, t,r irta pu ;, cr lr;r rt n it rni, Catl ar;lsr) yaprlmasrna yol agmrgtr. Tanzimat'tan
sor)ra mijsiurnarr ve gayri muslimler iEin
getirilen bina yuksekligi srnrrr kaldrnlmrgtrr. B0yuk bir ihtimalle binalara konulan
bu tur yasaklar, veba korkusuyla birlikte,
gayri muslimlerin surlarrn drgrnda, Haliq'in kuzeyinde ve Bogaz boyunca yerleg-
melerinin temel sebepleri olmugtur. Cayri mnslimlerin evlerinin sayrsr qogalclrkqa
1747 yrhnda qrkarrlan bir fermanla bu
bolgelerdeki bog arazilere ingaat yaprlmasr yasakianmrgtlr.
istanbul'da inga edilen evler tip itibariyle beg baglrk altrrrda incelenebilir. 1.
Oclalar (Hiicreler). Bunlardan "oda" denilenler birer odah olup bir avlunun (muhavvata) etrafrnda srrayla mustakil olarakveya han tipinde yaprlmrgtrr: qo!unlukla da
bir dukkinrn rizerine inga edilmigtir. Bu
evler gok defa bir vakf tarafrndan gelir
saQlamak amacryla yaptrrrhr. genellikle
istanbul'a ig bulmak iEin gelen bekdr erkeklere kiraya verilirdi. Bundan dolayr bu
gibi yerler "bekir odalarr" olarak adlan-
drrrlmrgtrr. Bu tur bekir odalarr, sadece
evlilerin ikamet etmesine izin verilen mahallede hog kargrlanmazdr. Bekir erkek
igqiler, genellikle bir han veya kervansarayda bir oda tutup burayr hem yatacak
yer hem de ig yeriolarak kullanrrlardr:
yalnrz bu tur insanlarrn kaldrklarr hanlara 'm0cerredler hanr" da denilirdi. 1543
senesinde bir oda yaklagrk 100 akEelik bir
yrlhk gelir getirirdi. 1672 yrlrnda istanbul'da 12.000 bekir odasr bulundudu
tahmin edilmeKcedir.
2. Mahalle Evleri. Fakir esnaf ve hali
vakti yerinde olmayan halk genellikle bir
veya iki kath ahgap veya kerpiE evlerde
ikamet ederdi. Seyrek olarak ikamet edilmig olan b6lgelerde Anadolu koyterinde
oldu$u gibi evler ktiEtjk ahgap veya tu!ladan olup avlu ve bahqesi bir duvarla sokaKan tecrit edilmigti. Boyle bir ev yaklagrk 400 argrn kare bir alan kaplardr ve XVI.
y0zyhn ortalannda ortalama 100 alttna
mal olurdu.
3. Bahgeli Evler. Duvarla Eevrili bahqeli
evlerin avlulan ig ve drg olrnak uzere ikiye aynlrrdr. ikametgSh bir veya daha fazla ev, bazan da bir veya daha fazla odadan olugur; bunlara ilSveten bir taraga,
bir abdesthane. bir ahrr. bir frrtn. bir hamam, bir sundurma, bir qardak, bir kiler,
*serin
bir
oda" (serCab), bir defirmen. hiz-
rrretgi ve koleler igin brr irolLLrn. bir kilrrres. bir behge, brr kuyr-r, brr cesme ve devantlr bir ategin yanr.lrgr bir ger,rglrk bulunurclu. Bir-gok evin en azrnrlan bir bahge,
bir ahrr, bir frrrn, bir kuyu ve bir abdesthanesi olurdu. l-iane-i kebir denilen buyuk
evler daha azyayEndr: bunlara ornek oiarak Mimar Sinan'rn evi gdsterilebilir.
4. Szrrt'rvlar. Kastr veya kogk de denilen
saray ve villalar, devlet adamlarr ve zen!-i. ---^
-;+ 0lup
^i^ +,"^-^-!^-^
^t,,^ genr$
^^^;^
grn
orr arsa iiuzetuccanara art
rinde bina edilmig buyuk bir konakla birlikte gok sayrda ek binadan olugurdu; dolayrsryla bunlar ashnda bahqeli ev tipinin
daha buyuk bir gekiini olugtururlardr. Qogunlukla ikiavlusu bulunur, butun arsanrn etrafr yuksek duvarlarla qevrilirdi.
N'leselA Sinan Paga, sarayrnr
yaptrraca!r
arazide 300 ev satrn alrp bunlarr yrkttrarak ingaata baglamrgtr. Harem ve selamlrk olarak ikiye b6lunmug olan ana ikametgih genellikle ahgaptan inga edilir ve
qok sayda odasr bulunurdu. Siyavu; Paga'nrn unlu sarayrnda 300 oda mevcuttu.
Bu saraylarrn avlularrnda mutfaklar, frrrnlar, hamam ve alrllarrn yanr srra mtjlk
sahibinin iq oglanlarr iEin bir okul, mevcut evlerin bakmrnr irstlenen zanaatkirtar iqin atolyeler ve hatta dukkAnlar vardr. Saraylann bahEelerindeki kogkter ve
kasrrlar Osmanh mimarisinin en guzel orneklerini tegkil ederdi. Kul cinsinden vezirler tarafrndan yaptrnlan saraylar 6lum
halinde veli hakkr dolaytstyla Eok defa
padigahrn mulkiyeti altrna gegerdi, o da
bunlan saray hatunlanna veya bagka devlet biiyuklerine hediye ederdi. XVIL yiizyrhn ortalartnda padigah ailesi ve vezirlerin sahip olduQu saraylartn saylsl 120 ola-
rak tahmin edilmektedir: di$er beyzAdelerle tuccarlann saraylart ise yaklagtk
1O0O kadardr. En b0yuk ve en t-inlu saraylar, Kan0ni Sultan S0leyman devrinde
Ayasofya ve Suleymaniye semtlerinde
inga edilmigti.
5. Villalar ve Yalrlar. Sultan ve beyzS-
sa
ttr kla rr ncia rr oi-ai a rda yen i i'na halleler
oiLtsmugtur. Cenelcie tsogazrgi'ndeki ko'--.,:
^l^-^1,
^-ni--1.-^;| ar,JZt
r.',1-.
ur.ir IJJ(]rl;rna
att
otaraK l-,,.,,
DUqune
kadar muhaf aza edilebilrniglir.
Yirn<1rrrl.rr vr: I)r:prcrrrl<rr- Stk nufuslu
ve gogunluqu ahsap dar sokak evlenyle
istanbul'da srk srk grkan,yangrnlar gehrin
sosyal ve ekonomik yaprsr kadar fiz-iki gorunugunu de etkilemigtir. Ashnda yangtnlarrn sayrsr normalden cok daha yuksekti; Osman Nuri Ergin'in hesaplarrna gore
1853'ten 1906'ya kadar geEen elli uE se-
nede 36.000 evin harap oldugu 229 yangrn qrkmtg|r I Mecelle-i Untar-t Belecliuge,
I I 3'J3 ) Btiyuk yangrnlann tarihleri ise
goyledrr: Receb 977 (Aralrk 1569) , 27 Safer 1043 (2 Eyiut 1633), 16 Zilkade 1070
(24 Ternmuz 1660), 3 $ewal 1104 (7 Hazrran 1693), 1 B $aban 1 130 (17 Temmuz
1
7l B), 1 3 Ramazan
1
196 (22 Agustos
17BZ). 27 Zilhicce 1241 (2 AQustos 1 826),
I4 Rebiulahtr 1249 (31 Agustos 1833),27
Rebi0lahir 1?.BZ(i9 Eylul 1865) ve 1 Ramazan 1336 (l0llaziran 1918).
Birqok b0y0k yangrn Cibati (Cirbbe Ali )
semtinde baglamrg. gehrin merkezinin tamamr yandrKcan sonra Kumkapr, Yenikapr
veya Langa'da Marmara kryrlarrna ulagmrgtrr. Cibali. gerek burada ategle yaprlan sanatlardan imeseld kalafatgrlrk) gerekse Cibali- Unkapanr vadisinin kuzeydo!u ruzgArlarrna aErk olmasr ve Fatih'e
kadar srrtlarda gok sayrda evin yer almasr gibi sebeplerden dolay yangrn tehlikesine daha ziyade aErktr. Burada baglayan
yangrnlar genellikle iki hatta ilerler, Fatih ve Aksaray yoluyla Langa ve Vefa'ya,
$ehzadebagr ve Ldleli yoluyla Yenikapt'ya
ulagrrdr. HaliE'teki yahudi mahallesinde
(Qrfrt Kaprsr) Erkan yangrnlar da aynt sebeplerden dolayr bir yandan sarayrn du-
varlanna, ote yandan Cagaloglu trzerinden Buyuk Qargr'ya dolru b0tun evlere
zarar vererek geniglemeye elverigliydi.
Tahtakale, Buy0k Qargr civart ve FenerBalat bOlgeleri srk srk yangrn qtkan semt-
delerin istanbul surlart dlgrnda Halkalr.
Florya. Davutpaga, HaliE'in kuzey taraftn-
lerdi.
da Karaa$aq, Piripaga, Kastmpaga. KaQtt-
abartrh ise de bnemli maddi kayplara igaret eder. 1043 (1633) yangrnrnda 20.000
evin, 1 070'te (1 660) 4000 oluyle beraber
gehrin uEte ikisinin, 1 1 04'te (1 693) on sekiz cami. on dokuz mescid ,2347 ev ve
hane. Bofaziqi'nde ve Uskudar'da genig
ve bakrmlr bahqe veya ormanlartn iqine
yaptrrdrklan saray ve yaltlartn saylsl Eok
arttr ve buralar seqkin mahallelerin Eekirdelini olugturdu. Bunlar gogunlukla dinlenme, av k6gk0 ve yazhk olarak kullantldrgr gibi yangrndan sonra veya salgtn strasrnda ikamet edilen ikinci bir ev olma
Ozelligine de sahipti. XVIII. yuzytlda padigahlar, bahge ve koruluklartntn bazt bol0mlerini arsa olarak verdiklerinden veya
Zarar hakkndaki raporlar genellikle
1146 dtrkkSnrn, 1142'de (1729) gehrin
1 1 69'da (1 755) gehrin uqte ikisinin, 1196'da (1782) 20.000 evin ve
1249'da (1 833) gehrin yansrnln yandrgr
soylenir. XIX. yuzytlln ikjnciyansl iEin elimizde daha guvenilir rakamlar mevcuttur. 1 854 - 1 BB5 ytllart arastnda yaklagtk
sekizde birinin,
231
lrlrrlrl itl.Ji
otuz scncclet itiryLlk kirt'ilk lr,.rpsi ilafril crk.irr yangtnl;lrcia 7,'/.000 ev. t!)l ij iratilr
t se'//5tJ0 c v,r,a n f n l
t t f.'fa h t.t kale ve BuyOk C'ai''Si c-rvarln(1ir qtkan y;rngrnlarda de(crli inail;ri- srk srl.i tclcf olurdu. I 102'de (16i1()) sadece fvlrsrr Qarsrsr'nda grkarr yarrqrnda y;rnan rnall.irrrr 3
ya il g l n l lt tl a
r
milyon kurug {\,;rfrl,r:.,rk 2 nrrllon ;lilrnl
degerinde oldu(;u tahnrin eclilir: 922'de
i l qlat
r^^ son
hpdpc.fr.nclt
''t'^^ yanqrnoan
. -, ,..J ClKilr)
-
ra birqok tucca,' iflas etmisti.
Yannrrrlar
istanhrrl
havatrrrrla
cpsitli
rvur
rlqJqLrll\1c/
\(L?tLt
si'",'Y,,
yasi, sosyal ve ekonomik bunalrmiara yol
\/^^^..^t^-ln
^^-.-+.a
d!rr)r?Llr.
Y angrnlat ... Cnritr
.__,. .-yny_r nr:kfZn
l;rrr
vpnir^prilprlp ar-prni oii:nl:rr tnrafln.",, J.
dan baglatrirr, gehrin ayak taliLmr da onlara k:trlrrdr Serav rpvresin.lp ask..rive Vg
fakir halk arasrnda bir huzursuzluk igare+i,.1-r-1,
-l^,1-^-^
-i.
^l^^;1,{: sryasl
yanglnlar
rr oraraK aigilanan
croor
kavnrlara
schpn nlrtr hrr vilzclen hazan
""JY""'
hukumet iieri gelenleri gorevlerinden
uzaklagtrnlrrdr. Bazr kaynaklarda, gorevleri arasrnda yangrnia mucadele etmek
olan yeniqerilerin yangrnlann yayrlmasrnr
sa!ladrQr iddia edilmektedir isilahdar, 11,
3.lcl) Sadrazam. yeniEeri aQasr, bostancrba$l ve cebecibaSl. buyuk yanglnlarda
operasyonu gahsen yonetirler, bazan da
padigah disiplini saglamak ve moraliyukseltmek iEin yangrn alanrnda gorunurdu.
Askerler ve bagr bog ayak takmr tarafrndan yaprlan ya!malar engellenemezdi.
Hatta bu yolla zengin olan ya{macrlar bile vardr (Cezar, I 1963l, s. 330). Evsiz ka-
lanlar kurtarabildik.leri egyalarryla birlikte cami avlulan. medreseler ve Langa
bostanr gibi bog yerlere sr!rnrrlardr. Fakat buralarda bile yangrndan kaEamadrklan olurdu. Yangrndan sonra hem yiye-
tutulrl,rk l(zi1rij1.ta sehrin su ta:;ryrcrl;tii \/F_i
baltaci loncalarrrrrn r-;orcviycli 1 7l tl'clcn
:iorrr:t D,rvici ac1t,,r.l;t bir [rr:rnsrz- rnuhtedinrn yurda sol,lturlu yainqin tirlrtrniralarr
i.lullarrrrnr buyuk kolaylrk getirdi. I 7 I I'cJa
bir tulurnbacr birli(i yenigerilere b:glandr. 1B6B sc.riesinde her maiiallede tuiurnbact takrrnr ve I873'te duzenli itfaiye kun rlr'i rr. vanrrn sinorl35l da anCak I 890'da
ba;latildr.
llpnrprnipr
rJp
snhrin, oonel
:,.. .. aorilniisutt-
de etkili oimustur. istanbul dunyada dep-
rem tehlikesi en fazla olan ;ehirlerden
biridir. $ehir 1 71 I ile 1 894 yrilan arasrnda altrnrg altr sarsrntr geqirmi$tir. 1688.
I 766 ve I894 senelerinde nreydana gelen btlyuk depremler onemli hasar yapmrgtr r. Vekayi'namelerin "kuEuk kiyamet"
divp nifplondircliklpri 6 CemizivelpVVel
915 (22 Agustos 1509) sarsrntrlart haftahir
donrpmdir Srrpl3p
l:rca siirpn hilvilk
ur\
vrl
ciddi bir gekilde zarar gormug. minareler
yrklmrg ve 109 cami ile 1070 ev harap olmuS, tahminlere gore 5000 ile 13.000
arasrnda rnsan olmugtiir. Birqok Bizans
binast t meselA Esekaprsr t ciddi hasar gorm09tur. Otoriteier gehriyeniden inga igin
Scil onlemler almrg. igin Eabuk tamamla-
nabilmesi igin istanbul'da her hineden
bir kigi ile22 akEelik av1rv vergisi altnmlg, aynca Anadolu'dan 37.000, Rume-
li'den 29.000 igEi getirtilmigtir (a.9.e.,
It963l, s 3B3)
I
Niifus ve Sosyal Yapr. Saltanatt boyunca Fitih Sultan Mehmed'in 6nem verdiQi
konutardan biri istanbul'u nufuslandtrmaktr. Ozellikle saltanatlnrn ilk yrllarrnda
bu amaEla Eegitli yontemler uygulandt;
memleketin her yerinden surgunler ya-
pticli, sonr.t clir ;terrr iethqtdrlerr ycrlerrlelr
u I ke rr r n rJ e I i sm r::;i nt' ka tkr rj a b u I u n ;t ca k
unsttrlar I:;i,', ltii,tr t.,tn t;:l r )ti\,;tr r,'r: lii r ;trl;r r) lstanbul a rtetirrldi. fjerr drrrden. her
kokten goqrlerrin lstanirul'a geJip yerleSrnesi te;vik edildi. 850 /11,5t)\ sayrmr Kocaeli, Saruhan, AycJin, Balrkesir ve baSka
yerlerden ctelen bircok mirslun)an qoqmenin az sonra topluca gehirden ayrrldrklarrnr ve onlarrn yerine Tekirda! ve
Cnrlrr'dan
Y".."""'.Y natirtilpn rrocmorlerin Kir Nikola ve Kjr fvlartas ve bagka mahallelere
yerlegti rilcli kleri ni gostermektedi r. Harap
^r-,,^
UllllU?
k:silrdilrmcnin
Ull -^k;-r.
UL havatr
r,qJuLr Jur
vur rrrL.
lUllll
guqluQu yanr srra bu geri goce sebep olan
onemli arnillerden biri gudur: Agrkpagazade'nin rfadesrne gore Fatih Sultan lvlehmed, gocmenlerin gelip yerlegtikleri Bizans donemi hinelerine mukataa ( kira)
koymugtur. ikinci agamada 1456 yrllnda
Rumeli'den surulen yahudiler gehre yer-
;
,,
legtirilmigtir: lzdinli
krk iki yahudi aile Samatya'da Bahkesirli musl[imanlarrn bo-
galftrklarr evlere, Filibeli otuz sekiz yahurli
aile Topkapr'ya Kastamonu ve Tekirda!lt
goqmenlerin terkettikleri evlere yerlegmigtir. 0b0r goqmenler ise Edirne. NiQbolu, Trrhala gibi yerlerden gelmiglerdir.
M0sluman gogmenler arasrnda birqok
esnaf rteri krrvrlrylrrr vh \ ve farikaf mensubu da dahil olmak uzere din adamlarr
vardr. Askerler qegitli mahallelerde hine
sahibi oldular. Deniz azebleri de Azebler
mahallesinde yerlegtirildi. GOEmen gruplan, genellikle bir mahalleye veya bir manastrra yerlegirlerdi. Rumlar'ln, yahudilerin ve muslumanlarrn aynr binada ya$adrklarr da oluyordu. 1456'da Samatya'da
krrk iki yahudi, on dort Rum ve on uE
I
rv
lqr
cek hem de ingaat malzemesisrkntrsr Eekilirdi, bunun sonucunda fiyatlar artar ve
Eok sayrda insan yakrn gehirlere goE etmek zorunda kalrrdr. Tag binalar bile ha-
rap olmamalanna ragmen oturulmaz hale gelir ve bunlar huktrmete alrr harcama yuku getirir, vakf fonlanndan yarar-
lanma zorunda kahnrrdr. Padigah bazan
beyzdde ve zenginlere kamu binalannrn
onanmr igin yardrm etmelerini emrederdi. Qokrig doneminde fakirlerin yangrn
sahalanna gecekondu yapmalan onlenemedigi igin, bu alanlar asla eski hallerine
dOndurirlemezdi. Bu durum ve vakflarrn
etrafrna kOhne barakalar yaprlmasrna yol
agan icareteyn kurah yilzunden XIX. ytizyrlda istanbul daha once gorirlmemig bir
gekilde bakmsrz ve viran bir gehir haiine
nolmiclir
Yangrnla mucadele, yeniqeriler, bostancrlar. cebeciler ve bazr verqiierden muaf
!artmann Schedel'in Weltchronik aolr eserindeki (Nijmberg 1493)
agaC
ovma tekniqlnde yaptlmts istanbul gravura
l3l/rit[]l;l
nruslLlnrrin ailr' v;:i clr 1 .1:.lfr tarrirli S;Jyl'it
nt a h a I e i r u f r r : :r r t I tt az r,tir )t I (j u l I . s, i il c ce bi rkac d u kk.l irr n Lrr ; I rr rxiu(1urru, kili:;c.
manastrr ve ei'le[iri b,l5 ve lrar;ire fialrnI
I
r
r.
da olduQLrnu ilosi€'nrrckleLiir. Ancak F;)-
tih Sultarr Mehrnr:ri
!\rSa
sure sonra ta-
rnarnlanan Saral,i IrlCia d2inti ikarnete bas'
ladr ve bina yaprrnrnr. ekonorlrrl.: cairltl:Qr ve yeni yericq;riirlerr tegvik eiii.863
(11159) yrlrnda fetiirten once ve sonra kaqan butun Runrlar'rn geri donmesini em.r,.
rotfi Mno hrr r,,,-,
rrrllrrJ-Lta, k-^--L-:-:
oaSgennnt 0unya
a2nlnrl:
!o|,llruu
hir
cipvlotin
vrl
uL rlsLrlt
rnarkozi
r\LLt
tllLl
rrrnrnrlz
jqprlldn
amacryla bir Rum Ortodoks patrigi ve bir
Ermeni patrigi tay'in etti. Aynr z.-rmanda
bir baghaham tayin ettigi soylenmigtir.
0zellikle zanaatkarlarrn ve tuccarrn yerlegmesini tegvik etti. Seferlerde esir edilen koylii ahali, padigahrn kullan (has kul
v'eya ortak<;r kul) olarak istanbul etrafrnda
halk kaqmrg veya esir edilmig koylere yerlegtirildi, boylece bu koyler kaybettikleri
canhlrgr tekrar elde ettiler. Bu kullar daha sonra normal reayi statrisr-r kazandr;
XVI. yuzyrla gelindilinde bunlar padigah
haslarrna baQlr nufusunun onemlibir bo-
lumunu olugturacaktrr. Mesela 904'te
(1498) Haslar kazasr olarak bilinen Eyup
kazasrna baQh 163 kOyun 1 1O'unda 2000
has ortakEr kul mevcuttu. Nufusun geri
kalanr srradan re3yi veya surgunlerden
olugmaktaydr. Has stat0sundeki bu koyler BuyukEekmece, KuErikEekmece ve
Bakrkoy'den Karadeniz krysrna . BoQaz' a
ve Begiktag'a kadar uzanrrdr. istanbul'un
iEinde has kulyoktu. Fethedilen gehirlerden yaprlan surgr:rnler de istanbul'un nufus bakmlndan desteklenmesi amacrnr
tagryordu.
863'te (1459) FoEa ve Amasra'dan Ermeni ve Rum t[ccarlar: 864'te (1460)
Mora, Tagoz, Limni, imroz ve Semendirek adalannrn Rum ahalisi: 865'te (1 461 )
Trabzon Rumlarr; 866'da (1462) Midilli
Rumlan; 867'de (1463) .Argos Rumlan;
873-879
( 1 468- 147 41 arasrnda Konya,
LArende. .Aksaray ve Eregli'den muslu-
manlar, Rumlar ve Ermeniler; 875'te
(1470) EQribozlu Rumlar; 880'de (1475)
Kefeli Rum, Ermeni ve Latinler gehre ge-
tirilip yerlegtirildi.
Cizyeteri Fitih Suttan Mehmed'in vahflanna ba{lanan 1542 Rum hinesi cemaatler qeklinde gosterilmig olup, bunlarrn
en kalabahgr Midilli grubudur (Cemaat-i
R0miyan-i MidillriyAn) XU. yuzyhn ortalarrna gelindiginde bu cemaatler istanbul
ve Galata'daki qegitli Rum mahallelerine
da{rlmrEtaril. 777 Ermeni hAnesinin yirmi d6rt cemaate dalrldrlr ve 1490 yahu-
rit hanesinii'-r'r;rr oldrrrjl.; ti,5;il11 cc.lilinei-,tecjrr ll.i!,, l!), t,r .t i\))
Fatin Sultan il1i.irinrrri val<f ry'eleri Baiicekapr - Emi11311,.; i;;iigt:;rnde tamamen
ya ir u d r leri n, Fi liJ.t rrt r rrra haliesincier rn uslunraniarrn, y.il I L:ri iterin, R ri rn lai'r ri ve I irnan sahiii boyr,inca genellikle yahtidilerin yerlegmig buiuncl,rgunu qosterrnekrr Brr k,avnakt2 Karaman, Ankara ve
tecl
Iznik'ten rrelen muslitrnanlarla Trabzon
ve Midilli'den gelen Rumlar'rn adlari geqmektedir.
:,
Istanbul'da yoQun gonirllu yerlegimi, alt
yapr geligtikten ve gehir ticari yonden qeligmeyc bagladrktan sonra gerget<Jegmigtir. 871'de 11466) vebadan birqok kiginin
hayaLrnr kaybetmesine raQmen BB2'de
(147-/) yaprian nrifus sayrmt ('fSrV1A, nr D
91241, bu tarihte istanbul'un diQer Akdeniz gehirleri kadar nufus yogunlu!una
sahip oldugunu gostermektedir.
ISTAN
BUL
Muslumanlar
Rum Ortodokslar
Yahudiler
Kefeliler
lstanbul Ermenileri
Hane YUzde oranl
8951
60
3151
21,5
1647
11
267
2
384
Cingeneler
Toplam
31
o,2
100
CALATA
Hane Yuzde oranr
Muslumanlar
Rum Ortodokslar
Avrupalrlar
Ermeniler
Toplam
CENEL TOPLAM
535
35
592
332
22
62
A
1521
100
dan gelen ve Mudeccel 1fv1ldcccen) Araplarr diye adlandrrrlanlar olugturur. Bunlar,
Galata'da Saint Paolo ve Saint Dorninico
(Arap Camii) Kilisesi etrafrna yerlegtirilmigler ve istanbul'da hrristiyanlara dugmanhk duygulannrn ortaya grhgrnda etkili olmuglardrr.
Osmanh yoneticileri, surg0ne tabi
tutu-
Ian gehirlerin olumsuz yonde etkilenme-
nin de{il, d0nyanrn onemli gehirlerinden
biri ve dunya ticaretinin merkeziyapma
yolundaki kararhhklan obur duguncelerin
on0ne gegmigtir.
2,7
14.803
Kanuni Sultan Suleyman bunlarrn bir krsmrnrn geri donmesine milsaade efti. Ancak Kan0ni de Belgrad'rn fethinden sonra hrristiyan ve yahuCilerin bir krsmrnr
Samatya Kaprsr isonra Belgrad Kaprsr) kesi m i ne vprlesti rpr ek P,olnr arl mah:llpsini
-'-...Y
olugturmugtu. Bagka bir goEmen grubunu ise 978'cien (1570) itibaren ispanya'-
leri konusuna istanbul on planda oldulundan pek onem vermemig; merkeziyetEiyapryr olugturma qabalarr ve dolayrsryla istanbul'u sadece Osmanh Devleti'-
372
Karaman Ermeni
ve Rumlan
sr;i irlln yahrrclileri l<.abrti etrneieriyle Istaribul'urr yahudi nufu:;ll halllr artrnrstrr.
0 tarrrrlerde lstanbul'Lr zryaret eden Von
l-1arff 'rn tahminine gore bu rakam 36.000
kaclardrr. I. Selim, Caldtran seferi sonrasrnda Tebriz'den 200 hine triccar ve zanaatkarr. Mrsrr seierr ardrndan da Kahrre'den 500 haneyi istanbul'a getirtmigti.
16.324
Genel toplam igerisinde askerler, ulemd
ve medrese 6!rencileri veya esirler yer almamaktadrr. Bunlarrn yekununun nufusun begte birine denk oldu$unu ve her
hanenin beg kigiden olugtulunu var sayan Barkan'a gore toplam n0fus 100.000
civarrndaydr.
Fitih Sultan Mehmed'den sonra gelen
sultanlar, yeni fethedilen topraklardan
s0rg0nleri istanbul'a yerlegtirme politikasrnr devam ettirdiler. II. Bayezid, Akkirmanlr 500 h6neyi Silivrikapt'ya yer-
leqtirdi (Scnneicier, TTK Belleten, XVI/61
I 1961 I,s. 44; 894/1489 tarihli Cizye tahriri
-^,"^'^, A-n iAlzL,irrn:n ,-.]:n. 5-^
oelenl^-;^
-.'llerln SayiSlol O i tJ o?l-le
o[arak'rermekied i r). Osmanltlar'tn 1 492' ^
de ispanya, Portekiz ve Ciiney italya'dan
S0rgunler, ozel bir statuye sahip olup
avArv vergisinden muaf olmakla birliKe
subagrnrn izni olmadan bulunduklarr gehri terkedemezlerdi. istanbul'a geliglerinden bir s0re sonra, ya kendi efilimlerinden ya da Ozel statUlerinden dolayr her
grup ayn bir cemaat olarak gorul0r, beraber yagarlar ve geldikleriyere gore adlandrrrlrrlardr. Bu sebeple nufus saymlannda yeni gelenler ayn cemaat olarak zikredilir ve mahalle sakinlerine dahil edilmezlerdi. Mesel2 Kefe ve Karaman gOEmenleri 8BZ (1477) saytmnda baltmstz
cemaat olarak yazrlmrgken 894 (1489)
saymrnda hrristiyan nufus iEinde delerlendirilmigtir. Bu son tarihte sadece Akkirman'dan gelen gogmenler ayn bir cemaat olarak zikredilmigtir. XVII. yuzylda
?92 mahalle drgrnda Tokatlr, Ankaral t,
Bursah vb. adlarla zikredilen on iki m0sluman cemaatin varh!rna rastlanmal<tadrr. Cemaatler, ya kendi dindaglannrn ma-
halleleri iginde eriyip giderler ya da za'
manla yeni bir mahalle olugtururlardt. 0
zaman genellikJe mahallenin adt mescid
yaptrranrn ismini altrdt. Bu t0r butunlegme muslirmanlarda ksa s0rede gerqek233
ti lAi\i 3u
L
legirken yahudilerde oldukca yava5 olmr.i5tur.
XVL yuzyrlrn ilk yarrsrnda buyuk oranda
ekonomik sebepler sonucu nufus onemli
olgiide arbtr. Vakrf tahririeri, Edirne, Bursa, Ankara, Konya. Halep. $am, Kahire ve
hatta -sayrlan fazla olmamakla birlikteiran'dan birgok tuccar ve zanaatkann is-
tanbul'a yerlegti g i ni gostermektedir. Fakat esas artrg, fakir bolgelerden genqlerin
ve ev gdg0 drye adlandrrrlan qiftEi ailelerinin ig bulmak amacryla istanbul'a gelmeleriyle gerqeklegti. 0rta ve Do{u Anadolu'dan ve Rumeli'den, ozellikle ,Arna-
vutluk'tan ve Bulgaristan'dan gelenler
hamal, bahqrvan, sucu, kayrkqr, tellik, telIal ve srradan iggi olarak qahgrrlardr. Bazrlarr bir miktar para biriktirdikten sonra
donerler, fakat Eo!uniuQu istanbul'da kaIrrdr.
XVI. yuzyrlda Osmanh gehirierinde genel olarak y0zde B0 bir nufus artrgr oldu-
!u tesbit edilmigtir. Coriinugte istanbul'daki n0fus arttgr genel artrgtan daha yiiksek, iki kat bir oranda gerqeklegmigtir. Bu
ytizyrlrn ortalarrndan baglayarak idareciler, nufus fazlah{r ve getirdigi problem-
lerin farkna varmaya ve bazr onlemler
almaya bagladrlar. Tagradan istanbul'a
gogtin sebepleri arasrnda daha iyi ig imkinlart bulmak, raiyyet vergilerinden. askerler, gdrevliler ve sonralan Ayan ve de-
rebeyler tarafrndan yuklenen tekilif-i
gakka ve bagka somur0lerden kurtulma
arzusu saylabilir. Koyl0 gdgmenler evle-
rini Kasrmpaga,Eyup gibi gehrin civar
semtlerinde yapar veya bek6r hanlannda
kalrrlardr. Vildyetlerde kurakhk veya buyuk Eapta kargagahk bag gosterdi{inde
istanbul'a goq yetkilileri kaygrlandrnrdr.
Celali isyanlarr srrasrnda (1596- l6 l0) binlerce kigi kaErp istanbul'a sr!rndr. Bazr kaynaklarda sadece Ermeniler'den 40.000
( ? ) ailenin geldiQi belirtilir. G6Emenlerin
Eogu yerlerine geri gdnderildi.
istanbul'da yagayanlar igin hayat hem
daha guvenli hem de aqhk tehlikesi daha
azdr. Vakflar tabii olarak gogmenlerin hayatrnr kolaylagfirmaKaydr: binlerce kigi
vakf imaretlerinde verilen yemekle hayatrnr s0rdur0yordu. MeselS sadece Fatih
imareti'nden g0nde 1000 kigi yararlanmaktaydr. Ote yandan medrese olrencisi olarak bir turbe veya caminin dua okuyucusu (duag0)yazrlrp cirzi bir gelir elde
edenlerin saytsr da pek fazlaydt. Bir yabancr seyyahrn gozlemine gore imaret /
misafirhaneler olmasaydr istanbul'da
insanlar birbirini verdi I Dernsch'lam,
s.67).
,)
1!l
1 6 1 7'de Anaclolu'da rnecirese ogrerrcrleri karrgrklrk grkardrklarrnrJa birkag merkel ltaric
,Y la<,rar1e nrorlro<o Anrofirn11l6,
bekAr odasrna kabul edilmezdi. yeni be_
kar oCalarrntn yaplrlr da yasaklanmrgtr.
Butun bu onlemlere ra$rnen etkili bir
son verilmesi ve buraiarclal,rr imarethAneierrn kapatrlmasr yolunrla fermanlar
grkarrlmasr lstanbul'a yonelik goce yol agtr. Softalar (suhreler) lstanbLrl'da toplandrlar ve camilerde mutaassrp hocalarrn
tahrrklerine uyan bir kargaga unsuru oldular. Bu gekJlde gelen oQrencilerin sayrsr
5000-8000 arasrnda idi. Dilenciler ve dervisler de her zaman sorundu. Ozellikle ramazan ayrnda binlercesi Istanbul'a gelip
sokaklarr doldururdu. Kan0ni Sultan Sirleyman doneminde Mrsrr'dan iskenderi-
kontrol mekanizmasr kurulamadr ve
""Y'
ye ve Dimyat'tan dilencigelmesini onlemr'k icin hazr nnlpmler alrndrdrna dair
kayrtlar vardrr. istanbui'un geEici nufusu
arasrnda donanmada gorevli azeb askerleri. gegitli yerlerden bolgeleriyle ilgili ig
takibi veya yerel idarecileri gikayet yahut
vergilerin hafifletilmesini talep iqin gelen
heyetlerin yanr srra kamu binalarr ingaa-
trnda ,reya tersanelerde qalrgmak uzere
gelen igEiler de Eoktu.
Yetkililer. agrn kalabahk nufusun uE temel soruna yol aqtrgrnr dug0niiyorlardr:
Bunlar su ve yiyecek ikmalinin gittikge
zorlagmasr ve hayat pahalrlr!r; soygun.
6ldurme, yangrn olaylarrnrn artmasr ve
guvenligin zayrflamasr ve nihayet istanbul'da igsiz kitlelerin artrgryla oranilh olarak vildyetlerden elde edilen vergi gelirlerinin azalmasrydr. Bu sebeple zaman zaman ozellikle bir ayaklanma, yangrn veya
krtlrk bag gosterdiginde yetkililer problemlerin esas kayna!r olarak gdrdukleri
bekar iggi gruplannr beg on yrlda blr toplayp s[rgiin ederlerdi; aynt gekilde dilenciler toplanrr. Eahgtrnlmak 0zere yakn kasabalara goturul0rdU. 1730 Patrona Halil isyanr'nda bagr bog Arnavutlar onemli
rol ovnadrklarrndan dolay bunlara kargt
srkr onlemler ahnmrgt. 1829'da meydana
gelen yiyecek krthlr, son on yrlda istanbul'a gelmiq olan bekirlartn uzakJagttrtlmasr karanna yol aEmrg ve 4000 kigi gehirden sUrulmugtu. Ote yandan mahkemeyle ilgiii bir durum iqin istanbul'a gelmek isteyen herkes ba$lt bulundu!u yerel kadrdan izin tezkiresi almak zorundaydr ve ziyaretqi heyetlerin sayca qok olmamasr zorunluydu. Goqmenlerin ve ozellikle ev goqunun azaltrlmast iEin gehre
girigte kontrol nolctalart lmesel6 Bostanct
K6prUsU'nde) olugturulmugtu. Yine goEun
onlenmesi ve guvenli$in sa!lanmast ig!n
mahalle sakinlerinin birbirine kefil olmalarr istenirdi. imamlar yabanctlann mahallede bannmalannr onlemeKe g6revliydi. Kefili oimayan hiE kimse bir hana'reya
alr-
nan tedbirler sonuqsuz kaldr. Sonrakiyrllarda Avrupa'daki yenilgiler ve kayrplar
istanbul'a yeni goq dalgalarrnrn gelmesine sebep oidu. Buyuk kitleler halindeki
goqlerin sonuncusu 19l2 Balkan savaslarr srrasrnda yaganmrgtrr.
1592'cje istanbul'un gayri m0slim ntjfusu Rumlar, Ermeniler, yahudiler, Karamanhlar, Calata Frenkleri ve Calata Rumlarr olmak uzere altr gruba ayrrlmrgtr. Sadece Rum Ortodoks ve Ermenikiliseleriy-
le yahudi hahambagrlr!r resmen tanrnmrgtr. istanbul surlarr dahilinde kalan tek
Katolik grubu, BB0'de (lr475) Ermeniler'Ie birlikte hSne sayrlan 27O olan ve kendilerine Edirnekapr'da Saint Nicholas ve
Saint Mary kiliseleri verilen Kefeli aileler
olugtu rmaktaydr. Zamanla bunlar dagrhp
bir ksmr Galata'ya geEmigtir. Kiliseleride
Kefeli Camii ( I 038/ i 629) ve Odalar Camii
( I 050/ I 640) adr verilerek camiye qevrilmigtir. Bundan sonra Katolik kiliseleri sadece Galata bolgesinde gorulmelcteydi ve
Frenkier ancak bu bolgede oturma izni
alabiliyorlardr. XIX. yuzylda bazr Frenkler,
istanbul tarafrnda BahEekapr yahut Divanyolu'nda doKor muayenehaneleri veya kumaggr d0kkinr aEmaya baglayrnca
kapafl lmalarr emredildi.
istanbul'un Rumlar ve Ermeniler'ce
yerlegim kesimleri Marmara hyrsrnda,
Fener- Balat'ta ve Rumeli yakasrndaydt.
Gayri m0slimler genellikle kendi mahallelerini olugturmuglar ve kendi kilise veya
sinagoglannr kurmuglardr. Miislirmanlar
gayri muslimlerin yaganttlannr uygunsuz
bulduklan iEin onlarr genellikle kendiaralarrna almryorlardr (Ahmed Refik, OnaltLnct Asrrda Istanbu! Hagatu 1553-1591, s.
46, 48 , 50 , 52 ). Zaman zzman muslumanlar arasrnda yaygrnlagan bir diigunceye
gOre istanbul sadece mirslumanlann gehri olmahydr. Buna baglr olarak da padigahlar, zimmilere uygulanan qegitli ktsttlamalar ve dtrzenlemeler getirmel< zorunda
kalmrgtrr. Gayri muslimlere kargt duyulan
guvensizlik gegitli olumsuz olaylartn ardrndan bir tepki olarak ortaya Etkmtgilr.
FAtih zamantnda hazineye ait miri evlerin
iggali meselesi, bir hrristiyan donanmai
sr
tarafrndan saldln korkusu (944/1537,
979/li7l
ve lC66r165i'te), 1683'ten sonra
.Avusturya ve Rusya saldtrtlart ve g6Eler'
nihayet 182.1 Yunan ayaklanmast bu konuda 6rnek gosterilebilir. Bu t0r sunugmelerin yanl stia yangrnlar ve gayri m0s-
i3Tiil.l3UL
Iirn rrialralie:)eri yakrnl.rrr na cam i in;a ed i lmesi gayri muslimlerin rnuslirrnan rna-
halielerinden uzaklasarak Marrnar;t krytsrna, Haliq'e, Calata'ya ve surlarrn yakrnlarrna kaymalarrnr tegvik etmlgtir ( Alr rrr e-i
Ref ik, | {icri Orttlrirtci Asrrcla lslattl.,trl I ia-
gah, 1000- | 100,
s ,'j-54)
Otp
vand,anI fa;rlir,,etJeri
qjttl
avnr
mrrhfpSib
ruurrjLLlLrt
vrL
lltutlL!
J
tarafrndan kontrol edilen miisluman ve
gayri rnuslim tuccar ve zanaatkarlar pazarlar da yanya na Eal t$maktayd rlar; gayri
muslimlerin korunnrasr hazinenin ve dev-
let erkanrnrn igine geliyordu. Daha da
onemlisi yetkililer. Islam'rn zimmilere ongorduQu hoggoruyri uygulama gereQinin
bilincindeydiler. Bu sebeple hukumet
medrese o!rencilerinin, acemi o{lanlarrnrn ve haikn gayri muslimlere saldrrmasrnr onlemeyi bir odev biliyordu lDei-nsch,"vam, s ll6) Gayri muslimler, ozellikle de Anadolu Ermenileri onemli olqude
Turk kulturunu benimsemiglerdi. Her cemaat kendi dilini konugmakia birlikte Istanbul'da konugulan oicak dil TurkEe idi;
siyasi ve sosyal prestlj sagladrgrndan gayri muslimler Turkler gibi giyinmeye ve yagamaya gahgrrlardr. Ancak bunun aksi de
do{ru idi: istanbul Turkleri konugma ve
yeme iEmede azrnlrklarrn etkisinde kalmaktaydrlar.
Rum Ortodokslar, Ermeniler ve yahudiler ayn millet veya tAife olarak srnrflandrrrlmrg ve iq iglerinde kendi dini otoritelerine baglanmrglardrr. Rum patri!i ve
Rum milleti ileri gelenlerinin 6bur iki gruba kyasla onceli{i vardr. Patrikler ve hahambagrlan kendi dini org0tlerince seEilmeKeydi: ancak cemaat 0zerinde otori-
teleri 'pigkeg-
Odeyerek padigahtan al-
drklan berata baQlr idi: diler bir ifadeyle
padigahrn tebaasi zimmiler trzerinde herhangi bir otorite icrasr bu izne tabiydi. Cemaatler, dini liderlerinin gorevden ahn-
masr igin do{rudan padi$aha bagvurabiIirlerdi. Dini liderler de kendi kararlarrnr
uygulayabilmek igin padigaha bagvurmak
z0runda idiler. Cr-rg kullanaral< fethedilen
istanbul'da niqin bu Kadar Rum kilisesi
yaprldrgr sorusu g0ndeme geldiginde sOzde gonullrj olarak teslim olduklan hikayesi durumu me$rulagtrrmak igin t<abul
edilmigtir.
PatrikhAne, Rum cemaatini ilgilendiren
Eegitli konulardan sorumlu tutulmug ve
XVIII. yuzyrlda bu sorumluluk vergilerin
toplanmasrnrn da din adamlanna verilmesiyle daha da artmrgtrr. Bu sebeple zamanla patriklik burokrasisi giderek daha
genig yetkiler
al
mrstrr.
Rr,lm cerrr,ratinin ckonornik rlLlrurnII
0snranIilar zanraninda Biz-an:;'rn son yr)zI'ilrnrlan qok dalra iyi irji ve cemaat kendr
halrndert oldukca nterlnundu. Runrlar hazirteye ait onernlr iltizamlarr eide etrnrgler, Ege ve Karadenrz'de deniz. ticaretinde
italyanlar'rn yerini almrslar ve istanbul'un
yiyecek ticaretinin buyuk brr bolunrunu
ellcrine geqirmiglerdi. Patrikhanenin yerii
rnerkezi olan Fener'de ticaret ve iltizamla zengin 0lmug, kokierini Brzans b0yuk
arielcrine grkaran on bir Rum arrstokrat
:ilesi orfava r-rkmrstrr
Saravda rioktorluk
.""t'','
yapan Rum tabipier ticaret ve iltizarn rs-
vine
lerinde onlara varr-lrrilr-r olmrrslar
"""v'""J
XVil. yuzyrlda divan ve donanma tercumanlror vanarak nufUzlarrnr daha da
arttrrmrglardrr. Daha sonra Eflak ve BoQdan voyvodalarr da bu ailelerden segilmigtir. 1833 nufus sayrmrnda istanbul'daki
Rum milleti 50.343 erkek nufustan iba-
retti.
Karaman'dan sirrtrlm0g, Rumca bilmeyen, Turkqe konugan bir grup Ortodoks
hrristiyan Rum patrikhanesine baQlanmrgsa da bunlar ayrr bir cemaat karakteri
tagrrnaktaydrlar. XVl. yuzyrhn ortalannda
Yedikule yaknlanna yerlegtirilen bu grubun yuzyrl kadar sonra Narhkapr civarrnda surun iginde ve drgrnda yagadrgl anlagrlmaktadrr. Bunlar kuyumculukla ve nakg igleriyle zenginlegmiglerdir.
Ermeni ruhani meclisi ilk patri{ini padigahrn emriyle 1461'de seEti. Patri!in
makamr o zamanrn Ermeni nufusunun
yo!un oldu!u Samatya semtindeki Surp
Kevork idi (Sulu N4anastrr). Burada Rum-
lar'la birlikte 1000 kadar Ermeni ailesi
yagryordu. XVII. yuzyrlda Ermeniler'in
en kalabalrk butunduSu semt Kumkapr idi ve 1641'de Ermeni patrikhAnesi
buradaki Surp Asduadzadzin Kilisesi'ne nakledildi. Ermeni nufus Yenikapr.
Kumkapr, Batat ve Topkapr semtlerinde yo$unlagmrgtr. Galata Ermenileri'nin qogu Cenevizliler zamanlndan beri
oradaydrlar. Beglktag'ta, Kurugesme ve
Ortakoy'de yahudilerle birlikte Eri'neniler
de vardr. XVII. yuzyrlda Ermeniler iran,
Turkiye ve italya arasrnda ipek ticaretini
kontrolleri altrnda aldrlar ve birgok Ermeni iltizam ve bankacrhk yoluyla zengin
otdu. XlX. yuzyrlrn ilk yrtlanndan itibaren
darphAneyi yonetmeye ve devletin maIiyesini kontrol etmeye bagladrlar. Bankacrhkla u$rasan bazr Ermeni aileierinin
patrikhaneyi ve Ermeni ticirlerini kcntrolleri altrna alma girigimleri cemaat iqinde aynhklarayol aqtr. Daha once Katciik
rnisyonerlerinin faaliyetleri Ermeniler
jrld? intilirflai-:t sebE:r.l olmrrg, bu da
sert tepkisi1,1e kar;rlaSn lStr; ancak rJaira sonra gogunlugLrnu zerrgin Ermenrler'in olugturdugu bir Errireni Katolik cernrati orgut.:rr.:1:'
1(i3,1 sc;nra:sirida Babrali'nin
lendi; i B26 sayrrnrna gore sayrlarr 1000'e
r:l:.:rnrcfr
"'"'/""Y
1Q?? cerrlplf nda lslanbUl'da b0-
tun Ermeni milletinin erkek nufus savlsl
48 099 idi.
Fitih Sultan Mehmed doneminin sonlarrnda 1647 hAne oJan yahudiler gu ana
gruplardan oiusrrraktaydr : Fetih oncesi
rro
i113J-1
vahrrClilpri Fr^lirnp'r1.^ nof irilon
Yv ILrrr
rr9rr
boicesine verlestirilen Karailer, daha sonra Ariadolu ve flumeli'nin geqitliyerlerinclen silrilliln nptirrlen Rabbaniler ve Karailer. Fatih donemi vakflarrnrn ctzye def-
terleri {3A ID, nr 24rl; adr geEen yahudi
qruplarrnrn sayrlarrnr ve hanelerini vermektedir. Oyle gor0nuyor ki fetih srrasrn.i i F'itih rrehr rdilor, 3
eman vermr$ ve onlarr hanelerinde brrakmrgtlr (BA TD, nr.
2-i'i ta I l0 yahudi ailesi kal;rtlrclrr) Avrupa
yahudilerini Osmanlr topraklannda yerlcqmpvp canrren haham ISaaC Sarfati'nin
mektubu itzerine Almanya. Avusturya ve
Macaristan'dan bazr arleler istanbul'a g6q
etmigtir; fakat tahrir defterinde sadece
yirmi altr ailelik "cemiat-i Eskinas-i Alaman"dan s6z edilmelctedir. Buyuk gOgten
once 894'te (1489) istanbul'da toplam
yah udi hanesi 2OZ7' y e yukselmigtir.
istanbul yahudileri. sinagoglan etrafrnda ayn ayn cemaatler halinde ruhani ve
idari birimler olarak 0rgutlenmigtir. XVI.
yuzyhn ortalannda krk-krk beg sinagog
ve cemaatle krk iki okullan vardr ve nufuslarr 15.035'e ulagmrgtr. 1552'de Portekiz - Felemenk Marranolan sultanrn korumasrnda istanbul'a gelip yertegtiler; onlardan unlu bankacr Mendes ailesi. devletin finans iglerinde ve Avrupa ile ticarette rist0n bir konuma sahip oldu. ispanya ve italya yahudileri gegitli yeni teKnikler getirdiler; ozellikle lstanbul, Seldnik ve Safed'de geligmig bir yunlri kumag
sanayii kurdular.
Romaniot. Sefarad ve Karai yahudi cemaatleri XVII. y[zyrla kadar farkh kimliklerini devam ettirdiler; fakat 1633 ve
1660 yangrnlarr sonucu meydana gelen
iskln degigikiikleri sebebiyle cemaatler
kangtr ve sonuqta bir cemaat haline geldiler. Ekonomik bakrmdan guqlu olan
Sefaradlar once A5kenazi, ardrndan Romaniot yahudi cemaatinin sorumlulugunu 0stlendiler. Esasen 1SBZ'de bu uq cemaat temsilcileri Haskoy'de bir yahudi
mezarhQr kurulmasr iqin ortak mi.rracaatta buiunmugiardr. Haskoy yahudileri sa235
ISTA[] BUL
yrca daha da arttr (t:.vliva Qelclri l,4l'J)
1044'te (l,6?,4) istanbul'cla 125.5 yahucJi
yal^llasri"l beg i-rat
avarv hinesi vardr ve yirzyrlrn sonunda
593-1 606 yrilan arasrnrla tufekli piyadeye duyulan buyuk ihtiyaqtan dolayt
aerceklosnristir 1597 seferine sadece
:J"'Y''
15.000 yenigeri katrlrrken 1609'a qellnriiiind,' von icorilopin mevcudu 37.000'e
,,t---,^+.
yenrqei-ilerin bir krsmr lstanulagmr$tr. \/^^:^^bul'da, diQer ksmr da vilayetlerde ve srnrriarda kalelerde buiundurulurdu; meselA 1 076'da (1665) 49.500 yeniqerinin
artmrgtrr: bu artrg ozel-
likle ycnigerrr srnrlrnda goriilur. Artr5.
I
5000 yahudi cizye odernekteydi.
Valide Carnii'nin yaprmrna baplandrQrnda (tttO6rl597) Eminonu yahudileri (yaklagrk t00 hane) Haskoy'e tagrndr. 1727'de
cami yaknrnda Balrkpazan Kaprsr'nrn drgrnda yagayan yahudilere mulklerini muslumanlara satarak diger yahudi mahallelerine tagrnmalarr emredildi. Bundan
bOyie Haskdy yahudilerin yo!un oldugu
tek bolge haline geidi. XIX. yuzyrlda yahudilerin 12.000 hane ve 39.000 n0fusa
ulagtrgr tahmin edilmektedir. Cayri mus-
20.468'i istanbul'da idi; 1OB0'de (1669)
37 .Og|yeniEeri istanbul'da bulunmaktaydr. Koprululer doneminde yeniqerilerin
sayrsl azaitrimaya qalrgildr ve 1083 (1672)
ytlrna gelindiginde yenicerilerirr toplarnr
18.150 ve toplam kaprkulu giic0 sadece
34.825 idi. XVIII. ylzyrlda yeniqerilerin saytsr 40.000'e yiikselmekle beraber trlke
Eaprnda yeniqerilerin sayrsrnrn 1 60.000'e
ulagtrgr one surulmugtur. Yeniqeri srnrfrna dahil olan birqok kigi, onlarrn sahip olduklarr ayrrcalrklardan yararlanmak iqin
yeniEeri olmug kimselerdi, fiilen asker deQillerdi. Fdtih zamanrnda bile bazr yeniEeriler ticir ve zanaatkAr olarak topluma
kangmrglardr. UlOfe olarak odenen akqenin zamanla de!er kaybetmesiyle orantrh olarak XVL yuzyrl sonlanndan itibaren
esnaflr!r ve bagka ekonomik faaliyetleri
seEen yeniEerilerin saysr giderek artmrgtrr. XVI. yuzyrhn sonunda yetkililer, fiilen
esnaflrkyapan ve bir nevi milis askeri olan
yenigerileri sefere goturmekte hayli zorlanmrglardrr. XVII. y0zylda istanbul'da ve
bagka yerlerde birEok zengin kigiyeniEeri veya sipahi srfatr tagrmalctaydt. Yenigerilerin ve oteki kaprkulu askerlerinin gehrin ekonomik hayafina girmeleri, ihtisab
kurallanna tabi olmadrklan igin onemli
sosyoekonomik sonuElar vermigtir.
$ehrin polis gucu genellikle yeniEeriler-
limler arasrnda tek tek Musl0manhQr seqenlere srkqa rastlanmaktaydr ve bunlar
islam'r yayma konusunda qaba gostermekteydiler. Divan. yeni miisluman olan-
lara'nev-muslim" akqesi adr altrnda para yardrmrnda bulunuyor ve at uzerinde
sokak sokak dolagtrnlarak bir Eegit toren
yaprlryordu. Ancak zorla islamlagtrrma'dan kaEtnma esasrna tam anlamryla uyuldu!u ve yetkililerin bu tur islamlagtrrma
konusuyla ilgilenmedikleri kesindir. Top-
luca m0sluman olanlara 6rnek olarak
Topkapr Eingeneleri gOsterilebilir. MusItiman erkeklerin gayri muslim kadrnlarla evlenmelerine srkEa rastlanlr ve musl0manlagtrrmaya katkda bulundu!u iEin
bu tIr evlilik]er iyi kargrlanrrdr. Koleler
kendi istekleriyle islSm'r kabul ederlerdi.
Sadece sarayda veya onemli kigilerin h2nelerinde degil imkAnlan iyi olan herkesin evinde k6le bulunuyordu. K6le sahibi
olmak kirh bir igti; kote veya Azath kigi
end0stride, ticarette Eahghnhr, hatta kiraya bile verilebilirdi.
Vergiye tAbi olmadrklanndan saray go-
revlilerive kaprkulu askerleri istanbul ntfusunu gosteren tahrirlerde yer alma-
den oluguyordu. Yeniqeriler gUvenliSi saS-
malctadrr. Fakat hem sayrlarr hem de gorevleri itibariyle istanbul'un sosyal hayatrnda onlann 6nemliyeri vardr.
hyor, pazarlarr ve iskeleleri gdzetimleri
altrnda tutuyorlardr. Bu yetkiler baztlarrnca kOtuye kullanrhyor, ihtikira ve hileli
Tabloda verilen rakamlara gore 1514'-
iglere yol aqryordu. Cayri mr-rslimlerin ha-
ten sonraki yrllarda kaprkulu askerleri
yatr ve mallan onlann insaftna kalmtgtt.
sa
Kaptkulu
askerleri
ray
g0revlileri
Tarih
??
880 (1475)
12.800
(514)
3.742
933 (1526)
1'1.457
1018 (1609)
12.971
6.643
12.689
77.523
1080 (1669)
19.000 civartnda
80.000
920
Donanma
ve tersane
12.800
i
236
t19541,
s.312, a.e.,
ci'rarrnda
XVlt t1955-561,
?
lu.3tJf
?
24.146
2 364
1 003
(Babinger, Die Auizeichnungen, s. 48; Ayn Ali,
iFM,XV/1-4
Toplam
s
82-98;
s.216,227)
92.858
100 000 kadar
1600'den sonra c;iderek artan yeniqerr
ayaklanmalarr sonucu gehrin guvenli(i
.
hnzrrl;'.11rrc
. ._Y, lt:lk
A;'t'1"
tAd:'-';"
^t-"'^
Jrrgrn orrTru9,
ouKKan-
lar kapatrlmrt, yangrn ve yaQmalanrna
t,^.1.,,-,,
.,^^, -?rmtstr
r\ul nll>t-l !-^llYl yllll
)qt rrrt?Ll, Ypnicerilerdcn
tLrrrvLr rrLr\
oldukga fazla kisinin ticaretle uQragrnasr
dolayisryia bu tur kargagalar, devlct yetkililerine kargr gerqeklestirjlrnig toplumsal ayaklanmalar olarak da delerlendirilebilir.
Acemi oQlanlarr da istanbul'un sosyal
hayatrnda onemli bir yere sahipti. istanbul barakalarrnda olanlarrn sayrsr baglangrqta 3000. 1555'te 7000 idi. Bunlar, kamu iglerinde galrgtrrrlan onemli bir ig gucirnu olugturmaktaydtlar. Ayrrca sarayln
bahqelerinde de galrgtrrrlrrlardr. CUndeiikleri 1555'te Yz tle 2 akge arasrnda duguk
bir rakamdr. Sultanrn kuilarrna tanrnan
bagrgrklrt<Jara sahip olduklarrndan
toplum-
da her zaman igin sorun kaynaQr olugtur-
rnaktaydrlar.
Seferlerde b0tun saray halkr ve kaprku-
lu askeri padigahla birlikte hazrr olmak
zorundaydr. Bu durumda istanbul'da pazar tamamen duzensiz hale gelirdi: fiyatlar artar, karaborsa olugur ve kthkJar gorulurdu. Ticaretle meggul olan yeniqeriler
ig yerlerini kapatmak zorunda kahrlar;
esnafrn bir ksmr "orducu" adryla orduyla
beraber sefere giderdi. Boylece halKn
onemli bir krsmr istanbul'u terketmig
olurdu. ll. Selim zamanrna kadar hemen
her yl bu duruma rastlanrrdr. Bu sebeple
bazr devlet adamlan padigahlann seferlere katrlmasr konusunda isteksiz dawanmrglardrr.
istanbul niifusunu etkileyen fal<t6rler
arasrnda bulagrcr hastahklar bagta gelir.
Yangrnlar gibi veba, kolera, gigek hastah!r vb. salgrn hastahklar da zaman zaman
n0fusun kinlmasrna veya goEe yol aqmrgtrr. 871 (1466) veba salgrnrnda her gun
600 kigi olm0g, birgok kigide gehri terketmigti. Dort yrl sonra veba yine ticaretin
durmasrna sebep oldu. Daha sonra 917
(1s11), 932 (1s26), 969 (1s61), gsz
(1s84), ss4 (1s86), ee8 (1s90),1000
(1s92), 1008(1s99), 1034 (162s), 1047
(1637), 1os8 (1648). 1063 (16s3), 1084
(1673). 1 179 (176s), 1 207 (1792),1812.
1837.1845-1847 ve 1865 yrllannda salgrn hastahklar b0yuk n0fus kaybtna sebep olmugtur. Bu salgrnlar aylarca bazan da yllarca devam etmig ve binlerce
krginin hayatrna mal olmugtur. 1592 ve
1648'de gunde 1000 Kgi, 1792'de gunde
3000 kigi salgrndan Oliiyordu. 1812 salgrnrnda toplam 150.000 kigi, bir bagka rivayete gore 200-300.000 kigi hayattnt kay-
iSTAI'.jBlJ
tir.
l-ierr sanat kolu bir gargrcla toplanrrdr.
F-snaf icin gerckli ham madcJelerin ve geirir sakjnleti-i iEin yiyeceklerirr c;o;:etim vc
dai;rtrmr, devlete oderrnresi gereken vergi ve gurnruklerirr tahsri erJilebilnresi icrn
temel ihtiyac maddelerinin satrga sunuldLrgu gegitli merkezi pazarlar kurulrnustur. Bu kapalr pazar binalanna "kapan"
adt verilirdi(i,aI kaJt;rnl, itn kapanr bal kai)anr, \'cmrg kap;inr) Bu kapanlar istanbul'da liman qevresinde veya gehrin girig
kaprlarrnda yer alrrdl. Deniz yoluyta ithal
edilen e$yalar igin bir gumruk kapanr
mevcuttu (son ra la rr gunr r[ik emin indi:n
krnaye sernt adr haline gelen Erninonu)
Karadan ithal edilen mallarrn grimruQu
ise Edirnekapr civarrndakr Karagumr[k'te odenirdi. Debbagh2ne ve mezbaha
surlarrn drgrnda; boyahane. elrptcl dibegi,
zeytin cenderesi gibi igietmeler zanaat
merkezlerinin yanlannda yer airr, butun
bu tesisler ve gargrdaki d0kkAnlar, yonetici srnrfrnrn riyeleri tarafrndan vakrf olarak kurulur ya da onlarrn mulkiyeti altrnda bulunurdu. XVll. yuzyrlAyasofya vakrf
defterinde (BA, MAD, nr. l9)qargrlarda
d0kkanlarrn b0yirk krsmr askeri srnrf ve
saray mensuplarr elinde gOrunmeKedir.
Cenellikle gehir ahalisinin hayat standartlarrnrn yukseltilmesine yonelik hayr igleri
vakf veya vakf kompleksinin bir parEasr
olarak su tesisleri, yollann kaldrrrmla dotenmesi, hastahaneler, yollann temizlifi
ve fakirlerle yolculann doyurulmast ve bannmasr igin ziviye ve imaretler ingasr gelenekset Osmanh gehrinin, bu arada istanbul'un ingasrnda temel geligmelerdir.
Boylece harap Bizans gehri uzerinde tipik
Osmanlr gehri y0ksetmigtir.
istanbul'un bir Yakndo$u gehri olarak
geligiminde, tek bir nuvenin etrafrnda daireler halinde mahallelerin kuruluguyla
gerEeklegti$i geklindeki yorumlar ( Mayer, s 9, 20,25+) istanbul iqin do!ru degildir: ancak Eegitli bdlgelerde nahiyelerin her biri bir vakf kulliye Eevresinde ayn
ayn geligmigtir. Bizans zamanrnda oldugu gibi Osmanh doneminde de gehrin ge-
ligimi, belirli bolgelerin kendilerine ozgU
co!rafi ozellikleriyle dofrudan ba{lanilhydr. Baglangrqta istanbul gehrinin Bursa, Edirne'de oldu!u gibi ikitemel ozelli!i, ulucami(Ayasofya) ve merkezi Buyuk
Qargr'drr. Fakat sonralan Fatih Kulliyesi'nin, Sultanpazan ve SaraEhane'nin ingasr, zamanla gehrin padigahrn ve onemli
're rnektepten olugan daha kuquk kompIeksler metyrJ;:na getirrnistir f iru qeli ,rrrr
:,ir rcr.r iqr n iinr:rnlr k;r,.rn,il: lsl;trtbu! Vaktf
lart Taltrir Defir:ri 953 fl54bl, n;.r F.krirl
l-i.r!.kr A.;r'crrli - Orrrer l.ri'.ii ii;irf.,lr, i:,1.,tn,
l-rui 19701 Dolayrsryla kompleksler arasrnda sultanrnkiierden baglayarak mahallo komnl..xslprino karl.tr hir hiverarsi SOz
kon usudu r.
Her ne kadar bu kulliyeler istanbul'da
yan bagrmsrz cemaatlerin ortaya grkgrna
sohpn nlnrrtcc:
11z
Halic lirn:n
hAlnoqivlo
ordu ve kervanlarrn geEtigi Divanyolu denilen ana cadde gerqevesinde gehir orga^ :,. h.',+,",
^,., x.', - " koruyabilmi gtir. Fatih
lrll\
LruLutilLruullu
Killlivpsi vp vanrnc'la Srrltannazarr'nrn in,'"...J
gasrndan once Istanbul'un iki ticari merkezi bedesten ve Biiyuk Qargr ile agagrda
Tahtakale ve liman bolgesiydi. Divanyolu'nun iki yanrnda belli bagli kiilliyeler ve
hanlarla Buyuk Qargr yer alrr. Halic liman
bolgesiyle bu cadde arasrndakr bolge han
ve kapanlarla dolu ticaret bolgesidir. Bugun de bu karakterini korur. Boylece Divanyolu, Liman ve ikiaradaki bolge istanbul'un ticaret hayatrnrn merkezi olarak
bir butunluk gosterir. Burada belli baglr
Eargr. han ve kervansaraylarrn 6nceden
tasarlanmrg bir planrn sonucu yaprlmadtQr agrktrr; Eiinku limana inen birkag ana
cadde haricinde sokaklar e{ri b0gru geEitler ve qrkmaz sokaklar halinde geligiguzel geligmigtir. Bu kangrkhk bazan ileri
stiriildir$ti gibi yangrnlar sonucu olmayrp
bagtan beri mevcuttur.
l
lerinde "kaysariyye" denircl!. Konstantinopolis'rn parlak donemincle Constantini
Forumu ile Tauri F'oi'uinu arasrnda kalan
bu kesirn, zengin bir ticari boige olup basi lr kter v e a rtopoleia ek r n r: i.lc i i cr I t-, n i:a : r
)
1
burada bulunrnaktaydr. Bolge gehrin
nrerkezi konumundaydt. $ehir kapilarrndan geien ve limandan qrkan yollarrn kesigtigi yeri kaplryordrr. l{aiiq'te baglrca iskeleler ise Neorion ile (Llahgekapr) Porta
Droungariou (OdLrnkapr ) arasrnda yer alryordu. Bizans doneminde yukarida ticaret merkezinden Basilike Rrhtrmr'na
fratih Sultan lv,leh med' i n
1 muhtemelcn
i,,.r
kf i yel e ri nd
e
si
k s r k ba h sed
i
I
e
n
Va s i I i ko
inen ana yol yani Markos Embolos
Maurianon. Osnranlrlar zamanrnda Uzun
Qargr ismiyle anrhyordu ve gehrin en faal
ana caddesi durumundaydr.
Ka ptsr )
Bedesten ve Kapah Qargr, burada faaliyet gosteren tuccarlarla ilgili bilgiler,Ayasofya vakflan kaytlannda ayrrntrh olarak
mevcuttur. Bedestende once 126. 14BB'de '140 "sandrk" ve on dort koge d0kkAnr
vardr. Sandrk, arkasrnda deposu ve bir kasasr bulunan dukkAna deniyordu (White,
I, l7 4 ) Bir sandrk kirasr ayda20 akge, koge dukkanlarrnrn ise 3,5-15 akqe arasrnda idi. 898 (1493) yrlrnda bedestendeki
tuccarlarrn onu Ermeni, begiyahudi, liqu
Rum ve geri kalanr m0slumandr. FAtih
Sultan Mehmed, 878'den (1473) once,
B0y0k Qargr'nrn grineydogu k6gesinde
ipek ticareti igin yeni bir bedesten (DA-
Fetihten hemen sonra ( 1456) Qakr Aga
(istanbul subagrsr) mahallesinde bir bedesten inga edilmesine karar verilmigti.
Ithat edilmig delerli mallarrn saklanrp sa-
trldr!r ve finansal muamelelerin merkezi
olan bedesten aynr zamanda ileri gelen
tuccann ig yeri ve gehrin ekonomik hayatrnrn merkeziydi. istanbul'un bOyuk be-
XVl. yuzyrlda istanbul'u gosteren bir minyatur (Matrakqr
Nasuh, Beg,:in
5964. w.
t Menizil-i Sefer-l
Irdkegn, iU Ktp., TY, nr.
8b)
desteni ( son ralan Cevdhir Bedesteni veya
lg Bedesten), on beg kubbesiyle t0ccartn
mallannr ve zengin vatandaglarrn servetlerini hrrsrzhk, ya$ma ve yangtna kargt
korumak igin bir kale saflamh$rnda yaprlmrgtrr. Bu bina aynr zamanda. XIV. yuzyrlda Bursa Bedesteni'nin ingastyla bagla-
yan 0smanlt ticari mimarisinin bu tarzda
kulliyelerin vakf kompleksleri etrafrnda
yaprlmrg en tipik 0rnelidir. Gerek plan itibariyle gerekse kaynaklardan elde edilen
bilgilere gdre bedestenin Bizans donemi
yaprsl olmadrlr ve bu donemle iligkilibulunmadr!r kesindir. Bizans'ta olduQu gibi
islam d0nyasrnda da degerli mallann de-
geligmesine yol aqmrgtrr. Diger devlet gorevlileri veya varhkh sivil kesim de yeni bir
mahallenin merkezrni teSkil eden mescid
po edilip korunmasr ve sattgr iEin b6ylesine sa!lam binalar yaprlmrgttr; bu Eegit
binalara Bizans'ta 'basilice", Arap gehir-
devlet adamlarrnrn yaptrrdr!r ayn ayrr
L
223
lS'riri.lillJ
L
rrrrr
Beclesteni denilen bu bina rJevletin err
b0yuk bedesteni olup iqinde 124 sandtk,
drgrnda ise yetmig iki dukkan vardr.
;rhrrr vardr ve -vrllrk geliri 19.500
akqeye 1;'ai.la:;rk .t00 irltrn drkr 1 ulagtyordu.
Konstantinopolis'in fethinden once kurulan diger Osmanlr gehirlerinde oldu!u
gibi bedestenin dort kaprsrndan
Erkan
dort ana yol ve onlara paralel satranq tahtasr duzenindeki sokaklarda esnaf igin
Eargrlar inga edilmigti. 894 (1489) yrh vakrf kayrt defterine gore 641 dukkanda
otuz uE ayakkabr, otuz [rq terlik ve krrk
dort knlah imalatgrsr, elliterzi ile kegeci
ve yetmig altr mircevherci ve bagka zanaatkirlar vardr. Mtisl0man, Ermeni. yahudi ve Rumlar'rn dukkAnlarr ayrr sokaklarda olrnayrp aynr sokal<ta karrgrktr; bununla beraber sadece zanaatkArlarrn degil aynr zamanda mucevherci ve sarraflarrn goQu musluman Trirk'tu. Buyuk Qargr
zamanla genigletilerek nihayet 1000 dukkana ulagmrg, uzerine qatr yaprlarakon ikr
btiyuk ve yirmi k0gukkaprsr olan Kapalr
Qargr haline getirilmigtir. B0yuk Qargr'da
bedesten kurallan gegerli olduQundan
gargr bedestenin bir geniglemesi olarak
kabul edilmigtir. Bolgedeki ikinci buyuk
gargr, Mahmud Paga dukkSnlan adryla bilinmeKe olup Mahmud Paga imareti'nin
yaknrnda inga edilmig 265 dukkindan
olugmaktadrr. Fitih Sultan Mehmed tarafrndan Ayasofya vakflarrna ba!lanan
bu Eargr ll. Bayezid zamanrnda tekrar
Mahmud Paga vakfrna iade edilmigtir
(894/ 1489 tarih I i Ayasofya vakrf kayrtlan
).
Uzak bOlgelerden gelen t0ccann kala-
bilecegi, mallarrnrn da 0st veya alt katlarda depo edildili hanlar, toptan satrglann yaprldrQr bir yer olup Osmanh ticaret merkezlerinin vazgeEilm ez bir parqasrdrr. Fdtih Sultan Mehmed. ikisi Tahtakale'de, ikisi de bedesten yaknrnda olmak uzere dOrt han yapttrmtgttr. Muhtemelen en eski han bedesten yaknlnda
Bodrum Kervansarayr denilen handrr. iki
katta otuz bir odaslnrn yanr srra 0n cephesinde on beg ditkkin ve dokuz hucresi
(atolye olarak veya gecelemek igin kullanrlan biraz buyUkge oda)vardt. Handan
elde edilen gelir ylltl< 15.000 a}<ge, d0kkin ile hucrelerden ise3108 akEe idi. istanbul'a ithal edilen pamuk ve ipeklilerin
ticaretiyle u(raganlar bu hant kullantrlardr (Ahmed Refik, HIcri Onbirtnci Astrda istanbul Hagatt, 1000-I /00, belge 77). S0leyman Paga iRumeli Beylerbeyi Hadrm
Siileyman) Odalan denilen han 894'te
(1489) Kervansardy-i Usera i Esirpazarr)
oldu. Divanyolu'nda Atik Ali Paga Camii'224
kapsayan 0stu kapalr ve kare seklinde
crlup onenrlr brr garsr vazifesi gor-mekteydi. Sinagog ve Muracl Pasa Hanr da bu civardaycJr. Yemigkapaflr lsonralarr balk;r;r,rrrr ) Hanr ise agaqrda on bir depo ,re yukanda on alti odasryia bu bolgcnin dogusunda yer airr.
y::nrnda iki katlt bu hantn elii iki rtdast
r it' )-Llett itziyc r:l-cerilirlc) insa ettir di l t-'l
g[rn aqik:rrttrrrit.r ;'cri) Daha sonra Sandal
{:;i-'iir.ri :)',r)r;t(l:tn
genig
l!llt'ir nli;), bir hamamla
br
B0yuk Cargr'nrn do!Lrsunda B78'den
(1413) once Bey Kervansara_vr (vakf il,e dt:
"han" oiarak q.q?r, scnralarL Quiiacr F{.rnr) inga edilmigtir. Burasr dikdortqen bir
avlunun etrafrnda iki katla doksan sekiz
odasrvla neleneksel bir 0smanlr hanrdrr.
0nceleri eczacrlann buiundu{u on cephesinde krrk iki dukkanr tvakf il'ede kirk cl(jrt
mevcuttu. Yrllrk geliri ise handan 40.000
istanbul'un ba;lrca kapanlar-ryla nru m
tuz ve sabun) gumr0k bLr bolgedeydi.
1
,
Odun ve kereste BahEekapr'daki Agaqpa-
zarina getirilirdi. Bu bogaltrna yeri XlX.
asrrda bile aynr amaEla kullanrlryordu. $ehir hapishanesi Vasiliko Kaprsr'nda lZrnci;inkaJ:i) yer alnrrgtr; burasr daha sonra
Baba Cafer Zindanr adryla tanrndr.
)
akqe ve dnkkanlardan 19.548 akqeydi.
Fatih Sultan Mehmed cami vakfrnrn kurulmasrndan once eski Atpazart da deniIen bolgede dericiler toplanmrgtr, Eskr Saray civarrnda ise ok ve yay imal edenlerle
gumug akge darphanesi mevcuttu.
BgB (1493) yrlr Ayasofya
vakf kayrtlan-
na gcre istanbul ve Calata'da vakfa ait
2350 dukkan, dort han, iki hamam. yirmi
hir hozahinp virmi iki hashinp ve 987
mukataah ev bulunmakta, bunlardan elde edilen yrlhk gelir 718.421 akgeye ulag-
Fatih Sultan Mehmed'in ilk ingaat yaptrgr bolgelerden biri de Haliq'te yani liman bolgesinde kurulan Tahtakale (tah'
te'1-kal'a) idi. Osmanh fethinden Once Porta Perama (Balrkpazarr Kapisr) ve Porta
Droungariou (Odun Kaprsr) arasrndaki bu
bolge, Latin tuccar kolortileri ve daha sonra da Venedildiler'in kontrolu altlnda idi;
liman faaliyetteri Neorion'a (Baheekapr)
kadar genigletilmigti. Osmanlt fethinden
maKaydt ( l4 000 duka kadar; vakfrn 894/
14,89 btltgesi y'aklagik I milyon akqe idi;
Barka n iffq,,xXiu/ | -2 lt963l, s 344)
$ehrin bagka taraflannda yerel Qargrlar inga edilmigti. Bunlar Ayasofya (otuz
dokuz dukkan ), Kemer'deki yeni dukkdnIar (on yedidukkAn), Divanyolu uzerindeki
Dikilitag i Qemberlitag (yetmig yedi dukl- ^ ve
,{-,^L j'
yaKlntnoa l-;orr f--1.,
oaKlr para oarpnaneKan ,,^,,^1,,^,^.Jsi), Hoca Piri Mescidi (yirmi altr dukkan),
sonra yaprlan anlagmalarla Venedik, balyo-
sun eski saraytnr, Venedik mallanntn depolandr$r Lobia'yr ve iki Latin kilisesini
geri almaya gahgtr.858 (1454) kapitulasyonundan sonra yeni balyos Bafcholomeo
Marcello'ya kiliseyi ve Anconaltlar'tn ikametgihrnt kullanma izni verilmigtir. 898
(1493) yth Ayasofya vakf defteri kayttlannda "eski" Venedik kilisesi ve balyosun
sarayndan s6z edilmesine ra{men Arapqa vakfiyede (s. 60) bir Venedik loncast
mahallesi ve Arslanh ev / Arslanlt mahzen
mahallesi zikredilir (Zwei Stiftungsu rkunden des Sultans Mehmettt Fatih, s 70; lstanbul Vaktflan Tahrir Deftert 953 [1546])
.
Bahkpazarr Kaprsr'ndaki rrhtm Galata'ya geEiglerde baglrca iskele olarak kullanrlmrgtrr. Sonralan transit gegiglerde Ye-
mig, Liman, Balat gibi diger iskelelerden
de yararlanrlmrgtrr. Eski istanbut planlannln hepsi bu bolgede gemitrafilinin qok
yo$un oldu$unu gostermeKedir. Liman
bolgesiyle bedesten araslnda kalan strtlar ticari binalarla doldurulmugtur. Fatih
Sultan Mehmed burada Ayasofya vaKtna
ait olmak 0zere iki han. gumrtik kapant,
yemig kapanr, tuz deposu. mumhane, tlE
bozahine, yedi ambar ve 422 d0t<kin
yapfirmrgtr. Hin-r Sultini. 361 dukkint
yirmidort
ga
boyacr dirkkAnrve Mahmud Pa-
vaKr olan Tavukpazan idi. ilkyeniqeri
barakalart ( Eski Odalar) bugunku $ehzadebagr caddesindeydi, yaknrnda on ditkkAnh bir Eargr da mevcuttu. Eski Odalar'tn
batrsrnda Ustat Ayas mahallesindeki gargrda otuz beg diikkan, Kazasker Dolabt
Qargrsr'nda on dokuz dukkan, Hagioi
Apostoloi 1On iki Havari) Kilisesi'nin yahnrnda da Karamanpazan vardt. Di$er
6nemli bir ticaret bolgesi de surlartn dtgrnda bug[nkir Unkapant ve Cibali (Bizans Plateiasr) arasrndaydr. Fatih Sultan
Mehmed burada un kapanrnr ve otuz bir
d0kkdndan olugan bir Eargr yapilrdt. HaliE tarafrnda gehrin ilk mezbaha ve debb6ghanesi ( DebbA€lar mahallesi ) kurulmugtu. Kynegion (Kinikoz) Kaptsl civartnda ise bahkEr evleri ve sultan bahgeleri
mevcuttu.
863 (1459) yrlr gehrin geligiminde
onemli bir yldt: gunkil Kritovoulos'a g0re, Fatih Sultan Mehmed devlet erl<3ntnl
yanrna ga{rrarak gehrin herhangi bir ye-
rinde kendilerinin ismiyle anrlacak bir
b6lge seqmelerini ve orada bir cami. bir
han, bir hamam ve bir paTar yeriinga etmelerini istemigti. Kendisi de Yeni Saray
iqin Sarayburnu'nu ve gehrin en guzelye-
r5TA,f.tBU
rini "Ayasofli,,'y,r qcCr:cck" t;ir carrri rgirr
serqti. Carnirriir irlSastnit ancak B67 de
( 1 4i.;3). flaqror Apostoloi Krlisesi ci'yarrncj;t
rniisltlntan nui usun q0gunlukta 0idLtrJu
bir boigecle baSlarrabildi. Bu inSaat s':hrin, kirz-eybatr tarafrndaki surlara vc kuzeydogtrda Halig'e dogru qcrrigiernesine
katkda bulunmugtur. Cami ve ekleri rngaati Cemdziyelihir 867'de (gubat 1463)
baglayrp Receb 875'te (Ocak 1471) tarnamlanmrgtrr. Ek binaiar iki bina turunden olugmugtur. Bunlardan ili<i camrnin
etrafrndaki medrese. hastahane. imaret,
okul. krituphane gibi hayrat eserleri, oteki de han hamam gibi vakfa nraii qelir
saQlayacak kanru iEin gerekli binalardtr.
Bu tur kulliyeler, Orhan Bey'in Bursa'da
hisar aitrnda kurdugu vakrflardan beri
Osmanlr gehirlcrirtin cc.k:rdeqinr olustur-
mugtur.
Yaklagrk 100.000 m2'lik bir alanda gu
(okiz k:rnrrJ26
rlin? harrref
r.'or :lrr.
ni6ilnn
lloJr
aL Jq;t
olll
r\qplusll
- JLr\l!
gu llcll
ullll
avluda cami ve her ikiyanrnda sektz b0yrJk ve sekiz kuEuk medrese (Semaniye
ve l'etimme) doQu yonunde ayn bir avlu-
da bir tabhine, bir imaret ve bir han
(sonralarr Deve Hanr), bir bagka avluda
hastahane bulunur. Cami avlusunun iki
on giriginde biri qocukJar iEin okul, di!eri
ktituphane olmak uzere iki kuEuk bina
vardrr. Medreselerde gorevli ulemSnrn
kalacaklarr yerler de kulliyenin iginde yer
ahr. K0lliyede ikincikategoriye dahil binalar ise bir buyrik Ear$r (Sultanpazarr), SaraEhane ve caminin kuzeyinde yer alan
bir hamamdt(Qukur Hamam veya Irgatlar
Hamamr). Canaltcr Kilisesi'nin alanr 0zerinde camiyle Saraqhane arasrnda kuru-
lan Sultanpazan 280 dukkan (898/i493
kayrtlarr), otuz iki atOlye ve d6rt depodan
olugan Hrzrr Bey Qelebi odalan denilen bir
bolumrl kapsryordu. Saraqhane ise duvarla qevrilmig 1 10 dukkindan oluguyordu:
batr ve guney duvarlarrnrn kargrsrnda
"beylik d0kkinlar ve odalar" denilen otuz
beg dtikkAn ve on dokuz oda mevcuttu.
898 (1493) kaytlarrna gdre hepsi mrislriman ( bazrlan yenigeri) olmak izere 1 42
eyerci burada Ealrgryordu. 0nceleri bedesten yaknrnda gahgan eyerciler buraya getirilmig ve bOylece bu zanaatrn tek merkezi burasr olmugtur. Kuzeyde at pazarr.
ahrrlar ve bunun etrafrnda [zengici ve
kurkguler gibiyan sanaye mensup ig yerleritoplanmrgtr. Savag zamanrnda bu bolge, atlannr teqhiz etmek isteyen askerlerle dotup tagardr. Ancak XIX. yuzyrlda
Avrupa mallannrn ithaldtrnrn artmasryla
bu ticari merkez dneminiytirmeye bagIamrgtrr.
:iara;hane'rrin q uneyi nde Aksa ra\,'
ru. belki B6 4'tc t, j,\;)i1; yai-)llriii'iti5
-.i
c.lr;i;
oian [ski 0dal:ir'rn yerine Etnreyclanr'nd:t
yr-lnicerriler iqrn yt-.iri b.rraKaiar in;a eiriLlr.
Buniar, yangtniar r-i.tn sonra birCok dei.t
5ir,nrlenerek ocaklarrn 1826'ca lag';edilmesine kadai- kullanrlmrgtrr.
Fatih Kulliyesi'nin mali dururnunr.r
gosteren bir kayda gore
X;{.lll/
1 -2 11963 l, s 30o-34 I ) 894 ( 1 4Be) ve 895
(1490) yrlianndal"ri gelir yakla;rk 1.5 milyon akgeydi. 30.000 duka altrnr miktarrndaki bu gelir Ayasofya vakrflarrnrn gelirinden cok daha fazladrr. Celir kaynaklannr
ise istanbul ve Caiata'claki on iki harnam.
bu ikiyerde toplanan cizye, Trakya'da eliiden fazla koyun vergi geiirleri ve qepitli kiralar tegkil eclryordu. Bu gelirin 869.280
al<cesi maaglara. 461.41 7 akqesi irnaretin
yiyecek giderlerine, 72.O00 akqesi hastahane masraflarrna, I 8.522 akqesi onanm ve ciirler harcamalara tahsis edilmisti
1.1.lJ.e.,
t.: iii.aj
;at\ f ',1 it',|
3ii
l
'l
,-t
^.
,r"'l
",1A5
vak
",'ll
I
i'.,;,
I
''i2
.,')
ta,6
at2
631
1"1
150
|
I
,fi
.A
e-:,
')?1
.,3
53
1C8
259
1594
31
80
(toplam I .421.219 akge).
Kulliyede gorev yapanlardan 102 kipi
camide, 168 kigi medreselerde, krk beg
kigi imarette, otuz kigi de hastahanede
vazifeliydi. Bunlardan bagka gelirleri top-
Yukarrdaki tabloda adr gegen nahiyeler arasrnda ilk kurulanlar tahmini olarak,
1. 2, 6. 7, 9 ve I2 numaralr olanlardrr.
XVi. y0zyrlda surlarrn iqinde kurulan mahailelerden o/o 30 kadarr Fatih Sultan Mehmed, yaklagrk o/o 50'si II. tsayezid devrine
,,re o/o 15'i 1 51 2 ite 1 546 yrllarr arasrna d0ger. Fakat bu rakamlar XVI. yuzyrlda nufus arttgrnrn durgunlagtrgr anlamrna gelmez. Qiinku daha once kurulan mahallelerin ni,rfusu XV ve XVL y0zyrl planlarrnda
goruldtigti r-rzere oldukEa artmrgtrr. FAtih
layanlar, cib?ler (yirmi bir kigi) ve onarrmla u!ragan igqiler (on yedi kiEi) vardt. TopIam 383 personelin yanr srra fakir ulema
Sultan Mehmed devrinde yaprlmrq bir
plana dayanan Vavassore'nin planr nufusun Langa bostanlanndan Unkapanr'na
ve onlarrn qocuklarr ile sakat askerlere
yidaZOZ.291 akqe tutannda d0zenli odemeler yaprhyordu. imarette her gun 33OO
ekmek da!rtrlrr ve en az 1117 kigiye iki
Ee$it yemek Erkartrlrrdr. Dini egitim amaEIr bir merkez olmanrn yanr srra gelirinin
hemen hemen yanslnln istanbul drgrndan
gelmesi suretiyle bu kulliye gehrin bu
bolgesinin ekonomik ve sosyal refahrnrn
kaynaf rnr olugturuyordu.
kadar uzanan hattrn do{usunda kalan
bolgede (Halig'in gLiney kryrsr boyunca)
yoQunlagtrf rnr gosterir: Ekrem Hakk Ayverdi'nin haritasrna gore bu hattrn doQusunda doksan iki ve batrsrnda -iki kat
daha genig olmasrna ra!men- doksan sekiz mahalle mevcuttur. Fakat )C/l ve XVII.
yuzyrl planlannda surlarrn iEinde kalan
alanrn Yedikule, Bayrampaga deresi, Ye-
Fatih Sultan Mehmed'in 863 (1459) tarihli emrine uygun olarak pagalar, gehrin
Eegitli bolgelerinde her biri yerlegim ve
refahr tegvik etmek gayesiyle kendi kutliyelerini inga ettiler: 6yle ki fetihten sonraki yetmig yrl iEerisinde on iiE nahiye
meydana geldi ve Osmanlt gehri gekillen-
di. $ehir bir kaza haline getirildi, her nahiye birkaE mahalleden oluqturuldu. Nufusun pekyo{un olmadl{t bolgelerde ek
binalarla birliKe bir cami veya mescidin
yaprlmast yerlegimi tegvik etmig ve boylece mahalleler meydana Erkmlgtrr- Camiler gibi mescidler de vaklflar taraftndan desteklenirdi.
lstanbul Vaktflart Tahrir Defte ri'ne
gore gayri miislim mahalleleri dtgtndaki
nahiyeler ve bunlara baglt mahalle 're vahflann saylsl goyledir:
nibahEe surlannrn yanr ve Langa bostanlan bOlgesi hariq tamamryla yerlegme alanr oldu!u gor0lmektedir. Vakf saylann-
daki onemli artrglar ise ntrfusun geligmesini goz onune sermeKcedir. 857 -927
(1 453- 1 521 ) tarihleri arasrnda 1 1 63 vakf
kurulmugken bu rakam 927-953 (15211547) arasrnda 1 268, 953-9BO (1547 1579) arasrnda 1 193,986-1005 (1579-
1597) arasrnda 407 kadardr. 1 005 (1597)
yhnda bazrlarr kapanmrg olan 31 B0 vakf
mevcuttu. Fetihten sonraki ilk yetmig yl
iEinde 1 163 vakrf. sonraki yetmig sekiz
senede (927- l00t/1521- it97) 2858vakrf kurulmugtu 1 istanbul V'aktflan Tahrir Defteri, tablo l). Fakat bu sonrakt vakiflarrn qo!u yeni mescid ve rnahallelerin
kurulmasiyla ilgili olmayrp mevcut mescidlerin desteklenmesi veya vaKrn kuruculan iqin Kur'an okunmasr;arilna baglt
t0rdendi.
225
lSIAi"lilui
Nlirhrrrtrrl [)a5a Nirlrivr:si. Buyuk vaktflai-clan brrinin kurucusu olan Mahrrud
Paga kendi kulliyesi iqin, bcdesteni 'i'ah'
devrinde ileri r;elen:rskerler bu nahrye
takale'ye ve Bahqekapr rrl'rtrrnrna b.rallayan yolun uzeri gibi okiukq;r iglek brr yeri
nerninde sehrin ekonomik durumu iyilegtiQi icin altr yerri nahiye daha kuruldLr
iyr;i.iirttlal.:i listecic ],,1,5, l0 I I vr: l3 nir'
Seqrnig ,re buraSt lt4ah;'riud Paga nahiyesi
.-r.,--r.
t...,..1 ...r:,--;sti Havrafr
qLt
isc LC
c.-lrrti
Ulcl/
dn
ndyU(jUlllllly'Lr.
I ru)rt
rJL
3(,7/ I 4(t] tarihi r kit;lbe ), nredrese ( buqLr ne sai(lecc clcrslrirnc k;rimi;trr1, irrraret, qui
numuzde izi dahi kalmayan okul ve ken-
di t0rbesinden (378i l,i'/3 iatrihli kitabe)
ibaretti. Bu ktilliyeyi destekleyen binalar
limana giden hayli iglek bir yol uzerindeydi. Vakflan 265 dukkanr olan bir gargr, bir
han lbirgLin cle nrcvcut oiup KurkgLi Flani
c,.larak bilrnirl, kadrnlar ve erkekler iEin iki
bolumden olugan bir Eifte hamam \c,7ll
1.166 tarihli kit;lbe), Tavukpazan'nda on
dort boyacr d0kk6nr ve deQiqik yerlerde
139 dukkan, altmrg yedi ev, krrk yedi
"oda" ile iki bahge idi. istanbul drgrnda
ise yanrnda hanr olan. sof kumagr satrgr
igin Ankara'da bir bedesten lbugtin Ana-
dolu Uygarlrklarr
N4uzesi1,
Bursa'da bir
han (Fidan Hanr) ve dukkanlar. Haskoy ve
C0vercinlik'te hamamlar ve Rumeli'de on
dort kOyd0 (vakrflarrn hepsi 87B/1473
tarihli hir
vakf rver^le birlestirrlmistir bk
d.g.e., s. 42-45). Vakrflarrn toplam geliri
606.513 akEeye ulagryordu ( 13.000 duka-
dan fazla). Hayratrn inga edildigi bolge
XlX. yuzyrla kadar en onemliticaret bolgesi olarak kalmrgtrr. Mahmud Paga bu
alanda aynl zamanda iki mahallenin kurulmasrna yol aEan iki mescid yaptrrmrgur.
Murad Paga Nahiyesi. 878'de (1473)
vefat eden Has Murad Paga'nrn yaptrrdrgr
cami (876/147 1 rarihli kitabe), medrese
ve imaret Eevresindeki yirmi 0q mahalleden olugmaktaydr. Vakflar gu olelerden
meydana gelmigti: Aksaray'da yer alan
krk beg d0kkin, iki bozahine, bir baghane ve bir hamamla Tahtakale'de bir han.
bir baghSne ve YenibahEe'de dokuz dUkkAn. Bugunku .Aksaray, Laleti. Cerrahpaga. Langa ve Yenikapr bolgelerini kapsayan bu nahiye onceleri azbir nufusa sahipti; fakat Il. Bayezid doneminde on bir
mahalle daha kurulmugtur.
Ebiilvefi Nahiyesi. Eski Saray ile Unkapanr caddesiarasrnda yer almakta olup
Halig'e do$ru uzanmakiaydr ve bagtan
beri kalabahk bir nnfusa sahipti. Fatih
rgin zenqin
vahflar krtrdular.
Strll;rrr ?>ay,t-7i4 N;rlrir;gsi. Il. BayeZid dO-
rnaralr nalrrl.elci'; Yerlegirn alanlarr Fatih
ve Aksaray'drrn surlara doQru genigledi ve
bunun sonucunda birkac Bizans krlise ve
manastrri camiye qevrildi. Sultan Bayezid
nahryesi,906 (1501) ile 91 1 (1505) yrllarr
arasrnda Eskr Saray'rn guneyindeki lauri
Forumu'nda yaptrrrlan kulliye merkezli bir
boigeydi. Burada bir cami inga edilmiq ve
bir carrii t)())it49(i) bir rnedrese. bir okul,
bir rmaretle han ve dukkAnlanyla birhkte
bir hankafr it;iryLr k tekkc I yaptlrdt. Ali paga nahiyesi olarak geqen bu bolge beg
mahalleden olugmugtu. Aynr Ali paga,
Edirnekapr yakrnrnda bir cami (Zincirlikuy'r'l
i'.1rrii) yaptrrrp Khora (t'lora) Manas-
trr Krlisesi'ni camiye (Krl i:se.' Canrii / Karr.ve
Carniriqevirtti. Bu bolge seyrek nufuslu
yirmi iki mahalleden olusuyordu. yukanda bahsedilen hayrat buyuk bir hanla
(XVl asrrn ba5iarrncia bu hanrn geliri yrllrk I 3 000 ;rkqeydi) Qemberlitag'taki ima-
retin yakrnrnda bir kogk, Yenibahqe'de
bununyanrnda bir medrese, bir okul ve
hir imarptlp avrrr hnlrrpdp kiillivpvi l3mamlayan bir harnam ve bir han yaprlmrgtr. Bu kulliye yirmi ug mahalleden olugan bir nahiyenin merkezinde yer almrgtr. Nahiye, bugunk0 Beyazrt fvleydanr'ndan Kumkapr'ya ve Divanyolu [rzerinde
bir hamam, 178 dukkan, 246 oda, istanbul'un ticaret brolgelerinde bir frrrnla bir
ekmekgi dukkanr. krk dort koy, dort ha-
Buyuk Qargr'dan Saraqhane'ye doQru uza-
akEeye (8000 dukadan fazla) ulagmrgtr. Bu
nan bolgededir. Denize daha yakn olan
Mgancr Mehmed Paga Kulliyesi bolgede
bir ikinci merkezi olugturmaktaydr. Fatih
Sultan Mehmed devrinde Beyazrt Meydanr. Qakr Aga (864/l 460 tarihii vakfiye)
Divane Ali Bey (866/1462) ve Balaban AQa
(888/ I 483 ) mescid / mahalle vakflan ile
gevrilmigti. Bugunku Laleli'ye giden yolun guneyinde ise Emin Bey 1868/1464\,
Sei<banbagr Yikub ve Mimar Kemal mahalleleri vardr. Bolgede, Bayezid doneminde golunlu!u askeri erkin ve bazr esnaf tarafrndan birgok yeni mahalle yaprlmrgtrr. Eski Odalar ve Kadrrga Tersanesi
bu nahiyedeydi. Bizans donemine ait Sofya Limanr fetihten hemen sonra deniz
ussu olarak kullanrlmrg ve 't 459 - 1 461 ytllan arasrnda FAtih burada bir tersane
yaptrrmrgtrr. 860 (1456) tarihli tahrir belgesine gore Yenikapr ile Kumkapr arasrnda yer alan ve Azebler mahallesi olarak bilinen bOlgede azebler yerlegmigti. Vavas-
sore ve Velican'rn planlannda buy[k girig
kaprsr ile tersane agrkqa gOrulur. Daha
sonra belki de XVIll. yuzyrlda liman dolarak bugunku Cund? Meydant ve Kadtrga
bostanr haline gelmigtir. Fitih zamantnda bu nahiyedeki en Onemlibina Sekbanbagr YAkub mahallesinde yer alan, alttn
ve gUmug para basrmr iEin yapttrrlmrg,
sonralan Srrmakeg (Simkeg) Hant olarak
bilinen darphAne ile onun yakrntnda inga
mam. yedi degirmen, Anadolu ve Rurneli'de yer alan bazr d0kkanlar ve Yanbolu'da bir bedestenle destekleniyordu. 91 5'te (1509) bu vahflann yrllrk geliri471 .998
nahiyedeki ntahallelerin qof u, II. Bayezid
devrinde ve Balat-Edirnekapr - Bayrampaga deresi bolgesinde ortaya Erktr.
ib.ahirt', Paga Nahiyesi. Bu nahiye,
890'da (1485) kazasker ve 904'te (1498)
veziriSzam olan Qandarlr ibrihim Paga'nrn UzunEargr'da yaptrrdr$r bir cami, bir
medrese ve bir okul qevresinde yer almrgtrr. Bu binalara bir hamam, Ey[p'te on
dort dukkandan meydana gelen bir mezbaha, beg dukkan, yirmi sekiz ev ve krk
oda, bunlara ilSve olarak Anadolu ve Rumeli'de iig k6yle uE de!irmen, Serez'de
bir bedesten vb. vakf olarak ballanmrgtrr. Vakf nisbeten fakir olmasrna ra!men
(135.880 akgelik yrllrk gelir) nahiye, B0yuk Qargr ile Halig liman bolgesi arasrnda
kalan katabahk ticari bOlgeyr iEine almtg
ve bazr mahalleleri Fatih Sultan Mehmed
devrinin zengin ig adamlarr tarafrndan
kurulmugtu.
Divud
Paga Nahiyesi- Veziriizam Koca
Divud Paga taraftndan meydana getirilen
yaprlar toplulugu merkez olmak [.tzere
tegekkirl etmigtir. Davud Paga, Arcadii
Forumu civarrnda bir cami. bir imaret, bir
medrese, bir okul ve bir Eegme ile (890/
1485 tarihli kitabe) caminin etrafrnda 108
dr,rkkin ve on bir oda yaptrrmrgtr. Divud
Paga aynr zamanda, bugun kendi adlyla
anrlan Marmara kryrsrndaki b6lgeyi (eski
Eleutherios Limanr'nrn batrst) bir saray,
bir hamam. bir bozahine. on bir dukkAn
Sultan Mehmed, $eyh Eb0lvefd iqin bir
cami ile bir ziviye yaptrrmrgtr. Bu nahiye
edilmig sekiz dirkkAnltk bir kiiqtik Eargt
Molla HUsrev, Hrar Bey, Molla Gurini vb.
Ozellikle zamanrn ulemisr ve zengin es-
Atik Ali Paga Nahiyesi. iki defa veziriAzam olan ve 91 7
naf tarafrndan yaptrnlmrg mescidleriyle
tul dUgen Hadtm (Atik) Ali
Paga. Divanyo-
ve bir iskele yaptrrmak suretiyle yerlegim
alant haline getirmigti la.g.e., s. 3'15). istanbul ve drgrnda yer alan altl hamam.
Manastrr'da bir bedesten, Usk0p ve Bur-
seqkin bir yerlegim bolgesiydi. ll. Bayezid
lu'nun Constantinos Forumu bolttmi-tnde
sa'Caki dirkkinlar ve on iki kovtrn vAriditl
226
idi.
(
1
51 1 ) senesinde
mak-
iSii
surlara dlege b.isiamrg ve baz.r sur duvarlannr yerle bir edcrek triLcumu kolayleg
trrmrgtrr. Nitekim bunun ardrndan 300
l'[trk askeri ikinci sui-larr a,sarak igerr girrrrig, burada cereyan eden savagta arkacian zamanrnda destek sadianmadrgr igin
burrlar geri puskunulmuglerdi. Fakat hemen ardrndan buyuk bir kuwet iEeri girerek ikinci surlarr agmrgtr. Barbaro bunIarrn 70.000 kigi oldu!unu yazar (a g e.,
s
66'67;; fakat bu rakanrrn abartrldr!l
aqrktrr. Bu giddetli savag srrasrnda Cuistiniani yaralandl ve hemen kendi gemisine tagrndr: Bizans halk arasrnda gehrin
dugtrjQu ve askerlerin iEeri girdigi giyiasr
yayrldr. I-ialk panik halinde gemilere binebllmek iqin Haliq Limanr'na inmeye bagladr. Topkapr gediQine saldrran kuwetlerle
Edirnekapr ile Canbazhanekapr ( Kerkoporta) arasrndaki yrkintrlara saldrran kuwet-
Ier iki sur arastnda bir sure qarprgtrktan
sonra birlegerek Edirnekapr'daki m0dafileri gevirmigler, aynr anda ug noktada
onlarr daQrtarak gehre girmeyi bagarmrg-
yazrrr l;t.q.(..., :; 70) Kritovulos cla buna
benzer blr ifade-ve yer verrnigtir.
M
rt h
as arar s r ras I n rl
a I -;ta n b
r-r
I'd
a
h,.r
u
I
un
-
iravan Dukas. elli kisilik [rir grubun Bizans askerlerince ''agrk unLrtulan" bir kaprdan icei-i dairp surlara grk.trgrnr ve nriidafllpri kar-trdtdtnr hrr arada valnn kalan
imparatorun aldrgr bir darbc ile yaralantp
re
rl flci iliiinii
hlr rvnl.l-n
gtren Tiirrr
i urK asKer
- -,can nirnn
lerinin sadece uc kayrp verdiklerini belirtir (Bizans Tarilti, s I 75 -177) Ona gore
mudafilerin kayrplan 2000 kadardrr. MuI
hasarada bulunan Sakzlr Leonardo'dan
ve diQer bazr eserlerden yararlanarak istanbul'un fethi konusunu ele alan qaQdag Venedikli muelliflerden Zorzi Dolfin,
Topkapr kargrsrna tagrnmrg olan b[yuk topun buradaki kuleyiyerle bir edip yrlrntrlarrnrn onundeki hende!i doldurdugunu
rro hr rrari:n icori r ^irilCliriini
rir,rarr-la
rclr uq bUrl, hrr
uu Lt
ylr rrul:jlt
lunan imparatorun o karrgrklrkta ezilerek
hayatrnr kaybetmig oldu!unu, BO0 kadar
Rum ve Latin'in de birbiri ustune yr!rlarak oldugunti yazar (Fa tih ue istanbttl,I/l
s. 43, 48, 54). Bir Romen kaynaQrnda ise
surlara ilk Erkanlann uzun boylu, korkunq
gdruntiglu beg Turk oldugu, ayrrca dev
cusseli qok cesur bir asker olan Mustafa
Bey'in emrindeki Anadolu askerleriyle iEeri girdili ve bu beyn imparatorla savagtrQt geklinde efsanevi bir rivayete yer veriIir (lorga, Xlll/4g119491 ,s.142- 143). Burada imparatorun Yaldrzhkapr tarafrna ge,
lardrr.
Guistiniani'den bogalan yeri doldurmak
iqin gelen ve bizzat qarplgmaya katrlan
imparator Kostantinos aldr{r yaralarrn tesiriyle burada hayatrnr kaybetmigtir. Imparatorun yakn adamlanndan olup muhasaray anlatan Francis, Hasan adh bir
yenigerinin surun bu yrkrk bolgesinde cesaretle tepeye qrktr{rnr, Bizans askerlerini
kagrrdrlrnr, yanlna otuz kadar yeniqerinin
ulagtr!rnr, ardrndan birEoklannrn surlann
ustune Erlch!rnr, buradaki sava$ srrasrnda
Hasan'rn bir tag isabetiyle yklrp vilcuduna pek Eok okun isabet ettigini ve orada
hayatrnr kaybetti{ini, bununla beraber
surlara grkanlann mOdafaa hattlnr yardrklarrnr, adamlarryla birlikte Earprgan im-
paratorun ise aldr!ryaralann tesiriyle oldUgunu, Turlder'in Agios Romanos Kaprsl
(Topkapr) civanndan igeri girdiklerini ya-
zar ($ehi.r Du1ti, s.94-97) Aynr gekilde
Barbaro da g0neg dolarken TUrkler'in
San Romano Kaprsr'ndan gehre girdikle-
rini. bu arada giin do$madan bir saat
ewel Turk donanmasrnln zincirin onune
geldigini. HaliE'te bulunan Zalanos Mehmed Paga kumandasrndaki donanmanrn
Fener'e asker grkardrQrnr ve bunlarrn gehre TUrk bayraklarr EekildiKen sonra suratle iEeri girdiklerini ifade eder lKostanilnig
geM
uhasarast Ruzn6.mesi, s. 68-69)
Barbaro imparatorun olup olmedigi hakKnda bir bilgi ahnamadrQrnr, ancak Tnrkler'in San Romano Kaprsr'ndan iqeri girdikleri srrada kendisini bo!arak intihar
etmig olduQu yolunda haberler geldigini
tr
i.l3,JL
kleri n i, Silivri kaor civarr nrl an Anadol u
rle
i- I
err n i n, Ecl i r n r:kl,r p r ci
var rr n d a
n
a.s-
R u rn e
I
i
askerinin surlan agtrklarrnt ve gerniJerle
kopru kuran dcniz. askerlcririn clt yine
rqeri qirmeye bagiaclrklarrnr soyler ( it.g.e:.,
s (r(;,.'rl 1 Bu arada surlara ilk qrkanlar
hakkinda herhangi bir bilgi vermeyen
0smanlr kaynaklarr iginde sadece Bihisti. gehre ilk girenin Rumeli beylerinden
olan babasr Suieyman Bey oldugunu ifade eder (Teoarih-i A1-i Oslurrr, vr )58,).
itgiti kaynaklardaki bitgileri elegtiren
Selahattin Tansel. gehre ilk defa Halig
tarafrndaki daha zayrf surlardan girilmig
olabilecegi, bunu duyan intparatorun
Turkler'in gehre girdikleri HaliE'e dogru
suratle hareket etti$i, bu srrada Zeyrek
Yokugu civarrnda azeblere rastlayarak hayatrnr kaybettiQi 0zerinde durur ve bu konuda Kemalpagazide'yi delil olarak gos-
tErirse de ( Osma nh KatlnakLartna Q6re
Falih Sulta n Mehrned'in Sigasi t;e Askeri
Faaligett, s. 98-99) gerek Tursun Bey'in
gerekse Kemalpagazade'nin ifadeleri burada one sunilen bilgilerle uyugmaz. Yine
qegitli kaynakJarr deQerlendirerek istanbul'un fethini konu alan bir eser yazan
Steven Runciman. imparatorun yalvarmalarrna raQmen yaralr haldeki Cuistiniani'nin gemisine giderek savag mevkiini
terkettigini, bu arada T0rkler'in Kerko-
porta'dan iEeri girdikleri haberinin ulagimparatorun hemen buraya kogtu-
hQrnr,
kilip orada rastladl0l Turk askerlerince
oldirr0ldugun0n belirtilmesi, 0smanhlar'rn Topkapr gedilinden gehre girigleri
Qunu, fakat geg kaldrf rnr, bu kargagahkta
srrasrnda imparatorun Yedikule'ye dogru
birliklerinin kargrsrnda burayr mtidafaa
eden Bocchiardi'nin birliklerinin tutuna-
qekildigini belirten KemalpagazAde'nin
verdi{i bilgilere uygun dugmeKedir. Kugatmaya gahit olan fursun Bey, yenigerilerin arasrna karrgan bir grup azebin gehre girdiKen sonra yeniqerilerden uzalcta
olmak iqin kimsenin bulunmadrlr bir tarafa dolru yur0duklerini, bu srrada gizlice deniz tarafrna ulagmak isteyen imparatora ve yanrndakilere rast geldiklerini
ve onun yarah bir azebin Uzerine yurumek
isterken atrntn ayalrnrn surEmesi sonucu devrilip atrn altrnda kaldr!rnr ve yaralr
azeb tarafrndan kim oldu!u bilinmeksizin
OldurirldiiQunu belir[irken 1 TArih-i Ebu'lFeth, s.58-59) Kemalpagazide once Topkapr gediginden surlarrn agrldr{tnr, Yedikule tarafrna kagan imparatoru bir azebin khEla yaralayrp oldrjrdrigun[r, ancak
bu konuda pek Eok rivayetin bulundugunu yazar (Teuarih-i Al-i Osman, \rll. Defter, s 72) Aynca Cuistiniani'nin yaralanmasrndan sonra bu kesimde iqeri giren
askerlerin surlar arasrnda mucadele et-
-agrk brraklan" kapryr kapamanrn mumk0n olmadrf rnr, iEeri sel gibi akan Tirrk
madr{rnr, bunun uzerine qaresiz kalarak
Bayrampaga vadisindeki siperlere do$ru
uzaklagtrQrnr, yanrnda bulunan ye$eni
Theophilos Palaeologos ve yaKn arkadagr loannes Dalmata ile birlikte, Guistiniani'nin geEtigi kuEiik kapr civannda yeniqerilerle milcadele ettigini savaganlarrn
arasrna katrldrlrnr ve kendisinden bir daha haber ahnamadr$rnr belirtir (Kostantinig g e Dii5tri, s. 220-22 | ).
$ehrin klrg gricuyle fetheditmesi isl2mi teamule gore yagmaya aqrk hale gelmesi demelcti ve askerlerin iig gun yagma hakk bulunuyordu. $ehrin iglerine
do{ru hemen hemen her taraftan akan
Osmanlr askerleri birqok esir alarak Aksaray'da birlegtiler ve Ayasofya'ya dogru
ilerlediler. Bu arada gehirdeki yerli halkn
bir krsmr ve italyanlar. Haliq'tekigemilere
uiagarak Marmara'ya aqrlmay bagardrlar.
\/enedik gemrleri. birkaq Ceneviz savag
gemisi ve dort bes kadar da Bizans kalyo217
I:,TAI.JBLJL
nu. 0srnarrir donanrnasrnd;rki .rsker leirn
karaya grkma:;rnr frrsat bilerek z)nciri kal-
drrrp kagtrlar. 0snranlt donattrna:;t cJaha
sonra Halig'e rlirecek ve ancak oQleye
clogru Iinranr kontrol altrna ala[,riiecektir.
$ehre qiren Osrnanlr kuwetleri bazryarrrlarr f :rlrrin orloro14 tr',r"1pn2r/:t
d;ldrl4153
u usrurrc
da ai<;ama doiru her gey yatrgtr. Artrk Fatih unvanrna hak kazanan ll. Mehrned'in
gehre girigiylc ordu disiplin altrna ahndr.
$ehirde olu sayrsr 4000 kadardr (a.9.e., s
2)21 ll. Mehmed, Ayasofya'ya giderek burada toplanmrg olan halka ve din adam,
larrna guvenliklerinin sa!lanacagr teminatrnr verdi; buray camiye tahvil etti. Ardrndan imparatorun saraylna gitti. Bu
arada qavuglar gehre da!rlarak askerleri
topladrlar. Binalarrn tahribi onlendi!i gibi
yagmaya da artrk son verildi. Il. Mehmed
sukuneti salladrktan sonra gehri terkedip karargAhrna geri dondt. Ertesi g[n
esirler arasrnda yer alan onde gelen aileleri. kumandanlarr, y0ksek devlet memurlarrnr kendi nezireti altrna aldr: birgoQunu fidyelerini bizzat odeyerek serbest brraktrrdr. Notaras'r karargihrna getirtti ve ona iltifatta bulundu, imparatorun ikbetini sordu: ardrndan cesedi arattt. Bu arada Bizans'ta bulunan ve savag
srrasrnda hayatrnr kaybeden Osmanh gehzadesi Orhan'rn naagr tesbit edildi. Vene-
dikliler'e ise Bizans'a nisbetle daha sert
dawanrldr. Bunun sebebiiki devlet arasrndaki savag halinin surmesiydi. Venedik
kolonisinin bagrnda bulunan ve Earprgmalara katrlmrg olan balyos Minotto ile
oQullanndan biri ve ileri gelen yedi Venedikli idam edildi. Katalanlar'rn bagrndaki
Pere Julia da beg altr kigiyle birlikte aynr
Akbete ufradr. Daha sonra Lukas Notaras da bazr telkinler sonucu idam edildi.
Yarah Guistiniani gemisiyle Sakz'a ulagtrlrnda aldr$ryaralarrn tesiriyle oldu. Fatih Sultan Mehmed ise cuma gunii yeniden gehre girerek ilk cuma namazrnr Ayasofya'da Kldr. Artrk asayig saglanmr$ ve
srra yeni piyitahtrn imanna ve devlete
yakgrr bir hale getirilmesine gelmigti.
Runciman'a gore II. Mehmed gehrin
harap olmamasr iqin her geyi yapmrgtr.
HaliE krysrndaki ticaret merkezi, Blachernae'daki imparator sarayr ve gewesi,
Hipodrom dolayndaki kilise, ev ve saraylarla Acropolis genig qapta yrkrma u(ramakla birlikte pek Eok kiliseye dokunulmamr$tr. $ehir mahalleleri agrk alanlar ve
bahgelerle birbirinden ayrrlmrg olduQundan Osmanh askerleri gehre girdiginde,
mahalle halk vakit kaybetmeksizin kaptlan aqrp teslim olmug ve padigaha bag-
218
i-rnul: bu nt t n [tzetrrrre ovlerinc, kilrselr:rine clokunulnr.rnrr5 ve herhanclr bii- teca,
vuze ka rSr rn tr h a fr zl;t r gdrrdcri lrn igti. FiLrn cirnan, kendi rsteklenyle kaprlari aqan
ki
err: ba k i
vu
n
Petrion i Fi-'nc'r) serirtintleki kiiiseye
Iikle harJrse lei-rn cje';let iciar-eciIcri, Llaprku_
lu l'e ulerna Uqqeni iclnde anlatildr(r gcrulur; si'rii h,alk;n rolu de bu Eergevede gegcr. Padisahlar^rn cljl0slarr, vefatlarr, haf-
br.r
sebeple dokunulmamrg oldu!unu, N'larm;jr.r kryrsrnda S:nraLya, iinrahor ilr, N;rrIrkapr bolgelerinde de aynr dururnun ineyclrn.r aplriir"rini irelirtir Vne selrirrleki ikrfrcr buyLik ibadethane olan i{agioi Apostoloi
iOir iki iiavarit Kilrsesi'rre dokunu)mamrg
olmasrnr da ll. Mehmed'in ozel emrine
dayandrrtr \a.9.e.,s. 2 )6-239). Bu durum,
anlagma gartlarr ile teslirn olma veya kaprlarr aqmadan ziyade Il. Mehmed'in piyitaht yapmak istedigi gehrin nufus aqrsrndan desteklenmesi ve baggehire yakgrr bir sosyal ve ekonomikyapryr saQlama
yolunda yerli ahaliyi yerinde tutma siyasetiyle yakrndan ilgili olmahdrr.
Fetil'r Sonrasr istarrbtrl. Fetihten sonra
imar hareketleriyle qehresi degigen ve yavag yavag bir Turk islam gehri huviyetini
kazanan istanbul, tarihi yarrmaclanrn drgrna doQru tagmaya baglayarak zaman
iqerisinde bir imparatorluk merkezinin
kozmopolit ve renkli hayatrnrn hikim olduQu, Avrupa ile Asya arasrnda Karadeniz'in kuzeyi ile Akdeniz'e aqrlan deniz ve
karayollannrn birlegtigi, aynr zamanda
arklr kulturlerin kaynagtr!r bir buyiik
metropol haline geldi. B0t0n bir imparatortuk zamanla istanbul merkezli bir kiilt0r ve sosyal yaplnrn etkisi altrna girdi.
0zellikle XVI. y04irldan itibaren tagradaki gehir hayatrnda pdyitahtrn minevi ve
kult0rel basksr s0rekli hissedildi. Bu durum istanbul'u bir cazibe merkezi haline
getirdigi gibi ekonomik bakmdan da b0t0n dikkatler buraya ydneldi. XVI. ytzytldan itibaren imparatorlu$un yaytlmtg oldugu uE ktanrn butnn dzelliklerinitagryan
istanbul, kalabahk sivil nufusu yanrnda
f
akl
a rr_i;t
bi
I
ry i
I
i
d r g r ncl
a
q e ne
I
_
tanrn belirli grJnlerinde qegitlr maksailarla
gehre inmeleri, yaprlan teftigler, ileri gelen devlet ad,arnlarrnrn faaliyetleri, imar
hareketieri. iase meseleleri, piyasa hareketliliQi. yabaricr elqilerin kargrlanrgr, ord unun sefere crkrs merasimleri, saray kaynakh olup butun halk ilgilendiren genlikler. tabii Afetler, kaptkulunun yer yer ttirlii
h:h:nolorta rrvr..lr0t isyanlaf belli
konuian ihtiva etmektedir.
baSlr
Fetihten sonra baggehir olarak oz.el bir
idari statuye sahip olan ve Calata, Uskudar, Ey'[p ile organik butiinlegme surecine giren bir kadrhk olarak kaz.A\ hususiyeti belirlenen sur iqindeki, yani tarihi yarrm.adadaki istanbul (nefs-i istanbui) imparatorluQun da!rhgrna kadar bir iki hadise
drgrnda ciddi bir drg tehlikeye miruz kal-
madr. Ancak zaman zaman Qanakkale
Bogazr'nrn tutulmasr. kuzeyden gelen Kazaklar'rn Bo!az'a kadar girmeleri, Celali
isyanlarr dolaysryla gehrin hinterlandrnrn
guvensizlik iginde kalmasr gibi olaytarla
kargr kargrya kaldr. istanbul en bAdireli
devrini XVll. yuzyrhn ilk yartsrndan itibaren yagadr; ll. Osman'rn katli hadiseleri ve
IV. Murad dOnemindeki kangrkhklar. Sultan ibrdhim ve IV. Mehmed devirlerindeki sosyal Ealkantrlar gehri sarstr: bu donemlerde Cirit seferi dolaysryla Venedik
donanmasrnrn Qanakkale Bo!azr'nr abluka altrna almasrnrn srkntrlannr da Eetcti.
'deki esnaf ayaklanmasr gehrin tari1 651
hi iEin Onemli bir hadiseydi. Bunun ardrn-
dan 1656 yhndaki Qrnar Vak'asr ve bunu
takip eden olaylar gehirde gorulmemig
OlEude bir kangrl<Jrfa sebep oldu. KOpruliiler devrindesa$lanan asayig ll. Viyana
saray ve gorevlilerinin de sivil hayatr doQ-
bozgunu sonrasrnda yeniden kaybedildi.
rudan etkiledigive belkide birtirnuyle saray ve qevresiyle ozlegtirilen bir gehir olarak anrldr. Hatta adr bile qok defa sadece
bu hususiyeti aksettirecek gekilde deQigti ve yaygrnlagtr. Sarayda bulunan resmi
tarihqilerin eserlerinde imparatorluk ile
0zetlikle Il. Mustafa'nrn tahttan indiril-
piyitahiln
bu gekitde birbiriyle b0tiinleg-
tirildigi dikkati qeker. Onlann eserlerinde
br.rt0n imparatorluf a gehir ve saray ziviyesinden bakg yaygrn gekilde yer altr. Siyasi ve sosyal olaylar hep istanbul merkezli olarak takdim edilir: hinedanla bir-
legtirilmig bir istanbul tarihi verilir. Bu
bakrmdan fetihten sonra meydana gelen
sosyal hadiselerle ilgili olarak kaynaklarda bol malzeme bulunmalctadtr. Bu kav-
mesiyle sonuElanan Edirne Vak'asr ( I 703 )
istanbul'u do{rudan etkiledi. asayigsizlik
yuzunden gehirde birgok hadise meydana geldi. lll. Ahmed'in tahttan indirilmesine yol agan Patrona Halil isyanr yeni bir
Eehreye kavugan, bilhassa Halig kryrst boyunca yeni kogkler, bahEelerle donattlan
gehir iqin btiyUk bir yrkm oldu. Yaganan
buyuk karrgrkhk srrasrnda sivil halk evlerine kapandr. bir bolumu de gehriterket-
ti. l. Mahmud'un etkili faaliyetleriyle
gehir yeniden huzura kavugtu. Uzun bir
aradan sonra 1768'de baglayan savagln
olumsuz ortamr. kisa s0rede istanbul'u
etkisi altrna aldr. l77o'te Rus donanma-
srnrn Elle'de clorrllnrr-,si vc v{rr)r irir atrlrrka sil,aseti, clonanrnasi'yaktiIIrrS 0:'nt;rnir
De.vleti'nin tr;ayitahtrnr ilK dc;;r doc;rudan
savunrnasrz bir heclef haiinc rlctirrli. lll
Selinr'irr reformist faerliye:tleri gclrir icin
baz.r yeni gelignreleri cle irerat.rei-inde ge-
tircli ve A'rrupa tarzrnda y,eni askeri bina'
larrn inga donemi baglarnig oldu. Z0 $ubat 1807'de istanbul onlerine gelen ingiliz donanmast buyuk bir heyecana yol
actlvsa da qerekli savunma tedbirleri alrnmasr ilzerine Ou donanma geri Eekildi.
Bunun hemen ardrndan ilk defa bir ya'
bancr donarrmanrn toplarrna doQrudan
hpcipf olan sphirrloki hfivilk s;rskrnlrk Ve
saraya kar gr duyulan guvcnsizlik, yenicerilerin qrkai-drQr Kabakqr Mustafa isyanr'na
rnrLsait bir zernin hazrrladr (liJ07) Alemdar Mustafa Paga'nrn Rumeli ordusunun
istanbul'a geligi yeni hacjiseierin baglangrcrna sebep oldu. Paganrn qrkan bir isyan
sonucu hayatrnr kaybetmesinin ardrndan
uzun bir sIre yenigerilerin tahakkirmu
s0rdu. 0zetlikle 1821'deki Mora isyanr
uzerine doQrudan do{ruya istanbul'daki
gayri muslim hrristiyan tebaaya kargr birgok istenmeyen hadise cereyan etti. Bunlar etkili tedbirlerle onlenmeye qahgrldr. ll.
Mahmud'un Yeniqeri Oca{r'nr kaldrrmasr
( 1826) gehri bir sava$ alanr haline gevirdi. B0yuk bir yeniqeri kryrmr baglatrldr,
uSranrlan b0ttln bagansrzhklann ve fe16ketlerin faturasr bu ocala grkartrldt.
II. Mahmud'un gekli reformlan istanbul'un mistik Dofu havasrna, buna uydurulmaya gahgrlmrg bir Batr tarzrnrn kattlmaslna yol aqtr: istanbul sokaklarr yeni
hyafetli memur ve askerlerle tanrgtt; klasik sivil musl0man profilinde bu tarihten
itibaren bir def igme meydana geldi. Ruslar'rn 1BZ8'de Edirne'yi geEip Krrklareli'ne
ulagmalan istanbul'u karadan agrk bir hedef haline getirdi ve buyuk bir panile yol
aqtr. istanbul'un muhafazasr iqin bazr
tedbirler alrndrysa da yaprlan anlagma
uzerine bu tehdit ortadan kalktr. Mrsrr'da
Kavalalr Mehmed Ali Paga isyanr. ilk defa
bir yabancr devletin askerlerinin istanbul'a geligine sebep oldu. Osmanh Devleti'ne yardrm iEin gelen sekiz Rus gemisi
Buyukdere aqrklannda demirledi; askerler
ise Hunklr iskelesi civannda karaya qrkrp
karargih kurdular. Bu meselenin halledilmesinin ardrndan Ruslar istanbul'oan
ayrildr ( 1832). Il. Mahmud devrinde gehirde birqok beledi yeni uygulama gerqekteqtirildi. Tanzimat'rn ilanr ve uygulantgt
yine ilk defa istanbul'da bagladr. B0ytece
gehir XIX. yuzyrlrn ikinciyanstndan itibaren Batr gehirlerine benzer bir flziki yapt-
ianrnaya sahne olduc;rr rlibi halkrn y:tsl
yeniyr:rii unsui'lar qrrdr,
Avrupa'y'a daha da acrk bir Doilir Sehir
olarak koznropoirt yaprsr hzylr rcnklcncii.
Sehrin klasik srvilyasarrtrsrna yeni bir hayat tarzr eklendi ve bu iklsirrin.rrasrnclaki
yrs ve adetlerine
f;rklriasma rrskrsrnden dah.r aCrk fiir sekil aldr. Bir taraftan nruazzarn saraylai- rrrga edilirken bir taraftan da birrokrasrnrn
rrorlocor-orii ,r-,,,
rrorri hin -l -.'- yapli-nrncr ve ye-,,laiafln
rri trglLllll
or"ritirn kr
trnl)rl11
rn inc2<rn2
lll
r\ulrrtullilol
llrL \rar;l
vcl llullrr
ur?oJillcr hr7
di. 1876'da
Erkan ayaklanmalar Abd0la-
ziz'in hai'i ile sonuglandr. 1877-1878 Osmanlr-Rus Savagl'nln olumsuz etkileri
gehri derinden sarstr. Rus ordularrnrn Yegilkoy'e kadar gelmesi, 24 $ubat 1B7B'de
bagkumandanlrk karargahrnrn Yegilkoy'de kurulmasr halk arasrnda buyuk bir tei,
lAga yol aqtr. lstanbul tarihinde ilk ciddi
tehirke denilebilecek bu karargahrn tesisiyle gehir yabancr iggale aqrk hale geldi.
Ancakyaprlan anlagma rie bu panik havasr yatrgtrrrldr. istanbul 1895'te de ilk de-
fa genig katrlrmlr bir gayri muslim toplulu!un n0mayi;ine sahne oldu. Ermeni
gruplan BAbrali'ye yuruduler; aynca Ermeniler'le muslriman halk arasrnda qatrgmalar meydana geldi. Ertesiyrl ikinci defa Ermeniler'in grkardr{r hadiseler gehri
sarstr ve kargrhkh ktal hareketlerine zorIukla engel olunabildi.
Balkan savaglarr piyitahtr yeniden yabancr bir tehditle kargr kargrya brralctt. Qa-
talca'ya kadar ilerleyen Bulgarlar istanbul tarihinde ikinci ciddi tehdittir. Thrafsrz
devletler, elgiliklerini koruma bahanesiyle
istanbul'a savag gemileri gonderdikleri
gibi bunlar gehrin iggal ihtimaline kargt
karaya asker Erkardr. Bu zor durum yaptlan mutarekeyle atlatrldr.
istanbul en srkrntrh yllartnt Balkan savaglan ve I. D0nya Savagr slrasrnda ya$amrgtrr. Bu yrllarda Balkanlar'dan perigan
halde kaEan kalabahk musl0man gruplar
istanbul'a yr(rldr ve gehrin zaten bozuk
olan srhhi gartlannt daha da kotulegtirdi.
Sivil halk bu yllarda yiyecek bulamamanrn zorluklartnr derinden yagadt; son de-
rece bozuk ekonomik yapl sosyal biinye
uzerinde tahripkir oldu. Ote yandan sadece musluman halkrn degil pek Eok yabancr gdEmenin geEici veya sUrekli ikamet etmek [izere gehre gelmesi, sosyal
hayatr daha da kotutegtirdi: farklt idet
ve kirttrir unsurlart bu gogmenler vasttasryla gehrin genel yagantrsrnda yeni altgkanhklann ve uygulamalann yerlegmesine yol aqtt.
Qanakkale mUdafaast muttefi klere Bo!az'dan geqi$ izni vermedi. boytece is-
t:r-rirLtl _Veni t;e o clevrc ?.;t:l;:rkJ en t;lyiik
teirlrkrcien kiri-tuirnu; c:\r)u 1? l fi'de :;e-
a q c r Li e n :; ;r ri;r ;, t ; a'tl ar t s e h r i
bombai.rdrysa da pek fazla btr zarar venr,-i I a r r n d
I
r
remedi. Bu bombardr,rnaarrrr ardrndan
1 3 Ekirn 1918'de mutteiikler mutareke
gartlarina gore eili bes parqa savat genrisiyle istanbul onlerine gelip karaya asA..,,-: L-^-r^rro hr',rrlo^^:--^t
Da9ramr$
- .,-J'-ce rSgar oevn
knr rrklrrlr
oldu. istanbul 1453'te fetiirten sonra ilk
defa v,lhancr r-lpvlpflprcp isnal pdilmisti. Bu durum halk uzerinde son derece
olumsuz tesir icra etti, buyuk bir hayal
krrkirgrna yol agtr. Ankara hukttmetinin
lvlilli M0cadele'de bagariii grkmasr uzerine iggal kuwetlerinin Istanbul'u bogaltmasr kararlagtrrrldr. Son Osmanlr padigahr VI. Mehmed'in I6 Ekim 1923'te istanbul'u terketmesiyle Osmanlr idaresi fiilen
sona erdi ve bu durum pAyitahtrn kaderini de belirledi. 2 Ekim 1923'te iggal
kuwetlerinin gehri terketmesinin ardrndan isgal devri sona erdi:6 Ekim'de Turk
milli ordusu istanbul'a girdi. 3 Mart'ta
halifeligin ilgasr uzerine istanbul once bir
payitaht, sonra da bir hilafet merkezi olma ozelligini kaybetmek.le birlikte DoQu
ve Batr medeniyetlerinin kesigme nolctasrnda, iktisadi bakmdan ve kult0r muesseseleri yonunden kalabahk n0fusu ile
buyrik bir metropol olma niteli$ini surd0rdtr.
eieLivocRAFYR,
Yeorgios Francis. $ehir Drlgtu (trc. Kriton
Dinqmen), istanbul 1992; Dukas , Bizans Tarihi
(trc. Vl. Mirmiro[lu), istanbul 1956, s. 142-189;
Kritovulos. Tarth-i Sultan Mehmed Han-r Sdni
ltrc Karolidi. TOEM ilSvesi), istanbul 1328:Nicola Barbaro. Kostanttnigge Muhasarasr Ruzndmesi {trc. $emsettin Talip Diler), Istanbul i976;
A5rkpagazide. Tarih(Atsrz), s. 191 -192; Tursun
Bey. Iarih-i Ebu'I-Feth (haz MertolTuium), istanbul 1977,s. 44-65;OruE b. Adrl, Teuarih-i Al-t
Osman, s. 123- 1 24; Bihipti. Teuarth-i AI-i Osman, ISAM Ktp., nr. 5196, vr. i50b- 160b; Ticizdde C6fer Qelebi. Mahrusa-l istanbul Fetlhnahesi ( TOEM il6vesi), istanbul 1331 ; Negri. Ci hannAma (Unatt, II, 689-709; ibn Kemal. Ieuarih-i AL-i Osmdn,Vll. Defter, s.28-75; [Anonim],
Teuarih-i Al-i Osman,TSI\K, Revan Ko9k0, nr.
1099, vr. 63': XVt. Astrda Yazilmq Crekge Anonim Osmanh Tarihi (haz. Serif Bagtav). Ankara
1973, s. 137-149: Hoca Sadeddin, Iacu't-teuArih, istanbul 1279,1, 419-429;Ahmet Muhtar
nLtnigge,lstanbul i 320;
E. Pears. The Destruction of the Creek Empire
Paga, Feth-i Celil-i Kosta
and the Storg of the Capture of ConstantinopLe
bg the Turks.l-cndon 1903, trir.yer.; C. Schlumberger, lstanbul'un Muhasarast ue Zabil ltrc.
M Nahidl, istanbul 1330; Dani$mend. KronoIoji,1,232-260; G. Tedaldi, "Letter io ,\lain de
Coerivy, the Cordinai of Avignon" , The Siege of
Constantinople 1453: Seuen Contempararg Accounts ttrc i. R.. M lones), Amsterdam 1912, s.
3-9; Steven Runciman, Kostantinlgge Dugtu
219
i5
iirNBLil-
(ii'i. t)cln'l'urfiiirrr,rr), lstanbul 972. Feridun Dirimtckin. istat:Lb,t!'urt f'ci,lri, l:,t;rrri'rrl 1')-/ (); is1
ktrtbul'urt Fct.lti 1 i.sli1, llll i
sel. Oslta
rr/L
t:tr:i) Selahaiiin Tan-
K,t g t t,t k !;t t t n a (i
ai r
e.
Fa I ii r Str lta n
N1ehntecl'irt Sir1;r-si r;e A-sfue'ri f:aaIigci[, Ankara
1985. s.39 1ll;i'lalil inalcrk. f'atih Dct;ri (lzc'
rincle Tetkiklcr uc Ve:.sika|ar, Ankara i987, s.
124 136; a.mlf.. "i\{eirnrct ll", lA, Vll, 510 51 1,'
Hasan Kazankaya, Fatih Su/la rt Nlcltntccl'irt istanbtLl'u Fethi ue F'ethin Karanltk Nc.tktalart,
istanbul 1990, ll, 90-169; K. de Vries, "Gun,rnr,'rJpr \\lprrr.rrrc
ple, 1-153".
W'ar
rr rllC qjpgp Of CnnStillf
linO-
and Socre tg In the Eastern
Nlecliterranean, 7lh - I 5tt' Ce,rtturles (ed. Yaacov
l,ev), Leiden i997, s.343-362; N. lorga, "lstanbr-r1'r,rn ZabtL llakkrnda lhnral Iidilmig t3ir Kay-
nak" itrc lrazrl lgrkozlu - Adnan S. Erzi), TTK BelIeten, Xllll49 ( I 949), s. 1 07- 147',Zorzi Dolfin,
" 1455 Yrhnda lstanbul'un trluirasara ve Zabtr"
(trc Samim-Suat Sinano€lu) F;rtih ue istartbul,
l/1, lstanbul 1953, s. l9-62; $ehabeddin TekindaQ. "ibn Kemal'c Gore FAtih'in lstanbul'u,\1ui
trasara ve Zabtr", Istanbu! Enstlthsti Dergisi,
l, istanbul 1955,s. 1-12; a.mlf.. "istarrbtrl Kugatmasrnda iki onemli Olay", fD, XXIII ( I 982
)
s. 1-6; Feridun Emecen, "lstanbul'un F'elhine
Giclen Yol ( 145l- I 453)" , Toplumsal larih,llll17 ,
lstanbul 1995, s. 22-29; Tayyib Cokbilgin, "lsranbtrl listanbul'un Fethil", ia,vlZ. s. l1851
1
99; Midhat Sertoglu. "istanbul lTrirk Devril ",
a'e'' s'
121411-44'
m
Fe
niouN Er,.rsceN
Ti.irk Devri. Dogu Roma imparatorlu$u
ve Osmanh Devleti'nin baggehri, bugun
Turkiye Cumhuriyeti'nin n0fus ve ekonomi bakmrndan en b0yuk merkezi olan is-
la anrli-rrig, hatta gehir halkna d;r Rornaro
clenmigtr. Fakat halk arasrnda yayrlan
vanlar yanrrrd;,r "darunnasr- ve 'rnedinetu'l-muvahhidii't" qibi rritelemeler de kul-
Constantrnopolis ktsa zarnanda genellegerek resmi bir srfat kazartmtg. Arap ve
iranlrlar'ca Kustantrniyye $ekli kabul gormug, Osmanlrlai- da paralarda ve resmi
yazrgmalarda bu ismi srk olarak kullanmrglardrr. Trak asrllr Bizantion da yine
,Arapqa ve Ermenice formlanyla 0smanll
metinlerinde gehrin onceki adt olarak
lanrlmrgtrr. Celenek^sel olarak hukumdann otoritesinin ve iktidarrnrn {kLrt ve kutlu[) gucu oidu(u, adaletin de buradan
np.mistir
:J"Y""Y
iRvzr
n
t ta, Byzand
ia
BUzanf i-
kaynaklarda geqen R0miyyetu'l-kubra,
Taht-r R0m, Culgule-i ROm gibi adlar Nova Roma'dan tiiretilmigtir.
Konstantinopolis adt halk araslnda qok
defa krsaltrlarak Polis geklinde soylen-
mekteydi. Daha sonra yayglnllk kazanan
bu tabir Mes'0di'ye gore X. yuzylda "Bulin", "Stanbulin" tarztnda ifade edilmekteydi (et-Tenbih, s. 136). Anadolu Selguklulart ve Osmanlrlar'ln ilk devirlerine ait
bazr kaynaklarda gehrin adr "lt-;-t" (istinbol, istanbol veya istanbul) iml2slyla
yazrlrrken XIL ytzyrla ait bir Ermeni kayna!rnda'Stambol" tabiri geEer. J. Schiltberger, -istimboli" telaffuzunun XIV. as-
nn sonlannda kullanrldt!tnt iddia etmektedir. XVI. yuzylda gehirdeki Rumlar buray Stimboli, T0rkler ise Stambol geklinde anmaktaydrlar. Osmanlt gairleri ise Eok
defa vezin icabt olarak "Stinbol. Stanbol"
tanbul tarihi olarak HaliE, Marmara de-
imlAsrnr kullanmrqlardlr. Stinbol
nizi ve surlann Eevreledi!iyanmadayl i;a-
bol-isti(m)bol
ret eder. Osmanhlar tarafrndan 'nefs-i
istanbul" denilen bu kesimin dlgrnda Ga-
lata, Eyrip ve Usk0dar ona balll kadrhk
bOlgeleri (bilad-r selase) $eklinde tegkilitlanmrg ve zamanla gehrin adr alttnda bu-
trinlegmiglerdir. Cumhuriyet dOneminde
ya$anan briy0k demografik ve fiziki geligme, istanbul'u yeni olugturulan birgok
ilEesiyle birlikte Eok genig bir sahaya yayrlmrs kalabahkbir metropol 6zelliSi kazandlrmt$tlr.
gehrin Adr. istanbul'un bulundu{u tarihi yanmadadaki ilk yerlegme yerinin bilinen en eski adr Buzantion / Bizantion'dur; bunun da Trakga bir gahts adl olan
Buzas / Vizas'tan turetildi!i belirtilir. Antik rivayetlere gore burast Trai<yalt Buzie'nin yetigtirdi!i yan - ilih Semestras'rn oglu Kral Bizas taraflndan kurulmugtur (RE,
V I 127) Roma imparatorlulu'nun idaresi alfina girince, 6nce Antonius Bassianus'a (imparator Caracalla) izafe edilerek
Antonia veya Antoninia, 330 yltnda imparatorluk merkezi buraya tagtndtQtnda
Secunda Roma likinci Roma), V. astrdan
itibaren Nova Roma(Yeni Roma) adlany220
lslimi
ye, Puzanta, Buzantis) Ote yandan
/
/
Stan-
Ista(m)bol gibi TurkEe
gekillerin Rumca istin Bolin'den turedili
kesindir.
'isl2m'rn bol oldu$u yer" anlamrndaki
islAmbol geklindeki benzetme bir Ermeni kaynaSrna gore gehri fetheden II. Mehmed taraftndan yaptlmtg ve buranrn adl
olarak kullanrlmrgttr. Buna XV. yuzyl res-
mi kayrtlartnda rastlantr (BA, MAD, nr.
l9). XVII. y0zytl 0smanh munewerleri
bunun gehrin Osmanlt Turkgesi'ndeki
yani sarayrn egiginden daQrtrldrgr inancr
DersaAclet. Asitane gibi adlarrn ortaya Erkrgrnayol aqmrgtrr. istanbul igin kullanrlan
genel dua formulu, "felAketlere ve adaIetsizlige kargr Allah tarafrndan korunmug" anlamrna gelen -el-mahmiyye, elmahr0se" tabirleridir. Resmi olarak istanbul'a'Darri'l-hil2feti'l-aliyye ve makarr-r saltanat-r seniyyem olan mahmiyye-i Konstanti niyye' geklinde gondermelor do Jvarrrlrrrl
"H""
""
r
Ku r'an'da geEen "beldetun tayyibetun"
(Sebe' 3'1115) tabiri ebced hesabtyla Os-
manlrlar tarafrndan fethine
(857
/l453\
igaretinden dolayr kullantlmtgtrr. "Hasretu'l-mulOk" ise edebi olarak gehri ovme
maksatlr bir tabirdir. Rumlar'da oldu$u
gibi Turkler de istanbul'a qok defa sadece'gehir' derlerdi.
$ehrin Fetih Sonrasr Yaprsr. $ehrin gelecekteki geligimini fetih gartlart belirlemigtir. islami fetih kurallartna gOre II.
Mehmed gehre son saldtrt emriyle birlikte ordusuna 0g g0nliik yalma sdzu verdi; gehrin arazisi ve binalartnln kendisine
yani devlet hazinesine ait bulunduQunu.
geriye kalan tagrntr mal, esirler ve erzakn hepsinin askere ganimet oldu$unu
ildn etti. Osmanlr askeri gehre 'top ykdl!r gediKen" girdi ( 20 CemAziyelewel 857 /
29 Mayrs | 453\. Savagarak Ayasofya'ya
do$ru ilerledi. Fakat bu arada Aleksios kulelerinde ikindiye kadar dayanan Giritli
denizciler savunmaJn sIrd0rd0ler. B0tun
Eatrgmalar ancak o$leden sonra bitti.
Halktan sa! kalanlann tamaml tutsak
re paralann uzerindeki "Kostantiniyye'-
edilerek bir ksmt gemilere gOnderildi, bir
ksmr da surlar drgrnda kurulmug olan 0smanh Eadrrlarrna getirildi. $ehri devletin
baggehriyapmayl planlayan ve bu sebeple daha fazla harap olmastnt Onlemek isteyen Fdtih Sultan Mehmed 30 Mays'ta
nin yerine bu adtn kullantlmasl uygun go-
savag halinin
adr oldu$unu kabul ederler (Evliya Qelebi, I, 55-56) 1760 tarihli bir fermana g6-
rilm0gtu (Ahmed Refik, Hicrt Onikinci
Astrda istanbul Hagah, s. I B5 ). Fakat halk
arasrnda istanbulveya istambul tarzr kullanrlagelmig ve resmi ad olmugtur.
islami resmi gelenege uygun olarak $ahrslar gibigehirler de }<endilerine mahsus
unvan ve dualarla anrldrklarr iEin istan-
bul'a bu durumu simgeleyen birtakm
unvanlar verilmigtir. Her geyden once bir
merkez otusu dolayrsryla'pAyitaht-t salta-
nat. tahtgih-r saltanat. makarr-l saltanat. Cirirssaltana, darulhilafe" gibi un-
bitti!ini ilan efti. 0laylara
gahit olan Sphrantzes yalmanln 0E g0n
s0rdri!0nii kaydederse de 30 Maystan
sonra ya{manrn durdu!u anlagtlmaktadrr. 30 Mayrs'ta tdrenle gehre giren Fitih
Sultan Mehmed binalartn durumunu inceleyrp limanr gezdi, ardtndan Ayasofya'ya gitti ve kiliseyi $ehrin 'cdmi-i kebir-i
ilan ettigi gibi bundan sonra "tahtrm is-
tanbul'dur" diyerek istanbul'u devletin
merkeziyaptl. On uq astr Dogu Roma imparatorlugu merkezi olan Constantinopolis bOylece gelecek beg yu4ytlda Osman-
ISTA.T]Bi-JL
lr Devleti'nin payitahtr olacaktrr-. 1365 1368'de l. lvlui-ad'tn emriyle Edirne'de
balyosu (bailo) Cirolamo 1,1!hotto tre oglu
idarn eCildi;yirmi dokLrz Venedik asili fid-
bir saray yaprlmasr uzerine Eclirne devletin Rumeli rnerkezi, ikinci payitaht dururnuna gelmigti. Bursa 1402'ye kaciar esas
paVitahtr ve darussaltana dururnunu ko.uOu. Sr.ileyman Qelebi'nin devlet argivi ve
hazine ile Edirne'ye gidip sr!rnmasr uzerine Edirne 1402'de devletin baggehri du-
ycye baQlandr, erku'k qocui.,larr Acemi Oca!r'na alrndr. Venedikliler'e ancak 19 Rebi-
rumuna gelmigtir. istanbul birinci payi-
taht olduktan sonra Rumeli'de Edirne,
Anadolu'da Bursa devletin ikinci ve uEuncu payitahtlarr sayrlmr$, seferlerde padigahlar bu gehirlerde korunan saraylarda
kalmrglardrr. Istanbul'un tekrar iskan
edilmesi uzerinde onemle duran Fatih.
fetihten iiq grin sonra aman il2n ederek
kagan halkn belli bir sure igerisinde geri
donmesine izin verdi. Onlara kendi evlerinde oturabilecekleri, din ve iyinlerinde
ozg0r olduklarr duyuruldu ve patriklik
resmen ihya edildi.
F2tih Sultan Mehmed, Edirne'ye donugunden (13 CemAziyelShir/21 Haziran) once Kangdrran Suleyman Bey'i 1500 yeniqeriyle birlikte gehrin subagrsr, Hrzrr Bey'i
de kadrtayin efti; surlann onarrmrnt, Yaldrzhkapr'da (Altrnkapr)bir iE hisar (Yedikule) ve gehrin merkezinde Beyazrt Meydanr'nda kendisi igin bir saray yaprlmasrnr emretti. Yeni sarayrn (Topkapr Sarayr)
ingasrndan sonra bu saray Sar3y-r Atik-i
Amire adrnr alacal<trr. $ehri yeniden n0-
fuslandrrmak igin esirlerin kendine ait
begte birini aileleriyle birliKe "$ehir limanr kyrlarrna" yani Halig'e yerlegtirdi: onlara ev vererek belli bir s0re vergiden muaf tuttu. Fetihten hemen sonra bir ara
Megadux Lucas Notaras'r vali tayin edip
iskin meselesiyle onu gorevlendirmeyi
dtigundu: fakat vezirleri bunun tehlikesini anlatarak kendisini bundan caydrrdtlar. Notaras ile 6bur Bizans ileri gelenleri
idam edildi. Esirlerden fidyesini ddeyenler veya belirti bir sure iEinde odemeyi kabul edenler serbest brrakldr: ev vermek
ve vergiden muaf tutmak yoluyla onlartn
gehirde yerlegmeleri saQlandr: aynca tutsaklann fidyelerini odeyebilmeleri iqin ingaat ve onanm iglerinde Eahgmalanna izin
verildi. Kugatmadan Once gehir ahalisinden birEok insan brrakp gitmigti. Bir ksrm halk ya ya{ma boyunca saklanmtg
ya da Calata'ya kaEmrgtr. Bu sonuncular,
fidyesini odeyen esirlerle birlikte ;ehrin
Ilumlar'a aitti. Altrrnerrncr mahallersin
-
lasyonla teki-ar gehirde yerlesme ve tica-
de oturan Rumlar oradaki buyitk bir evi
krlise olarak krrllanryorlardr. Beg kilrsede
rnusiuman gOqmenler oturuyordu; bunlardan biri carniye gevrilrnigti. digerleri
ise cemaat olmadrdrndan harap bir hal-
ret yapma nrusaadesi verildi.
deydi.
$ehrin tekrar n I fuslanclrrrlmasrnda
kugkusuz en etkili onlem surgun, yani
devletin Eegitli b0lgelerincle yagamakta
olan bir krsrm halkrn surrilup yerleqtirilmesiydi. Fatih Sultan Mehmeci, istan-
istantrul'un ilk ulucamisi Ayasofya idi.
Ayasofya Camii ve Medresesi'nin yanl stra muslirman kullanrmtna geEen oteki Bizans dini binalarinrn vakflarr goyle srralanabilir: Zeyrek Kilise Camii ve Medresesi
(Pan:okrator), Arap Camii {Calcta Camii.
ulahir BSB (18l.lisan 14541tarihli kapitu-
bul'dan ayrrlmadan once Rumeli ve Anadolu'dan bir krstm varltklt muslt-tman, htristiyan ve yahudiailelerin istanbul'a gon-
derilmesini emreden fermanlar qtkardt.
N. lorga'nrn yayrmladrgr bir belgeye gore
(Notes et ertraits,lV,67 ) Anadolu'dan ve
Rumeli'den 4000'er aile Istanbul'a yerlegtirilecekti. 1 453 yrltntn sonbahartnda
istanbul'a donen FAtih Sultan Mehmed,
srirg0nlere uyulmamast ve direnig sebebiyle iskAnrn qok yavag yurudu!0nu g6rdu. Bursa'ya gitti ve bu konuda sert onIemlere bagvurdu. Daha Eok Rumlar'tgehre qekmek igin eskiden beri Latinler ve
papaya kargt olan Yorgi Scholarius'un
patrik seEilmesine izin verdi, bir beratla
onu resmen patrik tanrdr (6 Ocak 1454)
1455 sonbahartnda istanbul'u tekrar ziyaret etti$inde surlartn onartldt{tnt. Yedikule ve sarayln tamamlanmtg oldu!unu gdrdu; fakat birEok m0sluman surgunUn harap gehri terketti$ini 6f renince
Anadolu ve Rumeli'ye emirler gondererek
s0rgun ailelerin vakit geEirilmeden istanbul'a geri yollanmasrnr istedi.
Muharrem 860 (Aralrk 1455) tarihli istanbul ve Galata'ya ait noksan bir saym
defteri Fatih semti, Aksaray'tn bir ksmt.
kara sulan ve Marmara kylartnl kapsamaktadrr. Bu defterde Bizans d6neminden yirmi iki mahallede 918 h6ne kaydedilmig ve bunlann 29f i igin -bog" veya
'enkaz" notu diig0lmugttir. Evler tek kath
(sufli), iki katlt (ulvi) ve "genig" olarak
ayrt
edilmigtir; Rumlar'rn drapez (m0kellef) dedikleri buyuk konaklar da kalmtgttr. Bazt
evler ug veya dort bolume ayrtlmtg olup
birden f azla aile taraftndan iggal edilmek-
ilk Rum n0fusunu olugturdular. 860'ta
teydi. Bina sayrmrnda aSntca manasttrlann bahEelerindeki bir veya iki katlt Eardaklardan da soz edilir. Fetihten sonra
sayrmda kayth yrmialtt manasttrdan sadece biri Rumlar tarafrndan kullantlmak-
(1455) yaprlan nufus ve vergi sayrmrna
g6re bunlann saylan oldukqa azdtr. EoQu
Musliimanhf r segmig gorunmelctedir. Padigahrn ilan ettigi aman Venedikliler'i kapsamryordu: savunmaya kattlan Venedik
taydr; dilerleriya bogalhlmlg ya da muslirman gogmenlerce iskin edilmigti. Eldeki sayrm belgelerinde krk iki kilise mevcuttu ve bunlann go!u manasilrlartn iginde ver almaktavdr. Kiliselerden ikisi hdli
Saint Dominio). Silivri'deki hisarda bulunan cami. Eski imaret Camii{St. Saviour
Pantepoptes), Kalenderh6ne Mevlevi Tek(ll Bayezid zamanrnda once medre-
kesi
..^,.^
5ry(j,
l-L--.-l.l >(Jl
Lidl
I
I
I I I tyC l(j v I I I | | | Ii,L I l,
d Ld -i,,^n^,..;l'-i-r;-r
Il-
Mehmed'in yaptrrmaya bagladrf r cami
(Fatih) ve k0lliye ancak 875'te (1471) tamarnlanabilmigti. Bu tarihe kadar inga
edilmig camilerin hepsi (Rumelihisarr Camri, Yeni Kerr,ansaray / Quhacr Hant Ca
rn t i,
Yedikule deki Debbafl ar Mescidi, Yen ice
Kale / Anadoluhisarr) Ayasofya vakflartna baQlanmrgtr.
861'de (1457) II. Mehmed, gehirde bulunan kullanrlabilir durumdaki Bizans binalannr Ayasofya vakflarrna devretti: bu
binalara belgelerde'sultini- ve'mukataalr" adr altrnda rastlanrr. 898'de (1492)
bu mukataalr, yani kiraya verilen miri evlerin saysr 1428 idi.895'te (1489) yapllan bir teftige gore istanbul ve Galata'da 1093 muk2taah ev mevcuttu. Bu ral<ama, o zamanlar saylan 335 oldu$u tahmin edilen ve padigah kullartnrn oturdu!u Bizans evleri dahil degildi. Kullar tarafrndan iskAn edildigi muddetEe bu evler
mukitaa statirs[nde saylmtyordu. Benzer gekilde II. Bayezid doneminde, Ayasofya vaKiyesinin tanziminden Once (861/
| 4r7) m0lk olarak tahsis edilen Bizans
evlerine kira uygulamasrndan kesinlikle
vazgeqildi: fakat Il. Mehmed zamantnda
birkaq defa bu evlere vergi }<onmug ve
kaldrnlmrgtrr. Bu evlerden 502'sinin .Ayasofya, Srrt Hammamr (bedesten yakrnrnda), Hacr Abdi, Hekim Yikub (Unkapanr
ve Cibaliarasrnda), $ahin Uskribi. Edirnekapr (Saraqhane'de), Ustat Ayas, Arslantr
Mahzen ve Top Yrktlt (Topkapr) mahallelerinde yer almasr Osmanltlar'dan Onceki
yerlegim birimlerinin durumunu g0z onune serer.
Bu Bizans binalarr drgrnda Fdtih'in yeniden inga ettirdi$i cami kulliyeleri, Eargrlar, kapanlar, bedestenler gehre bir Osmanlr- islam gehir alt yaprsl sa$lamtgtlr.
$ehirde ekonomik hayatt canlandtrma ve
221
li;iii'irllji
rtufuslandrrrn;i iqin
trLr
alt yapr qcrekliydi.
llalkrn ekonomik ve sosy,al ihtiyerclarrnr
ka rgt l aya bi l nr esi i c i n F2 ti ir .'l ii ta r r l','1 eh rned tarafrndan inga ettiriien Brylk qar5r ile (K;rp.rlrqiir:;,r) birlikte bedesten, Bodrum Kervansara-vr, Tahtakale'deki Eski
l
pnrar
rs;lrav lrpdpsti.r r r,,akr rr la r r rclakl Ygni Kervansaray, Unkapanr, Tuz Ambart,
Murnhane, Sabunhane, Cendereharre,
Debbaghane, Sellahhane, Boyahane ve
lvluytabart Karhanesi gibi gelir getirici ve
yerle$imi 6zendirici ig merkezleri AyasofK
r
ya vakflanna bagrglanmrgtr. Bunlardan
bagka iki hamam, krk altr kasap, krrk bir
aghine, yirmi sekiz bozahane ve frrrnla
gehrin gegitli bolgelerinde 2000 kadar
dukkin da Ayasofya'ya vakfedilmigti. Bu
dukkAnlann qoQu, dikdortgen blokJar geklinde veya kargrlrklr srra halinde yaptrrtlrnrg ve her biritek bir zanaal koluna vakfedilmig qargrlar halindeydi.
$ehrin Melianrr.rrn Geligrnesi ve
N1ahal-
leler. Bu ticari-ekonomik tesisler yanrnda Osmanh istanbulu'nun geligiminde izlenen esas prensip, musluman toplumun
dinin gereklerini rahatqa yerine getirebilmesini ve bir m0sluman gehrinde yagamanrn kolayhklanndan faydalanabilmesini saQlamaktr. Ashnda bu prensip, taptna$rn gevresinde geligen ve gehir haya-
trrirn fonk:;iy'onlarr ile
i
r: i I I
ii
t:
l:
;
t r.Jci
;t'l r an e
s
cJrn] r-,,jcvlei-i
ihcrrk
ki 0 ;-la cl,t lj rt r; e
I
e n tt -
r;intr bir clev;irritndan ibarettir. Ay.'asot-yr, hukurildar vc haiktn cul0s \,'e cl-trna
a;'.r n d a bi r a r.Lya g el cl g i, pradi 5a tr r n
sikavptlerini kabul
halkrrr drlekr elerrrri vp Y"'"J'
n.i nr
r
ettiji,
bLryuk dini a',rinlerirr yaptldtgt ulucar:ri iCi. $chrin hayahna dcstek olart ve
oturaniann refahrnr saglayan ekonorrtik
ve sosyal kurumlar ilk defa bu ulucaminin
vakflarr olarak ortaya qtktt.
Bu temel isl2rni karakter ;eitrin topografik geligiminde de gorL)iebtlir. $ehrin tlk
:r^-i
h:-:-:^:
ttol llyL:Jl
Hyd)ul
l(i,llf
ulrillilril
^,,^^nf\/2 yo rrahirlf,sl
nrAicrF,
rrnvr
rt
Ohfir
n:hirrolor
vuJa
lroiilyur(jr
I ul.
l/dul>dlI
'. \ruul
OltrStU_
ulu?
rrnzirlnr
vu4ll lcl
tarafrndan inqa ettirilen kulliyelerin, nahiyeleri olugturan daha ktLquk yerlepim
birimleri olan mahalleier ise kuquk yerel
mescidlerin etraftnda getigecektir. Geneliikle mahalle mescidleri ileri gelen bir
mahalle s2kini taraftndan yaptlrtlml$tlr.
Bagtan beri istanbul'a "mubarek bir islam gehri" statustl verilmeye qaltgtlmlgtrr. Fetihten hemen sonra gehrin kutsal
b6lgesi olan Eyi-rp, sahabeden Eb0 Eyy0b
el-Ensiri'nin t0rbesi etraftnda bir cami
ve imaretin yaprlmasr ile bu 0zelliQine
tam anlamryla kavugmug oldu. Eyup btj-
tun islSm drinyasrnda Mekke. Medine ve
Kudus'ten sonra en mttbarek bir zivaret-
gah halint iriacaktrr. Osrn.:niriar'rn s0fi ve
dervis se,Tfricrine Cerin ba(lllr!r, birqok
ilafiallenirr bir vclinin zit,i\ye veya titrbesririn etrafiircla ve onun ismt!'le kurulmasrna yol agmrgtrr. Kuruiu5u FAtifr Sultan
i'vlchmed zamanrnda baslayan bu qeEit
mahallelcr arasrnda $eyh EbulvefA, $eyh
Akgemseddin, Seyh Sevindik Halveti veya claha qok btlinen isrniyle Kovacr Dede,
$eyh it/ahmucl Resmi sayriabilir. $ehrin
-lslamilestirilrnesi" qabalan lcin bir nokta da Fatih zamanrndan itib;iren adtnrn
resmi yazrlarda isl2mbol oiarak kaydedilmesidir. Fatih Sultan Mehmed ve diQer
sultanlarrn hukumdarlrk donemlerinde
ara srra islAmi gayret yIkselmig ve gehrin "zor kullanarak" kahren ahnmasr sebebiyle kilise ve sinagoglarrn kapatrlmasr
iste(iyle otoritelere oylesine bask yaprlmrgtr ki geyhulislSm, gayri m0slimlerin
zimmi statulerini korumak icin dini bir
delil bulmak zorunda kalnrtgtt. Nihayet
g0venlik kaygrsryla Fatih Sultan Mehmed'in fethedilen gehtrlerde uyguladtgt
politika, yani mirsluman nufusun qogunluKa olmasr noktasrna istanbul'da da dikkat edilmigtir.
Cenelde Osmanlt hoggorilu toplum yaprsrnda gorildugii irzere islSmi ideal sosyal ve ekonomik gergekJikle kolayltkla uzlagtrrrlabiliyordu. islSmiyet'in gayri muslimleri devlet guvencesi alttna alan ehl-i
zimme hukuku bu durumu tegvik etmekteydi. Bagtan beri gehrin musluman ve
gayri miislim ahalisi pazar bolgesinde
XVl. yOzyllda
istanbul'u g6steren bir minvatur {seyyid Lokman,HinernAme, I, TSMK, Hazine, nr. 1523, w. 158b-159')
yanyana Eahgmal<ta ve hatta baglangigta
iskin bolgelerindeki mahallelerde de kangrk olarak yagamalctaydtlar. Cayri mus-
limler kendi aralartndaki ticari iligkilerde
kadrya bagvururlardr. Metropol bir bagge-
hirde yagayan bu insanlar "hemgehrilikduygusu ile din ve etnik kok gibi aylrlmlan agmrg bulunuyorlardr.
Ote yandan istanbut'un Osmanlt karaKeri sadece islami idealden degil aynr
zamanda askeri yonetim alttnda her din
ve mengeden tlrccar ve sanatkar stntftntn
birlikte ya$amaslnr garanti eden kadim
Ortadogu devlet ve toplum geleneQinden
kaynaklanryordu. Vakf kurumunun butun 0rtadogu gehirlerinde gorulen kurulug gekilleri lstanbul'da da uygulanmtgttr.
Bu gelenek, t0ccarlartn kaldtldart kervansaraylann yakrntnda degerli ithal malla-
nnrn korundugu bir bedestenin (bezz3zistan) inqa edilmesini gerektirir. Kubbeli
sallam bir gekirdek yapt olugturan bedestenin etrafrnda kurulan b0y0k Ear;ldakr dukkAnlara ise bagltca sanat kollannda faaiiyet gosteren esnaf yerleqmig222
ISTANBUL
yrlhk378.886 akge (yaklagrk 7500 duka)
gelir getiriyordu. Burada daha 6nce bazt
mahallelerin mevcut olmastna ra$men
ashnda D6vud Paga'ntn vaKl bdlgenin genel geligmesini sallamq, ll. Bayezid devrinde burada sekiz yeni mahalle daha ku-
rulmugtur.
Koca Mustafa Paga Nahiyesi. ll. Baye-
zid'in htikumdarh!rnrn sonuna do!ru
mtisl[rman nufusunun Silivrikapl y6niinde genigledi$i agfttlr. N itekim V ezirilzam
Mustafa Paga, Saint Andrew Kilisesi'ni ca-
miye gevirtmi$ (894/1489 tarihli kitabe)
ve bdylece Koca Mustafa Paga nahiyesi
ortaya grkmrgtrr. Vakfiyeye gore kulliye
bir imaret, bir medrese, bir hankah, bir
okul, imam ve bagka gdrevliler igin yaptlmrg evlerden olugmaKaydt. Bu kulliye, bir
btiy0k hamam (yrllrk geliri 65.000 akqe)
ve civardaki seksen bir dukkdnla istanbul'un gegitli yerlerindeki dUkkdnlar, iki
han ve Rumeli'de yirmiyedi k6yUn gelirleriyle destekleniyordu. Ytlhk geliri yartm
milyon akgeyigegiyordu. II. Bayezid devrinde on yediden fazla mahalle bu civarda kurulmugtu.
Surlann iginde kalan d6rt nahiye (Koca
Mustafa Paga, DAvud Paga, AtikAli Paga ve
Topkapr) genig olmalartna ralmen seyrek
nufusluydu; vakflan nisbeten azdl ve birgok mescid padigahrn hazinesinden des-
tekleniyordu. Kan0ni Sultan Suleyman
zamanrnda kurulan mahallelerin golu
(d6rdU Topkapr ve UgU Ali Paga'da olmak
Uzere) bu b6lgede yer almlgttr.973 (1565)
tarihli Mihrimah Sultan Kulliyesi(bir han
ve earglnrn deste[inde cami, medrese,
okul ve Eegme) Edirnekapt ve civartnda
yerlegimi tegvik etmigti. Kara Ahmed Pa$a'nrn Topkapt'da (yaklagrk 961 / 1 55 41 ve
Hadrm ibranim Paga'nrn Silivrikapr'da
(958/155 I ) birer cami yapflrmalart gehir
giriglerinde yerlegimin arttt!lna igaret
etmektedir.
Mahallelerin yaklagtk 06 90'1, o mahallenin cami veya mescidiniyapilran kiginin
adrnr tagrr. Mahalle halklnln zaman zaman caminin tamiri ve gdrevlilerin maaglan igin yardtmda bulunmast bir yana
pek az durumda mahallede oturanlann
bir cami yaptrrmak iqin dernek kurduklarr gdrulmugtur. Fetihten sonra bazt ga-
htslar (Subagr Qakrr A[a, Kazasker Molla
HUsrev) ve baz tticcarlar (Elvanz6de Hoca Sinan, Usktlpltj Hacr ib16him, Hoca
Uveys, Hoca Halil) birden fazla mescid
yaptrrmqtrr. 953 (1546) tarihli bir vakrf
kaydrna gdre cami yaptranlann % 65'i
askeri srnrfa mensup kigilerdi(saray memurlarr, subaylar, ulem6 ve bUrokratlar).
de kendisinin Haliq'in kuzeyindeki bahgesi
CAMi KOMPLEKSI YAPTIRANLAR
seyhler
Tuccar ve sarraf
Esnaf
Saray agalarr
Beyler
Pasalar
Kaprkulu subaylarr
Kuttab
Mimar
otekiler
Toplam
Ulemi ve
46
32
28
18
16
14
12
8
6
39
219
Askeri srnrfrn iist duzeyindeki kigiler ashnda tuccar ve zanaatkArlardan Eok daha zengindiler; sosyal ve siyasi prestij ve
daha da 6nemlisihazineden elde ettikleri
geliri aileden mutevellilerin kontrolu altrnda tutabilmek iEin vaklf kurma e$ili-
mindeydiler. Askeri kul slntftndan olanlar
daima padigahrn miisideresi kaygrst iqindeydiler. Tuccar mah geriattn g0vencesi
altrndaydt.
)O/1. yuzyrlda surlartn igindeki istanbul
nufusu hrzla arftr. bunun sonucunda eski
mahallelerde yerlegim stklagtt, mescidler,
bazr kilise ve sinagoglar camiye gevrildi,
yeni mescidler inga edildi, yeni ktilliyeler
aqrldr ve dzellikle Bayrampaga deresi
boyunca surlara do$ru daha 6nce iskAn
edilmemig bdlgelerde, hatta surlann dtgrnda yeni mahalleler kuruldu. Bu arada
Galata civanndaki yerlegim alanl Halig ve
Tophane srrtlarrna do$ru genigledi; Flndrkh, Cihangir ile Kaslmpaga bOlgeleri
olugtu. Nufustaki arttg, Sar6y-t HAssa mimarlan bOltimtinde hummah bir galtgma
d6neminin baglamastna yol agmtgfir. Mimar Sinan ile baglayan bu d6nemde 0smanh mimarisinin en guzel eserleri ortaya kondu. Burada 1525'te hepsi mtisltiman on Uq mimar, 1604'te yirmi ug mtishiman, on altr hrristiyan mimar galtgtyordu. Veziriizam Rustem Paga Camii, Hact
Halil Mescidi alantndaki atdlye ve dukkdnlann tizerine yaptldt. 923-9Zg (15171523) yrllannda veziridzam olan Piri Mehmed Paga Onemlivakrf eserleri btrakmtgtrr: Zeyreksemtinde bir camiile bir medrese. Mercan'da bir cami, Molla Gtirdni'de
bir cami ile bir hankah. Siliwi'de bir cami,
medrese ve imaretten olugan bir kUlliye
(bedesten civartnda yrllrk geliri 6000 duka olan bir han, Galata'da di$er bir han
yaptrrmrg olup geliri bu ktilliyeye vakrftrr).
Tahtakale ile Bahkpazart'nda birgok dtikkin onun vakflarrndandrr. Daha sonra ku-
rulan Piri Paga mahallesinin merkezini
olugturdu (Evliya Qelebi, I, 4l I ).
946'da (1539) Kan0ni Sultan Stileyman, o zamanlar onemli bir pazar mahalli
olmaya baglayan Aksaray'daki Avratpazart'nda kansr Hurrem adtna cami. medrese, hastahane, imaret ve okulu igine
alan bir kulliye kurdu ve bunu desteklemek 0zere istanbul'un degigik semtlerinde toplam ylhk geliriyanm milyon akqeyi bulan (8400 duka) bir han, bir hamam,
bir odun deposu, bir mezbaha ve bagka
bazr dukk6n ve depolardan olugan vakflar yaptr. Aynca 6len ollu $ehzade Mehmed'in anrsrna Vefa ile Saraghane araslnda Divanyolu iizerinde cami, medrese,
imaret, okul, tiirbe ve kervansaraydan
olugan briyuk bir ktilliye (951-955/1544l543), diler ollu Cihangir igin Frndrkh'da
semte adrnr veren camiyi ve buna il6ve
olarak bir okul yaptlrdl. Son olarak gehrin ortasrnda limana bakan bir tepe Uzerinde, yangrn sebebiyle harap olan alanda Mimar Sinan'a baggehrin en muhtegem kulliyesini inga etmesi igin emir verdi. 1550 Tbmmuzunda baglayp 1557 Ekiminde tamamlanan S0leymaniye Camii
ve KUlliyesi on sekizden fazla yaplyl igine
ahr. Bunlar meydanda ulucami, Stileyman
ve Htirrem Sultan'ln tUrbeleriyle turbedann evi, drgartda caminin iki kenannda
devletin en y0ksek diizeyde e$itim kurumlan olan d6rt medrese ve bir d6rillhadis, bir hastahane ile bir diruzziy6fe ve
bir tabhinedir. Kuguk binalar mtildzimler
(medreseye girmek igin hazrrlanan o$renciler) iEin bir meKep, lrir kutuphane, bir
eczane ve bir de slbyan meKebiydi. Kulliye muderrisler ve cami g6revlileri igin
evler, medreselerin ontinde yer alan bir
Ear$r ve bir hanla tamamlanmtgtt. Evliya
Qelebi'ye g6re (a.9.e.,l, 157) yenigeri a!aslnln sarayr da (sonralarr geyhUlislAmltk
dairesi) bu ktilliyeye dahildi.
Bu ingaat 6rg0t ve harcamalartna dair
ayrrntrh muhasebe defterleri b6ylesine
onemli iglerde izlenen d0zeni gdsteren
de$erlibir belgedir ve 0mer Lutfi Barkan
tarafrndan iki cilt halinde yaylmlanmlg
bulunmaktadrr. Kompleksi meydana getirmek igin gerekli malzemeler ve sanatbagka yerlerinden toplanmr$ ve iggiler srk bir disiplin
altrnda gahgtrnlmrgtr. ingaatrn devam ettigi beg yl. yedi ay stiresince kendilerine
licret Odenen sanatk6rlardan yuzde 29'u
istanbul, yuzde 14'ti Rumeli ve Adalar,
yuzde 13'ii ise Anadolu'dan gelmigti(geriye kalan yi.izde 44 iqin herhangi bir agrklama yoktur). ingaatta gahgan 3523 iggi-
kirlar istanbul ve devletin
227