T.C. GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

Transkript

T.C.
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI
ĠRAN’DA MĠLLĠYETÇĠLĠK VE BÖLGEYE YANSIMALARI
DOKTORA TEZĠ
Hazırlayan
YALÇIN SARIKAYA
Tez DanıĢmanı
Prof. Dr. Osman Metin ÖZTÜRK
Ankara - 2007
T.C.
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI
ĠRAN’DA MĠLLĠYETÇĠLĠK VE BÖLGEYE YANSIMALARI
DOKTORA TEZĠ
Hazırlayan
YALÇIN SARIKAYA
Tez DanıĢmanı
Ankara - 2007
ONAY
Yalçın SARIKAYA tarafından hazırlanan “İran’da Milliyetçilik ve
Bölgeye Yansımaları” baĢlıklı bu çalıĢma, 30 Kasım 2007
tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile baĢarılı
bulunarak jürimiz tarafından Uluslararası İlişkiler dalında Doktora
tezi olarak kabul edilmiĢtir.
……….
Prof. Dr. Refet Yinanç (Baskan)
……….
……….
Prof. Dr. Cemalettin TAġKIRAN
……….
Prof. Dr. Burcu BOSTANOĞLU
……….
Doç. Dr. Mustafa KĠBAROĞLU
ÖNSÖZ
Nükleer Silahlar, Irak, KüreselleĢme, Kafkasya, Siyasal Ġslâm,
Türkistan, Filistin, Arap-Ġsrail iliĢkileri, Suriye, Çin‟in geleceği, Rusya‟nın
geleceği, Hazar havzası, Afganistan sorunu, Amerikan müdahaleleri,
Pakistan-Hindistan iliĢkileri, Enerji güvenliği… Uluslararası politikada hangi
konuyu tartıĢırsanız tartıĢın, konunun bir Ģekilde geldiği birkaç ülkeden biridir
Ġran… Ancak bu durum, sadece Ġran‟ın Afgan damından Anadolu yaylasına,
Hazar sahilinden Basra sahiline uzanan geniĢ coğrafyası ile kolayca izah
edilememektedir.
Uluslararası politika ve genel anlamda siyaset bilimi açısından önemini
hiç yitirmemiĢ bir diğer konu da milliyetçiliktir. Ġran‟ın bütün bu konularla bu
kadar iç içe olması ve gündemdeki yerini koruyabilmesine rağmen,
milliyetçiliği Ġran bağlamında ele alan çalıĢmaların sayıca azlığı dikkat
çekmektedir. Oysa Ġran, milliyetçiliğin dünyadaki (özelikle Doğu toplumları
içindeki) en ilginç türlerine ev sahipliği yapmıĢtır, yapmaktadır.
Ġran dendiğinde akla ġiilik ve ġiiliğin merkezi gelmektedir. Bu algılama,
Ġran‟ı ġiilik etrafında örgütlenmiĢ ve Batılı milliyetçiliğin girmediği bir devlet ve
ülke olarak anlamaya yol açmaktadır. Bu, doğrudan Ġran‟ın bugünkü teokratik
rejimi ile ortaya çıkmıĢ bir kabul de değildir. Ġran 15-16. yüzyıllardan itibaren
böyle anlaĢılmak istenmiĢtir. Bu olguyu tamamen reddetmek mümkün
değildir ancak böylelikle, Ġran‟ı millî devlet haline getiren tek mayanın ġiilik
olduğu düĢüncesinin, Ġran‟a iliĢkin araĢtırmaların objektifliğine olumsuz etkide
bulunduğu, yorum kolaycılıklarına neden olduğu da unutulmamalıdır.
ii
“Ġran milliyetçiliği” var mıdır? Ġran milliyetçiliği ile Fars milliyetçiliği ya
da Panfarsizm arasında nasıl bir iliĢki vardır? Ġran‟da alt milliyetçilikler var
mıdır? Kabilecilikler veya aĢiretçilikleri milliyetçiliklerden nasıl ayırabiliriz? Bu
milliyetçiliklerde dinin yeri ve rolü nedir? Alt milliyetçiliklerin Ġran sınırlarının
ötesindeki hareketlerle nasıl bir iliĢkileri vardır? Hedefleri ve faaliyetleri
nelerdir? Bu sorular Ġran‟ın geleceğine iliĢkin önemli sorulardır ve Ġran‟ın
geleceğinden en çok etkilenecek olan Ġran‟ın komĢularıdır. Ancak bu
konulara ilgilerinin en çok olması beklenen Ġran‟ın komĢularının bu konuların
çok uzağında oldukları açıkça ortadadır. Afganistan‟ın geleceği büyük ölçüde
Ġran‟a bağlıdır ancak yarım asra yakın zamandır savaĢ Ģartlarındaki
Afganistan‟ın durumu malûm… Pakistan, doğusunu ve kuzeyini, batısından
daha acil sorunlarla dolu olarak gören bir ülkedir. Bununla beraber
Pakistan‟da, sınırlı da olsa “Ġran” ve “Ġran‟da” milliyetçilik konularına yönelen
çalıĢmaların olduğu bilinmektedir. Irak, siyasal merkezi ortadan kaldırılmıĢ,
fiili bütünlüğü yok edilmiĢ, savaĢ Ģartlarında bir ülkedir; iĢgal altındadır.
Azerbaycan, bu konuların görece ilgi topladığı bir ülke olmakla beraber, bu
ilginin yansıdığı çalıĢmalar istenen düzeyde değildir. Türkiye‟nin; tarihi,
coğrafyası, bilim hayatı ve siyasetindeki canlılık nedeniyle bu konuda yetkin
çalıĢmaların olduğu bir ülke olması gerekir. Gelin görün ki, Türkiye‟nin bu
konulara ilgisini yansıtacak yayımlanmıĢ özgün Türkçe eserleri topladığınızda
bir kitaplığın iki rafının dolmadığı görülecektir.
Doktora tezi için bu konuyu seçmemizin nedeni, sadece Ġran‟a iliĢkin
sorulara cevap bulmak isteği değil, bununla birlikte alanımızdaki bu önemli
eksikliğin giderilmesine bir ölçüde katkıda bulunma çabasıdır.
Tezin sonuna, Ġran‟a iliĢkin bundan sonraki akademik çalıĢmalara ve
tezin anlaĢılmasına katkıda bulunması hedeflenerek bir isimler, bir de
kavramlar sözlüğü eklenmiĢtir. Burada verilen bilgiler de ulaĢılabilen en doğru
kaynaklara dayanılarak derlenmiĢtir. Ancak bir sözlük olması nedeniyle
burada kaynaklar belirtilmemiĢtir.
iii
Teze iliĢkin birtakım transliterasyon hususlarına dikkat çekmek isterim.
Farsça-Arapça
terimlerin
ve
isimlerin
bir
bölümü
Türkçe‟de
de
kullanıldığından bunların TürkçeleĢmiĢ ifadeler olduğu düĢünülerek yazılıĢları
orijinal Farsça‟ya uygun yapılmamıĢtır. “Hicri”, “Cephe”, “Halk” gibi… Öte
yandan genelde Batı dillerinin telaffuz kuralları düĢünülerek yazılan
kelimelerin yazılıĢı Türkçe telaffuz kuralları düĢünülerek yazılmıĢtır. “Mostafa
Vaziri” yerine “Mustafa Veziri” örneğinde olduğu gibi. Öte yandan bazı özel
isimlerde Farsça telaffuzu yansıtan yazımlar kullanılmıĢtır: “Cebhe-ye Millî”,
“Hezb-i Cumhuri-ye Helg-i Moselman-i Ġran” örneklerinde olduğu gibi.
ÇalıĢmam boyunca bana desteğini esirgemeyen ve akademik
danıĢmanlığın ötesinde katkılarıyla bana mesleğimi öğreten Hocam, Prof. Dr.
Osman Metin Öztürk‟e öncelikle derin saygı ve teĢekkürlerimi sunarım. Gazi
Üniversitesi Uluslararası ĠliĢkiler Bölümü Öğretim Üyeleri ve AraĢtırma
Görevlilerine de bu vesileyle teĢekkür ederim. Yıllardır süren ve bitmesini
istemediğim “anlama” faaliyetimin yardımcılarına; Farsça hocam Melikkendli
Rıza Bey‟e, aynı alanda çalıĢmaktan ve aynı yolda yürümekten gurur
duyduğum arkadaĢım Ferzad Semedli‟ye, Tahran‟daki, Tebriz‟deki dostlara,
Prof. Dr. Aygün Attar hocama, Azerbaycan Kültür Derneği‟nin Genel BaĢkanı
Sayın Cemil Ünal ve eski-yeni yöneticilerine, M. Rıza Hey‟et‟e, ağabeyim
Doç. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ hocama yürekten teĢekkürler…
TeĢekkürlerin en büyüğünü hak eden aileme;
MeslektaĢım ve öğretmenim olan Babama;
ve sabır timsali Anneme, sonsuz Ģükranla…
iv
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................ i
ĠÇĠNDEKĠLER ................................................................................................ iv
HARĠTALAR TABLOSU ................................................................................ vii
KISALTMALAR TABLOSU .......................................................................... viii
GĠRĠġ .............................................................................................................. 1
KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................................ 8
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
ĠRAN‟DA MĠLLETLEġME
1. Safevi Devleti: ..................................................................................... 31
ġiiliğin KurumsallaĢtırılması veya DevletleĢtirilmesi ................................ 31
2. Kacar Devleti: ..................................................................................... 36
MilletleĢme ve ModernleĢme ................................................................... 36
i. BaĢlangıç Dönemi .............................................................................. 38
ii. Batı Etkisinin Artması ........................................................................ 41
iii. Uluslararası Siyasi-Ekonomik ġartlar ve
MeĢrutiyete Giden Yol........................................................................... 45
iv. Anayasacı MeĢrutiyet Hareketi ve Ġranlılık Kimliğinin
ResmileĢtirilmesi ................................................................................... 51
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
TARĠHĠ SÜREÇ ĠÇĠNDE ĠRAN‟DA MĠLLĠYETÇĠLĠKLER
1. I. Dünya SavaĢı ve Avrupa Tarzı Ġran Milliyetçiliği .................................... 57
i. Rıza ġah, Ulus ĠnĢası ve Fars Milliyetçiliğine DönüĢümü ..................... 61
ii. Fars Milliyetçiliğinin DıĢsal Kökleri ....................................................... 67
iii. Fars Milliyetçisi Retorikten Örnekler .................................................... 72
2. Yeniden Ġran Milliyetçiliği ve Musaddık ..................................................... 84
3. Panfarsizm, Paniranizm ve Ġslâm .............................................................. 94
4. Ġslâm Cumhuriyetinde Etnisite Politikası ................................................. 105
v
5. “Diğer” Milliyetçilikler ............................................................................... 112
i. Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliği .............................................................. 115
I. Azerbaycan‟ın Ġran‟daki Özel Önemi ve Yeri ...................................... 116
II. “Ġran‟da Türklük” Meselesi ................................................................. 122
III. Ġran Türklerinin Coğrafyası: Üç Yoğunluk Merkezi ............................ 124
IV. Azerbaycan Adı Üzerine................................................................... 127
V. Dil, Kimlik ve Azerbaycan .................................................................. 129
VI. Ġran‟da Türk Nüfusu .......................................................................... 131
VII. Ġran‟da Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliğinin Tarihi GeliĢimi ................ 135
a. Hıyabani ve Azadistan Devleti ...................................................... 138
b. Seyyid Cafer PiĢeveri ve Azerbaycan Demokrat Hükümeti .......... 142
c. Soğuk SavaĢ Dönemi ve Devrime Kadar Azerbaycan Meselesi .. 147
d. Devrim, Ġran Ġslâm Cumhuriyeti ve Azerbaycan Meselesi ............ 148
e. Kültürel Faaliyetler ve Talepler ..................................................... 152
f. 1990 Sonrasında Güney Azerbaycan Meselesi ve GAMOH ........ 156
A. AHCP, 31 Aralık ve 20 Ocak ................................................... 156
B. Çöhreganlı ve GAMOH ............................................................. 162
VIII. Azerbaycan‟a Yönelik Paniranist Ġdari Tedbirler ............................. 169
IX. Paniranistlerin ve Fars Milliyetçilerinin Azerbaycan Meselesine
BakıĢı ............................................................................................... 171
X. Karikatür Krizi ve Mayıs 2006 Ġsyanı ................................................. 180
XI. Türkmensahra (Kuzeydoğu Ġran) Türkmenleri .................................. 188
ii. Ġran Kürtleri ve Ġran‟da Kürtçülük ............................................................. 191
I. Kürtlerin Dili Meselesi ......................................................................... 194
II. Kürtlerin Tarihsel Tutumları Üzerine .................................................. 195
III. Ġran‟da Kürt Nüfusu ........................................................................... 200
IV. Kürtçülüğün DoğuĢu ......................................................................... 201
V. Ġkinci Dünya SavaĢı Sonrası: Mahabad GiriĢimi ................................ 207
VI. Devrim, Ġslâm Cumhuriyeti ve Ġran Kürtleri ....................................... 211
iii. Beluç Milliyetçiliği ve Beluçistan Meselesi .............................................. 218
I. Doğu Beluçistan (Pakistan Beluçistan‟ı) ............................................. 223
II. Batı Beluçistan (Ġran Beluçistanı) ....................................................... 231
vi
iv. Arap Milliyetçiliği ve El Ahvaz Hareketi ................................................... 237
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ĠRAN‟DAKĠ FARKLI MĠLLĠYETÇĠLĠK ALGILAMALARININ
BÖLGEYE YANSIMALARI
1. Azerbaycan Meselesinin Yansımaları ..................................................... 245
i. Azerbaycan Cumhuriyeti‟ne Yansımalar................................................ 247
I. Karabağ Meselesi ............................................................................ 250
II. Hazar ve Enerji Konuları ................................................................. 263
III. Azerbaycan‟a Rejim Ġhracından
Moskova-Tahran Stratejik Ġttifakına..................................................... 268
IV. Ġran‟da Muhalefet, Rejim Aleyhtarlığı ve
Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliği ............................................................ 275
2. Kürtçülüğün Yansımaları ......................................................................... 276
3. Pan-Ġrancılık ve Afganistan Denkleminde Milliyetçilik ............................. 284
4. Beluçistan‟dan Yansımalar: Selefizm ve Güney Asya Denklemi ............. 294
5. Ġran ve Orta Asya: Türkistan‟da “Farsça” DıĢ Politika ............................ 296
i. Tacikistan Politikası.......................................................................... 300
ii. Özbekistan‟la ĠliĢkiler ....................................................................... 302
iii. Türkmenistan‟la ĠliĢkiler .................................................................. 304
6. Arap Dünyasına Yansımalar ................................................................... 305
SONUÇ ....................................................................................................... 311
KAYNAKÇA ............................................................................................... 328
EKLER ........................................................................................................ 350
EK-1 : KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ................................................................. 350
EK-2 : ĠSĠMLER SÖZLÜĞÜ ........................................................................ 358
EK-3 : ĠLGĠLĠ BELGELER .......................................................................... 375
ÖZET .......................................................................................................... 384
ABSTRACT ................................................................................................. 386
vii
HARĠTALAR TABLOSU
Harita-1 : Ġran Türklerinin Üç Yoğunluk Merkezi.......................................... 127
Harita-2 : Pakistan‟da Etnik Gruplar (Beluçların Alanı) ............................... 219
Harita-3 : Paniranist “Büyük Ġran” Haritası .................................................. 267
viii
KISALTMALAR TABLOSU
AB
: Avrupa Birliği
ABD
: Amerika BirleĢik Devletleri
AHCP
: Azerbaycan Halk Cephesi Partisi
AIOC
: Azerbaijan International Oil Company
BAE
: BirleĢik Arap Emirlikleri
BAFS
: British Ahwazi Friendship Society (Ġngiliz Ahvazlı Dostluk
Toplumu)
BDT
: Bağımsız Devletler Topluluğu
BM
: BirleĢmiĢ Milletler
CIA
: Central Intelligence Agency
CIAJO
: Council of Iranian American Jewish Organizations
FKÖ
: Filistin KurtuluĢ Örgütü
GAMOH
: Güney Azerbaycan Millî OyanıĢ Harekâtı (SANAM-Southern
Azerbaijan National Awakening Movement)
H.ġ.
: Hicrî ġemsî
HMÖ
: Halkın Mücahitleri Örgütü (Terör Örgütü-Mocahidin-e Halg)
IRIB
: Islamic Republic of Iran Broadcasting
MHCP
: Müslüman Halkın Cumhuriyetçi Partisi (Halk-e Müselman)
NATO
: North Atlantic Treaty Organisation (Kuzey Atlantik ĠĢbirliği
Örgütü)
NIAC
: National Iranian American Council (Ulusal Ġranlı Amerikan
Konseyi)
PDKĠ
: Ġran Kürdistan Demokrat Partisi
PJAK
: Partiya Jiyan-e Azad-e Kurdistane (Terör Örgütü)
PKK
: Partiya Karkeren-e Kurdistan (Terör Örgütü)
SAS
: Special Air Service (Ġngiltere)
SAVAK
: Sazeman-e Ettelaat ve Emniyet-e KeĢver (Ülke Güvenliği ve
Ġstihbarat Örgütü) 1957-1979 arasında Ġran Ġstihbarat Örgütü
ix
SAVAMA
: Sazeman-e Ettelaat ve Emniyet-e Milli-ye Ġran (Ġran Millî
Güvenlik ve Ġstihbarat Örgütü) 1979-1984 arasında Ġran
Ġstihbarat Örgütü
UAEA
: Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı
VEVAK
: Vezaret-e Ettelaat ve Emniyet-e KeĢver (Ġstihbarat ve Ülke
Güvenliği Bakanlığı) 1984‟ten günümüze, Ġran Millî Ġstihbarat
Örgütü, Ettelaat.
GĠRĠġ
Ġran, hem Hazar‟a hem de Hint Okyanusu‟na kıyıdaĢ olan tek devlettir.
Bunun Ġran‟a sağladığı avantaj, hem Karadeniz hem de Akdeniz‟e kıyıdaĢ
olan tek devlet olmanın Türkiye‟ye sağladığı avantaja benzer. Hiro‟ya göre
“Ġran bu gezegenin muhtemelen en stratejik ülkesidir”.1 Bu ifadenin belki biraz
daha abartılısını CIA Ģefi Fuller‟in, 1991 tarihli kitabına isim olarak tespit
ettiğini de hatırlıyoruz.2
Ġran ile ilgili siyaset bilimi ya da uluslararası iliĢkiler alanındaki
çalıĢmalar, genellikle Ġslâm, siyasal Ġslâm, Ġslâm Devrimi, Ġslâm ve
demokrasi, reformizm, Ġslâm ve hürriyetler, sosyolojik ve siyasal yönleriyle
ġiilik, ġiilik tarihi, Ġran-Irak SavaĢı, Irak ġiileri, Ġran-ABD iliĢkileri, Terörizm,
Kitle Ġmha Silahları, Hizbullah, Basra Körfezi güvenliği gibi baĢlıklarda
yoğunlaĢmıĢtır. 1990‟lardan sonra ise Ġran‟ın farklı yönlerine mercek tutan
çalıĢmaların sayısında bir artıĢ olmuĢtur. Milliyetçilik konusu da bu artıĢtan
olumlu etkilenmiĢtir. Ancak, Ġran‟daki milliyetçiliği ya da milliyetçilikleri konu
edinen eski ve yeni akademik çalıĢmaların bir kitap bünyesinde bir araya
getirilebilmiĢ olanlarını burada sıralamak dahi mümkündür.
Richard W. Cottam‟ın “Nationalism in Iran (Updated Through 1978)”
adlı eseri3, Hamid Ahmadi‟nin “The Politics of Ethnic Nationalism in Iran”
baĢlıklı Doktora tezi4, Mustafa Veziri‟nin “Iran as Imagined Nation: The
Construction of National Identity” baĢlıklı çalıĢması5, Brenda Shaffer‟ın
“Borders And Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity” isimli
eseri6 Turec Atebeki‟nin, “Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in the
1
Dilip HIRO, The Iranian Labyrinth: Journeys Through Theocratic Iran and Its Furies, (New
York, 2005), xxxvii.
2
Graham E. FULLER, The Center Of The Universe: The Geopolitics Of Iran, (ABD, 1991)
3
Richard COTTAM, Nationalism in Iran: Updated Through 1978, (Pittsburgh, 1979)
4
Hamid AHMADI, a.g.e..
5
Mostafa VAZIRI: Iran as Imagined Nation: The Construction of National Identity (New York
1993).
6
Brenda SHAFFER, Borders And Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity,
(Cambridge-Massachusettes 2002)
2
Twentieth-Century Iran” adı ile daha sonra da gözden geçirilerek “Azerbaijan:
Ethnicity and The Struggle For Power in Iran” adıyla yayınlanan çalıĢmaları 7,
özgün bir siyasi tarih çalıĢması olmakla birlikte konuyu büyük ölçüde
ilgilendiren, Firuze KaĢani Sabet‟in “Frontier Fictions: Shaping The Iranian
Nation 1804-1946” adlı kitabı8 AfĢin MaraĢi‟nin “Nationalizing Iran: Culture,
Power and the State: 1870-1941” baĢlıklı doktora tezi9, Eliz Sanasaryan‟ın
“Religious Minorities in Iran” adlı kitabı10 bu kapsamda önemli çalıĢmalar
olarak okunmalıdır. Kendisi de bir Ġran Ermenisi olan David Nejde
Yagubyan‟ın “Ethnicty, Identity and the Development of Nationalism in Iran”
baĢlıklı doktora tezi11 milliyetçilik teorileri üzerine geniĢ bir bölümden sonra
Ġskender Han Sethanyan, Hagop Hagobyan, Sevak Saginyan, Nejde
Hagopyan gibi Ġran Ermenilerinin geniĢ biyografileri etrafında bir milliyetçilik
incelemesidir.
Behruz Moazemi‟nin “The Making of the State, Religion and the
Islamic Revolution in Iran: 1796-1979” baĢlıklı tezi12, daha çok Ġran‟daki
geleneksel din-devlet iliĢkilerinin 1979 devrimiyle sonuçlanmasını inceleyen
bir çalıĢma ise de burada da Ġran‟da uluslaĢma sürecine ilikin önemli
tespitlere ulaĢılmıĢ olması itibarıyla konu açısından önemli bir çalıĢmadır.
ġahruh Ahavi‟nin Türkçe‟ye de çevrilmiĢ olan “Religion and Politics in
Contemporary Iran: Clergy-State Relations in the Pahlavi Period” isimli 1980
tarihli kitabı ise Moazemi‟nin eserinin konusunu daha çok Pehlevi dönemine
odaklanarak incelemektedir. Bu eserde de, Ġran‟da dönemin milliyetçi-modern
7
Touraj ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in the Twentieth-Century Iran,
(Londra 2003) ve Touraj ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and The Struggle For Power in Iran,
(Londra 2000).
8
Firoozeh KASHANI-SABET, Frontier Fictions: Shaping the Iranian Nation 1804-1946,
(Princeton, 1999)
9
Afshin MARASHI, Nationalizing Iran: Culture, Power and the State: 1870-1941, (Los
Angeles 2003).
10
Eliz SANASARIAN, Religious Minorities in Iran, (New York 2000).
11
David Nejde YAGHOUBIAN, Ethnicty, Identity and the Development of Nationalism in Iran,
(California, Berkeley 2000).
12
Behrooz MOAZAMI, The Making of the State, Religion and the Islamic Revolution in Iran:
1796-1979, (New School Üniversitesi, 2003)
3
ulus inĢasının din ve din adamı sınıfı ile iliĢkileri açısından önemli bilgiler bir
araya getirilmiĢtir.13
Pek çok insan zararlı etkilerinden dolayı acı çektiği zaman bile ulusal
bölünmeleri, ulusal karakteri ve milliyetçiliği doğal bulmuĢtur. Muhalif sesler
olmasına rağmen akademik çevrelerde dahi akademisyenlerin çoğu yer ve
zamana göre ulusun değiĢen Ģekillerine iĢaret ettikleri zaman bile, ulusu
insana dair bir sabit olarak ele almıĢ ve buna bağlı olarak dünyayı yıkıma
uğratan savaĢları uluslar, ulusların çıkarları ve saldırgan içgüdüleri
bağlamında açıklamaya çalıĢmıĢlardır.14
Milliyetçiliğin güncel anlamda bir incemele konusu olmasını gerektiren
bir yön de konunun sadece üst disiplin olarak siyaset bilimi konusu olmayıp
doğrudan uluslararası iliĢkiler alanını ilgilendirdiğinin yaĢadığımız siyasi
dünya ile her gün ispat ediliyor olmasındandır. Örneğin Ġran‟ın nükleer
teknoloji ve nükleer silah meselesi, Ġran iç siyaseti bakımından bir belirleyen
haline gelebilmekte, konunun, Ġran‟ın millî çıkarlarını korumada kendine
yetebilmesi
kılmaktadır.
kapsamında
milliyetçilikle
birlikte
okunmasını
zorunlu
15
Smith, 1986‟da, iki kutuplu sistemi ve nükleer bloklaĢmayı klasik ulus
devlet kavramını zayıflatan bir durum olarak görüyor, bloklar içindeki
devletlerin kendi baĢlarına hareket edemeyiĢlerine iĢaret ediyordu.16 Nitekim
soğuk savaĢ sonrasında en sıcak bölgesel geliĢmeler milliyetçilik esasında
ĢekillenmiĢtir. 1990 sonrasında Ġran‟ın Orta Asya ve Kafkaslar bölgesine
yönelik politikasına iliĢkin pek çok incelemede etno-dinsel boyut kaçınılmaz
olarak gündeme gelmiĢtir. Bilindiği gibi, Ġran meselâ, kendi Azerbaycanlı
nüfusuyla kuzeybatısındaki bağımsız Azerbaycan‟daki etnik akrabaları
13
ġahruh AHAVĠ, Ġran‟da Din ve Siyaset: Pehlevi Devrinde Ulema-Devlet ĠliĢkileri, (Ġstanbul
1990).
14
Anthony D. SMITH, Ulusların Etnik Kökeni (Ankara 2002), 29.
15
Wyn Q. BOWEN ve Joanna KIDD, “”The Iranian Nuclear Challenge”, International Affairs,
80, 2, (2004), 257.”
16
4
arasındaki bağın ve Türkmen nüfusuyla onların Türkmenistan‟daki etnik
akrabalarının arasındaki bağın Ġran‟ın toprak bütünlüğüne yönelik bir
yayılmacı
tehdide
dönüĢebileceğinden
korkmuĢtur.17
Azerbaycan
ve
Türkmenistan‟la ortak bir takım enerji faaliyetlerinin yolunu aramasını da
yalnız ekonomik kaygıların bir yansıması olarak yorumlamak eksik olacaktır.
1990 sonrasında yaĢananlar, öncelikli bir meĢguliyet olan ülkesel
bütünlük meselesi yanında, etrafında yeni devletler bulmasıyla birlikte, Ġran
için kendi çok etnikli yapısından kaynaklanan tehditlerin büyümesi anlamına
gelmiĢtir. BaĢlıca mülteci merkezlerinden olan Ġran, 1980‟ler ve 1990‟larda 4
milyon kadar mülteciye ev sahipliği yapmıĢtır. Bu mülteci akını Ġran‟ın batı
sınırındaki
(Irak)
kaynaklanmıĢtır.
18
ve
doğu
sınırındaki
(Afganistan)
çatıĢmalardan
Daha yakın zamanda Ġran kuzeyden de, (Azerbaycan‟dan
ve az da olsa Tacikistan‟dan) mülteci almıĢtır. Bölgesel çatıĢmalar Ġran için
öncelikli bir tehdit kaynağıdır ve bunun nedeni de Ġran‟ın merkezî konumudur.
Ġran‟ın dıĢ politikasında geliĢtirdiği temel stratejilerin gerisinde bu tehdit
algılamaları yatmaktadır. Bu stratejiler; her türlü izolasyonu engelleme,
siyasi-askeri-ekonomik sağlamlık ve manivela kabiliyetini artırmak için
proaktif bir diplomasi uygulama gibi önemli prensipleri içermiĢtir ve
içermektedir.19
Görüldüğü üzere, mültecilikten, ekonomiye, güvenlikten bilime kadar birbiriyle de bağlantılı- geniĢ bir alan milliyetçilikle doğrudan ilgili olmayı
sürdürmektedir. Ancak Ġran gibi çeĢitli yönleriyle diğer ulus devletlerden ayrı
özellikler taĢıyan, alana iliĢkin çoğu sınıflandırmada tarihi Ģartlar gerekçesiyle
tasnif dıĢı bırakılan bir ülke için, milliyetçilik araĢtırması zor bir iĢtir. 1979‟a
17
Hasene KARASAC: “”Actors of the New Great Game, Caspian Oil Politics”, Journal of
Southern Europe and Balkans, 4, 1, (2002), 22-23.”
18
Ġran‟daki Afganistanlı mültecilerle ilgili bir çalıĢma olarak Bkz. Susanne SCHMEIDL:
“”Human Security Dilemmas: Long Term Implications of the Afghan Refugee Crisis”, Third
World Quarterly, 23, 1, (2002), 7-29.” Genel anlamda 1990‟lar sonu itibarıyla Ġran‟ın mülteci
sorunu ve mülteci politkası ile ilgili olarak Bkz. Bahram RAJAEE: “”The Politics of Refugee
Policy in Post-Revolutionary Iran”, The Middle East Journal, (KıĢ 2000), 54, 1, 44-63.”
19
Mohiaddin MESBAHI: “”Iran and Central Asia: Paradigm and Policy”, Central Asian
Survey, 23, 2, (Haziran 2004),122.”
5
kadar Ġran‟ın bir monarĢik imparatorluk olduğu değerlendirmesi bir tarafa,
monarĢinin ortadan kalkmasından sonra da çok etnili bir imparatorluk olduğu
değerlendirmeleri bile günümüzde akademik düzeyde yazılabilmektedir. Ġran‟ı
bu anlamda özgün kılan bir yön de 20. yüzyıl baĢında dağılan diğer
imparatorlukların tersine, ülkesel bütünlüğünü büyük ölçüde sürdürmüĢ
olmasıdır. Bununla birlikte, Ġran, sıkça ve geliĢigüzel ifade edildiği gibi “hiç
iĢgale uğramamıĢ” bir memleket de değildir. Son tahlilde, tarihi ve bugünü,
Ġran‟ı incelemekte önümüze bir yığın kavramsal zorluk çıkarmaktadır.
Hangi milliyetçiliklerin inceleme konusu olabilecekleri, ya da hangi
etnik hareketlerin milliyetçilik bağlamında değerlendirilebileceği, bir kavram
olarak “Ġran milleti” ve Ġran milliyetçiliğinin tanımı, tahlili ve yorumu, bunun
diğer milliyetçiliklerle ilgisi, ġiiliğin ve Ġslam‟ın Ġran‟daki milliyetçiliklerle
iliĢkisinin değerlendirilmesi, bu bakımdan öncelikli sorunlardır.
Tez, GiriĢ ve Kavramsal Çerçeve dıĢında, üç bölümden oluĢmaktadır.
Kavramsal Çerçeve‟de, millet, milliyetçilik, kabile/aĢiret, millî-devlet vb.
kavramlar üzerinde durulmaktadır. Bu bölüm sadece kavramları açıklamak ve
konuya iliĢkin teorik tartıĢmaları aktarmak üzere değil aynı zamanda bu
kavramları Ġran özelinde yendien ele almak amacıyla da gerekli görülmüĢtür.
Birinci Bölüm, Ġran tarihini, milletleĢme perspektifinden ele almaktadır.
Burada cevap aranan sorular “bugünkü Ġran coğrafyasında yaĢayan
insanların ne zaman ve nasıl bir millet olduğu”dur. Bu hususun ayrı bir
baĢlıkta değerlendirilmesinin gerisinde genellikle “millet” ve “milliyetçilik”
kavramlarının birbirine karıĢtırılmaları gerçeği bulunuyor. MilletleĢme ile
milliyetçiliğin geliĢmesi birbirleriyle iliĢkili ancak iki ayrı siyasal-toplumsal
aĢamadırlar. Bunlardan birinin, diğerinin asgari Ģartı olarak görülmesi ya da
milliyetçiliğin milletleĢme üzerine inĢa edilebilirliği gibi hususlar her bir ülke
için ve genel milliyetçilik teorileri tartıĢmaları kapsamında tartıĢılmaktadır.
Ancak siyasal anlamda milliyetçiliğin Ġran‟daki geliĢimi Ġran milletleĢmesinden
bağımsız yanları oldukça fazla olan bir süreçtir.
6
Tezin gövdesini oluĢturan ikinci bölüm de iĢte bu nedenle “Ġran‟da
Milliyetçilik” baĢlığına sahiptir. Burada Ġran‟da milliyetçiliğin geliĢimi yanında
Ġran‟daki
farklı
milliyetçilik
algılamaları
değerlendirilmektedir.
“Ġran
milliyetçiliği”, Ġran‟daki milliyetçiliğin baĢlangıcı bağlamında ele alınırken, Fars
milliyetçiliği bu milliyetçilikle kısmen bağlantılı olarak, ancak ayrı bir baĢlık
altında ele alınmaktadır. Aynı bölümün geri kalanı, Ġran‟da yaĢayan Fars dıĢı
milletlerin milliyetçiliklerine ayrılmıĢtır. Azerbaycan Türkleri‟nin Ġran içindeki
özel konumu, Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğinin daha fazla yer tutmasının
kaçınılmaz sonucudur. Türkler dıĢında, Kürt, Arap ve Beluç milliyetçilikleri de
yine bu bölümde analiz edilmektedir. Analize konu bu milliyetçiliklerin dıĢında
da Ġran‟da yaĢayan milliyetçilikler bulunmaktadır. Bununla birlikte, bölgesel
politik yansımaları olan, aynı zamanda Ġran iç siyasetinde sonuçlar
doğurabilen etnik-millî hareketler inceleme konuları olarak seçilmiĢtir. Meselâ
Ġran, Ermeni milliyetçiliği açısından önemli bir ülkedir. Hem Ermenistan‟da ve
Karabağ‟da hem de ABD ve diğer Avrupa ülkelerinde çok sayıda Ġran
Ermenisi yaĢamaktadır. Ancak gerek Ġran‟daki Ermeni nüfusun azlığı,
gerekse Ġran‟daki Ermeni milliyetçiliğinin Ġran siyasetine ve bölgeye etkileri
bakımından inceleme konusunun dıĢında tutulmuĢtur. Zaman zaman kendine
özgü niteliklerde milliyetçi çıkıĢları da olan Türkmensahra Türklerinin
hareketleri ise Azerbaycanlı Türk milliyetçiliği bahsine bitiĢik olarak
değerlendirilmiĢtir. Bu seçimin haklılığını gösterecek biçimde Keddie, Ģunu
ifade etmektedir: “Arap, Kürt, Azerbaycan veya Beluç Ģehirlerinde Fars
Ģövenizminden
bahsedenlere
sıkça
rastlarsınız.”20
Bu,
Ġran‟ın
diğer
bölgelerinde aynı söylemin olmadığı ya da aynı Ģikâyetin Tahran‟da ya da
Ġsfahan‟da olmayacağı anlamına gelmemekte, ancak “etnik Ģikâyetlerin”
coğrafyası bakımından fikir vermektedir.
Tezin
yansımalarına
20
üçüncü
iliĢkindir.
bölümü,
Bu
bu
milliyetçiliklerin
kapsamda,
ikinci
bölgesel
bölümde
ele
Nikkie KEDDIE, Modern Iran: Roots and Results of Revolution, (ABD, 2003), 313.
politik
alınan
7
milliyetçiliklerin Ġran‟ın siyasal-coğrafi çevresine ne tür etkileri olduğu ve
olabileceği üzerinde ayrıntılı olarak durulmaktadır.
8
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Habermas, küreselleĢmenin millî devletlerin geleceğine nasıl bir
etkileri olacağını inceleyen çalıĢmasında, “bugün, her ne kadar bazı devletler
eski imparatorlukları (Çin), Ģehir devletlerini (Singapur), teokrasiyi (Ġran),
kabile örgütünü (Kenya) andırsa veya daha ziyade aile hanedanlığına (El
Salvador) ya da çok uluslu Ģirketlere benziyor olsa da BirleĢmiĢ Milletler
örgütü bir milli devletler kulübüdür” demektedir. Zira modern devleti millî
devlet haline getiren, bir “milletin” sembolik Ģekilde inĢa edilmesidir. Millî
Ģuur, modern hukuk biçimleri içinde inĢa edilmiĢ olan teritoryal devlete
vatandaĢlar arası dayanıĢmayı tesis edebilecek zemini temin etmektedir. 21
Smith de, milliyetçiliklerin geniĢ çaplı terör ve yıkım yaratma
kapasitesine rağmen millet ve milliyetçiliğin modern dünya düzenine tek
gerçekçi sosyo kültürel çerçeveyi sunduğunu iddia etmektedir. Ona göre
bugün millet ve milliyetçilik rakipsiz durumdadır; ayrıca milli kimlik de yaygın
olarak çekici ve etkili olmaya devam etmekte, pek çok kiĢi onun kültürel
tatmin,
köksalmıĢlık,
güvenlik
ve
kardeĢlik
ihtiyaçlarını
karĢıladığını
hissetmektedir.22
Bu doğru tanımlamalar, uluslararası sisteme iliĢkin bir genel çerçeve
ortaya koyarken, Ģunu da bizlere hatırlatmaktadır ki, millî devletler (ulusdevletler) mutlak anlamda milliyetçilikleri temsil etmezler. Bu sistemde
devletleri millî yapan güç iliĢkilerinin yarattığı zorunlu rekabet ve iĢbirliğidir.
Dolayısıyla “millî devlet” kavramının ilk çağrıĢımı olarak belli bir milliyete
dayanma
hele
bir
etnisiteye
dayanma
uluslararası
sisteme
iliĢkin
değerlendirmelerin konusunun biraz uzağında kalmaktadır.
21
22
Jurgen HABERMAS, KüreselleĢme ve Milli Devletlerin Akıbeti, (Ġstanbul 2001), 78-81.
Anthony D. SMITH, KüreselleĢme Çağında Milliyetçilik, (Ġstanbul 2002), 182.
9
Nitekim milliyetçiliklerin her bir örnekte birbirinden faklı terorik
açıklamalara ihtiyaç gösterecek kadar çeĢitlilikler ve özellikler taĢımaları,
kapsayıcı
bir
anlama
çerçevesinin
geçerliliğini
zorlaĢtırmakta
hatta
imkânsızlaĢtırmaktadır.23 Özellikle Sami Zübeyde tarafından dikkat çekilen
bu husus, milliyetçiliğin bir bütün halinde siyaset bilimi açısından incelenmesi
ve anlaĢılması çabalarını anlamsızlaĢtımamakla birlikte, milliyetçiliklerin “sui
generis” yönlerine ilgi gösterilmesini zorunlu kılar.
Milliyetçilik ifadesi Ģu anlamlara gelecek Ģekilde birkaç biçimde
kullanılmaktadır:
1.Bütün olarak millet ve millî devletlerin bütün bir kurulma ve kendini
idame ettirme süreci,
2.Bir millete ait olma bilinci ve milletin güvenliği ve refahıyla ilgili özlem
ve hissiyata sahip olmak,
3.”Millet” ve rolüne iliĢkin bir dil ve sembolizm,
4.Milletler ve millî irade hakkında bir kültürel doktrin ile millî emellerin
ve millî iradenin gerçekleĢmesine dair reçeteleri de içeren bir ideoloji,
5.Milletlerin amaçlarına ulaĢacak ve millî iradeyi gerçekleĢtirecek bir
toplumsal ve siyasî hareket.24
Pek çok açıdan, ideolojik bir hareket olarak milliyetçiliği kavramak,
örgütsel bir kültür olarak millete göre daha kolaydır. Smith milliyetçilik
konusundaki yaklaĢımları “modernistler” ve “primordialistler” (ilkçiler) olarak
ikiye ayırmaktadır. Buna göre, modernistler, milletin toplum ve tarih
mozaiğinde bulunan doğal ve gerekli bir unsur olmadığını; kapitalizm,
bürokrasi ve seküler faydacılık gibi modern geliĢmelerin ürünü yani tamamen
modern bir olgu olduğunu öne sürmektedirler. Milliyetçiliğin çağdaĢ koĢullarla
bütünüyle uyum sağlamıĢ olamamasından dolayı, millet bugün yaygın bir
Ģekilde var olsa bile aslında kökleri ne insan doğasında ne de tarihte olan,
gerçekten de koĢullara bağlı bir olgudur. Bu grubun iddiasına göre millet ve
23
24
Umut ÖZKIRIMLI, Milliyetçilik Kuramları: EleĢtirel Bir BakıĢ (Ġstanbul 1999), 262.
Anthony D. SMITH, Millî Kimlik (Ġstanbul 2004), 119.
10
milliyetçilik neredeyse kesine yakın bir Ģekilde 18. yüzyılın ikinci yarısında
baĢlamıĢ olup, Antik Çağ‟daki ya da Ortaçağ‟daki bunlara benzer gibi
görünen Ģeyler tamamen rastlantı veya istisna olarak anlaĢılmalıdır
25
. Bu
yaklaĢım, yöntem bakımından da, tarım ve sanayi toplumları dönemlerini
esas alır ve millet-milliyetçilik çalıĢmaları açısından hareket noktasını
modernliğin koĢulları ve süreçleri içinde tanımlar.26
“Primordialistler” yani “Ġlkçiler” ise etnik toplulukların ve ulusların,
tarihin doğal birimleri ve insan deneyiminin bütünleĢtirici unsurları olduğunu
vurgularlar. Bunun sosyo-biyolojik versiyonu, etnisitenin kan bağının uzantısı
olduğunu ve kan bağının da hayatta kalma mücadelesinde kolektif amaçları
gerçekleĢtirmede normal bir araç olduğunu vurgular. “Primordializm” terimi ilk
olarak Edward Shils tarafından kullanılmıĢ, daha sonra Clifford Geertz
tarafından 1950‟lerde geliĢtirilmiĢtir. Van Den Berghe, Masters ve Walker
Connor gibi isimler de bu kavramlaĢtırmaya yeni bakıĢ açılarıyla katkıda
bulunmuĢlardır.27 “Primordialist / ilkçi” ifadesinin sebebi, dil, din, ırk ve
etnisitenin karmaĢık siyasal süreçlerden önce gelmesi ve bu siyasal
oluĢumların üzerine inĢa edilebileceği bir temel oluĢturmasıdır. Ġlkçiler de
kendi aralarında gruplara ayrılabilir.28 Anthony Smith‟in çalıĢmalarında ilkçiler
temel
olarak
“doğalcı,
kültürel
ve
biyolojik”
baĢlıkları
altında
sınıflandırılmaktadırlar. Virginia Tilley de ilkçi yaklaĢımları “biyolojik, kültürel
ve psikolojik” olarak sınıflandırmıĢtır.29
Milliyetçiliğin spesifik örnekleri birbirinden farklılık arz etmektedir.
Milliyetçilik tartıĢmalarının temelinde milliyetçi ideoloji ya da milliyetçilerin
görüĢlerinin varlığı teorik zorluğun sebebi olarak görülür. Bununla bağlantılı
bir diğer tartıĢma konusunun da milliyetçiliğin, milletlerin kendi bakıĢ açıları
25
Anthony D. SMITH, Ulusların… a.g.e., 30.
27
Edward SHILS, “”Primordial, Personal, Sacred and Civil Ties”, British Journal of Sociology,
8, 2, (1957), 142”den naklen Umut ÖZKIRIMLI, Milliyetçilik Kuramları: EleĢtirel Bir BakıĢ
(Ġstanbul 1999), 76.
28
Anthony D. SMITH, Ulusların…a.g.e., 34.
29
Umut ÖZKIRIMLI, a.g.e., 78.
26
11
ve özgün tarihi tecrübeleri ile okunmasından kaynaklandığı iddiasıdır.
Milletler ve milliyetçilikler diğer milletler ve milliyetçiliklerle çevrili oldukları için
milliyetçilikler birirlerinden farklı özellikler taĢıyabilmektedirler. Öte yandan
çatıĢmalar, “öteki” odaklı milliyetçilikleri doğurur.
Milliyetçilik konusundaki erken çalıĢmalar 19. yüzyıl sonunda Marksist
ve Sosyalistlerin milliyetçi hareketlere yönelik eleĢtirel çalıĢmaları olmuĢtur.
Ġkinci Dünya SavaĢı yılları itibarıyla da “aidiyet” merkezli sosyolojik
milliyetçilik kuramları etkili olmaya baĢlamıĢtır.
Khan, milliyetçiliğin genellikle, iyi ve kötü, kabilevi ve modern,
yurttaĢlık ve etnisite gibi ikili kavramlar etrafında anlaĢıldığını, böylelikle de
milliyetçiliğin en önemli yönünün ihmal edildiğini iddia etmektedir. Ona göre
bu en önemli yön ise, milliyetçiliğin hem mevcut bir devlet yapısında güç
paylaĢımı mücadelesi hem de bu mümkün olmadığında kendi devletini kurma
mücadelesi olduğudur.30
Eric Hobsbawm‟a göre milliyetçilik modern bir olgudur. Milletlerin ilk
iĢaretleri 17. yüzyılın sonlarında görülmüĢse de “ideolojik biçimde belirli bir
millet
ve/veya
etnik
topluluğu
sevmek”
olarak
tanımlanabilecek
“milliyetçilik”ten ilk defa 18. yüzyılda bahsedilmiĢtir. Hobsbawm‟a göre millet
öncelikle siyasal bir kavramdır. “Kolektif egemenlikleri, siyasal ifadesini bir
devlette bulan yurttaĢlar topluluğudur”. “Siyasal ve ulusal birimin birbiriyle
uyumlu olması gerektiğine inanan milliyetçiler tarafından yaratılmıĢ bir
varlıktır.” Yine, Hobsbawm‟a göre “yeterli sayıda insandan oluĢan herhangi
bir
topluluğun
mensupları
kendilerini
bir
milletin
mensupları
olarak
görüyorlarsa millet mevcut demektir.”31
30
Adeel KHAN: “”Baloch Ethnic Nationalism in Pakistan: From Guerilla War to Nowhere?”,
Asian Ethnicity, 4, 2, (Haziran, 2003), 281.”
31
Eric. J. HOBSBAWM, Nations and Nationalism since 1780, Programme, Myth and Reality,
(Cambridge, 1990), 18-19.
12
Gellner‟e göre ise, milliyetçilik, her ne kadar halde varlığını sürdürse
de, kadim, örtülü, uyuyan bir gücün uyanıĢı değildir. Gerçekte, sosyal
örgütlenmenin
yeni
bir
biçiminin
sonuçlarından
biridir.32
Weber
ve
Durkheim‟ın toplumları geliĢim evrelerinde inceleyen çizgisini sürdüren
Gellner, milliyetçiliğin temelde siyasal birim ile millî birimin çakıĢmalarını
öngören siyasal bir ilke olduğunu; milliyetçi duygunun ya bu ilkenin
çiğnenmesinin yarattığı kızgınlık ya da onun gerçekleĢmesinden duyulan
tatminden kaynaklandığını, milliyetçi akımın ise bu tür bir duygudan
hareketlendiğini iddia eder. Milletleri insanların yarattığına dikkat çeken
Gellner, milliyetçiliği; insanlık tarihini, avcı-toplayıcı, tarımsal ve modernendüstriyel olarak sınıflandırarak açıklamaya çalıĢtığı için fazla iĢlevselci
olmakla eleĢtirilmiĢtir. Bu fikrin vardığı açıklamalardan biri de milliyetçiliğin
ancak milliyetçilik çağında olabileceği çıkarımıdır. 33
Smith‟e göre, mit ve bellek, millet kavramını oluĢturan unsurlar
arasında “sine qua non” niteliğindedir. Belleksiz kimlik olamaz, mitsiz ortak
amaç olamaz; kimlik, amaç ya da kader millet kavramının zaruri ögeleridir. 34
Milliyetçilik tartıĢmalarına öncekilerden farklı bir boyut getiren en
önemli çalıĢmalardan biri Benedict Anderson‟un “Hayali Cemaatler” teorisidir.
Anderson, hem Marksist hem de liberal teorilerin bu alanda “görünüĢü
kurtarmak” için giriĢilmiĢ gecikmiĢ bir Batlamyusçu çabayla dumura uğramıĢ
oldukları ve gerekenin Kopernikçi bir ruh hali içinde yeniden bir perspektif
düzenlemesi olduğu görüĢündedir. Milliyetçilik kadar milliyetin de özel bir
kültürel yapım türü olduğunu iddia ederek Ģöyle der: “Milliyetçilik; liberalizm
faĢizm gibi olgularla değil de akrabalık, din gibi olgularla bir arada
düĢünülürse her Ģey daha kolay olabilir. O halde antropolojik bir ruhla ulus
hakkında Ģu tanımı öneriyorum: Millet, hayal edilmiĢ bir siyasal topluluktur –
kendisine aynı zamanda hem egemenlik hem de sınırlılık içkin olacak Ģekilde
32
Ernest GELLNER, Nations and Nationalism, (Oxford 1983), 48.
Ernest GELLNER, Uluslar ve Ulusçuluk, (Ġstanbul 1992), 19-79.
34
Anthony D. SMITH, Ulusların a.g.e., 22.
33
13
hayal edilmiĢ cemaattir.” Öte yandan Anderson, Gellner‟i, milliyetçiliğin sahte
maskeler takındığını kanıtlama endiĢesi içinde olmakla; “icat”ı “hayal” ve
“yaratım”la birlikte değil, “uydurma” ve “sahtekârlıkla” birlikte düĢünmekle
eleĢtirmektedir. Burada Anderson, milliyetçilik araĢtırmalarının bir tür
entelektüel milliyetçilik karalamasına dönüĢmesine karĢı olduğunun mesajını
vermektedir.35
Objektivist, Avrupa merkezci ve milliyetçi historiografi anlayıĢının,
sömürge sonrası (post-kolonyal) değiĢerek, “millet”i kesin ve gözlemlenebilir
bir gerçek olarak değil, bir tür ortak imge/hayal, toplum yapılanması ve öz
disiplin olarak görme eğilimi artmıĢtır.36 Ancak burada belirtmeliyiz ki, ne
Anderson ne Breuilly ne de Brass milliyetçiliğin ve milli bağlılıkların sahte,
gerçeklikten yoksun olduğunu iddia eder. Anderson‟un “hayal edilmiĢ
cemaatler” tezinden yola çıkarsak; milletin hayal edilmiĢ olması, onun sahte
olduğunu göstermez.37
Milliyetçilik tartıĢmalarının yoğunlaĢması ile literatürde “etniklik” ve
“etnisite” üzerine de bir baĢka tartıĢma odağı oluĢmuĢtur. Bu odaklaĢma,
milliyetçiliğin etnik ve teritoryal olarak sınıflandırılmasıyla da yakından ilgilidir.
Etniklik konusunu milliyetçilik bağlamında en çok inceleyen Smith, “etnik” ile
“millet”
arasındaki
iliĢkiye
dair
değerlendirmelerinde
Ģu
ifadeleri
kullanmaktadır: “Etnik geçmiĢlerinde köklerini arayan milletlerin tutkularını
yok farzeden bir sürekli dünya düzeni kurulamaz ve bu geçmiĢi tamamıyla
ihmal eden hiçbir millet ve milliyetçilik çalıĢması meyve veremez.”38
Kedourie‟ye göre, “etnisite” ve “etnik” kavramları, çoğul denen
toplumlarda, kültür, dil ve fiziksel özellikler bakımından, genelde çoğunluk
olan ötekinden farklı olanları ifade etmek için seçilmiĢtir. Ona göre, ABD
35
Benedict ANDERSON, Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, (Ġstanbul
1995), 18-21.
36
Mohamed TAVAKOLI-TARGHI: “”Going Public: Patriotic and Matriotic Homeland in Iranian
Nationalist Discourses”, Strategies, (2000), 13, 2, 175.
37
Umut ÖZKIRIMLI, a.g.e., 246.
38
Anthony D. SMITH, Ulusların… a.g.e., (Ankara 2002), 26.
14
çoğul bir toplumdur ve 1960‟larla birlikte özellikle siyah güç ve benzeri
ideolojilerle yazarlar bu konu üzerine eğilmeye baĢlamıĢlardır.39
Etnisite araĢtırmalarının ABD‟de rağbet görmesi ve sıklaĢmasından
sonra konu “erime potası” noktasında yoğunlaĢmıĢ, ancak Glazer ve
Moynihan‟ın “Beyond the Melting Pot (Erime Potasının Ötesi)” adlı çalıĢması
erime potası tezinin çöküĢüne yol açmıĢtır. ÇalıĢmada, New York‟ta yaĢayan
Zenciler, Porto Rikolular, Yahudiler Ġtalyanlar ve Ġrlandalılar‟ın etnik
kimliklerinin sürdüğü ortaya çıkarılmıĢtır.40 ABD‟de bundan sonra etnik ve
etnisite kavramları etrafındaki akademik araĢtırmalar artarak sürmüĢtür.
Ancak buradaki karmaĢanın temel sebeplerinden birisi “etnisite”nin ABD‟ye
farklı ülkelerden hatta farklı kıtalardan gelen ayrı ayrı milletleri ifade etmek
için de kullanılmıĢ olmasıdır. Bu, esasen örtülü biçimde millet ve etnisite
kavramlarının
eĢitlenmesi
anlamına
gelmiĢtir.
Etnik
milliyetçilik,
etnomilliyetçilik ve etnopolitik (etnik siyaset) kavramları da bu karıĢıklığın
üzerinde tartıĢılmıĢtır.41
Ahmadi, etnik, etnisite, etnik milliyetçilik gibi kavramların sosyologlar
ve
antropologlar
tarafından
değil
siyaset
bilimciler
tarafından
konu
edinildiğini; “etnomilliyetçilik” ve “etnopolitik” kavramlarının millî devlet ve
devlet sorunları üzerine düĢünen siyaset bilimciler olan Walker Connor ve
Joseph Rothschild tarafından literatüre sokulduğunu iddia etmektedir.
Ahmadi‟ye göre bu kavramlar çoğunlukla Batılı olmayan ülkelerin iç
sorunlarını açıklamak için kullanılarak etnik ve etnisite araĢtırmalarındaki
kavram karmaĢasının düzeyini yükseltmiĢtir. Connor‟a göre, etnik grup ırk ve
kültür birliği ile biçimlenmiĢ temel bir insan kategorisidir. Bir etnik gruba
“milliyet” karakterini veren ise öz Ģuurdur. Millet kavramına böyle bir açıklama
getiren Connor, milliyetçiliği devlete bağlılık olarak açıklayanları eleĢtirmekte,
39
Elie KEDOURIE, “”Ethnicity, Majority and Minority in the Middle East”, (Der.) Milton J.
Esman ve Itimar Rabinovich, Ethnicity, Pluralism and State in the Middle East, Ithaca:
Cornell University Press, 1988, 25.
40
Nathan GLAZER, Daniel P. MOYNIHAN, Beyond the Melting Pot, (Cambridge MA), 1963.
41
Hamid AHMADI, a.g.e., 24.
15
milliyetçilikle
ilgili akademik çalıĢmalarda yapılan
en
temel hatanın
milliyetçilikle millete bağlılığı değil de devlete bağlılığı eĢitleyen yaklaĢımlar
olduğunu iddia etmektedir. Hamid Ahmadi, etnikliğin, Lübnan‟da bir din
meselesi olduğunu, bununla birlikte, Ġran‟da, Pakistan‟da ve bir ölçüde de
Afganistan‟da bir dil meselesi olduğunu belirterek Ģöyle demektedir: “buna
göre, ġiiler Lübnan‟da bir etnik grupken Afganistan ya da Pakistan‟da
değildirler.”42 Bu, Atebeki‟nin Azerbaycan Türkleri‟nin Kafkasya‟da bir millet,
Ġran‟da ise bir etnik grup olduğu çıkarımıyla örtüĢmektedir.43
Ahmadi, tezinde, Theda Skocpol, Reinhard Bendix ve Barrington
Moore gibi tarihselci sosyologların metodunu takip ettiğini ifade ederek, “Ġran
örneği iĢlenirken Batı‟nın kabilecilik, etnisite, etnik gruplar ve etnik milliyetçilik
yaklaĢımlarının
yeterli
kavrama
araçları
sağlayamadığını”
belirtmiĢtir.
ÇalıĢmasını, dinsel-dilsel grupların farklılıklarının siyasallaĢmasında etkili
olduğunu düĢündüğü; devlet, elitler ve uluslararası güçlerden oluĢan üç
boyutlu bir çerçevede ele almaktadır.44 Ancak Ahmadi‟nin çalıĢması sadece
Ġran‟daki Türk, Kürt ve Beluçların milliyetçiliklerini incelemektedir. Öyleyse, Ģu
sorulmalıdır: Acaba aynı araçlar yani “devlet, elitler ve uluslararası güçler”
Ģeklindeki üçayaklı yapı Ġran ve Fars milliyetçiliklerini, ulus inĢasını ya da ırkçı
Panfarsizmi açıklayabilir mi?
Ġran‟ın ġiiliğin merkezi olma biçimindeki özel dinî konumu; siyaseti,
dolayısıyla ulus inĢası ve ilgili bütün siyasal süreçleri etkilemiĢtir. Özellikle
1979 devrimi sonrasındaki çalıĢmalar, “Ġran‟ın dinsel bir topluma sahip oluĢu”
Ģeklindeki toptan yorumlara neden olmuĢ, bu yöndeki yorumlar, Ġran tarihinin
de aynı yöntemle okunmasını beraberinde getirmiĢtir. Devrimin nasıl
dinselleĢtiği sorusuna cevap bulmak üzere yola çıkan sol ve liberal
yaklaĢımların Ġran ve devrim yorumlarında aynı metodu izledikleri görülür.
42
Touraj ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy, a.g.e., 24-26.
44
43
16
Mesela Fischer, 1980 tarihli çalıĢmasında45 ġiiliğin Ġran toplumunu öncelikle
dinsel bir biçimde Ģekillendirdiğini bu bakımdan siyasal geliĢmelerin de bu
mecrada akmasının kültürel bir zorunluluk olduğunu iddia etmektedir. ġiizme
ve Ġslamî radikalizme atıfla yapılmaya çalıĢılan bu açıklamalar Ġran tarihindeki
bir kısım olayları açıklarken bir kısmını açıklayamamaktadırlar. Mesela, 1979
devrimini açıklayabilen bu youmlar, 20. yüzyıl baĢındaki MeĢrutiyetçi hareket
gibi dinî karakter taĢımayan daha önceki kitlesel ya da entelektüel hareketleri
açıklayamamaktadırlar.46
Ġran‟ın
devrim
ihracı
meselesini
Panislamizm
ve
milliyetçilik
bakımından inceleyen makalesinde Haggay Ram, Eric Hobsbawm‟a atıfla
Ġran Ġslâm devrimciliğinin ideolojisini ġiilikle ve “intizar” kavramıyla ifade
edilen “Mehdi” bekleyiĢi ile açıklamaktadır. Ram, bu bekleyiĢin pasif değil,
aktif
bir
bekleyiĢ
olarak
yorumlanıĢını
da
ġeriati‟nin
yazılarından
örneklemektedir. Ram‟ın çalıĢmasında Ġslam-Milliyetçilik iliĢkisi, Ġran özelinde
ġiiliğin tarihsel süreç içinde Arap ve Türklere karĢı kimlik oluĢumunu
belirleyici bir unsur olarak geliĢtiği yorumundan hareket edilmekte, 1992
yılındaki Abu Musa adasının ele geçirilmesi operayonu bir örnek olay olarak
bu gelenekle açıklanmaktadır. Milliyetçiliğin Ġran‟ın modern dönemin tamamı
boyunca siyasî varlığını sürdürdüğünü ve zaman zaman (siyasî gereklilik
ortaya çıktığında) ĠslamîleĢtiğini belirten Ram‟ın bakıĢ açısı, bu bakımdan
Moazemi‟nin “kültüralizm” sınıflandırmasıyla örtüĢür.47
Keddie de, ġeriati‟nin Ali ġiası ve Safevi ġiası olarak yaptığı ayrımı,
1979 devrimini hazırlayan Ģartlar kapsamında önemli bulmakta ve ġeriati‟nin
“vesayet, imamet, ismet, velayet, taklid, adl, gaybet, intizar” kavramlarına
45
Michael J. FISCHER, Iran From Religious Dispute to Revolution, (Cambridge 1980).
Behruz Moazemi, Moaddel‟in “ġii ideolojinin devrimci yönünün sınıf, etnisite ve cinsiyet
farklarını ortadan kaldırdığı yönündeki benzer çıkarımı da eleĢtirmektedir. Behrooz
MOAZAMI, The Making of the State, a.g.e., 14-16.
47
Haggay RAM: “”Exporting Iran‟s Islamic Revolution: Steering Path Between Panislam and
Nationalism”, Terrorism & Political Violence, (Yaz 1996), 8, 2, 7-24.”
46
17
iliĢkin tablosunu aktarmaktadır.48 Ancak Ram‟ın yorumu da fischer‟in yorumu
gibi sınırlıklıkları bulunan bir çerçevedir. Esasen, milletleĢme ve milliyetçiliğin
tarihi geliĢimlerini incelemekten çok günümüz Ġran‟ından kalkılarak yapılmıĢ
milliyetçilik yorumları olarak açıklayıcı olmaktan uzaktırlar.
Ġran üzerine yapılmıĢ antropoloji, siyasi tarih ve siyaset sosylojisi
çalıĢmaları bir Ģekilde aĢiret, kabile ve bunların idare ile iliĢkileri hususlarına
temas eder. Sebebi, sadece toplum örgütlenmesinin gelenekselliğinden değil,
geniĢ Ġran coğrafyasında 21. yüzyılda bile varlıklarını sürdüren bu sosyal
birimlerin, modernleĢme de dâhil ülke tarihinin yaĢadığı bütün değiĢimlerde
açıklayıcı olabilmesindendir. Ancak bunu daha iyi anlamak için Moazemi‟nin
kullandığı “etno-kabilevî monarĢizm”den faydalanmak gerekir. Moazemi,
1501-1925 arasındaki dönemi, etno-dilsel kabilelerin/aĢiretlerin siyasal
yönetimleri
ile
geçen
dönem
olarak
ifade
etmektedir.
Arap-Ġslam
hâkimiyetinden sonra Ġran‟daki ilk bağımsız devlet dediği Safeviler ve 1925
yılına kadar süren Kacar devrinde Ġran‟ı Türkçe konuĢan aĢiretlerin
yönettiğini, Zend hanedanının bunun istisnası olduğunu yazmaktadır.
Zendlerin ise Lor aĢiretlerinin bir birliği olduğunu, ülkenin baĢkentini “Pers”
anavatanı olan ġiraz‟a taĢıdıklarını ifade etmektedir.49
Bir etnik birimi tanımlama giriĢiminde R. Naroll kabileyi, “öğrenilmiĢ ve
paylaĢılan hayat tarzı bir „altkültür‟den çok, bütün bir kültür oluĢturan topluluk”
olarak tanımlamaktadır.50 Patricia Crone ise kabilenin “ilkel” özelliğine
“biyolojik bağ” kavramıyla iĢaret etmektedir.51 Snyder ise kabile ve kabileciliği
ırksal anlamda olmayan etnisite ile denk kavramlar olarak görmektedir.
Snyder, etnik gruba bağlılığı karĢılamak üzere kullanılan “etnomilliyetçilik”
48
Nikkie KEDDIE, Modern Iran, a.g.e., 202-209. ġeriati Safevi ġiasını, kiĢinin sorumluluk
bilincini azaltıp dini gelenekselleĢtiren, hatta etnosantrikleĢtiren bir ġia yorumu, Ali ġiasını ise
bunu değiĢtirmek için yeniden dönülmesi gereken yol olarak değerlendirdiği kitabı Türkçe‟ye
de çevrilmiĢtir. Bkz: Ali ġERĠATĠ, Ali ġiası Safevi ġiası, (Ġstanbul, 1990).
49
Behrooz MOAZAMI, The Making of the State, a.g.e., 5-7.
50
Raoul NAROLL, “”Ethnic Unit Classification”, Current Anthropology, 4, (1964), 5‟ten naklen
51
Patricia CRONE, “”The Tribe and the State”, J.A. Hall (Der.), States in History, Oxford,
1986, 48-49”dan naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 30.
18
kavramını reddetmekte, “bir etnik veya dilsel gruba bağlılık” olarak
“kabilecilik”i (ya da kabilevîliği-tribalizmi) daha uygun bulmaktadır. Ma Shu
Yun ise millet ve kabile kavramlarının sadece coğrafi bakımdan farklılık
gösterdiğini, Batı‟da millet olanın Afrika‟da kabile olduğunu ispat etmeye
çalıĢmıĢtır.52
Lois Beck, Ġran‟daki aĢiretlerle ilgili çalıĢmasında, aĢireti/kabileyi
“üyeleri arasında tek bir kültürel hususiyete sahip olduğu inancı ve ortak bir
geliĢme tarihi olan sosyopolitik valık” Ģeklinde tanımlayarak, kabul edilen bu
tekliğin siyasi iĢlevlere hizmet edip kültürel farklılıkları maskelediğini iddia
etmektedir.53
Kabilenin merkezi güçten yalıtılmıĢlığı ve kabile ve devletin birbirleriyle
zıtlık içinde oldukları tespiti kabile/aĢiret kavramıyla ilgili olarak sosyal
bilimciler arasında yaygın biçimde kabul görmüĢ bir tespittir. Devlet, düzenin
ve üretimin kaynağı olarak görülürken; kabilevî toplum, isyanın kaynağı
olarak görülmüĢtür.
Bassam Tibi, aĢiret/kabile ve etni kelimelerinin Ortadoğu bağlamında
eĢanlamlı kelimeler olarak kullanılamayacaklarını ifade etmektedir. Tibi‟ye
göre, “Ortadoğu‟yla ilgilenen sosyal bilimciler, homojen bir milletten mahrum
olan ulus devletlerde ulus altı bölünmeleri tasvir etmekte bir araç olarak
etnisite kavramına baĢvurmaktadırlar. Avrupalı tarihçiler kendi tarihlerinin
modern öncesi dönemlerindeki gruplamalar için etnisite, Avrupa dıĢı
toplumlarınki için
ise
alçaltıcı bir
ifadeyle
kabile/aĢiret
kavramlarını
kullanmıĢlardır. Böylelikle “kabilevîlik” Avrupalı olmayan fakat Afrikalı ya da
Arabik bir fenomen olarak görülmüĢtür. Genel olarak sosyal bilimciler ve
52
Ma Shu YUN, “”Ethnonationalism, ethnic Nationalism and Mini Nationalism: A Comparison
of Connor, Smith and Snyder”, Ethnic and Racial Studies, 13, 4, (1990), 533-534”ten naklen,
53
Lois BECK, Tribes and State in Nineteenth and Twentieth Century Iran, Philip S. Khoury
ve Joseph Kostiner (Der) Tribes and State Formation in the Middle East, Berkeley: University
of California Press, 1990” içinde 197.
19
özellikle de Ortadoğulular da Avrupa merkezli bu çağrıĢımdan uzak durmak
için kabile/aĢiret terimlerini kullanmamaya baĢlamıĢlardır.”54
Hamid Ahmadi Ġran‟daki aĢiret/kabile olgusunu anlatmak üzere Ģunları
ifade
etmektedir.
“Ġran‟daki
kabileler
akrabalık
bağı
temelinde
oluĢmamıĢlardır; bunların oluĢumunda sosyopolitik düĢünüĢ daha önemli bir
etkiye sahiptir. Kültürel ve siyasi olarak Ġran‟daki kabileler kendi içlerinde ve
aralarında pek çok anlaĢmazlığa ve düĢmanlıklara sahiptirler. Bunlar mutlaka
devletten izole olmadıkları gibi devletle mutlak bir çatıĢma veya mücadele
içinde de olmayabilirler. Bir taraftan Ġran tarihinin uzun süreli devletlerini
kurmuĢ kabileler mevcutken diğer taraftan devlet tarafından oluĢturulmuĢ
kabileler de mevcuttur. Ġran tarihinin geneli için Ģu söylenebilir ki,
kabileler/aĢiretler Kralın (ġahın) temsilcileri olmuĢ ve konumları karĢılıklı bir
desteğin göstergesi olmuĢtur.”55 Ahmadi‟ye göre, ülkenin önemli bölümü belli
siyasal güce sahip kabilelerin elinde olduğu için 20. yüzyılın ortalarına kadar
Ġran‟ın durumunu en iyi ifade edebilecek kelime kabilevîliktir. “Esasen Ġran‟ın
sınır bölgeleri ve komĢu coğrafyalarında da kabileler yerleĢiktir. Azeri
Türkleri, Kürtler, Lorlar, Bahtiyariler ve Araplar Batı‟da; Azeriler, Kürtler ve
Türkmenler
kuzeybatıda,
kuzeyde
ve
kuzeydoğuda,
Beluçlar
ise
güneydoğuda.”56 Ancak Ahmadi çalıĢmanın bir baĢka bölümünde Ġran‟daki
kabile yapılarını sayarken ilgili bölümlerde ısrarla bir etnik kimliğin adı olarak
kullandığı “Azeri” kelimesini kullanmamaktadır. Ġran‟da Kürt, Beluç ve Azeri
milliyetçiliği gibi siyasi fenomenlerden çok Kürt, Beluç, Arap, Türk veya
Türkmen kabilevi kimliklerin olduğunu iddia etmektedir.57
54
Bassam TIBI: “”The Simultaenity of the Unsimultaneous: Old Tribes and Imposed NationStates in the Middle East”, Philip S. Khoury ve Joseph Kostiner (Der) Tribes and State
Formation in the Middle East, Berkeley: University of California Press, 1990” içinde 138.
55
56
Hamid AHMADI, a.g.e., 52. Ahmadi bu dağılımı yaparken, etnisite ve aĢiret/kabile
terimlerinin kavramlaĢtırılmasında gösterdiği hassasiyeti göstermemekte ve Azerbaycan
Türklerinden aynı cümle içinde hem „Azeri‟ hem de „Azeri Türkleri‟ olarak bahsetmektedir.
57
20
Öte yandan Tapper, Ġran‟da Kürt, Azerbaycan Türkü ve Beluç gibi
önemli dilsel grupların tek bir aĢiret etrafında birleĢmiĢ olmayıp farklı aĢiretler
etrafında teĢkil olduklarını belirtmektedir. Buna göre, Ġran Kürtleri Zengane,
Kelhur
(kısmen
ġii),
Mukri,
Ardalan
ve
ġakak
aĢiretleri
etrafında
örgütlenmiĢken Azeri Türkleri ile iç içe olarak karıĢmıĢ ġadlu, ġakaki,
Karaçurlu ve Dumbuli gibi aĢiretler de bulunur. Azerbaycan Türkü nüfus
kısmen aĢiretler etrafında örgütlenmiĢtir ve bunlar AfĢar, Kacar ve ġahseven
aĢiretleridir.58 Beluçistan‟da ise Yarahmadzay, Ġsmailzay, Marri, Narui,
Mubaraki, Rigi ve Barakzay aĢiretleri mevcuttur.59 Ancak Azerbaycan
Horasan ve Beluçistan eyaletlerinde Kürt, Kürdistan eyaletinde Azeri,
kuzeydoğuda Türkmen aĢiretleri arasında Beluç nüfus bulunmaktadır.
Albert Hourani, Ġran‟daki geniĢ aĢiret grupları için Ģu değerlendirmeleri
yapmıĢtır: “…gerçek akrabalık bağlarıyla bir arada tutulmazlar. Okur-yazar
olmayan toplumlarda çok az sayıda insan dört nesil önceki atalarını bilir ya
da az sayıda insan bunlarla iliĢkilerini Ģahsen tanıdıklarıyla veya sıkça
gördükleriyle olan iliĢkilerinin ötesine taĢır.60
Hamid Ahmadi, Richard Tapper‟ın Ortadoğu ve Orta Asya‟daki
aĢiretlerin soya dayalı gruplar olarak görülmesinin Anadolu, Ġran ve
Afganistan‟daki çoğu heterojen ve karmaĢık Ģeflikler olan aĢiretleri
kapsamayan bir yaklaĢım olacağı görüĢüne katılmaktadır. Buna göre, Safevi
hanedanını kuran muhtelif Türkmen aĢiretler karmaĢık siyasi aidiyetler ve
kültürel ideolojilerin harmanlanmasıyla bir araya
gelmiĢlerdi.
Burada
Tapper‟ın aĢiretlerin farklı soy ve dillere dayanmaları durumunda bile zaman
içinde bir dayanıĢma geliĢtirebileceklerine dair tespitine iĢaret edilmektedir.
58
Richard TAPPER, The Conflict of Tribe and State in Iran and Afghanistan, (Londra 1983),
18-19. Tapper‟ın Ġran‟daki aĢiretlerle ilgili kapsamlı çalıĢması olarak ġahseven Türk
aĢiretlerini konu alan eseri öne çıkmaktadır. Bkz: Richard TAPPER, Ġran‟ın Sınır Boylarında
Göçebeler: ġahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi, (Ankara 2004).
59
Selig S. HARRISON, In Afghanistan‟s Shadow: Baluch Nationalism and Soviet
Temptations (New York 1981) Carnegie Endowment for International Peace, 9.
60
Albert HOURANI: “”Tribes and States in Islamic History” Philip S. Khoury ve Joseph
Kostiner (Der) Tribes and State Formation in the Middle East, Berkeley: University of
California Press, 1990, 304.”
21
Yine Rudi Lindner‟in güney Ġran‟daki Basseri ve Beluçistan‟daki Marri
aĢiretleriyle ilgili çalıĢmasında aĢiretlerin kan bağları kadar ortak çıkarlar
etrafında da örgütlendiği tezinden de yararlanılmaktadır. 61 Ancak Hamid
Ahmadi‟nin aĢiretler arasındaki kanbağının bir mit olduğu iddiası, Ġran‟daki
aĢiret/kabile olgusunun birer ortak milliyet ya da etnisite haline gelmesi
korkusunun telaĢıyla tezin temeli haline getirildiği anlaĢılmaktadır. Oysa farklı
aĢiretlerin/kabilelerin ortak dil ve kültüre sahip oldukları ya da olabilecekleri,
yine bu aĢiretlerin birbirleriyle akraba oldukları ya da olabilecekleri de
bilinmektedir. Nitekim Ġran‟da aĢiretlere etnik grup denmesine antropolojik ve
sosyolojik olarak karĢı çıkılabilir fakat etnik gruplar, azınlıklar ya da milletlerin,
aĢiret, aĢiret konfederasyonu ya da daha küçük birimlerin bir araya
gelmesiyle oluĢabileceği göz ardı edilemez.
Kabile kavramını; Ġran toplumunu tarihini anlamada bir araç olarak
görmek yararlı olabilir. Ancak, Moazemi ve Ahmadi‟nin tezlerindeki
kabile/aĢiret
izahları,
daha
kuruculuklarını milletleĢme
çok
Ġran‟daki
sürecinin
Türk
dıĢında
yönetimlerin
göstermeye
devlet
yönelik bir
akademik çaba gibi görünmektedir. Oysa eĢzamanlı olarak (16-20. Yüzyıl)
dünyanın geri kalan kısmında da devletlerin, hanedanlar ve bu hanedanların
temsil ettikleri geniĢ sülalelerin merkezde yer aldıkları idareler olduğu
bilinmektedir. Çoğu yazar tarafından Ġran‟da milletleĢmenin ya da Ġranlılık
kimliğinin baĢlangıcı kabul edilen Safevi döneminde, hatta Kacar devrinde
bile, Ġran ordusunun büyük kısmını, Ġlhan, Han ve Ġlbey konumundaki Türk
aĢiret
liderlerinin
62
bilinmektedir.
merkezin
emrine
verdikleri
askerlerin
oluĢturduğu
Kabile ya da aĢiret kavramlarına baĢvurulması, kabilelerin
etnik kimlikleri ya da millî aidiyetleri ile iliĢkilendirildiğinde yeni tartıĢmalar
61
Hamid AHMADI, a.g.e., 57-58. Ahmadi, “ortak siyasi çıkar” tezini güçlendirmek üzere
Frederick Barth‟ın Hamse konfederasyonunu konu alan çalıĢmasında vurgulanan “herhangi
bir anlaĢmazlık durumunda bir grubun aĢiretten ayrılarak yeni bir birim oluĢturabilmesi ya da
baĢka bir aĢirete katılabilmesi” olgusuna da atıfta bulunmaktadır. Bkz. a.g.e., 63.
62
Javad SAFINEJAD, Jam‟iyat-e Ashayer-e Iran az 1128 ta 1220 H.Gh (Az Ahd-e Shah
Sultan Hussein Safavi ta Fath Ali Shah) (The Tribal Population of Iran from Shah Sultan
Hussein to Fath Ali Shah Qajar 1715-1835) Farsça metin, (MeĢhed: Astan Quds Razavi,
1988)‟den naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 229.
22
baĢlamaktadır. Bu bakıĢ açısında yönetici bir aile soyuna dayanmayan
Pehlevi rejimi adeta modern Millî Ġran‟ın miladı haline gelmektedir ki, gerçekte
Rıza ġah‟ın tam da bu asaletin meĢruiyetine binaen “Pehlevi”liği icad ettiği
bilinir.
Ġran‟da milliyetçiliğin geliĢimi ve bu milliyetçiliğin devlet sistemi
düzeyinde Fars milliyetçiliğine dönüĢümüne iliĢkin bölümde inceleneceği
üzere Fars milliyetçiliği doğrudan doğruya Batı‟daki ırkçı Pancermenist ve
Ġndo-Aryanist düĢünce tarafından ĢekillendirilmiĢtir. Bu bakımdan Fars
milliyetçiliğinin
kaynağında
ırkçılığı
görmekteyiz.
Fars
milliyetçiliği,
Avrupa‟daki ırkçı düĢünceden ilham almamıĢ, Ġndo-Aryanizmin tarih kurgusu
nedeniyle doğrudan bu fikrin elinde büyümüĢtür. Bu özelliği, Fars
milliyetçiliğini
doğu
toplumlarındaki
diğer
örneklerden
ayırır.
Fars
milliyetçiliğinin karĢılaĢtırılabileceği tek doğulu örnek Hindistan‟da bulunabilir.
Ġran‟ın bugün pek çok açıdan çevresinden farklılık arz eden siyasal
özelliklerinin gerisinde bu tarihi gerçeğin olduğunu söyleyebiliriz.
Fars milliyetçiliğinin temelini oluĢturan Ġndo-Aryanizmin Ġran‟a ilgisi,
ırkçı teorinin en önemli köĢe taĢlarından olan ırksal tiplojileri ve eĢitsizlik
kuramını geliĢtiren Gobineau ile baĢlamıĢtır. Kont Joseph Arthur de
Gobineau L‟Essai sur l‟inégalite des races humaines (Ġnsan Irklarının
EĢitsizliği Üstüne Bir Deneme) adlı dört ciltlik kitabında, ırkçı düĢüncelerini,
Boulainvilliers‟in Fransız halkını oluĢturan soylu Cermen ırkı ile Kelt ırkları
hakkındaki görüĢlerini benimseyerek baĢlatır. Boulainvilliers‟in düĢüncelerini
Fransa dıĢına taĢıyıp, tüm dünyayı ve tüm tarihi kapsayacak biçimde
genelleĢtirme çabası gösterir. Bu çabası, zamanının Avrupa toplumlarının
kolonici yayılmasıyla uyumludur. Irkçı düĢünüĢün böyle geniĢletince Cermen
ırkın Frank soyluluğu ile baĢlayan düĢünceleri, beyaz ırkın öteki (renkli)
ırklara üstünlüğü sonucuna ulaĢacaktır. Ona göre insanlık tarihinin yazgısı
baĢlangıçta saptanmıĢtır. Ġnsanlık tarihini kavramak için kendi zamanına dek
yapılan çalıĢmalar, ona göre dinsel ve metafizik çalıĢmalar olup tarihin asıl
ögesinin
ırkların
fizik,
moral
ve
entelektüel
eĢitsizliği
olduğunu
23
kavrayamamıĢlardır. Gobineau Buda‟nın kan karıĢmasına karĢı kendini
korumak için kast sistemini yaratmıĢ olan ırkına bir ihanet olduğunu
düĢünmekteydi. Ona göre ulus kan karıĢımının bir ürünüydü ve insanlık için
tehlikeli idi. Yurtseverlik bir Cermen erdemi değildi. Cermen erdemi
“ırkseverlik” idi. Soyluluklarını koruyan Cermenler ile Sami ve Romalı dıĢkılar
arasındaki fark buradaydı. Avrupa tarihi ise, kuzeyin karıĢmamıĢ Cermen ve
Frank ırkları ile güneyin Aryan ırka Sami ve Zenci kanının karıĢmasıyla
doğan Latin ve doğunun Aryan ırka Moğol kanı karıĢmasıyla doğan Slav
ırklarının savaĢıydı. Gobineau, Çin kültürünün bile sarı ırk tarafından
yaratılmıĢ olamayacağını iddia etmekte ve bunun ancak Hindistan‟dan göçen
Aryan
ırkından
Ksihatriyalar
tarafından
kurulmuĢ
kastlarla
olduğuna
inanmaktaydı. O, eski Yunanlıları, eski Ġranlıları, Kuzey ve Batı Avrupa
halklarını
Aryan
sayarak
Aryan
kavramının
kapsamını
beyaz
ırk
kavramınınkine yaklaĢacak kadar geniĢletmiĢ oluyordu.63
Gobineau‟nun çalıĢması ırklar üzerine sıradan bir entelektüel teorik
giriĢim olarak kalmayıp dünya tarihine etki edecek bir fikrin zemini oldu. Tam
zamanında atılmıĢ bir tohum gibi siyasal alana yayıldı ve bu düĢüncelerin
yayılması için kurulan Gobineau Dernekleri Almanya‟da hızla Ģubeler açmaya
baĢladı. Ünlü kompozitör Wagner ile ırk öğretisinin Gobineau‟dan sonraki en
ünlü sözcüsü olan Chamberlain da bu derneğin üyesi idiler. Derneğin
çalıĢmaları Alman ırkçılarını ve ileride Nazileri etkilemiĢtir. Bu geliĢim çizgisi
Gobineau-Wagner-Chamberlain-Rosenberg-Hitler
adlarıyla
anılmaktadır.
Yine bu çizgi, ırkçılık düĢüncesinin emperyalizme alet edilmesinin en önemli
adımı olarak zikredilir.64
Irkçılık düĢüncesi ile milliyetçilik düĢüncesini karĢılaĢtıran ve bunların
iliĢkisini inceleyen pek çok çalıĢma vardır. Bu konu Anderson tarafından
Ģöyle bir nihaî tahlille açıklanmaktadır: “Meselenin esası Ģudur. Milliyetçilik
tarihsel
63
64
mukadderatın
terimleriyle
düĢünür,
oysa
Alâeddin ġENEL, Irk ve Irkçılık DüĢüncesi, (Ankara 1993), 86-88.
Alâeddin ġENEL, a.g.e., 89.
ırkçılık
zamanın
24
baĢlangıçlarından bu yana iğrenç bir çiftleĢmeler dizisiyle aktarılan ebedi
bulaĢıklıklar rüyası görür: Tarih dıĢıdır. Zenciler, o görünmez katran fırçası
sayesinde sonsuza kadar zenci kalacaklardır; Ġbrahim‟in tohumu Yahudiler,
ne pasapot taĢırlarsa taĢısınlar, hangi dilde konuĢur, okur, yazarlarsa
yazsınlar sonsuza kadar Yahudi‟dirler. Irkçılık rüyalarının kökenleri ulus değil,
sınıf ideolojilerinde, en çok da yöneticilerin kutsallık, “mavi” ya da “beyaz” kan
iddialarında, aristokratlar içi “üremelerde” yatar. O halde modern ırkçılığın
farazi aile babasının bir küçük burjuva milliyetçisi değil, Joseph Arthur, Kont
Gobineau olması ĢaĢırtıcı değil. Irkçılık ve anti-semitizmin ulusal sınırları
aĢan bir tarzda değil de temelde ulusal sınırlar içinde ortaya çıkması da…
BaĢka bir deyiĢle bunlar dıĢ savaĢları değil, içerideki baskı ve egemenliği
gerekçelendirirler.65
Bu bakımlardan tezde, eklektik bir yöntem zorunlu hâle gelmektedir.
Ahmadi‟nin Sckopol, Bendix ve Moore‟dan ilhamla tasnif ettiği üçayaklı
yapının üç ayağının da (devlet, elitler, uluslararası güçler) milliyetçiliği ortaya
çıkaran dinamikler olarak Kürt, Azerbaycanlı ve Beluç milliyetçilikleri için
geçerli olmadığı değerlendirilmektedir. Meselâ Kürtçülük, devlet ve elitler
unsurlarından oldukça bağımsız olarak geliĢmiĢ görünmektedir. Aynı durum
Beluçlar için de geçerlidir. Uluslararası güçlerin her üç milliyetçilikte de etkisi
yadsınamaz ancak bu da milliyetçiliğin siyasal etki ve gücü nedeniyle
neredeyse dünyadaki bütün milliyetçilikler için geçerli bir olgudur ve Ġran‟a
özel bir anlam penceresi aralamamaktadır.
Veziri‟nin Anderson‟dan ödünç aldığı “hayali millet” yaklaĢımı, Fars
milliyetçiliğinden çok Ġndo-Aryanist devlet inĢasını açıklamaktadır. Ancak
Veziri, bunu milliyetçilik adıyla ele almaktadır. Kitabının son cümlelerinden
anlaĢılan odur ki o, “Ġranlılık” kimliğinin hayal edilmiĢ bir kimlik olduğunu
ortaya koymaya çalıĢmıĢtır. Özellikle Fars ırkçılığının ulus-devlet inĢasındaki
rolü konusunda kapsamlı bir inceleme olan eseri, Ġran araĢtırmalarının
65
Benedict ANDERSON, Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, (Ġstanbul
1995), 167-168.
25
baĢlangıç okuma listesinde ilk beĢte olabilecek kadar önemlidir. Ancak
Ġran‟daki bütün milliyetçilikleri anlamak bakımından yeterli değildir.
Shaffer‟ın çalıĢması doğrudan Azerbaycan üzerinedir. Alanın kitap
boyutundaki
ilk
örneklerinden
olan
eser,
Ġran‟daki farklı
milliyetçilik
algılamalarına değinmemekte, ancak Azerbaycan‟ın özellikle yakın dönemine
dair önemli bir siyasi tarih anlatımı ortaya koymakta ve bunu “kimlik” oluĢumu
perspektifinden gerçekleĢtirmektedir. Ancak burada da Azerbaycan‟ın Ġran
içindeki özel anlamı ve yeri ihmal edilmiĢtir. Shaffer‟a gelen öznellik
eleĢtirilerinin öncelikle Ġran‟daki Azerbaycanlı kimliğini ayrıĢtırmasından değil
yukarıdaki
eksiklikten
değerlendirilmiĢtir.
kaynaklanmasının
daha
doğru
olacağı
26
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
ĠRAN’DA MĠLLETLEġME
Bu bölüm, “Ġran” ve bu terimi karĢılamak üzere Batı literatüründe
kullanılan “Persia” kavramlarının, devamlılık arz eden ve belli bir siyasi
yönetim altında örgütlenmiĢ, ortak tarihe sahip bir milletin varlığının
sorgulanabilir olduğunu vurgulamak üzere yukarıdaki baĢlık altında ele
alınmıĢtır. Bölüm, Ġran coğrafyasının 1501‟den 1911‟e kadar olan siyasi
tarihinden kesitler de içermektedir.
Ġran‟ı “Persia” biçiminde adlandırmak Batı‟nın Doğu‟yu yeniden keĢfi
ile gerçekleĢmiĢtir. Persia, eski Yunanlıların bölgenin tamamına Persepolis‟e
dayanarak verdiği isimdir.66 Batılı araĢtırmacıların, Avrupa‟daki siyasi
geliĢmelerin
etkisi
ve
Avrupa
hanedanlarının
birbirleri
ile
süren
mücadelelerin, sömürgecilikle kesiĢtiği kavĢaktan itibaren ırklar ve diller
üzerine yoğunlaĢmaları, Schlegel, Sir William Jones, Gerald Rendall, J. C.
Adelung, A. L. Von Schlozer, Jacob Grimm, Max Müller, V. Rask, J. G.
Herder, F. Bopp, Arthur de Gobineau gibi isimlerin 19. yüzyıl sonundaki
çalıĢmaları, Aryanizm, Ġndo-Aryanizm gibi kavramları siyasal ideolojiler haline
getirmiĢtir. Fars Milliyetçiliğine iliĢkin bölümde açıklanacağı üzere, bu aynı
zamanda ırkçılığın ve Batı‟nın milliyetçilik anlayıĢının doğuĢudur.67
Bugünkü
Ġran‟ı
“Persia”
biçiminde
adlandırmanın
gerisinde,
Oryantalizmin bir siyasal bakıĢ açısı olarak güçleniĢini görmek gerekir. Ġngiliz
ve Alman literatürü, “Arya” ve “Persia” kavramlarını terminolojik keĢifler
olarak dönemsel çıkarları esasında kullanmıĢ, bunların da dünyanın geri
66
Nikkie KEDDIE, Modern Iran, a.g.e., 2.
Mostafa VAZIRI: Iran as Imagined Nation: The Construction of National Identity (New York
1993), 16-30.
67
27
kalanı tarafından tarihî gerçeklikler biçiminde kabul edilmesini sağlamıĢlardır.
Nitekim Ġngiltere 20. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Ġran‟ı tamamen
“Persia” olarak anma eğilimindedirler. Pek çok devlet dokümanında, devlet
adamlarının beyanatlarında ve hatıratlarında, resmi adı Ġran olan ülkeden
“Persia” olarak bahsedildiği dikkat çekmektedir.68 1930‟lara gelindiğinde Rıza
ġah, dönemin Alman Ġndo-Aryanizminin etkisi ve stratejik düĢüncelerle
Batılılardan ülkesini “Ġran” olarak anmalarını isteyecektir.69
Bugünkü
kuruldukları,
Ġran
coğrafyasında
yaĢadıkları
ve
binlerce
yıkıldıkları
yıldır,
bilinmektedir.
çeĢitli
devletlerin
Özellikle
Batılı
kaynakların Ġran tarihi ya da Persian History olarak doğrusal biçimde
gördükleri tarihi devir içinde, burada kurulmuĢ bütün devletler sıralanır.
Zayende Rud ve Ciroft medeniyetleri ile baĢlatılan bu çizgi Ġran Ġslam
Cumhuriyeti‟ne kadar getirilir. Proto-Elam, Elam, Mana, Med, AhameniĢ,
Seleukid, Part, Sasani, Emevi, Abbasi, Tahiri, Alavi, Saffari, Samani,
Büveyhi, Gazneli, Selçuklu, HarzemĢahlı, Ġlhanlı, Muzafferi, Celayirli, Timuri,
Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi, AfĢar, Zend, Kacar, Pehlevi ve Ġslam
Cumhuriyeti‟nin isimleri ardı ardına sıralanır. Bunlara zaman zaman ortaya
çıkmıĢ bölgesel hanlık ve yönetimlerin ilave edildiği de olur. Bu sunuĢ, Ġran‟ın
canlı siyasal tarihin varlığını hep sürdürdüğü ve devletlerin daima varolduğu
bir coğrafya olma özelliğini, aralıksız devam eden bir Ġran devlet geleneğinin
varlığı biçimindeki yanlıĢ algılamaya da dönüĢtürmektedir. Bu yanlıĢ
algılamanın bir adım ötesinde ise sözkonusu devletlerin Fars devletleri ve bu
tarihin Fars tarihi olduğu çıkarımı yer alır.
Ġran tarihinin bu biçimde yorumlanmasıyla, bugünkü Farsların ataları
kabul edilen eski medeniyetler bütünüyle Persler olarak görülür ve bölgede;
toplum ya da yönetim olarak vaolmuĢ bütün Fars dıĢı usurlar dıĢarıdan
68
Ian SPELLER: “”A Splutter of Musketry? The British Military Response to the Anglo-Iranian
Oil Dispute 1951”, Contemporary British History, 17, 1, (Ġlkbahar 2003), 62-63.”
69
Nikkie KEDDIE, Modern Iran, a.g.e., 2. ġah‟ın talebi yazılı olarak 1935 yılında beyan
edilmiĢtir. Ġngiltere, Perisa isiminde en çok ısrar eden ülke olmuĢtur. Bkz:
http://www.iranchamber.com/geography/articles/persia_became_iran.php
28
gelmiĢ yabancı güçler olarak kabul edilir. Bu, iddia edilen “Ġran tarihinin”
binlerce yıl süren bir yabancı istilasından olduğu değerlendirmesini de
zorunlu olarak beraberinde getirir. Batılı kaynakların ve Aryanist Ġran
kaynaklarının Araplar, Türkler ve Moğollar için; “Arab invaders”, “TurkishTurkic invaders”, “Seljuk invasion”, “Mongol invasion”, “Turkmen tribal
invasion”, “Kizilbash invasion” gibi ifadeler kullanmaları Ġran‟ın modern
dönemde yaĢadığı Britanya, Rusya ve ABD müdahale iĢgallerini de
gölgelemekte, bu güçlerin yabancı istilacılar olduğu fikrini akıllardan uzak
tutmaya yaramaktadır.70
Ġran tarihine dair bu algılama, bütün Ġran tarihi çalıĢmalarına
yansımıĢtır ve tarih anlatımında baĢlangıç / milad kabul edilen evrelerde
kendini daha net göstermektedir. Ġran tarihi araĢtırmalarının baĢlangıç olarak
genellikle iki süreci geçerli kabul ettiği görülür. ÇalıĢmaların bir bölümü
Milattan önceki bölge medeniyetlerini (genellikle AhameniĢleri) geri kalanların
çoğu ise ġiiliğin baĢlangıcını temel alır. Oysa ġiiliğin Ġran‟la özdeĢleĢmesi
bölgede uzun süren Arap-Ġslam ve Türk idarelerden sonra, yine Türk Safevi
yönetiminde gerçekleĢmiĢtir. Bu “milat” tercihinin nedeni Ġran‟ın 500 yıldır
ġiiliğin merkezi olmasıdır. Bu tarih yaklaĢımı, tarihin günümüz Ģartları ile
değerlendirildiğini gösterir. Zira bundan 600 yıl önce bugünkü Ġran
coğrafyasında ġiilik merkezî bir konumda değildi.
Safevi devletinin bugünkü Ġran‟ın temellerinin atıldığı evre olarak kabul
edilmesi, ancak bugünkü Ġran‟ı bir ġii devleti olarak görmekle mümkündür.
Oysa bu tezdeki milliyetçilik tartıĢmaları, bunun ne kadar mümkün olduğunu
sorgulamamıza neden olmaktadır. Safeviler öncesinde Memluk ve Osmanlı
doğusundan Afgan ve Çağatay batısına kadar geniĢ bir coğrafyada bugünkü
Ġran coğrafyasını da tamamen kapsayan Akkoyunlu devletinin milat kabul
70
Örnek olarak Bkz. Sandra MACKEY, The Iranians: Persia, Islam And The Soul Of A
Nation, (New York 1998), 40-85. Elton L. DANIEL, History of Iran, (Westport-ABD, 2000),
xiv, 12-13, 26-27, 64-65. Bu bakıĢ açısını yansıtan ve 20. yüzyıl baĢında hzırlanmıĢ Ġran
tarihi eserleri olarak Bkz. E. G. BROWNE, A Literary History of Persia Cilt.I-IV, (Cambridge1956), Zaka ul Mulk FOROUGHI, Tarih-e Ġran, (Tahran 1901, 1917), Gordon CHILDE, The
Aryans: A Study of Indo-European Origins, (Londra 1926).
29
edilmemesi baĢka türlü izah edilemez. Oysa örgütlenme yapısı, komĢu
devletlerle (özellikle Osmanlı ve Özbeklerle) siyasi iliĢkileri bu iki devletin
birbirinin tam ardılı olduğunu ortaya koyar.
Bununla beraber, efsanelerdeki mitolojik bir ülkeyi ifade eden “Ġran”
adının varlığından bağımsız olarak, bugünkü Ġran coğrafyasına hâkim
merkezi idareyi temsil etmek üzere, ilk yapının Safeviler olduğu genel kabul
görür. Ġran‟ın modern devlet inĢasının 17. yüzyıl Safevi ġahlarıyla
gerçekleĢtiği, Safevi Hanedanı‟nın da gücünün zirvesine ġah Abbas
döneminde (1587-1629) ulaĢmıĢ olduğu ifade edilmektedir.71 Ancak Safevi
Devleti‟nin kuruluĢu incelendiğinde zorunlu olarak Karakoyunlu ve Akkoyunlu
tarihi okunacaktır. Akkoyunlu Devleti‟ne kıyasla kısa süren hâkimiyetlerine
rağmen Türkmen Karakoyunlu Devleti‟nin (1374-1468) Azerbaycan merkez
olmak üzere (bugünkü Ermenistan dahil), bütünüyle Doğu Anadolu‟yu,
Bağdat dahil Irak‟ı ve günümüz Ġran‟ının neredeyse Batı yarısını kontrol ettiği
hatırlanmalıdır.72 Akkoyunlu Devleti‟nin ise; dönemin siyasi, sosyal, dinî,
askerî hatta diplomatik yapısını anlamanın asgarî Ģartı olduğunu belirtebiliriz.
Akkoyunlu Devleti, Üç-Ok Oğuzlarının Bayındır boyu etrafında örgütlenmiĢ
Türkmen oymaklarının bir anlamda siyasi birliğidir. Ġzleri bugün bile Türkiye,
Azerbaycan ve Ġran‟da görülen; AfĢar, Ağaçeri, Ahmedlu, Alpagut, Emirlü,
Arapkirlü, Baharlu, Bayat, Bayramlu, Biçenlü, Buldukani, Bozdoğanlu,
Çekirlü, Çepni, ÇemiĢkezekli, Çiganli, Döger, Duharlu, Dulkadir, Hacılu,
Hamza Hacılu, Haydarlu, Ġnallu, Candaroğlu, Ġvaz, Harbendelu, MamaĢlu,
MiranĢahi, Musullu, Pazuki, Pürnek, Karamanlu, Koca Hacılu, Rebi‟a, Sa‟dlu,
ġamlu, Tabanlu ve Yurtçı adlı Türkmen oymakları Akkoyunlu Devleti
toplumunu ve ordusunu oluĢturmuĢlardır. Akkoyunlular, batıda Osmanlı ve
Memlûklerle, doğuda ise Çağatay topraklarıyla, Güney Türkistan ve
Afganistan‟la sınırdaĢ olacak kadar büyük bir coğrafyada hâkimiyet
71
Bahram SOHRABI: “”Early Swedish Travellers to Persia”, Iranian Studies, 38, 4, (Aralık
2005), 631.”
72
Bkz. Faruk SÜMER, Kara Koyunlular, (Ankara 1984).
30
kurmuĢlardır.73 Safevilik, Akkoyunlu Devleti döneminde, bugünkü Güney
Azerbaycan‟ın Erdebil Ģehri merkez olmak üzere, bir Sünnî sufî tarikat
biçiminde ortaya çıkmıĢ, yine bir Türkmen olan Safevî silsilesinden ġeyh
Cüneyd‟in Anadolu‟ya geliĢi, buradaki faaliyeti ve Akkoyunlu Uzun Hasan‟ın
kızkardeĢi Hatice Begüm ile evlenmesiyle devlet içine girmiĢtir. 74 ġeyh
Cüneyd, Safevi devletini kuracak olan ġah Ġsmail‟in dedesidir. Öte yandan
Uzun Hasan da ġah Ġsmail‟in öz dayısıdır. 75 Safevilik‟in bir tarikat iken bir
hanedan ve devlet haline gelmesi araĢtırmacıların bir kısmı tarafından Ġran‟ın
mili devlet haline geliĢi olarak da değerlendirilir. Bu yorumda, bugünkü Ġran‟ın
ġiilikle özdeĢleĢmiĢ kimliği etkili olmaktadır. Ancak Ġran‟ın ġiileĢmesinin
Anadolu heterodoks Ġslam anlayıĢının ve bu anlayıĢa dâhil Türkmenlerin ġah
Ġsmail etrafında birleĢmeleriyle gerçekleĢtiğini biliyoruz. Öte yandan Walther
Hınz Ġran‟ın Millî devlet oluĢu sürecini Akkoyunlular devriyle baĢlatmıĢtır.
Batılı ya da Ġranlı, Ġran tarihi araĢtırmacılarının üzerinde yeterince
durmadıkları, Tebriz ve Diyarbakır merkezli bu Türkmen devletlerinin
(Akkoyunlu ve Karakoyunlular) güç ve etkilerini anlamak için, ABD‟nin bugün
Bağdat‟taki durumuna bakmak bile yeterlidir.
Bu bilgilerden çıkarılacak en açık sonuç, bugünkü Ġran coğrafyasında
toplumu siyasal anlamda örgütlendirmiĢ ilk kitlenin bu Türkmen AĢiretleri
olduğudur. 16-17. yüzyıl Avrupalı gezginleri ġah Abbas dönemi dâhil Safevi
döneminde saray dilinin Azerbaycan Türkçesi olduğunu yazmaktadırlar.
Ġsveçli
gezgin
Oxenstierna
1617
yılında
yaptığı
seyahatine
iliĢkin
yazdıklarında, “O dönemde Safevi sarayında konuĢulan dilin Türkçe‟nin
Azerbaycan‟da kullanılan Ģekli olduğunu, kendisinin de 1616‟da Ġstanbul‟da
Türkçe ve Farsça‟yı çalıĢmıĢ olduğunu, bu iki dili de bilmekle, ġah‟ın güvenini
kazanabildiğini”
milletleĢme
73
belirtmektedir.76
kavramından
çok
Safevilerin
“ġiiliğin
Ġran
tarihine
etkilerinin
kurumsallaĢtırılması”
ve
Akkoyunlu Devleti Hakkında Bkz. Ġlhan ERDEM, Kâzım PAYDAġ, Ak-Koyunlu Devleti
Tarihi, (Ankara 2007).
74
Elton L. DANIEL, a.g.e., 83.
75
ġeyh Cüneyd ve Akkoyunlu devrinin siyasi olayları hakkında Bkz. Walther HINZ, Uzun
Hasan ve ġeyh Cüneyd: XV. Yüzyılda Ġran‟ın Millî Bir Devlet Haline YükseliĢi, (Ankara 1992).
76
Bahram SOHRABI: a.g.m., 634.”
31
“devletleĢtirilmesi” kavramları ile okunması daha doğru bir yorum olacaktır. 77
Elbette bu kurumsallaĢma, kimlik oluĢumunda dinin ve mezhebin yerini öne
çıkarmıĢ ve Ġran milletleĢmesini mezhepselleĢtirmiĢ ya da mezhebin
milletleĢme sürecindeki etkisini artırmıĢtır.
1. Safevi Devleti:
ġiiliğin KurumsallaĢtırılması veya DevletleĢtirilmesi
Müslüman Arap toplumunun, siyasi nedenlerle Ġslam‟ın içinde yarattığı
mezhep ayrılığı, Arap soy ve kabile asabiyesiyle birleĢince Ġslâm dünyası bir
taraftan geniĢlerken diğer taraftan da bölünmeye mahkûm olmuĢtur.
Bölünme, siyasi boyuttan dinî-itikadî boyuta ulaĢmıĢtır. Konumuz açısından
önemli olan ġiiliğin üç farklı çizgisi Abbasiler döneminde Ģekillenmeye
baĢlamıĢtır. Bunlardan birisi kuzey Yemen‟de günümüzde de varlığını
sürdüren ve “beĢçilik” olarak da bilinen Zeydiyye ya da Zeydiliktir. Bu isimle
anılma sebepleri ġiiliğin beĢinci imamı kabul edilen Hz. Muhammed‟in
torununun torunu olan Zeyd Bin Ali‟yi takip etmelerindendir. ġiiliğin en yaygın
ikinci kolu olan Ġsmailiye ise “yedicilik” olarak da bilinen bir diğer alt
mezheptir. ġiilikteki altıncı Ġmam Cafer-üs Sadık‟ın oğlu Ġsmail bin Cafer‟i
imam tanıyanların mezhebidir. Sadece yedi imamı geçerli bilip tanıdıkları için
yediciler olarak anılırlar. Özellikle Fatımiler devrinde resmi hükümleri
olmuĢtur.78 ġiiliğin bugünkü en geniĢ kitlesini oluĢturan mezhep ise Oniki
Ġmamcılık olarak da bilinen Caferiliktir. Literatürde “Onikicilik” olarak da
bilinen bu mezhep, Cafer-üs Sadık‟ın daha ılımlı olan oğlu Musa el Kazım‟ın
imametine ve imametin silsilenin 12. sırasındaki Muhammed el Mehdi‟ye
kadar ulaĢtığına inananların mezhebidir. Mezheplerin ortaya çıkıĢları bir
tarafa, Abbasi, Büveyhi ve Fatımi idarelerindeki tartıĢmalar da dâhil olmak
üzere bugünkü Ġran coğrafyası yüzlerce yıl bu tartıĢmaların merkezi
77
Ali ASHTIANI: “”Cultural Formation in a Theocratic State: The Institutionalisation of Shiism
in Safavid Iran”, Social Compass, (1989) 36, 4, 481-492.”
78
Abdülbakıy GÖLPINARLI. Tarih Boyunca Ġslâm Mezhepleri ve ġiilik, (Ġstanbul 1987), 8790.
32
olmamıĢtır. Mezhepler alanındaki bu siyasi geliĢmelerin daha çok bugünkü
Irak topraklarında ve Bağdat merkez olmak üzere cereyan ettiği hatta zaman
zaman daha batıda, Suriye ve Mısır topraklarında yoğunlaĢtığı bilinir. Oniki
Ġmam ġiiliğinin Abbasilerle (Büveyhiler eliyle) ittifak ettiği, Emevi inançlarının
ve siyasetinin sadece ġiileri rahatsız etmediği, Sünni inancın en yaygın
mezheplerinden Hanefiliğin kurucusu olan Ġmam-ı Azam Ebu Hanife‟nin
Abbasiler devrinde hapsedildiği ve iĢkenceye maruz kaldığı gibi önemli tarihi
bilgiler ne Batı‟da ne de Ġslam dünyasında fazlaca bilinmez. Ama konumuz
açısından bilinmesi gereken asıl bilinmeyeni Nikki Keddie Ģu biçimde ifade
etmektedir: “ġu vurgulanmalıdır ki; bazı Müslümanlar ve Batılı Oryantalistler
arasında yaygın olan, ġiiliğin Ġran‟a özgü olduğu düĢüncesi, 1501 tarihine
kadar temelsizdir. Bu tarihten önce ġii Ġranlılar bulunmaktaydı ancak ġiilerin
büyük kısmı Ġranlı değildi ve Ġranlıların çoğunluğu da Sünni idiler.”79
Arap dünyasında mezhep konusunda yoğun bir kargaĢa yaĢanırken,
aynı dönemde bugünkü Ġran, Türkiye ve Suriye topraklarında daha sonra On
iki Ġmam ġiiliğine etkide bulunacak farklı geliĢmeler yaĢanmaktaydı. Abbasi
zamanından itibaren Oniki Ġmam ġiiliği ile Sünnilik arasında yaĢanan iliĢkiler,
14. ve 15. yüzyıldaki bazı mistik dinî hareketlerin temelini oluĢturdu. Bunlar
arasında Esterabad (Bugünkü doğu Ġran‟da) doğumlu Naimi‟nin (Fazlullah
Esterabadi) kurduğu Hurufilik, bir Sünni tarikat olarak doğan ve sonradan
Osmanlı Yeniçeri Ocağı‟nın resmi tarikatı olacak BektaĢilik gibi akımlar
sayılabilir. Türk kültüründen, Sünni ve ġii inanç unsurlarından hatta kimine
göre Hıristiyanlıktan bile bir takım ögeler-motifler içeren bu tarikatlar, 14. ve
15. yüzyıllar boyunca bugünkü Türkiye, Azerbaycan, Suriye ve Ġran
coğrafyalarında, bu coğrafyalar resmi olarak Sünni idarelerde olmalarına
rağmen geliĢmekteydi. Oniki Ġmam ġiiliği ile Sünnilik arasındaki zaman
zaman gerçekleĢen siyasî iĢbirliği ve karĢılıklı etkileĢim, ağırlıklı olarak
Türkmen olan muhtelif göçer-çiftçi aĢiretlerin dinî-siyasî motivasyonu haline
gelmekteydi. Bu yapılar, 1501 yılında Safevi liderliği etrafında devletleĢti.
79
Nikkie KEDDIE: “”Iran, Understanding The Enigma: A Historians View”, Middle East
Review of International Affairs, 2, 3, (Eylül, 1998), 8-9.”
33
Orijinal olarak Erdebil merkezli dingin bir Sünni tarikat olan Safeviliğin siyasî
liderliği, 15. yüzyıla gelindiğinde Anadolu‟daki KızılbaĢ Türkmen aĢiretlerin
katkısı ile militan bir Oniki Ġmam ġiileĢmesinin merkezi oldu.80 Bugünkü Ġran
coğrafyasına 11. yüzyıldan itibaren hâkim olan diğer yöentimler gibi Türk olan
Safeviler, hızla kendilerinden önceki devletlerin hâkim olduğu sınırlara kadar
uzandılar.81 Safeviliği ġiileĢtirerek devletleĢtiren ġah Ġsmail, Tebriz‟e hâkim
olduktan sonra ġiiliği kurumsallaĢtırmak üzere Arap coğrafyasına yönelerek
buradan ġii dinî kaynakları ve ġii din adamları aradı, bunları Tebriz‟e getirdi.
ĠnanmıĢ ve katı bir ġii Türkmen olan ġah Ġsmail, bu ġii ulemayı dinî
meĢrulaĢma, devletin ve ġahlığın kutsallaĢtırılması yönünde kullandı.82 Bir
taraftan da askeri alanda Türkmen aĢiretlerini83, bürokratik alanda ise
Selçuklular devrinde de istifade edilmiĢ olan Fars bürokrasisini ġahlığı altında
bir araya getirdi.
Ġran‟da milletleĢmenin miladı olarak kabul edilmesi tartıĢılırsa da,
Safevi devleti tarihi, bugünkü Ġran‟ın siyasi ve sosyal bakımdan Ģekillendiği
önemli bir tarihi süreci ifade eder. Batılı kaynaklar Ġran tarihini bugünkü
Ġranlılarla akrabalıkları dahi ispat edilmemiĢ pek çok halkın tarihi ve bunların
kurdukları devletlerin siyasi tarihleri ile baĢlatsa da, bugünkü Ġran‟ı inceleyen
tarafsız çalıĢmaların ülke tarihini 16. yüzyıldan itibaren ele alarak Ġran
coğrafyasındaki ortak kader anlayıĢının baĢlangıcını esas kabul ettikleri
görülür.
ġah Ġsmail Safevi, 16. yüzyılın tam baĢında Tebriz‟i aldıktan sonra
Bağdat‟tan Herat‟a kadar geniĢ bir coğrafyayı egemenliği altına alacak ve
80
Safevi devletinin kuruluĢ ve geliĢmesini dönemin epik vakanüvist özelliklerini de yansıtarak
anlatan ġah Ġsmail dönemi Safevi tarihne dair birinci kaynaklardan biri olan Rumlu Hasan‟ın
Ahsenü‟t Tevarih‟i için Bkz. Hasan RUMLU, Ahsenü‟t Tevarih: ġah Ġsmail Tarihi, (Ankara
2004).
81
Bernard LEWIS, The Multiple Identities of the Middle East, (Londra 1998), 65.
82
KarĢılaĢtırmalı bir çalıĢma olarak konunun ayrıntıları için Bkz. Taha AKYOL, Osmanlı‟da
ve Ġran‟da Mezhep ve Devlet, (Ġstanbul 1999), 111-142.
83
Bkz: Faruk SÜMER, Safevi Devleti‟nin KuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türkleri‟nin
Rolü, (Ankara 1992), 15-56.
34
235 yıl sürecek bir hanedanın siyasi hayatını baĢlatacaktır. 84 Oniki Ġmamlı
ġiiliği ülkenin ve devletin resmi dini haline getiren ġah Ġsmail‟in mezhep
konusunda çok katı bir tutumu olduğu ve ülkenin tamamını zaman zaman zor
da kullanarak ġiileĢtirdiği bilinmektedir. Pek çok araĢtırmacı, bu katı tutumun
ve ġiilik merkezli devlet kuruculuğunun gerisinde Anadolu‟daki Sünni
Osmanlı devletine bakıĢ açısının olduğunu ifade eder.85 Aynı Ģekilde,
Osmanlı devletinin, Akkoyunlu devrinde ġeyh Cüneyd‟in Trabzon‟a kadar
eriĢen siyasî-askerî etki ve gücünden duyduğu endiĢe ve inĢa ettiği karĢıtlığın
da etkisi göz ardı edilemez.86
ġiiliğin bir devlet dini haline geldiği Safevi devri, 1501‟den 1760‟a
kadar sürmüĢtür. Safevi yönetiminin dıĢ politikası, içeride ortak kimlik
algılamasının geliĢmesine neden olmuĢtur. Bu kimlik siyasal ve dinsel
boyutları ağır basan bir kimliktir. Devletin kuruluĢ aĢamasında KızılbaĢ
Türkmenlerle Fars bürokrasisi arasında yaĢanan ihtilaflar, çevre ülke ve
medeniyetlerle süren uzun mücadelenin etkisi ile öncelikli bir tehdit olmaktan
çıkmıĢtır. Bununla birlikte, aĢiretlere dayalı siyasal örgütlenme biçimi varlığını
korumuĢtur. Merkezi Ģehirler baĢta olmak üzere, edebiyat, mimari, güzel
sanatlar alanlarında özgün ve güçlü bir kültür de büyük ölçüde Safevi
devrinde oluĢmuĢtur. DüĢünce ve bilim hayatındaki geliĢmeler de dikkate
alındığında, bugün Ġran‟a atıfla anılan medeniyet mirasının önemli kısmının
Safevi devrinin ürünü olduğuna Ģüphe yoktur. Bununla birlikte, Safevi
devrinde, modern dönemlerde kullanıldığı anlamıyla bir “Ġran milleti”nden söz
etmek mümkün değildir. Nitekim Safevi kaynaklarının devleti “Ġran”, toplumu
da “Ġran milleti” olarak zikretmediği bilinmektedir.
Safevilerin, 16. yüzyıl baĢından itibaren mücadele içinde oldukları iki
klasik komĢu güç merkezi olan Osmanlı ve Özbek devletlerine, 17. yüzyılla
beraber kuzeyde Moskova merkezli Rus yönetimi, doğuda ise literatürde
84
Dilip HIRO, a.g.e., xvii.
Dilip HIRO, a.g.e., xxxviii.
86
Walther HINZ, a.g.e., 19-23, Taha AKYOL, a.g.e., 57-58.
85
35
Gurkani ve Muğal olarak bilinen Babür devleti bakıyesi Hint Alt kıtasındaki
Türk-Moğol devleti de eklendi.87 ġah Büyük Abbas olarak bilinen I. Abbas‟ın
etkin yönetiminden sonraki Safevi ġahları yönetim zafiyetleri, Avrupa ticaret
yollarının değiĢimi ve yukarıdaki mücadelelerin etkisi ile ülkesel kontrol
sıkıntıları yaĢamaya baĢladılar. 1698‟de Kirman‟da Beluç aĢiretleri, 1717‟de
Horasan‟da Afgan PeĢtun aĢiretleri, Mezopotamya bölgesinde ise Arap
aĢiretleri kontrol elde ettiler. Gılzay PeĢtunlarının bölgesel kazanımları Safevi
devletinin bütünüyle varlığını tehdit eden bir boyuta ulaĢmıĢtır. Bu Ģartlarda
AfĢar Türkmenler yeni bir siyasal güç merkezi olarak ortaya çıkmıĢtır. Nadir
ġah AfĢar, 1730‟dan itibaren Afgan-PeĢtun kontrolüne son vermiĢ, 1738‟den
sonra Kandahar, Gazne ve Lahor‟a kadar olan bölgeyi kontrol altına
almıĢtır.88 Nadir ġah devri Osmanlı-Ġran iliĢkilerinde göreli bir iyileĢmenin
yaĢandığı devirdir. Nadir ġah, ilk üç halifenin ġiilerce de kabulünü bir ulema
heyetine kabul ettirmiĢ öte yandan da mezhep ayrılığını ortadan kaldırmak
üzere Osmanlı devletine resmen baĢvurmuĢtur. Bu çabası karĢılık bulmasa
da Nadir ġah mezhep taassubunu devlet düzeyinde ortadan kaldırmıĢtır.
Onun bir özelliği de devletinin etrafında bulunan ve kendisinden önceki
idarelerin hasmı olan Osmanlı, Özbek ve Babürlü yönetimlerin Türklüğünden
memnuniyet duyması ve bunu her fırsatta dile getirmesidir.89
Böylelikle 19. yüzyıla kadar sürecek olan AfĢar hanedanı dönemi
baĢlamıĢtır. Nadir ġah‟ı, Adil ġah, Ġbrahim ġah ve ġahruh takip etmiĢtir. AfĢar
hanedanı döneminde eski Safevi corafyasında kontrol yeniden sağlanmıĢ,
hatta yeni toprak kazanımları da olmuĢtur. Ancak 1750‟den itibaren ortaya
çıkan ve Safevi mirasının sahibi olma iddiasındaki bir Lor-Bahtiyari aĢiret
ittifakı olan Zend sülalesinin hâkimiyetiyle ülkenin kontrolü yeniden el
değiĢtirmiĢtir. 40 yıl kadar süren Zend yönetimi süreklilik arz eden Türk
idarelerin içinde istisna teĢkil eden bir Lor, dolayısıyla Farsî yönetim
fasılasıdır. Zend yönetimi döneminde ülkenin güneyini yönetmekte olan ve
87
Sandra MACKEY, a.g.e., 85.
Elton L. DANIEL, a.g.e., 94-96.
89
Mehmet SARAY, Türk-Ġran ĠliĢkileri, (Ankara 1999), 68-73.
88
36
Anadolu‟dan Azerbaycan‟a oradan Afganistan‟a kadar geniĢ bir alana
yayılmıĢ Türkmen Kacar aĢiretinin Kovanlu obasından Ağa Muhammed Han
Kacar, 1794 itibarıyla son Zend ġahı Lotf Ali Han Zend‟i mağlup ederek
Kacar devletini kurmuĢtur.
2. Kacar Devleti:
MilletleĢme ve ModernleĢme
Kacar devri, çeĢitli açılardan yenilikleri ve değiĢimleri beraberinde
getirecektir. Devletin, aĢiret merkezli yapıdan dönüĢerek merkezîleĢmesi,
Avrupa ile yoğun iliĢkilerin baĢlaması, modernizmin giriĢi, üretim tarzının
değiĢmeye baĢlaması, matbuatın baĢlangıcı, askerî alanda yenilikler olması
bu hanedanın idaresi altında gerçekleĢmiĢtir. Sohrabi‟ye göre, “Ġran‟ın Avrupa
ile iliĢkileri 17. yüzyıl öncesindeki geliĢmelerle ĢekillenmiĢtir”. Avrupa
ekonomisinin geliĢmesi, Asya‟nın, özellikle de Hindistan ve Ġran‟ın lüks
mallarına olan Avrupa ilgisi ekonomik iliĢkilerin baĢlangıcını oluĢturmuĢtur. 31
Aralık 1600‟de Londra Doğu Hindistan Ģirketinin kurulması ve iki sene sonra
da Dutch (Hollanda) Doğu Hindistan Ģirketinin kurulması bu anlamdaki en
önemli adımlar olmuĢtur. Ancak Sohrabi‟ye göre Avrupa ile Ġran arasındaki
siyasi
yakınlaĢmanın
asıl
sebebi
“Persia”
(Ġran
bir
bütün
olarak
kastedilmektedir) ve Avrupa‟nın Türk düĢmanlığı yatmaktadır. 90 Ancak yoğun
ve Avrupa siyasal sistemini ilgilendiren iliĢkiler 18. yüzyıl sonu-19. yüzyıl
baĢında geliĢmiĢtir. Gerek Kacar devletindeki gerekse eĢ zamanlı olarak
Avrupa ve Osmanlı‟daki geliĢmeler, bu dönemin Ġran‟ın milletleĢtiği devir
olarak okunmasını mümkün kılar. Ancak bu, büyük ölçüde Kacar devrinin son
dönemlerinde, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl baĢında yaĢanmıĢ bir dönüĢümü
ifade eder.
90
Bahram SOHRABI: a.g.m., 631.”
37
Kacar dönemini “Ġran‟da milletleĢme” bağlamında ele alıĢımızın bir
nedeni de ülkenin ilk kez Ġran olarak anılmaya baĢlandığı dönem olmasıdır.
Coğrafi anlamda Ġran platosunda 7. yüzyıldan, aĢiretler arası savaĢların
baĢladığı 15. yüzyıla kadar tek bir kral ya da tek bir hanedan
hükmetmemiĢtir. Ġlhanlılar bunun tek istisnasıdır. Bundandır ki Venedikli
seyyah-kâĢif Makro Polo, 13. yüzyıl sonunda bölgeye seyahatinde “Persia”
dediği memlekette 8 ayrı adla 8 krallık olduğunu yazmıĢtır. Vaziri, safevi
devrinde bile bütün dıĢ yazıĢmalarda “Ġran” teriminin kullanılıĢının toplam on
iki defa olduğunu bunların da siyasi bir anlamda kullanılmadıklarını belirtir.
Osmanlı
padiĢahlarının
Akkoyunlu
ve
Safevi
Ģahlarına
yazdıkları
mektuplarda da “Acem ġahı”, “Acem ülkesi” ifadeleri yanında az da olsa “Ġran
toprağının ġahı” ifadesinin kullanıldığı belirtilir. Safevi devrinde “Ġran”
teriminin kullanılıĢı konusunda Japon araĢtırmacı Haneda Koiçi, üç biçimden
bahseder. Birincisi toprağı diğerlerinden ayırmak için kullanım, ikincisi
temelleĢmemiĢ olmakla beraber millet fikrini çağrıĢtıran memleket için
kullanım, üçüncüsü ise millet için kullanım. Ancak Zend ve Kacar devrine
gelindiğinde “memalik-e mahruse-ye Ġran” ya da “velayet-e mahruse-ye Ġran”
terimlerinin kullanılmaya baĢlandığı görülür.91
Kacar devrinin sonu, iki önemli geliĢmeye sahne olacaktır. Bunlardan
biri MeĢrutiyet devrimi diğeri de Avrupalı (Avrupa‟ya özgü) milliyetçiliğin
ortaya çıkıĢıdır. Ġran‟ın farklı coğrafyaları birleĢtiren bir terim olarak
kullanılması, dolayısıyla, coğrafi bir düzenlemeden, tedricen sosyopolitik bir
anlamla kullanılmaya baĢlanması aĢağıda anlatılacağı üzere bu dönemde
gerçekleĢmiĢtir.
91
Mostafa VAZIRI: a.g.e., 94-95.
38
i. BaĢlangıç Dönemi
Ġlk Kacar ġahı olan Ağa Muhammed Han Kacar, Zend‟lerin son
temsilcisi Lotf Ali Han‟ı mağlup ettikten sonra hâkimiyetini geniĢletmiĢ ve
Kafkasya‟ya yönelmiĢtir. 1795‟te Gürcü Kralı II. Erekle (Herakles)‟den Nadir
ġah devrinde olduğu gibi bu kez kendisine bağlı bir yönetim olmasını
istemiĢtir. Erekle‟nin bu çağrıyı reddederek Rusya ile bir anlaĢma yapması
üzerine, Gürcü ordusunu mağlup edip Tiflis‟i ele geçirmiĢtir. Kaynaklar, Ağa
Muhammed
Han‟ın
ġah
ünvanını
1796‟daki
bu
galibiyetle
aldığını
aktarmaktadır. Çar Katerina, Derbent‟i almak üzere bölgeye bir ordu
gönderecek ancak ondan sonraki Çar Paul‟ün geri adımı ile Kacar ġahı bir
galibiyet
daha
kazanacaktır.
Kafkaslar‟daki
bu
Müslüman-Hıristiyan
mücadelesi sürerken Ağa Muhammed ġah, hizmetinde bulunan üç kiĢi
tarafından öldürülecektir. Ancak Ağa Muhammed Han öldürülmesinden önce
yerine yeğeni sonradan Baba Han olarak da anılacak olan ve ġiraz‟da valilik
yapan Feth Ali Han‟ı tayin etmiĢ ve gerekli düzenlemeleri yapmıĢtır. Feth Ali
Han Kacar devletinin ġahı olduktan sonra, Kürt ġakaki‟lerden Sadık Han
ġakaki‟nin tehdidiyle karĢı karĢıya kalmıĢtır. Ancak Ağustos 1798‟de ġakaki
Feth Ali ġah tarafından mağlup edilmiĢtir. ġahlığına yönelik ikinci tehdit ise
öz kardeĢi Hüseyin Kulu Han‟dan (Hoseyn Goli Han) gelecektir. Feth Ali ġah
1803‟te de bu kalkıĢmayı ortadan kaldırmıĢtır.92
Ancak ġah‟ın içerideki meĢguliyeti ile eĢ zamanlı olarak Rus Çarı I.
Alexander, yeni bir yayılma kampanyası baĢlatmıĢtır. Gürcü asıllı Rus Prens
Çiçiyanov‟un da etkisi ile ilk olarak Tiflis‟i ele geçiren Rus Çarlığı, daha sonra
Azerbaycan‟ın kapısı kabul edilen Erivan‟a yönelince Rus-Ġran SavaĢı olarak
bilinen savaĢların en uzun süreni baĢlamıĢtır. Rusya ile girilen mücadele,
Ġran‟ın Batılı diplomatik iliĢkiler sisteminin tam ortasına düĢmesini de
beraberinde getirecektir. Zira dönem Avrupa‟da Napolyon dönemidir.
Napolyon, Çar Paul ile birlikte Hindistan‟ı ele geçirmek isteyince, Ġngilizler
92
39
Hindistan‟dan Kaptan John Malcolm‟u Ġran‟a göndererek Kacar Ġran‟ı ile 1801
tarihinde bir anlaĢma imzalayacaklardır. AnlaĢmaya göre, Ġngilizler Ġran‟a
askerî teçhizat ve teknik eleman yardımında bulunacak, Ġran da, Afganistan
veya Fransa‟nın, Hindistan veya Ġran‟a yönelecek bir saldırısına karĢı
koyacaktır. Ancak bu anlaĢma yürürlükte iken Ġngiltere, Rusya ile bir
uzlaĢmaya varınca, Ġran da Fransa ile 1807 tarihinde Finkenstein
AnlaĢmasını
yapmıĢtır.
Bu
anlaĢma
uyarınca
Ġran
ordusundaki
ilk
modernleĢme giriĢimi de baĢlayacak, Fransa‟nın Ġran‟a gönderdiği General
Gardane, Ġran ordusunda yeni metodlarla eğitimi uygulamaya koyacaktır.
Ancak, aynı yıl Napolyon‟un Avrupa‟daki zaferlerinden sonra Fransa ile
Ġngiltere arasında Tilsit BarıĢı‟nın gerçekleĢmesi nedeniyle bu kez Ġran
Ġngiltere ile 1809 tarihinde ittifaka girmiĢtir. Bunu iki ülke arasında yapılan iki
ittifak AntlaĢması takip ettikten sonra, Fransa‟nın Ġran ile bağları kopmuĢtur.93
Esasen Asya‟daki Anglo-Rus yarıĢı Çar Büyük Petro ve hatta ondan
öncesine kadar götürülebilir. Bu rekabet, 1780‟lerden itibaren bir tarafta
Katerina‟nın Osmanlı topraklarına iliĢkin bölme düĢüncesi, diğer tarafta da
Ġngilizler‟in doğmakta olan yeni Ġngiliz Hindistanı ve yeniden yapılandırılmıĢ
Doğu Hindistan kolonisi fikirlerinden kaynaklanmıĢtır. Rekabet, Çarlık
Rusyası‟nın Türkistan ve Çin topraklarına 19. yüzyılın ikinci yarısından
itibaren saldırgan biçimde yayılmasıyla zirve noktasına ulaĢmıĢtır. Ġngilizler,
bu Asya topraklarının sömürgeleĢtirilmesini Hindistan ve Basra Körfezi‟ndeki
sömürge menfaatlerine çok ciddi tehditler olarak gördükleri için, bu andan
itibaren Ġran topraklarına yönelik herhangi bir askeri yayılmanın kendileriyle
bir askeri karĢılaĢmayı göze almak anlamına geleceğini açıklamıĢlardır.
93
Ġran‟ın 19. yüzyıldan itibaren Batı devletleri ile girdiği güç dengesi iliĢkisi uzun yıllar devam
etmiĢtir. 19. yüzyılda Ġngiltere ve Rusya‟ya karĢı Fransa‟yla iliĢkilerini geliĢtiren Ġran, 20.
yüzyılın baĢında ise Rusya‟ya karĢı Ġngiltere‟nin diplomatik desteğini alacaktır. Yine 1960‟lı
ve 1970‟li yıllarda Pehlevi rejimi ABD‟ye olan bağımlılığını azaltmak amacıyla Avrupalı
ülkelerle iliĢkilerini çeĢitlendirme yollarını aramıĢtır. 1979‟daki devrimin ardından da ABD
baskılarına karĢı Batı Avrupalıların ve Rusya‟nın desteğini sağlamak istemiĢtir. AB
ülkelerinden Ġngiltere, Fransa ve Almanya‟nın kendilerine özgü Ġran politikaları ABD-Ġran
iliĢkileri bağlamında yeniden gündemdedir. Bkz: Burak TANGÖR: “”Transatlantik DayanıĢma
Bağlamında Batı-Ġran ĠliĢkileri”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA (Der.), Kaosa
Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 278.”
40
Rusya‟da üst düzey stratejistler doğrudan askeri yayılmayı savunsalar da
sonuçta Rus yönetimi daha az tehlikeli olan ve Ġngiltere‟yle savaĢ riskini
ortadan kaldıran sosyo-ekonomik nüfuz seçeneğini tercih edecektir.94
1804-1813 arasında süren Rus-Ġran savaĢı sonunda 1813 yılında
Gülistan AnlaĢması imzalanmıĢ ve Rusya, Aras nehrine kadar olan
toprakların sahibi olmuĢtur.95 Böylelikle Derbent‟ten Zencan‟a kadar uzanan
Azerbaycan coğrafyası bölünmüĢ, Kacar devleti, bugünkü Gürcistan‟daki
Megrelya,
Abhazya,
Ġmeretya
ve
Gurya
bölgelerinden;
bugünkü
Azerbaycan‟daki Bakü, ġirvan, Derbent, Karabağ, Gence, ġeki, Guba ve
TalıĢ hanlıklarından vazgeçmiĢtir. Bunun yanında Hazar‟daki Ġran gemileri de
Rus Çarlığı tarafından sınırlandırılmıĢtır.96
1813‟te gerçekleĢen Rus-Ġran barıĢı 13 yıl sürmüĢ ve 1826‟da iki ülke
yeniden karĢı karĢıya gelmiĢlerdir. 1828‟de sona eren bu ikinci savaĢta,
Ġngilizler‟in Ġran‟a kısmî desteğine rağmen Ruslar Tebriz‟in güneyine kadar
inmiĢlerdir. Ġran yeni kaptırdığı toprakların bir kısmını geri alsa da, toplamda
Rusya galip gelmiĢtir. SavaĢın ardından Güney Azerbaycan‟daki Miyane
Ģehrinde yapılan Türkmençay AntlaĢması ile önceki kayıplar kesinleĢmiĢ,
bunlara Erivan ve Nahcivan hanlıkları ile Ordubad da eklenmiĢtir. Rusya‟ya
kapitülasyonlar verilmiĢ, Hazar‟da Rus hâkimiyeti kesinleĢmiĢ, Rusya‟ya
Ġran‟ın istediği her hangi bir yerine konsüler elçi gönderme hakkı tanınmıĢ, iki
devlet arasında Ģartlarını Rusya‟nın belirleyeceği ekonomik anlaĢmalar
yapılması kararlaĢtırılmıĢtır.97
94
Younes Parsa BENAB: “”History of Iran: The origin and development of imperialist
contention in Iran; 1884-1921 A case study in under development and dependency”,
http://www.iranchamber.com/history/articles/origin_development_imperialist_contention_iran
1.php, 21.10.2005”
95
Nikkie KEDDIE, Modern Iran, a.g.e., 37-38.
96
Bkz: Tadeusz SWIETOCHOWSKI, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition,
(New York 1995), “Ġran ba Gafgaz”, Esnad ez Revabet, Edare-ye EnteĢar Esnad, Defter
Motaleat Siyasi ve Beynolmileli, Tahran 1372 H.ġ., Mehmet SARAY, a.g.e., 77-78.
97
Svante CORNELL: “”Small Nations And Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in
the Caucasus”, (Richmond, 2001), 37.”
41
ii. Batı Etkisinin Artması
19. yüzyılın baĢındaki Kacar Ġranı, üretim ve dolayısıyla sosyal hayat
alanında değiĢikliklere de sahne olmuĢtur. Tarıma dayalı bir ekonomik ve
sosyal yapısı olan ülkede daha önceki isyan ve siyasi hareketler de kırsal
hareketler olarak geliĢmiĢtir. Ancak ülkenin kuzeyinde ve daha çok
kuzeybatısında artan pirinç ve ipek üretimi, kapitalist iliĢkileri beraberinde
getirmiĢ, modern sınıf bölünmelerinin baĢlangıcı da bu dönemde olmuĢtur.
Bu dönemde yaĢanan askeri yenileĢmenin bir boyutu da Feth Ali ġah‟ın oğlu,
Azerbaycan valisi Abbas Mirza‟nın veliaht prensliği döneminden itibaren
Batı‟ya askerî öğrenci göndermesidir. Abbas Mirza‟nın ölümünden sonra da
yenilikler onun BaĢ Veziri Kaim Makam Farahani ile sürmüĢtür. Geleneksel
Fars bürokrasisinin bir örneği olan Kaim Makam Farahani, askeri eğitim
alanındaki yenilikler yanında Farsça‟nın yaygınlaĢması ve resmileĢmesi
yönünde de adımlar atmıĢ ve Farsça‟nın hem idare hem halk tarafından
anlaĢılır bir edebiyatının oluĢmasına katkıda bulunmuĢtur.98
Abbas Mirza‟nın ölümü nedeniyle Feth Ali ġah‟ın ikinci veliaht olarak
tayin ettiği Muhammed ġah Kacar, kardeĢi Ali Mirza‟nın 40 gün süren tahtı
iĢgal giriĢimine son verip Ġran‟ın yeni ġahı olmuĢtur. Muhammed ġah Kacar,
Kaim Makam Farahani‟yi BaĢbakan ilan etmiĢ ancak daha sonra 1835‟de
idam ettirmiĢtir. ġahlığı döneminde Herat‟ı yeniden almak için iki defa
buradaki Ġngilizlerle savaĢmıĢ ancak baĢarılı olamamıĢtır. Bu mücadelesinde
Fransa‟nın desteğini almak için Fransa Kralı Louis Philippe‟e bir subay
göndermiĢ ve bu talebe karĢı Fransa iki askerî eğitimciyi Tebriz‟e
göndermiĢtir. Ancak Herat‟a yönelik iki giriĢim de baĢarısız olmuĢtur.
Muhammed ġah Kacar 38 yaĢında ölünce yerine 17 yaĢında olan Nasıreddin
ġah geçecektir. Nasıreddin ġah, genç yaĢta, ülkenin altı bölgesindeki
isyanlarla yüzyüze kalmıĢtır. Tehlikeleri BaĢbakan Emir Kebir‟in de
98
42
katkılarıyla ortadan kaldırmıĢtır. Emir Kebir, geleneksel Fars bürokrasisinin
devamını gösteren bir diğer örnektir.99 Babası, Kaim Makam Farahani‟nin
aĢçısı olan Emir Kebir, sonradan Nasıreddin ġah‟ın kızkardeĢi ile evlenmiĢtir.
Emir Kebir‟in bir özelliği de 100 yıl süren Osmanlı-Ġran savaĢını sonlandırmak
üzere Osmanlı devletine, Griboedov‟un öldürülmesi üzerine de özür için St.
Peterburg‟a, Rus Çarına elçi gönderilmiĢ olmasıdır. Keza, Erzurum
AnlaĢması‟nı imzalamıĢ olması da onu önemli bir figür haline getirmiĢtir. Bu
diplomatik faaliyetler, Emir Kebir‟in Batı tarzı diplomasi ile yakınlaĢmasına da
yaramıĢtır. 100
Emir Kebir, geleneksel olarak ġii din adamlarının saraydaki etkisini
sınırlandırmaya yönelik bir politika izlemiĢtir. Onun tutumunu seküler gören
tarihçiler bile bulunur. Emir Kebir, 111 kadıyı cezalandırmıĢ, hukuk sistemini
hükümetin kontrolü altına almaya yönelik adımlar atmıĢtır. Ancak bu dönemin
en önemli geliĢmelerinden biri de Bâbîlik ve Bahaîliğin zuhur etmesidir.
Mehdi inancının bulunduğu ġii toplumunda zaman zaman Mehdi‟nin yakında
ortaya çıkacağı söylentileri yaygınlaĢmıĢ, zaman zaman da bundan
yararlananlar olmuĢtur. 1819 yılında ġiraz‟da doğmuĢ Arap asıllı ancak
FarslaĢmıĢ bir tüccar olan Seyyid Ali Muhammed, 1844‟te kendisine Bâb
adını vererek emirler yayınlamıĢtır. Kendisini ilahi bir görev ve yetki ile
Mehdilik ve Kaimlikle tanıtan Bâb, taraftarlar toplamıĢ, hükümet güçleri ile
çatıĢmıĢtır. Bâb öldürülse de Ġran içindeki bu akımlar devam etmiĢ, dönemin
vezirlerinden Mirza Bozorg Nuri‟nin oğlu Bahaullah da 1853‟te Bahailiğin
peygamberi olmak iddiasıyla bir manifesto yayınlamıĢtır. 101 Ġran‟daki dindevlet iliĢkileri bu Bâbî-Bahaî akımların etkisinde biçimlenmek zorunda
kalmıĢtır. Nitekim Bahaî ayaklanması karĢısında zorunlu olarak izlenen
siyaset, din adamları sınıfının ülkedeki etkisine yönelik Emir Kebir‟in
99
101
Mehmet Metin ÖREN, Ġran Türkleri Hürriyet Hareketleri, Ankara, 1997, 18-19.
100
43
adımlarının
artacaktır.
yönünü
değiĢtirecek
ve
din
adamlarının
etkisi
yeniden
102
Avrupa‟nın tıpkı Osmanlı topraklarında olduğu gibi Ġran‟da da nüfuz
sahaları araması, 19. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleĢmiĢtir. Batılı devletler,
Ġran‟da ülkesel ve ekonomik çıkarları için nüfuz ararken, Batı Avrupa‟da hızla
yayılan fikirleri de Ġran‟a taĢımıĢlardır. Eğitim, bilim, teknoloji, hukuk
sistemleri, ekonomi etkinin somutlaĢtığı önemli alanlardır.103
Ġran‟da millî kamuoyu yaratma giriĢiminin ilk örneği olarak Nasıreddin
ġah‟ın toplumu eğitme, (terbiyet) toplumu ülke ve dünyadan haberdar etmeye
yönelik kampanya ve siyasetinden meĢhurdur. “Ruzname-ye Vegayi-i
Ġttifagiye” adlı gazetenin 1851‟den itibaren yayına baĢlamasıyla Nasıreddin
ġah, halka pedagojik bir politika ile yaklaĢmıĢ, bunu yaparken bir taraftan da
millî kimlik geliĢimini sağlamaya çalıĢmıĢtır. Aile bağının vatan bağına
akmasını/dönmesini sağlamaya çalıĢmıĢtır. Dönemin resmî askerî dergisi
“Mirik” de askerler arasında aynı iĢlevi görmüĢtür. Yine gayrı resmi
yayınlardan “Ahtar”ı da bu açıdan hatırlamak gerekir. Bu yayınların hepsinde
“vatan” kavramı bir aile gibi yansıtılmıĢ; aile, taife, ihtiĢa ve aĢire
benzetmeleri yapılmıĢtır. ġah‟lar ise bu ailenin babaları olarak ifade edilmiĢtir.
Nasıreddin ġah‟ın eğitim ve sosyal hayata iliĢkin adımları da, (Darül
Fünun‟un açılması, Meclis-e Ġyanet be Fukara, Meclis-e Hıfzel Sıhha, Ġdare-i
Nazmiye ve Emniyet-i Amme, Mecma-ye Ademiyet, Encumen-e Uhuvvet gibi
merkezlerin kurulması vb.) Ġran‟daki milletleĢme sürecinin önemli aĢamaları
olarak değerlendirilmektedir.104 19. yüzyılın sonunda Osmanlı Devleti‟nde de
benzerleri açılan bu gibi kurumları “modern millî kurumsallaĢma” örnekleri
olarak görebiliriz.
102
Nikkie KEDDIE, Modern Iran, a.g.e., 132. Bâb‟ın idamından sonra 1852‟de 3000 Bâbî
daha idam edilecek, ancak hareketin fikirleri canlılığını koruyarak Ezelî ve Bahaî
hareketlerine katkıda bulunacaktır. Elton L. DANIEL, a.g.e., 108-109.
103
104
Mohamed TAVAKOLI-TARGHI: “”Going Public: Patriotic and Matriotic Homeland in
Iranian Nationalist Discourses”, Strategies, (2000), 13, 2, 181-182.”
44
Yunus Parsa Benab‟a göre her üçüncü dünya ülkesinin modern
tarihinde siyasi ve ekonomik bağımsızlık ve hürriyet yolundaki mücadele,
birbiriyle mantıksal olarak iliĢkili olan iki olgunun arasındaki dinamik etkileĢim
tarafından Ģekillendirilir: Emperyalistlerin üçüncü dünya üzerinde hegemonya
kurmaya çalıĢmaları ve bu yabancı müdahaleye karĢı kaçınılmaz olarak
geliĢen millî hareket. Benab, Ġran‟ın 1884-1921 yılları arasındaki tarihini,
Asya‟daki Anglo-Rus mücadelesi bağlamında bu durumun bir örneği olarak
görmektedir. Ona göre, BolĢevik devrimine kadar Ġran, bir asırdan daha fazla
bir süre Asya‟daki Anglo-Rus güç rekabetine konu olmuĢtur. Çarist geniĢleme
siyaseti ve Ġngiliz manipülasyonu; Ġran‟ı, Çin, Tayland, Afganistan, Mısır ve
Etiyopya gibi varlığını sürdürebilen bağımsız bir siyasi varlıkken, tedricen,
kaotik bir azgeliĢmiĢ Asya memleketi örneğine dönüĢmüĢtür. Ġran‟ın toprak
bütünlüğü ve ulusal egemenliğini hedef alan Ġngiltere ve Rusya, Anayasa
Devrimi‟ne yönelik karĢı devrimler gerçekleĢtirmek üzere Ġran‟ı 1907 yılında
nüfuz sahalarına bölmüĢlerdir. Bunlar, anayasacı fikirlerin Hindistan ve Orta
Asya‟ya yayılmasından korkarak Anayasacıların ilerlemeci programlarına
muhalefet etmiĢ, engellemeye çalıĢmıĢlardır. Ancak, Çarlık‟ın düĢüĢü ve
BolĢeviklerin zaferiyle 1907-1917 arasındaki “antant” dönemi sona ermiĢtir.105
Ġran tarih yazımında Kacar döneminin genel olarak kötülendiğini ve
karalandığını görmekteyiz. Bu bakıĢ açısına göre Kacar döneminde Ġran
toplumu yozlaĢtırılmıĢ ve ahlaksızlaĢtırılmıĢ, böylece sömürgeci güçlere açık
hâle getirilmiĢtir. Ġran-Rus savaĢlarından sonra dikte edilen 1813 ve 1828
Gülistan ve Türkmençay AntlaĢmaları, 1856 Anglo-Ġran savaĢı ve adaletsiz
Paris AntlaĢması (1857) sonrasında Ġran bağımsızlığını tamamen yitirmiĢ ve
Aglo-Rus güç mücadelesinin arenasına dönüĢmüĢtür. Bu yaklaĢım, dönemin
Avrupa güç dengesini, sömürgecilik sistemini, Osmanlı devletinin aynı
süreçte yaĢadıklarını ve Batı‟nın bir bütün halinde yaĢadığı hızlı kalkınma ve
dönüĢümün ve bunun Asya‟daki yansımalarını göz ardı etmektedir. Modern
Ġran araĢtırmalarında Türk Kacarlar, aĢiretler eliyle ülkeyi bir anlamda idare-i
105
Younes Parsa BENAB: a.g.m.
45
maslahat eden bir yönetim gibi takdim edilir. Mesela, aynı eserinde Kacar
devrini modernleĢmenin ilk adımları ve ulus inĢasının baĢlangıcı olarak gören
Moazemi, bir taraftan da, Kacarlar‟ı aĢirete dayalı bir siyasi-idari yapı olarak
tahfif ederken, Pehlevi yönetimini ise ülkede devlet kuruculuğunu baĢlatan,
aĢirete dayanmayan, Farsça konuĢan bir siyasi-idari yapı olarak övmekten
kendini alamadığı görülüyor.106
iii.Uluslararası Siyasi-Ekonomik ġartlar ve MeĢrutiyete Giden Yol
Emir Kebir‟in aynı zamanda eniĢtesi de olan Nasıreddin ġah
tarafından görevden alınarak hapsedilmesi ve sonra öldürülmesi, yeni
BaĢbakan Ağa Han Nuri‟nin dönemini baĢlatacaktır. Nuri‟nin icraatları için
“Emir Kebir‟in reformlarının geriye sarıldığı icraatlar” yorumu yapılır. Dönemin
bölge, hatta dünya siyaseti açısından en belirleyici olayı olan Kırım
SavaĢı‟nda Nuri‟nin savaĢın taraflarından olmamakla birlikte Rusya‟yı
desteklemesi Ġngiltere ile iliĢkilerini de bozmuĢtur. Nuri, 1853‟te Ġngiltere ile
anlaĢılarak vazgeçilen Herat‟ı bir kere daha almaya teĢebbüs etmek üzere
ġah‟ı ikna etmiĢ ve bu kez hedefe ulaĢılarak 1856 Ekim‟inde Herat yeniden
Ġran toprağı olmuĢtur.107 Ġngilizler derhal karĢılık vermiĢ, ancak bu kez
Herat‟tan değil Basra Körfezi‟nden saldırarak Harg Adasını iĢgal etmiĢlerdir.
1857‟de de BuĢehr‟e çıkarma yapmıĢlardır. Ġngilizler Ġran‟ın bir kaosa
sürüklenmesi ve Rusya‟nın ülkenin tamamını kontrol etmesinden korkarak bu
askerî kazanımlarla yetinmiĢ ve Herat‟ın Ġran kontrolünden çıkması
karĢılığında anlaĢmıĢlardır. Ağa Han Nuri bir süre daha görevine devam
ettikten sonra Nasıreddin ġah tarafından görevden alınmıĢ ve ġah hükümet
106
Behrooz MOAZAMI, The Making of the State, a.g.e., 58-59. Burada Moazemi Kacarlar
için “muhtmelen Tatar ve Türk kabilelerin bir karıĢımı” ifadesini de kullanmaktadır. Oysa,
Kacarlar‟ın, Orta Anadolu‟da yoğun olarak yaĢadıkları Yozgat civarından Akkoyunlu devrinde
gelmiĢ Bozok boyundan Türkmenler oldukları bilinmektedir. Bkz. Faruk SÜMER, Kara
Koyunlular, (Ankara 1984), X. Sümer, Bozoklar‟ın Dulkadırlılar‟la iliĢkileri, Safevi devrindeki
faaliyetleri ve devlet kuruluĢuna katkılarından da bir diğer eserinde sıkça bahseder. Bkz.
Faruk SÜMER, Safevi Devleti‟nin KuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türkleri‟nin Rolü,
(Ankara 1992), 71-79, 178-187.
107
46
iĢlerini daha yakından takip etmeye baĢlamıĢtır. Bununla birlikte, açlık, ipek
üretimindeki düĢüĢ gibi nedenlerle ülke ekonomisi sıkıntıya girmiĢ, bunu,
ülkede rahatsızlık yaratan Ruslar‟ın Türkistan‟daki iĢgalleri izlemiĢtir.
TaĢkent, Hokand, Semerkand, Buhara gibi önemli Türkistan Ģehirleri,
1866‟ya kadar tamamen Rus kontrolü altına girecektir.108
BaĢbakanlığa Mirza Hüseyin Han MoĢiruddovle‟nin 109 getirilmesinden
sonra, Ġran‟da reformlar artmıĢtır. MoĢiruddovle‟nin reformist uygulamaları
onun Tiflis ve Ġstanbul‟da görev yaparken Ģahit olduğu reformlardan
etkilenmesinin bir sonucu olarak değerlendirilir. 110 Ġstanbul‟da görev yaptığı
yıllar (1858‟den itibaren) Osmanlı‟da Tanzimat‟ın zirvede olduğu ve
Ġngiltere‟nin Rusya karĢısında Osmanlı toprak bütünlüğünü desteklediği,
ancak idari, adli vb. reformları teĢvik ettiği dönemdir. MoĢiruddovle, seküler
bir Ġran milliyetçiliğini savunan Feth Ali Ahundzade ve meĢhur Melkum Han‟la
da dostluğunu geliĢtirerek bunların fikirlerinin etkili olmasına imkân verecektir.
Bu dönemde 1870 yılında Nasıreddin ġah‟ın Osmanlı toprağı olan Bağdat ve
kutsal Irak Ģehirlerini ziyaret etmesi111 ve bu ziyarette kendisine reformist
Mithat PaĢa‟nın mihmandarlık etmesi, ġah‟ın Osmanlı‟daki geliĢme ve
yeniliklerle tanıĢmasını beraberinde getirmiĢtir. Bunlardan etkilenen ġah,
döner dönmez MoĢiruddovle‟nin görev ve yetkilerini artırmıĢtır. Bu reformlar,
daha çok ekonomik ağırlıklı olmuĢ ve Rusya‟dan çok Ġngiltere‟nin olumlu
tepkisi ile karĢılaĢmıĢtır. 1872 yılındaki Reuter imtiyazı, Ġngiltere‟nin bu
dalgadaki ilk ve en büyük kazanımıdır. Yahudi asıllı Almanya doğumlu Baron
Julius De Reuter adındaki Ġngiliz‟in Ģirketine 70 yıllığına Ġran‟ın bütün
madenlerini ve yeraltı kaynaklarını çıkarma, yol, trenyolu, baraj ve köprü
inĢaatlarını yapma gibi haklar verilmiĢtir. Ancak Rus rahatsızlığı ve halkın
108
Ġran‟da BaĢbakanlar için göreve gelmelerinden itibaren rütbe niĢanı biçiminde lakaplar
verildiği görülür. MüĢir-ul Devlet / Devlet MareĢali de Mirza Hüseyin Han‟a verilen lakaptır.
110
Afshin MARASHI, Nationalizing Iran, a.g.e., 39-40.
111
Nasıreddin ġah‟ın ziyaretinin ayrıntıları için Bkz. Mehmet SARAY: Türk-Ġran ĠliĢkileri,
(Ankara 1999), 86-89.
109
47
artan tepkisi ile 1873 yılında bu imtiyazdan vazgeçilmiĢtir. Bu vazgeçiĢle
beraber MoĢiruddovle de görevden alınmıĢtır. 112
Ancak 1870‟lerden itibaren Pandora‟nın kutusu açılmıĢ ve Ġran‟daki
imtiyaz yarıĢı baĢlamıĢtır. Keddie, Anglo-Rus rekabetinin Ġran‟daki durumunu
“imtiyaz avı” olarak tarif ederek, “Ġran‟daki imtiyaz avcılığı, genelde
spekulatörlerin ve maceracıların kısa yoldan kâr elde etmek üzere
oynadıkları bir oyundu” demektedir.113 Bu cümlelerin de ifade ettiği üzere, o
dönemde Ġran resmen bir sömürge olarak iĢgal edilmiĢ olmamakla birlikte,
Basra Körfezi‟ne doğru geniĢleyen Rus sömürgeciliğiyle emperyalist
Hindistan ve Basra Körfezi‟ndeki çıkarlarını korumaya çalıĢan Ġngiliz
stratejisinin arasında bir tampon devlet haline gelmiĢtir.114 Rusların bu
dönemdeki temel stratejisi, Britanya ile ticarî ve siyasal hegemonya yarıĢını
kazanmak üzere üç kolonyel aracı kullanmaya yönelikti: 1. sömürge tekelleri
2. Ġran Kazak Tugayı 3. finans kapital. Manzaranın geneline bakarak Ģunu
ifade edebiliriz ki, coğrafyası Ġran‟ı o çağın iki büyük imparatorluğu olan
Rusya ve Britanya‟nın yoluna çıkarmıĢtır. Britanya Ġran‟a baktığında en
zengin ve değerli kolonisi olan Hindistan yolunun üzerinde duran bir millet
görüyordu. Ruslar ise savunmasız güney sınırlarının karĢısında duran büyük
arazi parçasını kontrol etme Ģansını görüyordu.115
Ġran Kazak Tugayı, 1889 yılında, Nasreddin ġah döneminde artan halk
tepkisine karĢı Kacar sarayını korumak üzere Rus subayların getirilmesiyle
kurulmuĢtu. Bu subaylar ġah dâhil hiçbir Ġran makamından emir almıyor,
Saint
Petersburg‟daki
SavaĢ
Bakanlığı‟na
doğrudan
bağlı
olarak
çalıĢıyorlardı. Tugay görece modern ve etkili bir güce dönüĢtüğünde Ġran‟da
maaĢını aksama olmadan alan tek askeri kurum hâline gelmiĢti. Bu da, Ġran‟a
112
Nikkie KEDDIE, Modern Iran, a.g.e., 53, 61.
114
Ġngilizler, Ġran‟ın Nadir ġah AfĢar devrinde sadece 200 yıl önce Hindistan‟ı fethettiğini
bildikleri için bu konuyu stratejilerinin merkezine yerleĢtirmiĢlerdi. Bkz. Dr. Alireza AMIR,
Nazmi AFSHAR: “”South Azerbaijan and Iranian Turks, Report to the Center for Strategic
International Studies”, (Washington DC), 6”
115
Stephen KINZER, a.g.e., 45.
113
48
ait olmakla beraber Rus komutanlara sadık olan Kazak Tugayını Çarlık
Rusyası için önemli bir araç hâline getirmiĢti.116 Moazami, Kazak Tugayının
kurulmasını Osmanlı reform modelinin takip edilmesi olarak yorumlamakta ve
Ġran modernleĢmesinde önemli bir aĢama olarak değerlendirmektedir. 117
Ġran‟ı ticaret tarifesi uygulamaktan mahrum eden, Çarlara, Ġran‟dan her
türlü tavizi ve önceliği koparma Ģansı veren Türkmençay AntlaĢması‟nı takip
edecek biçimde, Ġran ticaretindeki Rus/Çarlık tekelini güçlendiren olgulardan
biri de Trans-Hazar demiryolu olmuĢtur. General Annenkof‟un emriyle
1888‟de inĢa edilen Asya‟nın bu ilk demiryolu, yaklaĢık 300 mil boyunca ve
neredeyse tamamen Ġran sınırına paralel olarak ilerliyordu. Ġran‟da demiryolu
yapılmasının çıkarlarına ters olduğuna karar verdiği andan itibaren Rusya, 10
yıl içinde böyle bir yolun yapılmayacağına dair hüküm içeren ve bittiğinde de
10 yıl uzatılacak olan bir antlaĢmayı ġah‟tan koparmayı baĢarmıĢtı. Rusya
demiryolu politikasıyla sağladığı avantajla, Ġran‟ın en büyük ticarî ortağı oldu
ancak bu ticaret tamamen Rusya‟nın lehineydi. Daha sonra Pers Ödünç
Bankası‟nı kurarak Ġran‟ı Çarlık finans kapitalinin yörüngesine oturtmaya
çalıĢtı.118
Ġngiltere ise, Ġran‟ı “güçlendirmek” adı altında ve Ġran‟ın Rus nüfuzuna
direnerek Ġngiliz çıkarları aleyhinde bir güç olmasını engellemek amacıyla Ģu
politikaları uyguladı:
- 1888‟de, o zamanlar Dicle nehri üzerinde vapur iĢletmekte olan
Ġngiliz Lynch KardeĢler ġirketi‟ne, Ahvaz bölgesine kadar Karun Nehri
üzerinde iĢletme hakkı verildi.119
- 1888‟de Imperial Bank of Persia‟ya para basma tekelini de veren bir
anlaĢma yapıldı.
116
Behrooz MOAZAMI, The Making of the State, a.g.e., 25.
118
119
Bu adım ülkedeki genel ulaĢımın yabancı kontrolüne geçiĢinde önemli bir aĢamadır. Bkz.
117
49
- Ġran‟daki Ġngiliz yatırımlarını artırmak ve teĢvik etmek üzere,
Nasreddin ġah‟tan hayat ve servet fermanı aldı. Mayıs 1888‟de kazandığı bu
ticarî araç, Ġngiltere‟nin yatırımcılarını muhtemel bir halk ayaklanmasına karĢı
güvence altına alıyordu.
- 1890‟da bir Ġngiliz vatandaĢı, Ġran‟daki tütünün üretim, satıĢ ve
ihracatının tekeli haline getirildi.
-
1889
yılında
çıkarılan
bir
yasayla,
Ġngiliz
vatandaĢlarının
anlaĢmazlıklarına Ġngiliz konsolosluğu mahkemesinin bakması kabul edildi.120
Özellikle Ġngiliz ticarî faaliyeti bazı açılardan verimlilik getirmiĢ olsa da
genel olarak Rus ve Ġngiliz sosyo-ekonomik nüfuzu Ġran toplumunun
bağımsız ekonomik kalkınması bakımından yıkıcı sonuçlar doğurmuĢtur. Bu
nüfuz, 18. yüzyılda çok önemli olan Ġran üretim tezgâhlarının, hâkimiyetlerini
Avrupa‟da üretilmiĢ mallar lehine kaybetmelerine sebep oldu. Öte yandan
hammade ihracı da yerini yavaĢ yavaĢ bu mamül malların ihracına
bırakıyordu. 19. yüzyılın son çeyreği Ġsfahan, KaĢan, Tebriz, Yezd, Kerman
ve MeĢhed‟teki sınaî faaliyetin düĢüĢüne tanıklık etmiĢtir. Bu dönemde
sadece geleneksel fabrikaların zarar görmeyip, modern orta sınıfın oluĢması
yönündeki muhtelif çabaların da kısmen Rusya ve Ġngiltere‟nin müdahaleleri
sebebiyle baĢarısız kaldığı belirtilebilir.
Bu dönemde, iki yabancı bankanın hâkimiyeti (Ġngilizlerin “Imperial
Bank of Persia”sı ile Ruslar‟ın “Banque d‟Escompte”u), Ġranlı tüccarların
bağımsız ve millî bir banka sistemi kurmalarını da engellemiĢtir. Ticaretin
artması, yerli üreticinin azalması ve Ġranlı iĢadamlarının bağımsız bir banka
kuramamaları, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde bağımlı bir burjuvazinin doğmasına
sebep olmuĢtur. Bu dönemde Rus ve Ġngiliz Ģirketleri Ġran‟ın önemli ticaret
120
Younes Parsa BENAB: a.g.m. Ġngilizlerin 1872 öncesindeki tavizlerini de unutmamak
gerekir. 1860‟lar boyunca, Ġngiliz Hindistanı hükümetinin adına hareket ederek, Hint-Avrupa
Telgraf ġirketi lehine tavizler kopardı. Bununla amaçlanan ise Bağdat‟tan Ġran‟a, oradan
Basra Körfezi‟ne ve deniz dibinden de Hindistan‟a uzanan, Ġngiltere ile Hindistan arasındaki
telgraf iletiĢimi sistemini Ġran‟la tamamlamaktı. Yine, 1871‟de Ġran‟ın güney bölgelerinde
Ġranlı tüccarlardan alınan yol ücretleri ve iç transit vergileri için Ġngiletereye muafiyet imkânı
tanındı.
50
Ģehirlerinde ofisler açmıĢ ya da temsilcilikler atamıĢlardır. Zamanla Ġranlı
büyük iĢadamları, Ġngiliz ve Rus Ģirketlerinin bayileri hâline dönüĢmüĢtür.
Ġranlı elitler ise, Ġngiliz ve Rus güçleri arasında bir denge siyaseti takip ederek
Ġran‟ın bağımsızlığını sürdürebileceğini düĢünmüĢlerdir. Ancak, Ġranlılar ve
Ġran için düĢünülen bu siyaset, sonuç olarak amacına hizmet etmemiĢ,
sadece
iki
büyük
güce
sağlanan
hakların
eĢitlenmesi
sonucunu
121
doğurmuĢtur.
Ġran‟ın MeĢrutiyete giden siyasi serüveninin baĢlangıcı kabul edilen
Tütün Ġsyanı, bu geliĢmelerin bir sonucudur. Nasıreddin ġah‟ın Ġngiliz Vali
Gerald Talbot‟a Ġmparatorluk Tütün ġirketi‟ni kurma hakkı tanıması ile
tütünün
Ġngiliz
tekeline
geçmesi,
1891-1892‟deki
Tütün
Ġsyanı‟nı
baĢlatacaktır.
Bu arada ülkedeki reformist sekülerlerde de, dinî gruplarda da eĢ
zamanlı olarak iyi tanımlanmamıĢ bir milliyetçi fikir Ģekillenmesinin olduğu
görülür. Bu Ģekillenmenin içinde Talibov Tebrizî (1834-1911), Ağa Han
Kirmanî (1853-1896) ve Ahundzade‟nin (1812-1878) rolleri önemlidir. 19.
yüzyıl Batı emperyalizmine karĢı Millî bağlılıkları geliĢtiren bu seküler
milliyetçi hareketlenme Tütün Ġsyanı‟nın estirdiği rüzgârdan da destek
almıĢtır. Ancak dikkat çekici olan husus Tütün Ġsyanı‟nın din adamları
tarafından baĢlatılmıĢ olmasıdır. Nitekim, Tütün Ġsyanı sadece Batı
karĢıtlığını tetiklemekle kalmayıp din adamları içerisinde de bir milliyetçi
mekanizmanın doğmasını da beraberinde getirecektir.122 Ġran‟ın Anglo-Rus
nüfuz mücadelesinin arenası olması ve bu güçlerin sosyo-ekonomik
hâkimiyeti altına girmesi, Ġran‟da bir tür millî öfkeyi beraberinde getirmiĢ,
entelijansiya ile ġah yönetiminin arasını açmıĢtır. Mesela, Mirza Ağa Han
Kermani, Mirza Talebov Tebrizi ve Hacı Zeynel Abidin Meragi adlı Ġranlı
aydınlar, Nasreddin ġah‟ın yurtdıĢı gezilerini gereksiz ve pahalı bularak
cesurca eleĢtirebilmiĢlerdir. Sonuçta, dıĢ müdahale, toplumsal siyasal
121
122
51
hareketin geliĢimi, Rusya‟dan Ġran‟a giren sol fikirler ve genel halk
memnuniyetsizliği MeĢrutiyetçi Anayasa devrimiyle sonuçlanan bir dizi isyana
sebep olmuĢtur.123
Bununla
birlikte,
Kacar devrinin
19.
yüzyılın
sonuna
kadarki
döneminin, Batı‟daki örnekleriyle örtüĢen bir “milletleĢme” olarak görülmesi
oldukça güçtür. Bunun en önemli nedeni merkezileĢmenin tam olarak
sağlanamamıĢ olmasıdır. Mesafelerin uzaklığı, altyapı eksikliği (ve bazı
bölgelerde yokluğu), göçebe nüfusun varlığını yoğun olarak sürdürmesi,
etnik-dinî çeĢitlilik, kendine yeten kapalı kasaba toplumları merkezin
kontrolünü
güçleĢtirmekteydi.
Konuyu
merkez-çevre
bağlamında
değerlendiren MaraĢî, bu etkenlerin önemine ve çevredeki kitlelerin
otonomilerine dikkat çekmektedir.124 Ancak 20. yüzyıla çeyrek kala Ġran‟da
siyasal sistem ve toplumun kendisi de hızlı bir değiĢime sahne olmuĢur.
iv. Anayasacı MeĢrutiyet Hareketi
Ġranlılık Kimliğinin ResmileĢtirilmesi
1896‟da Nasıreddin ġah, Tahran yakınındaki tarihi Rey Ģehrinde
bulunan ġah Abd-el Azim türbesinde ġahlığının 50. yılını kutlamak üzere
düzenlenen merasimde vurularak öldürülmüĢtür. Suikastçı eski bir Ezeli Bâbî
olan ve Cemaleddin Afgani ile birlikte hareket eden Mirza Reza Kirmani‟dir.
Nasıreddin ġah‟ın yerine yine veliahtlığını Azerbaycan valisi olarak sürdüren
Muzafferüddin ġah geçecektir. Muzafferüddin ġah, Kacarların bir diğer
önemli figürü olan Abdül Hüseyin Mirza Fermanferma ile birlikte Nasıreddin
ġah‟ın son BaĢbakanı Eminüddövle‟yi görevden alıp yerine, sonradan
Atabek-e
Azam
olarak
anılacak
olan
Eminüssultan‟ı
geçirmiĢtir.
Eminüssultan, Ġran üzerindeki ekonomik baskı ve etkinliği artan Ġngiltere‟den
yüzünü Rusya‟ya dönmiĢ ve büyük miktarda borç almıĢtır. Bu borçlar
123
124
Afshin MARASHI, Nationalizing Iran, a.g.e., 36-37.
52
Osmanlı‟daki Düyun-u Umumiye örneğini hatırlatan yeni bir ekonomi-politik
bağımlılığı doğuracaktır. 1901-1902 yıllıarında yeni borçlar için baĢlayan
görüĢmeler, gümrük sistemini değiĢtirerek Rusya‟nın nüfuzunu Ġngiltere
lehine (özellikle çay ithalatı konusunda) değiĢtirecektir. Ancak Ġngilizler, tütün
konusunda yaĢadıkları tecrübenin endiĢesiyle daha sağlamcı hareket etmiĢ,
Atabek‟i Ġngiliz elçisi Hardinge ile irtibatlı olmaya mecbur etmiĢlerdir.125
Görüldüğü üzere Ġngilizler, Ġran‟ı küresel ve bölgesel politikalarının kilit
devleti olarak görmeye devam etmektedirler. Bu anlamda Ġran‟a iliĢkin
politikalarını Hint alt kıtası ya da Irak-Arap Ortadoğusu politikalrından
bağımsız düĢünmek mümkün değildir. Meir Litvak, Ġngiltere‟nin 1850-1903
yılları arasında Hindistan‟daki sömürge yönetiminden Irak‟taki kutsal Necef
ve Kerbela Ģehirlerindeki ġii ulemaya aktarılan Oudh (Avadh) mirasının
hikâyesini incelediği makalesinde, Ġngiltere‟nin Ġran‟a verdiği önemi ortaya
koymaktadır. Litvak, aktarılan fonun Osmanlı yönetiminin Irak‟ta kendileri
aleyhine bir ġii ayaklanması tertiplemek üzere kullanılacağını hissetmesi
riskine rağmen, Ġran üzerinde nüfuz oluĢturabilmek maksadıyla kullanılmak
istendiğini Ġngiliz belgeleriyle açıklamaktadır. O dönemde Ġran‟da meĢrutiyet
hareketlerinin baĢlaması ve ekonomik durumun kötüleĢmesi, nispeten apolitik
olan Atabet ulemasını (Necef ve Kerbelâ uleması) Ġran siyasetinin merkezine
taĢıyacaktır. Ġran‟ın ekonomik bağımlılığını kontrol için ülkeye gönderilen
Ġngiliz Arthur Hardinge, Hindistan‟dan gelen fonun Ġngiliz menfaatleri için
kullanılması konusunda en açıksözlü olan kiĢi olmuĢtur. Tebriz ve
Ġsfahan‟daki isyanlardan sonra Hardinge, Ġran Sadrazamı‟na, “Necef
Ulemasının en önemlilerinden olan Muhammed Fazıl ġarabiyani‟ye bu tür
geliĢmelerin ne kadar tehlikeli olduğunu göstermenin bir yolunu bulacağı”
sözünü vermiĢti. Hardinge, bu giriĢimlerle ve sözkonusu fonu Necef ve
Kerbelâ Ulemasına tahsis etmekle amaçlarının, “önde gelen ulemayı bir
kaldıraç olarak kullanıp, Ġran‟ın Ruslarla yeni bir borç anlaĢması imzalamasını
125
53
engellemek ve Ġran‟ı dostça olmayan davranıĢlardan kaçındırmak” olduğunu
yazmıĢtır.126
Bu arada Batı‟da petrolün önemi anlaĢılmaya baĢlanmıĢ, hatta Ġngiliz
donanması kömürden petrole geçmiĢtir.
127
Muzafferüddin ġah‟ın tarihî bir
taviz olarak, 1901 yılında, Avustralyalı William Knox d‟Arcy‟nin baĢında
bulunduğu bir Ġngiliz sendikasına, Rus nüfuzundaki kuzey bölgeler hariç
bütün Ġran‟da gaz-petrol bulma ve üretme hakkı vermesi, 20. yüzyıl Ġran
siyasetini Ģekillendirecek bir diğer geliĢmedir.128 Bunu takiben, 1909 yılında
Anglo-Persian Oil Company kurulacak ve Ġngilitere, 1914 yılında da savaĢ
hallerinde kendisini garantiye alacak yeni hükümlerle Ġran petrolüne sıkı
sıkıya sarılacaktır.129
Anglo-Rus tezgâhı, bazı önemli uluslararası olaylar ıĢığında da
incelenmelidir. Birincisi, 1905‟te Rus-Japon savaĢında yaĢadığı gurur kırıcı
mağlubiyet, Rusya‟yı Ġran politikasını gözden geçirmeye zorladı. Ġçerideki
istikrarsızlık yanında, azalan askeri ve ekonomik kaynakları da Rusya‟nın
Ġngiltere ile mücadeleyi yeniden gözden geçirmesini zorunlu kılıyordu. Diğer
taraftan Almanya‟nın yavaĢ yavaĢ Ortadoğu‟ya girmeye baĢlaması da gerek
Ġngiltere, gerekse Rusya bakımından dengelerin değiĢtiği anlamına geliyordu.
Bu sebeplerle Rusya ve Ġngiltere anlaĢmazlık noktalarını bir tarafa bırakarak,
birbirlerinin konumlarına saygı göstermek kaydıyla Ġran‟ı “nüfuz sahaları”na
bölmeye karar vermiĢlerdi. 31 Ağustos 1907‟de imzalanan Anglo-Rus
sözleĢmesiyle, Ġran üç bölgeye bölündü. Rusya Kuzey tarafı aldı. 130 Bu bölge,
yukarıda Rusya‟nın Ġran‟la sınırından baĢlayıp Hazar Denizi boyunca devam
126
Meir LITVAK: “”A Failed Manipulation: The British, The Oudh Bequest and the Shii Ulama
of Najaf and Karbala”, British Journal of Middle Eastern Studies (2000), 27(1), 72-74.”
127
Dönem, Ġran‟da petrolün ilk defa bulunduğu dönemdir. Ġngiltere 1901 yılında ilk olarak
Ġran‟da petrol arama imtiyazı elde etmiĢtir. 1908‟de güneyde petrol çıkarılmıĢ ve 1913‟e
gelindiğinde de bu petrol Abadan‟da kurulan bir rafineriye boru hattıyla götürülmeye
baĢlanmıĢtı. 1933 yılında, Anglo-Iranian Oil Company Ġran‟la 60 yıılık bir petrol çıkarma
antlaĢması müzakere ederek, daha sonra Abadan‟daki tesisleri dünyanın en büyüğü haline
getirecektir. Bkz: Ian SPELLER: a.g.m., 40.”
128
129
130
Meir LITVAK: a.g.m., 75.”
54
ediyor, aĢağıda ise Kasr-ı ġirin‟den Ġsfahan‟a oradan Yezd‟e uzanarak ĠranAfganistan sınırında bitiyordu. Ġngiliz bölgesiyse Basra Körfezi‟ne paralel
uzanarak doğuda Hindistan Ġmparatorluğu‟na temas ediyordu. Ortada bir
tarafsız bölge olmakla birlikte, herkes buranın Ġngiliz çıkarlarına açık olduğu
konusunda hemfikirdi.
1904-1905 yıllarında gizli ve yarı gizli faaliyetlerle örgütlenen Anayasa
taraftarları, Ġngiltere ve Rusya‟nın artan baskı ve kontrolü ile eĢzamanlı olarak
1905-1906 yıllarında sokağa çıkmıĢlardır. Encümenler etrafında örgütlenmiĢ
olan ve içlerinde Gayrımüslim, Ezelî-Bâbî, Bahaî ve Seküler faalleri de
barındıran bu gruplar, Tütün Ġsyanı‟nı düĢünerek din adamı sınıfı ile de iyi
iliĢkiler geliĢtirmiĢtir. Muhammed Tabatabai ve Abdulah Behbehani, bu
ittifakın ilk katılımcılarından olan din adamlarıdır.131 1905‟te ġah Abd-el Azim
Türbesi bir olaya daha sahne olmuĢ ve Tabatabai ve Behbehani liderliğindeki
2000 gösterici burada, BaĢbakan Alauddövle ve Belçikalı Maliye Bakanı
Naus‟un
görevden
alınmalarını,
tutukluların
Ģer‟i
mahkemelerde
yargılanmalarını istemiĢlerdir. ġah bu talepleri karĢılamasa da “adalethane”
olarak bilinen ve kısmen bu isteği karĢılayacağını düĢündüğü kurumları ihdas
etmiĢtir. Bununla birlikte 1906‟da Cemaleddin Vaiz Ġsfahani‟nin tutuklanıp bir
MeĢrutiyetçi öğrencinin öldürülmesinden sonra, Tabatabai ve Behbehani yeni
bir gösteriyi bu kez Kum‟da gerçekleĢtirmiĢlerdir. Bu eylem daha sonra
Tahran‟da esnafın da desteğini alıp 20.000 kiĢinin katıldığı büyük bir
gösteriye yol verecektir. Tahran‟daki isyanla beraber, MeĢrutiyetçilerin
hareketi Millî bir çap kazanacak ve Meclis isteği ifade edilecektir. Kısa süre
sonra Aynüddovle istifa etmiĢ ve Meclis‟in kurulması kararlaĢtırılmıĢtır. 30
Aralık 1906‟da Muzafferüddin ġah ölüm döĢeğinde iken, Kanun-e Esasi‟yi,
yani ilk Ġran anayasasını imzalayacaktır. Ancak Muzafferüddin ġah‟ın yerine
geçen Muhammed Ali ġah baĢlangıçta Aynüddovle‟den duyduğu rahatsızlık
131
Afshin MARASHI, Nationalizing Iran, a.g.e., 59.
55
nedeniyle MeĢrutiyetçileri desteklese de sonradan Reform, Meclis ve
Anayasa fikirlerine soğuk olduğunu göstermiĢtir.132
Bu arada, Meclis‟te Azerbaycan milletvekillerinin merkezde olduğu ve
Tebrizli genç Seyyid Hasan Takizade‟nin öncülük ettiği hareket, MeĢrutiyetin
ağırlık merkezini oluĢturmaya baĢlamıĢtır. Bu grup, uluslararası ticaretle
ilgilenen, Ġstanbul ve Kafkas Azerbaycan‟ı ile irtibatta olan bir gruptur. EĢ
zamanlı olarak bazı Tebrizliler de küçük bir Sosyal Demokrat Parti
kurmuĢlardır.133
1907 ve 1908 yıllarında Rus Çarı, yeni ġah olan Muhammed Ali ġah‟a
neredeyse Anayasa‟yı tanımamasını telkin etmiĢ ve bu konuda onu
cesaretlendirmiĢtir. Ancak bu gerçekleĢmeyince Kazak Tugaylarına, Meclis
binasını bombalama ve meĢrutiyetçilerin güçlü kalesi olan Tebriz‟e “saldır”
emrini vermiĢtir.134 Kazak Tugayı‟nın Meclisi dağıtıp sarayın bütün ülkede
kontrolü ele geçirmesini sağlamasına rağmen Tebriz‟de MeĢrutiyetçiler
kontrolü elden bırakmamıĢlardır. Settar Han‟ın önderliğindeki Azerbaycanlı
MeĢrutiyetçiler, ġah‟ın emriyle evlere ve binalara çekilen beyaz bayrakları
indirmiĢ, aylarca Ģehri kontrol altında tutmuĢlardır. Settar Han‟a bu idarede
Azerbaycanlı bir diğer direniĢçi Bağır Han eĢlik etmiĢtir. Settar Han ve Bağır
Han‟ın
hareketi,
Azerbaycan‟ın
Ġranlılığını
vurgulayan
daha
önceki
Azerbaycanlı MeĢrutiyetçilerden bir farklılĢamaya da yol açmıĢ, bu direniĢ
döneminde sadece Azerbaycanlılık vurgulanmıĢtır. Azerbaycan‟ın anavatan
olarak anılması ve Türkçe ”Ana Dili” gazetesinin yayınlanması da bu
dönemdedir.135 Tebriz merkezli hareket, Ġngiltere ve Rusya‟nın ortak kararı ile
1909 yılında bastırılmıĢtır.136 Ancak burada atlanmaması gereken ayrıntı
Azerbaycan
132
kökenli
MeĢrutiyetçi
entelektüellerden
134
135
Brenda SHAFFER, Borders And Brethren, a.g.e., 41.
136
133
önemli
isimlerin
56
Azerbaycan ve Türklük merkezli bir milliyetçiliğe değil, Ġran milliyetçiliğine
temel oluĢturacak adımları atmıĢ olmalarıdır.
1905-1911 MeĢrutiyet hareketi, Ġran halkının tarihinde önemli bir
dönüm noktasıydı. Bu hareket, halkın yönetime katılabildiği “anayasal
hükümet” kavramını getirdi. Günümüz Ġran siyasetini anlamak için bile bu
anayasacı-meĢrutiyetçi hareketin geliĢim tarihine bakmak gerekir. Zira o
dönemdeki tartıĢmanın izleri bugünün reformcu-muhafazakâr tartıĢmalarında
bile görülebilmektedir.137 Ġranlı MeĢrutiyetçiler, zaferlerinden sonra bu kolay
kazanılmıĢ zaferi iç ve dıĢ tehditlere karĢı koruyacak önlemleri alamadılar.
Ayrıca, Ġngiltere‟nin Rusya‟yı dengelemek üzere MeĢrutiyetçilere destek
vermesi sebebiyle ciddi miktarda Ġranlı MeĢrutiyetçi Ġngiltere‟yi “tabii müttefik”
olarak gördü. MeĢrutiyetçiler, ġahçıların taktik güçlerini hafife aldılar. 1907‟de
Ġngiltere ve Rusya Ġran‟ı nüfuz sahalarına bölmek istedi ve Muhammed Ali
ġah da bunu, meĢrutiyetçi hükümetini yıkıp yerine tam monarĢiyi yeniden
getirmek için bir fırsat olarak gördü.138
Ġran MeĢrutiyeti, sadece idarî bir yenilik değil, sosyal hayata da geniĢ
çapta etkileri olan ve Ġran milliyetçiliğinin baĢlangıcı bakımından da önem
taĢıyan bir aĢama olmuĢtur. “Teceddüd” ya da yenileĢme, dönemin aydınları
tarafından devlet ile millet arasındaki iliĢkinin tesisi ve tamiri olarak görülmüĢ,
millî kimliğin, devletle birlikte yeniden Ģekillendirildiği yorumları yapılmıĢtır. 139
MeĢrutiyet devrinde Ġran‟da “Ġran milliyetçiliği” fikrinin temelleri geliĢmiĢ,
Ġranlılık için kök ve tarih referansları kullanılması, bu dönemin sonunda
baĢlamıĢtır.
137
Adam TAROCK: “”The Struggle for Reform in Iran”, New Political Science, 24, 3, (2002),
449.”
138
139
MaĢallah ACODANĠ, MeĢrute-i Ġrani, (Tahran, 2004), 165-207, Afshin MARASHI,
Nationalizing Iran, a.g.e., 61.
57
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
TARĠHĠ SÜREÇ ĠÇĠNDE ĠRAN’DA MĠLLĠYETÇĠLĠKLER
Bu bölümde Ġran‟da milliyetçiliğin Avrupa tarzı bir milliyetçilik olarak
nasıl ortaya çıktığı, bunun Fars Milliyetçiliğine dönüĢ süreci, Musaddık
örneğindeki “Ġran Milliyetçiliği” yanında literatürde “etnik milliyetçilikler” olarak
kabul edilen alt milliyetçilikler de tarihi geliĢim seyirleri ile ele alınmıĢtır.
1. Birinci Dünya SavaĢı ve Avrupa Tarzı Ġran Milliyetçiliği
Ġngiltere‟nin 1910‟da güney Ġran‟daki kendi güvenliğini garanti altına
alan ultimatomu vermesi ve Tebriz Hareketinin bastırılması için DaĢnak
Yeprem Han‟ın, ülkenin polis Ģefliği karĢılığında merkezle iĢbirliği yaparak,
Bahtiyari grupların da desteğiyle ülkenin kuzeyinde, Rus korumasında 1911
itibarıyla kontrolü ele geçirmesi dönemin önemli olaylarıdır.140 GeliĢmeler, bu
dıĢ güçler tarafından tahta 20 yaĢında çıkarılan Ahmed ġah Kacar
idaresindeki sarayın ve dolayısıyla merkezin ne kadar güçsüz ve zorda
olduğunu ortaya koymaktadır. 1912-1913 yılları, hükümetin sürekli el
değiĢtirdiği yıllardır. Bu dönemde Ġran, Amerikalı hazine danıĢmanı Morgan
Shuster, Muhammed Ali ġah‟ın kardeĢi ġua-us Saltene, Selar-ud Dovle
isimlerinin hâkimiyet mücadelelerine sahne olacaktır. Bu mücadeleden
Bahtiyari asıllı bir demokrat olan Samsam-el Saltene BaĢbakan olarak
çıkmıĢtır. Ancak Samsam‟ın hükümeti de uzun sürmemiĢ ve Sa‟d el Dovle‟nin
meydan okumasıyla karĢılaĢmıĢtır. Bahtiyari aĢiretleri Samsam‟a destek olsa
da kesin baĢarı elde edememiĢlerdir. Bu arada KirmanĢah‟ta Kazak Tugayı
ile KirmanĢahî Kürtler arasında, Erdebili‟de de “ġahseven” Türk aĢiretleri ile
140
Homa KATOUZIAN, State and Society in Iran: The Eclipse Of The Qajars and The
Emergence Of The Pahlavis, (Londra, 2000), 60, Touraj ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and
Autonomy, a.g.e., 39-40.
58
Kazak Tugayı arasında çatıĢmalar çıkmıĢtır. Kazak Tugayı Erdebil‟deki
çatıĢmada yetersiz kalıp Tebriz‟deki kuvvetlerden destek istemiĢtir.141
Ġran‟da bu iç karmaĢa sürerken Birinci Dünya SavaĢı patlamıĢtır.
Teknik olarak Ġran, savaĢa katılmamıĢ “savaĢan taraf” olmamıĢtır. Bununla
beraber Osmanlı devleti‟nin merkezi devletler yanında savaĢa girmesi
Azerbaycan‟ı Osmanlı-Rus harbinin alanına çevirmiĢtir. Zira 1915 itibarıyla
Rus birlikleri Kazvin‟de karargâh kurmuĢ ve Tahran‟ı zaptetme gücüyle
beklemektedir. Öte yandan Ġngiltere de Ġran‟ın petrol bölgesi Huzistan/Ahvaz
bölgesini bir üs olarak kullanarak Osmanlı Irak‟ına girmektedir. Alman ajanları
da Ġran‟da taraftar toplayarak Rus ve Ġngiliz çıkarlarına zarar vermek üzere
faaliyettedirler. Bunlardan en meĢhuru Alman Lawrence‟ı olarak bilinen
Wilhelm Wassmuss‟tur. Wassmuss, BuĢehr‟deki Ġngiliz konsolosluğunu tehdit
etmiĢ, buranın iletiĢim bağlarını kesmiĢ ve bölgedeki Ġngiliz karĢıtı aĢiretleri
ayaklandırmayı baĢarmıĢtır. Ġngilizler bu aĢiretlerin karĢısında Bahtiyarilerden
oluĢan bir Güney Ġran Piyade birliği kurmuĢ ve Ġran da adeta savaĢ alanına
dönmüĢtür. 142 Dahası, Ġran bölgeler esasında parçalanmaya doğru gitmiĢtir.
Kuzeydeki Gilan‟da “Cengeli” olarak nam salan bir harekâtı baĢlatan Kuçek
Han, 1917‟de bölgede kontrolü ele geçirmiĢtir. 1917 BolĢevik Devrimi
sonrasında 1918 tarihinde imzalanan Brest LĠtovsk AntlaĢması‟yla Rus
birlikleri Azerbaycan ve Kafkaslar‟dan çekildiğinde Osmanlı birlikleri halen
bölgededir.143
1918‟den 1921‟e kadar Ġngiltere Ġran‟daki kontrolünü konsolide etmeye
çalıĢmıĢtır.
1918‟de
Ġngilizlerle
irtibatı
olan
Kuçek
Han
Gilan‟daki
pozisyonundan vazgeçmiĢ ve bölgede Ġngiliz birliklerinin konuĢlanmasını da
kabul etmiĢtir. Bundan kısa süre sonra da Ġngiliz taraftarı olan Vosuguddovle
(Vusûk ed Devlet) Ġran BaĢbakanı olacaktır. Ġngiltere hükümeti ve özellikle
Lord Curzon, Ġran üzerindeki kontrolü bir anlaĢma ile garanti altına almak
141
Homa KATOUZIAN, a.g.e., 61-62.
143
142
59
istemiĢtir. Amaç Ġran‟ı bir çeĢit potektora haline getirmektir. Bunun farkına
varan BolĢevik Rusya, Ġran‟ın bütün borçlarını affetmiĢ ve Hazar‟daki
balıkçılık hakları hariç tüm eski imtiyazlardan vazgeçeceğini açıklayarak bir
dostluk anlaĢması önermiĢtir.
Ancak Ġngiliz taraftarı hükümet
buna
yanaĢmamıĢtır. Anglo-Persian Treaty olarak bilinen 1919 tarihli anlaĢma bu
Ģartlarda, gizli görüĢmelerle imzalanmıĢtır. Ġngiltere ABD ve Fransa‟yı da bu
anlaĢma konusunda Ġran‟da huzursuzluk çıkarmamaları için küçük tavizlerle
ikna etmiĢtir.144
Ancak 1919‟dan itibaren bu anlaĢmaya karĢı milliyetçi bir tepki
yükselmiĢtir. Hükümet anlaĢmayı protesto edenlere karĢı sert tedbirler
uygulamıĢtır. Buna rağmen, tepkiler 1920 yılı boyunca da sürmüĢtür. Tepki
özellikle
demokratik
merkezileĢmiĢtir.
bir
halk
1905-1911
hareketi
Tebriz
halini
aldığı
Azerbaycan‟da
MeĢrutiyetçilerinden
olan
ġeyh
Mehemmed Hıyabani önderliğindeki Azerbaycanlılar bir Demokrat Parti
kurmuĢlardır. Nisan 1920 itibarıyla bu hareket, merkezin Azerbaycan‟daki
görevlilerini dıĢarı çıkaracak kadar güçlenmiĢtir. Hareket hem demokratlığı
hem de Azerbaycan Türklerindeki yeni Millî uyanıĢı yansıtan bir karaktere
sahiptir.145 EĢ zamanlı olarak çıkan Gilan, Horasan ve Azerbaycan
hareketlerinin içinde merkez için en tehlikeli olanı Azerbaycan‟daki Hıyabani
hareketi olmuĢtur. Azerbaycan milliyetçiliğine iliĢkin yeniden değineceğimiz
Hıyabani, iyi eğitimli bir din adamıdır ve 1915‟te Güney Azerbaycan‟a kadar
gelen Osmanlı Türk ordusu tarafından, Panislamist fikirleri reddetiği
gerekçesiyle, Kafkasya‟ya sürülmüĢtür. Tebriz‟e döndüğünde, Türkçe-Farsça
“Teceddüd” gazetesini çıkarmıĢ ve Ġran Demokrat Partisinin Azerbaycan
kolunun adını değiĢtirerek ayrılığı vurgulayacak biçimde Azerbaycan
Demokrat Partisi adını vermiĢtir.146 Hıyabani hareketi de Kazak Tugayı
tarafından bastırılmıĢtır.
144
AnlaĢma hakkında geniĢ bilgi için Bkz: Homa KATOUZIAN, a.g.e., 99-108.
Nikkie KEDDIE, Modern Iran, a.g.e., 76-77..
146
145
60
Ġngiliz General Ironside, O zaman Kazak Tugayı‟nda komutan olan
Rıza ġah‟la Kazvin‟de görüĢmüĢtür. Ironside, Rıza ġah‟a ve onun yanındaki
dört komutana, yönetimi ele geçirmeleri için destek olmaktaydı. Bu iliĢkilerin
aracıları da Ġngiliz yanlısı bir siyasetçi olan Seyyid Ziya ve Mr. Riporter
adında bir Hindistan vatandaĢıydı. Mr. Riporter ve ailesi, daha sonra Rıza
Pehlevi ve Muhammed Rıza Pehlevi dönemlerinde karar alma süreçlerinde
çok önemli rol oynayacaklardır. General Ironside‟ın Rıza ġah‟tan iki talebi
olmuĢtur. Bunlardan birincisi, Kacar hanedanının devrilmemesi, ancak
Rıza‟nın bu hanedanın Genelkurmay BaĢkanı ve BaĢbakanı olarak görev
yapmasıdır. Ġkinci talebi ise, Azerbaycan‟ın ülkeye öncülük etmesine asla izin
verilmemesidir. Ġngiliz kolonyalizm dönemi diyebileceğimiz o dönemde,
Azerbaycan‟ın daima millî direniĢin merkezi olması, Ġngiltere‟nin endiĢesinin
asıl kaynağıdır.147
General Ironside‟ın birinci talebi Rıza ġah tarafından yok sayılmıĢsa
da ikinci talebi özenle uygulanmıĢtır. Pehlevi soyadını alarak kendisini ve
yönetimini Ġslâm öncesi Sasani Krallığı‟yla iliĢkilendiren Rıza ġah, Ġran‟daki
Fars olmayan bütün unsurlara ve özellikle bütün Türklere karĢı adeta savaĢ
açmıĢtır. Sadece ülkenin adını değil, milletin adını da Aryenlerin ülkesi
anlamında, “Ġran” sözüyle ifade etmiĢtir. Böylelikle, kısa süre içinde, ülkenin
tarih ve kültürüne iliĢkin olumsuz olarak ne varsa Azerbaycanlılara ve diğer
etnik unsurlara, yani Kürtlere, Araplara, Lorlara, Beluçlara isnat edilmeye
baĢlanmıĢtır.
ġahlık
örgütlenmelerde,
adeta
tarafından
kurulan
kendilerinin
“Aryan
kulüpler,
dernekler
vs.
Milletlerin
Cenneti”
olan
memleketlerinde bütün ekonomik ve sosyal meselelerin sebebinin de Aryan
olmayanlar olduğuna dair propaganda yapılmıĢtır.148
Tamamen Ġngiliz organizasyonu olan bir darbenin aracısı durumunda
olan Seyyid Ziya ve darbeyle Ġran ġahı ilan edilen Rıza ġah, bütün iktidarları
boyunca Ġngiliz çıkarlarının hizmetinde olmuĢlardır. Önerdikleri anlaĢmayı
147
148
Dr. Alireza AMIR, Nazmi AFSHAR: a.g.e., 5”
61
imzalamayan Kacar Ahmed ġah‟ı tahttan indiren Ġngiltere, 1933 tarihli petrol
anlaĢmasının temellerini ancak Rıza ġah‟la hazırlayacağını bilmiĢtir. 149
i.
Rıza ġah, Ulus ĠnĢası ve Fars Milliyetçiliğine GeçiĢ
Ġran‟daki Pehlevi hükümranlığı 1921 yılındaki darbeden itibaren
baĢlamıĢtır. Aynı yıl Rıza Han‟ın Tahran‟daki yeni iktidarı, MeĢhed‟de bir
jandarma idaresi kurmuĢ olan Muhammed Taki Han Pasyan‟dan, siyasi,
ideolojik ve askeri anlamda tehdit algılamaktaydı.150 Bu durum, ancak 1926
yılında askeri-monarĢik diktatörlüğün konsolide edilmesiyle ortadan kalkmıĢ
olan, Rıza Han‟la ülkedeki farklı siyasi eğilimler arasındaki mücadeleyi
göstermektedir.151
Kacar hanedanına son veren Rıza Han esasen asil bir monarĢi
ailesinden gelmiyordu. Sıradan bir asker olmak üzere genç yaĢta Kazak
tugaylarına baĢvuran Rıza‟ya önce seyis yamağı görevi verildi. Daha sonra
üniforma da aldı ve yükselmeye baĢladı. O dönem Kacar idaresinden
duyulan rahatsızlıkları gözlemledi. Ġngilizler, kuvvetli bir merkezi hükümet
istiyorlar ve Rıza‟yı da kullanılabilecek bir alet olarak görüyorlardı. Alayın
kontrolünü ele geçirip Rus subayları kovmaya ve ġah‟ın baĢbakanını kendi
seçtikleri biriyle değiĢtirmek için bir darbe tezgâhlamaya karar verdiler.
Yukarıda da belirtildiği üzere adayları eski bir gazeteci olan Seyid Ziya idi.
Seyid Ziya‟nın ihtiyaç duyacağı askeri gücü sağlamak için Rıza‟ya
yaklaĢtılar.152 Zaten istekli olan Rıza da 20 ġubat 1921 gecesi Tahran
çevresinde asker konuĢlandırdı. Sabah da Ģafaktan önce BaĢbakan ve bütün
kabine üyelerini tutukladı. Rıza, Kacar ġahı Ahmed‟ten Seyid Ziya‟nın
149
ArĢiv belgeleri ile ayrıntılarına kadar artık apaçık ortada olan darbe ve buna tepkiler
hakkında Bkz: Homa KATOUZIAN, a.g.e., 214-267.
150
Muhammed Taki Han‟ın ve silah arkadaĢı Ġsmail Han Bahadır‟ın Horasan‟daki mücadelesi
hakkında Bkz: Mehmet Metin ÖREN, a.g.e., 69-77.
151
Stephanie CRONIN: “”An Experiment in Revolutionary Nationalism: The Rebellion of
Colonel Muhammad Taqi Khan Pasyan in Mashad, April-October 1921”, Middle Eastern
Studies, (Ekim 1997), 33, 4, 693-750.”
152
Dilip HIRO, a.g.e., 32-33.
62
BaĢbakan, kendisinin de Kazak Tugayının kumandanı olarak atanmasını
talep etti. Böylelikle Rıza Han‟lı dönem baĢlayacaktır. Ġngiltere parası ile
yapılan bu operasyondan 1926 yılına kadar Rıza, merkezin gücünü daha da
zayıflattı ve nihayet 1926‟da kendisini ġah ve ġahlığın adını da Pehlevi
olarak ilan etti.153
Yusufzade
dünyasından
Rıza
kimlik
ġah‟ın
ulus
bakımından
inĢasını
ayrıĢmayı
öncelikle
Arap-Ġslam
vurgulama
isteğiyle
açıklamaktadır. Ona göre Sirus ve DaryuĢ‟un mirasına yöneliĢ bunun delilidir.
ġah‟ın mollaları sembolik olarak törenlerde bulundurması ise kraliyete dinî
meĢruiyet sağlandığını göstermekten baĢka bir anlam taĢımamaktadır. 154
Hamid Ahmadi‟ye göre ise Rıza ġah, Avrupa‟nın seküler modern
milliyetçilik anlayıĢının etkisinde ve modern eğitimli bir grup Ġranlı
entelektüelin teĢvikiyle, geleneksel din ve kabile bağlılıklarının yerine devlete
bağlılığı getirmeye çalıĢmıĢtır.155 Bu bakıĢ açısı, Rıza ġah‟ın millî bütünlüğü
sağlama istek ve faaliyetinin, yerel gruplardaki sosyal ve kültürel farklılıkları
siyasallaĢtırdığı Ģeklinde bir okumayı da beraberinde getirmektedir. Bu
yorumun iki ön kabulü vardır: Birincisi, merkezileĢme ve modernleĢme
öncesinde millî ya da etnik kimliklerin siyasal bir yönünün olmadığı (hatta kimi
durumlarda bu kimliklerin dahi var olmadığı) ön kabulüdür. Diğeri ise Rıza
ġah‟ın merkezden çevreye yönelik faaliyetlerinin tamamen bütünleĢme
amaçlı olup etnik bir risk/tehdit algılamasından kaynaklanmadığı ön
kabulüdür. Oysa Rıza ġah‟ın uygulamaları Fars kimliğini Ġranlılık kimliğinin
merkezine alıp bu Ġranizmi ideolojileĢtirmek üzerine kuruludur. Rıza ġah,
Birinci Dünya SavaĢı‟nın sonundan itibaren popülerleĢtirilmeye çalıĢılan yeni
tür Aryanist ve Panfarsist milliyetçiliği benimsemiĢtir. Yıllarca sekreterliğini
yapacak olan Ferecullah Behremi (Debir-e Azam lakaplı) gibi etrafında
153
Stephen KINZER, a.g.e., 58-61.
Pejman YOUSEFZADEH: “”The Future
http://www.techcentralstation.com/070303C.html”
155
Hamid AHMADI, a.g.e., 226-227.
154
Of
Iranian
Nationalism”,
7.3.2003,
63
bulunan genç Panfarsistler onun Fars merkezli milliyetçi programlarının
uygulnmasına katkıda bulunmuĢlardır.156
Rıza ġah, Farsça‟yı ülkenin resmi dili olarak ilan etmiĢ, yerel dillerin
okullarda kullanımını ve Farsça dıĢındaki dillerde kitap ya da gazete
yayınlanmasını
yasaklamıĢtır.157
Bu
gibi
adımlarında
Almanya‟nın
1930‟lardaki ideolojik yöneliminden ve Ġran‟a artan ilgisinden de etkilendiği
bilinmektedir. Esasen Rıza ġah, 1930‟larda Avrupa‟da ortaya çıkan faĢist
hareketlerden etkilenmiĢtir. Mussolini, Franko ve Hitler‟in -tıpkı kendisi gibi“zayıf ve disiplinsiz” ulusları temizlemek ve birleĢtirmek yolunda olduklarını
düĢünürdü. Azınlık gruplarının özelikle de Azerbaycan Türkleri ve Kürtlerin
kimliğini yok etmek için ezici bir kampanya baĢlattı. Kendi fikirleri ile halkını
yüceltmek amacıyla Kamu Rehberliği Cemiyetini kurdu. Ġran‟ı ziyaret eden
Nazi ileri gelenlerinin baĢındaki Hitler Gençliği BaĢkanı Baldur von Schirach
yükselen
Alman-Ġran
ittifakından
övgüyle
bahsediyordu.
ġah‟ın
gazetelerinden birinde Ģöyle yazıyordu: “Alman ulusunun ana gayesi ulusal
gururu yükselterek, yabancılara düĢmanlık yaratarak ve Yahudiler ile
yabancıların zimmetlerine para geçirmelerine ve vatan hainliklerine engel
olarak eski ihtiĢamına ulaĢmaktır. Gayelerimiz tamamen aynıdır.” 158 Terrill‟e
göre de, Rıza ġah Avrupa faĢizminden aĢırı derecede etkilenmiĢti.159 Hitler
Almanyası da gerek ideolojik gerekse jeopolitik bakımdan bu durumdan
yararlanmak istemiĢtir. Ġran‟ı Nazi görevlilerinin Ortadoğu operasyonları için
güvenli bir liman haline getirmiĢtir. Hitler‟in Ortadoğu Büyükelçisi Fritz
Grobba, Ġran‟a büyük önem vermiĢtir. Ortadoğu Yahudilerine ve bu bölgedeki
Ġngiliz varlığına karĢı operasyonların yürütülmesinde Ġran önemli rol
oynamıĢtır. Grobba Hitler‟in en yakın danıĢmanlarından olup Aryan Irk fikir ve
programları açısından da önemli bir isimdir.160
156
Homa KATOUZIAN, a.g.e., 273.
158
159
Bkz. W. ANDREW TERRILL, Regional Fears of Western Primacy and the Future of U.S.
Middle Eastern Basing Policy, (ABD, 2006).
160
Keith EUBANK, Summit at Teheran, (Newyork, 1985), 161-197. Ayrıca Bkz. Edwin
BLACK, “”Denial of Holocaust Nothing New In Iran: Ties To Hıtler Led to Plots Against British
157
64
Yine bu fikrî geliĢimin bir iĢareti olarak Mart 1936‟da Alman Ekonomi
Bakanı Dr. Hjalmar Schacht; Ġran‟a bir ziyaretinde, “Ġranlılar‟ın pür aryan
olmaları
nedeniyle
Anti-Semit
Nüremberg
kurallarının
onlara
uygulanamayacağını” açıklamıĢtır. Üçüncü Reich‟da aynı politikanın Kürtlere
ve Ermenilere de teĢmil edildiği bilinmektedir. Almanlar, “Hossank” adıyla bir
Ermeni Nasyonal Sosyalist örgütü kurmuĢlar ve Almanlarla beraber
savaĢmak üzere Ermeni birlikleri oluĢturmuĢlardır. Bu birliklerin içine Kızıl
Ordu hapishanelerinde mahkum olmuĢ olanlar, Almanya‟nın iĢgal ettiği bazı
Doğu Avrupa ülkelerindeki Ermeniler ve Kuzey Amerika‟dan gönüllüler yer
almıĢlardır.161
Rıza ġah döneminde ülkenin sanayi, ulaĢım (demiryolu), iletiĢim
(radyo) gibi alanlarda hızlı geliĢmeler göstermesi yanında petrol gelirlerindeki
artıĢın da etkisiyle merkezileĢme hızlanmıĢ ve ulus inĢası da paralel olarak
ilerlemiĢtir. Yeni ekonominin tam kontrolü için Rıza ġah, dört temel ürünün
(pirinç, tütün, çay ve ipek) üretiminde tam kontrol sağlamaya yönelmiĢtir.
Bunlarda tam devlet kontrolünü sağlaması, Rıza ġah‟ın sivil halka olan
bağımlılığını azaltarak merkezileĢmeye katkıda bulunmuĢtur.162
Rıza
ġah,
Ġran‟ın
genelinde,
muhtelif
kabile/aĢiret
gruplarını
silahsızlandırmıĢ, bu aĢiretlerin “han” ya da “serdar”larından güçlü olanlarını
da sürmüĢ ya da hapsetmiĢtir. Ġktidarının ilk onyıllarında aĢiretlerin
konfederasyonel yapılarını parçalayarak askeri ve siyasi güçlerini zayıflatmıĢ,
dolaylı
idarelerden
vazgeçip
doğrudan
merkezi
yönetimi
sağlamaya
And Jews”, San Francisce Chronicle, 8 Ocak 2006, http://www.sfgate.com/cgibin/article.cgi?f=/c/a/2006/01/08/INGODGH99Q1.DTL “
161
Bernard LEWIS, The Multiple Identities of the Middle East, (Londra 1998), 44-45.
162
Hamid AHMADI, a.g.e., 269-270..
163
65
ModernleĢme ve Rıza ġah‟ın hükümetlerinin ırksal doktrinel yöneliĢi,
Pehlevi elitine de din sınıfı karĢıtı bir his vermiĢtir. Bunda, Kacar devrinin
sonundan itibaren baĢlayan reformculuğun seküler yönünün etkisi olduğu
muhakkaktır. Seküler bir tarih yazımı ile eski devirlerden baĢlayan bir Ġran
milleti yaratma isteği, BatılılaĢma süreci ile beraber geliĢerek din sınıfı
karĢıtlığını olgunlaĢtırmıĢtır. Rıza ġah‟ın yakınında bulunan Takizade,
Kazımzade-ĠranĢehr, Ali Ekber Siyasi, Ali DeĢti, Mustafa Adl, Emir Alam ve
Muhammed Said gibi Batı‟da eğitim görmüĢ entelektüel çevre, Ġranlılık
ideolojisinin ve kimliğinin inĢasının sözcüleri olmuĢlardır. Rıza ġah
döneminde içindeki Fars-Ġranlı kimliği inĢası unsurlarıyla eğitim, devletle
toplum arasındaki iletiĢim vasıtası olmuĢtur. Kamu eğitiminin yaygınlaĢması,
“Ġranlılık mirası”nın bir doktrin olarak geniĢ kitlelere ulaĢtırılması yönünde
kullanılmıĢtır.164
Kacar devrinde, 19. yüzyılın sonu itibarıyla, ilk anayasa taslağı
hazırlandığında, Farsça‟nın “ortak” dil olması kayıt altına alınmıĢ ancak diğer
dillerin de korunması kuvvetli biçimde vurgulanmıĢtı. Ancak Rıza ġah, “ortak”
dili, “resmi” dil haline getirerek nüfusun %65‟ini oluĢturan Fars olmayan
grupların haklarının aleyhine hareket etmiĢtir.165
Sonuç olarak denilebilir ki, Aryan ırk kavramı Avrupa‟da 19. yüzyıl
baĢında hipotezleĢtirildiyse de Ġran‟da uygulama imkânı bulması 20. yüzyıl
baĢında olmuĢtur.166 1924‟ten sonra da Ġran‟da ulus-devlet projesi Farslığı
temel alan bir Ġranlılık olgusu çerçevesinde kurumsallaĢtırılmıĢtır. Pehlevi
döneminin Ġranlılık anlayıĢı, ġia‟nın ve Ġslâm‟ın daha uzağında, Ġslâm öncesi
Fars-Ġran anlayıĢına daha yakın bir Ġranlılığı ulusal kimliğin merkezi haline
getirmeye çalıĢmıĢtı.167 Rıza ġah için Ġran Millî bütünlüğüne yönelik en büyük
tehlike potansiyelini Azerbaycan Türkleri oluĢturmaktadır. Onun döneminde
164
166
167
Arif KESKĠN, “”ABD-Ġran Gerginliği Çerçevesinde Ġran‟da Etnik Milliyetçilik”, Stratejik
Analiz, 72, (Nisan, 2006), 68.”
165
66
Azerbaycan‟ın FarslaĢtırılması yönündeki adımların gerisindeki ilk sebep
budur. Rıza ġah‟ın Türkler‟den nefret etmesinin bir nedeni de, kendisinden
önceki hanedanın, Kacar hanedanının, bir Türk hanedanı olmasıydı. Rıza
ġah‟a muhalefet edebilmiĢ olan Dr. Musaddık dâhil bütün ünlü siyasetçiler bu
hanedandan çıkmıĢtır.168
Rıza ġah‟ın milliyetçiliği, Ġran‟da geleneksel olarak varolan ve Farsça
“mihan peresti” olarak ifade edilen yurt sevgisinden farklı olmuĢtur. Avrupa‟da
19. yüzyılda ve 20. yüzyıl baĢında geliĢen, en katıksız halini FaĢit Ġtalya ve
Nazi
Almanya‟sında
bulan
ırkçılık,
aslında
Rıza
ġah‟ın
anlayıĢını
“milliyetçilik”ten daha doğru anlatmaktadır. Bu milliyetçilik iki boyutlu
olmuĢtur. Entelektüel boyut, pratik boyut. Entelektüel boyutun geliĢimi
MeĢrutiyet ve onu hazırlayan Ģartlara kadar götürülebilir. Milliyetçi fikirlerin
Avrupa tarihinin okunması ile geliĢtirilmesi, eski Ġran tarihinin yine Batılı
kaynaklarla okunması ve gerisinde bir tür kendini kınama / ayıplama olan
abartılı bir öz önem psikolojisi entelektüel boyuta katkıda bulunan unsurlardır.
Ancak resmi bir ikrar olana kadar bu tür Fars milliyetçiliği sadece
entelektüeldir. Yöneticilerin değil, memnuniyetsiz modern entelektüellerin bir
ideolojisi durumunda varlığını sürdürmüĢtür. Kültürel düĢüĢ, ekonomik gerilik
ve siyasi önemsizlikten doğan bir öfke ve utanma haliyle motive olmaktadır.
Avrupa emperyalizmine karĢı bir çıkıĢla baĢlamıĢ, ancak Avrupa‟nın güç ve
kültürü ile büyülenmiĢtir. Fars kültür mirasının belli unsurlarında –mesela
zaman zaman klasik Fars Ģiirinden- bir utanç duyarken, antik Ġran‟ın belirsiz
ancak romantize edilmiĢ onurundan övünç duymuĢtur. Uygulamada, Türkçe
konuĢan nüfusun Farsça konuĢan nüfustan fazla olmasına bakılmaksızın
Arap karĢıtı ve Türk karĢıtı bir Ġran tarih anlayıĢı propagandası yürütülmüĢtür.
Rıza
ġah
döneminde,
Ġran
Arapları
neredeyse
inkâr
edilmiĢ,
sayılmıĢlardır. Resmi ayrımcılık bütün milletlere karĢı uygulanmıĢtır. 169
168
169
yok
67
ii. Fars Milliyetçiliğinin DıĢsal Kökleri
Farslar, günümüzde Ġran denildiğinde akla gelen ilk toplum, Farsça da
ilk dildir. Modern Farsça‟nın anavatanının bugünkü Ġran olup olmadığı ve
günümüz Farslarının tarihteki Perslilerle ya da Partlarla akraba olup
olmadıkları tartıĢmalıdır. Bu coğrafyaya nereden (Kafkasya‟dan mı, Orta
Asya‟dan mı, Hindistan‟dan mı vb.) geldikleri konusunda belirsizlikler bulunan
AhameniĢlerin sadece bugünkü Ġranlıların değil genel anlamda Farslar‟ın
ataları sayılmaları dahi tartıĢmalı bir tarih konusudur. Öte yandan Farslar‟ın
Ġran‟a hâkimiyeti ve Farsça‟nın günümüz Ġran coğrafyasında yaygınlaĢtığı
dönemler olarak Samaniler‟in ve Büveyhiler‟in iktidarları kabul edilebilir. 170
Samaniler‟in Buhara merkezli olarak VII. yüzyılın sonlarına doğru
güçlenmeye baĢlaması, Fars-Tacik dilli grupların yavaĢ yavaĢ batıya,
bugünkü Ġran coğrafyasına doğru kaymasına yol açmıĢtır. Fars dil ve kültürü
bölgeye bu Ģekilde, dıĢarıdan girmiĢtir. 171 Samaniler‟in idarede Arapça‟yı bir
tarafa bırakıp Farsça‟yı resmi dil olarak ilan etmeleri, bölgedeki Fars etkisinin
hâkimiyete dönüĢtüğünün göstergesi olmuĢtur.172 Tahirî, Safarî, Büveyhî
ailelerinin idaresinde de Farslar ve Fars dili hızla yayılmaya baĢlamıĢtır.
Gazneli ve Selçuklu dönemlerinde de Fars bürokrasisi ve Fars dilinin etkisi
devam etmiĢtir.173 Hanefi Sünni bir idare olan ve literatürde ön Tacikler olarak
da anılan Fars Samaniler, Ġsmaililiğe müsaade etmemiĢ, ancak Oniki Ġmam
ġiiliği‟ne karĢı olumlu bir tutum sürdürmüĢlerdir. Bu dönemde Arapça‟dan
Farsça‟ya eserler çevrilmiĢ, Rudaki, (Rûdegî) Dakiki gibi Fars ġairleri de bu
dönemde yaĢamıĢlardır. Samani idaresi, Gazneli ve Selçukluların önünü
açacak olan Türk siyasal-askerî etkisinin güçlendiği dönemdir.174
170
Aygün ATTAR, Ġran‟ın Etnik Yapısı: Yakın Dönem ve Günümüzde, (Ankara, 2006), 167.
Yalçın SARIKAYA, ““Fars ġövenizminin GeliĢimi ve Ġran‟da Türklük: AraĢtırmacı Yazar
Mühendis Ali Rıza Sarrafi ile Röportaj”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA (Der.),
Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 183-184.”
172
173
Aygün ATTAR, a.g.e., 166.
174
171
68
Abrahamian, 19. yüzyıl sonunda Ġran‟ın ortasındaki platodaki nüfusun
ağırlıklı olarak Fars olduğunu ancak belli miktarda Fars olmayan göçebe
toplumlardan (KaĢkayi Türkleri, Bahtiyari Lorları, AfĢarlar, Araplar ve
Mamasani Lorları) bulunduğunu yazmaktadır. Kuzeyde Hazar‟a kıyıdaĢ
bölgedeki köylerin çoğunlukla Gilek, Mazenderani ve TalıĢ olmakla birlikte
Azeri ve Fars yerleĢmeleri bulunduğunu, bunların yanında Kacar, Türkmen
ve Kürt aĢiretlerin de olduğunu belirtmektedir. Kuzeybatının ağırlıklı olarak
Azeri olduğuna, az sayıda Kürtçe, Ermenice, Asurice konuĢan köylerin de
varlığına ayrıca Türk soylu ġahseven, AfĢar ve Karadağlı aĢiretlerinden
göçebelerin de bulunduğuna iĢaret etmektedir. Batı ve güneybatıda yarı
yerleĢik ve yerleĢik olmayan grupların karıĢık olarak bulunduğunu, bunların
daha çok Kürt, Lor, Bahtiyari ve Arap olduklarını yazan Abrahamian‟a göre
güneydoğu ağırlıklı olarak Beluç olup bir kısım Arap, AfĢar ve Afganlılar
mevcuttur. Kuzeydoğuda ise Fars, Türkmen, Kürt, ġahseven, AfĢar, Tacik ve
Timuriler vardır.175 Bu etnik kompozisyonun bugün de büyük ölçüde varlığını
sürdürdüğünü belirtebiliriz.
Atebeki, Ġran‟daki Fars merkezli Ġranist tarih yazımının baĢlangıcına
dair ipucu verecek biçimde; “Osmanlı Ġmparatorluğu çöküp Türkler için büyük
bir anayurt yaratma fikri Türk milliyetçileri tarafından propaganda edilince, bu
kapsamda Ġran Azerbaycanı‟na da baĢvurulunca, Berlin‟deki küçük bir Ġranlı
entelektüel grubun buna en Ģiddetli tepkileri verdiğini”, “Ġran‟ın toprak
bütünlüğü ve egemenliğinin en hızlı savunucuları olduklarını” ve “bu kiĢilerin
sonradan Ġran‟a dönerek hükümette önemli görevlere gelip Ġran‟ın Ġslam
öncesi kültürüne dayanan, Ġran kültürünün devamlılığını iĢleyen tarih yazımını
resmileĢtirdiklerini” yazmaktadır.176 Fars milliyetçiliğinin geliĢiminde yukarıda
belirtilen Alman Ġndo-Aryanizmini daha iyi anlamamıza yarayan bu
175
Ervand ABRAHAMIAN: “”Oriental Despotism: The Case Of Qajar Iran” International
Journal of Middle East Studies, 5, 1 (1974), 15.”
176
Atabeki‟nin Rıza ġah dönemindeki merkeziyetçi Fars milliyetçiliğini incelediği bölümde
Berlin‟de Haziran 1922‟den itibren yayınlanmaya baĢlayan ĠranĢehr dergisini, bu derginin
Azerbaycan‟a özel ilgisine ve Azerbaycan‟la ilgili Yeni Mecmua‟da çıkan yazıya tepkileri
hatta, bu kapsamda, Alman Ġranist J. Marquart‟ın cevabi yazısını anlattığı görülür. Bkz:
Touraj ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy, a.g.e., 3, 55.
69
değerlendirmenin, aslında Atebeki‟nin isimlendirmediği ancak Ġran bedenine
uymayan resmî Fars milliyetçiliğinin suçunu Osmanlı Türkçülüğüne atmaya
da matuf olduğunu belirtmek gerekir. Oysa Atebeki aynı kitapta, hatta bir
önceki paragrafta, Ġran‟a etnisite ve milliyet fikirlerinin 1905-1909 MeĢrutiyet
Hareketi süreci ile girdiğine iĢaret etmektedir. Dahası, etnisite ve milliyetçilik
bir yana, Batı‟daki ırkçı düĢüncenin Ġran‟a ilgisi, Türkçülüğün Osmanlı
aydınlarının bir siyasal konusu olmasından çok daha önce baĢlamıĢtır.
Irkçı düĢüncenin Batı‟daki geliĢiminin bilinmesi, bugünkü Fars
milliyetçiliği ve Panfarsizmin anlaĢılması bakımından hayati önem taĢır. Bu iki
açıdan böyledir: Birincisi, ırkçılık düĢüncesinin doğuĢ ve geliĢme coğrafyası
olması bakımından, ikincisi ise Avrupa Ġndo-Aryanizminin Ġran ve Hindistan‟la
ilgisi bakımından. Dilin geliĢimini ırk fikri ile irtibatlandırmaya yönelik
kavramsallaĢtırma, büyük ölçüde, Avrupalı düĢünürlerin faaliyet ve bilgi
birikiminin mantıksal sonucu olarak ortaya çıkmıĢtır. Böylelikle, dil-ırk
iliĢkisinden yola çıkılıp toplumlar arasında dil ve ırka göre keskin
sınıflandırmalar yapılmıĢtır. Bu düĢünce serüveninin temelini ise Ģüphesiz,
sömürgecilik tecrübesi oluĢturmuĢtur. Avrupa, sanayide hızlı bir ilerleme
kaydederken dıĢ dünya ve özellikle Afrika bu geliĢimin açık ara gerisinde
kalmıĢtır. Avrupalılar‟ın bu farkı kendi Mısırlı ve Yunanlı geçmiĢleri ile izah
etmeleri, beraberinde giderek ırkçılaĢan ve siyah insanla aynı “insan
familyasından” olma fikrinden duyulan rahatsızlığı da getirmiĢtir. Bu keskin
ırkçılık, Afrika ve Amerika sömürgeciliğinin yerleĢtiği 1650‟den sonra daha da
hızlanmıĢtır.
Mustafa Veziri; Avrupa düĢünürlerinin Ġbrani köklere, Mısır ve Yunan
kültür köklerine referanslarını, Mısır ve Babil‟in esasen tam Semitik olmayıp
yarı Hint-Avrupalı gören Ernest Renan‟ın görüĢleriyle, yeni bir düĢünce
evresine girildiğini açıklamaktadır. Buna göre, Mısrî etkinin giderek
reddedilmesi, sir William Jones‟un 1786‟da Sanskritçenin Yunan ve Latin
dilleri ile yakın gramer bağları olduğu iddiasıyla birleĢince Avrupa antikitesi ya
da Avrupa‟nın kökleri konusunun odağı Hindistan-Ġran coğrafyası olmuĢtur.
70
Yani odak, Afrika değil, Asya olmuĢtur. Bu Avrupa siyasal düĢüncesine Ģekil
verecek yeni modelin, “Aryan” modelinin baĢlangıcıdır.177
Jones‟un iddialarının ardından Friedrich von Schlegel Paris‟te
Sanskritçe çalıĢarak ilk kez dil-ırk benzerliğini ortaya koymuĢtur. Schlegel,
Mısır medeniyetinin Hintli misyonerlerce kurulduğunu iddia etmiĢ, 1808
yılında yayınladığı “Über die Sprache und Weisheit der Indier” (Hintlilerin Dili
ve Bilgeliği) adlı eserinde; bir tarafa Sanskritçe ve Farsça‟yı diğer tarafa da
Yunanca ve Almanca‟yı koyarak ırk teorisini açıklamaya çalıĢmıĢtır. Bundan
sonra Hindistan 19. yüzyıl Avrupalı düĢünürleri için bir kıble haline gelmiĢtir.
Schopenhauer Hindistan‟ın çocuğu ve bir Budist olduğunu beyan etmiĢ,
Neitszche kendini Farsça‟ya bağlayıp ZerdüĢtî olduğunu açıklamıĢ, Hegel de
bütün bilgeliğin temelinin Hindistan‟da olduğunu iddia etmiĢtir.178 Keddie de
Ġndo-Aryanizmin Ġran‟da 19. yüzyıl ortasından 20. yüzyıl ortasına kadar etkili
olduğunu ve bu ideolojinin ırk ve dili birbirine karıĢtırarak ırklar arasında bir
üstünlük sıralaması yaptığını ifade etmektedir. Keza, Türk, Moğol ve Arap
yönetimleri ve etkileri nedeniyle bu teorinin Ġran için ne kadar geçersiz
olduğunu daha net ifade etmek üzere Ġran‟ın nüfusunun yarısının Farsça
konuĢmadığını yazmaktadır.179
Aryan modelin, Avrupa düĢüncesinde Anti-Semitizmi de beraberinde
getirdiği bilinmektedir. Irk düĢüncesinde deri rengine iliĢkin kabuller de
değiĢmiĢ ve eskiden Avrupalılar gibi (Kafkasyalı) Kaukasoid ırktan kabul
edilen beyaz Avrupa Yahudileri dil nazariyesiyle bu sınıfın dıĢında
kalmıĢlardır. Böylece ırkçılık Yahudi karĢıtı bir karakterle geliĢmiĢtir.180
177
Mostafa VAZIRI: a.g.e., 22.
179
Nikkie R. KEDDIE: “”What Recent History Taught Iranians”, The Muslim World, (Ekim
2004), 94, 424.”
180
Mostafa VAZIRI: a.g.e., 22-23. Veziri, zamanla bu ırkçı görüĢlerin eski Hıristiyan ve
geleneksel doğmalarıyla meczedilerek ideolojileĢtiğini de ifade eder. Dillerin Nuh‟un oğlu
Ham, Sam ve Yafes‟ten geliĢtiği, Sam‟ın üç oğlu olan Aram, Asur ve Eber‟den de Aramice,
Asurice ve Ġbranice‟nin geliĢtiği fikri bu ideolojinin önemli dinsel tutamaklarındandır. Vaziri,
Ġngilizler‟in Ortaçağda asalet göstergesi olarak kendilerini Yafes‟e, Yafes‟i de Sam‟a yakın
gördüklerinden Avrupa içinde en az Anti-semit toplum olduklarını ifade eder.
178
71
Sarrafi ise biraz daha farklı bir bakıĢ açısıyla Ġngiltere merkezli bir Fars
Milliyetçiliği izahı yapmaktadır. Ona göre, Birinci Dünya SavaĢı ve BolĢevik
Devriminden sonra, Moskova‟nın, önündeki tek engel olarak Ġngilizler‟i
gördüklerini,
Ġngilizler‟in
de
öteden
beri
Hindistan
yollarına
ulaĢım
endiĢesiyle, Ġran‟ı ele geçirmek istediklerini belirterek Fars ġövenizminin bu
nedenle Ġngilizler tarafından geliĢtirildiğini iddia etmektedir. Buna göre;
Ġngilizler, bütün Ġran bölgelerini ancak özellikle de Azerbaycan‟ı ezmek ve
Türkiye‟nin Kafkaslar‟daki etkisini sınırlamak üzere, Hindistan‟da yaĢayan
Parsiyan-ı Hind, yani Hind Farsları‟ndan istifade ettiler. ZerdüĢti olan ve
esasen Ġranlı olup Ġslâmiyet‟in Ġran‟a geliĢinden sonra Hindistan‟a göç etmiĢ
bu toplum üzerinden Panfarsizm fikrini geliĢtirdiklerini iddia etmektedir.
ErdeĢir, ġapur gibi bugünkü Farsça‟da da kullanılan isimler taĢıyan ancak
Gucarat dilinde konuĢan Hind Farsları, eski yurtlarının Ġran olduğuna,
inanmaktaydılar.
Ġslâmiyet‟in ve Türklüğün Ġran‟a büyük zarar verdiği ve ülkeyi berbat
ettiği yönündeki bugün bile Fars milliyetçileri arasında yaygın olan düĢünceler
bu dönemde geliĢtirildi. Birinci Dünya SavaĢı öncesinde de benzeri
düĢünceler olmakla beraber, özellikle Ġngilizler‟Ġn Ġran‟daki kontrollerini
tesisinden itibaren bu, resmi bir hükümet ideolojisi halini almıĢtır. Bu esasta,
ilk olarak (Anadolu‟dan Hindistan‟a kadar olan coğrafyayı kontrol edebilecek)
merkeziyetçi bir hükümet kurdurulmuĢ, ikinci olarak da Kacarlar Türk soylu
oldukları
için
bunlar uzaklaĢtırılıp
yerlerine
Fars
asıllı
bir
yönetim
oluĢturulmuĢtur. Bundan itibaren de Panfarsizm ve Paniranizm, Ġran‟ın resmi
ideolojisi olmuĢtur.181
181
Yalçın SARIKAYA, “Fars ġövenizminin GeliĢimi…”. a.g.e., 177-178.” Hindistan‟da Farsça
edebiyatın geliĢimi ve bunun Fars milliyetçiliğine etkileri hakkında ayrıca Bkz. Aygün ATTAR,
a.g.e., 96-100.
72
iii. Fars Milliyetçisi Retorikten Örnekler
Prof. Dr. Gerhard Doerfer, “Ġran ve Türkler” baĢlıklı çalıĢmasında, Fars
düĢüncesinde
Türk‟ün
yerini
anlatmak
üzere
Ģunları
ifade
etmiĢtir:
“Kendilerini aĢırı derecede kendi kültürlerine kaptırmıĢ olan Farslar‟ın, VIII.
yüzyılda dikilmiĢ Orhon yazıtlarından da, bunların olağanüstü güzellikte
edebiyat eserleri olduğundan da haberleri yoktu. Bir kısmını KâĢgarlı
Mahmud'un yazıya geçirdiği eski Türk destanlarını bilmiyorlar, pek zengin
Uygur edebiyatını hiç tanımıyorlardı. Pek çok Fars‟ta Türklere karĢı nefret
duygusu bugüne değin süregelmiĢtir. Örneğin, Fahrüddin ġâdmân'ın Teshir-i
Temeddün-i Frengi baĢlıklı kitabında bu nefret Ģu sözlerde dile gelir:
“Avrupalılar ne yalın ayak, aç ve göçebe Araplara, ne de düzenledikleri
baskın ve katliamlardan sonra atlarından inip bir süre dinlenince bizim halı
desenlerimizin ve bahçe Ģenliklerimizin büyüsüne kapılan... daha sonra da
Mevlâna Celâleddin-i Rumî'nin, Sadî'nin Ģiirleriyle ehlîleĢen içkici, kana
susamıĢ Türk ve Moğollara benzerler.”182
Ġran‟da Panfarsist Ġran Milliyetçiliğinin tarih ve dil yazımındaki en
önemli hedefi Azerbaycan ve genel olarak Ġran‟daki Türklük olmuĢtur.
Farsların propagandasına göre Azerbaycan‟ın yerli dili 11-13. Yüzyıllardan
itibaren gerçekleĢen Türk akınlarıyla (Selçuklardan Moğollara) yerini
Türkçe‟ye bırakmıĢtır. Ġran basınında ve resmi tarih tezinde Azerbaycan
Türkleri‟nin Moğollarca TürkleĢtirildikleri iddiasının, Azerbaycan Türklerinin
kendilerini Farslarla kandaĢ (hemhun) saymalarını sağlayacağı düĢüncesi ile
geliĢtirilmiĢ bir siyasal tez olup, Ġran milliyetçiliği ile Fars milliyetçiliğini
meczetmiĢ yazarların bu konuda açık verdikleri de bilinmektedir. Bir taraftan
Azerbaycan Türkleri‟nin ülkenin Farslarla beraber ortak sahibi olduğunu iddia
edenlerin, diğer taraftan da Moğolların ülkeye geliĢini Ġran‟ın bünyesini hedef
alan “kuduz” saldırısı olarak niteledikleri görülmektedir.183
182
Prof. Dr. Gerhard DOERFER: “”Ġran‟da Türkler”, Türk Dili, TDK Yay, (Kasım 1987), 431,
241.”
183
Mohamed TAVAKOLI-TARGHI: a.g.m., 186.
73
Azerbaycan‟ın bu Türk akınlarından önceki dilinin Ġrani dillerin bir kolu
olan “Azeri dili” olduğunu savunanların baĢında Azerbaycandan bir tarihçi ve
dilci olan Ahmed Kesrevi gelmiĢtir. Ahmed Kesrevi‟nin “Azeri ya Zeban-e
Bastan-e Azerbaycan” adlı bu eserindeki görüĢler Batılılar tarafından yoğun
ilgi ve kabul görmüĢ, Ġngiliz oryantalist ve diplomat Sir Denis Wright eseri
“The Royal Asiatic Society” kanalıyla Ġngilizce‟ye çevirerek yayımlamıĢ, yine
batı kaynkalı Ġslâm Ansiklopedisi de 1930 sonrasındaki baskılarında
Kesrevi‟nin görüĢlerinden yararlanmıĢtır.184 Mustafa Veziri, Kesrevi‟nin
“Tarih-e Hicde Sal-e Azerbaycan” (Azerbaycan Tarihinin Seksen Yılı), “Tarihe MeĢrute-ye Ġran” (Ġran MeĢrutiyeti Tarihi) gibi kitaplarının Browne ve
Berard‟ın eserlerinden sonra yazıldığına iĢaret ederek Kesrevi‟nin bunlardan
kaynak göstermeksizin intihalini ima etmektedir. Dahası çalıĢmaları akademik
olmamakla ve Ġranlılık kimliği propagandası içermekle eleĢtirmektedir.185
Kesrevi‟de örnekleĢen modern Fars milliyetçilerinin esas amacı diğer
etnik grupların FarslaĢmasına yönelik olmuĢtur. Fars milliyetçilerine göre
Azerbaycan Türkleri sonradan TürkleĢmiĢ olan “Türkçe konuĢan” bir halktır.
Bu anlamda, Sovyetler Birliğinin “Türk Dilli Halklar” görüĢü ile Ġran Pehlevî
idaresinin teĢvik ettiği bakıĢının benzerliği dikkat çekmektedir.186 Kesrevi‟nin
çalıĢmasının ortaya çıktığı dönemin, uluslararası siyasi Ģartların da Ġran‟daki
Türk Kacar idaresinin aleyhine iĢlediği bir dönem olması burada yeniden
hatırlanmalıdır. Yönetimde zafiyet gösteren Kacar idaresi, ülkenin fiili
idaresini Fars kökenli bürokratik geleneğe ve dönemin Fars BaĢbakanlarına
bırakmıĢ durumdadır. 1919 yılında Fars Vosuguddovle (Vüsuk-ul Devle)
hükümeti, Ġran‟ın Ġngiltere‟nin sömürgesi olduğunu ilan eden anlaĢmayı
resmen kabul edince, Kacar ġahı Ahmed ġah, kabinenin istifasını istemiĢtir.
1920 yılında istifa eden bu kabinenin yerine yine aynı gelenekten,
MuĢiruddovle kabineyi kurmuĢtur. Bu tarihten itibaren ise Ġngilizler‟in Ġran‟daki
184
186
Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: “”Ġran Türklerinde Kimlik Meselesi”, Bilig, 30,
(2004), 56”
185
74
Kacar hâkimiyetine son verme planları iĢleme konulmuĢtur. 1921 yılındaki
darbeden sonra, 1925 yılında SavaĢ Bakanı Rıza Han‟a Pehlevi Hanedanını
kurma imkânının verilmesi bu Ġngiliz planının hayata geçmesi ile mümkün
olacaktır. Fars merkezli yeni bir Ġran ulusu inĢası, Paniranist tarih yazımı,
Ġngilizler‟in sayesinde oluĢturuldu. Bugün Batıdaki Ġran araĢtırmalarının
çoğunda bu bakıĢ açısı hâkimdir. Paniranist ve Panfarsist ideolojinin temel
tezleri ve görüĢlerinin Ahmed Kayvanpur, Muhammed Cavid MeĢkûr ve
Cemaleddin Firak tarafından da geliĢtirildiği belirtilebilir.187
Fars milliyetçiliğinin baĢlangıç ideologlarından Taki Arâni, Azerbaycan
yâ Yek Mesele-ye Heyâti ve Memâti-ye İran (Azerbaycan yahut Ġran‟ın Ölüm
ve Kalım Meselesi) adlı yazısında Azerbaycan halkının “doğu vahĢileri” ve
“kan
içen
Moğollar”
tarafından
TürkleĢtirildiklerini
yazdıktan
sonra
Azerbaycan‟da Türkçe‟nin yok edilmesi ve Farsça‟nın yaygınlaĢması için Ġran
devletine Ģöyle bir teklifte bulunmaktadır: “...Özellikle Maarif Bakanlığı‟nın o
bölgeye çok sayıda Fars dili öğretmeni göndermesi ve ucuz fiyata hatta
bedava olarak Farsça kitap, gazete ve makale yayması gerekmektedir.
Azerbaycan gençlerinin de fedakârcasına Türkçe konuĢmaktan vazgeçmeleri
gerekiyor.”188
Bir diğer Panfarsist ideolog Mahmut AfĢar, Yegânegi-ye Ġraniyan ve
Zebân-e Farsî (Ġranlıların Birliği ve Fars Dili) yazısında Türkçe‟nin Ġran‟da
yabancı bir dil olduğunu söyleyerek onu çağrılmamıĢ misafir ve rahatsız edici
bir unsura
benzetmekte
ve
Azerbaycan‟ın
herhangi bir okul veya
üniversitesinde Türkçenin 5 dakika olsun bile okutulmasına karĢı olduğunun
altını çizmektedir.189 Cevat ġeyhulĠslâmi ise Zebân-e Farsî NeĢân-e Vâlâ-ye
Melliyet-e Ġranî (Fars Dili Ġranlılığın Üstün Simgesi) adlı makalesinde Ģöyle
yazıyor: “...Yerel diller içerisinde, Türkçe‟nin Azerbaycan‟da (Türkiye ile sınırı
187
Ġrec AFġAR: Zeban-e Farsi Der Azerbaycan I, II, (Tahran, 1989), 126-133‟den naklen Dr.
Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 56”
189
Ġrec AFġAR: Zeban-e Farsi Der Azerbaycan I, II, (Tahran, 1989), 288-289‟dan naklen Dr.
188
75
olan eyalette) haddinden fazla yayılması ve Arapça‟nın Huzistan‟da (Irak ile
sınırı olan eyalette) çok fazla yaygınlaĢması gözardı edilmeyecek iki büyük
tehlikedir. Çünkü bu iki yerel dil, Kürtçe‟nin aksine olarak, eskiden Ġran‟ı
parçalamak isteyen Panturanist ve Panarabistler tarafından suiistimal
edilmiĢtir.” Yazar sonra Türkçe ve Arapça‟nın konuĢulduğu bölgelerde
Farsça‟nın yayılması için çok ilginç bir teklif ileri sürmektedir: “Azerbaycan,
Zencan ve Huzistan‟ın küçük çocuklarını Avrupa‟daki gençlerin mübadelesi
sisteminde olduğu gibi, Farsça konuĢan saygın Fars ailelerinde bir iki yıl
misafir olarak kabullenmekle, Farsça‟nın bu yaĢ grubu (12-16) içerisinde
yayılmasına yardım edilmelidir.”190 Rıza ġah‟ın baĢbakanı, öğretmeni ve
Ġran‟da modern Panfarsizmin kurucularından olan M. Ali Furûgi ise,
Ankara‟da Büyükelçi olduğu dönemde ġah‟a ve Ġran DıĢiĢleri Bakanlığı‟na
gönderdiği mektupta Ġran‟da alfabenin değiĢmemesi gerektiğini Ģu nedenlerle
açıklamaya çalıĢıyordu: “Son zamanlarda Türkler alfabelerini değiĢtirip Latin
alfabesine geçtiler. Dolayısıyla da onların Ġran Türkleriyle olan kültürel
iliĢkileri kesilmiĢ oldu. Eğer Ġran‟da da Latin alfabesine geçersek onların
iliĢkileri yeniden kurulur ve bu da Ġran için büyük bir tehlike oluĢturur.”
Mektubunun diğer kısmında ise Ġran‟daki azınlıkları tehlikeli unsurlar olarak
değerlendirmekte ve Ģunlar ifade edilmektedir: “Ġran‟da Yahudi, Ermeni ve
Asurî gibi az nüfuslu ve tehlikesiz azınlıklar vardır. Ancak Türkler, Kürtler ve
Araplar büyük nüfusa sahip tehlikeli azınlıklardırlar. En tehlikelisi ise
Türklerdir ve devletin bunu her zaman göz önünde bulundurması gerekir.” 191
1930‟lar boyunca Fars mlliyetçiliğinin baĢta Azerbaycan ve Türkçe
olmak üzere Fars dıĢı unsurların maddi ve kültürel varlıklarını hedef alan
yaklaĢımı devam etmiĢtir. 1934 yılında, Azerbaycan eğitim bürosu baĢkanı
olan Taki Rehber adındaki kiĢi, Türkçe‟nin bölgedeki varlığını ve gücünü
kabul ederek bir dizi tedbir içeren bir genelge yayınlamıĢtır. Taki Rehber,
burada Ģunları da ifade etmiĢtir: “Bu bölgeye geldiğimde üzülerek Ģahit oldum
190
Ġrec AFġAR: Zeban-e Farsi Der Azerbaycan I, II, (Tahran, 1989), 441-467‟den naklen Dr.
191
Cevad HEYET: “”Nasyonalizm ve Bastangerayi Der Ġran”, Varlık, 126-3, 2002,16”dan
naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 57”
76
ki, 5. ve 6. sınıf mezunları yanında lise öğrencileri bile birbirleriyle Türkçe
konuĢmaktadırlar. Bu, onların baĢka yerlerde de Farsça konuĢmadıklarını
göstermektedir.”192
Panfarsist tarih ve dil anlayıĢını Ġran‟a mâletme yönündeki çabaların
daha yakın zamandaki örnekleri de hatırlanmalıdır. Tarih yazımında ve
öğretiminde bugünkü Panfarsizmin ileri sürdüğü tezler ve uyguladığı metotlar,
modern dönemde Ġran yönetimleri tarafından kesintisiz benimsenmiĢtir.
Safevi devletinin Pers devlet geleneğinin bir devamı olduğu, Safevi
hanedanının Pers ve Sasani Ġmparatorluklarını yeniden cacnlandırmayı ve
bunların tarihi misyonlarını sürdürmeyi hedeflediği tezi hâlen iĢlenmektedir.
AfĢar ve Safeviler‟in Türkmen olmalarının Türk olmaları anlamına gelmeyip
bunların Osmanlı‟ya karĢı Ġran‟ın toprak bütünlüğünü korumayı baĢarmıĢ
idareler
olduğu
tezi
de
Panfarsist
tarih
öğretiminde
baĢvurulan
görüĢlerdendir.193
Panfarsist bir Ġran tarihi yorumunu siyasal görüĢ haline getirmiĢ olan
ve çalıĢmalarına ileriki bölümlerde değindiğimiz Kave Ferruh‟un 2000‟li
yıllarda bile aynı tezlere sarılması, Fars milliyetçiliği çizgisindeki ideolojik
devamlılığı göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Ferruh, Safevilerin Türk
kabul edilmesine telaĢla karĢı çıkarken aslında kendi tezlerini zayıflatan Ģu
soruları sormaktadır:194
1. Safeviler neden Persia adına savaĢmıĢlardır?
2. ġah Abbas neden 1598‟de baĢkenti Ġsfahan‟a taĢımıĢtır?
192
Firoozeh KASHANI-SABET, a.g.e., 210. aktarılan bilgilerden, o dönemde
Azerbaycan‟daki okullarda “Türkçe sohbet yasaktır (Tekallum be Zeban-e Torki Memnu)”
afiĢlerinin asılı olduğu Taki Rehber‟in ise siyasal bir yaklaĢımla bunları kaldırtıp öğrencilere
“sizin Türkçe pratiğine değil, bilmediğiniz ve geleceğiniz açısından önemli olan Millî dilimizde,
Farsça‟da pratiğe ihtiyacınız var” denilmesini istediği anlaĢılmaktadır.
193
Kaveh FARROKH: “”Pan Turanianism Takes Aim At Azerbaijan: A Geopolitical Agenda”,
http://www.rozanehmagazine.com/NoveDec05/aazariINDEX.HTML, 22.”
194
Kaveh FARROKH: a.g.e., 23.”
77
3. Neden Fars mimarisi, edebiyatı, müziği ve sanatı bu kadar aktif
olarak teĢvik edilmiĢtir?
4. Safeviler
neden
Sünnilik
yerine
kendilerini
Ġstanbul‟un
Sultanlarından ayıracak biçimde ġiilik üzerinde ısrarcı olmuĢlardır?
Bu sorular, Safevilerin Türklüğüne dair bilimsel anlamda hiçbir kuĢku
doğurmayan gerçekleri yeniden ele alma imkânı vermektedir: öncelikle
Safeviler Persia adına savaĢmamıĢlar, Safevi Devleti adına savaĢmıĢlardır.
Onları Osmanlı devleti de dâhil dönemin batılı diğer devletleri Ġran ya da
Persia olarak anmıĢ olabilir. Bilindiği üzere Osmanlı hanedanı da Devlet-i Âliye Osmanî (ya da Devlet-i Al-i Osmanî) adına savaĢmıĢ, ancak
Avrupa‟dakiler baĢta olmak üzere diğer devletler Türkiye ya da Turkıya
(Turchia) adını tercih etmiĢlerdir. ġah Abbas‟ın baĢkenti Ġsfahan‟a taĢımasına
gelince; bu, Azerbaycan merkezli Safevi Devleti‟nin bütün bir Ġran
coğrafyasına
hâkim
olmasından
ve
devletin
savunma
derinliğinin
değiĢmesinden ileri gelmiĢtir. Ġstanbul‟un fethinden sonra baĢkentin Ġstanbul
olması Osmanlı‟yı ne kadar Bizans yapmıĢsa, bu da Safevi‟yi o kadar Persia
yapar. Ferruh‟un “Fars mimarisi, edebiyatı, müziği ve sanatı” diye ifade ettiği
kültür unsurlarının içine ne girer bilinmez ancak, Türklerin Fars, Ermeni,
Bizans, Balkan, Hint, Rus ve Arap kültürlerinden etkilendiği, bu etkilenmeye
mukabil güçlü bir Türk etkisini de bu kültürlere aktardığı zaman zaman da iki
ayrı
kültür
arasında
taĢıyıcı
bir
rol
oynadığı
bilinmektedir.
Kuzey
Hindistan‟daki ya da Güney Türkistan‟daki Hint etkisinin, Babür‟ü ya da
Gaznelileri Hintli yapmadığı; Bizans etkisinin Osmanlı‟yı Rum yapmadığı gibi,
Safevi, Kacar ve AfĢar‟daki Fars etkisi de bu devletleri Fars yapmaz.
Safevilerin ġiiliği ise bir sır olmayıp devletin Anadolu ve Azerbaycan‟ın
KızılbaĢ Türkmenleri tarafından kurulduğu, Osmanlı ile mezhepsel ve
jeopolitik düzeyde bir zıtlaĢmanın varlığı da bütün tarihçilerce teslim
edilmektedir.
Ġran Panfarsistlerinin önde gelen simalarından olan Nasrullah
Purcevadi, 1987‟de yayınlattığı Ġran-e Mazlum adlı makalesinde “...Konya‟ya
78
ilk yolculuğum olmasına rağmen her Ģey benim için tanıdıktı. Yalnız mezar
sahibi değil, hatta oranın binası, oradaki bütün eĢyalar özellikle de çiniler,
tabelalar ve duvarları süslemiĢ olan kumaĢlar benimle benim dilimde
konuĢuyorlardı. Fakat mezarlığın dıĢında her Ģey benim için yabancı
gözüküyordu. Konya halkının dili ve yazısı 750 yıl önce yaĢamıĢ Mevlana‟ya
ne kadar yabancı idiyse benim için de bir o kadar yabancıydı. Türkler de
benim gibi Mevlana‟yı kendilerinden biliyorlardı, ama benim aksime onlar
Mevlana‟dan değillerdi...” diyerek Konya yolculuğunu bu Ģekilde anlattıktan
sonra Cevat Hey‟et‟in “Tarih-e Zeban ve Lehceha-ye Torki” adlı kitabını sert
bir dille eleĢtirmiĢtir. Ona göre Hey‟et‟in amacı Azerbaycan okullarında
Farsça‟nın yerine Türkçe‟nin okutulması ve ders kitaplarının Türkçe
yayınlanması gerektiğini Ġran Ġslâm Devletine kabullendirmektir.195 Purcevadi,
Cevat Hey‟et‟in kitapta yazdıklarını istediği gibi tahrif ederek onu ve onun gibi
düĢünenleri Pantürkist, bölücü ve Kuzey Azerbaycan ve Türkiye yanlısı
olarak göstermeye çalıĢmıĢtır: Büyük tepki ve teĢviklere neden olan bu
makale,
Ġran‟da
Panfarsistlerle
Türkçe‟nin
resmileĢmesini
isteyenler
arasındaki çatıĢmaları Ģiddetlendirdi. Purcevadi, dergisinin bir sonraki
sayısında Bâz Hem Derbâre-ye Ġran-e Mazlûm (Yine de Mazlum Ġran
Hakkında) adlı makalede Cevat Hey‟et‟i Ġran‟ın bütünlüğüne karĢı çıkmakla
ve Anayasa‟yı bozmakla suçlamıĢ ve daha sonra hem Cevat Hey‟et‟in
cevabını hem de onun lehinde ve aleyhinde yazılmıĢ mektupları nakletmiĢtir.
Purcevadi ikinci yazısında, Hey‟et‟i Türkçe‟nin Ġran‟da resmi bir dil olmasını
amaçlamakla suçlar.196
Dr. Cevat Hey‟et “Ġran-e Mazlum” makalesine yazdığı sert cevapta,
Purcevadi‟nin cümleleri istediği gibi değiĢtirdiğini anlatıp onları düzelttikten
sonra suçlamaları Ģöyle yanıtlamıĢtır: “Batı hayranlığının moda olduğu ġah
döneminde Tahran mağazalarının %50‟den fazlasının adı yabancı kökenli
195
Nesrullah PURCEVADĠ: “”Ġran-e Mazlum”, NeĢr-e DâneĢ, 5, (Tahran, 1987/1366), 210”den naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 61”
196
Nesrullah PURCEVADĠ: “”Bâz Hem Derbâre-ye Ġran-e Mazlum”, NeĢr-e DâneĢ, 6,
(Tahran, 1987/1366), 46-57”den naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m.,
61”
79
olduğu hâlde Türkçe bir isim yasak olup bir kitapta Türkçe bir kelime
görülseydi ġah memurları tarafından basılıĢı durdurulurdu ve o kelime
çıkarılmayıncaya kadar yayınlanmasına izin verilmezdi. Pehlevi rejimi
komünizm ve Sovyetlerden daha çok Türk ve Türkçe düĢmanı idi. O yüzden
de içinde Ġran‟ı hedef alan bir tek kelime bile bulunmayan Türkçe kitapların
yakıldığı dönemde Tûde Partisi‟nin komünizmle ilgili kitapları serbest
bırakılmıĢtı... Yazar (Purcevadi), Türkçe‟yi komünizm ve Pantürkizmin
yayılma aracı gibi göstermeye çalıĢıyor ve çeliĢkili bir Ģekilde beni bir yerde
Pantürkist, diğer yerde ise komünist olarak adlandırıyor ve makalesinin 10.
sayfasında da bana Müslüman Ġranlı diye hitap ediyor. O ve onun fikirdaĢları
Pantürkizmin anlamını bilmediklerinden dolayı Türkçe‟yi seven veya onun
edebiyatını bilen herkese Pantürkist diyorlar. Onlara göre Pantürkistle
Türkolog aynı anlamı taĢımaktadır.”
Cevat Hey‟et‟in cevabının hemen ardından M. S. Ġmzalı bir Türk de,
“Farslar Moğol Neslindendir” adlı bir yazıda Purcevadi‟yi sert bir Ģekilde
eleĢtirir. Ġkinci mektup yine M. S. imzalı bir Türk tarafından yazılmıĢtır.
Purcevadi‟yi savunan yazısında müellif, kendisinin Türk olduğunu ve
gençliğinde Azerbaycan Demokrat Hükümeti‟nin taraftarlığını yaptığını fakat
bugün piĢmanlık duyduğunu yazmaktadır. Ona göre Azerbaycan halkı bir kez
bu sürece sokulmuĢtur ve bugün çok daha dikkatli olması gerekir. Kasım
Türkan, Çin ve güneĢ yurdundan Avrupa‟nın kalbine dek baĢlıklı yazısında
“Biz Türkler tarihler yaratan muhteĢem bir milletiz. GüneĢ yurdu ve Çin‟den
Avrupa‟nın merkezine kadar bir kemer gibi yer küresini çevrelemiĢiz. Bizim
çok eski bir dilimiz ve zengin bir kültürümüz vardır” diye Cevat Hey‟et‟in
kitapta yazdıklarının tamamen gerçeklere dayandığını ve ona karĢı
düĢüncelerin Ģovenizm ürünü olduğunu belirtmiĢtir. A. S. Avrin adlı baĢka bir
yazar Azerbaycanlıların aslen Türk olmadıkları fikrini savunduğu mektubunda
Cevat
Hey‟et‟i
Türk-Fars
savaĢı
baĢlatmakla
suçlamakta
ve
Ģöyle
yazmaktadır: “...Ġnkâr edilmez bir gerçek Ģu ki, bundan bir kaç yüzyıl önce
Azerbaycan‟ın yerel dili Farsça ve Azerîceyle karıĢık bir Türkçe‟ye
çevrilmiĢtir. Fakat bu Türkçe, müellifin Varlık dergisinde yazdığı ve resmî
80
yerlerde konuĢtuğu galiz Türkçe değildir”. Avrin, mektubunun devamında,
Panfarsizmin hizmetinde olan A. Kesrevî, A. Kâreng, M. Edip Tûsi, N. Nâtik,
M. Murtezevî, M. Nevvabî, Sadık Kiya, Ġ. Rıza, Y. Zuka ve Rahimzade Melek
gibi Türk düĢmanlarının eserlerinden faydalanmadığından dolayı Cevat
Hey‟et‟in “Tarih-e Zeban ve Lehceha-ye Torki” kitabını bilim dıĢı ve siyasi
amaçlarla yazılmıĢ bir eser olarak değerlendirmeye çalıĢmıĢtır. Cevat
Hey‟et‟in “Türk dilinin adının Azerbaycan kelimesiyle değiĢtirilip onun
Azerbaycan‟la sınırlandırılması hükümetin hilesi ve yaygın bir hatadır. Geçen
50 yılda hükümet adamları ve gerici âlimler Azerbaycan‟ı tamamıyla farklı bir
millet ve onun dilini de Türkçe‟yle hiçbir iliĢkisi olmayan ayrı bir dil olarak
göstermeye çalıĢmıĢlar” sözünü Ģiddetle eleĢtirerek böyle sözlerin bilimsel bir
kitapta değil, siyasî partilerin beyanatında söylenmesi gerektiğini yazmıĢtır.
Ona göre, Varlık dergisini okumayan hiçbir Azerbaycanlı “göçebe Oğuz
kabilelerinin masalları arasındaki tanınmamıĢ Dede Korkut adını tanımaz. Bu
gibi yabancı adları Rüstem, Gûderz, Giv, Bijen vs. gibi tanınmıĢ adlarla
değiĢtirmek ayrılıkçılıktan baĢka bir Ģey değildir.” 197
Fars milliyetçiliğinin tarih öğretimindeki kabul ve hedeflerini gösteren
bir örnek de ABD‟deki Ġranlı çocukara yönelik “Pictoral History of Iran: Ancient
Persia” adlı kitaptır.198 Amini Sam adında ABD‟de yaĢayan bir Ġranlı
tarafından hazırlanan resimli kitap, Persia olarak ifade ettiği Ġran‟ın tarihini
M.Ö. 15.000 yılından baĢlatmakta ve Ġslâm devrinin baĢladığı 652 yılında
bitirmektedir. GiriĢ kısmında, kitabın, tarihi, Aryanlar, Medler, AhameniĢler,
Partlar ve Sasanilerle baĢlayan “Büyük Pers Ġmparatorluğu” hakkında olduğu;
“Pers Ġmparatorluğunun dünyanın gördüğü en büyük imparatorluk olduğu”,
“bugün Türkiye, Mısır, Ġsrail, Ürdün, Suriye, Irak, Afganistan ve Pakistan‟a ait
olan topraklara hâkim olduğu” ilan edilmektedir. Tarih haritalarında “adlarının
anlamı kibar ve asil olan Ayranların M.Ö. 2300 yılında geliĢleri” temsil
edilmekte, ZedüĢtilik, Avesta gibi figürler resimlendirmelerle çocukların
197
Nesrullah PURCEVADĠ: “”Bâz Hem Derbâre-ye Ġran-e Mazlum”, NeĢr-e DâneĢ, 6,
(Tahran, 1987/1366), 46-57”den naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m.,
62-63”
198
Amini SAM, Pictoral History of Iran: Ancient Persia, (ABD 2001)
81
hafızalarında övülmekte, bunların Ġran‟ın geçmiĢinin gurur verici unsurları
olduğu anlatılmaya çalıĢılmaktadır. Nevruz ritüelleri ateĢ kutsayıcılığı ile bir
arada sunulmaktadır. Ġran mitolojisi, ġehname referansıyla tarihi gerçeklik
olarak
anlatılmakta,
Kava‟nın,
Feridun‟un,
AraĢ‟ın
kahramanlıkları,
Manuçehr‟in, Zab‟ın, Nozar‟ın Turanlılara karĢı savunması vb. hikâyeler
resimli olarak Ġranlı çocuklara Ġran tarihi olarak anlatılmaktadır. ġehname‟de
olduğu gibi bu resimli kitapta da büyük kısmı Ġran-Turan savaĢları
kaplamaktadır. Bu bakımdan Ġran içinde ya da dıĢında, Fars milliyetçiliğinin
“Ġran tarihi” anlayıĢının değiĢmediği görülür. Buna benzer bir örnek de Ġran
Ġslam Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı‟nın resmi olarak yayınladığı yardımcı
okuma kitaplarında görülür. Muhammed ġokri FumeĢi tarafından yazılan ve
Eğitim Bakanlığı (Vezaret-e AmuzeĢ ve PerveriĢ) tarafından basılan “ġapur-I
(Yekom)” adlı kitap, pek çok benzerinin sadece bir örneğidir. Kitapta Sasani
tarihi övülmekte ve kurucu I. ErdeĢir‟in oğlu ġapur‟un hayatı anlatılmaktadır.
Ġslam öncesi tarihe iliĢkin bu kitabın, Ġslamiyet sonrası, Tahirî ve Samanî Fars
yönetimlerinin önemli figürlerini anlatan benzerleri de vardır. 199
Ġran milliyetçiliğinin Fars milliyetçiliği ile iç içeliğini gösteren önemli
örneklere tarih kitaplarında da rastlanır. Ġran‟daki tarih, özellikle siyasi tarih
konulu kitaplarda, Fars soylu olmayan idarelerin dönemlerine iliĢkin olumsuz
ifadeler yer alır. Diğer taraftan da Fars bürokrasisi övülür. Perviz EfĢari‟nin
“Kacarlar Sülalesi Sadrazamları” baĢlıklı çalıĢmasında, “Araplar‟ın ve
Türkler‟in Ġran‟a yabancı güçler olarak hâkim olup cahil oldukları için daima
Ġranlı (Fars) vezirlerden yararlandıkları” iddiası yer almaktadır.200 Ġran‟da
entelektüel Fars milliyetçilerindeki Arap ve Ġslâm karĢıtı duygu ve
düĢüncelerin halka yansımıĢ boyutları olduğu da ifade edilir. Ġran Ġslâm
Cumhuriyetinin bile heykelini diktiği Firdevsi‟nin ġehnamesinde Müslüman
Arap ordularının galibiyetine isyan eden ve üzülen Perslerin tasvir edildiği bu
anlamda hatırlanmalıdır. Kinzer‟e göre, “Arap istilasına kadar Persler yabancı
kültürleri asimile etme konusunda uzun yıllara yayılan bir tecrübeye
199
200
Bu kitaplardan örnekler için Ekler‟e bakınız.
Perviz EFġARĠ, Sedrazamha-ye Silsile-yi Gacariye, (Tahran 1376 H.ġ.), 11.
82
sahiptiler. O kültürleri kendilerine göre Ģekillendirirler ya da bazı kısımlarını
alıp
bazı
kısımlarını
reddederlerdi.
Araplar‟dan
sonra
ise
Ġslâm‟ı
benimsemeye zorlanmıĢlardı. Kuran‟ın Allah‟ın Kelamı, Muhammed‟in ise
onun peygamberi olduğunu kabul etmekten baĢka çareleri yoktu. Fakat
yüzyıllar boyunca Ġslâm‟ı Arap istilacılardan farklı yorumladılar. ġiilik denilen
bu tefsir, Ġslâm tarihini kendine özgü bir Ģekilde okumaya dayanır ve Ġslâm‟ı
çok eskilere dayanan Ġran‟a has inanıĢları güçlendirmek için ustaca
kullanır.”201
Ġran dıĢındaki Ġranlıların rejime muhalefetleri, Ġran‟ın bir diğer devlet ile
karĢı karĢıya gelmesi durumunda renk değiĢtirmektedir. Bu muhalefet, çoğu
kez Ġran milliyetçiliğinin ve Ġranlılık kimliğinin gölgesinde kalmaktadır. Ġran
Millî futbol takımının ABD Millî futbol takımı ile oynadığı Dünya Kupası
maçında adeta örneklenmiĢtir. Senedciyan‟ın sadece bu örnekte Ġranlı
sürgünlerin tutumunu incelediği çalıĢmasında, rejim muhalefetinin iĢaretlerini
Ġran, Ġngiltere ve dünya kamuoyuna ulaĢtırmaya çalıĢan küçük bir gruba
rağmen geniĢ taraftar kitlesinin Ġran Millî futbol takımını milliyetçi sembol ve
sloganlarla destekleyiĢini ortaya koymaktadır. Bu grup, maçın siyasallaĢması
ve tribünün bölünmesinden rahatsız olanların da tepkisine yol açmıĢtır.
Ancak bu maçta ve benzer örneklerde kullanılan Panfarsist semboller Ġran
milliyetçiliğinin Fars milliyetçiliğiyle buluĢtuğu kavĢağı yeniden hatırlatır.202
Bugün yurtdıĢında faaliyet gösteren muhalif Ġran partileri ve gruplarının
tamamına yakını -etnik hareketler istisna- Ġran milliyetçisi bir söylemi
benimsemiĢlerdir. Bunların bazılarının Fars merkezli-Panfarsist söylemleri
mevcuttur. Örneğin Ġngiltere merkezli Ġran Millî Birlik Cephesi (Cebhe-ye
Ettifag-e Millî ve Mihani Ġran) programında bu özellikleri barındıran bir
kuruluĢtur. 1997 yılında Kıbrıs Rum kesiminde, Dr. Muhammed Reza
Barzegar Befroei, Ali Barzegar Befroei, Ferhad MoĢiri, AfĢar ġater Hoseyni,
201
Manuchehr SANADJIAN: “”They Got Game: Asylum Rights and Marginality in the
Diaspora: The World Cup and Iranian Exiles”, Social Identities, 6, 2, (2000), 156.”
202
83
Muhammed Bağbani, Eynullah Mezaheri tarafından kurulan bu parti, “Ġran‟ın
birliğini ve dinsel faĢizmden kurtulmasını hedeflediğini” açıklamaktadır. Halk
egemenliği, milliyetçilik ve insan hakları fikirleri üzerine kurulu olduklarını
beyan etmektedirler. Manifestolarının 7. maddesinde, “Farsça‟nın ülkenin
birliğinin sembolü olduğu ve her bir Ġranlının bu dili konuĢması ve bu dilde
eğitim alması gerektiği belirtilmiĢtir.”203
Yakın zamana kadarki retoriğinden örneklerini sunduğumuz Fars
milliyetçiliğinin kökleri konusunda muhtelif görüĢler ileri sürülür. Bunlardan
birisi, bazen Fars milliyetçileri bazen de bunun karĢısında yer alanların
baĢvurduğu “ġehname”nin aslında ilk Fars milliyetçisi metin olduğu
görüĢüdür. Veziri, çalıĢmasında “Firdevsi: Bir Ahiret Adamı mı, Bir ġövenist
mi?” baĢlığıyla ilginç bir değerlendirme yapmakta ve Ģu değerlendirmeye
ulaĢmaktadır. “ġehname‟nin modern öncesi dönemler de dâhil olmak üzere
Hafız, Rumi ve Sadi‟den daha fazla okunduğu söylenemez. ġehname‟nin
değer
ve
ağırlığını
modern
milliyetçiliğin
olduğu
yerden
bakarak
değerlendirmek hatalı olur. ġu açıktır ki ġehname fenomeni,
yeni
milliyetçiliğin ihtiyaçlarıyla örtüĢmüĢtür; ancak Ģimdi Ġrani kategorideki
hanedan devamlılığını teorileĢtiren tarihçi ve Oryantalistlerin temel savları
tartıĢılmalıdır ki Ġranlılık kimliğinin tarihselliğinin inĢa edilmiĢ olduğu
anlaĢılabilsin.”204
DıĢsal köklerine ve 19. yüzyıl sonundaki geliĢimine rağmen açık olarak
ifade edilmelidir ki bu resmi Fars milliyetçiliği Rıza ġah zamanında inĢa
edilmiĢtir. Rıza ġah‟ı getiren gücün aynı kararlılıkla tahttan indirmesi süreci
ise otoriter Fars milliyetçiliğinin yerini (geçici de olsa) büyük ölçüde kitlesel
Ġran milliyetçiliğine dönüĢtürdüğü sosyo politik dönemi baĢlatacaktır.
203
The
Manifesto
of
the
Jebhe
Ettehad
E
Melli
Va
Mihani
Iran,
http://en.ufin.org/Constitution.htm, 10.02.2007. Bu örgütün Almanya, Fransa, Kıbrıs ve
Ġskoçya‟da Ģubeleri bulunmakla birlikte, etkin ve geniĢ tabanlı bir örgüt olduğunu söylemek
güçtür.
204
84
2. Yeniden Ġran Milliyetçiliği ve Musaddık
Rıza ġah 1930‟lar boyunca güç dengesine dayalı olarak Ġran‟ın toprak
bütünlüğünü korumaya çalıĢtı. 1940‟ların sonunda, geleneksel olarak
Ġngiltere‟ye dayanan ġah, Stalin‟in Sovyetlerini dengelemek için Almanya‟yı
üçüncü bir güç olarak devreye soktu. ġah; Hitler‟in 1939‟da Avrupa üzerine
akan askeri gücünden etkilenmiĢ, ancak bunun karĢı taraftaki yansımalarını
hesap edememiĢti. Almanya 1941‟de Sovyetler Birliği‟ne saldırdığında Rıza
ġah‟ın dikkatle uygulanan üçayaklı sistemi de çökecekti. Birinci Dünya
SavaĢının baĢlamasıyla, Ġngiltere-Rusya ittifakı, Ġran‟ın tarafsızlığını havada
bırakıp müttefik ihtiyaçlarının güzergâhı hâline getirdi ve güvence altına
aldı.205 25 Ağustos 1941‟de Ġngiliz donanması Basra Körfezi‟nin Ġran
tarafındaki HorremĢehr‟e doğru yol aldı. Öte yandan Sovyet Kızılordusu da
Güney Azerbaycan‟ı iĢgal etti. 127.000 kiĢilik ordusu büyük devletlerin savaĢ
makinaları karĢısında adeta soluveren ġah, müttefiklere bağlanmadan ayakta
kalamayacağına kani oldu. Zira Tahran‟ın Ġngiliz ve Rus birliklerce
kuĢatılmasıyla birlikte ordusu dağılmıĢ, hafif silahlar, merkezin otoritesi için
her zaman bir tehdit olmaya hazır aĢiretlere dağıtılmıĢtı. 206
Ġngiltere‟nin Ġkinci Dünya SavaĢındaki politikasının bir boyutu olarak
ġah Rıza Pehlevi‟nin 1941 yılında tahttan el çektirilmesi sürecine iliĢkin
önemli bir ayrıntıyı Kinzer aktarmaktadır: “Korkulan kuvvetli adam tahttan
çekilmeye zorlandıktan sonra Britanyalılar önce Kacar hanedanına itibar
kazandırmayı düĢündüler. Londra‟da yaĢayan ve taht üzerinde hak iddia
eden kiĢinin Fars dilini bilmediğini öğrenince de Muhammed Rıza‟nın tahta
çıkmasına müsaade etmeye karar verdiler. Taç giyme töreninin hemen
ardından onu Britanya taraftarı bir politikacı olan Muhammed Ali Furugi‟yi
baĢbakan olarak ataması için yönlendirdiler. Furugi aracılığı ile Ġran‟ı etkili bir
Ģekilde yönettiler. Güçlerini korumak için ülkenin üç bölgeye ayrıldığı eski
205
206
Daniel YERGIN, Petrol: Para ve Güç ÇatıĢmasının Epik Öyküsü, (Ankara 1999), 520.
85
formülü
canlandırdılar.
(Birinci
Dünya
SavaĢı
sırasındaki
uygulama
kastedilmektedir.) Sovyet askerleri kuzeyi kontrol ederken Britanyalılar petrol
sahaları ile Abadan‟daki rafineriyi ve Hindistan yolunu içine alan güney
bölgeleri ellerinde tuttular. Ġranlıların ise, iĢgalcilerin gözetimi altında Tahran
ile ülkenin geriye kalan orta kısmını idare etmesine izin verildi.”207
Tıpkı Ahmed ġah‟ın babası Muhammed Ali ġah‟ın yerine tahta
geçirilmesi gibi, bu kez de Rıza ġah kendisini getiren güçler tarafından
tahttan indirilip yerine oğlu Muhammed Rıza ġah geçirilmiĢti. ġah‟ın eli zayıf
olmakla birlikte Ocak 1942‟deki Üçlü Pakt AnlaĢması ile (Tripartite Treaty) 208
büyük devletler Pehlevi Hanedanının devamlılığını sağlamakla ona meĢruiyet
kazandırmaktaydılar. Ġkincisi, Rıza ġah döneminde dağılan ordu Ġngiliz
desteğiyle yeniden kontrol altına alınmıĢtı. Ancak bunlardan daha önemlisi,
ABD‟nin savaĢa girmesiyle Ġran yeni bir denge unsurunun iĢaretleri almıĢtır.
Bazı Ġranlı siyasetçiler, Millspaugh‟u mali danıĢman olarak ülkeye gelmesi
için ve ABD yatırımları için teĢvik etmiĢler öte yandan ABD‟li Norman
Schwarzkopf‟u da Jandarma birliklerinin baĢına getirmiĢlerdir. ABD ise, savaĢ
sonunda önemli bir petrol ithalatçısı olacağını bildiğinden Körfezdeki bu
geliĢmeden memnuniyet duymaktaydı. ABD‟liler diğer siyasetçileri bir kenara
bırakıp ġah ve onun ordusu üzerinden gitmeye karar verdiler. ġah da bu
güveni sağlamlaĢtırmak için elinden geleni yaptı. ġah Üçlü Pakt AntlaĢmasını
1907 Ġngiliz-Rus AntlaĢması gibi “Ġran‟ın toprak bütünlüğünü ve egemenliğini
korumak” Ģeklinde boĢ hükümleri olan güvenilmez bir AntlaĢma olarak
görmekteydi. SavaĢ bittiğinde, 1943 Tahran Konferansı sonucunda ulaĢılan
bu kez ABD-Ġngiliz-Sovyet açıklamasıyla Ġran‟a savaĢtaki katkılarından dolayı
ekonomik yardım yapılması da kararlaĢtırılmıĢtı. Üçlü Paktın hükümlerinden
biri de Ġngiliz ve Sovyet birliklerinin Ġran‟dan çekilmesiydi. Ancak Sovyet
Rusya ve bir ölçüde de Ġngiltere, çekilmekte isteksiz davranmakta ve
207
Stephen KINZER, a.g.e., 86-87. Türk Kacar hanedanının varisinin tek kelime Farsça
bilmediği bilgisini Mackey de aktarmaktadır. Bkz. Sandra MACKEY, a.g.e., 185.
208
Bu anlaĢma 1940 yılında Almanya, Japonya ve Ġtalya arasında imzalanan Üçlü Pakt‟la
karıĢtırılmamalıdır. Literatürde ikincisi daha yaygın olarak bilinir.
86
Ġran‟daki geleneksel nüfuz alanlarını korumay çalıĢmaktaydılar. Ġki devlet,
ABD‟nin artan nüfuzundan da rahatsızlık duyuyorlardı.209
Bu arada, Avrupa‟daki siyasi durum, Tahran Konferansında imzalanan
belgelerin ve bunların getirdiği barıĢ ortamının önemini gölgelemekteydi.
Sovyet topraklarının FaĢist Almanlardan temizlenmesi, Kızılordunun Avrupa
sınırlarına dayanmıĢ olması, SSCB‟nin yayılmacı eğilimlerini güçlendirmiĢti.
Ġran enerji kaynakları da Sovyet yayılmasının hedefleri arasına girmiĢti.
Ġran‟ın güneyinde Ġngilizler‟in 1943 yılında 10 milyon tondan fazla petrol
çıkarmaları
Sovyetler‟in
de
iĢtahını
kabartmıĢtı.
1943
Haziran‟ında
Tahran‟daki Sovyet sefiri Smirnov, Azerbaycan Sovyeti lideri Mir Cafer
Bağırov‟a müracaat ederek Ġran‟ın kuzeyindeki petrol ihtiyatının tespiti için
birkaç petrol mühendisi ve jeolog gönderilmesini istemiĢti. Bu talep üzerine
Sovyetler‟den askeri mühendis adı ile gönderilen uzmanlar, Güney
Azerbaycan, Gilan, Mazenderan, Astarabad ve Kuzey Horasan‟daki petrol ve
gaz ihtiyatlarının
da
Ġngilizlerin
güneyde
sahip
olduklarından
aĢağı
kalmayacağını rapor etmiĢlerdi. Bu arada Tahran da 1943 ortalarından
itibaren Güney Azerbaycan‟daki askeri tedbirlerini ABD‟lilerin yardımıyla
artırmaktaydı. Güney Azerbaycan‟da dünyadaki geliĢmeleri takip edenler de
Yugoslavya‟da yaĢananları hatırlayarak Sovyetler‟in güçlendikçe ABD ile bir
mücadele içine girmekte olduğunu görüyorlardı.210
Stalin‟in baĢında bulunduğu Sovyet Rusya, Azerbaycan Sovyeti‟nden
ve oradaki Komünist Parti Sekreteri (Yani dönemin Sovyet Azerbaycanı
BaĢkanı) Bağırov‟dan “Ġran‟ın kuzeyindeki Komünist faaliyetleri teĢvik edip
güçlendirmesini” istiyordu. Stalin gerekirse burada bir dost hükümet kurup
petrol çıkarlarına yaklaĢmak niyetinde Tude ve Azerbaycan solcularının
örgütlenmesini istiyordu. Raine, beklenen hareketi milliyetçi bir Azerbaycan
hareketine dönüĢtürenin Stalin‟in isteklerini göz önünde tutan Bağırov
209
Cemil HESENLĠ, Güney Azerbaycan: Tehran-Bakı-Moskva Arasında: 1939-1945, (Bakü
1998), 87-89.
210
87
olduğunu ve Bağırov‟un baĢka yol olmadığı tezini kabul ettirmesiyle,
Azerbaycan Demokrat Partisi‟nin faaliyete baĢladığını yazmaktadır. 211
Ġngiltere ve Rusya‟nın tavırlarından endiĢelenen Tahran giderek daha
fazla ABD‟ye mecbur kalmaktaydı. 1944 yılında Ġran BaĢbakanı Muhammed
Said, ABD ile bir petrol imtiyazını görüĢürken Sovyetler de anında bir imtiyaz
anlaĢması talep etmiĢlerdi. Said‟in Sovyet Rus talebini reddetmesi üzerine
Sovyetler, uzun zamandır geliĢtirdiği Tûde hareketini devreye soktu. Tûde
taraftarları hükümet aleyhinde gösteriler yaptılar. Gösteriler hükümet
bunalımını ve Said‟in devrilmesini beraberinde getirecek kadar etkili olmuĢtu.
Ancak Meclis, 1944‟te ülkede yabancı güçler varken hiçbir imtiyaz anlaĢması
yapılmamasını kararlaĢtırmıĢtı. ĠĢte bu kararı teklif olarak sunan kiĢi Dr.
Muhammed Musaddık‟tır.212
Bu arada, Kasım 1945‟te Azerbaycan Demokrat Hükümeti Sovyet
askeri desteği ile Tebriz‟in ve genel olarak Azerbaycan‟ın kontrolünü ele
geçirmiĢ, Seyyid Cafer PiĢeveri önderliğinde Azerbaycan Muhtar Hükümeti‟ni
ilan etmiĢtir.213 Bundan birkaç gün sonra da yine Sovyet desteği ile Mahabad
Kürt Hükümeti ilan edilmiĢtir. Yalta ve Potsdam Konferanslarında da
çekilmeye yanaĢmayan hatta Azerbaycan‟daki birliklerinin sayısını artıran
Sovyetler‟in bu tutumu Soğuk SavaĢ‟ın ilk krizi olarak değerlendirilir. 214 Kriz
Ġngiltere‟yle ABD‟yi ortak bir politika izlemeye yönlendirmiĢ ve Truman‟ın
kararlılığı Stalin‟in geri adım atmasını beraberinde getirmiĢtir. Bunun yanında,
birbiriyle mücadele içindeki bu güçlerin hepsine “yakın” oynayan Fars
siyasetçi Kavam‟ın (Kavam-üs Saltene)‟nin etkisi de unutulmamalıdır.
211
Fernande Scheid RAINE: “”Stalin and the Creation of the Azerbaijan Democratic Party in
Iran 1945”, Cold War History, 2, 1, (Ekim 2001), 2-10.” Fernande Beatrice Scheid Raine‟nin
çalıĢması Yale Üniversitesinde 2000 yılında kabul edilen doktora tezinin bir bölümüdür. Bkz:
Fernande Beatrice SCHEID, Stalin, Bagirov and Soviet Policies in Iran 1939-1946,
YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Yale Üniversitesi, (Mayıs 2000)
212
213
Azerbaycan Demokrat Hükümeti ve PiĢeveri ile “Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliği” baĢlıklı
bölümde daha ayrıntılı bilgilere yer verilmiĢtir.
214
Konuyu arĢiv belgelerine ve dönemin diğer birincil kaynaklarına dayanarak anlatan
kapsamlı bir eser olarak Bkz. Cemil HASANLI, Soğuk SavaĢın Ġlk ÇatıĢması: Ġran
Azerbaycanı, (Ġstanbul 2005)
88
Sovyetler, Mayıs 1946‟da çekilmeyi kabul ederken Kavam‟ın BaĢbakanlığı da
gerçekleĢmiĢtir. Kavam, Sovyetler‟i teskin edici bir politika takip etmiĢ,
Sovyetler‟in çekilmesi karĢılığında Ġran‟ın kuzeydeki petrollere iliĢkin taviz
elde etmesine imkân tanımıyan yasayı gündeme getirmiĢtir. Ancak yeni
seçilen Meclis 22 Ekim 1947‟de yasayı reddetmiĢtir. Kavam, Sovyetler‟in
hiçbir karĢılık almadan çekiliĢinin suçluluğu ile Sovyet yanlısı bir tutum
izlemeye baĢlamıĢ, Tûde yanlılarına destek olmuĢ ve Ġngiliz taraftarı
siyasetçileri tutuklatmıĢtır. Bu kez de ABD ve Ġngiltere Kavam‟dan rahatsızlık
duymuĢ ve güneydeki aĢiretleri harekete geçirmiĢlerdir. Kavam yeniden Tûde
ve Sovyet taraftarlarını satmıĢ ve ABD ve Ġngiliz desteğinde merkezin
Azerbaycan
ve
Mahabad
ayrılıkçıların
yönetimlerine
askerî
harekât
yapılmasını kabul etmiĢtir. Bu harekât, baĢarıya ulaĢmıĢ ve Azerbaycan
Demokrat Hükümeti ortadan kaldırılmıĢtır.215
Meclis‟in
uzaklaĢtırması,
petrol
yasasını
kuzeydeki
reddi
sorunların
ardından
çözülmesi
ġah‟ın
ve
ġah‟ın
Kavam‟ı
Tahran
Üniversitesi‟nde kendisine düzenlenen bir suikastten kurtulması, Muhammed
Rıza ġah‟ın otoritesini güçlendirmiĢtir. ġah, idam yasasını ilan ederek dinî
militanlar, komünistler ve diğer muhaliflerinin üzerine gitmiĢ, idamlar
gerçekleĢtirmiĢtir. Otoritesini daha da güçlendirmek üzere Senato kurmayı ve
Parlamentoyu
ġah‟ın
isteği
halinde
feshedilebilir
duruma
getirmeyi
baĢarmıĢtır. ġah‟ın artan otoritesi muhalefeti de güçlendirmiĢtir. O dönemde
muhalefet üç grupta toplanmaktaydı: solda özellikle iĢçi ve öğrencilerin
desteğiyle hızla büyüyen Tûde, sağda ise seküler geliĢmelerle dıĢ güçlerin
etkisine itiraz eden dinî gruplar vardı. Bu grupların en önemlisi, sonradan
Ayetullah Ebul Kasım KaĢani‟nin liderliğinde birleĢecek olan Fedayin-e Ġslam
grubuydu. Bunların arasında ise liberal, monarĢi karĢıtı ve milliyetçi Millî
Cephe (Cebhe-ye Millî) bulunmaktaydı. Millî Cephe‟ye Musaddık baĢkanlık
etmekteydi. Musaddık 1949 yılında, ġah‟ın 16. Meclis seçimlerine fesat
karıĢtırmasını protesto eden bir gösteri düzenledi. Muhalefetin bütün
215
89
tepkilerine rağmen Meclis ġah‟ın istediği gibi Ģekillendi. Bunun üzerine
Musaddık, ġah‟ı köĢeye sıkıĢtıracak bir faaliyeti baĢlattı.216
1950 itibarıyla, Anglo-Iranian Oil Company‟nin Ġran petrollerinden 170
milyon Pound kâr elde ettiği, bunun da %30‟unu Ġngiliz hükümetinin vergi
olarak aldığı belirtilmektedir. 1933 imtiyaz antlaĢması uyarınca Ġran hükümeti
%15-20 oranında bir telif hakkına sahipti. 1950 itibarıyla Ġran petrol sahaları
32.1 milyon ton ham petrol üretirken, ABD hâkimiyetindeki Suudi Arabistan
yataklarından 26.2 milyon ton petrol elde edilmekteydi. Bununla birlikte,
Suudiler 112 milyon dolar doğrudan ödeme alırken Ġran sadece 44,9 milyon
dolar almaktaydı. Bu adaletsizlik Ġran tarafında rahatsızlık yaratarak
antlaĢmanın yeniden müzakeresini gündeme getirmiĢ, sonuç olarak 1949‟da
Anglo-Iranian Oil Company ile Ġran hükümeti arasında Tamamlayıcı Petrol
AntlaĢması imzalanmıĢtır. Bu anlaĢma Ġran‟ın payını %30‟a çıkarmaktaydı.
Ancak bundan kısa bir süre önce Suudi Arabistan‟la oradaki ArabianAmerican Oil Company arasında kârın %50, %50 paylaĢımını öngören bir
uzlaĢmaya varılmıĢtı. Ġran tarafı Kasım 1950 baĢında bu geliĢmeden
haberdar olmuĢtu ve Tamamlayıcı Petrol AntlaĢması da henüz Ġran
Meclis‟inde onaylanmamıĢtı. Nitekim Ġran tarafı yarı yarıya paylaĢım dıĢında
hiçbir
seçeneği
düĢünmeyeceklerini
açıklamıĢtır.
Böylelikle
petrolün
millîleĢtirilmesi meselesi de gündeme gelmiĢtir.217
Musaddık,
AIOC‟la
yapılan
1933
tarihli
petrol
anlaĢmasının
değiĢtirilmesini ve petrolün millileĢtirilmesini istedi. Bu çıkıĢ, Millî Cephe‟ye
Tûde ve dinî grupların da desteğiyle sokakları doldurma yolunu açtı. ġah ise
bu geliĢmeden endiĢelenerek General Ali Razmara‟yı BaĢbakanlığa getirdi.
Razmara Millî Cephe‟yi bölmeye ve muhalefeti geri adım atmaya zorladıkça
Millî cephe güçlendi. ġah‟ın ve Ġngiltere‟nin kuklası durumuna düĢen
Razmara Musaddık baĢkanlığındaki bir Meclis komisyonunun 19 ġubat 1951
tarihli petrolün tam millîleĢtirilmesi yasasını reddedince 7 Mart‟ta bir Fedayin
216
217
Ian SPELLER: a.g.m., 41.”
90
mensubu Razmara‟yı suikastle öldürdü. Ülkede yeni bir karmaĢa baĢlarken
Meclis de 15 Mart‟ta MillîleĢtirme Yasası‟nı onayladı.
Bu dönemde Abadan, milliyetçilerle Komünist Tûde‟cilerin grev ve
gösterilerinin ortasında kalmıĢtı.218 12 Nisan‟da üç Ġngiliz‟in de öldüğü ciddi
bir kargaĢa meydana geldi. Ertesi gün, Ġngiliz Genelkurmayı, Kraliyet
Kruvazörü HMS Gambia‟yı ihtiyati önlem olarak bölgeye göndermeyi
düĢünse de Ġran birliklerinin kalkıĢmanın üstesinden gelmesiyle bundan
vazgeçildi.219 Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında Ġngiltere, Ġran‟ın petrol üssü
Abadan‟da petrol faaliyetlerini yoğunlaĢtırmıĢtı. Ancak Abadan‟da sık sık
grevler ve isyanlar olmaktaydı.220 1946‟daki bir genel grev petrol üretimini
durdurup Anglo-Iranian Oil Company kadrosunu riske sokunca, Ġngiltere
bölgeye bir Hint tugayı ve Basra Körfezinin Irak sektörüne de bir Kraliyet
Kruvazörü yerleĢtirmiĢti.221
Bu dönemde Ġran‟ın petrol sahaları Ortadoğu‟nun en büyüğü ve
Abadan‟daki rafineri de dünyanın en büyüğüydü. Abadan ve genel olarak
Ġran‟ın güneyindeki yataklar Ġngiltere‟ye önemli miktarda petrol tedariği imkânı
verirken, Anglo-Iranian Oil Company‟nin kârı da Ġngiliz hükümetine ciddi bir
gelir sağlamaktaydı. Ġngiltere Abadan rafinerisini stratejik önemde bir
malvarlığı olarak görüyordu. Bu sebeple millileĢtirme Ġngiliz tarafında
ĢaĢkınlık yaratmıĢ ve hakaret olarak algılanmıĢtır. Ġngiliz yönetimi kriz
sırasında askerî müdahaleyi tartıĢmıĢ ancak bu yol yerine meseleyi önce
Uluslararası Adalet Divanı‟na daha sonra da BM‟ye götürme kararına
varmıĢtır. Bununla birlikte bu giriĢimlerinde de baĢarılı olamamıĢtır. Sonuçta,
Ġngiltere Anglo-Iranian Oil Company bünyesindeki çalıĢanlarını geri çekmiĢ,
Ġran, rafinerinin kontrolünü ele almıĢtır. Ġngiltere‟nin millileĢtirme kaynaklı bu
prestij kaybı Ortadoğu‟daki baĢka kayıplara ve nihayet 1956‟da SüveyĢ
218
Daniel YERGIN, a.g.e., 526.
220
221
219
91
Kanalı‟nın millileĢtirilmesi krizine de ilham olacaktır.222 Musaddık yeni kurulan
petrol Ģirketleri heyetinin baĢkanlığına Tahran Üniversitesi Mühendislik
Fakültesi‟nin Dekanı olan ve 1979 devriminden sonra Ġran‟ın ilk BaĢbakanı
olacak olan Azerbaycan kökenli Mehdi Bazargan‟ı getirmiĢtir. Bazargan
Abadan‟a gidip “Ġran Millî Petrol ġirketi” levhasını merkezi ofise asacaktır.223
Ġngiltere 1951‟de 400.000 askerden ibaret bir kuvvete, dünyanın ikinci
büyük donanmasına ve Ġran‟ın zayıf ordusuna hava üstünlüğü sağlamaktan
çok daha fazlasını yapabilecek bir hava kuvvetlerine sahipti. Gerek DıĢiĢleri
Bakanı gerekse Savunma Bakanı Abadan‟ın güvenliğini sağlamak için askerî
müdahaleden yanaydı. Bütün bu Ģartlara rağmen 1951‟deki krizde askerî
müdahalede bulunulmayıp 5 yıl sonra Mısır‟a müdahale edilmesi ilginç ve
öğreticidir. Abadan krizi, 2. Dünya SavaĢı sonrası Ġngiliz dıĢ politikası
bakımından da anahtar bir mesele olmuĢ, ancak SüveyĢ Krizi kadar dikkat
çekmemiĢtir.224
Abadan petrol krizinin merkezinde Dr. Muhammed Musaddık yer
almaktaydı. YaĢlı ancak karizmatik bir lider olan Musaddık‟ın, gerek Ġngiliz
Büyükelçisi gerekse DıĢiĢleri Bakanlığı tarafından deli ve çılgın olduğu ifade
edilmiĢse de geliĢmeler böyle olmadığını ortaya koymuĢtur. 225 Musaddık
“Ġran ülkesi ve ulusuna” dayalı milliyetçi söylemi ve Meclis‟teki üstün
performansı sayesinde, 19 Nisan 1951‟de BaĢbakan olmuĢtur. Bahsekonu
millîleĢtirme yasası BaĢbakanlığının 12. gününde çıkarılmıĢ ve 1933
imtiyazını iptal etmiĢtir.226
BaĢbakan olduktan sonra akıllı ve katı bir politika izleyen Musaddık,
silahlı kuvvetlere de hükmetmenin yolunu aramıĢtır. 1952‟de asıl gücü elde
etmek için kendi SavaĢ Bakanını tayin etmek istemiĢ ancak ġah bunu
222
Daniel YERGIN, a.g.e., 526.
224
225
Dilip HIRO, a.g.e., 34.
226
223
92
reddetmiĢtir. Bu reddin ardından istifa eden Musaddık‟a destek olan Millî
Cephe ve Tûde yanlıları, Musaddık lehinde gösteriler düzenlemiĢlerdir. ġah
baskılara boyun eğmiĢ ve Musaddık yeniden ve bu kez daha güçlü olarak
BaĢbakan olmuĢtur. Musaddık kendisine yönelik darbe hazırlığında olan
General Zahedi‟yi deteklediğini belirterek Ġngiltere ile diplomatik iliĢkileri
kesmiĢtir. SavaĢ Bakanlığı‟nı kendi uhdesine alıp ġah‟ın ikiz kız kardeĢi
EĢref‟i sürgüne göndermiĢtir.227 Musaddık‟ın ülkenin hâkimi durumuna
gelmesi, Ġngilizler‟i, ABD‟yi ve ġah‟ı gerçekten endiĢelendirmiĢtir. Musaddık
karĢıtı cephe, reformların seküler yönlerini kullanıp din adamlarını, askerin
maaĢındaki azalmayı kullanıp orduyu harekete geçirmenin yollarını aramıĢtır.
Sonuçta, yeni ABD BaĢkanı Eisenhower ve DıĢiĢleri Bakanı Dulles‟ın
iĢaretiyle Musaddık‟ı devirme operasyonu kararlaĢtırılmıĢtır. ġah‟ın ikna
edilmesinden sonra, Ġngiliz MI-6 ve Zahedi desteğindeki operasyon sırasında
ġah da Hazar kıyısına dinlenmeye çekilmiĢtir. Ancak Musaddık operasyonu
haber alarak karĢı tedbirler almıĢ ve operasyon çökmüĢtür. Bunun üzerine
ġah yurt dıĢına kaçmıĢ, ve Tûde taarftarları sokağa dökülerek cumhuriyet
ilan edilmesini istemiĢtir. Tûde‟nin sokakta güçleniĢini gören Musaddık ordu
ve
polise
sokakları
boĢaltmaları
talimatını
vermiĢtir.
Bu
tedbirlerin
alınmasından sonra CIA‟nın para vererek harekete geçirdiği KaĢani‟nin
provakatörleri
Tahran
kapalı
çarĢısında
ġah
taraftarı
bir
gösteri
gerçekleĢtirmiĢtir. Bu gösteriyle eĢ zamanlı olarak da General Zahedi,
Musaddık‟ın konutunu kuĢatmaya almıĢtır. Musaddık 1967‟deki ölümüne
kadar ev hapsinde tutulmuĢ, Zahedi ise BaĢbakan olmuĢtur.228
Ġran‟da “Ġran milliyetçiliği” olarak ifade edilebilecek siyasî fikrin
geliĢiminde Ġran‟ın petrol varlığı etrafındaki geliĢmelerin önemli rolü olmuĢtur.
20. yüzyıl baĢında Rus Çarlığı ve Ġngiltere‟nin Ġran ve Ġran‟ın kaynakları
üzerinde giriĢtiği nüfuz mücadelesi, Ġngiltere‟nin üstünlüğü ile sonuçlanmıĢ,
Ġngiltere Ġran petrolü üzerinde önemli imtiyazlar elde etmiĢti. Bu imtiyazlar
zaman zaman Ġran tarafında rahatsızlıklara ve itirazlara sebep olmuĢtur. Bu
227
228
Elton L. DANIEL, a.g.e., 154-155. Stephen KINZER, a.g.e., 187-236.
93
rahatsızlıklar, 20. yüzyılın ikinci yarısında, Musaddık hareketinin ve modern
Ġran milliyetçiliğinin de tohumlarını atmıĢtır. Musaddık‟ın liderliğindeki Millî
Cephe Hareketi, izleri günümüze kadar gelen Ġran milliyetçiliğinin bir
örneğidir. Gerek bu hareket, gerekse Musaddık‟ın fikirleri ve uygulamaları,
baba Rıza ġah‟ın Fars milliyetçiliğiyle irtibatlandırılamaz. Buradaki temel
karakter, emperyalizm karĢıtlığı ve milli onura dayalı bir yurtseverlik olarak
tanımlanabilir. Musaddık‟ın alaĢağı edilmesinden 1979‟a kadarki devrede ise
Muhammed Rıza ġah yeniden Fars milliyetçiliğine dayalı bir devlet otoritesini
bu kez daha totaliter usullerle uygulayacaktır.
Muhammed Rıza ġah‟ın 1953‟ten 1979 Devrimine kadarki dönemde
izlediği siyaset milliyetçilik bağlamında okunduğunda, bunun tam olarak
“Farslık merkezli Ġran milliyetçiliği” olduğu belirtilmelidir. ġah‟ın 1963‟te
gerçekleĢtirdiği toprak reformları, genel icraatları da kapsayıcı biçimde
kendisi tarafından “Ak Devrim” olarak isimlendirilmiĢtir. ġah “Ak Devrim”
kapsamındaki icraatlarını propaganda ettiği ve muhtelif dillere çevrilmiĢ
kitabında Fars merkezli bakıĢ açısını da ortaya koyan referanslar kullanır.
Aryamehr (Aryanların IĢığı), ġehinĢah Majeste Muhammed Rıza Pehlevi
imzalı kitabın daha önsözünde Azerbaycan‟da 1945-46‟da yaĢanan olaylara
atıfla Ģu ifadelere yer verilmiĢtir: “Azerbaycan‟ın kurtarılıĢı esnasında Ġran
isminin toprak üzerine kanla yazılıĢına Ģahit olmuĢtum. Orada sadık neferler
savaĢ meydanında canlarını verirken, geride Azerbaycan‟ı düĢmana teslim
etmekten bahsedenler vardı.”229 Kitabın genelinde Ġran tarihine her referansın
iki noktada olduğu görülür. Çoğunlukla ġii temalı olan Ġslâm tarihi referansları
azdır. Ancak geri kalan tarih referanslarının tamamına yakını Ġslam öncesi ve
ağırlıkla AhameniĢ ve Sasani dönemine iliĢkindir. “Ġran ırkı” teriminin
kullanıldığı kitapta, KuruĢ (Cyrus), ZerdüĢt, Avesta, Ahuramazda, Serhas,
Dinkerd, Purandoht, Azermidoht, Gordaferid, Rudabe, Tahmine, Ferengis,
Gordiye gibi isim ve kavramlara bilim, sağlık, bayındırlık ve toprak reformu
gibi konuların anlatımında bile ilham kaynakları olarak baĢvurulduğu görülür.
229
Bu ve diğer örnekler için Bkz: Muhammad Reza PEHLEVĠ, Ak Devrim, (Ġstanbul 1968).
94
3. Panfarsizm, Paniranizm ve Ġslâm
Fars milliyetçiliğinde, Arap-Ġslâm imgesi açık biçimde olumsuzdur.
Ġran‟ı (ve elbette hayal edilen büyük Ġran‟ı) bir vatan olarak yaĢlı bir “anne”ye
benzeten 19. yüzyıl sonu, 20. yüzyıl baĢı Ġran basını, bugün dahi Ġran‟da net
biçimde görülen Arap-Ġslâm karĢıtı duygu ve düĢüncenin izlerini taĢır. Buna
göre Ġran adındaki yaĢlı ananın bedenine Abbasi devrinden beri hastalık
girmiĢtir. Araplar‟ın hükümet iĢlerinden uzaklığı ve dünyevi zevklere
düĢkünlükleri Ġran‟ın hastalığının baĢlangıcıdır.230
Farideh Farhi Ġranlılık kimliği ile ilgili çalıĢmasında Ġranlılık kimliği için
bir dönem dilin bir dönem dinin öncelikli belirleyici özellik olabildiğini
yazmaktadır.231 Öte yandan, Emir Taheri‟ye göre 1979 devrimi ne bir Ġslâmi
devrim, ne bir Fundamentalist devrim ne de bir Ġslâmi Fundamentalizm
devrimiydi. Zira ona göre 1978 itibarıyla Ġran Müslüman bir ulus devletti.
Ġslâmi ilkelerle çatıĢması durumunda iĢlemeyen bir yasama sistemi vardı.
Gayrı Müslimler sivil ve askeri kamu hizmetlerinde istihdam edilmezlerdi. Ġran
her yıl Mekke‟ye en kalabalık hacı grubunu gönderirdi. Kutsal MeĢhed Ģehrini
her yıl 10 milyon insan ziyaret ederdi. Ortaokullarda, her çocuk klasik Arapça
ve zorunlu din dersi görürdü. Devlete ait olan radyo ve televizyon her gün
saatlerce dini içerikli programlar yapardı. Bir kısmı Doktora derecesi de veren
230
Mohamed TAVAKOLI-TARGHI: a.g.m., 185. Ġran‟da vatanı bir anneye benzeten yazı ve
karikatürlerden örnekler içeren, Ġran milliyetçiliğinin geliĢimine iliĢkin bir çalıĢma olarak Bkz.
Firoozeh KASHANI-SABET, a.g.e.. Ġran‟ın 19. yüzyıl sonundaki ve 20. yüzyıl baĢındaki
durumuna iliĢkin olarak yapılan bir diğer benzetme de Osmanlı devletine iliĢkin olarak Batı‟da
ifade edilmiĢ “hasta adam” benzetmesini hatırlatan ancak bu kez idarecilerin hastalıklarına
atıfta bulunan benzetmedir. Muhammed Musaddık‟ın ve son ġah Muhammed rıza
Pehlevi‟nin hastalıklarının siyasal yansımalarına da atıfta bulunan ancak özellikle
Muzafferuddin ġah devrindeki “Hasta Adam” imgesinin Ġran diplomasi tarihindeki yerine
iliĢkin olarak Bkz. Amir Arsalan AFKHAMI: “”The Sick Men Of Persia: The Importance of
Illness as a Factor in the Interpretation of Modern Iranian Diplomatic History”, Iranian
Studies, 36, 3, (Eylül 2003), 339-352.”
231
Farideh FARHI: “”Crafting A National Identity Amidst Contentious Politics in
Contemporary Iran”, Iranian Studies, (Mart 2005), 38, 1, 10.”
95
80‟den fazla dini yüksek öğrenim birimi vardı. Ġran, Ġslâm dünyasında en çok
kitap basılan ülkelerden biri durumundaydı. 232
Targhi, Ġslâmın ikinci önemli kaynağı olan hadislerden, Molla Ahmed
Naraki‟den, Sühreverdi‟den, Bahauddin Amili‟den, ġeyh Bahai‟den “vatan ve
“vatan sevgisi” kavramlarına, bu kavramların Ġran toplumundaki etkilerine
iĢaret etmekte, bunu “subjektifliğin millileĢtirilmesi” Ģeklinde izah etmektedir.
Ona göre her bir kimse için farklı bir vatan algılaması vardır. Aslında “vatan”
kavramı ile kastedilenler de birbirinden farklıdır. Ancak sonuç olarak “ruhun
ülkeselleĢmesi” Ģeklinde bir ifadeye ulaĢmaktadır ki bu ifade, Ġran‟da millî
kimlikte “vatan” boyutunu açıklaması bakımından önemlidir.233 Kinzer ise,
Musaddık‟ı ve mücadelesini konu alan eserinde, Ġran‟ın tarihinde bugününü
Ģekillendiren
büyük
temalar
olduğunu
ifade
ederek
bunları
Ģöyle
sıralamaktadır: “Bunlardan birincisi Arap istilacılar tarafından ülkeye kabul
ettirilen Ġslâm ile Ġslâm öncesi zamanların zengin mirası arasında hâlâ devam
eden ve çoğunlukla hayal kırıklığı ile sona eren sentez yapma çabası; diğeri
Ġranlıların çoğunluğunun ait olduğu ġii Ġslâm geleneğinin harekete geçirdiği
liderlik ihtirası; üçüncüsü yine ġii inanıĢlarıyla ĢekillenmiĢ Ģehitlik duygusu ve
toplumsal acıda kök bulan hayata trajik bakıĢ ve sonuncusu da çok eskiden
beri yabancı istilacıların hedefi olmasıdır.”234
Ġran milliyetçiliği, toplumun Ģuur altına, Sasaniler‟in Yunanlılar‟ı, Ebu
Müslim Horasanî‟nin Emevileri ve Büveyhiler‟in Abbasileri yenmesini Ġran‟ın
zaferleri ve millî umudun kaynakları olarak sunmuĢtur.235 Bu düĢünceler,
Ġranlılar‟ın ülkelerinin tarih boyunca saldırıya maruz kalmıĢ ancak bir Ģekilde
bunun üstesinden gelmiĢ bir millet olma bilincine ulaĢmasını sağlamayı da
hedeflemiĢtir. ġiiliğin devlet otoritesinin gücü bağlamında Ġran‟a, Ġsrailinkine
benzer bir avantaj sağladığını görmek gerekir. Ülke ve devlet, bireyin
232
Amir TAHERI: “”Fascism in Muslim Countries”, American Foreign Policy Interests, 26,
2004, 22.”
233
Mohamed TAVAKOLI-TARGHI: a.g.m., 178-179.
234
235
96
hayatının en önemli unsurlarından birinin de temsilcisi olmaktadır. Bu,
günümüz Ġran‟ının bir Ġslam Cumhuriyeti olmasından kaynaklanmamaktadır.
Ġran‟ın seküler dönemlerde bile bu özellikten yararlandığını söyleyebiliriz.
Çünkü Ġran toplumuna sadece bireysel ve toplumsal hayata iliĢkin içeriğiyle
dinin değil, belki bundan daha fazla, mezhebin, ülkenin durumunu yegâne
kılan bir özellik olduğu yüzyıllardır iĢlenir. Farsça‟da ve genel olarak Ġran‟da
din yerine “mezhep” dinsel yerine “mezhebî” ifadelerinin kullanılıyor olması
ise bunun ilginç bir göstergesidir.
Ġran‟da 1979 devriminin fikri altyapısında Paniranizmin izlerini bulmak
mümkündür. Buradaki açık bir Panfarsizm değildir. Musaddık hareketinin ġah
karĢıtı karakteri, Ġran vatanseverliği ve ġii Ġslâmcılığın devrimci bir kanalda
birleĢtirildiğini
söylemek
daha
doğru
olur.
Emperyalizm
karĢıtlığının
enternasyonalizm karĢıtlığı ile bir araya gelebilmesi burada milliyetçiliğin
varlığına iĢaret eder. Ġslâm anlayıĢının Ġran‟a özgü yönlerinin oldukça önde
olması da buna iĢaret eder. Devrimin ideolojik temelleri ile Ġran‟da bir nevi
yurtseverliğin köĢe taĢlarından olan Ġran MeĢrutiyeti‟nden beri biriktirilen
siyasal kültür arasında önemli bağlar vardır. MeĢrutiyet dönemi ulemasından
ve meĢrutiyet taraftarı Allame Naini, modernist dindarların fıkıh alanında
öncülü kabul edilirken, felsefe ve marifet alanında Ayetullah Mutaharri, tabii
bilimler alanında Mehdi Bazargan, sosyoloji alanında Dr. Ali ġeriati isimleri
akla gelmektedir. Devrimden sonra yeni bir içerik kazanan dinî aydınların
siyasal söylemi üzerinde etkili olmuĢ belli baĢlı isimler olarak; Talegani,
Mehdi Bazargan, Allame Tabatabai, Dr. ġeriati, Ayetullah Mutaharri,
Ayetullah Humeyni, Dr. Abdülkerim SuruĢ, Ġkbal ve Celal El Ahmet‟ten
bahsedilir.236
236
Cihan AKTAġ, Dünün Devrimcileri Bugünün Reformistleri: Ġran‟da Siyasal Kültürel ve
Toplumsal DeğiĢim, (Ġstanbul 2004), 84. Bu noktada 1979 Devrimindeki fikri etkisi
yadsınamaz olan ġeraiti‟nin Hürriyet Hareketi ve Halkın Mücahitleri‟nin ortak milliyetçiliği
hususuna iĢaret edenlerden biri de Keddie‟dir: Bkz. Nikkie R. KEDDIE: “”What Recent
History Taught Iranians”, The Muslim World, (Ekim 2004), 94, 425.”
97
Ancak 1979 Devrimi‟nin düĢünsel altyapısındaki Ġran milliyetçiliği
anlayıĢının, devrimci güçler arasındaki diğer grupların sahip olduğu
milliyetçilik anlayıĢlarıyla aynı olduğunu söylemek mümkün değildir. 1979‟a
katkıda bulunmuĢ grupların sol olanları daha çok emperyalizm karĢıtı bir Ġran
yurtseverliği retoriği kullanmıĢlar237, liberal görüĢleri olan monarĢi karĢıtlarının
özellikle bir din devleti arzulamayanları ise daha güçlü milliyetçi vurgular
kullanmıĢlardır. Ancak Ġran‟a atıfla inĢa edilmiĢ her milliyetçilik anlayıĢında
olduğu gibi bunların her birinde de ġiiliğin ve yer yer de Farsçılığın açık ya da
örtülü etkileri olmuĢtur.
MoĢaver, Devrimin gerçekleĢmesinde payı olan ancak rejimin
Ģekillenmesiyle saf dıĢı edilen kuvvetler arasında genellikle vurgulanan
“sol”la beraber “milliyetçilere” de iĢaret etmektedir. Ona göre bu milliyetçiler,
toplumun devrime destek olan muhtelif ve birbiri ile yarıĢ içindeki güçlerinden
biridir.238
1979 Devriminde Ġran milliyetçiliğinin yerinin ne olduğu sorusuna farklı
cevaplar verilmektedir. Bir yoruma göre, 1979 Devrimi, Anti-Amerikanizm,
ġiilik ve Ġran milliyetçiliğinin oluĢturduğu üçayaklı bir temele sahipti.239 Emir
Taheri, Ġran‟da Humeyni‟yi getiren devrimi ya da baĢka Müslüman ülkelerdeki
benzer devrimleri anlayabilmenin en iyi yolunun bu fenomenleri birer faĢizm
olarak çalıĢmak olduğunu iddia etmektedir.240 Ancak onun kastettiği de
ideolojik anlamda ırkçı faĢizm değil bir yöntem olarak faĢizmdir.
237
Komunistler ve diğer Marksist gruplar, “Emperyalizmin uĢağı bir yönetim istemedikleri”
sloganıyla hareket etmiĢlerdir. Farhad KHOSROKHAVAR: “”The Islamic Revolution In Iran:
Retrospect After A Quarter Of A Century”, Thesis Eleven, 76, (ġubat 2004), 71.”
238
Ziba MOSHAVER: “”Revolution, Theocratic Leadership and Iran‟s Foreign Policy:
Implications for Iran-EU Relations”, The Review of International Affairs, (KıĢ 2003), 3, 2,
286.”
239
“Ali M. ANSARI: ”Continuous Regim Change from Within”, The Washington Quarterly,
26, 4, (2003), 58.”den naklen Brian L. BROWNE: “”Iran: A Path to Greater Stability”, National
Defense University, National War College, Strategic Logic dersi için seminer, (ABD, 2003),
3.”
240
Bkz. Amir TAHERI: “”Fascism in Muslim Countries”, American Foreign Policy Interests,
26, 2004, 21-30.”
98
1979 devrimindeki ABD karĢıtlığının hem sembolik hem de diplomatiksiyasî anlamda önemli bir yansıması 4 Kasım 1979‟da Tahran‟daki ABD
büyükelçiliği‟nin basılması ve büyükelçilik çalıĢanlarının rehin alınması
olmuĢtur. Bugün “Büyük 13 Aban Sergisi” adıyla Tahran‟da tipik bir ABD
karĢıtlığı müzesi halinde muhafaza edilen, duvarları devrimci ve ABD karĢıtı
sloganlarla, grafitiyle donatılmıĢ olan ABD büyükelçiliği binası, Ġran devriminin
en önemli sembollerinden biri hâline getirilmiĢtir.241 Farsça “gerogan giri”
denen bu olay ve buna ait semboller de Ġranlılar için ġii mitleri ve milliyetçi
vurgularla, bir kahramanlık destanı hâline getirilmiĢtir. Farhi, Ġran‟da 1979
itibarıyla, Ġslâm öncesi savaĢ hattının çizilmiĢ olduğunu, Ġslâm öncesi
sembolizmi ve otokrasinin bir tarafta, halkın ve Ġslâm‟ın ise diğer tarafta
olduğunu yazmaktadır.242 Ancak ABD büyükelçiliği baskınında Panfarsist
olmayan milliyetçi motivasyonlar öne çıkmıĢtır.
Ġran‟ın kaderine Humeyni‟nin sağ olduğu yıllardan günümüze kadar
artan ve azalan, ancak hiç yok olmayan bir etkisi olan Rafsancani, devrim
sonrasında devletin ve devlet mekanizmasının siyasal örgütlenmesinin
mimarlarındandır. Rafsancani‟nin ünlü “Mikonos” davası patlak verdikten
sonra,
bir
Cuma
hutbesinde
sarfettiği
sözler
oldukça
manidardır.
Rafsancani‟nin bu hutbede Almanya‟ya seslenerek “ikimiz de Aryan
ırkındanız, bu yaptığınız reva mı” Ģeklinde bir argümana baĢvurduğu
belirtilmektedir.243
Bu durumda “Ġslâmi” Ġran‟ın “Hüccet-ül Ġslâm” CumhurbaĢkanı‟nın,
umduğu “fayda” uğruna “ırk” temelli söylem ortaya koymaktan bile geri
durmadığı
görülmektedir.
Tahran‟ın
bu
yaklaĢımının
jeopolitik
bir
yansımasının yine Almanya‟dan geldiğini görebiliriz. 20-21 Ocak 2003‟te
Tahran‟da düzenlenen 10. Orta Asya ve Kafkaslar Konferansında konuĢan
Alman DıĢ ĠliĢkiler Konseyi üyesi Alexander Rar, AB‟nin bölgede mutlak bir
241
Mark BOWDEN: ““Among the Hostage Takers”, The Atlantic Monthly, (Aralık 2004), 78.”
Farideh FARHI: a.g.m., 16.”
243
Sami OĞUZ ve RuĢen ÇAKIR: Hatemi‟nin Ġran‟ı, (Ġstanbul, 2000), 116.
242
99
Amerikan görüĢünü desteklemediğini, farklı bölgesel blokların mesela, ĠranRusya-Ermenistan bloğunun ve Rusya-Çin-Ġran bloğunun varolduğunu
belirtmiĢtir.244
Gerek Musaddık hareketi, gerek 1979 Devrimi hareketi hatta daha
yakın zamanda ortaya çıkan yenilikçi dinî aydınların hareketi içinde bile Ġran
milliyetçiliğinin belirleyici önemine dikkat edilmelidir. Ġslâm devriminden sonra
Millî Mezhebîler (Milliyetçi Dindarlar) olarak tanınan grup hareketlerinin
kurucusu olarak dinî yenilikçilik açısından Abduh ve Afgani‟den esinlenmekle
birlikte vatanına bağlılığı ve millî çıkarları Ġslâm Birliği‟ne öncelediğini
düĢündükleri, 19. yüzyılın sonlarında Ġngilizlere karĢı tütün direniĢini
gerçekleĢtiren
(1890) Ayetullah
Müderris‟e
iĢaret
etmektedirler.
Millî
Mezhebîler, Ġranlılığımız Müslümanlığımızdan ayrılamaz diyen Musaddık‟ın,
Müderris‟in ardılı olduğunu düĢünürler ve ikisini de benimserler. Bu grubun
siyasal ve fikrî uzantıları zaman zaman soğuk savaĢ yıllarından kalma
milliyetçilik anlayıĢı ve Batı karĢıtlığıyla Ġran‟ı dıĢ dünyadan yalıtmayı
amaçlamaktan baĢka bir anlam taĢımayan anakronik bir tutum içinde olmakla
da suçlanmaktadırlar.245 Ġlginç olan ve aslında dikkat edilmesi gereken bir
diğer husus milliyetçi geliĢim seyrinin (Tütün hareketi - MeĢrutiyetçilik Musaddık - 1979 Devrimi) Hatemi iktidarının temsil ettiği ifade edilen
“reformist” çizginin fikri arka planı için de geçerli olmasıdır. Hatemi
reformizmi246 ve dinî aydınları inceleyen çalıĢmalarda da bunun özellikle
244
Tenth International Conference Central Asia and Caucasus, (Sonbahar 2003-KıĢ2004),
Amu Darya, 8, 16-17, 118.
245
Cihan AKTAġ, Dünün Devrimcileri Bugünün Reformistleri: Ġran‟da Siyasal Kültürel ve
Toplumsal DeğiĢim, (Ġstanbul 2004), 87-89. Dinî aydınlar olarak ifade edilen yazar ve
düĢünürler arasında Abdülkerim SuruĢ yanında, Müctehid ġebüsterî, Mustafa Melikyan,
Muhsin Kediver, Hasan Yusufi ĠĢkeveri sayılabilir. Bkz. Farhad KHOSROKHAVAR: “”The
Islamic Revolution In Iran: Retrospect After A Quarter Of A Century”, Thesis Eleven, 76,
(ġubat 2004), 77.” 2005 CumhurbaĢkanlığı seçimlerine katılan Mustafa Moin‟in seçim
dokümanlarında kullanılan Millî-Mezhebî ifadesi ve baĢvurulan tarihi referanstan örnekler için
Ekler‟e bakınız.
246
Hatemi‟nin reformizmi, birkaç yıl boyunca dıĢ politikayı da kapsayan bir fikri değiĢim ve
yenileĢme olarak okunmuĢ, ABD ile iliĢkilerin düzeleceği, Hatemi hareketinin Ġran‟ı dünyaya
açacağı ve içerideki değiĢimlerin dıĢarıya da yansıyabileceği gibi yorumlar, uluslararası
düzeyde yer ve kabul bulmuĢtur. Bkz. Manochehr DORRAJ: “”Iran‟s Democratic Impasse”,
Peace Review, 13, 1, (2001), 103-107.”
100
vurgulandığı dikkat çekmektedir.247 Dolayısıyla 1997‟den itibaren Ġran
siyasetine kısmen egemen olan, ancak ne büyük beklentiler içindeki Ġran
toplumunun geniĢ kesimlerini, ne de rejimin merkezinde yer alan Humeynist
güçleri ikna ve memnun edebilen bu hareketin çekirdeğinin de Ġran
milliyetçiliğinin siyasal çıkıĢ arayıĢları ile geliĢtiğini görmek gerekir.
1990‟larda
yaĢanan
küresel
ve
bölgesel
siyasî
geliĢmeler,
milliyetçiliğin yeniden yükseliĢini de beraberinde getirmiĢtir. Ġran‟da yaĢanan
“Ġran için Ġslâm mı? Ġslâm için Ġran mı” tartıĢmaları 1990‟larda yeni boyutlar
kazanmıĢ, yönetici elitler arasında Ġrancılık ve Ġranlılık fikrinin yeniden
geliĢmesi söz konusu olmuĢtur. Elbette bu dönemde de, bir din devleti olması
ve devletin devrimci bir karakter taĢıması yanında Ġran‟daki milliyetçilik
eksenli tartıĢmaları özgün kılan bir diğer önemli unsur da tarihsel,
demografik, sosyal ve siyasî açılardan Ġran‟ın ġiiliğin merkezi konumunda
bulunmasıdır. Bu etken 1990‟larda, “Ġrancılık” fikrine “Ġran Ġslâmı” gibi bir
yaklaĢımı kolayca iĢleme imkânı da vermiĢtir.
1990‟larda Ġran milliyetçiliğinin yükseliĢine bir delil olarak, Ģiirleri
devrimin ilk yıllarında yasaklanmıĢ olan Sadi ġirazi‟nin yeniden ihya
edilmesinden bahsedilmektedir. Keza, Hatemi‟nin “Ġranlılığımızdan gurur
duyuyoruz”, “Ġslâm, Ġran maharetinin gölgesinde çiçek açmıĢtır” gibi ifadeleri
de bu yükseliĢe iĢaret etmektedir. Bir baĢka ve daha çarpıcı örnek ifade ise
rejimin Rehberinden gelecek, Hamaney bir konuĢmasında, “Ġslâm‟ın gerçek
dilinin Arapça değil Farsça olduğunu” belirtecektir.248
Günümüz Ġran‟ında Amerikan aleyhtarlığı din sınıfını ve Humeynistleri
iktidarda tutmaya yarayan çok önemli bir siyasî unsurdur. Neredeyse yüz yıl
boyunca Ġran milliyetçiliği, kendisini dönemin küresel güçleri (önce Britanya,
sonra ABD) tarafından kontrol edilen diktatörlüklere karĢı mücadelenin
247
Mahmoud ALINEJAD: “”Coming to Terms with Modernity: Iranian Intellectuals and the
Emerging Public Sphere”, Islam and Christian-Muslim Relations, (2002), 36.”
248
Bayram SĠNKAYA: Conflict and Cooperation in Turkey-Iran Relations: 1989-2001,
Ankara, 2004, ODTÜ, (YayımlanmamıĢ Master Tezi), 31-32.
101
merkezi olarak kabul etmiĢtir.249 ABD‟ye olan güvensizlik Ġran milliyetçiliğinin
temeli değilse de önemli unsurlarından biridir. Bugünkü Ġran siyaseti, bazı
yorumcular tarafından resmedildiği gibi monolitik, totaliter polis devleti
olmaktan daha çok, oldukça karmaĢık, çok yönlü ve dinamik bir yapı arz
etmektedir. Pek çok anlamda, Ġslâmî rejim Ġranlılar‟ın büyük çoğunluğunun
köklü siyasî ve ekonomik sorunlarına çözüm getirememek noktasına
gelmiĢtir. Ilımlılar ve geliĢmeciler, teokrasiye karĢı Batılı ve Ġranî değerlerin bir
sentezini savunarak mücadele etmektedirler. Bu reformcular entelektüel
anlamda ilham kaynağı olarak Batı‟yı görmektedirler. Bir yoruma göre de
ABD‟nin
iç
politikasını
çok
sevmekte,
dıĢ
politikasından
nefret
etmektedirler.250
Tahran‟da Azadi Meydanı‟nda (Meydan-e Azadi) bulunan ve hem
Tahran‟ın hem de Ġran‟ın sembollerinden sayılan ġahyad abidesi (ġahyad
Aryamehr), bugün Ġslâm Cumhuriyeti tarafından Ġslâm Devrimi‟nin sembolü
olarak sahip çıkılan bir abide niteliğindedir. Eserin adı Borc-e Azadi, yani
Azadi (Hürriyet) Kulesi olarak değiĢtirilmiĢtir. Oysa bu eserin Muhammed
Rıza
Pehlevi tarafından
“Pers Ġmparatorluğu‟nun
kuruluĢunun
yıldönümü sebebiyle 1971 yılında yaptırıldığı bilinmektedir.
2500.
251
Ġran Ġslâm Cumhuriyetinin tarih anlayıĢının Ġslâm öncesi kültürü de
kapsadığını gösteren delil niteliğinde olaylar yakın dönemde yaĢanmıĢtır.
Bunlar arasında National Geographic dergisinin Basra Körfezini “Persian
Gulf” olarak adlandırmamasına yönelik tepki, Alexander adlı filme gösterilen
tepki ve 300 Spartalı filmine gösterilen tepki çarpıcı örneklerdir. 252 2004
249
Adam TAROCK: “”Iran Between Religious Hardliners and Hawks in America”, Central
Asian Survey, (Haziran-Eylül 2003), 22, 2-3, 133.”
250
Brian L. BROWNE. “”Iran: A Path to…”.a.g.e., 4.
251
Eserdeki Sasani, ZerdüĢti unsurlarını eserin mimarından nakleden bir mimarlık
araĢtırması olarak Bkz. Talinn GRIGOR: “”Of Metamorphosis: Meaning of Iranian Terms”,
Third Text, (2003), 17, 3, 207-225.”
252
ABD‟de Ġran rejiminden kaçtığı için bulunan Ġranlılar, “300” filmine tepki göstermiĢler ve bu
basına da yansımıĢtır. Yapımcı Warner Brothers Ģirketinin anında gelen savunması, tepki
gösteren Ġranlılar‟ı tatmin etmemiĢtir. Bkz: “The Battle Against 300: Hollywoods Barbaric
102
yılında National Geographic adlı derginin hazırladığı bir atlasta Körfezin
“Arap Körfezi” adıyla (Persian Gulf ifadesinin yanında ve parantez içinde) yer
alması, Ġran içinden ve dıĢından pek çok Ġranlının itirazına neden olmuĢtur. 253
Bu tür tepkilerin özellikle iletiĢim kanallarındaki çeĢitlilik ve internet sayesinde
kolay organize olabildiğini biliyoruz. Ancak bu itirazların önemli bir kısımının
Ġslâm Cumhuriyeti resmi kanalları olması iĢin ilgi çekici yönüdür.
2004 yılındaki bu resmi krizde 1960‟lardan itibaren “Arabian Gulf”
ismini yaygınlaĢtırmaya çalıĢan Arap devletleri ve bunlara bağlı kiĢi, kurum
ve kuruluĢlar bir tarafta, Ġran ve Ġran‟a yakın olan devlet, kiĢi ve kuruluĢlar bir
tarafta yer almıĢlardır. Bu aynı zamanda, Ġran içindeki ve dıĢındaki Ġranlılar
arasında “Persian”, “Ġranian”, “Farsi” ve “Persia”, “Iran”, “Fars” terimleri
üzerine yeni bir tartıĢma baĢlatmıĢtır. Fuad Kâzım, terimle ilgili yazısında,
2600 yıldır bugünkü Ġran‟ın Persia olarak bilindiğini, Ġran‟ı Ġranlıların “Ġran”
olarak adlandırmasının Finlilerin ülkelerine “Suomi”, Hindistanlılar‟ın “Bhara”
demesi ya da Almanlar‟ın “Deutschland” demesi gibi olduğunu yazmıĢtır. Ona
göre, 1935 yılında ġah‟ın “Persian” yerine “Iranian” tabirinin kullanılmasını
emreden, içeriye ve dıĢarıya dönük kararına kadar bu terim kullanılmıĢtır. Bu
kararda da Nazi Almanyasının Aryanizmi kullanıyor olmasının etkili olduğu
ifade edilir.254
Terim krizinin siyasal izleri 2006 yılında da devam etmiĢtir. Fransa‟nın
Arap ülkeleriyle iliĢkilerini gözeterek Eğitim Bakanlığı‟nın kullandığı resmi
atlaslarda Arap Körfezi ifadesini kullanma kararı aldığı hatırlardadır. Buna
karĢılık Ġran DıĢiĢleri Bakanlığı Fransa‟nın tavrını kınayarak derhal giriĢimde
bulunmuĢtur.255
Depiction of Ancient Persia Angers Iran, the Minnesota Daily, 19.3.2007,
http://www.mndaily.com/articles/2007/03/19/71153.”
253
“Persia, Iran, and the Persian Gulf: A Brief History of Names”,
http://www.payvand.com/news/04/dec/1153.html, 19 Aralık 2004
254
Fouad KAZEM: “”Persia, Iran, and the Persian Gulf: A Brief History of Names”,
http://www.payvand.com/news/04/dec/1153.html, 12.19.2004.”
255
“Omission of Persian Gulf Name Angers Iran”,
http://www.worldpress.org/Mideast/2616.cfm, 28 Aralık 2006.
103
Ġran‟ın bu resmi tutumunun, rejimin tam karĢısında olan, Ġran‟ın laik bir
demokratik cumhuriyet rejimine sahip olmasını isteyen grup ve (yasal
olmayan) partilerin tutumlarıyla bire bir örtüĢtüğü görülmüĢtür. Marze Por
Gohar256 Partisi adıyla faaliyet gösteren, sembol olarak da (ġahçılar bütün
gruplar gibi) Devrim öncesi Ġran devlet arması olan aslanlı güneĢi kullanan
siyasal
grup,
kendi
web
sayfasından
National
Geographic
karĢıtı
kampanyanın organizasyonuna destek vermiĢtir. Marze Por Gohar grubu,
Los Angeles merkezli olarak “Ġran‟ın Toprak Bütünlüğünün Savunulması
Komitesi” adında bir komite oluĢturmuĢtur. Bu komitenin çatısı altında “Marze
Por Gohar Party (MPG)”, “Kashm (KeĢm) Organization”, “Council of Iranian
American Jewish Organizations (CIAJO)”, “Student Movement Coordination
Committee for Democracy in Iran (SMCCDI)”, “National Iranian Television
(NITV)”, “Jam-e-Jam Television”, “SOS Iran Television (X-TV)”, “Pars
Television”, “Azadi Television, Radio Sedayeh Iran (KRSI)”, “Sobheh Iran
Daily Newspaper”, “Asreh Emrooz Daily Newspaper”, “Iranian Information
Center 08” gibi çoğu Ġran dıĢında kurulu ve Ġran dıĢından yönlendirilen
merkezler bulunmuĢtur.257 Bu merkezlerin bir diğer özelliği de seküler bir Ġran
hedefleyen muhalif grupların organizasyonları olmalarıdır.
Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin pek çok resmi yayınında, tanıtıma yönelik
yazılı ve görsel belgelerinde Fars milliyetçiliği, hatta Aryan ırkçılığı izlerine
rastlamak mümkündür. Örneğin Ġran resmi haber ajansının tanıtım
sayfalarında Loristan eyaletinin halkı için “Asil Aryan ırkından” ifadesi
kullanılabilmekte258, Türkiye‟de, Türkçe tanıtım için hazırlanmıĢ broĢürlerde,
neredeyse “Türkler‟in medeniyeti Farslar‟dan öğrendiği” gibi uç yorumların
önünü açan ifadelere yer verilebilmektedir.259
256
Bu isim Ġran‟da gayrıresmi Millî marĢ olarak kabul edilen “Ey Ġran” adlı Paniranist marĢın
ilk sözlerinden alınmıĢtır. Türkçe, “cevheri bol toprak” demektir.
257
“National Geographic Society Retreats”,
http://www.marzeporgohar.org/index.php?l=1&cat=24&scat=&artid=501, 27.12.2004
258
http://www.irib.ir/worldservice/turkishRADIO/iran/Lorestan.htm, 28.9.2006
259
2005-2006 yıllarında Ġran Ġslâm Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği tarafından Ankara Zafer
çarĢısında düzenlenen tanıtım fuarında konuklara dağıtılan broĢürlerde, Türkler‟in Ġslâm‟ın
104
Özellikle faaliyetleri Ġran dıĢında yoğunlaĢan Fars milliyetçileri, laik bir
Ġran‟ı hedeflemeleri ve bugünkü Tahran rejimine muhalefetlerini katı biçimde
sürdürmelerine rağmen, baĢta ABD merkezli olarak zaman zaman ortaya
çıkan Federalizm toplantılarına ve etnik gruplara vurgu yapan etkinliklere
tepki göstermektedirler. 2005 yılında gerçekleĢen “Another Case for
Federalism?”
baĢlıklı
konferans
Fars
milliyetçilerinden
tepki
çekince
organizasyonu gerçekleĢtirenler bunun asla “ayrılıkçı” düĢünceleri teĢvik
eden bir giriĢim olmadığını açıklamıĢtır. Sürgünde olan ve Bush‟un
Ortadoğu‟ya müdahalelerini en fazla destekleyen, en milliyetçi Ġranlılardan
Emir Taheri; Ġran‟ın etnik meselelerine karıĢmanın geri tepeceğini, içeride,
bazı grupların üzerine “dıĢarı ile ihanet bağlantısı kurmak” suçlamaları ile
gidilmesini beraberinde getireceği ve Tahran‟ın yeni bir saldırgan tavrının
önünü açacağı uyarısında bulunmuĢtur.260
Milliyetçilik
“Demokrasi-Ġslâm”
ekseninde
gerçekleĢen
pek
çok
tartıĢmanın da su yüzüne çıkmayan en önemli konularından biridir.
Demokrasi tartıĢmalarının, rejimin ve kurumların meĢruiyeti tartıĢmalarının,
laiklik ve sekülarizm kavramları etrafındaki konuĢmaların, liberalizm ve
hürriyet
konularının
tartıĢıldığı
ve
konuĢulduğu
çevreler
iki
sınıfta
incelenebilir. Bunlardan birinci sınıfı Ġslâm Cumhuriyeti‟nin dairesi içindekiler
diğerini de bu dairenin dıĢındaki Ġranlılar oluĢturmaktadır. Ġran‟da yaĢayan
Ġranlılar için bu dairelerden ilkinin dıĢında kalmak mümkün değildir. Ancak her
iki sınıf için de milliyetçiliğin önemli bir problematik olarak vardır. Rejime
iliĢkin ancak rejimin içinden gelen en ileri eleĢtirilerin merkezinde liberal
milliyetçi Ġranlılar bulunmaktadırlar. Bu isimler, Ġran dıĢındaki muhalif
Ġranlılarla
bağlarını
korumakta,
“Ġran‟ın
geleceği”
endiĢesini
siyasi
yüceliği ile Farslar sayesinde tanıĢtıkları, Farsça‟nın Türkçe üzerinde çok büyük etkisi
olduğu, Fars edebiyatının Türk edebiyatını büyük ölçüde Ģekillendirdiği açıklamaları
yapılmaktadır. Burada öncelikle Ġran kimliği ile Fars kimliğinin özdeĢleĢtirilmesi, bunun
yanında Ġran‟daki Türk etkisi, Ġran‟daki Türk devletleri, Ġran‟daki Türkçe, Türkçe‟nin Farsça‟ya
etkisi gibi konuların hiçbirine değinilmediği dikkat çekmektedir.
260
John R. BRADLEY: “”Iran‟s Ethnic Tinderbox”, The Washington Quarterly, 30, 1, (KıĢ
2006-2007), 188.”
105
faaliyetlerinin merkezine koymaktadırlar. Elbette Cebhe-ye Millî geleneğinin
büyük ölçüde Ģekillendirdiği bu kiĢiler için Ġranlılık kimliği ile Farslık ve
Paniranizm arasında doğrudan bir bağlantı mevcuttur. Öldürülen Foruhar ve
sonrasında ġirin Ebadi‟de temsil edildiğini düĢünebileceğimiz bu anlayıĢ,
Anayasal demokrasi istemekte ve “Ġslâm‟da değil, Anayasa‟da reform” Ģiarına
inanmaktadır.261 Bu çizginin temsilcilerinin gerek nükleer kriz gerekse Ġran‟ı
dünya
gündemine
taĢıyan
diğer
konularda
ifade
ettikleri
görüĢlere
bakıldığında onları bir taraftan rejimin içindeki muhalif seslerle bir taraftan da
uçtaki Panfarsizmle bir araya getiren ortak noktalar olduğu görülecektir.
Hepsinden önemlisi, Batı Asya‟nın önemli bir gücü olan Ġran‟ın, Orta
Doğu‟da, beyan etmiĢ olduğu bir stratejik gündemi ve bununla bağlantılı
stratejik hedefleri mevcuttur. ġah Rıza Pehlevi döneminde Körfez‟in hâkim
gücü olma hedefine kilitlenmiĢ olan Ġran‟ın bu amacı, Ġslâm Cumhuriyeti
döneminde de değiĢmeden sürmüĢtür.262 Öte yandan, paradoksal biçimde,
geçmiĢin ideolojileĢtirilmesiyle, modern politika, Ġslâm öncesi ve Ġslâmi Ġran
arasındaki dönemsel ayrımı daha da derinleĢtirmiĢtir. Son yirmi yıldır Ġslâm
Cumhuriyeti‟nden duyulan memnuniyetsizlikle, sarkaç diğer tarafa yönlenmiĢ
durumdadır. Özellikle “Diyaspora”da (Ġran dıĢındaki Ġranlılar‟da) antik geçmiĢ,
bir kez daha, molla karĢıtı, Ġslâm karĢıtı ve Arap karĢıtı duyguların
baĢvurduğu ana depo haline gelmiĢtir.263
4. Ġslâm Cumhuriyetinde Etnisite Politikası
Ġran Ġslâm Cumhuriyeti, kuruluĢundan itibaren, resmi düzeyde, etnik
kimliklerin ya da milliyetlerin Ġslâm‟ın birliği altında bir arada yaĢamaları ve
milliyet ya da Ġran‟daki ifadesiyle kavmiyet (govmiyet) farklılıklarının ülkenin
261
Ali GHEISSARI ve Vali NASR, “”Iran‟s Democracy Debate”, Middle East Policy, XI, 2,
(Yaz 2004), 104.”
262
M. Ehsan AHRARI: “”Iran China and Russia: The Emerging Anti-US Nexus”, Security
Dialogue, 32, 4, (2001), 454.”
263
106
birliğini bozmaması gerekliliğini iĢlemiĢtir. Devrimin ilk yıllarında, Azerbaycan
ve Kürt bölgelerinden iki farklı mahiyette ciddi etnik tehdit algılamıĢtır.
Bunlardan ilki, yani Azerbaycan‟daki milliyetçi hareket, Helg-e Moselman
olarak blinen MHCP‟de bütünleĢmiĢ bölgeselliğe vurgu yapan bir hareket
olmuĢtur. Ayetullah ġeriatmedari etrafında bütünleĢen ve Azerbaycan
Türkleri‟nin özellikle Azerbaycan eyaletlerinde yaĢayanlarını temsil eden bu
hareket, içerisinde; ortak paydaları ġah karĢıtlığı olan, geniĢ bir siyasi
yelpazenin temsilcilerini barındırmıĢtır. Temel saik, Azerbaycanlı Türklük ve
hürriyet fikirleri ise de bu hürriyet anlayıĢının bütünüyle Azerbaycan‟ın
bağımsızlığını hedeflediği ifade edilemez. Hareket, tamamına yakını ġii olan
Azerbaycan Türkleri‟ni temsil etmekle beraber, ġiizme dayanan bir siyasî-dinî
hareket de değildir. Merkez, bu hareketi sadece bölgesel bir güvenlik sorunu
değil devrimin baĢarıya ulaĢmasını engelleyecek ve Ġran‟ın tamamına
yansıyacak bir sorun olarak değerlendirmiĢtir. Bu bakıĢ açısının doğru bir
durum tespiti olduğu tarihen sabittir. MHCP hareketi, Humeynist kadronun
tedbirleri ve Ġran-Irak savaĢının etkileriyle en azından siyasal düzeyde
Tahran‟ın kontrolü altına alınmıĢ ve yerel talepler reddedilmeksizin
belirsizliğe ertelenmiĢtir. Bu süreçte, merkez, daha çok mezhep kardeĢliğini
ve kader birlikteliğini, bundan biraz daha az düzeyde Ġslâm kardeĢliğini ve
mütemadiyen Ġran‟ın Millî bütünlüğünü vurgulamıĢtır. Azerbaycanlı Türk
Milliyetçiliği‟ne iliĢkin bölümlerde MHCP hareketi daha ayrıntılı ele alınmıĢtır.
Kürtler ve Kürdistan konusu da Devrimin ilk yıllarında ciddi bir sorun
olarak yaĢanmıĢtır.264 Ancak bu sorun, Azerbaycan sorunundan farklı olarak
merkezi etkileyecek bir genel sorun değil daha çok bölgesel bir güvenlik
sorunu olarak değerlendirilmiĢtir. Bir taraftan Ġran-Irak SavaĢı‟nın yaĢandığı
alanda bulunması nedeniyle bir taraftan da mezhep farklılığının etkisi ile
Tahran‟ın bölgedeki tedbirleri daha sert olmuĢtur. Ġleride ele alınacağı üzere
Kürtçü hareketin silahlı olması ve güvenliği tehdit etmesi de bu sert karĢılığı
beraberinde getirmiĢtir.
264
107
3 Aralık 1979‟da yürürlüğe giren ve 28 Temmuz 1979‟da önemli
düzenlemeler eklenen Ġran Anayasası‟nda, etnik-mezhepsel konular bu
düzenlemelere konu olmamıĢtır. Anayasanın etnik (ve etnisiteyi ilgilendiren
yönleriyle mezhepsel) hususları içeren bölümleri Ģu Ģekildedir:265
-12. madde (Ġran‟ın resmi dininin Ġslâm ve mezhebinin Caferilik
olduğunu, Hanefi, ġafii, Maliki, Hanbeli ve Zeydiye gibi diğer Ġslâm
mezheplerinin
de
tam
saygınlığı
haiz
olduklarını,
bu
mezheplerin
mensuplarının kendi fıkıhlarına göre dinî merasim icrasında serbest
olduklarını, dinî eğitim öğretimleri ile ahval-i Ģahsiyeleri ve mahkemelerde
buna iliĢkin davalarda resmen tanınmıĢ olup bu mezheplerden herhangi
birinin çoğunlukla olduğu yörelerde Ģuraların yetki sınırı içindeki mahalli
kararlar diğer mezhep mensuplarının haklarına riayet edilmek kaydı ile o
mezhebe uygun olacağı hükümlerini içerir.)
-13. madde (Yalnız ZerdüĢtî, Musevi, Hıristiyan Ġranlıların kanun
dairesinde dinî merasimlerini icrada serbest olan azınlıklar olup ahval-i
Ģahsiyeleri ile dinî öğretimlerinde kendi yollarınca davranacakları hükümlerini
içerir.)
-15. madde (Resmi ve ortak dil ile yazının Farsça olduğu, senetler,
resmi metinler ve ders kitaplarının bu dil ve yazı ile olması gerektiği, ancak
mahalli ve kavmi dillerden basında ve kitle iletiĢim araçlarında yararlanma ve
okullarda bunun edebiyatının öğretilmesinin Farsça‟nın yanında serbest
olduğu hükümlerini içerir.)
-16. madde (Kur‟an, Ġslamî ilimler ve mearif dilinin Arapça olmasından
ve Fars edebiyatı ile tamamen karıĢmıĢ olmasından dolayı, Arapça‟nın ilk
dönemden sonra ve orta dönemin sonuna kadar her sınıf ve dalda
öğretilmesi zorunluluğu hükmünü içerir.)
-19. madde (“Milletin bütün fertleri hangi kavim ve kabileden olursa
olsunlar, eĢit haklardan yararlanırlar ve renk, ırk, dil ve benzeri etkenler
ayrıcalık sebebi olamaz” hükmünü içerir.
265
Bkz: Ġran Ġslam Cumhuriyeti Anayasası: Yeni Düzenlemelerle (Ġstanbul 1996)
108
-64. madde (Meclisteki milletvekili sayısını düzenleyen bu madde,
ZerdüĢti ve Musevilerin birer Asuri ve Keldani Hıristiyanların birlikte bir,
Kuzeydeki ve Güneydeki Ermeni Hıristiyanların da birer –toplam iki- temsilci
seçebilecekleri hükmünü içerir.
SavaĢ yılları, Ġran‟da ekonomik sıkıntıların baĢ gösterdiği, kısmî
yalnızlaĢmanın yaĢandığı aynı zamanda rejimin kurumlarının ve kontrolünün
tesis edildiği yıllardır. Zengin bir petrol ülkesi olan Ġran, bu yıllardan itibaren
kaynaklarının önemli kısmını savaĢ ve propagandaya ayırmıĢtır. Muhalefetin
çeĢitli unsurları saf dıĢı bırakılmıĢ ve savaĢ propagandası toplumu, merkez
ve Millî bütünlük etrafında birleĢtirmeye yönelmiĢtir. HMÖ, MonarĢistler,
Komunistler ve diğer sol gruplar “batıl” ve “terörist” yapılar olarak kabul ve
takdim edilmiĢ, sert usullerle cezalandırılmıĢlardır. Bugün Ġran dıĢında
yaĢayan Ġranlıların çok büyük bir kısmı bu yıllardaki uygulamaların sonucu
ülke dıĢına çıkmıĢtır. Etnik unsurların siyasal hareketleri ise bu kaçıĢın
içerisinde küçük sayılabilecek bir paya sahiptir.
Rafsancani‟nin
yöentim
mekanizmasındaki
rolünün
artırmasıyla
beraber, Ġslâmî örgütlenme ve söylem Ġran milliyetçiliğine daha fazla
yaklaĢtırılmıĢ, pragmatizm, Panislâmizmi frenleyen; Ġran milliyetçiliğini
bürokrasiye, kurumlara yerleĢtiren bir tutum olarak ortaya çıkmıĢtır. Siyasal
tartıĢmalar zorunlu olarak rejim sınırları içerisinde toplanmıĢ, dolayısıyla
siyasal sistem merkez açısından daha güvenli hale getirilmiĢtir. Eğitim ve
sanayi alanında önemli bir hareketlenme yaĢanmıĢ ve toplum savaĢ sonrası
Ģartların beraberinde geitrdiği yeniden yapılanma ve buna bağlı siyasal
rahatlama içine girmiĢtir. Ancak etnik / millî hareketler varlıklarını yerel ve
entelektüel düzeyde korumuĢlardır.
1990 sonrasında, iki kutuplu dönemin sona ermesiyle beraber, baĢta
Balkanlar, Doğu Avrupa, Kafkasya, Orta Asya ve Doğu-Batı çatıĢmasının
faaliyet alanı olan Ortadoğu, Kuzey Afrika, Afganistan gibi bölgelerde
milliyetçi hareketlerin ortaya çıkıĢı, bunların toprak kazanım ve kayıplarını
109
içermesi, Ġran‟ı da etkilemiĢtir. Kuzeyinde ortaya çıkan yeni devletler, ABD‟nin
1991‟deki Irak müdahalesi, Ġran için yeni tehdit algılamalarını beraberinde
getirmiĢtir. Birinci Körfez SavaĢı özellikle Kürtler ve Kürtçülük meselesi
bakımından, Sovyetler‟in dağılması ise özellikle Azerbaycan ve Türkmen
meseleleri bakımından bu tehdidin düzeyini artırmıĢtır. Karabağ sorunu
Güney
Azerbaycan‟ın
ilgi
ve
dikkatini
yeniden
etnik-millî
konulara
yönlendirmiĢtir. Türkiye‟nin Kafkasya ve Orta Asya‟da ABD müttefiki bir ülke
olarak siyasî, ekonomik, kültürel ve askerî adımlar atması, Ġran tarafından
tehdidi uluslararasılaĢtıran bir boyut olarak görülmüĢtür. Ġran‟ın kuzey-güney
siyasal eksenini oluĢturacak biçimde Moskova ile iliĢkiler geliĢtirmesi, etnikmillî konulardaki ortak endiĢelerin ve bunun jeopolitik rekabete yansımasının
bir sonucudur.
Ġran‟ın bu dönemde Türkiye baĢta olmak üzere bölgede izlediği
istikrarsızlaĢtırma ve meĢgul etme politikasının o kritik yılları görece zararsız
atlatmasını sağladığı belirtilebilir. PKK terör örgütünün bu dönemde Ġran‟dan
gördüğü destek, Batılı destekçilerin siyasal ve askerî desteğinden geri
kalmamıĢtır. Yine aynı dönemde siyasal Ġslâmî hareketlerin birer örtülü
operasyon birimi olarak kullanılmaları da Ġran‟a aynı rahatlama imkânını
vermiĢtir.
Bunlara rağmen Ġran halkının önemli bir kesimi devletinin izlediği iç ve
dıĢ siyasetten rahatsızlık duymayı sürdürmüĢ, rejimi, din adamları ve
Humeynist militarizmin tekelinde hoyratça kullanılan bir araç olarak
görmüĢtür. Toplumsal beklentiler, 1990‟ların ikinci yarısında bir takım
entelektüel tartıĢmalara yansımıĢ, varlığı öteden beri bilinen ve rejimin
niteliğine iliĢkin tartıĢmaların bir tarafı olan; ancak Ġslâm Cumhuriyeti fikrinin
dıĢına çıkmaktan özellikle kaçınan bir siyasi çizgide temsil imkânı bulmuĢtur.
Bu çizgi, 1997 yılında Muhammed Hatemi‟yi Ġran‟ın CumhurbaĢkanı
yapmıĢtır.
110
Hatemi‟nin
toplumun
(özellikle
modernleĢme
konusundaki)
beklentilerinin çok sınırlı bir alanını karĢılayan uygulamaları, etnisitelere ve
milliyetlere de yansımıĢtır. Basın-yayın ve örgütlenme bakımından devletin
sıkı kontrolü sürse de, özellikle Kafkaslar‟daki ve Türkiye‟deki geliĢmelerden
etki alan Güney Azerbaycan‟da siyasal bilinç düzeyi hızla geliĢmiĢtir. Güney
Azerbaycan Türklerinin milliyetçi unsurları, toplumlarının; özellikle de
gençlerinin hürriyetçi, solcu, demokrat hatta Ġslâmcı kesimlerini siyasal
açıdan etkileme yolunda en önemli adımları 1990‟ların sonundan itibaren
bulmuĢlardır.
Milliyetçi etki sadece Azerbaycan Türkleri üzerinde değil, bir diğer
sıcak sınır bölgesi olan Kürt ve Arap bölgelerinde de yansıma bulmuĢtur.
Irak‟ın kuzey ve güney bölgelerinin Saddam kontrolü dıĢında kalması ve
burada Kürt ve ġii yerel otoritelerinin kuvvetlenmesi bunun öncelikli sebebidir.
Bu değiĢimin farkına varan yönetim, Tahran‟da 2002 yazında sembolik
bir “Milletler Evi” (Hane-ye Akvam) açmıĢtır.266 Esasen bölgelerdeki yerel
milliyetçi değiĢimden çok Tahran‟daki entelektüel millî grup ve kiĢileri
etkilemeyi hedef alan bu adım, bölgelerde “makyaj” olarak değerlendirilmiĢtir.
Resmi olarak, milliyetlere, Anayasanın 15 ve 19. maddeleri çerçevesinde hak
ve taleplerini konuĢma, tartıĢma imkânı verilmesi için bu merkezin açıldığı
ilan edilmiĢtir. Resmi olarak tanınan ve izin verilen kuruluĢlar için geçerli olsa
da Devrimin baĢından itibaren görmezden gelinen bu resmî haklar ilk defa
birileri tarafından konuĢulmuĢtur. Hosrohavar, bu adımın araçları olan
Cemiyetha-ye Mogîm-e Merkez (Merkezde yerleĢik toplumlar) ve Ġnstitüha-ye
Tehgigati-ye Akvam (Kavimler AraĢtırma Enstitüleri) ile klasik bölgesel
milliyetçiliklerinin Tahran‟da yaĢayan iki kültürlü iki dilli kiĢi ve gruplar
aracılığıyla kontrol edilmesi imkânını yarattığını ima etmektedir. Ona göre
266
Farhad KHOSROKHAVAR: “”The Islamic Revolution In Iran: Retrospect After A Quarter
Of A Century”, Thesis Eleven, 76, (ġubat 2004), 80.”
111
özellikle Tahran‟daki Kürt ve Türk öğrencileri etkileyen bu geliĢme, bunların
eyaletlerdeki klasik hareket ve liderlerden uzaklaĢmalarını sağlamıĢtır.267
Ancak Türkçe-Farsça olarak çok sayıda öğrenci dergisi ve gazetesini
çıkaran Azerbaycanlı milliyetçi gençler için bunun geçerli olmadığı, ilerleyen
yıllarda anlaĢılacaktır. Özellikle 11 Eylül sonrasında Tahran‟ın içerideki
özgürlüklere yönelik yeni sınırlamalarına rağmen, Azerbaycan‟ın hem Ģehir
hem de köy alanlarında Türkçü gençlerin faaliyetlerinin artması, keza, Araplar
arasında,
daha
çok bombalama
Ģeklinde
cereyan
eden
eylemlerin
yoğunlaĢması bunun açık birer delilidir. Azerbaycan hareketi, ilgili bölümde
değinileceği üzere geniĢ katılımlı, dinamik bir sivil genç hareket niteliğinde
geliĢmiĢ ve 2006 Baharında günlerce süren protestolarla bütün bir Ġran‟ı
hayrete düĢürmüĢtür. Kürtçülük, Irak Kürtleri ve ABD‟nin desteği ile PKKPJAK mecraında terör faaliyetlerini artırmıĢ, Arap milliyetçiliğini temsil eden
El Ahvaz hareketi ise ciddi bir bölgesel tehdit halini almıĢtır.
Onlarca Türkçe kitap ve derginin yayımlanması ve devlet tarafından
bir Türkoloji seminerinin yapılması Ġran‟da Panfarsistlerin sert tepkisine
neden olmuĢtur. Dr. Cevat Hey‟et‟in 1985 ve 1986 yıllarında yayınlattığı
Tarih-e Zeban ve Lehcehâ-ye Torki (Türk Dili ve Lehçelerinin Tarihi) kitabı
resmî teĢekkür mektuplarıyla CumhurbaĢkanı S. A. Hamaney ve BaĢbakan
M. H. Mûsevi‟nin beğenisini kazanıp Türk dili ve kültürüne büyük bir hizmet
olarak değerlendirilse de Panfarsistler tarafından Ġran‟ın parçalanması
yolunda atılan tehlikeli bir adım olarak nitelendirilmiĢtir.268
1979 devriminin enternasyonelci boyutu, geleneksel olarak Ġran
devletine verilmiĢ olan “Ġran vatanının savunması” görevine kısa süre de olsa
ara vermiĢtir. Modern dönemde Ġran‟ın toprak kaybetmediği tek savaĢ olan
Ġran-Irak savaĢı Ġran‟ın millî kimlik oluĢumuna yayılmacılık boyutu, geleneksel
267
268
Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 60”
112
Ġran‟ın savunması fikrine de Ġslâm kutsallığı eklemiĢtir. 1982 yılında ilk defa
Irak‟a giren Ġran‟ın bu adımı toprak kazanımı amaçlı değil, tampon bölge
oluĢturma amaçlıydı. Ancak “Kudüs‟e giden yol Bağdat‟tan geçer” gibi
sloganlar yeni Ġran‟ın dıĢ politika ve ulusal kimlik hedefine iĢaret
etmekteydi.269 Bu vurgular içeride rejimin pekiĢtirilmesini sağlamak ve etnik
hareketleri en aĢağı seviyeye indirmek üzere kullanılmıĢ ve yarar getirmiĢtir.
5. “Diğer” Milliyetçilikler
Günümüzde Ġran‟da üç temel dil ailesinden muhtelif dil, lehçe ve
Ģiveler konuĢulur. Bunlar, Türkî, Ġranî ve Semitik ailelerdir.270 Bu dil aileleri
içinde sınıflandırılmamıĢ olan Kafkas dillerini konuĢan halkların bile, çok az
da olsa Ġran‟da bulundukları bilinmektedir. Yine, Hint dilleri konuĢtukları
belirtilen Rom, Çingene, Brahoi, Cat, Hintli ve Urdular‟ın da Ġran‟da
bulunduğunu biliyoruz.271 Ġranî ya da Farsî diller konuĢan halklar Tatlar,
TalıĢlar, Gilekler, Mazendaranîler (Teberiler olarak da bilinirler) Lekler,
Guranlar, Semnaniler, Raciler, Sengseriler, AĢtiyaniler, Lorlar, Farslar, Larlar,
Sistaniler, Beluçlar, Tacikler, Afganlar ve Kürtler olarak sınıflandırılırlar.
Kürtlerin konuĢtukları birbirinden farklı diyalektler ve bu diyalektlerin Ġranî
diller grubunda sınıflandırılıp sınıflandırılamayacağı konusunda tartıĢmalar
vardır. Keza Hint-Avrupaî olduğuna kâni olunmakla beraber Ermenice
üzerine
yapılan
araĢtırmalar
da
kesin
bir
sonuca
varamadığı
için
sınıflandırmaya dahil edilmese de Ġran‟da sayılarının 200.000 civarında
olduğu tahmin edilen bir Ermeni toplumu yaĢamaktadır.272 Türkçe konuĢan
halklar ise Azerbaycan Türkleri, Türkmensahra-Kuzeydoğu Ġran Türkmenleri
Halaçlar, KaĢkaylar, Horasan Türkleri, AfĢarlar biçiminde sınıflandırılırlar.
269
271
Ġran‟da Gürcü ve Abhaz-Adige dilleri konuĢan sayıları binlerle ifade edilen topluluklar
vardır. Bkz. Aygün ATTAR, a.g.e., 222-223.
272
1990 sonrasında bu sayının göç nedeniyle daha da düĢtüğü belirtilse de Ġran
Ermenilerinin Meclis‟te kontenjan temsili imkânları vardır.
270
113
Sami ailesi dillerini konuĢan halklar ise Ġran Arapları, Asuriler, Yahudiler,
Afrikalılar ve Aramiler olarak sıralanabilir.
Yukarıda sıralanan halkların hemen hepsinde etnik özellikler olmakla
birlikte bu özelliklerin etnik kimliklere dönüĢtüğü halkların sayısı daha azdır.
Bunlar içerisinde millî kimlik bilincine sahip olanlarda sayı biraz daha azalır.
Milliyetçi siyasal tutumu elitler ya da toplum düzeyinde sürdürenlerin sayısı
daha da azdır. Farsî dilli Gilekler, bütün Ġran‟da kendi adları ve kendilerine
özgü diyalektleriyle bilinirler. Tarihi geliĢimleri ve sahip oldukları özgün kültür
nedeniyle yerel kimlikleri ile anılırlar. Ancak 20. yüzyıl baĢındaki Kuçek
Han‟ın Cengeli hareketi bile Gilekleri milliyetçilik baĢlığı altında ele almaya
imkân vermez. Ġran tarihinde zaman zaman siyasal çıkarlar etrafında aĢiret
düzeyinde toplumsal ve yarı askerî örgütlenmeleri olan Lorları ve Bahtiyarileri
de gerek dillerinin Farsça ile ilgisi, gerek tarihleri, gerekse özgün kimliklerinin
devamlılık arz eden bir milliyetçi siyasal çizgide olmayıĢı, bu grupların da
milliyetçilik bağmanında ele alınmasını engeller.
Bu bölümde ele alınan milliyetçilikler Ġran‟daki Fars dıĢı etnik ya da
millî grupların siyasal anlamda “milliyetçilik” bağlamında değerlendirilebilecek
olanlarını içermektedir. Azerbaycan Türkleri, Kürtler, Beluçlar ve Araplar bu
açıdan bölüme konu edilmiĢtir. Bu toplumların milliyetçi hareketleri üzerine
yapılmıĢ ayrı ayrı çalıĢmalar bulunmakla beraber hepsini bir arada ele alan
çalıĢmalar azdır. Bu
çalıĢmalardan biri Arapları ve
Ġran‟daki Arap
milliyetçiliğini kapsamayan Ahmadi‟nin tezidir. Ahmadi, Azerbaycan Türkleri,
Kürtler ve Beluçlar üzerine hazırladığı bu tezinde, Ġran‟da yerli ve tarhisel
birer varlık olarak milliyetçi hareketlerin bulunmadığını ispat etmeye
çalıĢmaktadır. Ona göre bu üç grubun hareketleri de aĢiret hareketleri
biçiminde temellendirilebilir. Uluslararası politika konjonktürü ile dıĢ destekli
elitlerce ortaya çıkarılmıĢlardır. Hamid Ahmadi‟ye göre Ġran‟daki etnik
milliyetçi hareketlerin elitleri sadece üç grupta toplanabilir. Bunlardan birincisi
devletin merkezileĢmesi sürecinde çıkarları zarar gören kabile / aĢiret
liderleri; ikincisi, genelde orta sınıftan modern eğitimli elit; üçüncüsü ise
114
köken olarak etnik gruplardan olmayan ağırlıkla solcu Farslar‟dır. Ahmadi, bu
görüĢüyle adeta Farslar dıĢındaki gruplardan, millî kimlik duygu ya da
düĢüncesi ile halktan, yerli ve siyasi hareket, siyasi seçkinler veya liderler
çıkmadığını ispat etmeye çalıĢmaktadır.273 Ahmadi, Ġran‟daki etnik grupların
tarihini reddederek, “tezine konu olan dilsel ve dinsel azınlıkların (Azeriler,
Kürtler, Beluçlar) birleĢmiĢ ırksal ve kültürel varlıklar olarak tanımlanmaları
halinde etnik gruplar olmayacaklarını” ifade etmektedir. Ona göre, “Ġran‟da
Kürtler, Beluçlar, Azeriler, Türkmenler, Araplar ve Farslar 20. yüzyılın çok
büyük kısmı boyunca, büyüklü küçüklü aĢiretler etrafında örgütlenmiĢ
toplumlardı. Bunların bazı Batılı sosyal bilimcilerin iddia ettikleri gibi
akrabalığa dayalı, homojen, izole ve devletsiz toplumlar olup (merkezdeki)
devletle sürekli bir çatıĢma içinde olduklarını söylemek mümkün değildir”.
Ahmadi, Ġran tarihinin, 20. yüzyılın baĢına kadar (Ġran‟da) Kürdistan,
Azerbaycan ve Beluçistan‟da milliyetçi siyasi hareketlerin varlığına dair çok
az iĢaret olduğunu belirtmektedir.274 Ancak tez, “Fars merkezli Ġran” bakıĢ
açısıyla kaleme alınmıĢtır ve reddiyeye dayalı bir tarih yazımı örneğidir. Öte
yandan bir önceki bölümde ele alındığı gibi Avrupa tarzı milliyetçiliğin Ġran‟a
girmesinden önce Farslar dâhil hiçbir milletin siyasal milliyetçiliğinden söz
edilemez.
Elitler eliyle ülkede popülerleĢtirilen ve siyasallaĢtırılan asıl kimlik
Ġranlılık kimliği, öncelikli milliyetçilik de Fars milliyetçiliği olmuĢtur. Siyasal
anlamda geliĢen Türk ve Arap milliyetçiliklerini ya da Kürtçülüğü daha çok
güney Ġran‟ın siyasi tarihinde görülen aĢiret hareketlerine, bu cümleden tipik
aĢiret özellikleri gösteren Lor ve Bahtiyari gruplarına kıyaslamak mümkün
görünmemektedir.
Ġran‟daki etnik gruplar ve milliyetçilikler üzerine çalıĢmaları ile bilinen
bir diğer isim Turec Atebeki‟dir. Atebeki‟nin çalıĢmaları daha çok Azerbaycan
hareketinin tarihi üzerinde yoğunlaĢmaktadır. Ġngilizce “Azerbaijan: Ethnicity
273
274
115
and The Struggle For Power in Iran” (Azerbaycan: Etnisite ve Ġran‟da Güç
Mücadelesi), Farsça “Azerbaycan Der Ġran-e Moaser” (Muasır Ġran‟da
Azerbaycan) ve derleme bir eser olan “Kurdistan in Search Of Autonomy”
(Otonomi ArayıĢında Kürdistan) adlı kitapları ile “Ethnic Diversity and
Territorial Integrity of Iran: Domestic Harmony and Regional Challenges”
makalesi bu anlamda öne çıkan çalıĢmalarıdır. HuĢeng Emirahmedi‟nin “A
Theory of Ethnic Collective Movements and Its Application to Iran” (Etnik
Kolektif Hareketler üzerine bir Teori ve Ġran‟a Uygulanması” adlı makalesi
konuya iliĢkin bir diğer çalıĢmadır. Brenda Shaffer‟ın “Borders and Brethren:
Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity” adlı kitabı Ġran‟daki tüm etnik
grupları değil, sadece Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğini konu alan bir kitap
olup konuyla ilgilenen çevrelerde yeni tartıĢmalara neden olmuĢ bir kitaptır.
Shaffer, genellikle akademik kabul görmüĢ olan Ġran‟daki ġii Ġranlılık
kimliğinin etnik kimlikleri gölgelediği görüĢüne itiraz etmiĢtir. Shaffer‟ın
Musevi olması Ġran ve Ġranlı bazı araĢtırmacılar tarafından siyasi nesnellikle
itham edilmiĢtir. Bununla beraber, konuya dair yeni bir pencere açmıĢ ve
Ġran‟daki Fars dıĢı milliyetçiliklerin üzerindeki örtünün kaldırılmasında önemli
bir adım atmıĢtır.
i. Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliği
Bu bölüm okunurken Ģu unutulmamalıdır ki, Ġran için milliyet-kavmiyet
meselesi, ülke içerisinde, öncelikle iki milliyetin ya da kimliğin meselesi
halinde olagelmiĢtir. Bunlar Türk ve Fars kimlikleridir. Bir anlamda, Ġran‟daki
millî kimlik meseleleri konuĢulurken Ģu açıkça bilinmelidir ki pek çok ülkedeki
gibi hâkim etnik-dilsel kimlik ve diğerleri etrafında bir merkez çevre
iliĢkisinden önce, iki kimliğin birbiri ile yarıĢı, iĢbirliği ve iliĢkisi mevcuttur. Ġran
siyasi kültüründe ve siyasi tarihinde “Farslar ve diğerleri” değil, “Farslar ve
Türkler” vardır. Bu değerlendirme Ġran‟daki diğer etnik unsurları ya da millî
kimlikleri ortadan kaldırmamakta, onların bugüne kadar gelen maddi ve
manevi varlıklarını da gölgelememektedir. Ancak diğer etnik unsurlar bu iki
116
milliyetin veya kavmin etrafında ya da karĢısında olan alt gruplar hâlindedir.
Bu durumun Ġran‟ın modern zamanlarına iliĢkin bir gerçeklik olmayıp
neredeyse 10-11. yüzyıldan beri bugünkü Ġran coğrafyasının temel siyasal
gerçekliklerinden biri olduğu konusunda Ģüphe yoktur. Örnekler için Farsça
edebi ve siyasi eserlerin incelenmesi yeterlidir. Nitekim durum, 20. yüzyıl
baĢındaki önemli siyasal değiĢimlerde de mevcudiyetini korumuĢtur. Kacar
devrinde saray çevresinde halen Selçuklu ya da Safevi idaresindeki TürkFars çekiĢmelerinin izlerini görmek mümkündür.275
Siyasetin merkezinin doğuya kayması ile Horasan ve çevresinde,
batıya kayması ile de Azerbaycan ve çevresinde cereyan etmek dıĢında bu
siyasal iliĢki düzleminde değiĢen bir durum olmamıĢtır. Bu bakımdan
Ġran‟daki Türk-Fars iliĢkilerinin günümüzdeki anlamını değerlendirmek için
Azerbaycan‟ın tarihteki siyasal ve sosyal yerini anlamak gerekir.
I. Azerbaycan’ın Ġran’daki Özel Önemi ve Yeri
Azerbaycan Türkleri‟nin Ġran‟ın ve Ġran varlığının oluĢumundaki rolleri
bütün Ġranlılar tarafından bilinir. Azerbaycanlılar, tarihsel olarak, bu katkıları
kendi etnik varlıkları lehine değil, vatanları olarak sahip çıktıkları Ġran‟a
yapmıĢlardır.276 Ġran‟da milletleĢmeyi ele
aldığımız birinci bölümdeki
bilgilerden görüldüğü üzere özellikle Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevi
devirlerinden itibaren milletleĢme süreci Ġran adı ile olmasa da Türkmen boy
ve aĢiretleri eliyle gerçekleĢmiĢtir. Ġran tarihinin genelinde olduğu gibi Kacar
devrinde de Azerbaycan‟ın özel ve önemli bir yeri olduğu bilinir. Bütün bir
Kacar döneminde, (Safevi ve daha eski devirlerde olduğu gibi), Azerbaycan;
275
Amir Arsalan AFKHAMI: “”The Sick Men Of Persia: The Importance of Illness as a Factor
in the Interpretation of Modern Iranian Diplomatic History”, Iranian Studies, 36, 3, (Eylül
2003), 343.”
276
Aylinah
JURABCHI:
“”Who
are
Azeris?”,
The
Iranian,
http://www.iranian.com/Opinion/2002/August/Azeri/, 08.08.2002.”
117
ordu, millî gelire katkı, tarımsal üretim, nüfus hacmi ve Rusya-Ġran-Osmanlı
sınırında bulunması nedenleriyle Ġran‟ın en önemli eyaleti olmuĢtur.277
Ġran
tarihi
araĢtırmacılarının
Azerbaycan‟ı
diğer
eyaletlerle
karĢılaĢtırdıkları örnekler de Azerbaycan‟ın anlamını ortaya koymaktadır.
Abdullah Mustofi, Azerbaycan eyaletinin Kerman, Horasan ve Fars eyaletleri
ile her zaman ilk dörtte, çoğu zaman bunların arasında ilk sırada olduğunu,
Fransız seyyah J. Chardin ise Irak-ı Acem ve Fars eyaletleri ile her zaman
zirvedeki üç eyaletten biri olduğunu yazmıĢtır.278
Doerfer‟e göre Ġran‟da Mevlâna Celâleddin-i Rûmî ve Hasanoğlu ile
doğmakta olan Horasan Türk edebiyatı, pek kısa bir zaman içerisinde
sönmüĢtü. Türkmen edebiyatı ancak XVIII. yüzyılda ve Ġran dıĢında geliĢmiĢ,
Halaç edebiyatı ise ilk ürünlerini yaĢadığımız dönemde vermiĢtir. KaĢkayi
edebiyatı zengin olmakla birlikte pek az tanınmıĢtır. Fars edebiyatıyla
karĢılaĢtırılabilecek bir düzeye ulaĢmıĢ olan yalnızca Azerbaycan Türk
edebiyatıdır. Kendilerini kültürel bakımdan Türklere üstün görme duygularına
bazı Farslarda Türklere karĢı gizli bir düĢmanlık duygusu da karıĢır. Bu
düĢmanlık duygusu 997'den 1925'e değin, yani hemen hemen bin yıl
boyunca
Ġran'ın
Türk
egemenliği
altında
kalmıĢ
olmasından
kaynaklanmaktadır. Bu bin yıl boyunca Ġran'da saray ve ordu mensupları ve
soylular sınıfı Türklerden oluĢmuĢtur. ĠĢte bu yüzden Pehlevî hanedanı
döneminde, yani 1925'ten sonra Ġran'da Türklüğün kültürel etkinlikleri hemen
tümüyle yasaklanmıĢ, Türklerle ilgili her türlü konuda bilimsel araĢtırma
yapmak çok güçleĢmiĢti.279
Siyasi ve ekonomik sebeplerle Tebriz 19. yüzyıl boyunca ülkenin en
büyük Ģehri olmuĢtur. 1890‟daki Ġran seyahatinden sonra zamanın genç
277
James Dee CLARK, The History of the Iranian Province of Azerbaijan, 1848-1914, Aralık
1999, The University of Texas in Austin, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), vi.
278
James Dee CLARK, a.g.e., 17.
279
Prof. Dr. Gerhard DOERFER: “”Ġran‟da Türkler”, Türk Dili, TDK Yay, (Kasım 1987), 431,
242”
118
Ġngiliz devlet adamı George Curzon, “Zagros, Elbruz ve Kafkas dağlarını
barındıran Azerbaycan‟ın, sıradağlar, derin vadiler ve geniĢ, çayırlı düzlüklere
sahip, müstesna bir coğrafyaya sahip olduğunu yazmıĢtır.280
Tebriz merkez olmak üzere Azerbaycan, Kacar devletinin tamamı
boyunca ülkenin dört eyaleti içinde ülkenin en önemli ikinci siyasi Ģehri ve
birinci sıradaki ticarî Ģehri olmuĢtur.281 Tebriz‟in Ġran ekonomisi içindeki
önemli yerinin tarihi niteliğini ifade etmek üzere Clark, Ģehrin Ġran için
yüzyıllarca, doğu ile batı arasında alınıp satılan mallar için bir antrepo
özelliğine sahip olduğunu kaydetmektedir. Yine, konsolos Abbott‟a atıfla,
Tebriz‟in 1850 itibarıyla bütün ülkenin ticaret merkezi olduğunu, Kuzey
ülkeleri ve Orta kuĢak ülkelerinin bütün mal ve mamüllerinin Karadeniz yolu
ve karayolları ile Tebriz‟de toplandığını yazmaktadır.282 Bugün bile sadece
Tebriz‟de değil Tahran‟daki ticari-ekonomik hayatta Azerbaycan Türklerinin
yer ve etkileri Ġran‟a giden herkes tarafından açıkça görülmektedir.283
Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğinin bir kısmının tarih yorumunda, Ġslâm
ve hatta Milat öncesinde bölgede bulunan halklar ve bu halkların tarih ve
medeniyetlerinin sahiplenildiği görülür. Zehtabi‟nin (Mehemmed Tagi Zöhtabî)
“Ġran Türklerinin Eski Tarihi” adlı kapsamlı kitabı ve Sovyet dönemi Kuzey
Azerbaycanlı tarihçilerin etkisi ile milliyetçiliği yurtla bağlantılandırma ve
Panfarsist sahiplik iddialarına cevap mahiyetindeki bu tezler tartıĢılsa da
Azerbaycan‟ın o dönemlerde de ayrıcalıklı bir yeri olduğu unutulmamalıdır.
Bu anlamda Emir ve AfĢar‟ın Ģu değerlendirmeleri önemlidir. “Azerbaycan
olarak bilinen alan, verimli topraklara ve ılıman bir iklime sahiptir. Bu sebeple
yüzyıllar boyunca birçok göçmen kitlenin geldiği bir alan olmuĢtur. Medler‟in
kuzeyden Kafkas platosuna doğru geliĢinden sonra Medler‟den küçük bir
grup Azerbaycan‟ın güneyinde M.Ö. 705 yılında “Küçük Medler” (Medes
280
Touraj ATABAKI: “”Ethnic Diversity and Territorial Integrity of Iran: Domestic Harmony
and Regional Challenges”, Iranian Studies, 38, 1, (Mart 2005), 26.”
282
James Dee CLARK, a.g.e., 68-69.
283
281
119
Minor) olarak bilinen bir yerel hükümet kurmuĢlardır. 150 yıl sonra,
kuzeydoğu Hazar bölgesinden gelen bir baĢka göçebe kitle aynı bölgede
Küçük Medler‟in yerini almıĢtır. Aynı bölge daha sonra Persia olarak anılacak
ve Büyük Cyrus olarak bilinen Pers kralı burada M.Ö. 559 yılında Pers
Ġmparatorluğu‟nu
kuracaktır.
Büyük
Ġskender
Pers
Ġmparatorluğu‟nu
fethetmiĢtir ancak Azerbaycan, onun mirasçılarının hükümranlığına karĢı
direnmiĢtir. Onun kumandanlarından Aturpat‟ın bu direniĢe önderlik ettiği
bilinmektedir. Bazı tarihçilere göre Azerbaycan adı Aturpatkan adının Arapça
Ģeklidir. Bu süreçte diğer pek çok Türk topluluğu da Azerbaycan‟a
gelmekteydi. M.S. 642 yılında, Pers Ġmparatorluğu Ġslâmiyet tarafından
fethedilmiĢtir. Bundan kısa bir süre sonra da Orta Aysalı Türk toplulukları
burayı fethederek burada kendi hanlıklarını kurmaya baĢlamıĢtır. Selçuklular,
bölgeyi Doğu Roma‟ya kadar tamamen fethetmiĢ olan ilk Türk yönetimidir.
Selçuklular böylelikle Oğuzlar‟ı da Azerbaycan‟a taĢımıĢlardır. Azerbaycan‟a
yönelik iki büyük kitlesel göç daha mevcuttur. Bu dönemlerde Azerbaycan bir
güç merkezidir; Merağa ve Tebriz Ģehirleri, belli dönmelerde Ġran‟a baĢkentlik
yapmıĢtır. Daha sonra Kacar hanedanı döneminde, (1794-1925) Tebriz,
veliaht prenslerin Ģehri olmuĢ ve bu durum Rıza Pehlevi Kacar hanedanının
yerini alana kadar da devam etmiĢtir.284 Azerbaycan‟ın bu verimli ve çekici
özelliği günümüzde de devam etmektedir. Bölge, nüfus yoğunluğu, üretim,
ticaret gibi pek çok açıdan hiçbir zaman geride kalmamıĢtır.
Azerbaycan‟ın Ġran açısından taĢıdığı anlam, Rıza ġah‟ın tahta
getirilmesinden hemen önceki dönem ve onun Ģahlığı döneminde özellikle dil
ve eğitim alanındaki uygulamalarda ortaya çıkmaktadır. Ġran millî arĢivlerinde,
bu dönemde Azerbaycan‟ın bir bütün halinde Türkçeden uzaklaĢıp Farsça‟yı
benimsemesi
için
yapılan
çalıĢmaların
belgeleri
mevcuttur.
Örneğin
Erdebil‟den bir resmi yetkili “milliyetin en büyük bağının dil birliği (ittihad-e
zeban) olduğunun bir sır olmadığını, etnik birliğin en büyük aracının da dil
birliği olduğunu ve Ġran toplumunun dilinin de Farsça olduğunu belirterek
284
120
Azerbaycan‟ın taĢıdığı potansiyel tehdide dikkat çekmektedir. Bu metinde,
Sasani hükümdarı ErdeĢir‟in ilk icraatının Yunan dilini ortadan kaldırıp Pers
dilini tekrar hâkim kılmasına göndermede bulunmaktadır. Yani Azerbaycan
Türkçesi ülkeye dıĢarıdan gelmiĢ, yabancı bir dil gibi takdim edilmektedir. Bu
belgelerde günümüzde kullanılan resmi taktiğin aynısının kullanıldığı, yani
“ırksal
birliğe
rağmen
dilsel
ayrılığın
bulunduğu”
tezinin
iĢlendiği
görülmektedir. Ġlgili belgede, Azerbaycan‟daki öğretmenlerin eğitim-öğretimde
bir Ģekilde Türkçe eğitime kayıverdikleri, bu nedenle bölgedeki çocukların 6.
sınıfta bile Farsça konuĢamadıklarından yakınılmaktadır. 285
Ġran
Türkleri
arasındaki
bazı
millî
hareketler
bakımından
da
Azerbaycan öncelikli bir yere sahiptir. Rusya‟da 1905 ihtilalinden sonra
Azerbaycan‟da özgürlük ve millî hükümet kurma fikirleri kuvvetlenmiĢ ve bu
gibi fikirlerin yarattığı hareketler Ġran‟da MeĢrutiyet inkılâbına sebep olmuĢtur.
MeĢrutiyet tarihinin de gösterdiği gibi, Ġran‟da MeĢrutiyet inkılâbı hem
düĢünce hem de hayata geçirilmesi bakımından en çok Azerbaycanlı yazar,
Ģair ve hürriyetçilerine borçludur.286
Bin yıla yakın Ġran yönetimini elinde bulunduran ve ülke nüfusunun
yaklaĢık yarısını oluĢturan Ġran Türklerinin siyasi durumu oldukça ilginçtir.
Kacarlar döneminde Türklerin Ġran‟daki konumunu anlatan Mehmed Emin
Resulzade; Ġran Türklerinin ne Rusya‟da olduğu gibi mahkûm, ne de
Türkiye‟de olduğu gibi hâkim bir millet olduklarını ve Farslarla hukukta eĢit
vatandaĢ hâlinde olup aynı haklara, aynı imtiyazlara sahip olduklarını
belirtiyor. Ancak Resulzade‟ye göre Ġran hükümdarlarının Türk olması
Türklere özel bir ayrıcalık bahĢetmediği gibi, Fars milletinin tazyikine de
sebep olmamıĢtır.287
285
Firoozeh KASHANI-SABET, a.g.e., 208.
Cevat HEYET: “”20. Asırda Güney Azerbaycan Edebiyatı”, Varlık, 7-8, (1985), 20”den
naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 52”
287
Mehmet Emin RESULZADE: Ġran Türkleri, (Ġstanbul, 1993), 17‟den naklen, Dr. Bilgehan
A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 52”
286
121
Hamid Ahmadi Ġran‟da etnik milliyetçiliği konu alan tezinde aĢiretlerin
Ġran tarihindeki devlet kuruculuğu rolüne iĢaret ederek “etnik gruplar” ya da
“etnisite” kavramlaĢtırmasına bir baĢka itiraz dile getirmektedir. Buna göre
aĢiretlerin
kurdukları
devletler,
aĢiretlerin
ayrı
etnik
varlıklar
olarak
değerlendirilemeyeceğinin ispatıdır. Ancak bu itirazın dayanak noktası olarak
iĢlenen ve Ġran tarihinde kurulmuĢ Gazneli (961-1186)288, Selçuklu (10401157), Safevi (1500-1722), AfĢar (1729-1747), Zend (1750-1796) ve
Kacar(1796-1925) hanedan devletlerinin -sadece 46 yıl süren Zend hanedanı
hariç- tamamının Türk “aĢiretleri” oldukları göze çarpar.289 Bu durumu
Ahmadi‟nin tezi doğrultusunda yorumlayabilmemiz için benzer hanedan
örneklerinin Kürt, Beluç, Arap ya da Fars aĢiretlerinden de görülmüĢ olması
gerekirdi. Türk aĢiret ya da boylarının hanedan kuruculuğu ancak Türklerin
Ġran tarihindeki özgün konumuna ve Ġran tarihinin bu gözle yeniden
yorumlanmasına imkân vermektedir. Burada Ahmadi‟nin ısrarla Türk
aĢiretleri/kabileleri ifadesini kullanmaktan kaçması, ya da çok zorunlu
olduğunda bile “Turco-Mongol”, “Turkish speaking” gibi muğlâk ifadelere
sığınması bilimdıĢı kaygılara iĢaret ederek ikilemi daha iyi anlamamızı
sağlamaktadır.
Azerbaycan‟ın, Ġran‟daki siyasal ve toplumsal hayat açısından taĢıdığı
anlam 1979 Devriminde bir kere daha görülmüĢtür. Devrim, modern büyük
Ģehirlerin
gençliğinin
elleriyle
gerçekleĢmiĢ,
bunda
Tahran‟dan
da
Ġsfahan‟dan da önce Tebriz‟in etkisi büyük olmuĢtur. Devrim sürecinde
Kerman ya da Beluçistan gibi geri bölgelerin etkisinin yok denecek kadar az
olduğu hatta bu gibi bölgelerin merkezdeki geliĢmeden tamamen uzak olduğu
bilinmektedir.290
288
Gazneli Devletinin kuruluĢ-yıkılıĢ tarihleri olarak 955-1191 arası da gösterilir. Gazneliler
ve sonrasında bugünkü Ġran‟ın TürkleĢmesi konusu hakkında Bkz. Osman TURAN,
Selçuklular Tarihi ve Türk Ġslâm Medeniyeti (Ġstanbul, 2003), 102-195.
289
Hamid AHMADI, a.g.e., 67. Hamid Ahmadi‟nin, tezinin bir bölümünde, Zend ve AfĢar
dönemlerini Kürt aĢiretlerinin yönetimi sayması bu konudaki bilgi eksikliğinin düzeyine iĢaret
eden önemli bir hatadır. Bkz: 199.
290
122
II. “Ġran’da Türklük” Meselesi
“Ġran‟da Türklük” deyince akla iki boyut gelmelidir. Birincisi Türkler‟in
bugünkü Ġran coğrafyasına geliĢleri ve bu coğrafyadaki tarihleri, diğeri ise
yakın dönemde ve günümüzde “Türklük” kavramının Ġran‟daki algılanıĢ ve
çağrıĢımlarıdır. Bu konular, hem Ġran‟ı anlamak, hem Türk Dünyasını
anlamak hem de Azerbaycan‟ı ve Ġran‟daki Azerbaycan meselesini anlamak
bakımından önemlidir. Bugünkü Ġran coğrafyasında Türklerin ilk defa
bulunduğu
tarih
bilinmemektedir
ve
konu
tartıĢmalıdır.
Gerek
Batı
literatüründe, gerekse Türkiye‟de genel eğilim Ġran‟daki Türk varlığını OğuzTürkmen göçleriyle baĢlatmak Ģeklindedir. Ancak, Anadolu‟daki Türk
varlığını, Hazar çevresi Türk toplumları tarihini göz ardı eden bu bakıĢ açısını
eleĢtiren görüĢler vardır. Sümer medeniyetinden Manna, Med, Guti ve
Lullube (Lolobi) ve Saka/Ġskit gibi medeniyetlere kadar Ġran coğrafyasındaki
pek çok medeniyet ve kavmi Türklerle irtibatlandrıdan araĢtırmacılar vardır.
Bu tartıĢma Türkiye‟deki Türk tarihi tartıĢmalarını da ilgilendirir. Çünkü
Türkiye‟de de eski Anadolu uygarlıklarının göç yolları, dilleri ve kültürlerinin
Türklerle ilgisi, siyasal yansımaları da olan güncelliğini kaybetmemiĢ tarih
tartıĢmaları halindedir. Azerbaycan ve Ġran coğrafyalarındaki Türk varlığını
eski çağlara götüren ve bu konuda iki ciltlik eser yazmıĢ olan Zehtabi‟nin
görüĢleri bu bakımdan önemlidir. Bu görüĢler büyük ölçüde Sovyet dönemi
Azerbaycan tarihçilerinin görüĢleriyle örtüĢmektedir.291 Ancak akademik tarih
çevrelerinde bu görüĢler çürütülmüĢ olmayıp, Hazar çevresi merkez olmak
üzere, Anadolu, Karadeniz havzası, Mezopotamya, Ġran platosu, Hint
kıtasının kuzeyi ile bugünkü Rusya‟yı da kapsayan ve Doğu Avrupa‟dan Uzak
Asya‟ya uzanan geniĢ coğrafi alanın tamamında Türk-Turan kavimlerinin
291
Zöhtabi‟nin eseri, Arap harfleriyle ancak Azerbaycan Türkçesi‟nde basılmıĢtır. Bkz.
Mehemmed Tagi ZÖHTABĠ-KĠRĠġÇĠ, Ġran Türklerinin Eski Tarihi-1: En Gadim Dövrden
Eskendere Geder, (Tebriz 1378-H.ġ)., Ġran Türklerinin Eski Tarihi-2: Eskender Dövründen
Ġslâma Geder, (Tebriz 1379-H.ġ.).
123
varlık ve medeniyetleri konusunda Batılı, Rus ve maalesef az sayıda Türk
araĢtırmacının eserleri yayınlanmaktadır.292
Hint-Avrupacı, siyasal Ġslamcı ve Panfarsist çevrelerin siyasal
iddialarını geçerli kabul ederek, Türklerin eski tarihini inceleyen tüm eserleri
bir kenara bırakıp Türkmen ve Oğuzlar‟ı Ġran Türklerinin varlığı bakımından
baĢlangıç kabul etseniz bile karĢınıza yaklaĢık 1200 senelik bir tarih
çıkacaktır. Bu, Abbasiler döneminde baĢlayan bir süreçtir. Gazneliler
günümüz Ġran topraklarına uzun süre ve kesin olarak hâkim olmuĢlardır.
Gazneli Devleti‟nin yerini Selçukluların almasıyla, Türk Oğuz gruplarının
Horasan bölgesinde biriken enerjileri bugünkü Ġran coğrafyasının tamamına,
Azerbaycan‟a, oradan Doğu Anadolu‟ya doğru akmıĢtır. Sümer, bugün dahi
Ġran‟da soyadlarında izlerini görebileceğimiz ve Selçuklu bakiyesi Oğuz
(Türkmen) boylarını Ģöyle sıralamaktadır: Abdul-Meliki, Acırlu, AfĢar, Ağaçeri, Akkoyunlu, Amele, Aynallu, Bacmanlu, Baharlu, Bayat, Begdili,
BergüĢadi, Bulverdi, Calallı, Celail, Celayir, Cihanbeglü, CivanĢir, Çağatay,
Çarıhlu, Dabanlu, Deler, Develü, Dodurga, Dumbelü, EbulHasani, Ebulverdi,
Ecirli, Emranlu, Emvarlu, Farsımedanlu, Geraylı, Gölken, Hacılar, Halac,
Hallaç, Hançobanlu, Harakanlu, Huda bendelu, Ġmur, Ġnanlu, Ġzzeddinlu,
Kaçar, Kaçar-AfĢar, Kaçarlar, Kalkub, Karaçorlu, Karagözlü, Kara Hamzalu,
Karakoyunlu, Karapapak, KarĢıkuzey, KaĢkayi, Kavallu, Kazak, Keleven,
Kelicei, Kengerlü, Kengerlü Govbaz, Kerlü, Kikyalu, Kocavendi, Koyunlu,
Köseler, Kurd, Kurdbeçe, Kurdbeglü, KündeĢlü, Lek, Memmedli, Merdî,
Muğanlu, Mukaddem, Musullu, Nasır Baharlu, Nefer, Oryad, Rahimlu, Sadlu,
Salur, Suçanlu, Sulduz, ġahdullu, ġahseven, TalıĢ, Teke, Tevelli, TimurtaĢ,
Türk-i Celayir, Türki Mafi, Türkmen, Usanlu, Ustacalu, Ustaçlı, Yarcanlı,
Yomut, Zeğel, Zerger, Zülkadır.293
292
Karatay‟ın çalıĢması bahse konu bu kaynaklara dayanarak bu meselelere dair sürükleyici
bir ufuk turu yaptırmaktadır. Bkz: Osman KARATAY, Ġran ile Turan: Hayali Milletler Çağında
Avrasya ve Ortadoğu, (Ankara 2003).
293
Faruk SÜMER, Oğuzlar (Türkmenler), (Ġstanbul 1999), 439-450.
124
Cevat
Hey‟et
Türk
dilinin
tarihi,
Türk
kavimleri,
Azerbaycan
Türkçesinin yeri, Azerbaycan Türklerinin etnik dağılımı ve halk edebiyatından
yola çıkarak Ģu neticeye varmaktadır ki, “Ģu anda Ġran‟da Türkçe konuĢan
ahali sadece Türk dilli değil, her bakımdan Türk‟tür”.294 Kuzeybatı Ġran ve
Azerbaycan Cumhuriyeti‟nde yaĢayan insanların aynı millet olduğuna iĢaret
etmek üzere baĢvurulan bir örnekte, “Ġran vatandaĢı ve Azerbaycan
Cumhuriyeti vatandaĢı Azerbaycanlılar arasındaki aksan farkını anlatmak
için, New York‟lu ve Boston‟lu Amerikalıların aksan farkı kadardır” ifadesi
kullanılmaktadır.295 Dolayısıyla Kuzey ve Güney Azerbaycan Türkleri bir
arada Türkiye Türklerinden sonra dünyadaki en kalabalık Türk toğluluğu
olaolma özellikleri ile de Ġran açısından ayrıca önemlidir.
Bugün
Ġran‟da
Türk
(Tork)
denildiğinde
akla
öncelikle
Ġranlı
Azerbaycan Türkü gelir. Borhani, ġirazlı bir Fars‟ın Farsçası iyi olmayan
Tebrizli bir Türk‟ü anlamakta güçlük çekeceğini, ancak Ġstanbullu bir Türk‟ün
birkaç Farsça ifadeyi çözdükten sonra hiç zorlanmayacağını yazmaktadır.296
Günümüz Ġran‟ında devlet televizyon kanallarında ve Fars milliyetçilerinin bir
kısmında görülen Azerbaycan Türkleri için “Azeri”, “Azeri zeban” gibi
adlandırmalar kullanma eğilimi geleneksel isimlendirmenin dıĢında, siyasal
kaygılarla zorlanan ifadeler olarak çoğu kez halk tarafından eğreti
bulunmaktadır.
III. Ġran Türklerinin Coğrafyası: Üç Yoğunluk Merkezi
Azerbaycan, 1918 yılına kadar bağımsız bir devletin değil de bir
siyasal-kültürel coğrafyanın adı olduğu için sınırları üzerinde mutabık
294
Cevat HEYET: “”Azerbaycan‟ın TürkleĢmesi ve Azeri Türkçesinin TeĢekkülü, Varlık,
(1993), 87, 5-20”den naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 51”
295
Aylinah
JURABCHI:
“”Who
are
Azeris?”,
The
Iranian,
296
Salman J. BORHANI: “”Are There Any Questions? The Azeris Of Modern Iran”,
http://www.iranian.com/Opinion/2003/August/Azeri/, 4.8.2003
125
kalınmamıĢ, Azerbaycan için farklı kaynaklar farklı sınır belirlemeleri
yapmıĢtır. Tarihte Azerbaycan adının bugünkü Kuzey Irak-Türkmenelinden,
Dağıstan‟a, oradan Tahran-Rey‟e ve Hazar denizine kadar olan bölge için
kullanıldığı biliniyor. 1991 yılında kuzeyde Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin
bağımsız olmasından sonra kuzey Azerbaycan‟ın (Ermenistan iĢgaline maruz
kalmıĢ olmakla beraber) sınırları belli olmuĢtur. Ancak Güney Azerbaycan‟ın
sınırları tartıĢılmaya devam etmektedir. Bu tartıĢmaları zorlaĢtıran hususlar
öncelikle coğrafi ancak kısmen de siyasidir. Güney Azerbaycan Türklerinin
Ġran‟daki en büyük Türk grubu olmaları ancak Azerbaycan Türkçesi ya da
diğer Türk Ģiveleri konuĢan grupların Azerbaycan dıĢında da bulunmaları bu
sebeplerden biridir. “Güney Azerbaycan” söylemine sahip çıkan Ġran‟daki
bütün Türkçüler, bu tartıĢmayı yaĢamakta ve kapsayıcı ifadeler bulmaya
çalıĢmaktadırlar. “Ġran Türkleri” ya da “Ġran‟daki Türkler” ifadelerine iki çeĢit
itiraz gelmektedir. Bunlardan birincisi, Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin ve
geleneksel olarak Ġran toplumunun zaten kültürel bir kimlik olarak yerel
düzeyde Türklüğü tanıdığı, kabul ettiği; bunu ifade için de Torkha-ye Ġran
(Ġran Türkleri) dediği, ancak bunun Türklere bir faydası olmayıp, Azerbaycan
hareketini ileriye taĢıyamayacağı inancından kaynaklanan itirazdır. Ġkinci
itiraz daha duygusal bir sebepten kaynaklanır. Azerbaycanlı Türkçüler
ülkelerinin hiçbir zaman Ġran olmadığını belirterek, Ġran adını, istemeleri
halinde
Farslar‟ın
sadece
Farsistan
(orta
Ġran
kastedilerek)
için
kullanabileceklerini ifade etmektedirler.
Esasen, Ġran‟da Türkler‟in yaĢadığı bölgeleri üç grupta inceleyen bir
tasnif bu konuda gerçeği yansıtacaktır.297 Nadir ġah‟ın 18. yüzyıl ortasında
Türkleri bugünkü Ġran coğrafyasının tamamına siyasal anlamda da hâkim
kılmasından itibaren Türkler üç ana bölgede yoğun olarak yaĢamaya
baĢlamıĢlardır. Bu durum, günümüzde de devam etmektedir. Üç bölgeden
birincisi, Güney Azerbaycan ya da “Kuzey Batı Türk Yurtları” diye
adlandırılan Tahran‟ın doğusundan baĢlayarak güneyde Büyük Çöl‟ün (DeĢt-
297
Bu tasnif için Bkz. Ali KAFKASYALI, Ġran Türkleri AĢık Muhitleri (Erzurum 2006), 23-25.
126
e Kebir) batı sınırlarını takiben Kum‟a, oradan da batıya yönelerek TefriĢ,
Melayir, Nihavend, Hemedan‟ın batısından kuzeybatıya yönelip Bicar,
Miyandap (GoĢaçay), Soğukbulak (Mahabad), Negade (Sulduz), TürkiyeIrak-Ġran sınırının kesiĢtiği noktadan Türkiye sınırı boyunca uzanıp NahcivanErmenistan-Azerbaycan sınırı boyunca Hazar kıyısına ulaĢıp, güneyde TalıĢ,
Halhal, Rudbar, Kazvin‟den Tahran‟a ulaĢan sınırlar arasında kalan bölgedir.
Ġkinci bölge, “Kuzeydoğu Türk Yurtları” denilen: Hazar denizinin doğu
ucunda bulunan Bender-e Türkemen‟den doğuya doğru Türkmenistan sınırı
boyunca devam eden ve Afganistan sınırını takip ederek güneye doğru yay
çizen DaĢlıburun, Çat, Derbend, Deregez, Kelat Nadiri, Serehs, Salihabad,
Taybad‟dan Büyük Çöl‟e (DeĢt-e Kebir) inen ve oradan batıya dönerek gölün
kıyısını takip ederek Bircand, Firdevs, KaĢmir, Sebzevar, Abbasabad,
ġahrud, Damğan‟dan kuzeye yönelerek Gorgan‟a varan çizginin ihata ettiği
ve Horasan Türkleri ve Türkmenlerin yaĢadığı bölgedir. Sahra Türkmenleri
olarak da bilinen Türkmenler Eski Oğuz Boylarından Salur, Ġmur, Dodurga
Türklerinin bakiyesi olup Ģimdi Göklen, Yomut ve Teke Türkmenleri adlarıyla
anılan Türklerdir. Bugün Gülistan diye adlandırılan eyaletin kuzey kısmında
Türkmen (Bender-e Türkmen), Gorgan, Gunbed Ģehirlerinde ve bir kısımı da
Horasan bölgesinde yaĢamaktadırlar. Nüfuslarının 2 milyon civarında olduğu
ifade edilmektedir. Öte yandan buraya komĢu coğrafyada, Horasan‟da
Geraylı, TimurtaĢ, Çağatay, Celayir, KarĢıkuzey, AfĢar, Bayat, Ustaçlı, Ecirli,
Kengerli, Karagözlü, Kazak Türk boylarının birleĢip kaynaĢmalarından oluĢan
Horasan Türkleri de yaĢamaktadır. Ali Rıza Sarrafi, Deregez, ġirvan,
Bocnurd, Guçan, NiĢabur, Sebzivar, Ġsferayin, Türbet-e Heydariyan, MeĢhed,
Ramiyan ve Fenderesk il ilçe ve köylerinin oluĢturduğu bu bölge Türklerinin
sayısının 3 milyon kadar olduğunu belirtmektedir.298
Üçüncü bölge ise “Güney ve Merkez Türk Yurtları”dır. Bu bölgeyi
Ġran‟ın güney batısında Basra Körfezi boyunca uzanan Zagros Dağları ile bu
298
Ali KAFKASYALI, Ġran Türkleri AĢık Muhitleri (Erzurum 2006), 231-232.
127
dağların oluĢturduğu plato ve yaylalar oluĢturur. Aynı zamanda tarihi seyre
uygun olarak KaĢkayi Yurdu da denmektedir. Bölgeyi Gomse, Çahar Mahal,
Bahtiyari, Burçin, Lerdegan, Ramhormoz, Behbehan, Ağacari, Semirun,
Benderlange,
Benderhemir,
Hacıabad,
Darab,
Ġglid,
Abade
Ģehirleri
çevrelemektedir. Bölgenin merkezî Ģehri Firuzabad‟tır.
IV. Azerbaycan Adı Üzerine
Azerbaycan
adının
kökeni
konusu
da,
Azerbaycan‟daki
Türk
milliyetçiliği tartıĢmalarının bir parçası olarak gündemin önemli konularından
128
biri haline gelmiĢtir. Paniranistler dâhil olmak üzere bir kısım araĢtırmacıya
göre Azerbaycan‟ın adı ZerdüĢtilikten kaynaklanmaktadır. Bu görüĢe göre
Azer, Farsça AteĢ anlamına gelmekte, Azerbaycan‟ın adı da buradan
kaynaklanmaktadır.
ZerdüĢtiliğin
önemli
Bu
görüĢü
savunanlar,
merkezlerinden
biri
Azerbaycan‟ın
olduğunu,
hatta
geçmiĢte
ZerdüĢtün
Azerbaycan‟da doğduğunu, AzergoĢnasb gibi önemli ZerdüĢti tapınaklarının
burada bulunduğunu ve Azerbaycan adının da “ateĢler ülkesi” anlamına
geldiğini savunurlar. Teberi ve Yagut Hemevi gibi ünlü Ġslâm tarihçileri ve
modern ZerdüĢti tarihçilerinden FaravaĢi ile bazı batılı Ġranologların da bu
görüĢü savundukları belirtilmektedir. Bir diğer görüĢe göre Azerbaycan adı
Ġskender‟in ordularına karĢı savaĢan kahramanlardan Atropat‟ın adından
gelmektedir. Buna göre, Atropat‟ın bölgeye uzun süre hâkim olmasıyla burası
Atropategan olarak anılmıĢ daha sonra da Arap coğrafyacılar tarafından
Azerbaycan olarak ifade edilmiĢtir. Hamid Ahmadi‟ye göre bu isim de
“ateĢlerce korunan ülke” anlamına gelmekle birinci görüĢle örtüĢmektedir.
Ahmadi, Azerbaycan adının “güçlü ve kutlu baba” anlamına gelen Türkçe bir
söz olduğunu savunan Seyyidov gibi tarihçilerin görüĢlerine bir cümle ile
değinip bunların Sovyet Azerbaycanı‟nın Pantürkist çevrelerinin asılsız
iddiaları olduklarını ileri sürmektedir.299
Paniranist çevreler Azerbaycan adının bugünkü bağımsız Azerbaycan
Cumhuriyeti‟nin ya da (Kuzey Azerbaycan‟ın) topraklarını ifade etmek üzere
kullanılmasına da karĢı çıkarak oranın tarihi olarak Aran adıyla anıldığını
iddia etmektedirler. Bu ısrarın gerisinde ise güncel bir siyasi kaygı;
Azerbaycan‟ın Kuzey-Güney olarak bölünmüĢlüğü düĢüncesinin önünü alma
endiĢesi yatmaktadır. 300
299
Hamid AHMADI, a.g.e., 160. Ahmadi, Ġbn Fakih, Ġbn Havkal, El Mukaddesi, Yakut El
Hemevi gibi Arap coğrafyacıların çalıĢmalarına atıfla Aras‟ın kuzeyinin Azerbaycan değil
Aran olduğunu ispat etmeye çalıĢmaktadır. Ahmadi‟ye göre 1920‟de Hıyabani önderliğindeki
Azerbaycan Demokrat hükümetinin, Güney Azerbaycan‟ın adını Azadistan olarak
değiĢtirmesi de o tarihte Azerbaycan olarak anılan kuzeyden farklılığa vurgu yapmaktır. Aynı
iddiayı temellendirmeye çalıĢan bir çalıĢma olarak Bkz: Kaveh FARROKH: a.g.e.”
300
129
V. Dil, Kimlik ve Azerbaycan
Azerbaycan Türkçesi‟nin bugünkü Ġran coğrafyasındaki yaygınlığı
Batılı gezgin, gözlemci ve tarhçiler tarafından da pek çok çalıĢmada tespit
edilmiĢtir. Ġngiliz Gezgin James Morier, Tahran‟dan Kuzeybatı‟ya doğru giden
herkesin hemen keskin bir dil sınırını geçeceğini, artık burada akıcı Farsça
konuĢan birini bulmanın imkânsız hale geleceğini yazmıĢtır. 301
Bugünkü Ġran coğrafyasında, Türkçe konuĢanların sayısı, diğer dilleri
konuĢanların sayısından çok fazladır. Güney ve orta Ġran Türklerinin
konuĢtuğu Ģive, ülkenin batısındaki Azerbaycan Türkçesi‟nin Ģiveleri
durumundadır. Horasan Türklerinin dili ise, kuzeydoğuda hâkim olan
Türkmen Türkçesidir. Bu Ģive de Türkiye Türkçesi ile Türkmen Türkçesi
arasında bir Ģive olup Türkiye Türkçesi‟ne daha yakındır. Devletin resmi dili
de eğitim dili de Farsça olmasına rağmen, Türkçe konuĢanların sayısı Farsça
konuĢanlardan çoktur. Ġran Türkleri çok zengin bir folklor ve halk edebiyatı
malzemesine sahiptir. Türk folkloru araĢtırmacıları, dilcileri, etnologları,
sosyologları ve arkeologları araĢtırdıkları birçok malzemeyi Ġran‟daki Türk
bölgelerinde bulabilirler. Ġran Türklerinin bu zengin hazineleri tüm Türklerin
ayrılmaz medeniyet miraslarıdır.302
19. yüzyıl Ġran tarihçisi Abdul Hüseyn Sepehr, “Ġran topraklarının bir
bölümünün Arapça ve Farsça kelimeler de içeren bir Türkçe konuĢtuğunu,
Azerbaycan‟ın ise tamamen Azerbaycan Türkçesi konuĢtuğunu, Kazvin
halkının da Azerbaycan Türkçesi‟nden biraz farklı bir Türkçe konuĢtuğunu,
Hamse ve Kürdistan ahalisinin de Türkçe konuĢtuklarını, Horasan‟da
301
Mahmut SARIKAYA, “”Ġran, Türkler ve Türkçe”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın
SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 199.”
302
130
Türkçe‟nin de Farsça‟nın da konuĢulduğunu, Ġran‟ın bu saydığı yerler
dıĢındaki bölgelerinde de Türkçe‟nin yaygın olduğunu” yazmıĢtır.303
1890‟daki seyahatine iliĢkin hatıratında Edward Browne, “Ġran‟a
Azerbaycan tarafından girdiğinde, dil bakımından Osmanlı Anadolusundan
Azerbaycan‟a
geçiĢin
hiç
anlaĢılmadığını,
Farsça‟nın
Azerbaycan‟ın
elitlerince anlaĢılan ve kullanıldığını ancak toplumun geneli için (seyahat ya
da eğitimle öğrenilen) bir yabancı dil olduğunu, Tahran‟da hâkim dilin Farsça
olduğunu
ancak
Kum‟da
bile
Türkçe‟nin
anlaĢılıp
kullanıldığını”
yazmaktadır.304 Tebriz‟de valilik yaptıktan sonra 1848‟de tahta çıkan Kacar
ġahı Nasreddin ġah‟ın Farsça‟yı çok zorlanarak konuĢtuğu, tahta geçtikten
sonra da Farsça değil Türkçe konuĢmayı tercih ettiği bilinmektedir.305
Hamid Ahmadi‟ye göre dil istisna tutulursa baĢta ġiilik ve kültürel miras
olmak üzere “Azeriler” Farslarla (Persians) pek çok ortak özelliğe sahiptir.
Ona göre Türk dili, “Azeriler”i Farsça konuĢan hâkim nüfustan ayıran bir
özellik olduğu halde, kendilerini kültürel ve tarihi olarak Ġranlı saymalarını
engellememiĢtir. Ahmadi, dil meselesinin daha çok Sovyet Azerbaycanı ve
Ġran Azerbaycanı arasında bir mesele olageldiğini iddia etmektedir.
Azerbaycan coğrafyasında konuĢulan Türk dilinin istila ile yaygınlaĢtığı fikri o
kadar popülerleĢtirilmiĢtir ki bazı Azerbaycanlılar (güney) Farsça‟nın
Türkçe‟ye karĢı teĢvik edilmesini önermiĢlerdir. “Türkçe, Farsça, Arapça ve
Gilekçe gibi yarım dillerin millî dil Farsça ile değiĢtirilmesini öneren Kesrevi
yanında,
Ġran
Komünizminin
kurucularından
Dr.
Taki
Arani
gibi
“Azerbaycanlıların, Moğol istilası ile unuttukları Fars dillerini yeniden
öğrenmek istedikleri” iddiasını savunanlar da olmuĢtur. Modernist muhalif
entelektüellerden Hasan Takizade de bunlar arasındadır.306
303
Abdol Huseyn SEPEHR: Merat ol-Vaqaye, 153‟ten naklen James Dee CLARK, The
History of the Iranian Province of Azerbaijan, 1848-1914, Aralık 1999, The University of
Texas in Austin, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), 32.
304
305
306
131
Hamid Ahmadi, orada varolup Türk istilalarıyla değiĢtiğini iddia ettiği
Azerbaycan‟ın yerli dilinin bugünkü Azerbaycan Türk toplumunun asıl dili
olduğunun
bilimsel bir gerçek
olduğu
iddiasıyla
Farsçılık-Farsçacılık
yaparken, özellikle Kuzey Azerbaycan‟dan A. M. Memedov, Abdülkerim
Alizade, Tovfik Hacıyev gibi eski “Sovyet Bilimler Akademisi” mensubu bilim
adamlarının görüĢlerini “Pantürkist” olarak değerlendirebilmektedir. Ona göre,
Rahim Raisnya gibi Azerbaycan kökenli tarihçiler bile, Azerbaycan‟ın milattan
önceki tarihinin Türklüğü iddialarının doğru olmayan geçersiz bilgilerden
kaynaklandığını belirtmiĢlerdir.307
VI. Ġran’da Türk Nüfusu
Resmî
istatistikler,
Ġran
nüfusunun
ulusal
kompozisyonunu
açıklamamaktadır. Nesibli‟nin araĢtırmalarına göre, Azerbaycan Türkleri, Ġran
nüfusunun %40‟ını oluĢturmaktadırlar. Nesibli, bunun dünyadaki bütün
Azerbaycan Türkleri‟nin %75‟i olduğunu belirtmektedir.308 Ġran siyasal
toplumsal yapısı üzerine yaptığı çalıĢmalarla yakın dönemde tanınan Ġranlı
araĢtırmacı Ferhad Hosrohavar‟a göre de Ġran‟da Türkler nüfusun %40‟ını
oluĢturmaktadırlar.309
Çöhreganlı ise Ġran‟daki Azerbaycan Türklerinin nüfusuna iliĢkin olarak
Ģu bilgileri vermektedir: “Ġslâm‟ın bölgeye geliĢinden beri, Azerbaycan Türkleri
Ġran‟da güç sahibidirler. 70 yıl öncesine kadar Azerbaycan Türkleri Ġran
nüfusunun %51,5‟ini oluĢturmaktaydı. Azerbaycan Türkleri‟nin nüfusu hızla
yükseliyor olmasına rağmen, rejim, bize, nüfusumuzun %25‟e düĢtüğünü
söylemektedir. Biz, Azerbaycan Türkleri‟nin yaklaĢık 32 milyonluk nüfuslarıyla
307
Rahim RAISNYA, Azarbaijan dar Sayr-i Tarikh-i Iran: Az Aghaz Ta Islam, (Azerbaijan in
Iranian History: From the Beginning to Islam) Farsça Metin, Tebriz, Nima Yay., 1990, 864880‟den naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 150.
308
Nasib L. NASSIBLI: “”Azerbaijan- Iran Relations: Challenges and Prospects”, (23
November 1999), http://ksgnotes1.harvard.edu/BCSIA/Library.nsf/pubs/nassibli”
309
132
Ġran‟ın en büyük etnik grubu olduğuna inanıyoruz. Bu rakam, Hazar
yakınında yaĢayan 2 milyon Türkmen ile beraber 34 milyona ulaĢmaktadır.
Bunların 20 milyonu Güney Azerbaycan‟da, 10 milyonu Tahran‟da (baĢkentin
%70‟i Azerbaycan Türkü‟dür), 2 milyonu KaĢkayi olarak güneyde, 2 milyonu
da Horasan‟da yaĢamaktadır.”310
Borhani, Ġran‟ın nüfusunun sadece %51‟inin Fars olduğunu, Kürt,
Arap, Beluç Türkmen ve Azerbaycanlı Türklerin Ġran‟ın iç kesimi dıĢıdaki
alanı tamamen kapsadığını, yüzyıllardır Azerbaycanlı Türklerin Ġran‟daki
“azınlıkların” en baskını olduğunu yazar. Ona göre Azerbaycanlı nüfus %2045 arasındadır.311
Encyclopedia Britannica‟da ise Azerbaycanlı Türklerin nüfusunun diğer
kaynaklara göre oldukça az, Kürt nüfusunun ise diğer kaynaklara göre
oldukça fazla olması dikkat çekmektedir. Burada, 69.515.000 olarak verilen
ülke nüfusunun % 34,9‟u Fars, %15,9‟u Azerbaycanlı, % 13‟ü ise Kürt olarak
gösterilmiĢtir. Burada verilen oran 11 milyon gibi bir rakama karĢılık gelir.
Oysa aynı kaynağın verdiği eyalet nüfusları bile bu bilgiyi yanlıĢlayacak kadar
açıktır.
Verilere
göre
Azerbaycanlıların
nüfusun
tamamına
yakınını
oluĢturduğu eyaletlerle nüfusu 11 milyon olarak belirtilen Tahran‟ın tahmini 5
milyonunu birleĢtirmeniz halinde bile 14 milyon rakamına ulaĢılmaktadır.
Kaldı ki Azerbaycan eyaletleri dıĢındaki neredeyse bütün eyaletlerde de
Azerbaycanlıların büyük kitleler halinde yaĢadıkları bilinmektedir.312
Bradley‟e göre Ġran‟daki Azerbaycan Türkleri, nüfusun dörtte birini
oluĢturmaktadır.313 Bu rakam, 70 milyonluk genel nüfusun 17-18 milyonuna
tekabül eder. Kuzeydoğudaki Türkmen nüfus için verilen en düĢük
310
Dr. Mahmoudali CHEHREGANI: “”CSIS Caucasus Project Meeting Notes Azerbaijani
Turks of Iran: Will They Lead a Revolution Again?”, (8 Ağustos 2002),
http://www.csis.org/ruseura/caucasus/020808.pdf.”
311
Salman J. BORHANI: “”Are There Any Questions? The Azeris Of Modern Iran”,
http://www.iranian.com/Opinion/2003/August/Azeri/, 4.8.2003
312
Bkz. http://www.britannica.com/wdpdf/Iran.pdf
313
John R. BRADLEY: a.g.m., 187.”
133
tahminlerle birleĢtirildiğinde Ġran‟daki toplam Türk nüfus olarak 19-20 milyon
gibi bir rakama ulaĢılmaktadır.
Elton Daniel de, Azerbaycan Türkçesi ve diğer Türk Ģivelerinden
konuĢanların toplam nüfusa oranının en az %27 olduğunu iddia eder. 314 Bu
da 18-19 milyonluk bir nüfusa denk gelmektedir.
BM Ġnsan Hakları Özel Temsilcisi Copithorne‟un 2002 yılında
hazırladığı
raporunda
Azerbaycan
Türkleri‟nin,
12
milyonu
ülkenin
kuzeybatısında olmak üzere 30 milyon nüfusa sahip olduklarının tahmin
edildiği belirtilmektedir.315
Kuzey
Azerbaycan‟da
yayınlanmıĢ
bir
çalıĢmada,
Ġran
resmi
kayıtlarından yola çıkılarak; 1996 verileriyle Doğu Azerbaycan, Batı
Azerbaycan, Erdebil, Hemedan, Zencan, Kazvin, Save, Astara eyaletlerindeki
toplam nüfusun 10.917.074 kiĢi olduğu ve bu nüfusun büyük kısmının
Azerbaycanlı Türk olduğu iddia edilmektedir.316 Elbette, en az bu sayının
içindeki kadar Azerbaycan Türkü‟nün de, bu bölgeler dıĢında (özellikle
Tahran‟da) yaĢadığı, öte yandan bu bölgelerde yaĢayan baĢta Kürtler olmak
üzere farklı halkların mevcudiyeti de bilinmektedir.
Güney Azerbaycan ve genelde Ġran‟daki bütün Türkler üzerine
araĢtırmalarından bilinen Dr. Cevat Hey‟et ise, Türklerin yoğun yaĢadığı
bölgeler dıĢında olan Kerman ve Beluçistan gibi muhtelif bölgelerdeki dağınık
Türklerle
beraber
Türk
nüfusunun
30
milyonun
üzerinde
olduğunu
yazmıĢtır.317
314
Question Of The Violation Of Human Rights And Fundamental Freedoms In Any Part Of
The World, Report On The Situation Of Human Rights In The Islamic Republic Of Iran,
Prepared By The Special Representative Of The Commission On Human Rights, Mr.
Maurice Danby Copithorne, Pursuant To Commission Resolution 2001/17, 16.01.2002, 19.
316
ġövket TAĞIYEVA ve Ekrem REHĠMLĠ, Semed BAYRAMZADE, Güney Azerbaycan,
(Bakü 2000), 67.
317
Cevat HEY‟ET: Ġran‟da Türk Kültürünün Durumu, Varlık, (2004), 133-2, 129-130.
315
134
Hamid Ahmadi, 1995 tarihli tezinde Tebriz merkezli Doğu Azerbaycan
eyaletinin nüfusunu 4.114.084 (o dönemde Erdebil dahildir), Urumiye
merkezli Batı Azerbaycan eyaletinin nüfusunu da 1.971.677 olarak verdikten
sonra 60 milyon olan ülke nüfusunun (1995) 12-15 milyonunun “Azeri”
olduğunu belirtmektedir.318
Ali Rıza Sarrafi, Ġran‟da devlet kaynaklarının 15 milyon rakamını
verdiklerini ancak bunun hiçbir istatistiğe dayanmadığını ifade ederek, doğru
rakamın 20-25 milyon arasında olduğunu belirtmektedir. Sarrafi, yaptıkları
çalıĢmada, 17-18 milyon Azerbaycan Türkü‟nün, 1 milyon civarında Gülistan
ve Horasan Türkmeni‟nin ve bir o kadar da KaĢkayi Türkü ile bunlar dıĢında
kalan Halaçlar gibi Türk gruplarının varlığını tespit ettiklerini bu Türk kitlesinin
5-6 milyonunun baĢkent Tahran‟da yaĢadığını belirtmektedir.319
Öte yandan Türkler‟in Ġran‟daki sayısının diğer etnik gruplarınkinden
fazla olduğu görüĢünü destekleyen uluslararası çalıĢmalar da mevcuttur. BM
1998 yılı raporlarına göre Ġran‟daki etnik grupların ana dillerine göre nüfus
dağılımı; Azerbaycanlılar 23.5, Farslar 22.0, Lorlar 4.28, Kürtler 3.25,
Türkmenler 2.0, KaĢkayiler 2.0, Horasan Türkleri 1.5 ve Araplar 1.2 milyon
civarındadır.320
Brenda Shaffer, çalıĢmasına “Azerbaycanlı Nüfusu” adıyla bir ek
bölüm yazmıĢtır. Burada, Türkmensahra Türkmenlerini dıĢarıda tuttuğunu
özellikle belirtip Azerbaycanlı Türklerin sayısının genel nüfusun dörtte biri ile
üçte biri arasında ve muhtemelen 20 milyon civarında olabileceğini
belirtmektedir.321
318
Yalçın SARIKAYA, “Fars ġövenizminin GeliĢimi…”. a.g.e., 180-181.”
320
“Raymond FURON, Ġran, (Ġstanbul 1943), 11 ve World Languages and the Languages of
Iran 1998” den naklen Ali KAFKASYALI, Ġran Türkleri AĢık Muhitleri (Erzurum 2006), 17.
321
Brenda SHAFFER, Borders And Brethren, a.g.e., 221-225.
319
135
Görüldüğü gibi (azaltıcı bir tahminle) 12 milyondan, (abartıcı bir
tahminle) 34 milyona kadar uzanan rakamlar verilmektedir. Ġstatistik değeri
olmasa da kabaca bir hesap yapılarak bu rakamların aritmetik ortalaması ile
23 milyon rakamına ulaĢılabilir. Bu, Ġran‟ın yaklaĢık üçte biri demektir. Etnik
köken sorularını içeren güvenilir resmi sayım ya da bağımsız araĢtırmalar
yapılana kadar bu tahminler sürecektir.
VII. Ġran’da Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliğinin Tarihi GeliĢimi
Ġran‟daki
Azerbaycanlı
Türk
hareketinin
baĢlangıcı
konusunda
yazarların farklı tutumlar içinde olduğu görülmektedir. Azerbaycanlıların
Kafkaslar‟da bir millet, Ġran‟da ise bir etnik grup olduğunu iddia eden
Atebeki‟ye göre, “Azerbaycan Otonomi Hareketi” adının verilebileceği ilk
geliĢmeler MeĢrutiyet Devrimiyle baĢlamıĢtır.322
Ahmadi ise, Azerbaycan millî hareketinin ortaya çıkıĢını, Bakü‟nün
uluslararası bir petrol sanayi Ģehri olmasından sonra “Ġran Azerbaycanı‟ndan”
Bakü‟ye gidenlerin içine girdikleri siyasi faaliyetlerle izah etmektedir. Ahmadi,
o dönemde (20. yüzyıl baĢı) Ġran‟dan gelenlerin Bakü‟deki iĢçi nüfusunun
yarısına ulaĢtığını, bunların da Himmet ve Musavat gibi teĢkilatlar dıĢında
Ġctimaiyyun-e Amiyyun ve Adalet gibi kuruluĢara üye olduklarını, siyasal
faaliyetler yaptıklarını, sol fikirlerle tanıĢtıklarını, Ahundzade, Resulzade ve
PiĢeveri
gibi
etmektedir.
323
isimlerin
bu
siyasal
ortamda
ortaya
çıktıklarını
iddia
Oysa Bakü‟de göçmen iĢçi ve tüccar olarak olarak bulunan
“Ġranlılar”, Janet Afary ve Kevin B. Anderson‟un çalıĢmasında olduğu gibi pek
çok
322
323
yazar
tarafından,
liberal
ya
da
sosyalist
demokratlar
olarak
136
değerlendirilirler. Dolayısıyla, bunlar, Ġran modernleĢmesine dair rolleri ile
atıfta bulunulan kitledir.324
Shaffer‟ın da, baĢlangıcı Rusya ve Kafkasya‟ya atıfta izah ettiği
görülür ancak ona göre bu 20. yüzyıl baĢında değil 19. yüzyılın ikinci
yarısında yaĢanan geliĢmelerle olmuĢtur. Shaffer‟a göre bu dönemde Rusya
Müslümanları ve bu cümleden Azerbaycanlılar, Avrupalı kolonyel yönetimin
altında yaĢamak zorunda kalan ilk Müslümanlar olarak ilk fikir hareketlerini
geliĢtirmiĢlerdir. Ancak Ġslamî kurumların Rusya tarafından gaspı nedeniyle
bu fikirler daha çok seküler ve Ġslâm dünyasında modern eğitim taraftarı
olmuĢlardır. Shaffer bu etkilerle Azerbaycanlı milliyetçiliğin geliĢiminde üç
fikrin Ģekillendirici olduğuna iĢaret eder. Ona göre bunlar Ġslâm, liberal
hürriyetçilik ve Türklüktür. 325
1875 yılında Azerbaycanlı kimliğine sahip çıkan bir yayın olarak
“Ekinçi” yayın hayatına baĢlamıĢtır. Editörlüğünü Hasan Bey (Melikzade)
Zerdabi‟nin yaptığı bu gazete Azerbaycan konuĢma dili ile yayınlanmıĢtır.
Ekinçi‟nın yayınına Ġslâmcı çevreler, Farsça dıĢında bir dille, Ruslar da Rusça
dıĢında bir dilde yayınlandığı için itiraz etmiĢlerdir. Kafkaslar‟daki Müslüman
Türk toplumlarını bağımsızlık mücadelesine çağıran ilk Türkçe gazete olan
Ekinçi326 buna rağmen yayın hayatını sürdürmüĢtür. Ancak 1877 yılında Rus
yetkililer tarafından “Rus-Osmanlı SavaĢı sürerken Türkçe bir gazete
çıkarılamaz” bahanesiyle kapatılmıĢtır. Azerbaycan Türkçesi‟nde yayın yapan
bir diğer gazete olan “KeĢkül” de 1891‟de Rus hükümeti tarafından
kapatılmıĢtır. KeĢkül gazetesi de Azerbaycan‟da Türk dil ve kimliğini savunan
bir yayın politikası izlemiĢtir. Azerbaycan Türkleri‟nin yayın hayatı KeĢkül‟ün
kapatılmasından sonra uzun süre durmuĢ ancak 1904‟te Rusça yayımlanan
Kaspii ile yeniden baĢlamıĢtır. Zeynel Abidin Tağıyef‟in finanse ettiği Ali
324
Janet AFARY, Kevin B. ANDERSON, Foucault And The Iranian Revolution: Gender And
The Seductions Of Islamism, (Londra 2005), 72.
325
326
Ekinçi ve Azerbaycan‟ın 19. Yüzyıl sonu, 20. Yüzyıl baĢındaki yayın hayatı hakkında bilgi
için Bkz. Ali EROL, “”Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinçi (1875-1877)”, Bilig, 39, (Güz,
2006), 53-70”.
137
Merdan TopçubaĢı‟nın editörülğünde çıkan gazete, Kafkas Müslümanları için
öz-yönetim talep eden ve Pantürkizmi de içeren görüĢlere yer vermekteydi. 327
Sonuçta, Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliğinin Rus egemenliğinde kalan
Azerbaycan‟da 19. yüzyıl sonunda baĢlayıp 20. yüzyıl baĢında olgunlaĢtığını,
Ġran‟daki Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliğinin ise 20. yüzyıl baĢında baĢlayıp
geliĢtiğini
belirtebiliriz.
Burada
dikkat
edilmesi
gereken
husus,
Ġran
Milliyetçiliği için de bir milat kabul edilen MeĢrutiyet ya da Anayasa
Devriminin Azerbaycan ağırlıklı bir hareket olarak geliĢmiĢ olmasıdır.
MeĢrutiyet hareketinin temellerinde katkısı olan Ahundzade‟nin 19. yüzyıldaki
faaliyeti bir taraftan Ġran milliyetçiliğinin geliĢimine yararken öte yandan
Azerbaycan Türkçesi‟ndeki ilk modern edebiyat örneklerini yazmakla Aras‟ın
hem güneyinde hem de kuzeyinde, yeni bir “Azerbaycanlılık” düĢüncesinin
geliĢimine sebep olacaktır.328 Bununla birlikte Ahundzade‟yi Azerbaycanlı
Türk Milliyetçisi olarak değerlendirmek mümkün değildir.
MeĢrutiyet tarihi Azerbaycan için en çok Tebriz Encümeninin
kurulması ve Settar Han-Bağır Han hareketi bakımından önemlidir. Atebeki,
1906‟da kurulan Tebriz Encümeninin zaman içinde otonom bir meclis haline
geldiğine iĢaret etmektedir. MeĢrutiyetçi Tebrizlilerin Meclis-e Millî (Millî
Meclis) olarak adlandırdığı Encümen, Tahran‟daki gelimelerden sonra
tamamen MeĢrutiyetçilerin eline geçecek ve paramiliter örgütlenmeye sahip
Settar Han öncülüğünde Azerbaycan, yeni bir döneme girecektir. Settar Han
ve Bağır Han, Mücahidin adındaki silahlı taraftarları ile saraya ve
destekçilerine karĢı Tebriz‟i uzun süre muhtar kılacaklardır.
Bu dönem, Ġran‟daki MeĢrutiyet Devrimi yanında iki olayın daha
geliĢtiği dönemdir. Bunlardan biri, Rusya‟nın Japonya mağlubiyeti sebebiyle
327
Brenda SHAFFER, Borders And Brethren, a.g.e., 29-30. Aslında Kaspii (ya da Kaspiy)
Gazetesi yayın hayatına 1870‟te baĢlamıĢ ancak aralıklar vermiĢ ve 1903-1904‟te yeniden
yayınlanmaya baĢlamıĢtır. Bkz. Ali EROL, “”Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinçi (18751877)”, Bilig, 39, (Güz, 2006), 54”.
328
138
gerçekleĢen ve Romanof hanedanını sallayan Rusya‟daki 1905 devrimi,
diğeri ise Osmanlı Türkiye‟sinde gerçekleĢen 1908 ikinci MeĢrutiyeti‟dir. Ġkinci
MeĢrutiyet sürecinde Ġttiahtçılar içinde ya da bunların yanında olan
Türkçülerin siyasal etkileri ve faaliyetleri artmıĢtır. Yusuf Akçura ve Ziya
Gökalp yanında Azerbaycan kökenli olan Hüseyinzade Ali Bey ve Ahmet
Ağaoğlu siyasi yayınlarla Türkçülüğün geliĢimine katkıda bulunmuĢlardır.
Rusya, Ġran ve Türkiye‟de yaĢanan bu üç önemli olayda da Azerbaycan
Türklerinden entelektüeller, bir Ģekilde yer alacaklardır.329 Shaffer “devrimler
dönemi” olarak adlandırdığı bu devirde, Azerbaycanlı fikir çevrelerinde bazı
önemli geliĢmelerin olduğunu belirtir. Bunlardan biri Rusya‟daki geliĢmelerin
etkisiyle
Azerbaycan
solculuğunun
doğmasıdır.
Bir
diğeri
Ġran‟daki
Azerbaycanlılarda MeĢrutiyetçi fikirlerin geliĢmesidir. Bir baĢka değiĢim
Azerbaycanlıların
Rusya,
Ġran
ve
Osmanlı‟daki
siyasi
faaliyetlerinin
artmasıdır. Bazı Azerbaycan gazeteleri hem Osmanlı hem Azerbaycan
Türkçesi‟nde yayınlanmaya baĢlamıĢtır.330
a. Hıyabani ve Azadistan Devleti
Birinci Dünya SavaĢı‟nın sonlarından itibaren, 1917 ihtilali ve Çarlık
Rusya‟sının yıkılmasından sonra Güney Kafkasya‟da Gürcüler öne çıkmaya
baĢlamıĢlardır. Ġhtilalin ortaya koyduğu ilkelerin ve bölgede daha önce
yaĢanan siyasal geliĢmelerin etkisiyle Azerbaycan Türkleri, Ermeniler ve
Gürcülerde
milliyetçi
hareketler
oluĢmaya
baĢlamıĢtı.
BolĢeviklerin
Petrograd‟da iktidarı ele geçirmeleri daha önceden kurulmuĢ olan Mavera-yı
Kafkas Komitesini memnun etmedi. Bu komiteye dâhil gruplar, Kasım
1917‟de Mavera-yı Kafkas Komiserliğinin teĢkilini ilan edeceklerdir.331 Bu
arada Ġran MeĢrutiyet hareketine katılan ve 1911‟de Rus-Ġngiliz iĢbirliği ile
Güney Azerbaycan‟a müdahale edilince Ġstanbul‟a geçen Mehmed Emin
329
331
Sebahattin ġĠMġĠR, Azerbaycan‟ın Ġstiklal Mücadelesi, (Ġstanbul 2002), 19.
330
139
Resulzade 1913‟te Bakü‟ye dönerek, 1911‟de gizli bir teĢkilat olarak Mehmed
Ali Resulzade, Taki Nakioğlu ve Abbasgulu Kazımzade tarafından kurulmuĢ
olan Musavat‟a katılmıĢtı.332 Mavera-yı Kafkas hükümetine dönüĢen
komiserlik varlığını sürdürürken, Ermeniler her ne Ģartta olursa olsun
Rusya‟ya dayanmak isteğiyle ayrı bir tutum geliĢtirmekteydiler. Gürcüler ise
bazen Rusya, bazen de Almanya ve Ġngiltere‟ye yaklaĢmaktaydılar.
Azerbaycan Türkleri ise Türkiye‟den baĢka bir dayanak görmüyorlardı. Bu
Ģartlarda ilk olarak Gürcistan bağımsızlık ilân etti. Onun ardından da Maverayı Kafkas‟taki Azerbaycanlı vekiller istifa ederek Azerbaycan Millî ġurasını
ilan ettiler ve baĢkanlığa da Mehmed Emin Resulzade‟yi getirdiler. Resulzade
28 Mayıs 1918‟de Azerbaycan Demokrat Cumhuriyeti‟ni, -Bakü BolĢevik
iĢgalinde olduğu için Tiflis‟te- ilan etti. Geçici baĢkent olarak Gence seçildi ve
BaĢbakanlığa Fetali Han Hoylu (Hoyski) getirildi. Türk milliyetçiliğine dayalı
bu Türk cumhuriyeti 23 ay gibi kısa bir süre yaĢadıktan sonra, BolĢeviklerin
1920‟deki iĢgali ile yıkılmıĢtır.333
Azerbaycan‟daki bu devlet giriĢimi güneyde Tebriz‟de de etkili
olmuĢtur. Tahran, 1919‟da Paris Konferansı‟na katılarak tanınan Azerbaycan
Cumhuriyeti‟ni, Ġran içinde bir çağrıĢımı olmaması için “Azerbaycan Kafkas
Cumhuriyeti” olarak tanımıĢtır.334
Ekim 1917‟de Rusya‟da gerçekleĢen BolĢevik Devrimi ile Lenin‟in,
1907 Rus-Ġran AnlaĢması dâhil, bütün anlaĢmaların geçersizliğini ilan ettiği
dönem, Azerbaycan‟da da hareketlenmenin olduğu bir dönemdir. ġeyh
Muhammed Hıyabani, Tebriz‟de Tahran‟ın emirlerini kabul etmeyerek
bağımsız bir yönetim oluĢturmuĢtur. Anayasacı hareketin içinde faaliyet
göstermiĢ din adamı kökenli ve ikinci Meclis‟in milletvekillerinden bir aktivist
olan Hıyabani Azerbaycanlı bir Türk‟tü. Ġyi eğitimli bir din adamı olarak
332
Mirza Bala MEHMETZADE, Milli Azerbaycan Hareketi, (Ankara 1991), 1.
Sebahattin ġĠMġĠR, Azerbaycan‟ın Ġstiklal Mücadelesi, (Ġstanbul 2002), 20. Kuzey
Azerbaycan Türklerinin Musavat ve Azerbaycan Milli Merkezi etrafında 1920‟den sonraki
Moskova karĢısındaki mücadeleleri hakkında Bkz: Musa QASIMLI, Azerbaycan Türklerinin
Millî Mücadele Tarihi: 1920-1945, (Ġstanbul 2006).
334
333
140
tanınan Hıyabani Kuzey Azerbaycan‟da da okumuĢtu. 1919 tarihli AngloPersian AntlaĢması olarak bilinen Ġran-Ġngiltere anlaĢmasına Ģiddetle karĢı
çıkmıĢ, bir süre Kafkasya‟da yaĢamıĢtı. Hıyabani, 10 Nisan 1920‟de ise bu
AntlaĢma sebebiyle Tahran‟la ipleri tamamen kopardı. Azerbaycan Demokrat
Fırkası‟nı kurarak Tahran‟ın emirlerine açıkça meydan okudu. Tebriz merkez
olmak üzere Azerbaycan‟ın kontrolünü ele geçirdi.335 22 Haziran 1920‟de
Hıyabani ayrı bir hükümet kurulduğunu açıkladı. Bir gün sonra da (Güney)
Azerbaycan‟ın adının “Azadistan” olarak değiĢtirildiği ilan edildi.336 Atebeki ise
Milli Hükümet adıyla yapılan ilanın 24 Haziran 1920‟de olduğunu, daha sonra
Azadistan isminin kuzeydeki Azerbaycan Cumhuriyet‟inden ayrı görünmek
isteği ile seçildiğini iddia etmektedir.337 Hıyabani hareketiyle eĢ zamanlı
olarak Gilan ve Horasan‟da da ayaklanmalar olmuĢtu. Ancak Tahran için en
acil ve tehlikeli olanı Hıyabani liderliğindeki hareketti.
Temmuz
baĢından
Ağustos
sonuna
kadar
Ġran
BaĢbakanı
MuĢiruddovle Hıyabani ile iyi geçinmeye çalıĢtı. Aynuddovle yerine
Azerbaycan valisi tayin ettiği Muhbirussaltene ile Hıyabani üzerinde etkili
olmaya çalıĢtı. Hıyabani‟ye bir seferinde 20.000 bir seferinde de 15.000
tümen rüĢvet teklif etti. Hıyabani bu tekliflerin hiçbirini kabul etmediği gibi
Muhbirusssaltene‟yi
dönüĢünde
hükümet
de
nazikçe
adına
Azerbaycan‟dan
Kazak
Tugayları
ile
kovdu.
Muhbir
anlaĢtı. 338
ise
Tahran,
Hıyabani‟nin hükümetine karĢı Rus Kazak Tugaylarını ve ittifak ettiği Türk
ġahseven aĢiretini de kullandı. Eylül 1920‟de Hıyabani öldürülerek Azadistan
devleti giriĢimine son verildi.339
Bu dönem, Tahran‟ın Azerbaycan ya da Tebriz‟den kaynaklanan
rahatsızlığının siyasal-stratejik boyut kazanmaya baĢladığı dönemdir. Rıza
Pehlevi‟nin ġahlığını ilan etmesinden bir yıl önce, 1924‟te Bakü‟den bir Ġranlı
335
Homa KATOUZIAN, a.g.e., 149.
Hıyabani hareketi ve Azadistan devleti hakkında Bkz: Ali AZERĠ, Azadistan Devleti ve
ġeyh Muhammed Hıyabani, Ankara, Yayın tarihi yok.
337
338
339
336
141
öğretmenin (Mirza Halil Han) Tahran hükümetine gönderdiği raporda
“Türkçe‟nin hem Bakü‟de (muhtemelen genel anlamda Kuzey Azerbaycan
kastedilmiĢtir) hem de Ġran Azerbaycan‟ında yaygın olarak konuĢulduğu;
bunun yanında, Azerbaycan‟ın Ġran milliyetçileri için bir sorun olduğu ve
Tebriz‟deki partinin Azerbaycan‟ın Türkiye ile birleĢmesini hedeflediği
bildirilmiĢtir.”340
Hıyabani hareketi, Azerbaycan‟da millî his ve kimlik bilincinin
geliĢmesine katkıda bulunmuĢtur. Azerbaycan‟da 1920‟lerden itibaren geliĢen
farklı kimlik Ģuuruna etki eden önemli bir husus da Rıza ġah‟ın Ġran genelinde
yatırımları ülke millî gelirine en büyük katkıyı yapan Azerbaycan‟dan merkezi
bölgelere ve Mazenderan‟a kaydırmasıdır. Kacar devrinin sonuna kadar
Ġran‟ın en müreffeh, zengin ve geliĢmiĢ bölgesi olan Azerbaycan Rıza ġah‟ın
sanayileĢmedeki bölge tercihleriyle gerilemeye baĢlamıĢtır. 1931-1941
arasında dört Azerbaycan Ģehrinde açılan 20 fabrikadan sadece ikisi devletin
yatırımı iken merkez ve kuzey bölgelerine 20 devlet fabrikası açılmıĢtır. 341
Hıyabani hareketi, Güney Azerbaycan‟ın Türkiye ile sınır bölgesinde
yaĢanan geliĢmelerden, Moskova-Tahran iliĢkilerinden, Rusya‟nın Ermeni
politikasından ve nihayet Ġngiltere-Rusya emperyal iĢbirliği ve yarıĢından
bağımsız düĢünülemez. Birinci Dünya SavaĢı‟nın baĢlangıç dönemlerinden
itibaren Rusya, Ermenilerin gönüllü birliklerini kurup silahlandırıyor ve
kullanıyordu.
24
Ekim
1914‟de
komutanı
Osmanlı
parlamentosunda
milletvekili olan ikinci Ermeni gönüllü birliği, Iğdır‟dan Van yönünde harekete
geçmiĢti. Van gölüyle Urmiye arasındaki bölge, Rus Kafkasyası ile Basra‟yı
iĢgal etmek için Kuveyt‟te savaĢın ilan edilmesini beklemekte olan Ġngilizlerle
birleĢmenin mümkün olabileceği, tarihî yukarı Mezopotamya‟nın merkezi
Musul arasındaki en kısa yol olduğu için Türk savunmasının “yumuĢak karnı”
340
Ġngiliz DıĢiĢleri Belgelerine geçen bu örnekler için Bkz. “Kenneth BOURNE and D.
Cameron WATT, (Der.), British Documents on Foreign Affairs, Reports and Papers from the
Foreign Office Confidential Print, The Near and Middle East (Bethesda, Md.: University
Publications of America, 1984), 19:330”dan naklen Firoozeh KASHANI-SABET, a.g.e., 208.
341
142
olarak kabul edilen bir yerdi. Anadolu‟da Ermeniler‟in görece kalabalık olduğu
tek yer Van gölü çevresiydi; Urmiye‟de bir miktar Asuri ile Hakkari‟de Nasturi
(Hıristiyan) aĢiretleri yaĢıyordu.342 Ġran‟ın resmi Batı Azerbaycan eyaleti
topraklarına tekabül eden bu bölgede Rusların öncü kuvvetleri olan Ermeni
birlikleri yanında Asuriler de Azerbaycan Türklerine yönelik birden çok
katliam gerçekleĢtirmiĢlerdir. Hıyabani hareketi ve Azerbaycan‟da Türk
milliyetçiliği hareketinin geliĢiminde bu bölgede yaĢanan olayların tarihi etkisi
de unutulmamalıdır.
Rıza ġah döneminde Azerbaycan eski ticari-ekonomik parlaklığını
tedricen yitirmiĢtir. ġah, ekonomiyi Tahran‟da merkezileĢtirmeye yönelik bir
politika takip etmiĢtir. ġah ekonomik anlamda memleketi olan Mazenderan‟a
da büyük yatırımlar yapmıĢtır. ġah döneminde Ġsfahan ve Mazenderan‟ın
Ġran‟ın yün ve buna dayalı üretimin, Tahran‟ın ise teknolojik üretimin merkezi
haline geldiği belirtilir. Buna karĢılık Azerbaycan yatırımlardan neredeyse hiç
pay alamamıĢtır.343
b. Seyyid Cafer PiĢeveri ve Azerbaycan Demokrat Hükümeti
Almanya‟nın Sovyetler Birliği‟ne saldırısının ardından Ġran‟ın Rus ve
Ġngiliz güçlerince iĢgalinin ve Ġkinci Dünya SavaĢının önemli sonuçlarından
biri de Almanya‟ya açık bir muhabbeti olduğu anlaĢılan Rıza ġah‟ın Haziran
1941‟de müttefik kuvvetlerce düĢürülmesi oldu. 25 Ağustos 1941‟de Kızıl
Ordu Ġran‟ın Kuzeyine (Güney Azerbaycan‟a) yürüdü. EĢzamanlı olarak
Büyük Britanya da petrol çıkarlarını korumak üzere Ġran‟ın güneyini iĢgal
etti.344
342
Stefanos YERASĠMOS, Milliyetler ve Sınırlar: Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, (Ġstanbul,
1994), 283.
343
Touraj ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy, a.g.e., 76.
344
143
Ġngiltere ve Sovyetler Birliği arasında 1942 yılında yapılan bir
anlaĢmaya göre, bu iki ülke, savaĢın bitiminden altı ay sonra birliklerini
Ġran‟dan çekeceklerdi. Zamanı geldiğinde Ġngiltere, petrol bölgesindekiler
hariç, birliklerini çektiyse de 2 Mart 1946‟da SSCB birlikleri hala Ġran‟ın kuzey
bölgesindeki mevcudiyetlerini sürdürmekteydiler.345
Sovyetler, Kafkasya‟nın kontrolünü elinde tutmak ve daha da ilerlemek
isteğiyle Çarlık Rusya‟sının baĢvurduğu Ermeni kartını kullanmanın Türkiye
ile iliĢkilerine vereceği zararı da göz önünde bulundurarak, ideolojik araçlara
yöneldi. Türkiye ve Ġran‟a yönelik komunist propaganda faaliyetlerini artırdı ve
bu ülkelerde Marksist örgütlenmeler için zemin yokladı. Bu faaliyetlerden
umduğunu bulamayınca Türk Boğazları ile Türkiye‟nin Sovyet Ermenistanı ve
Sovyet Gürcistanı ile olan sınırlarına yönelik talepleri gündeme getirdi. Bu
giriĢimle eĢ zamanlı olarak da Azerbaycan üzerinden Ġran‟a yönelik
faaliyetlere baĢlamıĢtı.346
PiĢeveri Azerbaycan‟ın bağımsızlıkçı hareketinin liderliğini üstlenerek
3 Eylül 1945‟te Azerbaycan Demokrat Fırkası‟nın manifestosunu ilan etti.
Bundan 2 gün sonra Ġran Komünist Partisi Tude‟nin Azerbaycan kolu da bu
harekete katıldı. Azerbaycan Türkçesi‟nde yayın yapan “Azerbaycan”
gazetesi yeni partinin resmi organı ilan edildi. Partinin Ekim 1945‟teki ilk
kogresinde, siyasi talepler ayrıntılı olarak ortaya kondu. Bunlar arasında Ġran
için demokrasi, Azerbaycan için otonomi, Azerbaycan Türkçesi‟nin okullarda
ve hükümet kuruluĢlarında resmi dil olarak kulanılması, Azerbaycan içiĢleri
için Azerbaycan Türkleri‟nin atanması ve Azerbaycan askeri gücünün
oluĢturulması vardı.347
345
Oral SANDER, Siyasi Tarih (1918-1994), Ankara, Ġmge Kitabevi, 1998, 234.
Sedat LAÇĠNER ve Turgut DEMĠRTEPE: “”Nationalism as an Instrument in a Socialist
Foreign Policy: The Southern Azerbaijan Problem in Soviet-Iranian Relations”, The Review
of International Affairs, 3, 3, (Ġlkbahar 2004), 444-445.”
347
346
144
Azerbaycan Demokrat Fırkası‟nın manifestosunda bağımsızlık değil
otonomi olmasına rağmen, Tahran bu partiyi illegal bir hareket olarak ilan etti
ve Ġran ordusunu, Azerbaycan‟da yeniden Tahran‟ın hâkimiyetini kurmak
üzere bölgeye sevketti. Sovyetler Tahran‟ın bu askeri giriĢmine karĢı çıkarak
önledi. Ancak Sovyet ordusunun çekilmesinden sonra da Azerbaycan‟da
direniĢ devam etti. Kasım-Aralık 1946‟da süren çatıĢmalar sonrasında
Tahran, Azerbaycan‟da yeniden kontrolü sağlayabildi.348
Azerbaycan ve Ġran tarihi açısından çok önemli olan bu geliĢmeler, bir
taraftan da dünya siyasetinin 50 yılına hükmedecek olan Soğuk SavaĢ ve iki
kutuplu dönemin de baĢlangıcı olmuĢtur. Mackey, bu dönemde, Ġran‟da
Türkçe “Yengi Donya” (yeni dünya) olarak bilinen ABD‟nin, Sovyet yayılması
karĢısında ilk adımı attığını ve ġah‟a destek olduğunu belirtmektedir.
Mackey, ġah‟ın ABD‟yi Ġran‟a çektiğini, bunun Ġran‟la ABD arasında
baĢlayacak kartal-aslan ittifakının önünü açtığını, ABD‟nin de Stalin
liderliğindeki Sovyet yayılması karĢısında sıkı bir müttefike kavuĢtuğunu
yazmaktadır.349
SSCB birliklerinin, bu dönemde Ġran‟da ayrılıkçı bir Azerbaycan
hareketinin destekleyicisi oldukları, 21 Mart 1945‟ten 12 Aralık 1946‟ya kadar
yaĢamıĢ olan Azerbaycan Muhtar Hükümeti‟nin SSCB‟nin Ġran‟a yönelik
politikasının bir sonucu olduğu yaygın olan bir savdır.350 Ancak bu konuda
farklı görüĢler de söz konusudur. ÇeĢitli kaynaklarda Azerbaycan Demokrat
Hükümeti‟nin kurucusu Seyyid Cafer PiĢeveri‟nin351 sol fikirlerden etkilenmiĢ
348
Sandra MACKEY, a.g.e., 240-241.
350
Kinzer, Azerbaycan yerel milis gücünün silahlarının Moskova‟dan geldiğini ve bunların bir
ara Azerbaycan‟ı tamamen ayırabildiklerini yazmaktadır. Ancak ona göre olağanüstü
yetenekli bir devlet adamı olan Ahmet Kavam Moskova‟ya gitmiĢ ve Stalin‟i bir çatıĢmanın
eĢiğinden dönmeye ikna etmiĢtir. Moskova, askerlerini geri çekerken ABD‟li General
Schwarzkopf‟un jandarmaları da bölgenin baĢkenti Tebriz‟e girmiĢtir. Bkz. Stephen KINZER,
a.g.e., 89. Ayrıca Bkz. Fahir ARMAOĞLU, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi; 1914-1990, Cilt I. 19141980, Ankara, ĠĢ Bankası Yayınları, 1994, 425.
351
PiĢeveri‟nin hayatı ve faaliyetleri ile ilgili olarak Bkz.: Vügar AHMED, M.C. PiĢeveri;
Heyatı, Mühiti ve Yaradıcılığı, Bakü, 1998, ayrıca Bkz.: TAĞIYEVA, ġövket ve Ekrem
349
145
olduğu ve hatta komünist olduğu belirtilmekle beraber onun hareket
noktasının Azerbaycan‟ın bağımsızlığı isteği olduğunu, kurduğu hükümetin ilk
iĢ olarak Türkçe‟yi resmi dil olarak kabul edip Güney Azerbaycan okullarında
Türkçe eğitime baĢlaması gibi faaliyetlerinin de (ayrıca PiĢeveri taraftarlarıyla
Tude yanlıları arasında sonradan su yüzüne çıkan ayrılık ve çatıĢmanın da)
bunun göstergeleri olduğunu ortaya koyan yazarlar da mevcuttur.352
Laçiner ve Demirtepe konuya iliĢkin çalıĢmalarında büyük ölçüde
Wimbush‟un görüĢlerini kabul etmiĢ görünmektedirler.353 Makalelerinde
“Shia-Persian Azeris” Ģeklindeki terminolojik yanlıĢ da muhtemelen böyle bir
etkilenmeden kaynaklanmıĢtır.354 Oysa Aras‟ın iki tarafındaki Azerbaycan
Türkleri‟nin modernleĢme ile baĢlayan uzun bir millî bilinçlenme dönemini
yaĢadıkları, bu dönemde, güneyde Hıyabani‟nin Azadistan giriĢiminin de
kuzeydeki Tağıyef faaliyetlerinin de; Ali Merdan TopçubaĢı, Ali Bey
Hüseyinzade ve Ahmet Ağaoğlu gibi isimlerin faaliyetlerinin de büyük etkileri
olduğu bilinmektedir. Bu geliĢmelerin Sovyet politika ve propagandasından
önce, Çarlık döneminde baĢlamıĢ olması, Azerbaycanlı Türk kimliğinin
geliĢimini Sovyet Azerbaycan‟ındaki faaliyetlerle ve Moskova‟nın Ġkinci Dünya
SavaĢı sonrasındaki Ġran politikası ile irtibatlandırmayı anlamsız kılmaktadır.
Elbette Azerbaycan Demokratik Hükümeti‟nin yıkılmasından sonra
güneyden kuzeye yaĢanan göç ve sürgünün, kuzeydeki Sovyet yönetiminin
bu konuda sürdürdüğü Azerbaycan politikasının etkileri olmuĢtur. Ali Tude,
BalaĢ Azeroğlu, Medine Gülgün gibi Güneyli aydınlar Sovyet Azerbaycanına
REHĠMLĠ, Semed BAYRAMZADE, Güney Azerbaycan, Bakü, 2000, Orxan NeĢriyyat ve
Poliqrafya Evi, 259-283.
352
Mehmet Metin ÖREN, a.g.e., 89-102.
353
Bkz. Enders S. WIMBUSH: “”Divided Azerbaijan: Nation-Building, Assimilation and
Mobilisation Between Three States”, Der. William O. McCAGG ve Brian D. SILVER, Soviet
Asian Ethnic Frontiers (New York, 1979)”
354
Sedat LAÇĠNER ve Turgut DEMĠRTEPE: “”Nationalism as an Instrument in a Socialist
Foreign Policy: The Southern Azerbaijan Problem in Soviet-Iranian Relations”, The Review
of International Affairs, 3, 3, (Ġlkbahar 2004), 446.” Aynı çalıĢmanın sonuç bölümünde bu kez
“Güney Azerbaycan Ġran‟ın dört eyaletinden en büyüğüdür” Ģeklinde gerçeği yansıtmayan bir
cümle de vardır. Ġran‟da Güney Azerbaycan diye bir eyalet hiçbir zaman olmadığı gibi, eyalet
sayısı da hiçbir zaman 4 olmamıĢtır.
146
göç
etmiĢlerdir.
Bunların
eserleri,
Sovyet
Azerbaycanında
“Güney
meselesi”nin topladığı ilginin de etkisiyle büyük itibar toplamıĢtır. Denilebilir ki
bu tarihten itibaren, uzun süre Güney‟in siyasi durumu büyük ölçüde
kuzeydeki aydınlara
kalacaktır.355 Ancak bu,
güneydeki Azerbaycan
hareketinin varlığını da ortadan kaldırmamaıĢtır.
Bütün değerlendirmelerden Ģu sonucu çıkarmak mümkündür ki,
PiĢeveri‟nin Azerbaycan Demokrat Hükümeti giriĢimi Sovyetler Birliği ile
ilgisiz değildir. Özellikle Sovyet Azerbaycanı‟nın çeĢitli düzeylerde ve
Moskova‟nın bilgisi dâhilinde Tebriz‟e destek verdiği anlaĢılmaktadır. Ancak
PiĢeveri ve Azerbaycan Demokrat Hükümeti mensup ve taraftarları Ġran‟ın
kuzeybatısını BolĢevikleĢtirmekten çok Türkçe‟nin resmi dil olduğu bağımsız
bir Azerbaycan‟a bir adım daha yaklaĢmak fikrinden etkilenmiĢlerdir. Dahası,
Ferruh ve Ahmadi gibi araĢtırmacıların yaklaĢımları Azerbaycan Demokrat
Hükümeti giriĢimi öncesinde Azerbaycan merkezli millî ya da etnik nitelikli bir
hareketin varolmadığını, bu giriĢimin de doğrudan ve temelsiz bir Sovyet
operasyonu olduğunu ispat etme gayretleridir. Hâlbuki öncelikle ekonomiye
dayalı açıklamalarla hareket etse de Keddie, Azerbaycan‟da o tarihe kadar
var olan sıkıntıların niteliğine dikkat çekmektedir. Buna göre, Azerbaycan‟ın
Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında sol hareketlerin merkezi durumuna
gelmesinde, Azerbaycan‟ın diğer Ġran eyaletlerine göre daha fazla vergi
ödüyor olması ve bunun karĢılığını almıyor olması, Azerbaycan Türkçesi‟nin
resmi olarak öğretilmiyor ve resmi kurumlarda konuĢulmasına izin verilmiyor
olması gibi sebepler yanında artan FarslaĢtırma politikasından duyulan
rahatsızlık da etkili olmuĢtur.356
1945‟te Seyid Cafer PiĢeveri önderliğinde kurulan Azerbaycan
Demokrat Hükümeti Tahran yönetiminin kanlı müdahelesi sonucu bir yıl
sonunda yıkılmasına rağmen onun taraftarları düĢüncelerini devam ettirdiler.
1945-1946 yılları arasında PiĢeveri önderliğindeki Azerbaycan Hükümeti
355
356
147
özellikle kültür ve eğitim alanında önemli reformlar gerçekleĢtirmiĢtir. Bu kısa
sürede Azerbaycan Türkçesi Azerbaycan‟ın resmî dili ilan edilmiĢ, okullarda
ve devlet kurumlarında kullanılmaya baĢlamıĢ ve ilkokul öğrencileri için Ana
Dili adlı altı ciltlik ders kitabı yayınlanmıĢtır. Tebriz Üniversitesi kurularak
Türkçe eğitim-öğretim ve Tebriz radyosu tesis edilerek Türkçe yayın
yapılmaya baĢlatıldı. Azerbaycan gazetesi Azerbaycan Demokrat Partisi‟nin
(Fırkasının) resmî organı olarak siyasî, edebî ve sosyal konularda makaleler
neĢretti. Onlarca Türkçe kitap, dergi ve gazete yayınlanmaya baĢladı.
Tebriz‟de Güney ve Kuzey Azerbaycan Ģairlerinden ibaret bir Ģairler meclisi
oluĢturuldu.
Sahir, Sehend, BalaĢ Azeroğlu, Medine Gülgün, H. Biluri, Y. ġeyda ve
birçok ünlü Ģair ilk Türkçe Ģiirlerini orada okudular. ġairler meclisinde okunan
Ģiirler toplanarak 1945 yılında ġairler Meclisi adlı 80‟den fazla Ģairin Ģiirlerini
içeren bir antoloji Ģeklinde hazırlanmıĢtır. 1941-1946 yılları arasında ülkenin
yabancı güçler tarafından iĢgali sırasında ve merkezî hükümetin zayıfladığı
bir dönemde Azerbaycan sosyal ve siyasal mücadelelerin odak noktası
hâline geldiği gibi Azerbaycan Türk edebiyatı da çiçeklenmeye baĢlamıĢtır. O
zamana kadar daha çok gazel ve hiciv Ģiirler yazan Ali Fitret, M. Biriya, H.
Sahaf ve Mahzun gibi Ģairler artık millî ve içtimaî konularda Ģiir yazmaya
baĢladılar. Uzun yıllar yasaklı ve boğuntulu ortamda yaĢadığından dolayı
Farsça Ģiir yazan Habip Sahir‟in Türkçe Ģiir yazması için güzel bir ortam
sağlandı. Azerbaycan Hükümetinin 1946 yılında kanlı Ģekilde ortadan
kaldırılmasından sonra Tahran devletinin fermanıyla Türkçe yayınlanmıĢ olan
bütün kitaplar toplatılıp imha edildi ve Türkçe yeniden yasaklandı.357
c. Soğuk SavaĢ Dönemi ve Devrime Kadar Azerbaycan Meselesi
1960‟lı yıllarda Pehlevi yönetimi millî azınlıkların tarihine, diline,
edebiyatına, folklor ve etnografyasına ait bazı eserlerin neĢrine imkân
357
148
tanıyordu. Azerbaycan‟ın ayrı ayrı Ģehirlerinin etnografyası hakkında
monografi ve makaleler de yayımlandı. Azerbaycan Türk folkloruna ait
kitapçıklar neĢredildi. Bu yıllarda Tebriz, Erdebil ve Urmiye Ģehirlerinde
Farsça, aralıklarla 7 adet haftalık dergi, bir adet de günlük (Azerbaycan
adında) gazete vardı. 1970'lerde ise bu sayı beĢe düĢtü. Tarih ilmi tamamen
siyasî polisin nezareti altındaydı. ġah rejimi millî Ģuurun artmasında
edebiyatın büyük rolünü dikkate alarak, Türkçe edebî eserlerin neĢrine izin
vermiyordu. Azerbaycan edebiyatının büyük zorluklarla yayımlanmıĢ (bazıları
gizli) eserlerinin sayısı çok azdır.358 1960‟larda Ġran‟da Azerbaycanlı solcu
bazı yazarlar milliyetçi ve sol görüĢlerini içeren edebi ürünler vermiĢlerdir.
Bunların en meĢhurları Samed Behrengi ve Gulam Hüseyin Saidi‟dir. 19641965‟te bir grup Azerbaycanlı gençle birlikte Reza Beraheni‟nin, yine
1960‟larda Ali Tebrizli ve Ali Rıza Nabdel‟in yazılı ve fiili Fars milliyetçiliği ve
asimilasyon karĢıtı faaliyetleri olmuĢtur. Nabdel‟in sınıf kimliğini önceleyen
daha sol bir tutumu olduğu belirtilebilir. 1970‟ler boyunca ise Azerbaycan
Türkleri, petrol fiyatlarındaki yükseliĢin etkisiyle Tahran‟da geliĢen sanayi
nedeniyle baĢkente doğru akmaya baĢlamıĢlardır.359
d. Devrim, Ġran Ġslâm Cumhuriyeti ve Azerbaycan Meselesi
Devrimin gerçekleĢmesinde etkili olan “merce-e taklid” din adamlarının
sayısı fazla değildir. Hatta sadece üç isim verildiğinde bunların birinin
Humeyni birinin Talegani birinin de ġeriatmedari olduğu görülmektedir.
ġeriatmedari ılımlı bir anayasacı olarak tanımlanan 1905 Tebriz
doğumlu ġii Türk din adamıdır. 19 yaĢında Kum‟a giderek, orada ġeyh
Abdülkerim Hairi Yezdi‟nin yeniden canlandırdığı Kum ekolüne katılmıĢtır.
Humeyni ile sınıf arkadaĢı sayılır. Kum‟da müçtehid olmuĢ ve Necef‟e
358
Nesib NESĠBZADE: Ġran‟da Azerbaycan Meselesi, (Bakü, 1997), 93-94‟ten naklen Dr.
359
Brenda SHAFFER: Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity,
(Cambridge-Massachusetts 2002), 59-64.
149
dönmüĢ ve burada daha yüksek tahsile devam etmiĢtir. PiĢeveri‟nin
giriĢiminin de gerçekleĢtiği yıllarda 15 sene Azerbaycan‟da (Tebriz‟de) ders
vermiĢtir.
Ayetullah
Burucerdi
tarafından
Kum‟a
çağrılmıĢ
ancak
Azerbaycan‟la bağlarını koparmamıĢtır. 1962-63 yıllarında gerçekleĢen ġah
karĢıtı isyanda önemli rol oynadığı söylenir; hatta bu dönemde Humeyni‟nin
hayatını kurtardığı iddia edilir. Keddie, ġeriatmedari‟nin, ġah karĢıtı kitlesel
gösterileri desteklediğini
ve 1906-1907 Anayasası‟nın kesin biçimde
uygulanmasını talep ettiğini ancak bu talebin onun Humeyni ile farklılığını
ortaya koymakta olup müçtehidlerin güce ortak olduğu anayasalı bir
monarĢiye rıza gösterdiğini ispat ettiğini belirtir.360
Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin kuruluĢ aĢamasında Türkler etkin rol
oynamıĢlardır. 1978 yılı 7 Ocak tarihinde Kum‟da meydana gelen ve 20
medrese öğrencisinin öldürülmesine yol açan olaylar, devrim sürecinin ilk
kitlesel olaylarının sebebi kabul edilir. Bu olaydan sonraki, ikinci olay
Tebriz‟de gerçekleĢmiĢ, Kum‟da ölenlerin kırkıncı günü anılırken 1978
ġubat‟ının 18-19‟unda Tebriz‟de meydana gelen ayaklanma bir anda
Tebriz‟in kontrolünün ġah‟ın elinden çıkmasına neden olmuĢtur.361
Tebriz‟de önce Üniversite‟de gösteriler yoğunlaĢmıĢ, sonra esnaf,
Nisan ayında öğrencilere kepenk kapatarak destek vermiĢtir. Önceki olayların
kırkıncı gününde yapılan gösterilerde bir öğrenci daha öldürülünce
gösterilerin boyutu biraz daha büyümüĢtür. Olaylar, Urmiye, Zencan ve
Hemedan gibi Azerbaycan Ģehirlerine yayılmıĢtır. 10 Aralık‟ta Tebriz‟de
devrim sürecindeki en büyük gösterilerden biri olan 700.000 kiĢinin katıldığı
yürüyüĢ gerçekleĢmiĢtir. Azerbaycan‟daki olaylar 16 Ocak‟ta ġah ülkeyi terk
edene kadar devam etmiĢtir. ġah‟ın ülkeyi terk etmesinden 1 gün sonra
Azerbaycan Türkçesinde Ulduz gazetesi yayınlanmaya baĢlanmıĢtır. Gazete
360
361
150
etnik haklardan bahsetmiĢ ve Türkçe kullanımın hür olması talebini
yazmıĢtır.362
1979 sonrasında millî kültür alanında önemli bir adım atılmıĢtır. Bu,
“Varlık” dergisidir. Kalp cerrahı Türkolog Prof. Dr. Cevat Hey‟et ve Hamid
Nutki editörlüğünde yayın hayatına baĢlayan Varlık, adıyla hem Türkçe‟yi
hem de Türklüğün varlığını vurgulamaktaydı. Arap alfabesiyle Azerbaycan
Türkçesi ve Farsça olarak yayınlanmaya baĢlayan Varlık‟ta, Türkiye ve
Sovyet Azerbaycan‟ından yazı ve Ģiirlere de yer verilmiĢtir. Varlık‟ı sol eğilimli
YoldaĢ takip etmiĢ, bunları daha düzensiz çıkan Türkçe yayınlar olarak Molla
Nesreddin, Dede Gorgud, Köroğlu, Çenlibel ve Azerbaycan Sesi izlemiĢtir.363
1979 Aralık ayında Tebriz isyanı bahane edilerek parti kapatılmıĢ,
ġeriatmedari ev hapsinde gözetim altında kaldıktan bir süre sonra vefat
etmiĢtir.364 ġeriatmedari, yeni rejimde din adamlarının (yargı müstesna)
yönetime katılımlarını eleĢtirmiĢtir.365 Ġran milliyetçiliği perspektifinden yaptığı
yorumda Hamid Ahmadi, ġeriatmedari‟nin Azerbaycan Türklerinden destek
görmediğini ima etmekte, “Azerilerin” ġeriatmedari ev hapsindeyken de
herhangi bir gösteri yapmadıklarını iddia etmektedir.366
Bu kültürel boyutun dıĢında Azerbaycan‟da hareketli bir siyasi faaliyet
de sürmüĢtür. Humeynistlerin Ġslam Cumhuriyeti Partisi‟ni kurmalarının
hemen ardından ġeriatmedari taraftarları da Azerbaycan‟da Müslüman
Halkın Cumhuriyetçi Partisi‟ni (MHCP) kurmuĢlardır. MHCP, Nehzet-e Azadi
(Hürriyet Hareketi) ile birlikte bütün Ġran‟daki en önemli siyasal merkez
konumuna gelecektir.367 ġu halde, Ġslam Cumhuriyeti Partisi, Cephe-ye Millî
(Milli Cephe), Tûde, Nehzet-e Azadi ve MHCP dıĢında ciddi bir siyasi
örgütlenme olmayıp, MHCP bunların içinde doğrudan bölgeselliğe ve
Azerbaycan‟a vurgu yapan tek harekettir. 1979 ġubat‟ında kurulan ve Halk-ı
362
Brenda SHAFFER: Borders and Brethren, a.g.e., 84.
Brenda SHAFFER: Borders and Brethren, a.g.e., 86-88.
364
365
366
367
363
151
Müselman (Hezb-i Cumhuri-ye Helg-i Moselman-i Ġran) olarak anılacak parti
pek çok Ģehirde teĢkilatlanmıĢtır. Yayın organı Farsça yayın yapan Halk-ı
Müselman gazetesidir. Partide Tahran‟ın Azerbaycanlı esnafı da etkili
biçimde yer almıĢtır. Tahran‟da Uzmanlar Meclisi toplandığı zaman,
MHCP‟nin
Azerbaycan
kolu
Eyaletler
Meclisi‟nin
kurulması
fikrini
desteklemiĢtir. Öte yandan bu dönemde kurulmuĢ olan Encümen-i
Azerbaycan da Tahran‟la konfederal iliĢki kurulmasını talep edecek kadar
ileriye gidiyor ve yönetsel, yargısal, ekonomik ve hatta güvenlik iĢlerinin
doğrudan Azerbaycan elinde olmasını istiyordu. Sadece MHCP taraftarları
değil, ġeriatmedari de bizzat muhtariyet istediğini beyan etmiĢtir. 368
Bu dönemin tipik özelliği Humeyni‟nin önemli her konudaki kararında,
karĢısında ġeriatmedari‟yi ve onun arkasında da Azerbaycanlıları gördüğü
dönemdir. Anayasa meselesi zıtlaĢmayı doruğa çıkarmıĢtır. ġeriatmedari‟nin
de etkisiyle Azerbaycan Türklerinin çoğu 2 Aralık Anayasa referandumunu
boykot
etmiĢlerdir.
Ancak
merkezin
kontrolündeki
Tebriz
radyosu
ġeriatmedari‟nin anayasanın olumlu oylanması için fetva çıkardığı haberini
yaymıĢtır. Bunun üzerine, referandum günü Tebriz‟de büyük bir protesto
gösterisi yapılacaktır. Bu arada 5 Aralık‟ta ġeriatmedari‟nin evine bir saldırı
düzenlendi ve MHCP taraftarları bu olayla daha da öfkelendiler. Bu saldırıyı
resmi yetkililer Afganistanlılara atmaya çalıĢsa da herkes arkasında
Humeyni‟yi görmekteydi. 6 Aralık‟ta bir baĢka protesto yapıldı. Bu gösteriden
sonra göstericiler, Radyonun ve sivil havaalanının kontrolünü ele geçirdiler.
Hatta bu dönemde hava kuvvetleri mensuplarının da ġeriatmedari yanlısı
gösterilere katıldığı belirtilir. Olaylar Tebriz‟le sınırlı değildi. Erdebil‟de MHCP
taraftarları tüm hükümet tesislerini kontrol altına aldılar. Hatta ceza evindeki
tutukluları serbest bırakıp yerine Devrim Muhafızlarını hapsettiler. MHCP
merkezin varlığına yönelik silahlı ve millî bir Azerbaycan hareketi haline
gelmiĢti. Olaylar üzerine, Humeyni bir taraftan ġeriatmedari‟nin evine bir
uzlaĢma ziyareti gerçekleĢtirdi diğer taraftan da “eğer isyancılar Tebriz‟i
368
Mehmet Metin ÖREN, a.g.e., 202.
152
bırakmazsa bombalarız” tehdidinde bulundu. ġeriatmedari, yeni yaĢanan
kanlı Kürt olaylarının bir benzerinin olmaması için uzlaĢma yolunu tercih
etti.369
ġeriatmedari‟nin isteği ile Azerbaycan‟daki MHCP kontrolü bir anda
sona erdirildi. Ancak MHCP‟liler kısa süre sonra bunun bir Humeyni oyunu
olduğunu anlayıp Tebriz‟deki haberleĢme kulesinin kontrolünü tekrar ele
geçirdiler. Birkaç defa el değiĢtiren kule 5 hafta MHCP‟lilerin elinde kaldı. Bu
arada ġeriatmedari taraftarı 700.000 kiĢilik bir gösteri daha yapıldı. Devrim
Muhafızları ile MHCP‟liler arasında çatıĢmalar çıktı ve Humeyni, Azerbaycan
dıĢından bölgeye birlikler sevketmek zorunda kaldı. 12 Ocak‟ta 11 MHCP
lideri idam edildi. Bundan sonra ġeriatmedari siyaseten gayrıresmi olarak
sınırlanmıĢ ve ölene kadar Humeyni tarafından ev hapsinde tutulmuĢtur.370
Mackey, ġeriatmedari‟nin Azerbaycanlıların lideri olarak Humeyni için
HMÖ‟den
daha
büyük
cezalandırılamayacağı
için
bir
tehlike
Humeyni‟nin
olduğunu,
Gotbizade
yönlendirmesiyle
radikal
gibi
din
adamları tarafından ihraç edildiği yorumunu yapar.371
e. Kültürel Faaliyetler ve Talepler
Ġran Ġslâm Cumhuriyetinin kuruluĢ yıllarında Ġran Türkleri Tebriz Tiyatro
Cemiyetini kurmuĢ, ArĢın Mal Alan, MeĢedi Ġbad gibi meĢhur eserler
sahnelenmiĢtir. Tebriz‟de her hafta sonu âĢıkların saz çalıp Ģiir söylemeleri
uzun sürmemiĢ, 1980 yılının sonlarına doğru bu faaliyetler Ġslâma aykırı
görülmüĢ ve yasaklanmıĢtır.372
369
Brenda SHAFFER: “”Ġran‟da Azerbaycanlı Ortak Kimliğinin OluĢumu”, Azerbaycan Türk
Kültür Dergisi, 339, (Mayıs-Haziran 2001), 23-27.”
370
371
372
TAĞIYEVA, ġövket A.: “”1978-79. Ġller Ġran Ġngilabından Sonra Cenubi Azerbaycan‟da
Millî Hüguglar Uğrunda Mübarize”, Cenubi Azerbaycan Tarihi Meseleleri, Elm Yay., (Bakü,
1991), 143-175”ten naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 59.”
153
Ġran Ġslâm Cumhuriyeti geçmiĢte ġah yönetiminin etnik ve kültürel
asimilasyonuna uğrayan baĢta Türkler olmak üzere, Fars olmayan halkların
talepleriyle karĢılaĢtı. Ġlk dönemlerde bu halklara bazı idarî ve kültürel
hakların verileceği yönetim tarafından ifade edilmiĢtir. 1979‟da Tahran
Üniversitesi‟nde Ġran Hukukçular Cemiyeti‟nin davetiyle “Ġran kavimlerinin
kültürel sorunları ve Ġran Ġslâm Cumhuriyeti Anayasası” konusunda Ġran‟ın
çeĢitli etnik ve siyasî gruplarının da katılımıyla gerçekleĢen toplantıda,
hazırlanmakta olan Ġran Anayasası‟nın değiĢik ilkeleri ele alınmıĢtır. Bu
toplantıda Azerbaycan Cemiyeti tarafından Prof. Dr. Cevat Hey‟et, Prof. Dr.
Hamit Nutki ve Dr. H. Kâtibi Anayasa‟ya “okul eğitimi 4. sınıfa kadar ana
dilinde ve ondan sonra ana dili ve Fars dillerinde olacaktır” ve “Radyotelevizyon ve bütün kitle iletiĢim araçları kavmî, yerel ve millî kültürün
geliĢtirilmesine hizmet edecektir” maddelerinin eklenmesini istemiĢlerdir.373
Buna benzer talepler Ġran‟daki Arap, Kürt, Beluç, Türkmen ve Gilekler
tarafından da ileri sürülmüĢ, özellikle Kürtlerin çıkıĢları bu dönemde
bastırılmıĢtır. Muhtariyet talepleri rejime ve ülkeye yönelik bölücü bir hareket
olarak nitelendirilmiĢtir. Ġran Anayasasının 19. maddesinde bütün kavimlerin
eĢit haklara sahip oldukları belirtilse de 15. maddede Farsça resmî ve
zorunlu dil statüsüne sahip, Türkçe ve diğer dillerin okullarda öğretilmesi ise
sanki devletin görevi değilmiĢ gibi serbest bırakılmıĢtır. Ġran Anayasasına
göre, “Ġran‟ın resmî ve ortak dili ve yazısı Farsça‟dır. Senetler, bütün resmî
belgeler, yazıĢmalar, metinler ve ders kitapları bu dil ve bu alfabeyle
olmalıdır. Ancak mahalli ve kavmi dillerin basında ve kitle iletiĢim araçlarında
kullanılması ve
onların
edebiyatlarının
Farsça‟nın
yanında
okullarda
öğretilmesi serbesttir.”374
373
Hamit NUTKĠ: “”Mesele-ye Ferheng-e Akvam-e Mohtelef-e Ġran ve Kanun-e Esasi
Cumhuri-ye Ġslâmi”, Varlık, 2, (1979), 12-13”ten naklen Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza
HEYET: a.g.m., 57.”
374
Ġran Ġslâm Cumhuriyeti Anayasası, Çev. Abdullah Ünlü, Evrensel Yay., (Ġsyanbul, 1996),
31.
154
Devrime kadar Ġran Türkleri arasında ana dillerinin kullanımının yasak
edilmesi neticesinde okuma yazma bilenlerin az olmasını dikkate alan bazı
parti ve cemiyetler gazete ve dergi neĢretmenin yanında Türkçenin
öğretilmesine ve yazılmasına yönelik kurslar açtılar. Tebriz evlerinde Türkçe
dilbilgisi kurslarının açılmasında M. T. Zehtabi‟nin büyük rolü olmuĢtur.
Tahran ve Kum üniversitelerinde ise C. Hey‟et Türk dili ve edebiyatı tarihi
alanında, H. Nutki dilbilgisi, M.A. Ferzane Azerbaycan halk edebiyatı ve H.
Sadik dilbilgisi sahasında, Azerbaycanlı öğrencilerin açtıkları özel kurslarda
Türkçe ders veriyorlardı. Son yıllarda, Ġran‟ın birçok üniversitesinde (Tahran
üniversiteleri, Tebriz, Urmiye, Erdebil, ReĢt, Ġsfahan, ġiraz, Zencan, Kerec
vs.) öğrencilerin kiĢisel giriĢimiyle Türkçe kurslar açılmıĢ, bu kurslarda
A.Sarrafi halk edebiyatı ve folklor ağırlıklı dersler verirken, Ġ. Refref, Ġ. Hadi,
DaĢkın, Ġmami, T. Hudâyi, H. Gamberpur, H. RâĢidi, M. R. Hey‟et tarafından
Türkçe öğretimi gerçekleĢtirilmiĢtir.375
Ġran
Ġslâm
Cumhuriyeti‟nin
belli
dönemlerinde
liderlik,
CumhurbaĢkanlığı, BaĢbakanlık ve Silahlı Kuvvetler Komutanlığı gibi önemli
makamlar Türklerin elinde olmuĢtur (S. A. Hameney; Lider ve eski
CumhurbaĢkanı, Beni Sadr; ilk CumhurbaĢkanı, M. H. Mûsevi; eski
BaĢbakan, Mûsevi Erdebilî; Adliye Bakanı, Safevi Devrim Muhafızları Ordusu
BaĢkanı vs.)376
Ayrıca Süleyman Rüstem, Kamran Mehdi, Enver Memmedhanlı ve
Cafer Handan gibi “kuzeydeki güneyli edebiyatçılar”, Ġran‟da Azerbaycan
Türkleri‟nin bir millî kimliğe sahip olmaları için faaliyet göstermiĢler, onların
eserleri de “hasret edebiyatı” olarak bilinen yeni bir edebî çevre doğurmuĢtur.
Azerbaycan‟ın edebiyatında önemli yeri olan bu akım ve çevre özellikle
1980‟lerde Bakü radyosu yayınlarına geçmiĢ ve güneyde etkili olmuĢtur.377
375
Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 59.”
377
376
155
Devrimden hemen sonra kurulan Tebriz ġairler ve Yazarlar Cemiyeti
1980‟li yılların baĢında yayın organı Ülker dergisinde devrimi öven yazılara
Türk dilinde yer veriyordu. Yine bu yıllarda Tebriz‟de Genç ġair ve Yazarlar
Cemiyeti Genclik adlı yayın organı ile aynı doğrultuda yayın yapmaktaydı.
1979 Nisanında Tahran‟da kurulan Azerbaycan ġairler ve Yazarlar Cemiyeti
1981 ġubatında GüneĢ mecmuasını çıkarmıĢtır. 1979 Martında Tahran‟da
faaliyete baĢlayan Azerbaycan Medeniyeti Cemiyeti ünlü Ģair Habib Sahir‟in
öncülüğünde kurulmuĢtur. YoldaĢ, Ġnkılâp Yolunda, Yeni Yol ve birçok dergi,
Ġran Türklerinin sorunlarını ve taleplerini ele alan yazıların yanı sıra, Marksist
görüĢlere yer verdiğinden zaman zaman rejim tarafından kapatılmıĢtır. Adı
geçen dergilerin çıkarılmasında Hüseyin Düzgün‟ün hizmetleri büyüktür.
Tahran‟da Azerbaycan meselelerini araĢtıran bir grup, Çenlibel gazetesini
çıkarmıĢtır. Hiçbir grup ve partiyle ilgisi olmayan bazı dergiler de bu dönemde
yayımlanmaya baĢlamıĢtır. Cevat Hey‟et‟in öncülüğünde çıkan Varlık,
Tebriz‟de yayınlanan Dede Korkut dergileri ve Furûg-i Azadi gazetesinin ünlü
Ģair Yahya ġeyda‟nın denetimindeki Türkçe bölümü Türk kültürü yolunda
önemli görevler görmüĢlerdir. 50 yıllık Pehlevî idaresi altında oluĢmuĢ yayın
yapma açlığı içinde; onlarca dergi, yüzlerce kitap neĢrini devrimin ilk
yıllarında gerçekleĢtirdiler. Yukarıda ismini saydığımız dergi ve gazetelerin
dıĢında Türkçe ve Farsça çıkan bazı dergi ve gazeteler ise Tebriz‟de Odlar
Yurdu, Ulduz, Araz gazetesi, Molla Nesreddin, Dede Korkut dergileri,
Sarab‟da
Veten
Uğrunda
gazetesi,
Tahran‟da
Azadlık,
Köroğlu,
Azerbaycan‟ın Sesi dergileridir. Bu dergilerin tamamına yakını 1979-1980
yılları arasında neĢredilmiĢ bir çoğu birkaç sayı çıkabilmiĢ, bazıları maddî
sıkıntılardan dolayı, bir kısmı ise Ġran yönetimi tarafından çeĢitli bahanelerle
kapatma yoluna gidildiğinden yayın hayatı sona ermiĢtir. Varlık dergisi
zamanımıza kadar yayınını sürdürmüĢtür.378
378
Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 58-59.”
156
f. 1990 Sonrasında Güney Azerbaycan Meselesi ve GAMOH
1980‟ler boyunca Azerbaycan siyasi hareketlerinde bir durgunluk
olmakla birlikte, Türkiye ve Azerbaycan‟a ilgi devam etmiĢ, sosyal ve kültürel
bakımdan Azerbaycanlı Türk kimliği geliĢimini sürdürmüĢtür. Sovyetler Birliği
içinde 1985‟ten itibaren yaĢanan geliĢmeler Baltık ülkeleri ve Doğu
Avrupa‟daki toplumlar üzerinde olduğu kadar Kafkasya ve Türkistan
toplumları üzerinde de etkili olmuĢtur.
1987-88‟den itibaren Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki gerginliğin
ortaya çıkması, Azerbaycan Halk Cephesi‟nin bir siyasal hareket olarak
güçlenmesi ve kitleselleĢmesi, güneyde de tesirleri olacak bir değiĢikliktir.
Ġleriki bölümlerde ele alınacağı üzere, Azerbaycan Halk Cephesi, Türk
milliyetçiliğine dayalı bir Sovyet karĢıtı Azerbaycan hareketi olarak geliĢmiĢ
ve bütün Sovyetler Birliği coğrafyasında tanınmıĢtır.
A. AHCP, 31 Aralık ve 20 Ocak
Azerbaycan‟ın 1988-89‟dan itibaren millî bir harekete yönelmesi,
bunun Azerbaycan Halk Cephesi hareketi olarak örgütlü bir hale gelmesi,
Rafsancani hükümeti tarafından da “millî” bir hareket olarak görülmüĢtür.
Diğer taraftan din adamlarının çoğu, bu hareketi dini bir hareket olarak
görmüĢtür. Kafkasya ve Orta Asya‟daki hareketleri dinî açıdan yorumlayanlar,
bu
hareketleri
Ġslâmi
bir
birlik
altında
toplamayı
önermekteydiler.
Azerbaycan‟daki bağımsızlık ve Halk Cephesi hareketini millî bir hareket
olarak görenler bunun Ġran için bir tehdit olduğunu da değerlendirmiĢlerdir.379
Cephe içinde yer alan ve Güney Azerbaycan‟daki milliyetçi hareketin
tarihi açısından da anlamı olan Musavat‟a atıfla Yeni Musavat adıyla
379
Arif KESKĠN: “”Ġran‟ın Azerbaycan Politikası”, Global Strateji, Sonbahar 2006, 2, 7, 95
157
örgütlenen ve bugün de Kuzey Azerbaycan muhalefetinin gövdesini oluĢturan
Musavat da Azerbaycan‟ın Türk kimliğini vurgulayan bir siyasal anlayıĢa
sahip olmuĢtur. 20 Ocak 1990 olaylarıyla beraber meydanlara hâkimiyeti
tescillenen AHCP, 1992 yılında Elçibey‟i Azerbaycan‟ın CumhurbaĢkanı
yapacaktır. Elçibey, daha 1989 yılında ”izlenecek yol konusunda tartıĢmaya
gerek olmadığını, Türk, Müslüman ve modern olduklarını, bunun da
Resulzade‟nin üç renkli bayrağında temsil edildiğini” açıklamıĢtır. Bu arada
Elçibey‟in 1989‟da Bakü‟de konser verecek olan bir Bulgar grubunun
konserini, Bulgaristan‟daki Türk azınlıkla dayanıĢma hedefiyle engellemesiyle
aynı dönemde Tebrizli aktivistlerin Bulgaristan Türklerine dayanıĢma
göstergesi olarak Bulgaristan muhacirlerine para topladıklarını da hatırlamak
gerekir. Aynı dönemde AHCP, Özbekistan‟daki olaylar nedeniyle sürülen
Ahıska Türkleri‟nin Azerbaycan‟a kabulü için de faaliyette bulunmuĢ ve bunda
baĢarılı olmuĢtur.380
Kuzeydeki
Azerbaycan
Cumhuriyeti‟nin
1991‟de
SSCB‟den
bağımsızlığını kazanmasıyla, Ġran‟daki Azerbaycanlı Türk milliyetçiliği ivme
kazanmıĢ, kültürel ve dilsel haklar konusu pek çok Azerbaycanlı için öncelik
hâline gelmiĢtir.381 Ancak bundan önce 20 Ocak 1990 olaylarının etkilerine
bakmak gerekir.
1989 sonunda Karabağ çatıĢmaları ĢiddetlenmiĢ, 3 Aralık 1989‟da
Dağlık Karabağ Özerk Oblastı Ulusal Konseyi ve Ermenistan Yüksek Sovyeti,
Dağlık Karabağ‟ın Erivan‟daki tek bir hükümetin yönetimi altında bulunan
“BirleĢik Ermenistan Cumhuriyeti”ne katıldığını açıklamıĢtır.382 12 Ocak‟ta
Ermenilerin Karabağ‟daki iki Türk yerleĢim birimine saldırmaları sonucu 12
380
Brenda SHAFFER: Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity,
(Cambridge-Massachusetts 2002), 132.
381
Aylinah
JURABCHI:
“”Who
are
Azeris?”,
The
Iranian,
382
Fahrettin ÇĠLOĞLU, Rusya Federasyonu‟nda ve Transkafkasya‟da Etnik ÇatıĢmalar,
(Ġstanbul 1998), 147.
158
kiĢi ölmüĢ, 22 kiĢi rehin alınmıĢtır.383 13 Ocak‟ta bir Ermeni, baltayla iki Türk‟e
saldırmıĢtır. Bundan sonra Azerbaycan Türkleri ile Azerbaycan‟da yaĢayan
Ermeniler arasında çeĢitli çatıĢma ve kavgalar olmuĢ, bu olaylarda bazı
Ermeniler öldürülmüĢtür.
O
günlerde
Azerbaycan‟da
vatandaĢların
siyasi-sosyal ilgi
ve
etkinliklerinde büyük bir artıĢ olmuĢtur. Ermenistan‟ın haksız giriĢimlerinin
Moskova tarafından desteklenmesi ya da göz yumulması toplumun öfkesine
neden olmuĢtur. Bu öfke, Sovyet yönetiminden duyulan rahatsızlık ve millî
istiklal fikri ile birlikte zirveye yükselerek topyekûn bir coĢku haline gelmiĢtir.
Aslında, Azerbaycan Halk Cephesi‟nin 1990 Mart‟ında yapılacak Parlamento
seçimlerinde galip geleceğini, bu parlamentonun da bağımsızlık ve Karabağ
konularında ciddi kararlar kabul edeceğini düĢünen Moskova, Sumgayıt
olaylarını tezgâhlamıĢ, medyayı da bu provokasyonlarda kullanmıĢtır.
Moskova, 20 Ocak gecesi, etnik çatıĢmayı durdurmak bahanesi ve
Azerbaycan Halk Cephesi‟ni ezmek kararlılığıyla Bakü‟ye müdahaleye
baĢlamıĢtır. Resmi Moskova açıklamasında Azerbaycan Halkının zalim bir
baskı altında olmasından ve Cephe‟nin iktidarı zorla ele geçirmek isteğinden
dolayı müdahale kararı alındığı bildirilmiĢti.
Müdahaleye karĢı direnen, meydanı terk etmeyen insanlar, adeta bir
fırsat bilinerek katledilmiĢtir. Bu katliamda öldürülen ve kimliği tespit edilerek
cenazesi defnedilenlerin sayısı, resmi rakamlara göre 137‟dir. 600‟den fazla
insan yaralanmıĢtır. Öldürülenler arasında çocuk yaĢta olanlar yaĢlılar ve
kadınlar da mevcuttur. Sovyet Hükümeti, Bakü‟de süresi belirsiz bir
olağanüstü hal ilan etmiĢ ve bölgedeki 5.400 kiĢilik ĠçiĢleri Bakanlığı birliğine
takviye olarak 11.600 kiĢilik bir Sovyet Birliği daha sevk edilmiĢtir. Bildiğimiz
gibi daha sonra Azerbaycan Bakanlar Kurulu eski BaĢkanı olan Ayaz
Muttalibov,
383
Azerbaycan
Komünist
Partisi
birinci
sekreteri
yapıldı.
KENGERLĠ, Mehmet: ““Karabağ Azerbaycan Toprağıdır Dünya Durdukça da Öyle
Olacaktır”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, 14”ten aktaran Araz ASLANLI: “Tarihten
Günümüze Karabağ Sorunu”, Avrasya Dosyası, 7, 1, 402.”
159
Azerbaycan‟a ihanet dıĢında hiçbir irade ortaya koyamayan Muttalibov,
Mayıs ayında tek aday olarak Devlet BaĢkanı seçilecektir. Ġki nedenle olaylar
21 Ocak itibarıyla da bitmiĢ sayılmaz. Birincisi, olaylarda yaralananlardan
daha sonra Ģehit olanlar olmuĢtur. Ġkincisi, ev ve otomobillere ateĢ açılarak
yeni canlar da alınmıĢtır. 24 Ocak‟ta Sovyet Birliklerinin Ermenistan‟ı deniz
ablukasından kurtarmak üzere Bakü limanına girdiği de unutulmamalıdır.384
Ġran hükümet yetkilileri Azerbaycan‟da yaĢanan geliĢmeleri millî bir
Azerbaycan hareketi olarak görmüĢ ve tehdit olarak algılamıĢtır. Gerek 20
Ocak‟a gerekse Moskova-Bakü iliĢkilerinin diğer kriz anlarına baktığımızda
Tahran‟ın ciddi tepkilerini göremeyiz. Tahran, “sorunların barıĢçıl yollarla
çözümü” temennisi dıĢında bir tutum belirlememiĢtir.385
Konunun Güney Azerbaycan‟la ilgili boyutunu anlamak bakımından
biraz
daha
geriye
gitmeliyiz.
Hatırlanacağı
üzere
Aralık
1989‟da
Nahcivan‟daki Halk Cephesi mensupları sınır boyunda çeĢitli faaliyetler
düzenlemiĢlerdir. Bir Ģenlik havasında gerçekleĢtirilen yoğun katılımlı bu
faaliyetlerde bütöv Azerbaycan ideali seslendirilmiĢtir. Sınır gösterileri Güney
için özellikle anlamlı olan 12 Aralık‟ta zirveye çıkmıĢtır. Nihayet Halk
Cephesinin bölge yetkilileri sınır görevlilerine bir ultimatom vererek serbest
ticaretin
baĢlamaması
durumunda
sınır
barikatlarını
ve
tel
örgüleri
kaldıracaklarını açıklamıĢlardır.386 31 Aralık gecesi, sayıları binleri aĢan
göstericiler sınır kulübelerini yakmıĢ, tel örgüleri kesmiĢ ve resmi Sovyetler
Birliği ile Ġran arasındaki ancak gerçekte Kuzey ve Güney Azerbaycan
arasındaki sınırı sembolik olarak ortadan kaldırmıĢlardır. Bundan 4 gün sonra
4 Ocak 1990‟da, Bakü‟de, 150.000 insan bu sınırın açılması için toplanmıĢtır.
Göstericiler,
sınırdaki
göstericilerle
dayanıĢma
içinde
olduklarını
açıklamıĢlardır. Bu arada bir miktar kuzeyli, illegal olarak güneye geçmiĢtir.
Halk Cephesi olayları desteklemiĢ ve bir grup aktivist, Moskova‟ya konuyla
384
Fahrettin ÇĠLOĞLU, a.g.m., s.148.
Arif KESKĠN: ““Ġran‟ın Azerbaycan Politikası”, Global Strateji, Sonbahar 2006, 2, 7, 9495”.
386
http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1990/ocak1990.htm
385
160
ilgili talepleri içeren, 1828‟de Azerbaycan‟ın bölündüğünü bildiren bir mektup
göndermiĢtir. Moskova ve Tahran konuyla ilgili olarak görüĢmüĢ ve 7 Ocak‟ta
sınırda bir akraba görüĢmesi kararı vermiĢlerdir. Ġran resmi makamları ve
haber
ajansları
konuyu
Ġslamî-Ġranî
bir
buluĢma
gibi
göstermeye
çalıĢmıĢlardır. Bu olay güneyde kuzeyin ilgi odağı olmaya baĢlamasının da
baĢlangıcı sayılabilir. 19 Ocak‟tan itibaren Bakü‟deki olayların ciddiyeti artmıĢ
ve Moskova müdahaleye fiilen baĢlamıĢtır. 20 Ocak olaylarından sonra ise
güneye önemli miktarda insan geçtiği bildirilmiĢtir.387 Bütöv Azerbaycan
fikrinin yarattığı 31 Aralık gecesinden sonra 20 Ocak, güneyde milli uyanıĢa
ve hareketliliğe önemli katkıda bulunmuĢtur.
AHCP lideri Elçibey‟in Azerbaycan CumhurbaĢkanı olmasından sonra,
bir taraftan Karabağ savaĢı ile bir taraftan da devlet ve toplum inĢası ile
uğraĢılmıĢtır. 22 Aralık 1992‟de Türkçe Azerbaycan‟ın resmî dili ilan edilmiĢ,
Ekim 1992‟de Rus ordusunun Azerbaycan‟dan çıkarılması hukuksal olarak
garanti
edilip
Mayıs-Haziran
1993‟te
Rus
çıkarılmıĢtır.388 Öncelikli olarak Rusya‟ya
birlikleri
Azerbaycan‟da
karĢı atılan ve
Rusya‟nın
Ermenistan‟ı daha fazla desteklemesine neden olan bu adımlar Ģüphesiz
Güney Azerbaycan meselesi bakımından da önemli yansımaları beraberinde
getirmiĢtir.
1990‟ların ilk yarısı, Ġran‟da Azerbaycan Türklerinin genel olarak
Azerbaycan ve Türklük konularına ilgisinin yoğunlaĢtığı, Ġran devlet
mekanizmasının da Kafkaslar ve Türkistan‟daki geliĢmeleri hem bir tehdit
hem de fırsat algılamasıyla görerek harekete geçtiği yıllardır. Bu yıllarda
Güney‟deki Azerbaycan Türkleri, siyasi ve ekonomik baĢarılarıyla orantılı bir
toplumsal statülerinin olmamasından, medya organlarının “Türk” kavramını
olumsuz kullanmasından ve FarslaĢtırma politikalarından daha fazla Ģikâyet
etmeye baĢlamıĢlardır. Kendi kimliklerini ifade eden bir devletin bağımsız
387
Brenda SHAFFER: Borders and Brethren, a.g.e., 136-141.
Nazım CAFERSOY, Eyalet-Merkez Düzeyinden EĢit Statüye Azerbaycan Rusya ĠliĢkileri:
1991-2000, (Ankara 2001), 13.
388
161
olması, bunda en önemli etkendir. Dahası, Türkiye televizyon kanalları bu
yıllarda
bölgeden
izlenmeye
baĢlamıĢ
ve
ortak
kimlik
algılaması
güçlenmiĢtir.389
1994 yılında Güney Azerbaycanlı öğrenciler, Ġran hükümetine ve
Meclis‟teki Azerbaycanlı milletvekillerine mektup gönderme kampanyası
düzenlemiĢlerdir. Bu mektuplarda, iki dilli eğitim sistemine geçilmesinin
vaktinin geldiği, kendilerinin Ġran‟a Müslümanlığın görevleriyle bağlı olup,
Fars dili ile bağlı olmadıkları, resmi yetkililerin Türk diline acilen önem
vermeleri gerektiği, Tebriz, Urmiye, Zencan ve Erdebil‟de yerel Türkçe radyo
ve televizyonların kurulması gerektiği gibi talepler dile getirilmiĢtir.390 Resmi
karĢılık bulmayan bu giriĢimler, 1990‟ların ikinci yarısındaki siyasi faaliyetlerin
zeminini hazırlamıĢtır.
1997‟de Hâtemi döneminin baĢlamasıyla Türkçe dergi ve gazeteler bir
birinin ardınca yayımlanmaya baĢlamıĢtır. Ġran Türkleri Farsça eğitim
aldıklarından ve bazı konuların Türk olmayan Ġranlılar tarafından okunmasını
istediklerinden dolayı gazete ve dergileri iki dilli Türkçe ve Farsça olarak
yayımlamıĢlardır. Bazı dergilerin tamamen Farsça (örneğin Yaprak dergisi),
bazılarının da tamamen Türkçe çıktığı (örneğin Yurt dergisi) görülmektedir.
Bu tip yayın organlarının sayısı azdır. Ġran Türklerinin çıkardığı dergi ve
gazeteler genellikle iki dillidir. Öyrenci adlı dergi Türkçe, Farsça ve Ġngilizce
çıkarken Arap alfabesinin yanında bazen Lâtin alfabesini de kullanmaktadır.
Ġran
resmî
dairelerinin
denetimi
altında
Kuzey
Azerbaycanlılar
için
yayımlanan Körpü adlı gazete Kuzey Azerbaycan yazı dilini ve Kiril (son
zamanlarda Lâtin) alfabesini kullanır. Türkmen Türklerinin Yaprak adlı dergisi
ve Türkmen Türkçesiyle çıkan Sahra gazetesi bulunmaktadır. Özellikle son
beĢ
yıldır
Ġran‟da
üniversite
öğrencilerinin
çıkardığı
dergiler
dikkati
çekmektedir. Tahran, Tebriz, Erdebil, Hoy, Ġsfahan, Zencan, Merend,
Hemedan
389
390
gibi
Ģehirlerde
bulunan
üniversite
Brenda SHAFFER, a.g.e., 172-173.
öğrencileri
millî
Ģuuru
162
yükseltmek, Türk kültürünü araĢtırmak ve yaĢatmak amacıyla otuz civarında
dergi çıkarmıĢlardır. Araz, BakıĢ, BaykuĢ, Birlik, Çağrı, Çiçek, Dan Ulduzu,
Erdem, Heyder Baba, Kimlik, Kopuz, Köroğlu, Nesim, Öyrenci, Sav, Seher,
Toprak, Ulduz, Yurt, IĢık, Ildırım, BarıĢ, Ulkam adlarını taĢıyan dergilerin ad
olarak seçtikleri kelimelerin Türkçe olması ve sembolik anlam taĢımaları da
dikkati çekmektedir. Öğrencilerin çıkardığı dergilerde kullanılan dilin Türkiye
Türkçesinden bir hayli etkilendiği görülmektedir. Öğrenci, öğretmen, uçak,
özel, olay gibi onlarca kelime Türkiye Türkçesinden Güney Azerbaycan
Türkçesi‟ne geçmiĢtir. Bunda, bölgede seyredilen Türkiye televizyonlarının ve
Türkçe kitapların payı olduğu kadar, Türkiye üniversitelerinde okuyan Ġran
Türklerine ait öğrencilerin de önemli katkısı olmuĢtur. Ayrıca Güney
Azerbaycan
öğrencilerinin
yeni
Türkçe
kelime
türetme
eğilimlerinin
güçlenmesi de dikkati çekmektedir. Eskiden dârülfünun ve medrese-ye âli
denilen kelimeye karĢılık olarak Ġran‟da Farsça dâneĢgah ve Kuzey
Azerbaycan ve Türkiye‟de üniversite kelimesi kullanılmaktayken Güney
Azerbaycan‟da Özbek Türkçesinde enstitü anlamına gelen bilim yurti
kelimesinden türeyen biliyurt terimini kullanmaya baĢlamıĢlardır. 391
B. Çöhreganlı ve GAMOH
Mahmudali Çöhreganlı adındaki dilci Azerbaycanlı Türk akademisyen,
1996‟daki parlamento seçimlerinde aday olarak Tebriz‟den 600.000 oy aldı.
O günden itibaren üç defa hapsedildi ve defalarca iĢkence gördü.392 Daha
sonra, Ġran içindeki geliĢmelerden dünyayı haberdar etmek üzere Ġran‟ı terk
etti ve bazı Avrupa ülkeleriyle Türkiye ve ABD‟yi ziyaret etti. ABD‟de,
391
Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 67-68. Ġran‟da çıkan bu yayınlardan
örnekler için ekler‟e bakınız.
392
Çöhreganlı‟ya ilk yöneltilen suçlama ülkeye kaçak yoldan parfüm ve Ģampuan sokarak
vergi gelirlerine zarar vermekti. Avukat edinebileceği ancak mahkeme saatinden 1,5 saat
önce söylendi. Çöhreganlı kendi davasını savundu. Tutulan Ģahitle konuĢmak istediğini
söyledi. Telefonla katılan tanığa “tanıklık için zorlanıp zorlanmadığını sordu” ve tanık cevap
veremedi. Çöhreganlı durumu hâkime yansıtıp bunun adil olmadığını söylemesine rağmen,
hapsedildi. UNHCR/ACCORD, 7th European Country of Origin Information Seminar, Sonuç
Raporu, Berlin, 11-12 Haziran 2001, 99-100.
163
hükümetten, Kongre‟den, medyadan ve araĢtırma enstitülerinden temsilcilerle
görüĢtü. CSIS Kafkaslar Projesi, 8 Ağustos 2002‟de onun temsil ettiği hareket
ve Azerbaycanlıların bugün Ġran‟daki durumu konusunda bilgilenmek üzere
Dr. Çöhreganlı‟yı misafir etti.393 ABD‟nin bu adımı, Türkiye dahil pek çok
ülkede, ABD‟nin Ġran‟a yönelik planlarının bir parçası olarak değerlendirildi.
Ancak Çöhreganlı‟nın mücadele süreci, Ġran‟ın temel tehdidi olacak Güney
Azerbaycan siyasal faaliyetlerini bütünleĢtirici bir etki yapacaktır.
Çöhreganlı, siyasi geçmiĢini Ģu Ģekilde anlatmaktadır: “1996 yılında,
600.000 oy alarak Tebriz‟den Meclis‟e girdim. Benim platformum Ġran‟a
demokrasi getirecek ve 15. madde altında Azerbaycan Türkleri‟ne dil ve
kültür haklarını kazandıracaktı. Rejimin, haklarımızı ihlal eden uygulamalarını
protesto ettim ve anayasanın bizim haklarımıza iliĢkin hükümlerinin
uygulanması talebinde bulundum. Bu rejimin Ġslâm‟ı istismar ettiğini ve
Ġslâm‟ın zulme izin vermediğini söylemek için okullara, evlere, camilere ve
diğer kamuya açık yerlere gittim. Rejim benim “Güney Azerbaycan”ı
uyandıracağıma inandı. Rejimin yetkilileri Tebriz radyosundan istifa ettiğimi
açıklamamı istediler. Fakat bunu yapmadım. Tutuklandım ve iĢkence
gördüm. Tüfek dipçiği ile baĢımdan yaralandım ve bu da vücudumda kalıcı
hasar bıraktı. Eğer televizyondan Türkiye ve Ġsrail‟in bir ajanı olduğumu
açıklarsam bana iĢkence yapmayı bırakacaklarını açıkladılar. Üç defa hapse
atıldım ve Uluslararası Af Örgütü bu nedenle Ġran‟ı iki yıl boyunca insan
hakları ihlaliyle suçladı. Uluslararası dikkat ve BM Genel Sekreteri Kofi
Annan‟ın mektubu sayesinde hapisten kurtuldum. GAMOH‟un son 7 yılda
(1994-2002) ne kadar güçlendiğini gösterdik. Yılda bir defa Babek Kalesi‟nde
toplanıyoruz. 2002 yılındaki Babek toplantımıza 394, rejimin katılımları
caydırmak için kurduğu on arama noktasına rağmen 1.2 milyon insan
katılmıĢtır. Milyonlarca insana dayanan hareketimize 700.000 Azerbaycanlı
Türk öğrenci tarafından öncülük edilmektedir. Ġran tarihinde ilk defa olarak,
393
Dr. Mahmoudali CHEHREGANI: a.g.m.
Babek Kalesinde yapılan toplantıların 2005 yılında gerçekleĢtirilenine yönelik bir el bildirisi
için Ekler‟e bakınız.
394
164
Azerbaycanlı Türk öğrenciler ve entelektüel seçkinler kendilerini Fars elitten
ayırmaktadır. Bizim hareketimiz, Kürtlerle, Araplarla ve hâkim Fars kültürü
tarafından asimile edilen diğer azınlıklarla iletiĢim kanallarına sahiptir.
Kasaba, köy ve Ģehirlerde 1000 kadar komite kurduk. Bu komiteler
Azerbaycanlı Türk nüfusunun kültürel ihtiyaçlarına cevap vermektedir.
Sadece kalemlerimizi ve dilimizi kullanarak geçirdiğimiz altı yıl sonra,
hareketteki bazı arkadaĢlarımız sadece konuĢuyor olmaktan yakınmaya ve
bazıları da “savunma” komiteleri oluĢturmaya baĢladılar.” 395
Çöhreganlı‟ya göre, Ġran hükümeti Azerbaycan Türkleri‟nin yeniden bir
demokrat kalkıĢmanın öncüsü olmasından korkmaktadır. Çöhreganlı‟nın Ģu
ifadeleri, onun Azerbaycan Millî Hareketinin geliĢimi ve kısa tarihi hakkındaki
görüĢlerinin bir özeti niteliğindedir. “Geçtiğimiz yüzyılda, Ġran‟da 4 büyük
devrim olmuĢ, bunların hepsine Azerbaycan Türkleri‟nce öncülük edilmiĢtir.
1905-1911 Anayasacı devrimi, Güney Azerbaycan‟ın merkezi olan Tebriz‟de
baĢlamıĢtır.
1920
yılında
ġeyh
Muhammed
Hıyabani
önderliğindeki
demokratik devrim de Tebriz‟de baĢlamıĢ, Güney Azerbaycan 6 aylığına
bağımsız olmuĢtur. Sovyetler Birliği ve Ġran, bu devleti, onbinlerce
Azerbaycan Türkü‟nü öldürerek, birlikte bastırmıĢlardır. 1945-46 yıllarında
Azerbaycan
Türkleri,
Güney
Azerbaycan‟da
yeniden
bir
devlet
kurabilmiĢlerdir. Bu devlet, bir yıl yaĢamıĢ ve yine Sovyetler Birliği ve Ġran
birlikte bu devlete 40.000 insanı öldürerek son vermiĢlerdir. Bu devletin bir yıl
süren hayatında, Tebriz‟de Türkçe radyo istasyonları kurulmuĢtur. Türkçe
okullar açılmıĢ ve Azerbaycan Türkçesi‟nde yayın hayatı baĢlamıĢtır. Ġran
hükümeti bu devleti bastırdıktan sonra bu yayınların tamamını toplatarak
kamu önünde yakmıĢtır. Güney Azerbaycan için mücadele eden bütün
aktivistler öldürülmüĢ ve/veya iĢkenceye tâbi tutulmuĢtur. Bütün bunların
sonucu olarak Azerbaycan hareketi 50 yıllık kıĢ uykusuna yatırılmıĢtır. 1979
Ġslâm Devrimi‟ne de Tebriz‟deki Azerbaycanlı çoğunluk tarafından öncülük
edilmiĢtir. Ġslâmi hükümet daha önce hiç denenmemiĢti ve Azerbaycan
395
165
Türkleri, ġah rejiminin baskıcı olduğuna, demokratik bir rejimin kurulması
gerektiğine inanmıĢlardı. Ancak sonuç eskisinden daha kötü olmuĢtur.”396
Doktora tezi, Türkçe‟nin Farsça üzerindeki etkileri ve Farsça‟daki
Türkçe kelimeler ile ilgili olan Çöhreganlı, Ġran‟daki en büyük grup Türkler
olduğu halde, bütün devlet televizyonlarının dilinin Farsça olmasına, ülkedeki
100 radyo istasyonunun Farsça olmasına dikkat çekmiĢ ve kültür alanına
iliĢkin Ģu görüĢlerini ifade etmiĢtir: “Biz dünyaya pek çok yazar ve Ģair veren
bir milletiz. Buna Dede Korkut da dâhildir. Dede Korkut Türk Dünyasında
Homer‟e denk bir isimdir; UNESCO 1999 yılını Dede Korkut yılı olarak ilan
etmiĢtir. Oysa Ġran‟ın üniversite sisteminde Farsça için 200 dil bölümü
bulunmakta, fakat Tebriz dâhil hiçbir yerde bir tek Türkçe bölümü bile
bulunmamaktadır.
Ġran‟ın medeni ve demokratik olmayan anayasası bile
bütün
dillerinin
azınlıkların
kamu
alanının
dıĢında
kullanılabileceğini
belirtmektedir. Ġran anayasasının 15. maddesi, Azerbaycan Türkçesi‟nin
Güney Azerbaycan‟da kullanılmasına izin vermektedir; ancak bu kanun
sadece kâğıt üzerinde kalmaktadır. ġah Pehlevi, Azerbaycan Türkleri‟ne
“EĢekler”
demiĢtir.397
kullanmaktadırlar.
Fars
Pehlevi
Ģövenistleri
rejimi
bugün
Azerbaycan
hâlâ
Türkçesi‟ni
bu
küfürü
okullarda
yasaklamıĢ, bu dili kullanmak isteyen öğrencileri kelimenin tam anlamıyla
buna piĢman etmiĢtir. Bizim tek hatamız insan gibi yaĢamak ve kendi dilimizi
konuĢmak istiyor olmamızdır.”398
Çöhreganlı‟nın öne çıktığı ancak pek çok Güney Azerbaycanlı Türkçü
entelektüelin desteklediği bir örgütlendirme ile oluĢturulan GAMOH hareketi,
1997‟den itibaren adı daha fazla duyulan bir yapı haline gelmiĢtir. Resmî
olarak Ġran‟ın toprak bütünlüğünden yana olduğunu; Azerbaycan ya da
Türkiye ile birleĢmeye çalıĢmadıklarını; Ġran‟ı, Azerbaycan Türkleri‟nin
396
Ġran‟da Azerbaycan Türklerine yönelik olarak “Tork-e Har” (EĢek Türkler) ifadesinin
kullanıldığına Ġranist yazarlar da tanıklık etmektedir. Ahmadi, Rıza ġah döneminde
Azerbaycan valisi olan Abdullah Mustovfi‟nin bölgedeki nüfus sayımı için “eĢek
numaralandırması” dediğini yazmaktadır. Hamid AHMADI, a.g.e., 293.
398
397
166
haklarına saygı gösteren federalist bir yapıda görmek istediklerini açıklayan
GAMOH, Ġran‟ın asla Azerbaycan‟ın bağımsızlığını istememiĢ olduğunu ve
Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin bir devlet haline gelmemesi için Sovyetler Birliği
/ Rusya ile çalıĢmıĢ olduğunu da açıklamalarında belirtmiĢtir. Ġran‟ın
parçalanmasına değil, Ġran‟ın yıkılmasını önlemeye çalıĢacaklarını; zira 10
milyon Azerbaycanlı‟nın, tarihsel olarak Azerbaycan olmayan bölgelerde
yaĢamakta olduğunu ve aktif çatıĢma olmasını istemediklerini açıklayan
Çöhreganlı, bağımsızlık ve birleĢme konularının ne olacağını tarihe bırakarak
hareketin tabanına da mesaj vermiĢtir.399
Ancak kritik olan GAMOH-Azerbaycan ve GAMOH-Türkiye iliĢkileri
olmuĢtur. Ġran, iki ülkeyi de bu konuda uyarmıĢtır. Azerbaycan‟a gittikten
sonra kendisine yöneltilen “Azerbaycan Cumhuriyeti yetkilileri, Ġran‟ın
içiĢlerine karıĢmayacaklarını açıkladılar. Size nasıl bir yardımları olabilirdi ki?”
Ģeklindeki soruya cevaben Çöhreganlı Ģunları söylemiĢtir: “Sayın Aliyev‟in
konuyla
ilgili
politikasından
dolayı
memnunum.
Kendisiyle
Ģahsen
tanıĢmadım; ama buna gerek de yoktur. Azerbaycan‟a girmeme izin
verildiğinde havaalanında beni binlerce insan karĢılamıĢtı. Ziyaretimin ikinci
gününde, Millî Güvenlik Bakanı benim güvenliğimi resmen üzerine almıĢtı.
Bütün televizyon kanallarıyla, medya temsilcileriyle ve hatta Aliyev‟in
partisinin mensuplarıyla da görüĢtük. Ben de Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin,
Ġran‟ın içiĢlerine karıĢmaması gerektiğine inanıyor ve Ġran‟ın da artık
Azerbaycan‟ın içiĢlerine karıĢmamasını ümit ediyorum.400
Öte yandan Çöhreganlı‟nın New York‟ta BM‟de temaslarda bulunduğu
sırada, Kasım 2002‟de ABD‟ye mülteci olarak kabul edildiği haberleri basına
yansımıĢtır. O günlerde Dünya Azerbaycanlıları Kongresi Ġdare Heyetinin
üyesi Teymur Eminbeyli bu yönde bir haber alındığını, ancak bunu
doğrulayamadıklarını, GAMOH‟un Bakü Bürosunun baĢkanı Hüseyin Türkelli
ise bu bilginin yanlıĢ olduğunu açıklamıĢtır. Hüseyin Türkelli Çöhreganlı‟nın
399
400
167
hiçbir ülkede kalma niyetinin bulunmadığını en kısa zamanda Tebriz‟e
dönmek istediğini belirtmiĢti. Yine, Güney Azerbaycan Millî Harekâtı‟nın
Savunma Komitesinin baĢkanı Cahandar Bayoğlu ABD‟nin Çöhreganlı‟ya
sıcak yaklaĢtığını, lakin onun, hiçbir ülkeden sığınma almayacağını ve
yakında Azerbaycan‟ın güneyine döneceğini, ayrıca Çöhreganlı‟nın hiçbir
ülkeden sığınma almaya ihtiyaç duymaksızın istediği ülkede istediği kadar
kalabileceğini açıklamıĢtır.401
Azerbaycanlı “biliyurtlular”402 toplumunun teĢebbüsü ile hazırlanan
öğrenci dergilerinin ortak sayısında Dr. Çöhreganlı öğrencilere hitaben
yazdığı “Yolunuz Milletçilik yoludur, tepeden tırnağa kadar milletçi olmalıyız”
diyerek onların yayın politikalarını Ģekillendirmektedir. Aslında öğrenci
dergilerinin hepsi Türk milletçiliği, Türkçenin Ġran‟da hâkim kılınması, sözlü ve
yazılı edebiyatın örneklerinin halka ulaĢtırılması, Azerbaycanlılık Ģuurunun
uyandırılması gibi konulara yönelmiĢlerdir. Örneğin, Araz dergisi kendisine
geçmiĢi tanıtmak ve anayasanın 15. ve 19. maddelerinin uygulanmasını
sağlamayı en önemli hedef olarak seçmiĢtir. BarıĢ dergisi “seninle barıĢmak,
seninle seviĢmek, seninle öpüĢmek ebedî borcumdur menim, anayurdum:
Azerbaycan” parolasıyla çıkmaktadır. Çağrı dergisinin ortak sayıda yer alan
sayfalarında onun yayın politikası hakkında çok açık bir fikir edinmek
mümkündür: “Çağrı‟nın geniĢ kitleler tarafından alkıĢlanması tuttuğu
siyasette, yani milletçilik ve milletleĢme sürecimizi ele alan yazılara yer
vermesindedir... Bugün hangi ideolojiye sahip olursak olalım, siyasî
çizgimizin esas istikameti Türkolog ağırlığı ile Azerbaycancılık olmalıdır”.
ġehriyar dergisini çıkaranlar, yayın gayesini “Biz yalnız öz dilimizi seviyoruz,
onun yok olmaması için bir millî vazife olarak dilimizi hıfzetmek kararına
vardık. ġehriyar dergisi bu yolda ilk adımdır” diyerek açıklamaktadırlar.403
401
ElĢad PAġASOY: ““Amerika Çöhreqanlıya Sığınacaq Verib?”, Yeni Musavat, (13 Kasım
2002).”
402
“Biliyurt” kelimesi Güney Azerbaycanlı Türkçüler tarafından “üniversite” kelimesini
TürkçeleĢtirmek amacıyla bulunup kullanılan bir kelimedir.
403
Öğrencisel Dergilerin Özel Sayısı (7.3.2002-1380 H.ġ)‟den naklen Dr. Bilgehan A.
GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 68.”
168
Güney Azerbaycan Türk Milliyetçiliği hareketinin geliĢimi, baĢta
Azerbaycan Türkleri olmak üzere Ġran‟daki diğer Türkler ve hatta Türk
olmayan grupların da Türkçe‟ye, Türkiye‟ye ve Türklüğe ilgilerinin arttığı bir
döneme denk gelmiĢtir. Tahran yetkilileri, uydu kanallarının Ġran toplumu
tarafından takip edilmesinden, özellikle de Türkiye televizyon kanallarının
takip edilmesinden rahatsızlık duymuĢ ancak bu rahatsızlığının asıl gerekçesi
olarak
programların
hicap,
örtünme,
genel
ahlâk
gibi
konulardaki
uygunsuzluğuna vurgu yapmıĢtır. Ancak Huzistan‟da Arap toplumunun,
Azerbaycan‟da ve Tahran‟da da Türklerin Türkiye kanallarına ilgilerinin asıl
sebebi dildir; rejimin asıl endiĢesi de bu dil yakınlığının siyasal yansımaları
olmuĢtur.404
1990‟lardan 2000‟lere kadar Ġran Ġslâm Cumhuriyeti, Azerbaycan
Türkleri‟nin milliyetçiliklerini ifade etmelerinden rahatsız olmuĢ, bu gibi
ifadeleri soruĢturmuĢ ve cezalandırmıĢtır. BM Mülteciler Yüksek Komiserliği
raporlarında
bu
konudaki
mahkemelerin
haksızlıklara
sahne
olduğu
kaydedilmiĢtir.405
Bu süreçte Güney Azerbaycan milliyetçi teĢkilatları, 31 Aralık, 21 Azer,
24 Nisan gibi önemli tarihlerde etkinlikler düzenlemiĢlerdir. Özellikle
üniversite öğrencileri, 2000‟lere gelindiğinde onlarca Türkçe ve TürkçeFarsça öğrenci dergisi, gazetesi çıkarmaya baĢlamıĢlardır. Öyrenci, Deniz,
Çenlibel, Yarpag gibi yayınlar, Azerbaycanlı Türk milliyetçisi öğrenciler
tarafından neĢredilmiĢtir.406 Bu kültürel ağırlıklı siyasi faaliyetler, giderek
güçlenmiĢ ve 2006 baharında yaĢanan krizde nasıl bir siyasal potansiyelin
oluĢtuğunu gözler önüne sermiĢtir. Mayıs 2006‟da Tebriz baĢta olmak üzere
Güney Azerbaycan‟ın hatta Ġran‟ın genelinde ortaya çıkan ve ileriki sayfalarda
incelenen olaylar, Ahmadi‟nin Paul Brass‟a atıfla iddia ettiği “elitlerin
404
Steven BARRACLOUGH: “”Satellite Television in Iran: Prohibition, Imitation and Reform”,
Middle Eastern Studies, (2001), 37, 3, 30.”
405
UNHCR/ACCORD, 7th European Country of Origin Information Seminar, Sonuç Raporu,
Berlin, 11-12 Haziran 2001, 100.
406
Bu yayınlardan örnekler için Ekler‟e bakınız.
169
milliyetçiliği
ve
etnisiteyi
kendi
lehlerine
milliyetçilikten çok siyasi güçle ilgilendikleri”
manipüle
407
ettikleri,
esasen
yorumunu da en azından
Türkler için havada bırakmıĢtır.
VIII. Azerbaycan’a Yönelik Paniranist Ġdari Tedbirler
Azerbaycan bir eyalet ve bir idari birim olarak da eskiden beri
varolmuĢtur. Bu eyaletin sınırları da büyük ölçüde coğrafi anlamda
“Azerbaycan”la örtüĢür. Safevi ve Kacar dönemindeki idari “Azerbaycan”
adlandırması, tek parça halinde ve bugünkü Ġran‟ın kuzeybatısını tamamen
kapsayan bir eyalet için kullanılmaktaydı.408
20. Yüzyılın baĢında Azerbaycan; Kerman-Beluçistan, Horasan ve
Fars‟la birlikte, Ġran‟ın yedi idari eyaletinden biriydi. 1937 yılında, Ġran 10
eyalete bölündü. Bu bölünmede, 3. ve 4. eyaletler Doğu Azerbaycan ve Batı
Azerbaycan eyaletleriydi.409 1960‟da eyalet sayısı 14‟e yükseldi ama
Azerbaycan‟da herhangi bir değiĢiklik olmadı. Ancak 1992‟de Doğu
Azerbaycan eyaleti ikiye bölünerek doğudaki kısmı Erdebil eyaleti hâline
geldi.410
Eyaletler arasında ekonomik geliĢmenin seyri ve hızı bakımından
dönemsel farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bu farklılıkların, Ġran‟da millî
yatırımın tek büyük sahibi olan devletin tercihlerinden kaynaklandığı açıktır.
Tercihlerde, ekonomik sebeplerin dıĢında, jeopolitik ve dolaylı olarak, etnik
sebeplerin olduğu da belirtilmektedir. Ġran‟ın 1990‟lardan itibaren Kuzey
Doğu‟daki Horasan eyaletine ağırlık verdiği bilinmektedir. Ġç ve dıĢ dinî turizm
açısından önemli olan eyalet merkezi MeĢhed bugün, Ġran‟ın en büyük ikinci
407
409
Rıza ġah‟ın 1937-1938‟deki yeni idari düzenlemesi ile Azerbaycan‟ın ikiye bölünmesi
hakkında Bkz: Touraj ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy, a.g.e., 59.
410
408
170
Ģehri durumundadır. Ġran, adeta ülkenin ekonomik faaliyetinin ağırlık
merkezini değiĢtirmiĢ ve bu bölgede büyük yatırımlara giriĢmiĢtir.411
Ġran‟da
yer
adları
değiĢtirmeleri
de
özellikle
Azerbaycan‟da
uygulanmaktadır. Türkçe yer adlarının yerlerine Farsça‟ları uydurulmakta ya
da az kullanılan ve yerel halk tarafından tarihsel olarak kullanılmamıĢ Farsça
isimler resmîleĢtirilmektedir. Buna iliĢkin bazı örnekler Ģunlardır: Garadağ:
Eresbaran; GoĢaçay: Miyandoab; Tufarkan: AzerĢehr; NiĢandağ: NiĢankûh;
Savalan: Sebelan; Serderî: Serdrûd; Soyugbulak: Mahabad; Simineçay:
Siminerûd; Gadirçay: Rûde Gader; Cığtuçay: Zerinerûd; Hemse: Zengân;
Göy Mescid: Mescid-e Kebûd; Goca Heyran: Pire Hoyran; Gaflantı:
Gaflankûh; Horuzlu: Hrıslu; Urmiye: Rezaiye; Salmas: ġapur; Ağsu:
Sefidrûd; Goyundağı: Kebûdan / Ġslâmî; Garaziyeddin: Çayepare; Garasu:
Abe Siyah; Garaeyni: Siye ÇeĢme; Gedar Çay: Rûde Gedar; Yam: Peyam;
Yukarı Dize: Dizece Ülya; Gerger Alemdar: HadiĢehr; Dogguzlar Adası:
Cezireye Nöhgân: Gemiçi Adası: KeĢtibân; Meydançay: Meydanrûd;
Zenbildağ: Kûhe Zenbel; Acı Çay: Telhrûd; Tikântepe: Tikab; Sulduz:
Negede; Bostanova: Bostanabad; Mehran Çay: Mehranrûd; Seyvan:
Sebgân; ġahçay: ġahrûd; Minçay: Hezarrûd; Hezer Denizi: Derya-ye
Mazenderan; Seças Çay: Seçasrûd; AyniĢan: MehniĢan; Zengânçay:
Zengânrûd; Ġççay: Ġçrûd; Bezine Çay: Bezinerûd; EĢek Çay: Herrûd; Lilava:
Lilabud; Erköyün: Erkevan; Bezin Çay: Bezinerûd vb.412
Türkçe ad taĢıyan çocukların nüfus kütüklerine kaydedilmedikleri de
BM Ġnsan Hakları Özel Temsilcisi Prof. Maurice Copithorne tarafından
hazırlanan 1 Ocak-15 Ağustos 2000 dönemini kapsayan raporun ekinde 7
411
Ertan EFEGĠL ve Leonard A. STONE, “”Iran‟s Interests In Central Asia: A Contemporary
Assessment”, Central Asian Survey, (2001), 20, 3, 354.”
412
Mahmut SARIKAYA, “”Ġran, Türkler ve Türkçe”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın
SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 200.”
171
madde olarak yer alan sorunlar arasında “kültürel aktivistlerin rahatsızlığı ve
hapsedilmeleri” maddesinin yanında yer almıĢtır. 413
IX. Paniranistlerin ve Fars Milliyetçilerinin
Azerbaycan Meselesine BakıĢı
Hamid Ahmadi, Ġran‟da etnik milliyetçilikleri konu alan tezinin
Azerbaycan‟la ilgili bölümüne bugünkü bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin
Ġran‟ın eski toprakları olup 1812-1828 Rus-Ġran SavaĢı sonunda Çarlık
Rusyası tarafından iĢgal edilmiĢ olduğu savıyla baĢlamaktadır.414
Paniranist çevreler, Azerbaycan‟ın tarih boyunca Ġran‟ın bir parçası
olduğunu ve özellikle ZerdüĢtiliği bir resmi din olarak kabul eden Sasaniler
döneminde, Yunan-Roma Ġmparatorluklarına karĢı “Ġran”ın önemli bir askeri
üssü durumunda olduğunu iddia ederler. Azerbaycan‟ın Ġran‟ın ayrılmaz bir
parçası olduğu görüĢünü savunan Paniranist çevreler, aynı zamanda
Azerbaycan‟ın Türk kimliğine de karĢı çıkma gerekliliğinin kendilerini soktuğu
ikilemle tarih tezi geliĢtirmektedirler. Bu ifade biçimi onları, görüĢlerini
savunmakta zora sokmaktadır. Bugünkü Ġran coğrafyasının tarihindeki Türk
hanedan yönetimleri üzerinde durmak, “Ġran tarihi” olarak kabul ettikleri
binlerce yılın Türk tarihinden ibaret olduğu sonucunu doğuracağından
bundan kaçınmakta ve tarih yazımında eski medeniyetlerden hızla modern
dönemlere atlamaktadırlar. Türk hanedanların tarihlerini Türk adı ile ifade
etmeden
konuyu
Moğol
istilası
ile
MeĢrutiyet
hareketi
etrafında
dolaĢtırmaktadırlar. Çünkü Moğolların Azerbaycanlıları TürkleĢtirmesi iddiası
ile
Azerbaycan‟ın
Türklüğü
meselesini
bulanıklaĢtırmaya,
MeĢrutiyet
hareketindeki Tebriz-Azerbaycan katkısını vurgulayarak da Azerbaycan‟ın
Ġran‟ın ayrılmaz bir parçası olduğunu ispata gayret etmektedirler. Talibzade,
413
F. Sema Barutçu ÖZÖNDER, “”Ġran ve Türkler”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, 342,
(Mayıs-Haziran 2002), 23.”
414
172
Ahundzade, Kesrevi, Ġrec Mirza, ġehriyar, Pervin E‟tesami gibi isimleri de
Azerbaycan‟ın Ġranlı kimliğine sahip çıkan Azerbaycanlı aydınlar olarak öne
çıkarmak istemektedirler. Ancak bunu iddia ederken dahi bu isimlerin
anadillerinin
Türkçe,
değinmemekte,
kendilerinin
bunları
ya
de
Azeri
Türk
ya
kökenli
da
olduklarına
Azerbaycanlı
asla
olarak
tanımlamaktadırlar. Aksi iddiada bulunanların tamamını Pantürkist olarak
tanımlamakta, Pantürkizmin mantıken zorunlu Ģartı olan “Türk olmayı” bunlar
için bile ifade etmemektedirler.415
Paniranistler, aynı zamanda, Türkler‟in aslında Moğol kökenli
olduklarını da iddia etmektedir. Bu tür yanlıĢ yorumlara baĢvurulursa, Farslar
ve Farsça‟nın Araplar‟dan ve Arapça‟dan çok etkilenmesinden yola çıkılarak
aslında Farslar‟ın Arap oldukları iddia edilebilecektir.416
Pek çok Paniranist, Azerbaycanlıların Farsi kökenli olduğunu ve dilsel
anlamda TürkleĢtirildiğini hâlâ ispata çalıĢsa da, bu iddia Ġran içinde halk
arasında taraftar bulan bir görüĢ olmamıĢtır. Paniranizmin Azerbaycan‟a ve
Ġran‟da yaĢayan diğer toplumlara bakıĢ açısı biyolojik milliyetçiliği zorlayan
ancak burada da kendisine delil bulamayan bir noktadadır. Türkçe‟nin en
ayrıntılı Ģivelerinden birini kullanan, yazılı Türkçe eski metinleri bulunan, Türk
kültürünün etkilemiĢ olduğu bir saha değil; doğrudan önemli bir kaynağı olan
Azerbaycan coğrafyasının Türklüğüne yönelik itirazın Yezd‟in Farslığını ya da
Medine‟nin Araplığını tartıĢmaktan bir farkı yoktur.
Paniranist bakıĢın Azerbaycan konusundaki bir iddiası da çok yakın
dönemlere kadar Azerbaycan‟ın (kuzey kastedilerek) esasen Fars kültür
hâkimiyetinde olduğu ve Ruslar tarafından Türk kültürünün öne çıkarıldığı
görüĢüdür.
Mantık
bakımından
“Azerbaycan‟ın
Moğollar
tarafından
TürkleĢtirildiği” iddiası ile taĢıdığı benzerlikle dikkat çeken bu iddianın
temelinde Azerbaycan Türkçesi‟ni ve Azerbaycan Türklüğünü görmezden
415
416
Aylinah JURABCHI: a.g.m.
173
gelen bir ileriden savunma anlayıĢı vardır. Bu anlayıĢa göre Kafkasya‟da
teĢvik edilen Ġran karĢıtlığı bölgede Pantürkizm ve Osmanlıcı eğilimleri
artırmıĢ, Rusya daha sonra bundan da endiĢe ederek Pantürkist çevrelere
baskıya baĢlamıĢtır.
Ġran‟da ġii-Sünni meselesinin etnik aidiyetlerden önde geldiği iddiası
Paniranist çevrelerce sıklıkla ifade edilen bir iddiadır. Paniranist çevreler,
Ġran‟daki etnik ayrılık meselesinin modern bir fenomen olup tarhisel
kaynakları bulunmadığını, Batılı çevrelerin Ġran yaklaĢımının da bunu
anlayamadığını iddia ederek, Ġran‟a özgü bir millet ve kavmiyet anlayıĢının
mevcudiyetini kanıtlamaya çalıĢırlar. Burada öncelikle baĢvurdukları örnek de
Azerbaycan Türkleri‟dir. Bu çevrelere göre Azerbaycan Türkleri‟nin Ġran
toplumuna Farslarla etnik yakınlığı olan Kürtler ve Beluçlar gibi toplumlara
kıyasla daha iyi entegre olmaları bu iddianın en açık kanıtıdır. 417 Ġranlı
üyelerin yazıĢtığı bir web tartıĢma forumunda Baraitna Irani adında bir üyenin
Azerbaycan Türklerinin etnik grup olmasına bile tahammül edememesi bu
bakımdan tipik bir Paniranist Fars tutumudur. “Azeri milliyetçiliği Ġran
Milliyetçiliğidir” gibi iddialı bir baĢlık altında üye Ģunları ifade etmektedir: “bir
toplumun farklı bir diyalekt (Azerbaycan Türkçesi) konuĢuyor olması onu bir
etnik grup yapmaz. Ġran‟ın en önemli Ģahısları „Azeriler‟den çıkmıĢtır ve bunu
anlamayanlar çok fazla Avrupa merkezli açıdan bakmaktadırlar.” Baraitna,
yazısında “Büyük Ġran‟ı istemeyenlerin yazdıklarının değil Fars kaynaklarının
okunmasını istemektedir.418
“Ġran milliyetçisi” araĢtırmacılar, Azerbaycan Türk milliyetçilerine ve
onların faaliyetlerine bakarken, ileri gelen isimlerin esasen Ġran milliyetçisi
hatta
bazen
Ġran
milliyetçiliğinin
kurucuları
oldukları
savıyla
yaklaĢmaktadırlar. Hamid Ahmadi‟nin tezinde Fereydun Ademiyyet‟e atıfla,
Resulzade‟nin Tahran‟da Ġran-e Abad ve Ġran-e Nov adlı Farsça dergilerin
417
Baraitna
IRANI:
“”Azeri
Nationalism
is
http://www.iranian.com/Opinion/2003/August/Azeri2/, 7.8.2003
418
Iranian
Nationalism”,
174
editörlüğünü yaptığı ve Ġran milliyetçiliğinin kurucularından olduğu iddiası
iĢlenmektedir. Öte yandan aynı çalıĢmada Zenkovsky‟e atıfla, gerek
Resulzade‟nin gerekse Agayef (Ağaoğlu) ve TopçubaĢev (Ali Merdan
TopçubaĢı)‟in
Cemaleddin
Afgani‟nin
“Müslüman
Birliği”
fikrinden
etkilendikleri de ifade edilmektedir. Bu görüĢle, Resulzade‟nin Bakü doğumlu
bir Türk olarak Rus yayılmacılığı karĢısındaki faaliyeti ve Birinci Azerbaycan
Cumhuriyeti tarihi görülmemiĢ, toplumunu geleneksel köklerine (dil, kültür,
din gibi) yönlendirme gayretiyle kullanılmıĢ ifadeler Resulzade‟nin “Ġran
milliyetçiliği” olarak yorumlanmıĢtır. Ancak bu takdirde Resulzade‟nin
Türkiye‟deki faaliyeti ve Türk Yurdu yazıları, Musavat Partisi‟nin tarihi ve
faaliyeti, bütün siyasi hayatının en önemli meyvesi olan Azerbaycan Halk
(Demokratik) Cumhuriyeti yok sayılmıĢ olacaktır. Resulzade‟nin Ġran‟a iĢaret
ettiği dönemin Türk soylu Kacar ailesinin idaresindeki Ġran olduğu,
Azerbaycan Türkleri‟nin Ġran devletinin idaresinde (Pehlevi devrine kıyasla)
neredeyse birinci unsur olduğu ve hepsinden önemlisi Azerbaycan‟ın ikiye
bölünmesinin üstünden henüz 100 yıl bile geçmemiĢ olduğu unutulmamalıdır.
Keza bu dönemde Ġran‟daki Azerbaycanlıların meĢrutiyet hareketinin lideri
oldukları ve Resulzade‟nin bu hareketle yakın iliĢkisi de bilinmektedir.
Ġran‟da resmi tutumu aĢağı yukarı yansıtan siyasi tarih çalıĢmalarında,
Azerbaycan Demokrat Hükümeti‟nin ortaya çıkıĢ süreci doğrudan Sovyet
tertibi olarak eleĢtirilirken, Azerbaycan Türklerinin aslında, MeĢrutiyette ve
Hıyabani hareketinde en ön saflardaki Ġran yurtseverleri oldukları vurgusu da
ihmal edilmez.419 Burada hedeflenen, Azerbaycanlıların bağımsızlık veya
muhtariyet (özerklik) gibi bir beklentilerinin olmadığı düĢüncesini dayatmak
olabilir.
Diğer
taraftan
Azerbaycanlıların
tarih
boyunca
Ġran
siyasal
hareketlerinin içindeki yerine ve önemine gönderme ile de hem Azerbaycan
Türklerinin Ġran millî bütünlüğü içinde kalmalarının tarihi bir zorunluluk olduğu
fikri hem de bağımsızlık istememesinin bu halkı sessiz kılmadığı fikri ile bir
nevi “pohpohlama” yapılmaktadır.
419
Örnek olarak Bkz: Mocteba MEKSUDĠ, “”Bohran-e Azerbaycan ve Kordestan: 1324-25
H.ġ.” Tehvolat-e Siyasi Ġctimai-ye Ġran: 1320-57 H.ġ., Dr. Mocteba Meksudi (Der.), 78-80.”
175
Paniranist,
Azerbaycan‟daki
Osmanlı‟nın
son
Ġran
milliyetçisi
Türkçülüğü
ve
açıklarken
dönemindeki
Fars
milliyetçisi
Türkiye‟nin;
Azerbaycan
Türkü
Jön
çevreler,
Türklerin,
aydınların,
Türk
Ocakları‟nın etkilerini “dıĢsal etkiler” olarak sınıflandırmak ve Azerbaycan‟ın
Türkiye ve Türk dünyasındaki Türk milliyetçiliği hareketine katkılarını göz ardı
etmek eğilimindedirler. Bu yaklaĢımla, Turancılık ve Turan kavramları
üzerinde de bir tartıĢma yaratmaktadırlar. ġehname‟ye atıfla; Turan‟ın, Ġran‟ın
bir parçası olduğunu, Türk milliyetçilerinin bu miti alarak ideolojikleĢtirdiklerini
iddia ederler. Böylelikle, Türk milliyetçilerinin (Ziya Gökalp, Ahmet Ağaoğlu ve
Hüseyinzade Ali Bey gibi) Turan kavramını tarihi anlam kökeninden
uzaklaĢtırdıklarını iddia ederler. Enayetullah Reza ve Zenkovsky‟den
alıntılarla Hamid Ahmadi de bu tahlilleri ġehname‟ye yani tarihi, epik ve
Paniranist bir metne dayalı olarak yapmaktadır.420 Oysa pek çok araĢtırmacı
tarafından, bugünkü biçimleriyle milliyetçiliğin varolmadığı bir dönemde
kaleme alınmıĢ bir eser olmakla birlikte, ġehname‟nin, Fars milliyetçiliğinin en
önemli kaynağı ve örneği olduğu kabul edilir.421
1924 yılında Azerbaycan meselesi üzerine Tahran için kaleme alınmıĢ
raporlarda, Tebrizli öğretmenlerin Farsça‟ya ilgilerinin ve Fars dili bilgilerinin
zayıflığından,
bunların
Türk
propagandasına
sempati
duymalarından
bahsedilmektedir. Raporlarda ayrıca, Kafkasya‟daki Türk indoktrinasyonunun
oradaki 6.5 milyon (Azerbaycan Türkleri kastediliyor) insanı ana vatanlarına
(Ġran kastediliyor) yabancılaĢtırmayı, Türkistan ve Kafkasya‟yı kapsayan,
Türkçe konuĢan bir hükümet kurmayı hedeflediği iddia edilmektedir. Ġlgili
raporda
“tehlikenin”
önünün
alınması
için;
Fars
kültür
varlığının
güçlendirilmesi, Fars öğretmenlerin Azerbaycan‟a Türk öğretmenlerin de
Ġran‟ın diğer bölgelerine görevlendirilmesi, bölgedeki bütün sınırlarda
askerlerin
Farslardan
seçilmesi,
Ġranlılık
kimliğinin
Türklük
kimliğini
öncelemesi için eğitimcilerin teĢvik edilmesi gibi pek çok tedbir tavsiye
420
421
176
edilmiĢtir.422 Takip eden dönemdeki icraatlar bu tavsiyelere uyulduğunu
göstermektedir.
Paniranizmi açıkça siyasal faaliyetinin temeline oturtmuĢ olan SUMKA
(Hizb-e Sosyalist-e Milli-ye Kargeran-e Ġran-Ġran Millî Sosyalist ĠĢçi Partisi)
Ġran‟da yasal bir parti olmamakla beraber Ġran dıĢından ve internet üzerinden
siyasal faaliyetini yürüten bir partidir. 1952 yılında, Münih Ludwig
Maximillians Üniversitesi profesörlerinden Davud MonĢizade tarafından
kurulan partinin Nazi etkisindeki Pan Aryan düĢüncelerin sonucu olduğu
kabul edilir. MonĢizade, Nazi Almanyasında Hitler‟le beraber mücadele etmiĢ
ve yaralanmıĢtır. Normal faaliyet ömrü kısa süren ve 2000‟li yıllarla beraber
faaliyetleri
internet
üzerinden
takip
edilebilen
bu
parti,
Azerbaycan
meselesine özel ilgi göstermektedir. SUMKA, Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin
topraklarını “Kuzey Ġran” olarak görmekte, Mahmudali Çöhreganlı‟yı, onun
Türkiye‟deki faaliyet ve temaslarını eleĢtirmektedir. Irk düĢüncesini temel
aldıklarını ve “Nazi Partisi” olduklarını ifade eden SUMKA grubu, “Güney
Azerbaycan” merkezli web sayfalarını ecnebiperest (yabancılara tapan)
olarak tanımlamakta, IĢık Sönmez müstearlı yazarı, Baybak sitesini, ġems
Tebriz gazetesini, GüneĢ grubunu bu anlamda hakaret içeren ifadelerle
eleĢtirmektedir.423
Ġran‟da Paniranist ve Panfarsist bakıĢ açıları bütün bir siyasi tarihi aynı
pencereden görmekte ve yorumlamaktadırlar. Mesela, DıĢiĢleri Bakanlığı
yayınları arasında basılmıĢ olan “Ġran Ba Mentege-ye Gafgaz” isimli kitapta;
“bugün Azerbaycan adı ile bilinen toprakların geçmiĢte Aran olarak
adlandırıldığı yeni adının ise Musavat Partisinin Bakü‟de hâkim olmasından
sonra sahte olarak yakıĢtırıldığı” yazılmaktadır.424 Oysa aynı kitabın 133.
sayfasında verilmiĢ olan, Zend hanedanı dönemi (1750-1796) bir yazıĢma
422
“Pay Sohbet Serur Mohsen PezeĢkpur (Rehber-e Nehzet-e Paniranizm),
http://www.farmane-ariya.blogfa.com/post-119.aspx, “Sayt-e Baybak”, “Serab-e Fedralizm”,
http://www.farmane-ariya.blogfa.com/, 29.03.2007.
424
“Ġran ba Gafgaz”, Esnad ez Revabet, Edare-ye EnteĢar Esnad, Defter Motaleat Siyasi ve
Beynolmileli, Tahran 1372 H.ġ., 54-55.
423
177
örneğinde, Aras‟ın her iki tarafındaki topraklar için Azerbaycan ifadesi
kullanılmaktadır.425
Fars merkezli bakıĢ açısı sahiplerinin iddia ettikleri tarih, AzerbaycanĠran iliĢkilerinin bugününe uymamaktadır. Özellikle son 200 yıl içinde pek çok
etken değiĢmiĢtir. Öncelikle, Azerbaycan eski Azerbaycan değildir ve kuzey
kısmı bugün bağımsızdır. Bu da güneyi kaçınılmaz olarak etkilemektedir. Ġran
da Kacar Ġran‟ı değildir ve Pehlevi döneminden itibaren açık biçimde bir PersFars
devleti
hâline
getirilmiĢtir.426
Ancak Fars
milliyetçileri,
Pehlevi
dönemindeki “FarslaĢtırma” politikasını ifade etmeyerek merkezileĢme,
aĢiretleri yerleĢik düzene geçirme, silahsızlandırma, bölgeler arası farklılıkları
giderme gibi gerekçelerle okuma eğiliminde görünmektedirler.427
Bunlara rağmen, tercihleri Fars kimliği etrafında ĢekillenmiĢ bir
Ġran‟dan yana olan Ġran milliyetçilerinin bile zaman zaman “Güney
Azerbaycan” terimini kullnamak zorunda kaldıkları, bu coğrafyayı ifade etmek
için baĢka bir terim bulamadıkları görülür.428
Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğinin geliĢimine Ġran-Fars merkezli bakıĢ
açısını yansıtan en özel çalıĢmalardan biri, akademik / bilimsel kalite
açısından yeterli olmayan ancak popüler-siyasi bakımdan çarpıcı olan Dr.
Kâve
Ferruh
(Kaveh
Farrokh)‟un
çalıĢmasıdır.429
“Pan-Turanizm
Azerbaycan‟ı Hedef alıyor: Bir Jeopolitik Gündem” baĢlıklı çalıĢma, gerek
Kuzey, gerekse Güney Azerbaycan‟da Türk milliyetçiliğinin geliĢmesinden
duyulan rahatsızlığın bir yansıması niteliğindedir. Oset ve Fars kökenli
olduğu belirtilen Ġranlı araĢtırmacı Ferruh, Yunanistan doğumludur ve
425
Burada, Azerbaycan vilayetinde ġirvan, Karabağ, Tebriz Darulseltenesi, Gence Nahcıvan
gibi Ģehirlerin olduğu belirtilerek bura ahalisine iliĢkin bir takım bilgiler verilmektedir. “Ġran ba
Gafgaz”, Esnad ez Revabet, Edare-ye EnteĢar Esnad, Defter Motaleat Siyasi ve
Beynolmileli, Tahran 1372 H.ġ., 133.
426
Nasib L. NASSIBLI: ”Azerbaijan-Iran Relations”: a.g.m.
427
428
429
Kaveh FARROKH: a.g.e.
178
çalıĢmasının pek çok yerinde Fars milliyetçiliği kadar Yunan ulusal
çıkarlarının da gözetildiği görülmektedir. Ġranlı olduğunu iddia ettiği Kuzey
Kafkasyalı Osetlerin Moğol ve Türk saldırıları nedeniyle Avrupa ve Ġran‟a
kaçtıklarını belirtmesinden, onun kiĢisel aidiyeti çerçevesinde Ģekillenen
siyasal bakıĢ açısında bu mitolojinin önemli etkileri olduğu anlaĢılmaktadır.
ÇalıĢması, Pan-Turancılığın Türkler ve Azerbaycan hakkındaki iddia
ve eylemlerinin geçersizliğini ispat etme ve ırkçılık karĢıtı olma iddiasında
olmakla beraber, temelde savunduklarının açık bir Panfarsizm olduğu
görülür. Ferruh, Türk milliyetçiliğine ait bir takım sembol ve iddiaları basit
fotoğraflarla ve kısa cümlelerle sunup bunların geçersizliğini Panfarsist
buluĢlarla ispat etme gayretindedir.
Kave Ferruh, Pan-Turanizmin sadece Ġran‟ı değil, Yunanistan‟ı,
Ermenistan‟ı, Ukrayna‟yı ve Çin‟i de tehdit eden ırkçı bir hareket olduğunu
çalıĢmanın ilk cümlesinde iddia ederek, Turancılığın köklerinin Türkiye ve
Türklerde değil, Avrupalılarda olduğunu iĢlemektedir. Tezinde Macar
akademisyen Arminius Vambery‟nin (1832-1913) Slav karĢıtı çalıĢmaları ile
Ġtalyan Emmanuel Carasso‟nun (1842-1918) Selanik ve Makedonya üzerine
siyasi çalıĢmalarını bir araya getiren, Genç Türk gazetesindeki Avrupalılara
odaklanan ve Atatürk‟ün tarih görüĢlerini yüzeysel olarak eleĢtiren Ferruh,
“bozkurt” sembolünün varlığını bile ırkçı bir tehdit olarak değerlendirmektedir.
Sümer ve Etrüsk kültürlerinin Türklerle ilgisinin kurulmasını Pan-Turanist bir
ırkçılık olarak takdim eden Ferruh, Sarmatyalıların, Ġskitlerin (Sakalar),
Kürtlerin, Medlerin ve Taciklerin Ġranlılar olduklarını ispat etmeyi de ihmal
etmemektedir.430 Ferruh, Türk milliyetçilerinin Azerbaycan‟daki faaliyetlerinin
önünü almak üzere Azerbaycan Türklerini “Kuzey Ġranlılar” olarak tanımladığı
halkların
tarihi
ile
karmaĢıklaĢtırmaya
çalıĢmakta,
ancak
bu
tezini
desteklemek üzere bütün dünyadaki toplam nüfusları 700.000 civarında olan
ve Azerbaycan‟da değil, günümüz Gürcistan‟ı ve Rusya Federasyonu‟nda
430
Kaveh FARROKH: a.g.e., 6-10.
179
yaĢayan Osetler dıĢında numune bulamamaktadır.431 Kaldı ki, Osetlerin
kökleri konusunda da rivayet muhteliftir. Karatay, Azlar/Aslar baĢlığı altında
ele aldığı Osetlerle ilgili çok ilginç bilgiler vermekte, Ġranî bir dil konuĢmakla
beraber Kafkasyalı Alan-Aslar‟dan bahseden Ortaçağ kaynaklarının bunları
sürekli bir Türk kavmi olarak nitelediğini, bunların ÇuvaĢ (Su-as) ya da FinUgor
halklarının
Kazan
Tatarlarına
verdiği
As-Gas
gibi
isimlerle
benzerliklerine dikkat çekmektedir. Karatay, Alan-Asların içinde bulunduğu
Sarmat birliğinin Ġranî ilan edilmesini sağlayacak hiçbir delil olmadığını da
belirtir.432
Bu çalıĢmada özellikle Pan-Turanizmin Makedonyalılar, Ukraynalılar,
Arnavutlar ya da BoĢnaklar gibi halkların Türk kökenli olduğunu iddia ettiği
varsayımından hareket edilmektedir. Gerçekte ise, herhangi bir resmi siyasî
merkezi olmayan Pan-Turanizmin siyasal bir söylem olarak, Türklüğü
konusunda tartıĢmalar olan kavimlerin soyunu ispat yerine Türkçe konuĢan
halkları faaliyet merkezinde görmek istediği ve hatta bu tutumu nedeniyle
Türk kökenli olmayan ancak tarihi geliĢim içerisinde kendisini Türklük içinde
gören çoğu Türk milliyetçisinin tepkisini kazandığı belirtilebilir. Ferruh bu
hususu da gözden kaçırmaktadır.
Ferruh, Azerbaycan‟ın Moskova ve Tahran merkezli idari yapılar
tarafından bölünmüĢlüğünü inkâr ederek kuzeyin zaten Azerbaycan olmayıp
tarihen, Arran/Aran adıyla anılageldiğini belirtmekte, kendisi de çalıĢmasında
bugün hiçbir yerde kullanılmayan bu adı kullanmaktadır. 433 Ona göre
Azerbaycan‟daki Musavatçılar Osmanlı Turancılarının etkisi ile (ve hatta daha
sonra
431
da
Sovyetler‟in
politikası
uyarınca)
bölgeyi
Farslıktan
Günümüzde kuzeydeki bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti‟nde az miktarda Oset
yaĢamakla birlikte, ülkedeki Kuzey Kafkasyalıların çoğunu Osetlerle ya da Ġran‟la etnik-dilsel
bir ilgileri olmayan yaklaĢık 178.000 nüfuslu Lezgiler ve yaklaĢık 50.000 nüfuslu Avarlar
oluĢturur. Bkz: http://www.eurasianet.org/resource/azerbaijan/hypermail/200103/0062.html
432
Osman KARATAY, Ġran ile Turan: Hayali Milletler Çağında Avrasya ve Ortadoğu, (Ankara
2003), 82-83.
433
Azerbaycan-Aran tartıĢması Atebeki‟nin çalıĢmasında da benzer argümanlarla yer
almaktadır. Hamid Ahmadi gibi o da Yakut el Hemevi‟nin eserine atıfta bulunur. Bkz: Touraj
ATABAKI, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy, a.g.e., 8.
180
uzaklaĢtırmıĢlardır.434 Ferruh, iĢi yanlıĢ benzetmelerle içinden çıkılmaz bir
hâle sokmakta; Azerbaycanlıların hepsinin aynı soydan ve Türk olduklarını
iddia etmenin Amerikalı beyazlarla zencilerin aynı soydan Ġngilizler olduklarını
iddia etmekle eĢdeğer olduğunu savunmaktadır.435 Bu komik benzetme,
Ferruh‟un temsil ettiği düĢüncenin geldiği noktayı da açığa çıkarmaktadır.
Nitekim çalıĢmanın ilerleyen sayfalarında, Martin Richard, Colin Renfrew,
Luigi
Cavalli-Sforza,
Fernandez
Arnesto
gibi
batılı
antropologçuların biyolojik bulgularından medet ummaktadır.
ÇalıĢmanın
ileriki
bölümleri
ise,
Farslar
ve
genetikçi
ve
436
Persia
adına
hayıflanmalarla doludur. Ġran toplumunun Fars kültüründen mahrum oluĢu,
Ġranlıların Nasyonalizmi benimsememeleri, Sovyet propagandasıyla yayılan
“ġovenizme Fars” meselesinin aslında bir hikâye olduğu gibi fikirler adeta bir
piĢmanlık duygusu içerisinde yazılmıĢtır.437
X. Karikatür Krizi ve Mayıs 2006 Ġsyanı
12 Mayıs 2006 tarihinde “Ġran” adlı Ġran gazetesinin ekinde yayınlanan
ve Azerbaycan Türkçesi ve Türkleri üzerinden Türkçe‟ye ve Türklüğe hakaret
içeren; karikatürlerin ortak amacı olan “güldürme” amacına hizmet eden
hiçbir yönü bulunmayan hakaret çizgileri, Ġran‟a, bir aylık süren bir depreme
mâl olmuĢtur. Artçı sarsıntıları uzun süren bu sosyal deprem silinmeyecek
izler de bırakmıĢtır. Karikatürde, Farsça konuĢan haylaz bir Fars çocuğun
karĢısına Azerbaycan Türkçesi konuĢan bir hamamböceği oturtulmuĢ ve Fars
çocuğa “Türklerin hamamböcekleri olduğu, dillerinin anlaĢılmadığı, ülkelerini
434
Ferruh, literatüre “de-Persianize” biçiminde bir kavram da katmaktadır. Kavram, etnik
temizliğe de iĢaret etmediğine göre ne anlama gelmektedir bilinmez. Bkz: Kaveh FARROKH:
a.g.e., 16.
435
Kaveh FARROKH: a.g.e., 28.
436
Kaveh FARROKH: a.g.e., 28-30.
437
Bkz: Kaveh FARROKH: a.g.e., 31-34.
181
seviyorlarsa Ġranlıların tuvaletleri yerine bahçelerini kullanıp bu böcekleri
açlıktan öldürmeleri gerektiği” sözleri söyletilmiĢtir.438
Aynı dönemde Danimarka merkezli ortaya çıkıp bütün dünyayı etkisi
altına alan karikatür krizi uluslararası siyasi ortamın içinde bulunduğu
durumun da etkisiyle Tahran tarafından alabildiğine kullanılmıĢtı. Ġran bu kez
kendi eliyle kendi baĢını kesiyor, hem de bunu aynı araçla yapıyordu. Bu
durum
Ahmedinecad‟ın
“Hüccetilik”ini
vurgulayan
yorumları
yeniden
hatırlatmıĢtır. Bir diğer deyiĢle kaostan doğacak düzene dayalı siyaset
mühendisleri aynı araçları kullanmaktadırlar. Bütün Ġslam dünyasını sarsan
ve haklı bir itirazla karĢılaĢan karikatürlerden sonra Türklüğün de bu kez akıl
almaz bir çılgınlıkla hedef tahtasına oturtulduğu görülmüĢtür.
Ġran‟da 20 Mayıs‟tan itibaren baĢlayan protesto eylemlerinin boyutları
hızla geliĢmiĢ ve geniĢlemiĢtir. Tebriz merkez olmayı sürdürse de Türk öfkesi
Kum‟dan Mahabad‟a, Gülistan‟dan Tahran‟a uzanmıĢtır. Olaylarda Erdebil,
MeĢkin, Merend, Sulduz gibi Ģehirlerde saatler süren çatıĢmalar yaĢanmıĢ ve
onlarca insan hayatını kaybetmiĢtir. Azerbaycanlı göstericiler neredeyse her
Ģehirdeki gösterilerinde aynı sloganları seslendirmekteydiler. Bunlar arasında
en dikkat çekici olanlar Ģunlar olmuĢtur:439 “Haray Haray Men Türkem!” (ĠĢitin,
KoĢun, YetiĢin! Ben Türküm), “Bakı-Tebriz-Ankara; Farslar Hara biz Hara”
(Bakü-Tebriz-Ankara; Farslar Nere Biz Nere?), “And Olsun Settar Han‟a;
Tehran Gerek Odlana” (Settar Han‟a And Olsun ki Tahran Yakılmalıdır),
“Azerbaycan Oyakdı, Öz Diline Dayakdı” (Azerbaycan Uyanıktır, Kendi Diline
Sahip Çıkmaktadır).
Ġran‟da özellikle modern dönemde Fars kimliğini geçer akçe kılma
amacına yönelik olarak Türk kimlik ve figürünü hedef alan fıkra, deyim,
karikatür, film vb. araçlara baĢvurulduğu bilinmektedir. Ayrıca Farsların çoğu
438
Karikatürün yer aldığı gazetenin ilgili sayısı için Ekler‟e bakınız.
Emil SOULEIMANOV: “”The Cartoon Crisis in Iranian Azerbaijan: Is Azeri Nationalism
Underestimated?”, 14.6.2006, Central Asia-Caucasus Institute,
http://www.cacianalyst.org/newsite/?q=node/4018 “
439
182
arasında, muhtelif etnik gruplara ve özellikle onların azgeliĢmiĢ bölgelerde
yaĢayanlarına yönelik kliĢe yargıların olduğu, Türkler için ise, bunun
yaĢadıkları yerden bağımsız olarak bir bütün halinde taĢındığı belirtilir. 440
Türkler bu durumu bilmekle birlikte, Türkiye‟de ya da Balkanlar‟da olduğu gibi
Ġran‟da da, (değiĢik biçim ve vesilelerle bu duruma itirazlarını dile getirmiĢ
olmakla birlikte), hâkim ve büyüklük duygusuyla bunları hoĢ görebilmiĢtir.
Ancak bu son olayda bir devlet yayın organı “latife” sınırını aĢan bir rahatlıkla
“hakaret” neĢretmiĢtir. Karikatürlerin bir devlet yayınında yer almıĢ olmasının
öncelikle akıllara getirdiği birtakım sorular bulunmaktadır.
Birincisi bununla bir tepki ölçme iĢleminin gerçekleĢtirilmek istenip
istenmediği
sorusudur.
Tahran
rejimi,
Azerbaycan
Türk
toplumunun
1990‟larla birlikte hızla geliĢen millî hareketinin ABD‟nin müdahalesinin
konuĢulduğu günlerde hangi seviyede olduğunu görmek istemiĢ olabilir. Ġkinci
olarak akıllara, “erken doğum operasyonu” olarak bilinen taktik gelmektedir.
Buna göre, merkez, çevrede ortaya çıkması kaçınılmaz olan etnik, dinsel,
ideolojik vb. bir karĢı hareketin kontrolünü elde tutmak için kendisi harekete
geçer. Hareketi idare etmeye, bunu yapamıyorsa yönlendirmeye çalıĢır. Her
iki durumda da merkez, beklemediği boyutta bir tepki ile karĢılaĢmıĢ,
tedbirlerini sıkılaĢtırmıĢ, ayrıca müdahale fırsatını sonuna kadar kullanarak
Millî faalleri yok etmeye yönelmiĢtir. Üçüncü bir soru ise, Türkiye ve Türk
dünyasında ABD karĢıtı bir ortak kamuoyunun bulunduğu bir dönemde
Tahran‟ın böyle bir planı hayata geçirmiĢ olup olmaması sorusudur. ABD‟nin
özellikle Irak‟ta izlediği politikanın geldiği boyut, Ġran tarafından bütün Ġslam
dünyasında kullanılmaktadır. Bu Tahran‟a karĢılaĢabileceği en büyük
sıkıntıları en kolay Ģekilde karĢılama imkânı veren bir siyasi ortam
sunmaktadır. Acaba Tahran bu anlamda Güney Azerbaycan meselesini ABD
ile iliĢkilendirmek için böyle bir iĢ tezgâhlamıĢ mıdır? Dördüncü soru ise,
rejimden rahatsız olan ya da ümidini kesmiĢ olan kiĢi ve kurumların, içeriden
böyle bir organizasyonu gerçekleĢtirmiĢ olup olmayacağı sorusudur. BeĢinci
440
183
soru, bu iĢin Ahmedinecad‟dan rahatsız olan kiĢi, kurum ya da kuruluĢların
yine içeriden bir tezgâhı olup olmayacağı sorusudur. Son olarak ABD‟nin
içeriden bir tetikleme ile Ġran‟ın en önemli Millî kitlesi olan Azerbaycan
Türklerini harekete geçirmek istemesi ihtimalidir. Eğer böyle bir amaçla bir
Ġran devlet yayınında bu iĢi yapabilecek gücü ABD bulabiliyorsa, bu, Tahran
rejimi açısından zaten bir felaket anlamına gelecektir.
Hangi
ihtimalin
üzerinde
durulursa
durulsun,
sonuç,
Güney
Azerbaycan Millî hareketi açısından moral verici olmuĢ, harekette yeni bir
safha olarak kaydedilmiĢtir. Olaylar, Güney Azerbaycan tarihi açısından
olduğu kadar Ġran tarihi açısından da önemli özellikler taĢımaktadır.
Ġran açısından:
Ġlk defa Fars milleti Türk milletiyle doğrudan Millî duygu ve
düĢüncelerle karĢı karĢıya gelme riskiyle karĢılaĢmıĢtır.
ġiilik bir birleĢtirici unsur olma görevini yerine getirmekte ilk
defa bu ölçüde bir baĢarısızlık yaĢamıĢtır.
Ġslam Cumhuriyeti yetkilileri ilk kez, Türklerin (kendi ifadeleri ile
Azeriler) Ġran devleti ve onun tarihi açısından ne kadar önemli olduklarını
ifade etmiĢlerdir.
Farslar dâhil, Türkler dıĢındaki bütün etnik-Millî unsurlar
Türklerin toplu gücünü yakın dönemde ilk kez somut olarak görmüĢlerdir.
Türklerin
Ġran‟daki coğrafi dağılımının
siyasal
izdüĢümü,
tepkilerin ortaya çıktığı alanlar olarak kitle iletiĢim araçları kanalıyla
yansımıĢtır.
Ġran‟ın yakın dönem tarihinde Türk diline sahip çıkıĢ ilk kez
toplumsal-eylemli bir boyut kazanmıĢtır.
Güney Azerbaycan açısından:
184
Millî kimliğe sahip çıkıĢ noktasında vatan (toprak/Azerbaycan),
din, mezhep, ideoloji vb. kavramlar milliyet kavramının ilk kez bu kadar
gerisine düĢmüĢtür.
Türkler, devrimden bu yana ilk kez Millî hislerle itiraz ve birlik
hareketi sergilemiĢlerdir.
Güney Azerbaycan istiklal hareketleri önemli sayıda insan feda
etmiĢtir.
Tahran yönetimine bağlı güvenlik güçleri ilk defa kitlesel olarak
Güney Azerbaycan‟la doğrudan millî boyutlu bir çatıĢmaya girmiĢlerdir.
Güney Azerbaycan millî hareketleri coğrafi yaygınlıklarını ilk
defa sergilemiĢlerdir.
Güney Azerbaycan millî hareketleri sayısal yoğunluklarını ilk
defa sergilemiĢlerdir.
Güney Azerbaycan (ya da Ġran Türkleri) bağımsızlık fikrini ilk
defa
kitleselleĢtirebilmiĢtir.
Kullanılan
sloganlar ve
genel tepkinin
zihinlerde vardığı sonuçlardan biri olarak bağımsızlık ilk defa ön planda
görülmüĢtür.
Kuzey Azerbaycan‟da “Bütöv Azerbaycan” fikrini siyasal
düzeyde ifade eden Elçibey‟in güneyde, Ġran‟daki Azerbaycanlılar
arasında taban bulmadığı yönündeki yaygın kanaat441 sarsılmıĢtır.
Olayların yakın dönemde Ġran içinde ve genel olarak bölgede
doğuracağı sonuçları görebilmek için biraz geriye dönmek gerekir. Böylelikle
Tahran‟ın, içinde bulunduğumuz günlerde sadece nükleer faaliyetlerinden
kaynaklanan ABD baskısıyla değil, aynı zamanda daha büyük iç sorunlarla
yüz yüze olduğunu görebiliriz. Esasen nükleer tartıĢma, bu derin sorunlardan
bağımsız yorumlanacak olursa sadece sonuç üzerinde konuĢulmuĢ olacaktır.
TartıĢmanın tarafı olarak görünen ABD ve Ġran‟ın her ikisi açısından da
durum böyledir. Ġran, ABD‟nin kendisine karĢı düĢmanlık güttüğünü ve
rejimini hedef aldığını söylemekte, dolayısıyla meselenin nükleer enerji ya da
441
Touraj ATABAKI: “Ethnic Diversity…”.a.g.m.”, 43.
185
silahla doğrudan bağlantısı olmadığını iddia etmektedir. ABD de Ġran‟ın Ģer
ekseninde ve teröre destek veren bir ülke olduğunu belirterek aslında nükleer
faaliyetin doğrudan bir düĢmanlık sebebi olmadığını ima etmektedir. Öyleyse,
geleceği Ģekillendirecek olan gerçeklerle ilgilenmek, bölge ülkeleri açısından
daha büyük bir öncelik olacaktır. Toplumsal gerçekler, varlıklarını Ġran‟ın bir
nükleer güç olması durumunda da, ABD‟nin Ġran‟a, her ne Ģekilde olursa
olsun, bir müdahalesi durumunda da sürdüreceklerdir.
Türkçe‟ye ve Türklüğe hakaret eden karikatürlerin yayınlanması
sonrasındaki kriz, Ġran‟daki toplumsal sorunların en önemlilerinden birine,
kavmiyet
meselesine
dikkatleri
çekmiĢtir.
Ġran‟daki
yaygın
kullanımı
“kavmiyet” olan mesele ya da kavramı açtığımızda, karĢımıza “Ġran
milliyetçiliği”, “Paniranizm”, “ġiizm”, “Panfarsizm”, “Fars Milliyetçiliği”, “Türk
Milliyetçiliği”, “Azerbaycan meselesi”, “Arap meselesi”, “Kürtçülük” gibi bir dizi
yeni baĢlık çıkacaktır.
2006
olaylarından
sonra,
Ġran
genelinde
Azerbaycanlı
Türk
milliyetçiliğinin muhtelif eylemleri olduğu bilinmektedir. Tebriz‟de kamuya açık
yerlere Güney Azerbaycan bayrağı Ģeklinde çıkartmalar yapıĢtırılması, duvar
yazıları yazılması bu eylemlerden kalan izlerdir. 2007 yılı Ocak ayında,
Tahran‟daki bir askeri birimde, bir mescidin duvarına “Men Türkem” yazıldığı,
bu mescidin askeri yetkililer tarafından “tamirat” bahanesiyle 2 günlüğüne
kapatılarak inceleme baĢlatıldığı ve ilgili birimdeki askerlerin Azerbaycanlı
olanlarının sorguya çekildikleri bildirilmiĢtir.442
Azerbaycan Siyasi Mehbuslarını Müdafie Komitesi (ASMEK), 2007
Nevruzunda yaptığı açıklamada, “Ġran‟da yıl boyunca medeni ve siyasal
haklar konusunda faaliyet göstren Azerbaycanlıların hapsedildiklerini”
belirterek, Urmiye, Zencan, Erdebil ve Culfa‟da hapiste bulunan Azerbacanlı
faallerin listesini yayınlamıĢtır. Açıklamada, Zencan Üniversitesi‟nin Ġslâm
Cemiyeti adıyla aktif faaliyet gösteren Azerbaycanlı Türk teĢkilatının da
442
“Güneydeki Azadlıq Herekatı Ġran Ordusuna da Keçib”, Musavat, 13.01.2007
186
yasaklandığı belirtilmiĢtir. Resmi makamlar, bu teĢkilatın faaliyetlerini, 21
ġubat Dünya Anadili Günü mitinglerine katıldıkları için yasakladığını
açıklamıĢtır.443 2006 Mayıs‟ından beri Güney Azerbaycan kaynakları hemen
her hafta bir milli olayın haberini yaymakta, özel gün ve haftalara iliĢkin
Güney Azerbaycan Ģehirlerinde yapılan etkinlikleri özellikle internet ve
ABD‟den Ahmet Obalı öncülüğünde yayın yapan Günaz TV kanalıyla
yayınlamaktadır.
Bugün baĢta Güney Azerbaycanlılar olmak üzere Ġran Türkleri
tarafından Ġran içinde ve dıĢında kurulmuĢ olan ve faaliyetlerini sürdüren
onlarca web sayfası ve web grubu bulunmaktadır. Bu internet ortamlarında
günlük haberler verilmekte, Azerbaycan milil hareketini ilgilendiren, Ġran‟da
siyaseti, hürriyetleri, kadını, yargıyı vb. pek çok hususu konu alan haber,
haber-yorum, makale vb. belgeler yayınlanmaktadır. Bu siber ortam, özellikle
Türkçü-Azerbaycancı gençlere yoğun bir iletiĢim imkânı sağlamakta ve millî
özgüven kapısı aralamaktadır. Bu web sayfalarından ve web bloglarından
bazıları Ģunlardır:
http://durna.se/
http://azyasa.blogfa.com/
http://achiq.org/
http://www.oyrenci.mihanblog.com/
http://www.azoh.blogfa.com/
http://quluncu.blogfa.com/
http://www.gunaskam.weblog.sh/
http://riza.blogfa.com/
http://meraghi.blogfa.com/
http://asmek-yeni.blogspot.com/
http://yazilar.vetenim.com/
http://anayurdumla.blogspot.com/
http://www.terken-terim.blogspot.com/
443
http://www.voanews.com/azerbaijani/2007-03-24-voa5.cfm, 26.3.2007
187
http://urmu.birolmali.com/
http://dustaq.mihanblog.com/
http://sozum.blogfa.com/
http://turkicworld.wordpress.com/
http://www.birolmali.com/
http://www.11007.baybak.com/
Nesibli,
Ġran‟daki
Azerbaycanlı
Türkler‟i
“Güney
Azerbaycan”
meselesine yaklaĢımları itibarıyla üç grupta ele alır: 444
1. Ġran devletinde önemli mevkiler iĢgal eden dinî liderler, sanayiciler,
bürokratlar ve bunların ideolojistleri. Bu grup birleĢik bir Ġran fikrini savunurlar
(millî Ġran merkezciler); otorite ve sermayenin paylaĢımını tek bir Ġran
ölçeğinde artırmak isterler; Ġran‟ın TürkleĢtirilmesi fikrini desteklerler ve
bazıları Kuzey Azerbaycan‟ın Ġran‟a katılmasını bekler.
2. Entelektüel, sanayici ve bürokratlardan oluĢan diğer grup: bunlar
Ġran‟ın bölünmesinden korkarlar ama (diğer etnik gruplarla birlikte) Güney
Azerbaycan‟a
kültürel
veya
milli-bölgesel
otonomi
verilmesi
fikrini
desteklerler. Bunu Azerbaycan meselesinin çözümünde en iyimser yol olarak
görürler. “Ġran‟a demokrasi, Azerbaycan‟a otonomi” bunlar arasında tutulan
bir slogandır.
3. Üçüncü eğilim, Güney Azerbaycan‟ın bağımsızlığı ve BirleĢik
(Bütöv) Azerbaycan ideallerini savunan grupların ve siyasi teĢkilatların
eğilimidir. Bu teĢkilatların görülmesiyle birlikte, Ġran‟daki Azerbaycan meselesi
yeni bir aĢamaya geçmiĢtir. Bu radikal güçlere göre, Ġran‟daki millî mesele
hiçbir evrimle-dönüĢme yoluyla çözülemez ve millî hedeflere ulaĢmak için
askerî mücadele dâhil her yola baĢvurulmalıdır.
444
Nasib L. NASSIBLI: “Azerbaijan-Iran Relations:… a.g.m”.
188
XI. Türkmensahra (Kuzeydoğu Ġran) Türkmenleri
Selçuklular, ilk yurtlarından, önce Harezm‟e geçmiĢ, sonra Horasan‟a
inmiĢlerdir. Selçuklular gelmeden önce Horasan‟ın zaten Türkmenler ile
dolmuĢ olduğu bilinmektedir. Selçuklular, 1035 baharında 10.000 süvari ile
Ceyhun‟u
Geçip
Horasan‟a
varmıĢlardır.
70
yıl
içinde
Cend‟e,
Maveraünnehir‟e, Harezm‟e ve son olarak Horasan‟a göçmek suretiyle dört
defa yurt değiĢtirmiĢlerdir. Horasan, Selçukoğulllarının merkez topraklarını
teĢkil etmiĢtir. Anadolu‟da çok yaygın olarak kullanılan “Horasan erlerierenleri” deyiminin atıf merkezinin Selçuklu Devleti‟nin kuruluĢ sahası
konumunda bulunan ve bugünkü MeĢhed merkezli resmi Ġran eyaleti “Ostane Horasan”a denk gelen bölge olduğu unutulmamalıdır. Gaznelilere karĢı
Selçuklu Devletinin kuruluĢuna yol açan Dandanakan SavaĢı kazanıldıktan
sonra Merv‟de büyük kurultayın toplandığı, NiĢabur‟un baĢkent yapıldığı ve
Tuğrul Bey‟in, anne tarafından kardeĢi olan Ġbrahim Yınal, Çağrı Bey‟in oğlu
Yakuti, amcası oğlu KutalmıĢ emrinde olmak üzere burada hüküm sürmeye
baĢladığı bilinmektedir. Çağrı Bey, Merv merkez olmak üzere Horasan‟ın
büyük kısmına hükmetmiĢtir. Musa Yabgu‟ya Bust, Herat, Sistan (Bugünkü
Ġran‟ın doğusu, Afganistan‟ın Batısı ile Pakistan‟ın bir kısmına denk gelir)
Çağrı bey‟in büyük oğlu Kavurd‟a ise Tabasan vilayeti ile Kerman bölgesi
verilmiĢtir. Bu paylaĢımın Anadolu ile ilgili bir fetih planını kapsadığı da ifade
edilir. Selçuklular‟ın keĢif seferleri ile Horasan‟dan Anadolu‟ya ulaĢmaları
arasındaki zaman uzun olmamıĢ, 50-60 yıl gibi bir sürede Malazgirt zaferi
gerçekleĢmiĢtir.445
Günümüz Ġran‟ında yaĢayan Türklerin tamamına yakını esasen Oğuz
yani Türkmendirler. Ancak Türklerin Azerbaycan‟daki varlıklarının eski tarihi,
Batı Ġran‟ın Türkleri için Ġran içinde daha çok “Türk”; Ġran dıĢında ise “Azeri,
Azerbaycanlı,
Azeri
Türkü,
gibi ifadelerin
kullanılmasını
beraberinde
getirmiĢtir. Tarihi süreç içinde yapılagelmiĢ bu adlandırmalar Ġran‟da sadece
445
D. Mehmet DOĞAN, Türkistan-Türkiye Gergefinde Ġran, (Ġstanbul 1996), 124.
189
Türkmenistan-Türkmensahra
coğrafyasındaki
Türkler
için
Türkmen
adlandırmasının yapılmasına yol açmıĢtır. Ġran‟da bu bölge Türkleri için
“Türkemen” denir. Balbay, Türkmensahra Türklerinin nüfusunu 2-2.5 milyon
kiĢi olarak vermektedir.446 Bir baĢka tahminde 2 milyon rakamı Kuzeydoğu
Ġran ve Kuzeybatı Afganistan‟ın toplamı için verilmektedir.447
19. yüzyılda Türkmenlerin bölünmesi ve sınırın iki tarafında ayrı
düĢmesinden sonra, Türkmensahra‟nın Tahran‟a ilk tepkisi 1860‟larda
olmuĢtur. 1862‟de merkezin ağır vergi talepleri huzursuzluklara sebep
olmuĢtur. Ayaklanmaya gözdağı olmak üzere ordunun Türkmen obalarına
saldırması sonrasında 1864‟te tekrar silaha sarılan Türkmenlerin isyanı kanlı
biçimde bastırılmıĢtır. 1867‟de Esterabad valisinin kötü uygulamaları sonucu
bir isyan daha olmuĢ ve halk galeyana gelerek neredeyse bütün memur ve
devlet temsilcilerini öldürmüĢtür. Bundan sonra da Kacar Ģahı Nasireddin
ġah bölgede kanlı bir baĢka bastırma uygulamıĢtır. Merkezin Türkmenlere
orantısız güç kullanması ve adaletsiz davranıĢları 1920‟lere kadar devam
etmiĢtir. Düzensizliği ortadan kaldırmak üzere 1921‟de Muhammed Taki Han
liderliğinde bir bağımsız Horasan Hükümeti ilan edilmiĢtir. Tebrizli bir
Azerbaycan Türkü olan Muhammed Taki Han, bütün bir Horasan bölgesinde
iktidarı ele alıp halkla bütünleĢmiĢtir. Okullar açmıĢ, yollar, köprüler onarmıĢ
pek çok hizmet gerçekleĢtirmiĢtir. Bu da Tahran‟ın tepkisini çekmiĢtir.
Tahran‟daki bürokrasi, Ġngilizlerle iĢbirliği içinde birtakım yerel aĢiretleri de bu
yönetimin üzerine yönlendirmiĢ ancak Muhammed Taki Han bunları etkisiz
hale getirmiĢtir. Bununla birlikte, Tahran ordu kullanarak kendi askerinin
üzerine yürür ve Taki Han‟ı öldürür. Mezarı halkın ilgisine ve ziyaretine
mazhar olunca, Tahran cesedi kaçırır ve yıllar sonra bulunan ceset,
Musaddık tarafından büyük törenlerle defnedilmiĢtir.448
446
Mustafa BALBAY, Ġran Raporu, (Ġstanbul 2006), 12.
http://www.everyculture.com/wc/Tajikistan-to-Zimbabwe/Turkmens.html, 1.4.2007.
448
Mehmet Metin ÖREN, a.g.e., 77.
447
190
Türkmensahra Türklerini 20. yüzyılda Tahran‟ın öncelikli hedeflerinden
biri haline getiren önemli bir gerçeklik, Rıza ġah‟ın memleketi ile ilgili olabilir.
Bilindiği üzere Rıza ġah Mazenderan kökenlidir. Bu bölge Türkmenlerin
yaĢadığı Gorgan, Gülistan, Türkmensahra bölgelerine komĢudur. Rıza ġah‟ın
en katı askeri tedbirleri bu bölgede hayata geçirdiği bilinmektedir. Bu sert
tedbirlerin yanı sıra, Türkmenlerin Farsça konuĢmalarını yaygınlaĢtırmak
amacıyla “Türkmen ruhunu keĢfetmek” gibi sloganlar altında kampanyalar da
baĢlatılmıĢtır. Bunlara rağmen bölgedeki 300.000 kiĢinin (o zamanki nüfus)
en fazla 200‟ünün Farsça konuĢtuğu ve buradan bir Ġran sevgisi ve
vatansever duygular (Ġran perestî ve veten perestî) beklenemeyeceği tespiti
yine resmi raporlarda kayıtlıdır.449
Türkmenlerin son büyük ayaklanması 1979 devrimi sürecinde
olmuĢtur. Ġki Türkmen‟in Humeynist militanlarca öldürülmesi sonrasında
büyük olaylar olmuĢ, yüzlerce insan hayatını kaybetmiĢtir. O dönemde
Azerbaycanlı Ayetullah ġeriatmedari, bu bölgedeki uygulamalara tepki
göstermiĢ ve Türkmenlere destek vermiĢ, hatta “Türkmenlerin hürriyet
isteklerinin öz hakları olduğunu” açıklamıĢtır.450
1979-1980 yıllarında Türkmensahra‟da ortaya çıkan ve varlığını bugün
de sürdüren Türkmen Halkı Siyasi ve Kültürel Ocağının (Kanun-e Siyasi
Ferhengi Helg-e Torkemen) organize ettiği bu ayaklanmaya 30.000 Türkmen
katılmıĢ, Muhammet DerhĢende Tumaç‟ın önderliğindeki giriĢim kanlı bir
Ģekilde bastırılmıĢtır. Bu ciddi tehdit algılaması Türkmen nüfusa yönelik
ayrımcı politikanın 1979 sonrasında da sürmesini beraberinde getirmiĢtir. 451
ġah döneminde sistemli zorunlu göç ve asimilasyon politikası takip
edilmiĢken, Devrim sonrasında idari tedbirlerle aynı hedef gözetilmeye
devam edilmiĢtir. Ġran Ġslâm cumhuriyeti Bakanlar Kurulu‟nun 2005 yılında
449
Mehmet Metin ÖREN, a.g.e., 69-78.
451
Analiz, 72, (Nisan, 2006), 74.”
450
191
verdiği bir kararla Kuzeydoğuda Hazar kıyısında bulunan Gülistan (Ostan-e
Golestan) Eyaletindeki Türkmen köylerinin Beluç ve Sistanilerin yaĢadığı
Nizamabad ile birleĢtirilerek buraya Farsça “NeginĢehr” adı verilmiĢtir. Ġsim
değiĢtirme çabası, Omçalı örneğinde de görülmüĢtür. Tahran, Omçalı‟nın
adını SiminĢehr olarak değiĢtirmiĢtir. Yine, merkez Gonbed Kavus‟a yakın
mesafede olan Türkmen köylerinin ısrarla bu Türkmen Ģehrine bağlanmadığı
bilinmektedir. Türkmenler kültürel, siyasi ve ekonomik anlamda toplumun
gerisinde kalmıĢ ya da bırakılmıĢlardır. Hazar kıyısındaki zenginlikler
(GümüĢtepe civarında çok miktarda doğalgaz ve petrol rezervi olduğu tahmin
edilmektedir) Türkmensahra Türklerine yansımamaktadır.452
ii. Ġran Kürtleri ve Ġran’da Kürtçülük
Kürtlerin kökeni konusunda Batılı ve Ortadoğulu araĢtırmacılarla
Kürtçü faallerin dillendirdiği birbirinden farklı pek çok görüĢ mevcuttur.
Ahmadi, Kürtlerin Türk, Arap ve Aryan kökenden oldukları yönündeki
görüĢlere değindikten sonra, Türk ve Arap kökenlerine inancın Kürtler
arasında yaygın olmadığını belirterek, bugün birisi mitsel diğeri tarihsel iki
görüĢün olduğunu iddia etmektedir. Buna göre mitsel olan görüĢ Firdevsi‟nin
ġehname‟sindeki Zahhak (veya Zohak-Dhohak) ve Kava hikâyesinden
kaynaklanır. Burada destansı bir anlatımla Ġran‟a zorla hükmeden ve iki
omzunda her gün iki gencin beynini yiyerek beslenen iki yılan olan gaddar
Zahhak‟ın Kava tarafından öldürülüĢü anlatılarak Zahhak‟tan kurtulup dağa
kaçan gençlerin Kürtlerin ataları olduğu iddia edilir. Tarihsel görüĢ ise, daha
çok Vladimir Minorsky gibi Batılı oryantalistlerin temellendirdiği görüĢtür. Bu
görüĢe göre ise, Kürtler, Persler ve Partlarla birlikte Ġran platosuna göçmüĢ
olan Ġranî kavimlerden Medler‟in torunlarıdır. Medler Ġran platosunun kuzey
ve kuzeybatısına, Persler güneyine, Partlar da doğusuna yerleĢmiĢlerdir.
Medler M.Ö. 728-550 arasında yaĢamıĢ olan ilk Ġran imparatorluğunu
452
Türel YILMAZ, “”Ġran‟da UnutulmuĢ Bir Toplum: Türkmensahra Türkmenleri”, Akademik
Ortadoğu, (2007) 1,2, 211-213.”
192
kurmuĢlar, bu imparatorluğa, annesi Med olan Pers hükümdar Sirus (Cyrus)
son vermiĢ ve AhameniĢ devletini (M.Ö. 550-331) kurmuĢtur.453
Kürtçü
çevreler
arasında
Kürtlerin
kökenini,
aslında
bugünkü
Kuzeydoğu Kafkas dilleri ile akraba bir dil konuĢtukları ispat edilmiĢ olan
Hurrilerle bağlantılandıran ve böylece eski medeniyetlere atıfla 19. yüzyıl ve
20. yüzyıl baĢındaki teritoryel sahiplik ispatına zemin hazırlayan görüĢler
mevcuttur. Welate Torî ve Nergıza Torî imzalarıyla yayınlanan kitap bu uç
görüĢün bir örneğidir. Kitap, Huri, Mittani, Nairi, Urartuları bir fasılda, Lulu,
Guti, Kassi ve Kardukları “Zagros boyları” baĢlığıyla bir diğer fasılda, Mana
ve Medler‟i de “doğu boyları” baĢlığıyla bir baĢka fasılda ele alıp Kürtlerin
atalarını inceleme iddiasındadır. Çoğu Almanya basımı 14 kitabın kaynakça
olarak
verildiği
bu
kitap,
akademik/bilimsel
değeri
olmayan
ancak
Kürtçülüğün köken arayıĢlarına zemin oluĢturan çalıĢmalara tipik bir
örnektir.454
Ġranlı yazar, aydın ve araĢtırmacılar, Kürt konusunun ele alındığı
neredeyse her zeminde Kürtlerin Ġraniliğine vurgu yaparlar. Bunlara göre
Kürtçe Fars dili ailesine ait dillerden olduğu için Kürtler etnik olarak
“Ġranlıdırlar” ve kültür ve medeniyetleri Ġran kültür ve medeniyetidir.455 Ancak
bu tespitin kabul edilmesi durumunda Ġranlılığın Ģartının “dil ve etnisite”
olduğu, dolayısıyla nüfusun yarısına yakınını teĢkil eden Azerbaycan
Türklerinin Ġranlı sayılmalarının mümkün olmayacağı açıktır. 1990 sonrasında
Ġranlılık düĢüncesini kimlik bağlamında zorlayan temel açmazlardan birisi de
bu olmuĢtur.
Genelde aĢırı siyasallaĢmıĢ olan Kürt meselesi Ģiddet ve siyaset
yoğunluğu bakımından “Ġran‟ın üçüncü sırada olduğu bir mesele” olarak
453
Hamid AHMADI, a.g.e., 90-91. Ahmadi, Kürtlerin Medlerden geldiği görüĢüne katılmanın
zor olduğunu zira Kürtlerin çok daha karıĢık ırksal özellikler taĢıdıklarını da belirtmiĢtir.
454
Welate TORÎ ve Nergıza TORÎ, Kürt Kökeni: Büyük Boylar, (Ġstanbul 1991).
455
Bir KirmanĢahi olan Ġzzeti‟nin konuya iliĢkin yaklaĢımı için Bkz: Ġzzetullah ĠZZETĠ, Ġran ve
Bölge Jeopolitiği, (Ġstanbul 2005), 276.
193
görülür. Türkiye ve Irak‟a kıyasla Ġran Kürtçü hareketi daha az akut bir
hareket olarak değerlendirilmektedir. Ancak Ġran Kürtçülüğü, ġii toplum
içindeki Sünni azınlığın meselesi olarak çatıĢma potansiyelini muhafaza eden
bir olgudur.
Hamid Ahmadi, Kürtlerin, AhameniĢ, Part ve Sasani devletlerinin
entegre bir parçası olduklarını iddia etmektedir. Ona göre Kürtler, yaĢadıkları
coğrafyanın da etkisiyle Müslüman Araplarla Ġranlılar arasındaki savaĢların
arasında kalmıĢtır. Ahmadi, Minorsky‟nin Kürtlerin Arap istilasına karĢı
Sasanilerle ittifak kurduklarını belirtmektedir.456 Öte yandan Kürtçü yayınlarda
bırakınız Sasanilerin ve AhameniĢlerin entegre bir parçası olmayı, bugünkü
Ġran‟ın ve Kürtlerin yaĢadığı bölgelerin ĠslâmlaĢmasından hemen önce
baĢlayarak Safevilere kadarki süreci bütünüyle bir Kürt devletleri tarihi gibi
gösteren iddialara rastlanır. Xemgin imzalı ve yine Almanya ağırlıklı bir
toplam kaynakça dıĢında bilimsel metodoloji takip edilmeden ve dipnotsuz
yazılan kitap bu bakımdan ilginç bir örnektir. Kitap, Horasanlı Ebu
Müslim‟den, Babek‟e, ġeddadilerden Büveyhilere, Eyyubilerden Safevilere
kadar bütün devletleri KürtleĢtirmektedir.457
Osmanlı Ordusunda bir subayken ġeyh Sait isyanı çıkınca kendisine
bağlı kalan birliklerle beraber isyancıların safına geçen daha sonra Suriye‟ye
oradan da Irak‟a kaçan Ġhsan Nuri PaĢa‟nın da 20. yüzyılın baĢındaki ĠndoAryanist
batılı
görülmektedir.
kaynakların
Ġhsan
Nuri,
tarih
ve
Kürtlerin
köken
görüĢlerine
dayandığı
kökenini
Xnephon‟un
eserindeki
Karduklar‟a dayandırma görüĢüne katılmakta, Guti, Kussi, Mamai ve
Hadlilerle irtibatlandırmaktadır. Ġhsan Nuri‟nin dönemin popüler “Ariler” ve
Aryanların
ülkesi
“Ġran”
kavramsallaĢtırmalarına
da
rağbet
ettiği
görülmektedir.458
456
Etem XEMGIN, Ġslamiyetten Osmanlılara Kadar Kürdistan Tarihi Cilt II, (Ġstanbul 1989).
458
Ġhsan Nuri PAġA, Kürtlerin Kökeni, Doz Yayınları, (Ġstanbul 1991), 17-36. Ġhsan Nuri‟nin
kitabı ġah döneminde 1955‟te Ġran‟da da yayınlanmıĢtır.
457
194
Bugün çoğunluğu gramer olarak Farsça ile akraba olduğu anlaĢılan
ancak içinde çok sayıda Arapça ve Türkçe kelime bulunan Kırmançça
konuĢan Kürtlerin kökenleri konusunda farklı görüĢler vardır. Köken
tartıĢmasının bir diğer ucunda ise genel olarak Kürt olarak adlandırılan Zaza
vb. grupların kökenine iliĢkindir.459
I. Kürtlerin Dili Meselesi
Mehrdad Izady‟ye göre, Kürtçe bütün bir dil olmayıp Kürtlerin ortak bir
“lingua franca”sı yoktur.460 18. yüzyıl ortasında bir Ġran Kürdü tarafından
yazılmıĢ
olan
bahsetmektedir.
ġerefname
“Kürdistan‟da
konuĢulan
4
farklı
dil”den
461
Hamid Ahmadi, Kürtçe‟nin Hint-Avrupa grubundan olan Afganistan,
Tacikistan ve Beluçistan‟ın dillerinin dahil olduğu Ġrani dillerin Farsi bir alt
bölünmesi olduğunu belirtmektedir. Ahmadi‟ye göre Farsça ile Kürtçe
arasındaki benzerliklere rağmen, Kürtçe günümüz Farsça konuĢan sıradan
Ġranlısı için anlaĢılabilir bir dil değildir. Beluçça gibi Kürtçe de, Part ve Sasani
Ġranı‟nın Pehlevice ve Avestai‟si gibi eski Fars dillerinin pek çok özelliğini
taĢımaktadır.462
459
Konuya iliĢkin Türkiye‟de de pek çok özgün çalıĢma yapılmıĢ ancak bu çalıĢmalar zaman
zaman akademik çevrelerde zaman zaman da kamuoyunda “resmi tarih yazımları” olarak
karalanmıĢlardır. Bu çalıĢmalar örnekler olarak Bkz. S. Ahmet ARVASĠ, Doğu Anadolu
Gerçeği, (Ankara 1992). Mahmut RĠġVANOĞLU, Doğu AĢiretleri ve Emperyalizm, (Ġstanbul
1992). Fahrettin KIRZIOĞLU, Kürtlerin Türklüğü, Ġstanbul 1995) M. ġerif FIRAT, Doğu Ġlleri
ve Varto Tarihi, (Ankara 1983).
460
Mehrdad IZADY, “”A Kurdish Lingua Franca?”, Kurdish Times II, no.2, Yaz 1988”den
naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 87.
461
Hamid Riza JALAIPUR, “”Kurditan: Elal-e Tadavom-e Bohran An Pas Az Engheleb-e
Islami, (Kürdistan: Ġslâm Ġnkılabından Sonra Krizlerinin Devam Etmesinin Sebepleri)”,
Tahran, Daftar Motaleat-e Siasi ve Binolmelali, 1993, 95”ten naklen Hamid AHMADI, a.g.e.,
88.
462
Hamid AHMADI, a.g.e., 87. Ahmadi, Ġrec AfĢar Sistani‟ye atıfla, binlerce eski Pehlevi
kelimesinin bugünün Ġran Kürdistan eyaletinde bulunduğuna iĢaret etmektedir. Yine
Heredot‟un da Farsların ve Kürtlerin karĢılıklı olarak birbirlerini anlayabildiklerini yazdığını
belirtmektedir.
195
Ġran‟daki Kürtler bakımından 4 farklı dialekt mevcuttur. Bunlar,
Kurmanci, Sorani, Havremi veya Gorani ve KermanĢahi‟dir. Kurmanci,
Türkiye, Suriye eski Sovyetler Birliği ile Ġran ve Irak‟ta Kürtlerin yaĢadığı
yerlerin kuzey kısımlarında konuĢulan diyalekttir. Ġran‟ın Kürdistan eyaletinde
yaĢayan Kürtlerin büyük çoğunluğu ve Irak Kürtlerinin büyük kısmı Sorani
dialekti konuĢurlar. Havremi, Ġran-Irak sınırında daha sınırlı bir bölgede
konuĢulan bir diyalektken, KermanĢahi, Ġran‟ın KermanĢah eyaletinde (Batı
Ġran) konuĢulan ve Farsça‟ya daha yakın olan diyalekttir.463
Rus dilci Oranski‟ye göre, bazı Kürtçe diyalektleri bağımsız birer dil
olacak kadar farklıdırlar. Oranski, Türkiye‟de Latin, Ġran, Irak ve Süriye‟de ise
Arap-Fars alfabelerinin kullanılıyor olmasını ayrı bir problem olarak
değerlendirmektedir.464 Kürtçülüğün dil ile ilgili bir diğer sorunu da
Kürtçülüğün
ortak
dilinin
hangi
diyalekt
olacağı
konusuna
iliĢkin
tartıĢmasıdır.465
II. Kürtlerin Tarihsel Tutumları Üzerine
Hamid Ahmadi, Kürtlerin Ġslâm sonrası tarihini açıklarken, Emevi ve
Abbasi hâkimiyetlerinden sonra Kürtlerin Gilan‟da ortaya çıkan ve hükümleri
Bağdat‟a kadar uzanan ġii Büveyhoğulları‟nın (932-1055) yönetimi altına
girdiklerini, ancak son Büveyh liderine muhtemelen mezhep sebebiyle isyan
ettiklerini belirtmektedir. Ahmadi, “Kürtlerin Ġran hâkimiyetine Selçuklu
döneminde yeniden girdiklerini” ve “Kürdistan” adıyla bir bölgenin ilk defa
463
Amir HASSANPOUR, Language and Nationalism in Kurdistan, 1918-1985, San
Fransisco, Melen research University Press, 1992, 19-20.
464
A. M. ORANSKI, Moghaddamey-e Figh-ol-Loghan-e Irani (Ġran Filolojisine GiriĢ) Çev.
Kerim KeĢaverz, Tahran, Peyam, 1979, 340‟tan naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 89.
465
Ismet Sherif Vanly “”The Question of Unification of the Written Kurdish Language:
Kurmanji or Sorani?”, Kurdistan (KSSE), Kasım 1959, 5-10”dan naklen Hamid AHMADI,
a.g.e., 89.
196
Sultan Sancar tarafından 12. yüzyılda kurulduğunu belirtmektedir. 466 Ona
göre Filistin‟de Haçlıları mağlup ederek Mısır ve Suriye‟de kendi devletini
kuran Selahaddin Eyyubi (1137-1193) aslen Kürt olup önce Suriye
Selçuklularının ve ardından da Abbasi Halifeliğinin hizmetinde olmuĢtur.467
Hamid Ahmadi‟ye göre, Kürtler Moğol istilasından sonra 1258-1501
arasındaki yerel Moğol-Türkmen hanedanları döneminde yeni bir direniĢ ve
boyun eğme sürecine girmiĢlerdir. Moğol hâkimiyetinden tam bir asır sonra
yarı bağımsız Kürt emirlikleri ortaya çıkmıĢtır. Ancak Ahmadi, Kürtlerin tarihini
anlatırken, çok eleĢtirdiği Batılı tarihçilerin yöntemine baĢvurarak, bölgedeki
Türkmen aĢiret ve yönetimleri için “Moğol” ifadesini kullanmaktadır. Esasen
bu yaklaĢımın neredeyse bütün Ġranlı araĢtırmacılar tarafından sıkça ve
özellikle kullanıldığı dikkat çekmektedir.468
Osmanlı-Safevi zıtlaĢması, Kürtlerin taraflarını belirlemeleri açısından
bir dönüm noktası olmuĢtur. Safevi devletinin yerel valilerini Kürtlerden değil
de (resmi Safevi ordusu olan) KızılbaĢların komutanlarından seçmelerinden
dolayı Osmanlı‟ya bağlı olarak hareket etmiĢlerdir. Kürtlerin o döneme kadar
kendilerini Ġranlı saydıkları, ancak bu dönemle birlikte Kürtler‟in Osmanlı
topraklarında ve Osmanlı‟ya yakın bölgelerde yaĢayanlarının Ġran toplumuna
yabancılaĢmaya baĢladıkları belirtilmektedir.469
Kürtçü bir yazar olan Amir Hassanpour‟a göre, “uzun süren Safevi
dönemi Osmanlı-Ġran savaĢlarının (1514-1516, 1534-1565, 1587-1628, 16361638, 1724-1732) en önemli sonucu Kürdistan‟ın ilk bölünmesiydi. Zira
1639‟da Sultan 2. Murad‟la ġah 2. Abbas arasında imzalanan 1639 (Kasr‟ı
ġirin) anlaĢmasıyla çizilen sınır Kürdistan‟ın kalbinden geçmekteydi.”470
Görüldüğü üzere Kürtçü çevreler, bir Türkmen boyuna dayalı olarak kurulan
466
Derk KINNANE, The Kurds and Kurdistan, Londra, 1964, Oxford Üniversitesi Yay.,
21‟den naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 93.
467
468
469
Hasan ARFA, The Kurds: A Historical and Political Study, Londra, 1966, Oxford, 14.
470
Amir HASSANPOUR, Language and Nationalism in Kurdistan, 1918-1985, San
Fransisco, Melen Research University Press, 1992, 53.
197
Osmanlı
devletinin
16.
yüzyıldan
itibaren
Anadolu‟nun
doğu
ve
güneydoğusunda KızılbaĢ Türkmen nüfusun azalmasına ve ġafii Kürt
nüfusun hızla artmasına neden olan politikalarını, bir Ģekilde göz ardı
etmekte,
bunun
bölgenin
tarihinin
anlaĢılmasında
bir
olgu
olarak
anlaĢılmasından kaçınmaktadırlar. Yukarıda örneğini verdiğimiz ve Safevi
devletine Kürtçülük adına sahip çıkan Xemgin‟in yaklaĢımı, Batılı kaynaklara
dayanarak ortaya konan siyasi bir tutumu, Hassanpour‟un yaklaĢımı ise
“Kürtlerin bölünmüĢlüğü” tezi ile güncel Kürtçülüğe siyasal motivasyon
geliĢtirme kaygısını göstermektedir.
Esasen
Kürtler,
dinsel
kaygılardan
çok
bulundukları
bölgede
kendilerine kimin daha fazla yetki ve güç tanıyacağı ile ilgilenmiĢlerdir. Bu
anlamda Osmanlı idaresi Kürtlere daha olumlu yaklaĢmıĢ ve bunun
sonucunda da güçlü Kürt aĢiret liderleri ortaya çıkmıĢtır. Öte yandan Kacarlar
da bazı Kürt aĢiretlerine yetkiler tanımıĢlardır. Özellikle
19. yüzyıl
ortalarından itibaren Kacar idaresi Kürt bölgelerini elde tutmakta zorlanmaya
baĢlamıĢ, yönetim ise “havuç sopa” ile “böl yönet” taktiklerinin karıĢımı bir
politika izlemiĢlerdir.
Azerbaycan Türklerinin aksine Kürtlerin Ġran MeĢrutiyet devrimine
karĢı oldukları belirtilmektedir. Kürtler meĢrutiyet hareketinde hiçbir önemli rol
de almamıĢlardır. Hatta Muhammet Ali ġah Kacar‟a, meĢrutiyetçiler
karĢısında destek verdikleri, yine geniĢ Kelhor aĢiretinin (bu grubun Kürt
kimliği tartıĢılabilir) Salar-al Dovle‟ye 1911 yılında meĢrutiyetçilere karĢı
Tahran‟daki harekâtında destek verdikleri belirtilmektedir.471
Bugün, Ġran‟daki Kürt nüfus, Kürdistan, Batı Azerbaycan, KermanĢah
ve Ġlam eyaletlerinde yaĢamaktadırlar.472 Bunun dıĢında önemli miktarda Kürt
kuzeybatıda Horasan eyaletinde, az bir Kürt nüfus da Beluçistan‟da yaĢar.
471
William AEGLETON, 1946 Mehabad Kürt Cumhuriyeti, Çev. M. Emin Bozarslan, (Ġstanbul
1990), 32-33.
472
“Ġran Kürtlerinin Durumu”, Stockholm Kürt Konferansı: 15-17 Mart 1991, (Ġstanbul 1991),
55.
198
Horasan eyaletinde yaĢayan Kürtler, Safevi ġahı ġah Abbas döneminde
Özbek saldırılarına karĢı tedbir olarak bölgeye göçürülmüĢ Kürtlerdir. 473
KermanĢah, Horasan ve Beluçistan Kürtleri siyasal Kürtçü hareketlere
sempati duymamaktadırlar. Bunun temel sebebi, Batı Azerbaycan ve
Kürdistan eyaletleri Kürtleri Sünni iken, Horasan ve KermanĢah Kürtlerinin
büyük çoğunlukla ġii olmalarıdır. Mehrdad Izady KermanĢah ve kuzey
Kürtlerinin siyasi bakıĢlarının Ġranî bir bakıĢ olduğunu, bu tavrın herhangi bir
Pankürtçü bağlama kıyasla devletin siyasi kültürü bağlamında çok daha kolay
anlaĢılacağını belirtmiĢtir. Ayrıca Horasan ve KermanĢah Kürtçesi ile Farsça
arasında daha fazla yakınlık olduğu da ifade edilmektedir.474
Kürtlerin çoğunun, Ġslâm‟dan önce ZerdüĢt inancına sahip oldukları
iddia edilmektedir. Ancak bu görüĢün de büyük ölçüde 19. yüzyıl sonu 20.
yüzyıl baĢı Batı Avrupa Ġndo-Aryanizminin kaynaklarına ve bunlara referansla
yazılan Ġran kaynaklarına dayandığı görülmektedir.475 Türkiye, Irak ve Ġran
Kürtleri arasında sayıca az olsa da Yezidi, Hristiyan, Yahudi ve ZerdüĢtiler de
bulunmaktadır. Yine Ġran Kürtleri arasında Ali-Allahi ve Ehlihak mezheplerine
mensup olan gruplar da bulunmaktadır.476
Ġsveç asıllı bir subay olup bir süre Fransız ordusunda görev yaptıktan
sonra istifa eden Carl Peter von Heidenstam (1792–1878) 1825 yılında
yazdığı, Osmanlı Türkiyesi ve Kacar Ġran‟ına yaptığı seyahatine iliĢkin kitapta,
Kürtlerin o dönemdeki pozisyonlarına ve iki devlet arasındaki mücadeleye
dair bilgiler vermektedir. Heidenstam, Kürtlerin sıkça hükümete karĢı isyan
473
Mehrdad IZADY, The Kurds: A Concise Handbook, Washington, Crane Russak, 1992,
208‟den naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 84.
475
Edmond Cecil John‟un “Türkler Kürtler Araplar: Kuzey Doğu Irak‟ta Siyaset Seyahat ve
AraĢtırma: 1919-1925” adlı kitabı bu bakımdan önemli bir göstergedir. Royal Asiatic Society
kaynaklarına dayalı olarak Kürt eski inançları, dil ve tarih tezi oluĢturan kitap yakın zamanda
resmi izinle Ġran‟da da yayınlanmıĢtır. Bkz: Sesil J. EDMUND, “Torkha Kordha Erebha”,
(Tahran 1382-H.ġ).
476
Hamid AHMADI, a.g.e., 84-86. Yezidi Kürtlerin Ermenistan‟da nispeten daha yoğun
olarak yaĢadıkları da bilinmektedr.
474
199
ettiklerini (Kacar yönetimi‟ne), Van ve Kars‟taki Osmanlı paĢalarının da onları
Ġran‟ı terk ederek Osmanlı tarafına gelmeleri için teĢvik etmek üzere daha az
vergi sözü verdiklerini yazmaktadır. Heidenstam, Feth Ali ġah Kacar‟ın oğlu,
tahtın varisi ve Azerbaycan bölgesinin valisi olan Abbas Mirza‟nın sınır
bölgesindeki bu Kürtleri çatıĢmalarla yerlerinde kalmaya zorladığını ancak bir
Kürt aĢiretinin Azerbaycan‟dan Erzurum yakınlarındaki dağlık bir bölgeye
kaçtığını yazmaktadır.477
Martin Van Bruinessen Kuzeydoğu Ġran‟daki Horasan Kürtleri‟nin ġah
Abbas tarafından 1600‟lerde ÇemiĢgezek adıyla yeni bir konfederasyon
olarak örgütlendiğini belirtmektedir.478 Bu Kürtlerin, Anadolu‟dan doğuya
doğru Safevi dönemi baĢında gerçekleĢen yoğun Türkmen göçü ile birlikte
bugünkü Ġran‟ın kuzeybatısına geçmiĢ olmaları, daha sonra Safevi-Özbek
savaĢlarında kuzeydoğuya kaymıĢ olmaları kuvvetle muhtemeldir.
Görüldüğü üzere Kürtler tıpkı Türkmenler gibi, Anadolu, Azerbaycan
ve Ġran platosu arasında gidip gelen bir tarihi serüvene sahiptirler. AĢiret
yapısı Türkmenlerde ve Kürtlerde yüzyıllarca değiĢmez bir sosyolojik olgu
olarak sürmüĢtür. Mezhep, tarikat ve din meseleleri, sosyo-politik etkenlerle
Türkmenlerin ve Kürtlerin üzerinde etkili olmuĢtur. Bu etkenlerin kitlesel
anlamda kapsayıcı etkileri özellikle Safevi ve Osmanlı devletlerinin yerleĢik
devletler haline gelme süreçleri ile yaĢanmıĢtır. Kacar devri, Kürtler için eski
siyasal-toplumsal düzenin devamı Ģeklinde cereyan etmiĢtir. Kürtler, Türk
kökenli bu iki devletin topraklarında da kitlesel bir düĢmanlığa ya da
soykırıma maruz kalmamıĢlardır. Kürtlerin özelilkle din adamı sınıfı içinde
Osmanlı toplumunda ileri gelenleri olmuĢ, bölgesel idareciler içerisinde de
Kürtler devamlı var olmuĢlardır. Gerek Kacar, gerekse Osmanlı devletlerinde
aĢiretlerin yerel kontrolleri, merkeze yönelik bir tehdit olarak değil, devletin
idaresine yardımcı birer sosyolojik gerçeklik olarak algılanmıĢtır. Kacarlarda
477
Bahram SOHRABI: a.g.m., 645-646.”
Martin Van BRUINESSEN, Agha, Shaikh and State: On the Social and Political Structure
of Kurdistan, Londra, 1992, 134.
478
200
aynı durum ġahseven, AfĢar vb. Türk aĢiretleri ile Lor ve Bahtiyari gibi
güneydeki Farsî aĢiretler için de aynen geçerli olmuĢtur.
III. Ġran’da Kürt Nüfusu
2001 tarihli bir BM metnine göre Ġran Kürtleri‟nin sayısı 6 milyon olarak
tahmin edilmektedir.479 2001 tarihli bir diğer kaynakta Kürt nüfus, 3,5-4 milyon
olarak verilmektedir.480
Ġzzeti, Ġran‟da Kürt nüfusun yaĢadığı bölgelerin Batı Azerbaycan,
Kürdistan ve KermanĢah eyaletlerine bağlı ve toplam 2,5 milyon nüfuslu 8
Ģehirden oluĢtuğunu, bu Ģehirlerin de PiranĢehr, SerdeĢt, Bane, Sakkez,
Mehabad, Senendec, Merivan ve Pave olduğunu yazmaktadır. 481 Eski bir
kaynağa dayanan bu rakam bugünü yansıtmamakta, ayrıca bölge dıĢı
Kürtlerini de kapsamamaktadır.
Encyclopedia Orient, Norveçli editörü Tore Kjeilen‟e dayanarak 6,6
milyon rakamını482 CIA ise %7 (aynı kaynakta verilen toplam 65,3 milyon
nüfusa göre hesaplandığında yaklaĢık 4,5 milyon) rakamını vermektedir. 483
Bir diğer kaynakta 1995 yılı itibarıyla Ġran Kürtlerinin toplam nüfusunun
4-5 milyon arasında yani toplam nüfusun %8-10‟u arasında olduğu
belirtilmektedir.484
479
480
Peter HINCHCLIFFE, Conflicts in the Middle East Since 1945: The Making of the
Contemporary World, (Routledge 2001), 71.
481
Ġzzetullah ĠZZETĠ, a.g.e., 275. Ġran‟daki Kürtlerin nüfusu konusunda bu rakam eskidir ve
gerçeği yansıtmamaktadır.
482
http://lexicorient.com/e.o/iran_4.htm
483
https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ir.html#People
484
201
Keskin, Ġran Kürtleri‟nin nüfusunun 5 milyon olduğunu, bunun
%30‟unun
ġii
Kürtlerden
%70‟inin
Sünni
Kürtlerden
oluĢtuğunu
yazmaktadır.485
IV. Kürtçülüğün DoğuĢu
Ġran kaynakları Kürtlerin tarihini her bakımdan Ġran dairesinde tutmaya
yönelik bir gayret içindedir. Hamid Ahmadi, Mehrdad Izady‟ye atıfla, “Ġran
Kürtlerini diğer Kürtlerden (özellikle Irak Kürtlerinden) ayıran özelliğin
bunların Ġran siyasi kültürünün bir parçası olmalarından kaynaklandığını”
iddia etmektedir. Izady, Ahmadi‟nin atıfta bulunduğu ifadelerinde bir dönüm
noktası olarak Çaldıran savaĢından bahsederek bu tarihten itibaren Ġran
Kürtlerinin Ġran “siyasa kültürüne” ve “sosyal ethnosuna” emilerek diğer bölge
Kürtlerinden ayrıldıkları iddiasındadır. Oysa mezhep eksenli bir siyasal savaĢ
olan Çaldıran‟ın ġafii-Sünni Kürtler üzerinde ġii Ġran merkezi idaresinin lehine
değil aleyhine olacak bir siyasal sürecin baĢlamıĢ olması beklenirdi. Ġran
merkezli bu bakıĢ açısının arkaplanında aslında Batı‟nın Kürt yaklaĢımını
haklı çıkaran bir algılama olduğu görülecektir. Nitekim Ahmadi, yukarıda
bahsedilen “Ġran Kürtleri-Diğer Kürtler” ayrımını izah ederken Sevr‟in Kürtlere
kendi devletlerini kurma hakkını vermiĢ olmasını, ilk büyük Kürt isyanının
ġeyh Ubeydullah tarafından Osmanlı devletine karĢı gerçekleĢtirilmesini,
Türkiye Cumhuriyeti‟nin kuruluĢ felsefesini ve nihayet 1925 ġeyh Sait
isyanını gündeme getirerek bu bilinçaltını ortaya çıkarmaktadır. 486 Dahası,
Derk Kinnane‟ye atfından, Ahmadi‟nin “Farslarla Kürtlerin kuzenliğinin
etkisine” inandığı ırkçı bir yaklaĢımın izleri görülmektedir.487 Oysa tarihteki tek
bağımsız Kürdistan giriĢiminin bugünkü Ġran topraklarında gerçekleĢtiği
herkesçe
485
bilinmektedir.
Aslında,
Kürtlerin
Fars
toplumu
değil
Fars
Analiz, 72, (Nisan, 2006), 70.”
486
Kürtçülük üzerine yapılmıĢ neredeyse bütün Batılı analizlerde de aynı tarihi seyre ve
iddiaya dayanıldığı, Batı Avrupa, ABD ve Rusya‟nın bölgeye iliĢkin politikalarının göz ardı
edildiği dikkat çekecektir.
487
202
milliyetçileri tarafından, Farslar‟ın da Kürt toplumu değil Kürt milliyetçileri
tarafından daha fazla sevildiğini söylemek abartılı olmaz.
Aslında tam da Ġran merkezli Kürtçülük yorumlarının referansta
bulunduğu Ubeydullah ilk Kürtçülük örneği olarak üzerinde durulması
gereken bir figürdür. Aynı zamanda uzun süre savaĢsız ve iyi devam eden
Osmanlı-Kacar iliĢkilerini ilk bozan da bu Ubeydullah meselesi olmuĢtur.
Osmanlı toprakları olan Doğu Anadolu‟daki NakĢibendî tarikatları bölgede
siyasal ve sosyal etkileri de olan güçlü örgütlenmelerdi. Bu tarikatın
mensupları arasında Kürt aĢiretlerinden de çok sayıda insan vardı. 19.
yüzyılın ilk yarısında NakĢibendiye‟nin ileri gelen Ģeyhlerinden olan ġeyh
Tahir, gerek Osmanlı gerekse Kacar yönetimlerinden müsamaha görmüĢ,
imtiyazlar almıĢtır. Fakat Tahir‟den sonra gelen Ubeydullah zamanında iki
devlet arasındaki denge bozulmuĢtu. Kacar devletinin kendi sınırları içindeki
NakĢibendîlerden vergi alma istekleriyle baĢlayan anlaĢmazlık iki ülke
arasında krize dönüĢmüĢtü. Ubeydullah‟ın Kacar ġahı Nasıreddin ġah‟ın
vergi almasına kızarak aĢiretinden adamlarla köyler basıp yağmalamalar
yapması ile Kacar devleti Osmanlı‟ya müracaat etti. Rus ve Ġngiliz kıĢkırtması
ile o dönemde alevlenen Ermeni meselesi nedeniyle Osmanlı toleransı içinde
hâkimiyetini sürdüren Ubeydullah bir süre daha bu olumlu tutumla karĢılandı.
Ancak Ruslar ve Ġngilizler‟in konuya müdahil olmaları ve Osmanlı-Rus
Harbinin Türkler aleyhine geliĢmesi Ubeydullah‟ı Osmanlı yönetimine karĢı
bir tutuma soktu. O kadar ki, ġeyh Ubeydullah‟la irtibatlı olan Rus sefiri Bab-ı
Ali‟ye
müracaat
ederek
tanınmasını istemiĢtir.
Osmanlı
ġeyh‟in
kurmak
istediği
devletin
istiklalinin
488
Devleti‟nin
durumun
vehametini
anlayıp
Sami
PaĢa
komutasında bir orduyu bölgeye göndermesi üzerine Ubeydullah Kacarlara
sığınmıĢtır. Kacar yönetimi ise Ubeydullah‟ın kendileri nezdindeki bozuk sicili
ve
488
güvensizlik
nedeniyle
Mehmet SARAY, a.g.e., 91.
onun
ġah‟ın
hâkimiyetine
girme
isteğini
203
reddetmiĢlerdir. Ubeydullah bunun ardından elçi göndererek Osmanlı‟dan
özür dilemiĢtir. Fakat Osmanlı-Rus harbinden Rusların galip çıkması ile
iĢtahlanan Ġngilizler, Ermeni devleti fikirlerini hayata geçirince Ubeydullah‟ı
yeniden harekete geçirmiĢlerdir. Ubeydullah, Azerbaycan‟a kadar uzanan bir
devlet kurma hayali ile yine bölgedeki özellikle ġii köylerine baskınlar
yapmıĢtır. Kacar ġahı da Ubeydullah üzerine bir ordu göndermiĢtir. Ġngiltere,
Ubeydullah‟ın zor durumda olduğunu görünce onu bir araç olarak
kullanmaktan vazgeçmiĢ, Ubeydullah Osmanlı topraklarına geri dönmüĢtür.
Yakalanarak Ġstanbul‟a gönderilen Ubeydullah, yine de cezalandırılmamıĢ,
Mekke‟de zorunlu ikamete sevkedilmiĢtir.489 Görüldüğü gibi ġeyh Ubeydullah
olayı, hem Osmanlı hem de dönemin Kacar Ġran‟ına yöenlik bir harekettir ve
Kürtçü bir hareket olarak kabul edildiğinde bunun sadece Osmanlı aleyhinde
olduğunu iddia etmek mümkün değildir.
Ruslar‟ın,
Kürtleri
“güneye”
yönelik
geleneksel
politikalarında
Ermeniler‟le birlikte, tanınması, yönlendirilmesi, kullanılması mümkün ve
muhtemel bir toplum olarak değerlendirildiği bilinir. Özellikle Kürdoloji‟nin
kurulmasında Rus Oryantalistlerin rolü büyüktür. Bunun çarpıcı örnekleri
arasında Velieminov Zermov, F. Çermoy ve A. Jaba vardır. Örneğin Jaba,
Erzurum‟da Rus BaĢkonsolosu olarak görev yapmıĢ (1848-1866), bu görevi
süresince, konsolosluğa tahsilli Kürtlerden çağırıp bunlardan sağladığı
verilerle Kürtçe ġiirler toplusu gibi bir yapıt ortaya çıkarmıĢtır. Ayrıca bir
Kürtçe-Fransızca bir de Kürtçe-Fransızca-Rusça sözlük yayınlamıĢtır.490
Bu Rus etkisi Sovyet döneminde de devam edecektir. Siyasal
Kürtçülüğün geçmiĢinde Sovyetler Birliği‟nin çok yönlü etkisi olmuĢtur. Bu
etkilerden birisi, Sovyet Ermenistan‟ında yaĢayan Kürtler için atılan
adımlardır. Erivan‟ın, Kürtçe‟nin bir eğitim ve edebiyat dili haline getirilmeye
489
490
Mehmet SARAY, a.g.e., 92.
204
çalıĢıldığı ve okullara girdiği ilk yer olduğu ifade edilmektedir.491 Bunun
dıĢında Sovyetler Birliği‟nin Komele, PKK gibi Kürtçü terör örgütleriyle ve
KDP ve Mahabad Cumhuriyeti ile bağlantısı herkesçe bilinmektedir.492
Birinci Dünya SavaĢı sonrasında 1918-1919 yıllarında Ġran‟ın batı ve
kuzeybatısında bir güç boĢluğu oluĢtu. Osmanlı‟nın dağılması ve Rusya‟daki
1917 Devrimi, Ġran‟ın bu bölgelerindeki Osmanlı ve Rus askerlerinin
çekilmesine
neden
oldu.
Tahran
yönetimi
1919‟daki
Anglo-Persian
AntlaĢmasına yönelik eylemleri yönlendiriyordu ve pratikte, Gilan‟daki Mirza
Kuçek Han‟ın Gilan cumhuriyeti hareketine karĢı koyacak bir Ġran ordusu dahi
yoktu. Bazı aĢiret liderleri diğerlerine ve merkezi güce karĢı bölgesel bir
üstünlük ele geçirdiler. Bu aĢiretler, köylere ve küçük kasabalara saldırılar
düzenleyebiliyor, eĢkıyalık yapıp soygunlar gerçekleĢtiriyorlardı. Bu ortamda,
Simko Ağa olarak bilinen ve aslen Ardalan aĢiretinden olan, sonra Ġran‟daki
ikinci büyük Kürt aĢiret federasyonu olan ġıkak aĢireti lideri Ġsmail Ağa
Simko, bölgede büyük bir güç haline gelmiĢti. Aslında Türkiye ve Ġran‟da
mensupları bulunan bu aĢiret 19. yüzyıl sonunda, Ermeni çetecilerin Ġran
tarafından Türkiye‟ye doğru yaptıkları saldırılara maruz kalıyordu. Mesela
1897‟de, Ermenilerin saldırısında 171 kayıp vermiĢtir. Ancak Ermenilerin
daha sonra tutum değiĢtirmeleriyle Simko‟nun daha sonraki faaliyetlerinin
önü açılmıĢtır.493
491
Hamid AHMADI, a.g.e., 410. Çoğu Yezidi olan Ermenistan Kürtleri yanında bir de
Azerbaycan-Karabağ Kürtleri meselesi vardır. Bu kitle Karabağ savaĢı sırasında yeniden
gündeme gelmiĢtir. 1923-1929 yılları arasında Sovyet stratejik hesaplarıyla Laçin-Kubatlı
bölgesinde yaĢayan Kürtlere özerklik verilmiĢtir. 1937 yılında Ermenistan‟ın Türkiye
sınırındaki Kürtler (isyan suçlama ve Ģüphesiyle) ise Sovyetler‟in farklı yerlerine (çoğu Orta
Asya‟ya) sürülmüĢlerdi. Karabağ savaĢı sırasında Laçin‟in kritik koridor özelliği Sovyet
yönetiminin Kürt Komitesi “Yekbun”u yeniden kurmasından anlaĢılmalıdır. Bkz. Stefanos
YERASĠMOS, Milliyetler ve Sınırlar: Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, (Ġstanbul, 1994), 455.
492
Ġzzetullah ĠZZETĠ, a.g.e., 276.
493
Sözkonusu saldırıda Bir Rus Subay da vardı. ġimĢir, arĢiv belgelerine dayanarak, o
dönemde Ermeni Hınçak komitelerinin ABD diplomatlarının (Erzurum Konsolosu Bergolz
gibi) ve ABD‟li misyonerler tarafından yönlendirildiğini ortaya koymaktadır. Hınçak komiteleri
programları gereği Süryaniler ve Kürtlerle, Türklere karĢı ittifak kurma stratejisine
yöneleceklerdir. Bkz. Bilal ġĠMġĠR, Ermeni Meselesi: 1774-2005, (Ankara 2005), 79-81.
205
Hatırlanacağı üzere, Ruslar‟ın Kafkasya‟ya girmelerinden sonra 20.
yüzyıl baĢında bugünkü kuzeydoğu Türkiye‟den Güney Azerbaycan‟a kadar
olan bölgede çok büyük göç, kırgın, kırım ve savaĢlar olmuĢtur. O zaman
Rusların ifadesiyle “Tatar-Ermeni” savaĢı olan, Azerbaycan Türkleri ile
Ermeniler arasındaki çatıĢma da o dönemde baĢlamıĢtır. Yerasimos‟a göre:
“Rusya bu dönemden itibaren Güney Kafkasya‟dan Güney Azerbaycan‟a
sızmaya çalıĢmıĢtır. 1907‟de Büyük Britanya ile imzalanan anlaĢma Ġran‟ın
paylaĢılmasına imkân verince Azerbaycan tamamen Rus denetimine girmiĢ
oluyordu. Rusya güneye indikçe yeni figüran toplumlar ve güçler arıyordu.
1912‟de Rus ajanları Türkiye-Ġran (Güney Azerbaycan) sınırı üzerindeki
Kotur‟dan hareketle Van‟ı Tebriz‟e bağlayan yolu denetlemekte olan Kürt
Simko Ağa ile iliĢkiye geçtiler. Ruble ve silah vaadleriyle baĢı dönen Simko,
Ağrı dağından Urmiye vadisinin batı eteklerine dek uzanan bölgede bir Kürt
federasyonu kurmaya kalkıĢtı.”494 Simko, Rus siyasal desteğini arkasına
alınca bölgede daha rahat hareket etti ve 1921‟de Savuc Bulak‟a (Mahabad)
saldırarak burayı iĢgal etti. Herhangi bir ideolojik hedefi ya da tabanı olmayan
ve öncelikle Azerbaycan Türklerini hedef alan Simko, zaman zaman burada
Azerbaycan Türkleri ile bir arada sorunsuz yaĢayan Kürtlere de saldırdı.
Onun bu eylemlerinin etkileri yayılıp Türkiye ve Irak‟ta da yansımalar
gösterdi. Bruinessen bazı Türkiye Kürdü aĢiretlerin de Simko hareketine
destek verdiğini iddia etmektedir.495
Rıza Han‟ın Kazak Tugayı komutanı iken bölgeye yönelmesi, Kürt
hareketinin de gerilemesine neden olmuĢtur. Zira Rıza ġah, Tahran‟da bir
Rus-Ġngiliz uzlaĢısı ile güçlenmiĢtir. Simko‟nun da aynı kaynaktan beslendiği
düĢünülürse iĢin arkasındaki asıl faktörün güç dengesi olduğu görülür. 1922
boyunca süren çatıĢmalarla Kazak Tugayları Simko‟yu mağlup etmiĢlerdir.
Simko isyanı, Rıza ġah dönemindeki tek ciddi Kürt hareketidir. Bundan
494
1994), 279.
495
Martin Van BRUINESSEN: “”Kurdish Tribes And State Of Iran: The Case Of Simko‟s
Revolt”, Richard Tapper, (Der.) The Conflict Of Tribe And State In Iran and Afghanistan,
(Londra, 1983), 390.”
206
itibaren, modern bürokratik Ġran devletinin ve ordusunun oluĢturulmasıyla
merkezin gücü tüm bölgelerde hissedilmiĢ, Kürt grupların bir kısmı silah
bırakmıĢ bir kısmı da merkeze bağlılıklarını bildirmiĢlerdir. 496
Ġran‟daki siyasal Kürt hareketleri, Rıza ġah dönemi (1921-1941),
Muhammed Rıza ġah Pehlevi (1941-1979) ve Ġslâm Cumhuriyeti (1979 - )
dönemi olmak üzere üç evrede incelenirse, 1920‟lerdeki Simko ayaklanması,
1945-46‟daki Mahabad giriĢimi ve 1979‟dan itibaren gerçekleĢen Kürt siyasal
hareketleri Ġran‟daki Kürtçülüğün en önemli çıkıĢları olarak değerlendirilir.
1925‟te tahtı ele geçiren Rıza ġah‟ın 1930‟larda yoğunlaĢan Fars
merkezli ulus inĢası anlayıĢının Kürt bölgelerinde de izdüĢümleri olmuĢtur.
Ancak bu tedbirler daha çok bölgenin bir ölü bölge halinde olduğu ve burada
ekonominin
ve
eğitimin
canlandırılması
gerektiği
fikrinden
hareketle
gerçekleĢtirilmiĢ497, ulaĢılan baĢarı ise sınırlı olmuĢtur. Aynı dönemde
Azerbaycan‟da ve Türkmensahra‟da alınan tedbirlerin daha doğrudan ve
daha etnik temelli olduğu ifade edilebilir. Esasen, 1920‟ye kadar Kürtlerin
ekonomik hayatı neredeyse tamamen hayvancılığa ve Kacar ve Osmanlı
toprakları arasındaki yasadıĢı ticarete dayanıyordu. Düzlüklerde ise arpa,
buğday, tütün ve pirinç ekimi yapılmaktaydı. Rıza ġah döneminde toprak
tescilinin baĢlamasıyla, baĢlangıçta topraklar zaten fiilen toprak sahibi olan
ağalar tarafından alınarak eski düzen sürdürüldü. Ancak zenginleĢen aĢiret
liderlerinin bir kısmının Ģehirlerde yaĢamaya baĢlamaları, daha sonraki
yıllarda
bunları
aĢiretsizleĢmeyi
kısmen
ve
zayıflatabildi.
ulusçuluğun
Kamali,
yükseliĢini
bu
sürecin
beraberinde
zamanla
getirdiğini
belirtmektedir.498
496
Firoozeh KASHANI-SABET, a.g.e., 209-212.
498
FereĢteh KOOHĠ-KAMALĠ, Ġran Kürdistan‟ında Ulusçuluğun GeliĢmesi, Philip G.
KREYENBROEK, Stefan SPERL (Der.), Kürtler, Cep Yayınları, (Ġstanbul 1992) içinde, 176177.
497
207
Koohi-Kamali, Simko‟nun 1918‟den 1922‟ye kadar Urmiye gölünün
batı ve güney bölgesinde özerk bir Kürt hükümeti kurduğunu belirtip, bu
hareketin yüzyılın baĢındaki ilk Kürt hareketi olduğunu iddia etmektedir. Öte
yandan bir Ġran Kürdü olan Kamali, kendisi de Simko‟nun yağmalama
faaliyetiyle devamlılık sağladığını, sivil köyleri yağmalayarak askerlerini
beslediğini yazmaktadır. Kamali‟ye göre simko‟nun ayaklanması kurulması
hedeflenen devletin Kürt adını alacağından dolayı milliyetçiydi. Ancak ona
göre, simko aĢiret desteğini ve yapısını temel aldığı için “Kürdistan kimliği”
uğruna mücadele yeterince güçlü bir saik değildi.
499
V. Ġkinci Dünya SavaĢı Sonrası: Mahabad GiriĢimi
Hitler‟in Rusya‟yı iĢgali sonrasında Sovyet ve Ġngiliz güçlerinin 1941
yılında Ġran‟ı iĢgali, Rıza ġah‟ın 20 yıllık diktatörlüğüne son vermiĢtir. ĠĢgal
güçleri, Almanya ile yakın iliĢkilerinde Ģüphelendikeri Rıza ġah‟a yerini oğlu
Muhammed Rıza‟ya bıraktırmıĢlardır. 1941-46 arasında kuzeybatı Ġran
Sovyet iĢgali altında olmuĢtur. Azerbaycan‟da Seyyid Cafer PiĢeveri‟nin
Azerbaycan Muhtar Cumhuriyeti giriĢimi ile eĢ zamanlı olarak, Kürtler de
Mahabad‟da otonomist bir harekete giriĢmiĢlerdir. Bu yıllarda, ordunun
bölgedeki zayıflayıĢı ve merkezden atanan memurların yerel orta sınıf
Kürtlerle değiĢtirilmesiyle Mahabad fiilen Kürtlerin kontrolüne geçmiĢti. 1942
baĢında, bazı Kürt çeverler Komele-e Jiyan-e Kurdistan (Kürdistan‟ın
Yeniden DoğuĢu Komitesi) adında yarı gizli bir örgüt kurmuĢlardır. Altı ay
içinde Mahabad‟dan epey taraftar toplayan bu örgüt, 1943 Nisan‟ında merkez
komitesini seçmiĢtir. 1944‟te örgütün tabanı baĢka Kürt bölgelerine yayılmıĢ,
Ağustos 1944‟te, Türkiye ve Irak Kürtlerinden de temsilci bulundurulan bir
toplantıyla “Büyük Kürdistan” hedefli, “Üç Sınır” diye anılan bir sözde Pakt
oluĢturulmuĢtur. Örgüt, Gazi (Kadı) Muhammed adında tanınmıĢ bir kadıyı
davet edip liderliğe getirince daha da güçlenmiĢtir. Komele, Ağustos 1945‟te,
499
FereĢteh KOOHĠ-KAMALĠ, a.g.m., 180-181.
208
Kürdistan Demokrat Partisi (Hizb-e Demokrat-e Kurdistan) adını alıp yeniden
organize olduktan sonra Tebriz merkezli Azerbaycan Demokrat Partisi ile
yakın iliĢki kurmuĢtur.500
KDP, Irak‟taki Kürt aĢiret liderlerinden Molla (Mele) Mustafa
Barzani‟nin askeri desteğini almıĢtır. Barzani, Ġran sınırını geçerek Komele‟ya
askeri destek sağlamıĢtır.
KDP‟nin ilan edilen parti tüzüğü Ģu Ģekilde olmuĢtur:
1. “Kürt milleti” Ġran içinde yerel iĢlerinde özgür ve serbesttir. Ġran
içinde kalınmak suretiyle özerk yönetim elde edilecektir.
2. Kürtçe eğitim serbest olmalı ve Kürtçe resmi dil kabul edilmelidir.
3. Kürdistan Eyalet Meclisi bölgede gerçekleĢtirilen bütün resmi ve
toplumsal iĢleri denetlemelidir.
4. Bölgede görev yapacak devlet memurları bölge halkı içinden
seçilmelidir.
5. Bölgeden elde edilen gelir ve vergiler bölge içinde kullanılmalıdır.
6. Kürdistan Demokrat Partisi Azerbaycan‟daki diğer milletler ve
partilerle tam bir birlik ve kardeĢlik içindedir.
7. Kürdistan
kaynaklarından
Demokratik
Partisi
yararlanarak
bölgedeki
bölgenin
tarım
ve
kalkındırılması
ticaret
için
çalıĢacaktır.501
KDP‟nin eylemleri ayrılıkçı bir aĢamaya gelmiĢ ve Ocak 1946‟da Gazi
Muhammed, Mahabad Kürt Cumhuriyeti‟nin baĢkanı ilan edilmiĢtir. Bu,
Azerbaycan Demokratik hükümetinin kuruluĢundan sonra olmuĢtur. 23 Nisan
1946‟da Mahabad ve Tebriz arasında bir anlaĢmaya varılmıĢ, taraflar
birbirlerinin onayı olmadan Tahran‟la müzakereye girmeme taahhüdünde
bulunmuĢlardır.502 Bu dönemde, silahlı Kürt grupları Ġran-Irak sınırına yakın
500
Ġzzetullah ĠZZETĠ, a.g.e., 278.
502
Derk KĠNNAN, Kordha ve Kordestan: Mohtasar Tarih-e Kord, (Tahran, 1997), 185.
501
209
yerlerdeki Ġran karakollarına saldırılar yapmıĢlardır. Aynı yıl (1946) SovyetĠran AntlaĢmasının yapılması ve Sovyet ordusunun Azerbaycan ve Kürt
bölgelerinden çekilmesinden sonra, Ġran BaĢbakanı Ahmet Kavam (Kavam-ül
Saltene) Kürt liderlerini çağırıp Mahabad‟ın otonomisinin hiçbir hukuki zemini
olmadığını, Mahabad‟ın Azerbaycan‟ın bir parçası olduğunu söylemiĢtir.
Burada Tahran‟ın iki grubu birbirine yöneltme taktiği uyguladığı görülür.
Urmiye gölünün batısındaki Kürtlerin de Ġran ordusuna katıldıklarını gören
Gazi Muhammed 15 Aralık 1946‟da Azerbaycan‟ın GoĢaçay (Miyandoab)
Ģehrine gidip Ġran ordusunun bölgedeki komutanı General Homayuni‟ye
teslim olmuĢtur. Barzani de beraberindeki güçlerle Irak‟a dönmüĢ ancak Irak
yönetiminin cezasından korkarak Türkiye-Ġran sınırı üzerinden Sovyetler
Birliği‟ne (Sovyet Azerbaycanı‟na) kaçmıĢ ve orada 11 yıl kalmıĢtır. Gazi
Muhammed, 31 Mart 1947‟de Ġran askerlerinin öldürülmesi suçuyla bir askeri
mahkeme tarafından yargılanarak, Mahabad Cumhuriyetinin kurulduğunun
ilan edildiği “Dört Çerağ” meydanında idam edilmiĢtir.503 PiĢeveri‟nin
Azerbaycan Hükümeti giriĢiminin baĢarısızlığı Mahabad üzerinde en olumsuz
etkiyi yapan olaydır.504
Mahabad giriĢimi, Kürtçü literatürde, salt milliyetçi ilk hareket olarak
değerlendirilir. Soğuk SavaĢ döneminde, Moskova‟nın Kürtçülükle iliĢkisi de
bu görüĢün Kürtçü çevrelerde canlı kalmasını sağlamıĢtır. 505
Mahabad giriĢiminin baĢarısız olmasından sonra, pek çok aĢiret lideri
Tahran‟la sorunları olmadığını ve Mahabad giriĢimine zorla dâhil edildiklerini
belirtmiĢlerdir. 1979‟a kadar da Ġran Kürtlerinde herhangi bir siyasi hareketlilik
olmamıĢ, ġah‟ın ordusunun ve SAVAK‟ın sıkı tedbirleri herhangi bir ciddi Kürt
503
Ġzzetullah ĠZZETĠ, a.g.e., 279, Hamid AHMADI, a.g.e., 110-111.
FereĢteh KOOHĠ-KAMALĠ, a.g.m., 183.
505
Ġslamî motifler de kullanan bir Kürtçü web yayınından konuya iliĢkin sahiplenici ve övücü
bir yazı için Bkz: Gülcan Bahtiyar: “”Molla Mustafa Barzani Ayaklanması”, Mızgîn,
http://www.mizgin.net/modules.php?name=Sektions&op=printpage&artid=674, 14.5.2007”.
Aynı sitede yer alan ve Pro-Sovyet Mahabad giriĢimini öven bir diğer yazı için Bkz: Celal
Aygen: “”Mehabad Kürt Cumhuriyeti”,
http://www.mizgin.net/modules.php?name=News&file=article&sid=772, 14.5.2007”. FereĢteh
KOOHĠ-KAMALĠ, a.g.m., 180-184.
504
210
silahlı faaliyetine müsaade etmemiĢtir. Merkezini Irak‟a taĢıyan Ġran KDP‟si
1950‟lerden itibaren sol bir program takip ederek Barzani‟nin Irak KDP‟si ile
bağlantı içinde olmuĢtur. 1967‟de Irak KDP‟sinden ayrılmıĢtır. Abdullah ve
Süleyman Moini (Mahabad Cumhuriyeti‟nin ĠçiĢleri Bakanlarının oğulları),
Molla Avare (Molla Hasan Salmasi), Ġsmail ġerifzade (Tahran Üniversitesi
öğrencilerinde), Muhammed Emin Saraci (Tahran Üniversitesi‟nde Hukuk
Öğrencisi) gibi bazı genç üyeler yeni bir “gerilla” hareketi oluĢturmuĢardır.
200 kadar üye toplayan bu gerilla grubu Ġran jandarması tarafından 1968
yılında dağıtılmıĢtır. Ġran KDP‟si üçüncü konferansında Paris‟te yaĢayan
entelektüellerden Abdurrahman Gasumlu‟yu genel sekreterliğe getirdi.
1970‟lerin baĢlarında ġah, Barzani Kürtleri‟ne Bağdat‟a karĢı destek verdi. Bu
destekle ġah‟ın Kürtlerin gözündeki yeri yükselmiĢken 1975 yılında Irak‟la
anlaĢmasıyla ġah‟a karĢı düĢmanlığın yeniden arttığı ifade edilmektedir. 506
Mahabad giriĢiminden 1979‟a kadarki sürede sessiz bir dönem
geçmesine iliĢkin olarak vurgulanması gereken asıl önemli husus, Mustafa
Barzani‟nin ġah‟la anlaĢmıĢ olmasıdır. Kürtçü harekete zarar verdiği ifade
edilen ġah-Barzani iliĢkisi siyasî, ekonomik, istihbarî ve askerî boyutlu bir
iliĢkidir. Barzani ġah‟tan para aldı ve Ġran‟daki Kürtçülere fiilen engel oldu.
Para, silah ve cephaneye ek olarak Irak gizli birliklerinin konumu ve durumu
ile ilgili bilgiler taĢıdı. Irak‟a kaçan kırk kadar Kürtçü yakalanıp Ġran‟a teslim
edildi.
Cezayir
AnlĢaması‟nın
imzalandığı
1975‟ten
sonra
ise
Irak
katılmıĢlardır.
ġah
Kürtçülerinden desteğini çekti.507
VI. Devrim, Ġslâm Cumhuriyeti ve Ġran Kürtleri
Ġran
Kürtlerinin
bir
kısmı
1979
devrimine
karĢıtlığının önemli siyasal merkezleri haline gelen Ġran KDP‟si ve Komele
506
Edmund GHAREEB, The Kurdish Question in Iraq, Syracuse: Syracuse University Press,
198, 14‟ten naklen, Hamid AHMADI, a.g.e., 113.
507
211
ise, merkezdeki bu karıĢıklık ve zayıflığı Kürdistan‟ın otonomisi için bir fırsat
olarak görmüĢlerdir. Bu dönemin Komelesi 1940‟ların Komele‟sinden farklıdır.
BaĢlangıçta Maoist eğilimleri olan Komele508, 1980‟lerde Maoizmi kınamıĢ ve
1983-84‟te “Sehend” gibi küçük sol gruplarla iĢbirliği içinde, Arnavutluk‟tan
Kuzey Kore‟ye uzanan ideolojik bağları bulunacak Ġran Komünist Partisi‟ni
(Hizb-e Komonist-e Ġran) kurmuĢtur.509
Ancak devrimci kadronun yöneticileri, her tür milliyetçi hareketi,
Ġslâm‟a zarar veren giriĢimler olarak görüp bunlara karĢı siyasi konum
almıĢlardır. Humeyni, Panarabizm, Pantürkizm gibi ideolojilerin hepsinin
Ġslâmi doktrine ters olduğunu ve farklı diller konuĢan Müslümanlar arasında
herhangi bir fark olmadığını açıklamıĢtır.510
Eski bir üniversite öğretim üyesi olan Abdurrahman Gasumlu 1973‟ten
itibaren PDKĠ‟nin baĢkanı oldu. 1930‟da toprak sahibi bir ailenin oğlu olarak
dünyaya gelen Gasumlu, 1947‟de Mahabad‟ın çöküĢünden sonra Fransa‟ya
gitmiĢ ve oradan da Komünist fikirlerle temas edeceği Prag‟a geçmiĢti.
1950‟lerde Ġran‟a dönen Gasumlu, CIA‟nın Ajax operasyonu sonrasındaki
ġah tutuklamalarında tutuklanıp iki yıl hapsedildi.1957‟de tekrar Prag‟a gitti.
Ekonomi doktorası yaptı ve burada, yılar sonra Soros finansörlüğündeki
renkli devrimlerle hatırlanacak olan Prag baharı hareketi ile temas kurdu.
Sovyet iĢgalinden sonra Prag‟tan ayrıldı. 1973‟te “Kürt Demokrat Partisi” adlı
partinin baĢkanı seçildi. 1979 Devriminden sonra ise Ġran‟a döndü ve yeniden
PDKĠ‟nin baĢına geçti.511
Ġran‟da Kürtler, 1979 devriminin baĢarıya ulaĢtığı ilk günlerden itibaren
silahlı faaliyetlere baĢlamıĢlar, askeri karakollara saldırılarla Mart 1979‟da
508
56.
509
Ġzzetullah ĠZZETĠ, a.g.e., 280-281, Hamid AHMADI, a.g.e., 114.
510
David MENASHRI: “”Khomeini‟s Politics Towards Ethnic and Religious Minorities”, (Der.)
Milton J. Esman ve Itimar Rabinovich, Ethnicity, Pluralism and State in the Middle East,
Ithaca: Cornell University Press, 1988, 217.”
511
212
yeni bir Kürt isyanını baĢlatmıĢlardır. Bu arada Gasumlu HMÖ ile anlaĢmıĢtı.
Bölgedeki bazı garnizon ve karakolların kontrolünü ele geçiren PDKĠ, bir
bildiri ile otonomi talebini ortaya koydu.512 Humeyni 19 Mart 1979‟da bir bildiri
yayınlayarak “Sünni ve ġii Müslümanların kardeĢ olduklarını, bu tür
faaliyetlere girenlerin ise Ġslâm düĢmanı ve yabancı ajanı sayılacağını” ilan
etmiĢtir.513
Devrim sonrasının ilk BaĢbakanı Mehdi Bazargan, Kürt asıllı olan
ÇalıĢma Bakanı DaryuĢ Foruhar‟ı Kürtçü gruplarla müzakereler için bölgeye
gönderdi. Kürtçüler, bir dizi istekte bulundular ancak bunların en önemlisi,
Azerbaycan, Ġlam (Elam) ve KermanĢah eyaletlerinin de kendisine bağlı
bulunduğu bir Kürdistan‟ın otonomisinin kabul edilmesiydi. Taleplere göre
Kürtçe resmi dil olacak, ancak dıĢ politika, millî ekonomi ve uzun dönem
ekonomik planlama merkezde kalacaktı. Gasumlu‟nun 1980‟de Beni Sadr‟a
sunduğu yeni planda yukarıdaki üç bölgenin Kürdistan‟a bağlanması
isteğinden vazgeçilmiĢtir.514
1979‟daki Büyükelçilik baskını sonrasında Tahran‟da bir yönetim
değiĢikliği olmuĢ ve Mehdi Bazargan istifa etmiĢti. Yeni yönetim Kürtlerin
üzerine daha sert tedbirlerle gitti. Sol örgütlerin bir kısmı Kürtlere destek
verirken Tûde destek vermedi. Ocak 1980‟de bir ateĢkes sağlandı.515 1980
Eylül ayında Ġran, Irak‟ın saldırısına uğramıĢ ve savaĢ baĢlamıĢtı. Kürt
bölgelerindeki silahlı gruplar düzenledikleri saldırılarda askeri ve sivil
Devrimci güçlere zorluklar çıkarmaktaydılar. Bu saldırılardan kayanaklanan
kriz ve çatıĢma, 1981 boyunca da devam etmiĢtir. 1982‟de Tahran, bölgede
Seyyidü‟ĢĢüheda Hamza Karargâhı kurarak üç yıl içinde nisbi olarak
sağlanacak
güvenlik
ortamının
temelini
atmıĢtır.
Göreli
güvenliğin
sağlanmasından sonra silahlı ayrılıkçı Kürt gruplar, tali yollara mayın
döĢemek ve askeri birliklere pusu kurmak, Devrime destek veren (yerli veya
512
The Times, 4 Mart 1979.
514
515
513
213
dıĢarıdan) kimseleri sindirmek ya da öldürmek, devlet mallarına saldırmak ve
halktan haraç toplamak Ģeklindeki eylemlerine devam etmiĢlerdir.516
Kürt gruplar ve bazı sol gruplar bu dönemde, ġeyh Ġzzeddin Hüseyni
adında sosyalist eğilimleri olan, Kürt otonomisini ve Marksizmi savunan
Sünni bir din adamı etrafında toplandılar. Marksist eğilimli Sünni din adamı
olarak Orta Doğu‟da ender karĢılaĢılabilecek bir örnek olan Hüseyni517,
Tahran‟daki yeni yönetim tarafından bildirilerle ġah‟ın SAVAK‟ının adamı
olmakla suçlanmıĢtır. Tahran ve Kum‟daki din adamları, Kürtlerin temsilcisi
olarak Senendac‟ın imamı Ahmet Müftizade‟yi tanımıĢtır. Müftizade, “önce
Ġslâm sonra Kürtler” sloganı ile ġii ulema ile yakınlaĢmıĢtır. KDP ve Komele
ile ideolojik çatıĢma içinde olan Müftizade‟nin bu gruplarla tek ortak noktası
“Kürdistan otonomisi” fikriydi. Ancak rehineler krizini takip eden dönemde
Bazargan‟ın geçici hükümetinin yıkılmasıyla Ġran Kürtleri‟nin otonomi
beklentisi boĢa çıkmıĢtır. Gasumlu Beni Sadr‟a yeni bir plan sundu ve Beni
Sadr da buna olumlu yaklaĢtıysa da, planın önce otonomi sonra silah
bırakmayı, Sadr‟ın ise önce silah bırakmayı öngörüyor olması nedeniyle
giriĢim sonuçsuz kaldı.518
Sonuç olarak, Devrim sonrasında Kürt meselesi, rehineler krizi ve
Ġran-Irak SavaĢı‟nın baĢlamasıyla gündemdeki yerini yitirmiĢtir. Ġran-Irak
SavaĢı‟nda Kürt gruplar Bağdat‟la birlikte hareket etmiĢlerdir. Bu, PDKĠ
içinde, Gasumlu aleyhine bir tartıĢma da baĢlatmıĢtır.519
Kasım 1981‟de PDKĠ Paris‟te Halkın Mücahitleri Örgütü‟nün (HMÖ)
lideri Mesut Recevi ve Beni Sadr tarafından oluĢturulan Ulusal DireniĢ
Konseyi‟ne katıldılar. SavaĢ sürerken 1984 ortalarında Ġran ordusu sadece
PDKĠ‟yi Ġran toprakları dıĢına çıkarmaya değil, Hac Umran bölgesine sızmaya
516
Ġzzetullah ĠZZETĠ, a.g.e., 284-285.
57.
518
519
Mohammed H. Malek, “”Kurdistan in the Middle East Conflict”, New Left Review, MayısHaziran 1989, 85”ten naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 118.
517
214
da çalıĢtı. Bu sırada Irak KDP‟si ve Irak Kürdistan Sosyalist Partisi gibi
gruplar Ġran‟a, Ġranlı Kürt gruplar karĢısında destek verdiler. Ancak PDKĠ‟nin
1984 yazında Humeyni yönetimi ile görüĢmesi HMÖ‟yü kızdırdı ve PDKĠ
Ulusal DireniĢ Konseyi‟nden ihraç edildi520
Ġran-Irak SavaĢı, bölgedeki bütün Kürtçü partiler ve örgütler tarafından
bir fırsat olarak görülmüĢtür. PDKĠ önce, otonomi karĢılığında Ġran safında
olmayı önerdi. Ancak Ġran bunu kabul etmedi. Bu arada savaĢın cephesi
kuzeye doğru geniĢledi. Bu geniĢleme Ġran birliklerine Kürtlerin denetimindeki
yerleri tekrar kontrol altına alma imkânı verdi. Bu süreçte Mesud ve Ġdris
Barzani Ġran‟a destek oldular. Ġran Kürtleri arasında bazı aĢiretler de
Barzani‟yi desteklediler. Bu arada PDKĠ, KYB ile iliĢkileri geliĢtirdi ve
Saddam‟dan mali yardım aldı.521
Ġran-Irak SavaĢı‟ndan sonra Celal Talabani‟nin KYB‟si aracılığıyla
PDKĠ, barıĢçı bir çözüm arayıĢıyla Ġslâm Cumhuriyeti‟ne yaklaĢtı. Nisan
1988‟de 15 kiĢi bu geliĢme nedeniyle partiden ayrıldı. 13 Temmuz 1989‟da,
Tahran‟ın temsilcileriyle Viyana‟da yapılan görüĢmelerin üçüncü turu
sürerken Gasumlu beraberindeki üç Kürt‟le birlikte öldürüldü. Bundan beĢ
gün sonra Gasumlu ABD‟ye bir ziyaret gerçekleĢtirecekti.522 SavaĢ bittiğinde
bölge ve toplumlar askerîleĢmiĢti. Hem Irak‟taki hem de Ġran‟daki Kürtçü
partiler arasında otonomi, 40 yıldır süren ama bitmeyen; biteceği de
düĢünülmeyen bir serüven olarak görülmeye baĢladı. Bu da bağımsızlık
fikirlerinin daha popüler hale gelmesine imkân verdi. Sovyetler Birliği‟nin
dağılma sürecine girmesi ve Doğu Avrupa‟daki geliĢmeler Kürtçü hareketlerin
520
522
Nisan MORDECHAI, Minorities in the Middle East, A History of Struggle and SelfExpression, North Carolina: Mcfarland, 1991, 41‟den naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 119.
Ahmadi, Gasumlu‟nun öldürülmesi ile ilgili olarak Tahran‟ın suçlandığını ancak kesin kanıtlar
olmadığını belirtmektedir. Ona göre faillerle ilgili Ģu ihtimaller de ifade edilmektedir: Cinayet,
HMÖ‟nün bir ölüm mangası tarafından, ĠKDP-Tahran diyaloğundan korkan Irak hükümeti
tarafından, Rafsancani‟yi zayıflatmak isteyen Ġran‟daki Ģahin bir kanat tarafından, Rafsancani
tarafından ya da ĠKDP içindeki radikal bir Kürt grup tarafından iĢlenmiĢ olabilir.
521
215
içindeki sol tartıĢmaları farklı bir boyuta geçirdi ve bu örgütlerde milliyetçilik
daha hâkim bir renk halini almaya baĢladı.523
Gasumlu‟dan sonra onun yerine geçen Sadık ġerefkendi de 1992
yılında Berlin‟de öldürülmüĢtür.524 1992‟de Ġran KDP‟sinden ĠKDP-Devrimci
Liderliği adında bir grup HMÖ ile ittifak etmiĢ ve Tahran‟a karĢı ortak silahlı
saldırılarda bulunmuĢtur. 1992‟de Kak Mustafa olarak bilinen Ġran KDP‟sinin
yeni lideri Mustafa Hecri, Ġran‟dan kopacak “Bağımsız Kürdistan” fikrini
açıklamıĢtır.525
Bu arada, 1986-1989 arasında Saddam‟ın Kürtlere yönelik Enfal
harekatı kapsamında 1988 yılında gerçekleĢtirdiği Halepçe katliamının, ĠranIrak SavaĢının henüz sona erdiği Ģartların da etkisiyle, Ġran tarafından özenle
kullanıldığını
belirtmek
gerekir.
Saddam
Hüseyin‟in
acımasızca
gerçekleĢtirdiği bu kimyasal saldırıların benzerlerinin Ġran topraklarında da
gerçekleĢmiĢ olmasını Tahran, Irak Kürtlerinin hamiliğine bir vesile olarak
görmüĢ ve basın yayın yoluyla bu konuyu gündemde tutmuĢtur.
1990‟ların ikinci yarısında, Irak‟ta hem bölgesel hem de uluslararası bir
etki yarıĢı yaĢandı. ABD‟nin Irak‟ın kuzey ve güneyinde uçuĢa yasak bölgeler
belirlemesi ve kuzeyde Kürtlerin, güneyde de ġiilerin yaĢadığı bölgeleri
havadan kontrol yoluyla güvenli bölge haline getirmesi, bu bölgelerdeki
grupları birbirleriyle yeni bir mücadelenin içine soktu. Bu mücadele silahlı ve
çok sayıda insanın hayatına mal olan bir mücadele halini aldı. Ġran, bölgede
hem ABD hem Türkiye nüfuzundan rahatsızlık duyan bir aktör olarak
çatıĢmanın içine dolaylı biçimde girdi. Talabani‟nin KYB‟si ile daha yakın
olmak üzere bölgedeki Kürtçü gruplarla ittifaklar kurdu. ġiiler üzerindeki
nüfuzunu Kürtler arasındaki mücadelede de bir etki aracı olarak kullandı.
523
60.
524
525
216
Olson‟a göre, 1996‟dan itibaren KDP Irak Kürtleri içinde öne çıkmaya
baĢlamıĢtır. KYB ile mücadelesinden Erbil‟i alarak çıkan KDP, ABD ve Ġsrail
tarafından da destek görmeye baĢlamıĢtır. ABD, Türkiye‟nin de KDP ile iyi
iliĢkiler geliĢtirmesini istemiĢtir. Türkiye bu isteği reddetmeyen bir tavır
içerisinde olmuĢ, KYB‟nin zaman zaman Ġran tarafından desteklenmesinden
duyduğu rahatsızlık ve PKK ile mücadelenin gerektirdiği Ģartlar nedeniyle
KDP‟yle daha yakın iliĢkiler geliĢtirmiĢtir. Ancak Ġran, yakın zamanda özellikle
KYB üzerinden gitmekteydi. Olson, 2000 yılına gelindiğinde Ġran‟ın bölgede
bu türden bir jeopolitik dezavantajı olduğu görüĢündedir.526 Ancak Ġran‟ı asıl
endiĢelendiren, Türkiye‟nin 1990‟lar boyunca PKK‟yı takip amacıyla Irak‟ta
yaptığı askerî operasyonlardır. Ġran, Türkiye‟nin bölgedeki askerî etkinliğinin
siyasi sonuçlarından endiĢe etmiĢtir.
Abdullah Öcalan‟ın yakalanmasından sonra, Türkiye PKK‟yla iliĢkili
ülkelerin üzerine yöneldi. Bu kapsamda, Ġran‟dan, himaye ettiği Osman
Öcalan‟ın ve militanlarının teslim edilmesini istedi. Oysa Ġran, ġubat 1999‟da
PKK‟nın 6. yıllık kongresinin Urmiye‟de yapılması için izin verdi. Hatta Ġranlı
ajanlar, Türkiye‟de Ġran‟ın istediği hedeflere yönelmeleri için PKK ile iĢbirliği
yaptı. Daha sonra PKK‟ya Ermenistan üzerinden ve Rusya‟dan silah transferi
için izin verdi. Bu kapsamda Talabani‟ye de PKK‟ya imkân tanıması için baskı
yaptı.527
Ekim 2001‟de, Ġran parlamentosu‟ndaki 6 Kürt milletvekili, yasal
haklarının verilmediğini iddia ettikleri bir mektubu ĠçiĢleri Bakanı‟na sunarak
protesto amacıyla istifa etmiĢlerdi.528 1990‟ların sonundan 2000‟li yılların
baĢına kadar Ġran‟daki Kürtçü eylemler sınırlı da olsa özellikle Gasumlu‟nun
ölüm yıldönümleri529 ve kadın hakları vb. amaçlarla yapılan toplantılar
526
Robert OLSON, Türkiye-Ġran ĠliĢkileri, 1979-2004: Devrim, Ġdeoloji, SavaĢ, Darbeler ve
Jeopolitik, (Ankara 2005), 86-88.
527
Robert OLSON, a.g.e., 57.
528
529
http://www.kurdistan.nu/psk/psk_bulten/kemal_burkay_dogu_kurdistan.htm
217
Ģeklinde gerçekleĢti. Ancak bu dönemde Ġran‟daki Kürtçülüğün ilgi merkezini
Türkiye‟deki ayrılıkçı PKK terörizmi ve Türkiye-Ġran iliĢkileri oluĢturacaktır.
Özellikle 1998 yılında Abdullah Öcalan‟ın yakalanması sonrasında ve
Türkiye‟deki terörle mücadele kapsamında alınan tedbirlerin ve PKK‟yı hedef
alan
operasyonların
yoğunlaĢtığı
dönemlerde
Türkiye‟nin
Urmiye
konsolosluğunun -zaman zaman da Tahran teĢviki ile- bir protesto
meydanına dönüĢtürülmesi bunun göstergesidir.
Ġran Kürtleri‟nin önemli bir bölümü, kendilerini Farslarla derin kültürel
ve etnik bağları olan bir toplum olarak görmektedirler. Bunlar Ġranlılık
kimliğini, en az kendilerinin Kürt kimliği kadar önemli olarak ifade ederler. Bu
görüĢte olan entelektüel Kürtler ise bugün Ġran olan memleketteki ilk
medeniyetin kurucusunun Kürtler olduğu iddiasındadırlar.530 Ancak PDKĠ
yayınlarında Ġran‟da bağımsızlık ve otonomi hedeflerinden vazgeçilmediği
görülmektedir. PDKĠ, Irak KDP‟si ile temas halinde olup Erbil‟deki geliĢmeleri
yakından takip etmektedir. Irak KDP‟sinin baĢarılarından memnuniyet
duymakta, oradaki olumsuz geliĢmeleri de endiĢe ile karĢılamakta ve KDP‟ye
yapılan
saldırılara
tepki
göstermektedir.531
Bugün
Komele‟nin
KYB
kontrolündeki Süleymaniye‟de bir ofisi bulunmaktadır. Ġran içindeki PDKĠ
unsurları tamamen gizli faaliyet içindedir. Ancak bunlara bağlı belli unsurlar,
üniversite öğrencileri yoluyla ara sıra çeĢitli faaliyetler yapmaktadırlar. Ġsveç,
Norveç, Kanada, Almanya, ABD, Finlandiya ve Ġngiltere‟de Ġran Kürtlerinden
olup Kürtçü faaliyetler içinde olan pek çok grup vardır. Ġran, Irak‟ta Kürt
Ġslamcıları kullanabilmekte ancak Ġslamî rejimi ile kendi Kürtlerini memnun
edememektedir.
530
Iran, Home Office Science and Research Group, Country of Origin Information Service,
Ekim 2005, 81, http://www.homeoffice.gov.uk/rds/pdfs05/iran_081205.doc, 19.12.2006
531
Beyane-ye Defter-e Siyasi Hizb-e Demokrat-e Kurdistan-e Ġran Der Rabeta Ba Enfecar-e
Teroristi Der Erbil (Ġran Kürdistan Demokrat Partisi Siyasi Bürosunun Erbil‟deki Terörist
Saldırı ile Ġlgili Açıklaması) http://www.kurdistanmedia.com/farsi/doc/file/121.php, 9.5.2007.
Mesela, Erbil‟de Mayıs 2007‟de KDP bürosuna yapılan saldırı ile ilgili bu resmi açıklamada
ölenlerden Ģehit olarak bahsedilip olayı gerçekleĢtirenler lanetlenmektedir.
218
iii. Beluç Milliyetçiliği ve Beluçistan Meselesi
Beluç halkı Ġran, Pakistan ve Afganistan‟da yaĢayan Hint-Avrupalı bir
halktır. Ġran‟daki Beluç meselesini anlayabilmek için de Beluç halkının tarihî
geçmiĢi ve Ġran dıĢındaki Beluçların, özellikle de Pakistan Beluçları‟nın
tarihleri ve konumları iyi anlaĢılmalıdır.
Beluç dili, Hint-Avrupa dil ailesinin Ġranî kolundan sayılmaktadır. Beluç
dili Farsça ile pek çok ortaklıklara sahiptir. Ancak Beluçça‟nın günümüz
Farsça‟sından çok Pehlevi, Avesta ve Med dönemlerinin eski Farsça‟sına
benzediği ifade edilmektedir. Beluçça‟nın muhtelif Ģiveleri varsa da dilciler
Beluç dilini “Batı Beluççası” (Batı Pakistan, Ġran, Arap Emirlikleri ve
Türkmenistan‟da konuĢulan) ve “Doğu Beluççası” (Doğu Pakistan‟da
konuĢulan) olarak iki Ģive esasında sınıflandırırlar. 532 Bununla birlikte Beluç
dilinin yazılı kaynaklardan mahrum bir dil olup 19. yüzyıl sonlarına kadar
sadece bir konuĢma dili olduğu, Beluçlar‟ın tarih boyunca yazılı edebiyatta
Farsça‟yı kullandıkları belirtilmektedir. Beluçlar‟ın esasen bugünkü Ġran
coğrafyasının bir halkı olup Selçuklu döneminde (1040-1157) doğuya,
Pakistan‟a doğru göç ettikleri de bir baĢka tezdir.533
Beluçlar‟ın en kalabalık (toplam Beluç nüfusunun %70‟i) ve siyasi
olarak kendini en çok hissettiren kitlesi Pakistan‟da yaĢamaktadır. Beluçlar,
Beluçistan‟da Beluç olmayan halklarla birlikte (Ġran‟da Farsça konuĢan
Sistaniler, Afganistan‟da Patanlar, Pakistan‟da Brahoi ve Pencabiler‟le) bir
arada yaĢamaktadırlar.534 Ġslâm‟dan önce ZerdüĢti olduğu belirtilen Beluçların
tamamı bugün Sünni Müslümandırlar.
532
534
533
219
Beluçistan dıĢındaki Beluçlar; Körfez‟deki Arap Ģeyhliklerinde göçmen
iĢçi olarak, Ġran‟ın Kuzeydoğu‟sundaki Gorgan eyaletinde ve buranın
Türkmenistan‟a bitiĢik bölgelerinde yaĢamaktadırlar. Hamid Ahmadi‟nin Selig
Harrison‟dan naklettiğine göre, 1970‟lerde toplam Beluç nüfusu 5 milyon
civarında idi.535 Bugün ise dünyada 10-15 milyon arasında (tamamına yakını
Pakistan, Ġran, Afganistan, Bahreyn ve Hindistan/Pencap‟ta yaĢayan)
Beluçça konuĢan insan olduğu değerlendirmeleri vardır. Beluçların Ġran‟daki
bugünkü nüfuslarına iliĢkin olarak muhtelif rakamlar mevcuttur. Ġngiltere‟de
yayınlanmıĢ bir rapor kesin rakam vermeyerek “Ġran‟daki Beluç nüfusu 1-2
milyon
arasındadır”
demektedir.
Aynı
raporda,
Selig
Harrison‟ın
çalıĢmasından yola çıkılarak, 1981‟de Ġran Beluçları için toplam 5 milyon
535
220
rakamının belirtildiği düĢünülürse, bu rakamın bugün 10-15 milyon arasında
olduğu rahatlıkla ifade edilebilecektir. Arap yarımadasındaki (özellikle
Bahreyn, Umman, BirleĢik Arap Emirlikleri ve Katar) Beluçlarla ilgili olarak da
net bir rakam bulunmamakta, ancak 1979 yılında Elfenbein tarafından
yapılmıĢ bir çalıĢmada toplam 500.000 rakamı verilmektedir. Bugün bu
rakamın da epey arttığı düĢünülmelidir. Keza 1980 yılında 300.000 olarak
verilen Afganistan Beluçlarının nüfusunun da Afganistan‟daki tüm zorluklara
rağmen azalmadığını, arttığını görürüz. Afganistan Beluçları özellikle Nimruz
Vilayetinde, daha küçük gruplar halinde de Helmand, Herat, Baghdiz
vilayetlerinde ve çok daha küçük gruplar halinde Farah, Faryab, Samangan
vilayetlerinde yaĢamaktadırlar.536
Beluçların kökeni konusunda iki görüĢ vardır. Bunlardan birisi
Beluçlar‟ın Hz. Muhammed‟in amcası Hz. Hamza‟nın soyundan geldiği
görüĢü olup, Ġran‟daki Mübaraki ve Pakistan‟daki Mari ve Bugti aĢiretleri
dıĢında fazla kabul görmemiĢtir. Günümüzdeki Beluç milliyetçileri de bu
görüĢü asılsız ve bilim dıĢı görmekte ve ikinci görüĢü, yani Aryan/Ġrani kök
görüĢünü benimsemektedirler. Öte yandan Ġnayetullah Beluç‟un da bahsettiği
Altaik (Türkmen ve Kırgız kolu) görüĢü daha çok Henry Pottinger‟in
Brahoilerle ilgili yaklaĢımından etkilenmiĢ olabilir. Pottinger Brahoiler‟in Tatar
ya da Mughal (Kuzey Hindistan Moğolları) oldukları fikrini ortaya atmıĢtır. 537
Ancak Beluçlar‟ın Arap olduğu görüĢünün, dönemin jeopolitik Ģartlarının da
etkisiyle Baasçı Arap dünyası tarafından ısrarla iĢlendiği görülmüĢtür. Iraklı
bir yazar olan Ma‟n Shana Al Ajli Al Hakkami tarafından 1979‟da Bahreyn‟de
yazılan “Beluçistan: Arapların Diyarı” (Belucistan: Diyar Al Arab) adlı kitapla
536
”Baloch Nationalism: It‟s Origin and Development”, BalochWarna.org, 82-83,
http://www.balochistaninfo.com/200604/BalochNationalismitsOriginandDevelopment.pdf,
10.2.2007.
537
Henry POTTINGER, Travels in Beloochistan and Sinde, 71‟den naklen ”Baloch
Nationalism:
It‟s
Origin
and
Development”,
BalochWarna.org,
10.02.2007. Ayrıca Bkz. Hamid AHMADI, a.g.e., 122.
221
Paris merkezli Arap dergisi Al Mustakbel‟de Riyad Necib Al Rayyes‟in yazdığı
Beluçistan yazıları bunun iki önemli örneğidir.538
Beluçlar‟ın anavatanı konusunda da muhtelif görüĢler vardır. Ġran‟daki
Sistan ve Beluçistan eyaletinin bulunduğu bölge için AhameniĢ devrinden
itibaren
“Makran” adlandırmasının kullanıldığı ifade edilmektedir. Tarihsel
olarak Makran, Kerman‟ı da kapsayan bir coğrafi adlandırmadır. Ahmadi,
Makran‟ın Beluçlar‟ın, Karadeniz ve Hazar denizi‟ne yakın bölgelerdeki ana
vatanlarından doğuya doğru göç etmelerinden sonraki ana yurtları olduğu
iddiasını aktarmaktadır.539
Beluç isminin geçtiği en eski yazılı kaynağın Firdevsi‟nin ġehname‟si
olduğu belirtilmektedir. ġehname‟de Beluçlardan Keykavus ve Keyhüsrev
döneminde Turanlılara karĢı savaĢan Ġran ordusunun belkemiği oldukları
yazılmaktadır. Teberi tarihinde de, Makran adıyla Beluçistan‟dan, Sasani
Devleti‟nin kurucusu ErdeĢir Papakan‟ın krallığına bağlı bir yer olarak
bahsedildiği belirtilmektedir.540
Beluçistan, 651 yılında, Hz. Ömer döneminde Ġslâm orduları tarafından
fethedilmiĢtir. Bu fethi takiben 200 yıl boyunca, Beluçistan, ġam ve
Bağdat‟taki Emevi ve Abbasi halifeleri tarafından yönetilmiĢtir. El Beladhuri,
Teberi, Mesudi, Ġstakhri, Mustavfi ve Nasih gibi tarihçilerin, Beluçistan‟a Arap
müdahalelerinden ve direniĢ dönemlerinden bahsettikleri nakledilmektedir.
Beluçistan zaman zaman güç mücadelelerinin çatıĢma alanı da olmuĢtur.
Kuzey Ġran‟daki Büveyhoğulları‟nın Saffarilerle 10. yüzyıldaki çatıĢması ve
Sultan Gazneli Mahmud‟un yine Saffari hükümdarı Halaf Bin Ahmed‟le 11.
yüzyıldaki savaĢı buna örnektir. Makran ve Sistan olarak anılan Beluçistan
coğrafyasındaki çatıĢmaların bir diğer örneği de bölgeye (genellikle yine
538
Muhammad Sardar Khan BALUCH, History of Baluch Race and Baluchistan, Karachi:
Process Pakistan, 1958, 17‟den naklen Hamid AHMADI, a.g.e., 127.
540
539
222
bölgeden) atanan valilere karĢı giriĢilen isyanlar oluĢturur. Selçuklu
dönemindeki Malik Karud olayı bunun tipik bir örneği olarak bilinir.541
13.
Yüzyıldaki
Moğol
istilası,
Beluçlar‟ın
bugünkü
Pakistan
Beluçistanı‟na doğru büyük göçlerine sebep olmuĢtur. Bu dönemde, Makran
ve Sind Celaleddin HarzemĢah‟ın Moğol istilasına direniĢinin merkezi
konumundadır. Moğol istilasından (1219) sonra Beluçlar‟ın doğuya göçü, ilk
Beluç aĢiret konfederasyonunun Mir Celal Han tarafından kurulmasını da
sağlamıĢtır. Bundan sonra Beluçların özellikle Hint Alt kıtasında, Kalat
merkez olmak üzere yarı otonomluk dönemi baĢladı. Beluçlar altın çağlarını
Mir Çakar Rind‟in Kalat, Kharan ve Las Bela bölgelerinde 1487-1511
arasındaki hâkimiyetinde yaĢamıĢtır. Ancak Rind‟in ölümünden sonra,
Beluçistan üç aĢiret yönetimine bölünmüĢtür. Bundan sonra yerel Beluç
serdarlarının Ġranlı, Afgan ve Hindistan krallıklarına ve daha sonra da
Hindistan‟daki Ġngiliz yöneticilerine vergi ile bağlı kaldığı bir Beluç siyasi tarihi
yaĢanmıĢtır.542
20. yüzyıl baĢında Beluç milliyetçileri “Büyük Beluçistan” fikrini
savunmuĢlarsa da, 2. Dünya SavaĢı‟ndan beri bu görüĢü savunan ciddi bir
grup yoktur. Sosyal geliĢmeler, etnik gruplar arasındaki iletiĢim, farklı tarihsel
süreçler içinde akıĢ, Ġran‟daki Fars hegemonyası ve Pakistan‟daki Pencaplı
idaresi Beluç toplumunu birbirinden çok farklı Ģartlara zorlamıĢtır. Ġran‟da da
gerek Pehlevi gerekse Ġslâm Cumhuriyeti dönemlerinde Beluç milliyetçiliği
hareketleri var olduysa da, Beluç milliyetçiliğinin asıl ağırlık merkezi, Pakistan
Beluçistanı (Doğu Beluçistan) olmuĢtur.543
541
543
”Baloch Nationalism: It‟s Origin and Development”, BalochWarna.org,
10.2.2007.
542
8,
223
I. Doğu Beluçistan (Pakistan Beluçistan’ı)
Beluçistan, tarih boyunca Pers, Afgan, Sind ve Sih ordularının
istilalarına uğramıĢsa da bu güçlerin hepsi buradaki aĢiretlerin daimi
kontrolünü elde tutmaktan kaçınmıĢlardır. 18. yüzyılda Kalat Hanı Nasir Han,
25.000 adam ve 1000 deveden oluĢan bir Beluç ordusu kurarak ilk defa
Beluçları bir askerî-idarî yapı etrafında birleĢtirmiĢtir. Nasir Han, aynı
zamanda bir bürokratik yapının da temellerini atmıĢ, hanlık arazilerinin
gelirlerini toplayan, iç ve dıĢ iliĢkileri idare eden vb. görevler ifa eden adamlar
atamıĢtır. Ancak bu giriĢimlerin hiçbirisi siyasi bir birlik oluĢturacak düzeyde
olmamıĢ, kabilelerin birbiriyle mücadelesi asıl siyasi yapıyı temsil etmeye
devam etmiĢtir. Nitekim Nasir Han‟ın sistemi de onun ölümünden sonra
ufalanmıĢtır.544
1884‟te Beluçistan‟ın iĢgalinden sonra Ġngiliz koloni yönetimi, Hanlıkla
aĢiretler arasındaki gerilimli iliĢkiyi sömürmüĢtür. Ġngilizlerin Afganistan-Sind
hattı üzerinde Beluçistan‟dan güvenli geçiĢe ihtiyaçları vardı. Han, bu
güvenlik garantisini verdi ancak Ġngiliz karĢıtı aĢiretlere engel olamadı.
Ġngilizler de, aĢiret saldırılarının anlaĢmanın ihlali anlamına geldiğini iddia
ederek Han‟a saldırdılar. Han teslim olmadı ancak öldürüldü ve sistemi de
ortadan kaldırıldı. Sadece bugünkü Pakistan‟da yer alan Beluçistan‟ı değil
Ġran ve Afganistan Beluçistan‟ını da kapsayan bu Kalat Hanlığı, Beluç
milliyetçilerinin nostaljik biçimde hatırladığı, Beluçları bir yönetim etrafında
toplayan ilk ve son idare olmuĢtur.545
Ġngiliz sömürge yönetiminde, Beluçistan yedi parçaya bölünmüĢtü. En
Batıda, Goldsmidt hattıyla ülkenin dörtte biri 1871 yılında Ġran‟a bırakıldı.
Kuzeyde ise 1893‟te Durand hattının kenarındaki ince bir Ģerit Afganistan‟a
bırakıldı. Beluçistan tarafı, Ġngiliz Hindistan‟ı tarafından merkezi biçimde
yönetilmek üzere Ġngiliz Beluçistan‟ı olarak adlandırıldı. Geriye kalan kısmın
544
545
Adeel KHAN: a.g.m., 282-283.
Adeel KHAN: a.g.m., 283.
224
ufaltılmıĢ bir bölümü Kalat Hanlığının kalıntısı olarak bırakılırken bunun
dıĢındaki yerlerde üç kukla prenslik kuruldu.546 Dolaylı Ġngiliz yönetiminde
idari anlamda değinilebilecek tek organ ġahi Jırga adı verilen meclisti.
20. yüzyılın baĢında Ġngiliz koloni yönetimi, Beluçistan‟da baĢta kömür
madenciliği ve demiryolları olmak üzere pek çok yatırım yaparak bölgenin
çehresini değiĢtirmiĢtir. Bu süreçten sosyal hayat da etkilenmiĢ, göçebe
nüfus azalırken yerleĢik nüfus artmıĢtır. 1900 yılında %4,5 olan yerleĢik
nüfusun genel nüfusa oranının 1931‟e gelindiğinde Beluçistan ahalisinin %
62,7‟sine ulaĢtığı bildirilmektedir. Bu dönemde ekonomik ve mali düzen de
değiĢmeye baĢlamıĢtır.547
Beluçistan‟daki sosyal ve ekonomik geliĢmelere rağmen kabile yapısı
hâkim sosyal özellik olmayı sürdürmüĢ, bölge sanayi kapitalizmine
geçmemiĢtir. Beluç milliyetçiliğinin geliĢiminin de aynı döneme denk geldiği
düĢünüldüğüne, bu milliyetçiliğin sanayileĢmiĢ sosyal yapıdan bağımsız
olarak geliĢtiği ve bu anlamda Gellner‟in teziyle örtüĢmediği ifade
edilmektedir. Khan‟a göre, matbaa kapitalizmiyle de ilgisi yoktur zira Beluç
toplumuna yazılı medyayı ilk tanıtanlar Beluç milliyetçileridir. Dolayısıyla
durum, Anderson‟un çıkarımlarıyla da örtüĢmemektedir.548
Toplumun parçalı yapısı baĢlangıçta organize bir millî hareketin ortaya
çıkmasına müsaade etmemiĢ, 1929‟da devletin asker alımlarına karĢı
düzensiz bir takım kalkıĢmalar 1930 yılında silahlı isyana dönüĢmüĢtür. Bazı
siyasî yer altı örgütlerinin düzenlediği bu kalkıĢmaların sonucunda sömürge
karĢıtı bir hareket vücut bulmuĢtur. Ġngilizlerin ayrılmasından sonra 1935
yılında Kalat Millî Partisi adıyla, bağımsız ve birleĢik bir Beluçistan kurma
hedefiyle ilk milliyetçi parti kurulmuĢtur. Aynı dönemde, El Beluç adında bir
Beluç gazatesi Karaçi‟den yayın yapmaya baĢlamıĢ, Ġran Beluçistan‟ı, Kalat,
546
Selig S. HARRISON: In Afghanistan‟s Shadow: Baloch Nationalism and Soviet
Temptations, (New York, 1981), 19‟dan naklen Adeel KHAN: a.g.m., 283.
547
548
225
Beluç prenslikleri, Ġngiliz Beluçistan‟ı ve Pencap‟la Sind‟in bir kısmını da
içeren bağımsız bir Beluçistan haritası yayımlamıĢtır.549
Ġngilizler‟in çekilmesinin kesinleĢmesinden sonra Beluç milliyetçileri
faaliyetlerine hız vermiĢlerdir. Ġlginç biçimde, Cinnah‟tan da destek alarak
Kalat Hanı 1946 yılında, Nepal ve Kalat‟ın statülerinin Hindistan‟ın diğer
eyaletlerinin statülerinden farklı ve daha ileri olduğunu iddia etmiĢtir.
Hukuksal gerekçe olarak da diğer bölgelerin Hindistan‟daki Ġngiliz sömürge
idaresiyle anlaĢma iliĢkileri varken Kalat‟ın doğrudan Ġngiliz hükümetiyle
anlaĢma iliĢkisi içinde bulunmasını ileri sürmüĢtür. Ancak hukukî olan bu
argümandan bir sonuç çıkmamıĢtır. Koloni yönetiminin yönlendirmesiyle
oluĢturulan ġahi Jirga ve Quetta belediyeleri yine koloni yönetiminin isteği
olan Beluçistan‟ın Pakistan‟a katılmasını uygun bulmak zorunda bırakıldı.
Zira Cinnah, bölgeyi bir genel vali ile yönetmiĢti.550
15 Ağustos 1947‟de, Pakistan‟ın kurulmasının ertesi gününde, Kalat
Han‟ı, Pakistan‟a, savunma, dıĢ politika ve iletiĢim alanlarında özel iliĢkiler
önererek Kalat‟ın bağımsızlığını ilan etti. Pakistan teklifi reddederek Pakistan
ordusunun garnizon komutanını Kalat‟a göderdi ve katılımı kabul etmemesi
halinde Han‟ın tutuklanmasını emretti. Milliyetçiler Han‟ın teslimine itiraz
ettiler ve Han‟ın kardeĢi öncülüğünde, onun 1950‟de tutuklanmasına kadar
Pakistan‟a karĢı bir isyan sürdürdüler. Adeel Khan‟a göre Pakistan‟ın bölgeye
ilgisi ve yaklaĢımı sömürge yönetimininkinden çok da farklı değildi hatta daha
müdahaleci olması bakımından daha kötüydü.551
Nihayet, Beluçistan‟ın elinde ülkesel kimlik anlamında ne varsa hepsi
1955 yılında, dört batı eyaletini tek eyalete dönüĢtüren Tek Birim planıyla yok
edilmiĢtir. Bu planın uygulamasına da en büyük itiraz Beluçistan‟dan gelmiĢ,
1958 yılındaki sıkıyönetim uygulamasından hemen önce ordu, Kalat‟a
549
Akhtar Hussain SIDDIQI: “Baluchistan (Pakistan) It‟s Society Resources and
Development (Lanham, 1991), 22”den naklen Adeel KHAN: a.g.m., 285.
550
551
226
yürüyerek Kalat Hanı‟nı ve Beluç siyasi liderlerini tutuklamak yoluna gitmiĢtir.
Bunun ardından Beluçistan‟da silahların polis merkezlerine verilmesi talebi de
aĢiretler tarafından reddedilmiĢtir. Pakistan ordusu tanklar ve topçu birlikleri
de kullanmak suretiyle Beluç köylerini bombalamıĢtır. Zehri aĢiretinin lideri
Navruz Han, “Tek Birim Planı”na karĢı bir gerilla savaĢı teĢkilatlandırmıĢ,
ancak tutuklanarak cezaevinde ölmüĢ, oğlu ve diğer aktivistler de vatana
ihanet suçuyla asılmıĢlardır.552
Pakistan‟ın Beluçistan‟ı bir eyalet olarak kontrolü altına alması
ayrılıĢından 1970‟e kadar 23 yıl sürmüĢtür. Aynı yıl Millî Avamî Parti
eyaletteki en büyük parti haline gelmiĢ, 1972 yılındaki dinî Cemiyet Ulema
Partisi ile ittifakla hükümeti oluĢturmuĢtur.
1970‟lerde, Beluçistan‟da okuma yazma oranı %6 civarında ve
ortalama kiĢi baĢına gelir 54 dolar‟dı (Pencap‟ın %60‟ına denk geliyor).
Eyalet, toplam sanayileĢmeden %0,7 oranında istifade etmekte, buna
mukabil Pakistan gazının %80‟ini sağlamakta ve dıĢ ticarette ülkeye yıllık 275
milyon dolarlık katkıda bulunmaktaydı. Millî Avamî Parti iktidara geldiğinde,
ilk iĢ olarak bu dengesizlikleri ve Beluçistan‟ın sıkıntılarını gidermeye çalıĢtı.
Aynı dönemde Zülfikar Ali Butto‟nun Pakistan Halk Partisi de merkezde
iktidardaydı. Pakistan Halk Partisi, Pencap ve Sind‟de çoğunluğu elde etmiĢ
fakat Kuzey Batı sınır Eyaleti‟nde sadece bir sandalye kazanabilmiĢ,
Beluçistan‟da ise hiç sandalye kazanamamıĢtı. Butto da selefleri gibi
merkeziyetçi bir idareciydi. Nitekim Beluçistan‟daki milliyetçi yerel hükümete
bir mektupla merkezin kontrol isteğini belirtmiĢtir. Bu mektupta yerli ve yerli
olmayan meskunların eĢit muameleye tâbi tutulması, merkezin yatırımlarının
zarar görmemesinin sağlanması, millî bütünlüğün sağlanması için her Ģeyin
yapılacağı gibi hatırlatmalarla Azad Beluçistan Hareketi gibi hareketlerin
ortadan kaldırılması istenmiĢti.553
552
Selig S. HARRISON: In Afghanistan‟s Shadow: Baloch Nationalism and Soviet
Temptations, (New York, 1981), 27-28‟den naklen Adeel KHAN: a.g.m., 286.
553
227
1970‟lerde Beluçistan milliyetçileri merkezi yönetimin müdahale ve
kontrolüne karĢı bir isyan baĢlatmıĢ, bu isyan Pakistan ordusuyla kanlı bir
silahlı çatıĢmaya dönüĢmüĢtür. 11.500‟ü organize savaĢçı olmak üzere
55.000 Beluç savaĢçısı bu isyana katılmıĢtır. 80.000 Pakistan askeri bu
hareketi bastırmak üzere görev yapmıĢtır. YaklaĢık dört yıl süren isyan, 5300
Beluç
gerillanın
ve
3300
ordu
mensubunun
hayatına
malolmuĢtur.
ÇatıĢmanın zirveye tırmandığı dönemde Pakistan hava kuvvetleri Beluç
köylerini bombalarken ABD‟nin sağladığı (Ġranlı pilotlar tarafından kullanılan)
Ġran helikopterleri de zaman zaman harekâta iĢtirak etmiĢtir. Ġran bunun
dıĢında Pakistan‟a 200 milyon dolarlık acil durum ve finans desteği de
vermiĢtir. Pakistan‟ın yıkıcı ateĢ gücünü de kullanması, Beluç aĢiretleri
arasındaki ayrılıkları gidererek bunları merkez aleyhine birleĢtirici bir iĢlev de
görmüĢtür.554
Butto hükümetinin 1977‟de yıkılmasıyla çatıĢmalara bir süre ara
verilmiĢtir. General Ziya ül Hak‟ın Ġslâm kardeĢliği ve Pakistan milliyetçiliği
propagandası Beluç milliyetçileri üzerinde fazla bir etki doğurmasa da,
bölgesel konjonktür ilginin Afganistan sınırına kaymasına sebep olmuĢtur.
Aynı zamanda Beluç milliyetçileri silahlı mücadele ile güçlü Pakistan
ordusunun alt edilemeyeceğini düĢünmeye baĢlamıĢlardır. 1978‟den itibaren
Afganistan‟da Sovyet destekli bir hükümetin kurulması, müteakiben iç
karıĢıklı üzerine Sovyet ordusunun Afganistan iĢgali ve Afgan direniĢi
sonrasında bölge ABD ve Batı‟nın ilgi ve destek odağı hâline gelmiĢtir. Bu
durum, Afgan direniĢinin merkezini oluĢturan Pakistan‟ı, özellikle Kuzeybatı
sınır eyaleti ve Beluçistan‟ı da oldukça etkilemiĢtir. Bölge Pakistanlı ve Batılı
askeri ve istihbarat personelinin arenası haline gelmiĢtir.555
Sovyet-Beluç iliĢkileri 1920 Bakü Doğu Halkları Kongresi‟ne Serdar
Mısri Han‟ın liderliğinde Beluçlar‟ın da katılmasıyla baĢlar. Bu kongreye
554
555
228
katılan bazı Beluçlar‟ın Kabil‟e dönüp Beluçistana hürriyet için mücadele
ettikleri ifade edilmektedir.556
Sovyetler‟in Afganistan‟dan çekilmesi ve bir süre sonra da Sovyetler
Birliği‟nin dağılmasıyla Beluç milliyetçileri Pakistan, Afganistan ve Ġran‟da
kendilerine düĢman birer çevre ile karĢı karĢıya kalmıĢlardır. 20 yıl boyunca
(1978-98) Beluç milliyetçileri sessiz ve izsiz kalmıĢlardır. Kimisi ana siyasi
akımlara katılmıĢ kimisi sürgüne gitmiĢ, kimisi inzivaya çekilmiĢtir. En radikal
Beluç milliyetçilerinden Ataullah Mengal federasyon tezlerine karĢı çıkmıĢ ve
federasyonun Pencaplıların Beluçları yönetmesine devam edilmesi anlamına
geleceğini söylemiĢtir. Ġngiltere‟de yaĢamakta ve Pakistan‟ın BastırılmıĢ
Milliyetleri
Hareketi‟nin
(PONM-Pakistan‟s
Movement) liderliğini yapmaktadır.
Oppressed
Nationalities
557
Son yirmi yılda, Pakistan‟daki Beluç milliyetçiliğinin yaĢadığı önemli bir
olay
da
Puhtunlarla
Beluçlar
arasındaki
yarılma
olmuĢtur.
Puhtun
milliyetçilerinin fikirlerindeki değiĢim, Puhtun lider Veli Han‟ın ılımlı politika
eğilimleri ve Mahmud Han Açakzai‟nin558 1989‟da Puhtun Millî Avamî
Partisini kurmasıyla yarılma kesinleĢmiĢtir. Puhtun partisi, Pakistan‟ın diğer
etnik unsurları istismar eden bir Pencaplı imparatorluğu olduğu görüĢü
dıĢında Beluçlarla tam bir görüĢ ayrılığı ortaya koymuĢ, kendisine hedef
olarak da Beluçistan‟ın Beluç ve Puhtun milliyetlerinden oluĢtuğunun ilanı,
Beluçistan‟da yeni bir Puhtun eyaletinin oluĢturulması ya da Puhtun
bölgelerinin Kuzey Batı Sınır Eyaletinin bir parçası olmasını belirlemiĢtir. 559
1999 yılındaki askeri darbeden sonra Ġslâmabad yönetimi önemli
ekonomik sorunlarla yüzyüze kalmıĢtı. Beluçistan‟ın doğal zenginliklerinin bir
kez daha öne çıkması, Beluç milliyetçilerini yeniden hareketlendirmiĢtir. Bu
556
558
Mahmud Han Açakzay, Zülfikar Ali Butto döneminde bombalı bir saldırıda ölen
Abdulsamed Açakzay‟ın oğludur. PeĢtunistan hareketini desteklemiĢtir.
559
557
229
dönemle birlikte Beluçistan‟da, aralarında bir yüksek yargı mensubunun
öldürülmesinin de olduğu pek çok Ģiddet eylemleri gerçekleĢmiĢtir. Önde
gelen radikal Beluç milliyetçilerinden olan, 1970‟lerdeki olaylara katılmıĢ ve
daha sonra inzivaya çekilen Hair Buks Marri bu cinayetle irtibatlı görülerek
hapsedilmiĢtir. Pakistan‟da 2000‟li yıllarda Beluçistan milliyetçiliğinin yeniden
hareketlendiği ajanslarda ara sıra gündeme gelse de, bu Beluç halkından
ziyade milliyetçi elit için geçerlidir. Ekim 2002 seçimlerinde milliyetçi adayların
baĢarısız olmaları da bu bağlamda değerlendirilmektedir.560
Beluçistan
milliyetçiliğinin
geliĢiminde
Beluçistan‟daki
idareci
personelin büyük kısmının Pencaplı olması etkili olmuĢtur. Beluçlar bu
uygulamayla kendilerine sömürge gibi davranıldığını hissettiler. Beluç
milliyetçiliğinin geliĢimi bakımından bir diğer etken, Beluç gazının ülkenin
ekonomisine katkısı ortadayken Beluçistan‟ın doğal gazdan mahrum olması
olmuĢtur. Üçüncü bir önemli faktör olarak, soğuk savaĢ Ģartlarından
bahsedilmelidir.
Bağımsız
(Azad)
Beluçistan
Hareketi
Pakistan
ve
Afganistan‟ın yanında Ġran Beluçistan‟ını da içeren bir Beluçistan‟ın
bağımsızlığını hedeflemekteydi. O dönemde Pakistan gibi ABD müttefiki olan
Ġran ġahı da milliyetçi hareketler ve Sovyetler‟in bunlarla iliĢkileri konusunda
oldukça hassastı Millî Avamî Parti lideri Veli Han daha sonra Yüksek
Divan‟daki davasında “Butto‟nun kendilerinin hükümetini tanımak istemediğini
çünkü ġah‟ın kendileri hakkında olumsuz kanaatini açıkladığını” ifade
etmiĢti.561
Pakistan merkezi hükümeti, Beluçistan‟dan gelen etnik-otonomi
taleplerini ve Millî Avamî Parti merkezli talepleri, merkezin geliĢmeye yönelik
plan ve programlarına karĢı bir takım aĢiret liderlerinin itirazları olarak takdim
ederek durumu bir geliĢme ve ilkellik mücadelesi olarak göstermeyi istedi.
Selig Harrison da Beluçistan milliyetçiliğini, milliyetçilik-toplumsal sınıf
iliĢkisine bir örnek olarak ortaya koymaktadır. Ancak Adeel Khan, Beluçistan
560
561
230
milliyetçiliğinin
geliĢimini
izah
ederken,
milliyetçilik
politikasının
sınıf
yönlendirmeli oluĢunda Ģüphe olmamakla birlikte, sınıf temelli okunmasının
bir zorunluluk olmadığını iddia etmektedir. Khan‟a göre, milliyetçilik halkçı bir
politika biçimi olup, halkı ortak kültür, dil, tarih ve etnisite etrafında, herhangi
bir sınıftan bağımsız olarak seferber etmeyi amaçlar. Milliyetçi elitler, dıĢ
hâkimiyeti yerli ve yerel olanla değiĢtirmeye çaba harcar. DıĢ hâkimiyetin
geçerli olduğu dönemde devlet müdahalesine karĢı çıksa da iktidarı elde
ettiğinde bu müdahale gücünü sonuna kadar kullanır.562
Bugün, Pakistan‟daki Beluçistan, ülkenin hem en geniĢ eyaleti hem de
en az nüfusun bulunduğu eyalettir. YaklaĢık 222.000 km²‟lik eyalette (ülkenin
%42,9‟u) 1998 nüfus sayımına göre 6,5 milyon insan yaĢamaktadır (ülke
nüfusunun %5‟i). Beluçistan, Pakistan‟ın en fakir eyaletidir. Etnik ve dilsel
açıdan en farklı bölgedir. Beluçlar eyaletin en kalabalık topluluğu olmakla
beraber bir çoğunluk da sayılmazlar. Ġkinci sıradaki Pukhtunlarla aralarında
çok az fark vardır. Eyaletteki üçüncü büyük grup Brahoilerdir. Bunları önemli
miktarda Sindi ve Pencabi takip etmektedir. Ġlginçtir, Beluçların çoğu,
Beluçistan‟da değil Sind ve Pencap‟ta yaĢamaktadırlar.563
Pakistan‟daki Beluçistan, kömür, demir, mermer ve sülfür bakımından
zengin olmakla beraber ülkenin en kurak bölgesidir ve burada yok denecek
kadar az sulama ve tarım yapılmaktadır. Bu sebeple Beluçistan‟daki sosyal
hayat biçimi göçebe kırsallıktır diyebiliriz. Bu sosyal yerleĢim biçimi etrafında
kabile hayatı ĢekillenmiĢtir. Sınırlı tarım alanlarındaki faaliyetler dıĢında,
ekonomik hayat, koyun ve keçi baĢta olmak üzere hayvan yetiĢtiriciliği,
maden iĢçiliği ve ticaretten ibarettir. Eyaletin kabilevi özelliği günümüzde de
sürmektedir.564 Tarihte, bu bölgenin cazibesi ekonomik sebeplerden çok
stratejik sebeplerden kaynaklanmıĢtır. Bu stratejik önemin temelinde
Beluçistan‟ın Afganistan ve Ġran‟la sahip olduğu uzun sınır bulunmaktadır.
562
564
Nadeem QASIR: “”Pakistan Studies: An Investigation Into The Political Economy 19481988”, (Karachi, 1991), 26”dan naklen Adeel KHAN: a.g.m., 282.
563
231
Kimilerince Beluç milliyetçiliği, milliyetçiliğin sanayileĢmenin getirdiği
sosyal dönüĢüm ve kapitalizmin bir sonucu olduğu yönündeki görüĢleri
yanlıĢlayan bir fenomen olarak kabul edilmektedir. Çünkü Beluçistan gerek
Pakistan‟ın gerekse Ġran‟ın en az sanayileĢmiĢ bölgesidir. Beluç milliyetçiliği,
Hindistan‟ın bölünmesi öncesinde bir kabile alt yapısı üzerinde geliĢmiĢ ve
Beluçistan‟ın Pakistan‟a katılmasına muhalefet etmiĢtir. Bölünme sonrasında
ise 1970‟lerdeki kanlı çatıĢmalarla dünyanın ilgi odaklarından biri haline
gelmiĢtir.565
II. Batı Beluçistan (Ġran Beluçistanı)
Beluçlar arasında milliyetçi ideolojinin geliĢim ve yayılmasında, pek
çok diğer millette olduğu gibi siyasi mitlerin etkisi büyüktür.566 Öte yandan
Beluç milliyetçileri tarafından zaman zaman Beluç dairesine dâhil edilen ve
Ġran‟da da az sayıda bulunan Brahoi‟lerin farklarına da iĢaret etmek gerekir.
Beluç ve Brahoi dilleri arasındaki fark, iki etnisitenin kökenlerindeki ırkî
farklılığı ortaya koymaktadır.567 Son Beluç yönetici olan ve 1839 yılında
Ġngilizlerle savaĢırken öldürülen Mir Mihrab Han, Beluç milliyetçileri
tarafından da, kabile Ģairleri tarafından da “Beluçistan‟ın ġehidi” olarak
anılmaktadır.568
Kacar devrinde Beluçistan‟ın merkez tarafından kontrol edilmekle
birlikte Beluç aĢiretlerinin serdarlarının gücünden vazgeçilmediği belirtilir.
Muhammed ġah Kacar ve Nasreddin ġah Kacar, Beluçları tam kontrol altına
almıĢlardır. Nadir ġah‟ın Hindistan‟ı fethi sırasındaki hizmetlerinden dolayı
Nasır Han Beluç‟un “beylerbeyi” (begler begi) olarak atandığı bilinmektedir.
565
Beluçlar ve Beluç milliyetçiliğine Pakistanlı bir Beluç‟un yaklaĢımını gösteren önemli bir
çalıĢma olarak Bkz. Inayatullah BALOCH: “”The Problem of Greater Baluchistan: A Study of
Baluch Nationalism”, (Stuttgart, Wiesbaden Gmbh, 1987).”
567
Inayatullah BALOCH: a.g.e.
568
Inayatullah BALOCH: a.g.e.
566
232
Bununla birlikte Kacar devrinde genel olarak izlenen Ģiddet ağırlıklı
Beluçistan politikasının, bölgede merkeze karĢı bir kin oluĢturduğu ve
Beluçların, bölgeye yönelik baskıcı politika izleyen ve Beluç olmayan bütün
güçler için “Kacar” deyimini kullandıkları ifade edilmektedir.569
Ġran‟da, Muhammed ġah Kacar‟ın ölümünden, Rıza ġah döneminin
baĢlangıcına (1921) kadar, özellikle de 1906 Ġran MeĢrutiyet devrimi
sonrasında, merkez, Beluç Serdarlarının bölgesel hâkimiyetlerini kabul
ederek vergi toplamada bunlara dayanmıĢtır. Bununla birliktre Doğu
Beluçistan‟daki Ġngiliz stratejisinin Beluç Serdarlarına verdiği otonomi ve
bağımsızlık bu dönemde dahi Ġran için geçerli olmamıĢtır. Ahmadi, Beluç
milliyetçiliğinin sembolü sayılan Dost Muhammed Han‟ın bir milliyetçi lider
değil, diğer Beluç serdarları gibi bölgesinde aĢiret hâkimiyeti sağlamaya
çalıĢan bir Beluç serdarı olduğunu iddia etmektedir. Ona göre Rıza ġah
merkezle iyi iliĢkiler kurmak isteyen Dost Muhammed Han‟ın otonomisine
müsaade etmemiĢtir.570 Bu dönem, Rıza ġah‟ın Fars milliyetçiliği temelindeki
“Ġran ulusu” inĢasının baĢlangıç dönemidir. ġah, Beluçlar yanında Bahtiyari,
KaĢkayi, Lor ve Kürtlere de yerleĢik hayat baskısı uygulamaktadır. 571 Dost
Muhammed Han‟ın vergi ödeyerek otonom kalma talebini reddeden Rıza ġah
1927 yılında Beluçistan‟ı tam kontrol kararı alarak 1928 yılında orduyu
bölgeye sevketmiĢtir. Bu arada Dost Muhammed Han‟a da Tahran‟a gelerek
hizmetleri karĢılığında ödüllendirilme, bunun karĢılığında da otonomi
isteğinden feragat ve teslim olma çağrısı yapılmıĢtır. Ancak Dost Muhammed
Han bu çağrıya olumlu cevap vermemiĢ, Tahran‟da onun yerine yeni
serdarlar görevlendirmiĢtir. Dost Muhammed Han Tahran‟la birkaç defa
savaĢmıĢ ve sonunda yenilmiĢtir. Tahran‟da hapsedilen Dost Muhammed
Han bir muhafızı da öldürdüğü kaçıĢ denemesinden sonra 1930‟da idam
edilmiĢtir.572
569
571
Sandra MACKEY, a.g.e., 40-85. Elton L. DANIEL, a.g.e., 174.
572
570
233
Yarahmadzay, Ġsmailzay ve Rigi gibi Dost Muhammed Han‟ın
idaresine girmemiĢ olan bazı aĢiretlerin serdarları Rıza ġah‟ın ordusuna
katıldılar. Ancak Rıza ġah bunları da silahsızlandırma yoluna gitti. Bunlardan
en önemlisi 1934 yılında isyan eden Cuma Han Ġsmailzay liderliğindeki
Ġsmailzay aĢireti idi. Cuma Han daha sonra Tahran‟la uzlaĢmak zorunda
kalacak ve Fars eyaletine sürgün edildi. Rigi aĢireti lideri Serdar Aydu Han da
benzer bir Ģekilde Fars‟a sürülmüĢ ancak daha sonra affedilmiĢti.573
1930‟lardan itibaren Rıza ġah, idari, bürokratik ve askeri tedbirlerle
Beluçistan‟ı tam kontrol altına alıp bölgeyi garnizona çevirmiĢtir. Zahedan,
ĠranĢehr, Saravan ve HaĢ‟a büyük birlikler yerleĢtirilmiĢtir. Beluçistan‟ın liman
Ģehri olan Çahbahar‟ı da Ġran deniz kuvvetlerinin önemli bir üssü haline
getirmiĢtir. AĢiretlerin silahsızlandırılmalarından sonra, aĢiret liderleri aracı
kiĢiler olarak merkezin kırsal aĢiret bölgelerindeki kontrol vasıtaları gibi, gerek
Rıza ġah, gerekse oğul Muhammet Rıza ġah tarafından 1960‟lara dek
kullanılmıĢlardır.574
1964 yılında Cumma Han adında genç bir Beluç önderliğinde Beluç
Özgürlük Cephesi (BÖC - Baluch Liberation Front/BLF) oluĢturulmuĢtur.
Cumma Han‟ın hem Ġran hem Pakistan Beluçistanı ile bağlantısı vardı. Bunun
yanında Ġran Beluçistan‟ından Pakistan‟a geçen bir grup da bu harekete
katılmıĢtır. Cephe, daha sonra Ġran Beluçistan‟ındaki Serdarzay aĢiretinin
lideri Mir Abdi Han ve bazı Arap devletleri tarafından desteklenmiĢtir. Cephe
adına hareket eden Mir Mevludad gibi meĢhur Beluçlar çeĢitli gerilla
saldırıları düzenleyebilmiĢlerdir. BÖC 1970‟lerin ortalarına kadar faaliyetini
sürdürebildiyse de 1975 tarihli Ġran-Irak uzlaĢması ve Abdi Han gibi bazı
liderlerinin
ġah
rejimiyle
uzlaĢması
yaĢamıĢtır.575
573
575
574
sonrasında
yıkıcı
bir
gerileme
234
Bununla birlikte, Arap ülkelerinin 1960‟ların sonlarından baĢlayıp
1970‟ler boyunca devam eden Beluç politikaları incelenmeye değer bir
dönem oluĢturur. Irak, Suriye ve Mısır‟daki Baasçı yönetimler, Ġran‟daki
Huzistan
(El
Ahvaz)
Arap
hareketiyle
birlikte
Beluç
hareketini
de
desteklemiĢlerdir. Eski bir Ġranlı General olan Mahmut Penahiyan liderliğinde
Irak Baas‟ı tarafından oluĢturulan Ġran halkları için Ulusal Cephe‟de
Beluçistan kolu olarak “Beluçistan Demokratik Partisi” kurulmuĢtur.576
1960‟larda Bağdat‟ta kurulan Beluçistan Demokratik Partisi (BDP),
Ġran Halkı Ulusal Cephesi‟nin Beluç kolu olup Ġran Komünist Partisi Tude
üyelerinin bir koalisyonuydu. BDP, federal sosyalist bir Ġran‟ın eyaleti olacak
Beluçistan‟da millî demokratik bir hükümeti savunuyordu. BDP‟ye göre eyalet
sınırları
dilsel
sınırlarla
örtüĢen
bir
hatta
getirilmeli
ve
Beluçça,
Beluçistan‟daki okullarda eğitim dili olmalıydı. Ancak BDP Cumma Han‟ın
BLF‟si
ile
bağımsızlık
ve
silahlı
mücadele
konusunda
anlaĢmazlık
içerisindeydi. 1969‟da Muhammed Rıza ġah Irak‟ın ġattül Arap üzerindeki
iddalarına karĢı meydan okuyunca Irak ve Ġran arasında 6 yıl boyunca
münferit çatıĢmaları da içeren bir kriz olmuĢtu. Bu süreçte, Ġran, Irak
Kürtlerine; Irak da Ahvaz Araplarına ve Beluçlara destek verdi. 577 Yukarıda
adı geçen Beluç teĢkilatları da, 1970‟lerde, Irak‟ın Ġran Beluçlarına, Ġran‟ın da
Irak Kürtlerine desteğini bitiren Cezayir AnlaĢması sonrasında gözden
kayboldu. 1978‟e gelindiğinde Beluç hareketi lidersiz ve örgütsüzdü.
Tahran‟daki ġah karĢıtı hareketi uzaktan takip etmekte ancak devrimci
dalganın kenarında durmaktaydı.578
1979 Devrimi ardından merkezin Beluçistan‟daki etkisi zayıfladığında
bölgede kısmi bir siyasal hareketlenme yaĢanmıĢtır. Bu dönemdeki gruplar
içinde dini ve yarı siyasi Hizb-e Ġttihadül Müslimin dıĢındaki milliyetçi ve solcu
eğilimli gruplar halk desteği kazanamamıĢlardır. Movlevi Abdulaziz Mollazade
576
BDP‟den önce BLF‟ye de önemli bir Arap desteği olduğu görülür. BLF Kahire‟de ofisler
açmıĢken Suriye nezdinde yarı diplomatik bir statüye sahip olmuĢtur.
577
Sandra MACKEY, a.g.e., 40-85. Elton L. DANIEL, a.g.e., 242.
578
235
liderliğindeki bu partinin Beluç milliyetçiliğinin lider örgütünden çok ġii bir
ülkedeki Sünni Beluçların temsilcisi görünümünde olduğu belirtilmektedir.
Movlevi,
Ġran
Meclisi‟nde
Beluçistan
milletvekili
olmuĢtur.
Movlevi,
taraftarlarına Nisan 1979‟da Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin ilan edilmesine
destek olmalarını söylemiĢ ancak daha sonra devletin resmi mezhebinin ġiilik
olarak belirlendiği yeni Anayasanın oylandığı referandumunu boykot
etmiĢtir.579 Movlevi Humeyni ile de görüĢmüĢ ve Beluç halkına 1980‟deki
CumhurbaĢkanlığı seçimlerine katılma çağrısında da bulunmuĢtur. Ancak
Zahedan bölgesinde aynı dönemde özellikle Aralık 1979‟da ciddi olaylar
olduğu bilinmektedir. Protestoların temel sebebi olarak ġiiliğin resmi mezhep,
Farsça‟nın da resmi dil olarak kabul edilmesi ifade edilmiĢtir. Movlevi Nezar
Muhammed ve Movlevi Amanullah adındaki iki liderle birlikte küçük bir
milliyetçi grup partiden (Hizb-e Ġttihadül Müslimin) yatıĢtırıcı politikaları
eleĢtirerek ayrılmıĢlardır. 1979 sonrasında ise Beluçistan rejim karĢıtı ciddi
Ģiddet eylemlerine sahne olmamıĢtır. Tahran merkezli, Ġran çapındaki
Marksist örgütlenmelerle bağlantılı olan ve mühendis Rahmet Hüseyinbor‟un
baĢkanlık ettiği Sazeman-e Demokratik-e Merdom-e Beluçistan (Beluçistan
Halkının Demokratik Örgütü-BHDÖ) devrim sonrasında pek çok Marksist
örgütü bir araya getiren Ģemsiye bir örgüttü. Örgüt, Fedayin-e Halk (Halkın
Fedaileri) ve Peyker gibi sol örgütleri bir araya getirmiĢti. BHDÖ, kısa süre
çıkmıĢ olan Makran adında bir aylık dergi ile bağlantılıydı. Halidad Arya
adında bir Beluç entelektüel tarafından çıkarılan dergi, kendisini Beluç dil ve
edebiyatının yeniden doğuĢuna adamıĢtı ve Afganistan, Pakistan, Sovyetler
ve Körfez Ģeyhliklerindeki Beluçların tamamına ait bir yayın olarak kendisini
ifade etmiĢti. Yine, Kanun-e Siyasi Ferhengi-e Halk-e Beluç (Beluç Halkının
Siyasi Kültürel Merkezi) adında bir diğer küçük örgütlenme de 1979‟da
Zahidan‟da varlık göstermiĢtir. Ancak üniversite öğrencilerine dayanan bu tip
örgütler Beluç halkından yaygın bir destek alamamıĢlardır. 580
579
580
236
Beluçistan‟ın kırsal bölgelerinde ise küçük gerilla grupları etkin
olmuĢlardır. Kendisini 1960‟lardaki Cumma Han‟ın devamcısı olarak gören
Rahim Zardkui baĢkanlığındaki Beluçistan Özgürlük Cephesi, Devrim
Muhafızlarıyla çatıĢmalar sonucu parçalanmıĢtır. Beluç PeĢmergesi (Beluch
Pesh Marga) Amanullah Barakzay tarafından örgütlenmiĢti. Barakzay
doğrudan Dust Muhammed Han‟ın soyundandı ve bir aristokrat olarak ġah‟la
iyi iliĢkileri vardı. Barakzay, kabile tabanlı bir diğer örgüt olan Vahdet-e Hizb-e
Beluç‟la birleĢmeye çalıĢsa da baĢarılı olamamıĢtır.
1979 ve 1980‟de, ġah döneminin milletvekillerinden olan Kerim BahĢ
Saidi gibi muhtelif “Serdar”lar, Beluçistan‟daki gerilla hareketlerini organize
etmek için ABD ve diğer antikomünist kaynaklara yaklaĢtılar. Yine bu
dönemde 300 Beluç‟un iltica için Pakistan sınırını geçtiği ifade edilmektedir.
BHDÖ‟nün Moskova yandaĢı unsurlarından oluĢan Beluç Raj-e ZorombeĢ
(Beluç Halkı Hareketi) adlı bir örgüt, federalist bir Ġran‟da bütün halklara,
ayrılma hakkı da tanıyan self determinasyon ilkesinin kabulü çağrısında
bulundu.581
2000 yılından itibaren bölgedeki silahlı-bombalı ayrılıkçı Beluç
eylemlerinde ciddi bir artıĢ meydana gelmiĢtir. Cumhur-e Ġslâmi gazetesinin
haberine göre, 2005 yılı Aralık ayında Ahmedinecad‟ın motorsikletli eskortları
Zabol-Saravan karayolunda silahlı bir grubun saldırısına uğramıĢ, saldırıda
Ahmdinecad‟ın korumalarından birisi ve yerel halktan görevlendirilmiĢ bir
Ģoför öldürülmüĢtür. KarĢı ateĢte de 2 silahlı militanın öldürüldüğü
belirtilmiĢtir.582
2007
düzenleyerek
ġubat‟ında
11
Devrim
kiĢinin
ölümüne
muhafızlarının
sebep
olan
konvoyuna
saldırı
Cundullah
örgütü
mensuplarından suçunu itiraf eden birisi Zahedan eyaletinde idam edilmiĢtir.
581
582
237
Halk, idam infazını kalabalık bir Ģekilde izlemiĢ ve ABD, Ġsrail ve Vehhabiler
aleyhine sloganlar atmıĢtır.583
Ġsveç (Stokholm) Merkezli Beluçistan Halk Partisi, kendisini Liberal
Demokrat olarak ilan etmekte ve federalizmi (Federal Demokratik Ġran)
savunmaktadır. Buna göre federal hükümet ile cumhuriyetler arasındaki
iliĢkiler Ģu Ģekilde olmalıdır:
Millî Egemenlik: Ġlke olarak otorite cumhuriyetlerde olmalıdır. DıĢ
politika, savunma, uluslararası mali iliĢkiler, Ġran cumhuriyetleri arasındaki
mali iliĢkiler ve iletiĢim konusunda ise Federal Hükümetin geniĢ yetkileri
olmalıdır.
Demokrasi: Parlamenter demokrasi hem federal düzeyde hem de
cumhuriyetler düzeyinde tam olarak iĢletilmelidir.
Katılım: Millî cumhuriyetler tüm hükümet organlarında (yasamayürütme-yargı) eĢit katılım imkânına sahip olmalıdırlar. Katılım konusunda
coğrafi ve demografik büyüklük esas alınmamalıdır.
Güç Dağılımı: hem Federal Hükümetin hem de Cumhuriyetlerin yazılı
anayasaları ve açık kanunları olmalıdır.
Finansal otonomi: Vergi toplama hakkı Federal
Hükümet ile
Cumhuriyetler arasında paylaĢtırılmalıdır.584
iv. Arap Milliyetçiliği ve El Ahvaz Hareketi
Ġran‟daki Arap milliyetçiliği meselesi çok boyutlu ve analiz güçlükleri
olan bir konudur. Ġran Arapları‟nın çoğunluğunun ġii olmaları, ġii olmalarına
rağmen Fars-Ġran karĢıtı duyguları bulunması, Ġran devlet geleneğinin Arap
milleti ile tarihsel uzlaĢmazlıkları bulunması, Arap denince Ġran‟da akla
583
Ġran‟da Jet Ġdam, http://www.hurriyetusa.com/haber/haber_detay.asp?id=10881,
20.02.2007. Zahedan eyaletinde Beluç dıĢı unsurların nüfusunun giderek arttığı
bilinmektedir.
584
Bu manifestoda, self-determinasyon hakkının da saklı tutulması gerekliliği de yer
almaktadır. Bkz. http://www.balochpeople.org/eng/, 09.09.2006.
238
öncelikle Arap dünyasının geri kalanı ve özellikle Sünni Araplar‟ın gelmesi,
Fars milliyetçilerinin Araplar‟a karĢı nefrete varan duygu ve düĢünceleri,
Ġran‟da din sınıfının toplumsal ve siyasal etkisinin Araplar‟a bakıĢa etkisi, Ġran
Ġslâm Cumhuriyeti‟nin Araplar‟a bakıĢı, Ġran-Irak iliĢkileri ve Irak‟taki siyasal
durum ile bunun içeriye yansımaları öncelikle akla gelen problematiklerdir.
Ġran‟da millî kimlik oluĢumu sürecinde, özellikle resmi ve gayrıresmi
eğitimde Ġslâm‟ın bugünkü Ġran topraklarında yayılması bir Ġslâm fütuhatından
çok bir “Arap istilâsı” olarak anlatılmıĢtır. Bununla sadece içeride oluĢturulan
millî toplumun asabiyesini keskinleĢtirmek hedeflenmemiĢ, Ġslâm‟ın o
dönemki lideri konumunda bulunan Hz. Ömer‟in ġiilikteki olumsuz yerinin Ġran
içindeki bütünleĢtiriciliğinden faydalanmak da hedeflenmiĢtir. 19. Yüzyıl sonu
ve 20. Yüzyıl baĢı Ġran basınına bakıldığında Müslüman Arap toplumunun
Ġran‟a geliĢi ya da Ġslâm‟ın bugünkü Ġran coğrafyasına giriĢine “hücûm-e
Arab” yani Arap saldırısı dendiği görülür. Bunu, Yunan istilasından sonraki
ikinci sekte ve felç (Felec-e Melli) olarak değerlendirenler mevcuttur.585
Çoğunluğu ġii olan ve en düĢük tahminle 1 milyondan fazla olan
Araplar Ġran‟ın güneyinde yaĢamaktadırlar. Çoğunluk olan ġii Araplar
Huzistan‟da, Sünni Araplar daha Körfez kıyılarında yaĢamaktadırlar. Arap
nüfusun çoğu tarımda ve petrol sanayiinde istihdam edilmiĢtir. 1979‟dan beri
otonomi ve özgürlük hareketi sürdürmektedirler.586
Arapların Ġran coğrafyasındaki tarihleri, Ġslâm fetihlerinin de öncesine
dayanır. Buradaki Arap yerleĢimlerinin Milattan önceki dönemlere ait olduğu
bilinmektedir. Ġlk Arap göçlerinin HabeĢ gruplarıyla beraber olduğu, ancak
bugünkü Araplar‟ın ataları sayılabilecek ilk grupların Miladi dönemin
baĢlarında göçtükleri bilinmektedir. Bu anlamda gerek Ġskit gerekse Sasani
dönemlerinde Arap göçlerinden bahseden kaynaklar vardır. 587
585
587
586
239
Ġran Araplarıyla özdeĢleĢmiĢ olan Huzistan bölgesi, tarihçilerin Elam
uygarlığının hayat mekânı olarak gösterdikleri bölgedir. Kimine göre Elamlar
tarihteki ilk Ġrani imparatorluğun kurucularıdır. M.Ö. 640 yılında Elam
devletinin Asuri hükümdarı AĢurbanipal tarafından yıkılmasından sonra M.Ö.
538‟de de Pers Kralı KuruĢ (Cyrus the Great) bölgeyi ele geçirmiĢtir.
Ġran‟da kültürel olarak halk Araplar‟ın yaĢadığı bölgeler için zaman
zaman Arabistan demekte ise de Araplar‟ın toplu olarak yaĢadıkları iki
eyaletin adı Huzistan ve BuĢehr‟dir. Bu iki eyaletin dıĢında da Hormuzgân,
Fars, Boyer Ahmed, Çaharmahal, Elam, Kerman, Horasan, Tahran ve
Semnan eyaletlerinde de Arap nüfusun varlığı bilinmektedir.588 Ġran
genelindeki Arap nüfus için de muhtelif rakamlar verilmektedir. Yusuf Azizi
Beni Torof, 1997‟de Center for Iranian Studies için yapılmıĢ bir araĢtırmaya
dayanarak 4.548.240 rakamını (o zamanki toplam nüfusun %6,9‟u)
vermektedir. ABD DıĢiĢleri Bakanlığı ise 2005 yılı insan hakları raporunda 2-4
milyon arasında olarak kaydetmiĢtir.589
Bugün, aĢiret düzenini ve bağını koruyan Arap kabilelerinin sayısı
yüzü bulmaktadır. Bunların en büyüğü El Kaab aĢiretidir. Bu aĢiret altında El
BuğebiĢ, Hanafze, Hazbe, Duvarce, Asakere ve Mugaddem gibi alt kabileler
olup, Mugaddem kabilesinin Moğol soylu olup Azerbaycan‟ın Merağa
bölgesinde oturanların TürkleĢtiği gibi burada AraplaĢtıkları belirtilmektedir.590
Huzistan-Ahvaz-Abadan bölgesi, Ġran ekonomisinin temelidir. Çünkü
Ġran ekonomisinin temeli olan petrolün %80-90‟ı bu bölgeden elde
edilmektedir. OPEC‟in toplam üretiminin ise neredeyse %10‟u bu bölgeden
elde edilmektedir.591 Ancak bölgedeki Arap halk bu zenginlikten faydalanmıĢ
değildir. Bölge Halkı Ġran nüfusunun, bebek ölümleri, okur-yazarlık oranı vb.
588
Araplar; Huzistan, BuĢehr, Fars, Çaharmahal ve Boyer Ahmed eyaletlerinde önemli
sayıda Bahtiyari ve Lor kabilelerle, AfĢar ve KaĢkayi Türkleri ile bir arada yaĢamaktadırlar.
589
Country Reports on Human Rights Practices, Released by the Bureau of Democracy,
Human Rights, and Labor, http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61688.htm, 8.3.2006.
590
591
http://english.aljazeera.net/English/archive/archive?ArchiveId=12913, 10.01.2006.
240
yönlerden en geri kalmıĢ kesimlerinden biridir. UyuĢturucu kullanımı ve AIDS
bu bölgede yaygındır. Ahvazlılar Ġran-Irak savaĢında Irak‟ın bölgeyi iĢgaline
karĢı çıkmıĢlardır. Bölge ise bu iĢgalden büyük zarar ve yıkım görmüĢtür.
Saddam‟ın bölgeye otonomi vaadi de ne gerçekleĢmiĢ; ne de halk tarafından
ciddiye alınmıĢtır.592 Öte yandan Ġran-Irak SavaĢı‟nın, çeĢitli açılardan Arap
milliyetçiliğinin Ġran içindeki geliĢmesine katkıda bulunacak tohumları ektiği
de göz ardı edilmemelidir. Saddam‟ın, bu savaĢı Fars istilasına karĢı Arap
Birliğini korumak için yaptığı söylemini kullanması593, Ġran‟ın da içeride zaman
zaman millî duyguları harekete geçirmek amacıyla Arap aleyhtarı bir siyasal
söyleme baĢvurması594 kaçınılmaz olarak Ahvaz‟da Arap milliyetçiliğine tesir
edecek izler bırakmıĢ olmalıdır.
1998-1999 yıllarında Hatemi döneminin beraberinde getirdiği göreli
serbestliğin özellikle öğrenciler üzerinde etkili olduğu hatırlanabilir. Bu etki
etnik haklar konusunda çalıĢan Arap öğrenciler bakımından önemli
boyutlarda olmuĢtur. Arapların özellikle kültürel ve ekonomik hakları noktasını
çıkıĢ alan ancak siyasi hakları da gündeme taĢıyan Lejnat El Vefak 1999
yılında kurulmuĢtur. KuruluĢunda anayasal haklara ve Anayasanın 15.
maddesine atıfta bulunmuĢtur. Bu grup, 2000 genel seçimlerine katılmıĢtır ve
baĢkanlığı yürüten Casim ġedidzade El Tamimi, 2000-2004 arasındaki 6.
Meclis döneminde milletvekilliği kazanmıĢtır. Belediye seçimlerinde de biri
hariç, Ahvaz‟daki bütün belediyeleri bu grubun adayları kazanmıĢtır. Ancak
2004 seçimlerinde rejim içindeki muhafazakâr kanat Lejnat El Vefak
adaylarını yasaklayıp grubun parçalanmasını hazırlamıĢlardır.595 2006
592
http://www.ahwazstudies.org/main/index.php?option=com_content&task=view&id=1493&It
emid=47&lang=EN, 09.01.2007
593
Ziba MOSHAVER: “”Revolution, Theocratic Leadership and Iran‟s Foreign Policy:
Implications for Iran-EU Relations”, The Review of International Affairs, (KıĢ 2003), 3, 2,
292.”
594
Ġran, saldırganı cezalandırıp rejimi ihraç etmek sloganları ile sarılmıĢtır. Humeyni “savaĢ
80 yıl da sürse Irak‟ın mağlup edileceğini” ilan etmiĢtir. Baasçılığa yönelik politika ve bunu
yansıtan slogan/ifadeler için Bkz. Kamran TAREMI: “”Iranian Perspectives on Security in the
Persian Gulf”, Iranian Studies, (Eylül 2003), 36, 3, 384-386.”
595
http://www.unpo.org/article.php?id=5772, 27.03.2007
241
Kasım‟ında ise Ġran yüksek yargısı, Lejnat El Vefak‟ın illegal olduğunu ilan
eden kesin kararı açıklamıĢtır.596
Amnesty International‟ın raporlarına göre, Ahvaz bölgesindeki Araplar
üzerindeki baskılar özellikle Ahmedinecad‟ın CumhurbaĢkanı olmasından
itibaren artmıĢ, yüzlerce Arap tutuklanmıĢtır. Hapishanedeki Araplar, iĢkence
ve
kötü
muameleden
Ģikâyet
etmektedirler.
Bölgedeki
hapishaneler
dolmuĢtur ve 12 yaĢ civarındaki çocuklar bile yetiĢkin hapishanelerindedirler.
Aynı raporlarda, Huzistan Araplarının nüfus üstünlüğünü azaltmak için bölge
dıĢından göçlerle gelenlere faizsiz krediler verildiği ve Araplar‟ın baĢka
yerlere göçlerinin de teĢvik edildiği belirtilmektedir. Bir Avrupa Parlamentosu
heyetinin de bölgedeki bu politikanın Sırpların Kosova‟da Arnavutlar‟a yaptığı
etnik temizliği hatırlattığını açıkladıkları belirtilmektedir.597
Huzistan-Ahvaz bölgesindeki Arap hareketinin faaliyetleri özellikle
ABD‟nin Irak iĢgali sonrasında artmıĢtır. Özellikle Nisan 2005‟te (2004
seçimleri sonrasındaki geliĢmelere bağlı olarak) El Cezire televizyonunda
Huzistan
için
etnik
bir
yeniden
yapılandırma
planının
598
açıklanmasından sonra bölgede sükûnet ortadan kaybolmuĢtur.
olduğunun
Yine 2005
Haziranında, CumhurbaĢkanlığı seçimlerinden 5 gün kadar önce, Ahvazlı
Devirmci ġehitler Tugayı adlı bir örgütün üstlendiği bombalı saldırıda, 8 kiĢi
ölmüĢ 75 kiĢi de yaralanmıĢtır.599 Tahran hükümeti bu olayla ilgili olarak
baĢlangıçta Irak‟taki EĢref kampında faaliyette olduğunu iddia ettiği HMÖ‟nün
sorumlu olduğunu belirtmiĢse de eylem tipik bir ayrılıkçı Ahvaz hareketi
örneğidir. Nitekim 2005‟in Ağustos ayında yapılan değerlendirmeler bu
596
Civil Society News From Around The Region, Civil Society and Democratization in the
Arab World, (Kasım 2006), 12, 143, 1,
http://www.eicds.org/english/publications/civilsociety/06/November/November2006lowres.pdf
597
emid=47&lang=EN, 09.01.2007
598
Ġran Devlet Planlama ve Bütçe teĢkilatı baĢkanı Muhammed Ali Necefi‟nin Ahvaz
Araplarının baĢka bölgelere göçürülmesine iliĢkin haberlere ve sonrasındaki geliĢmelere
iliĢkin
olarak
bkz.
http://www.iran-press-service.com/ips/articles-2005/april2005/khouzistan_unrests_20405.shtml, 20.04.2005
599
http://www.nysun.com/article/15283, 13.06.2007
242
yöndedir. Bölgedeki vali yardımcısı Faziletpur‟un, olaylardan “Huzistan‟ın
Arap ġehitleri”, “El Ahvaz Arap Toplumu Demokratik Halk Cephesi” ve
“Ahvaz Arap Yeniden DoğuĢ Partisi”ne destek veren Ġngiltere ve ABD
hükümetlerini sorumlu tutmuĢtur.600 2006-2007 yıllarında Dr. Hesam Firouzi,
tutuklanmıĢ,
Evin
hapishanesine
götürülmüĢ,
uzun
süre
gözaltında
tutulduktan sonra, büyük miktarlarda kefaret talep edilmiĢtir. Keza, 1999
yılında “18 Tir” günündeki öğrenci eylemlerinde tutuklanmıĢ ve önce 15 yıl
hapse mahkum edilip cezası indirilmiĢ olan Ahmed Batebi de Hesam Firouzi
ile bağlantılı olarak yeniden cezalandırılmıĢtır.601 2006 yılı yazında Tahran,
Lejnat El Vefak‟ı yasadıĢı ilan ederek yasaklamıĢtır.602
Ahmedinecad‟ın
2007
baĢında
bölgeye
yaptığı
ziyarette
dinleyiciler, iĢsizlikten, eĢitsizlikten Ģikâyet eden pankartlar taĢımıĢlardır.
bile,
603
El
Ahvaz hareketinin eylemlerinin artmasından duyulan rahatsızlık ve suçlanan
adres noktasında rejim ile rejim dıĢındaki Fars milliyetçiliğinin temsilcileri
birleĢmektedirler. Her iki kaynak da, Arap ayrılıkçılığını, Ġngilizler‟in Özel
Hava Kuvvetleri Servisi‟nin (Special Air Service-SAS) fiilen desteklediğini,
istihbarat alanında “false flag” olarak bilinen sahte bayrak operasyonlarıyla
Arap
ayrılıkçılığı
adına
eylemler
yaptıklarını
iddia
etmektedirler.604
Ġngiltere‟nin Basra bölgesindeki askeri varlığı nedeniyle Ġran ile Ġngiltere
arasında karĢılıklı suçlamalar giderek artmıĢ, iki ülke birkaç defa rehine krizi
de yaĢamıĢtır. Ancak bunlar bölgedeki halkın içinden çıkan ayrılıkçı Arap
eylemcilerinin varlığını gölgelememekte, Ġran‟ın; bu ayrılıkçı hareketin
köklerinin dıĢarıda olduğu tezinin otomatik olarak kabul edilmesine de imkân
vermemektedir.
600
http://english.aljazeera.net/English/archive/archive?ArchiveId=12913, 10.01.2006.
Yüzlerce kiĢinin tutuklandığı 1999 yılındaki “18 Tir” eylemlerinde tutuklanan Ekber
Muhammedi, Mehrdad Lohrasbi, Abbas Deldar gibi isimlerin de kötü hapishane Ģartlarında
çeĢitli kalıcı zararlar gördükleri rapor edilmiĢtir. Ekber Muhammedi, 31 Temmuz 2006‟da
yetkililerin gözü önünde, açlık grevinde ölmüĢtür.
http://www.ahwazhumanrights.org/content/index.php?option=com_content&task=view&id=77
7&Itemid=54, 27.03.2007
602
http://www.unpo.org/article.php?id=5772, 27.03.2007
603
emid=47&lang=EN, 09.01.2007
604
Kaveh FARROKH: a.g.e., 51.
601
243
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ĠRAN’DAKĠ FARKLI MĠLLĠYETÇĠLĠK ALGILAMALARININ
BÖLGEYE YANSIMALARI
Ġran dıĢ politikasının inĢası, sadece devrimcilerin ya da yeni siyasal
elitin eliyle değil, belki bundan daha fazla, devrime gösterdikleri tepkiyle,
küresel ve bölgesel uluslararası aktörlerin eliyle olmuĢtur.605
Ġran‟ın Kafkasya ve Türkistan bölgelerine yönelik politikalarına
baktığımız zaman, Türkiye ve Azerbaycan‟ı dıĢlayan ekonomik-ticari nitelikli
üçlü iliĢki sistemleri kurulmaya çalıĢıldığını görürüz. Bu sistemler ĠranTürkmenistan-Ermenistan, Ġran-Yunanistan-Ermenistan, Ġran-TürkmenistanHindistan (burada Pakistan‟dan kaynaklanan endiĢe de etkili olmuĢtur), ĠranGürcistan-Ermenistan, Ukrayna-Ġran-Türkmenistan Ģeklinde sıralanabilir.606
Ġran, genel kabulde olduğu üzere sadece devrim ihracı üzerine inĢa
edilmiĢ bir dıĢ politika anlayıĢına kendisini hapsetmiĢ görünmemektedir. Ġran
Ġslam Cumhuriyeti‟nin dıĢ politikası incelendiğinde, geleneksel diplomasinin,
reel politiğin, idealizmin ve modern yaklaĢımların pragmatik bir biçimde
alternatifli olarak kullanıldığı görülür. Devlet örgütlenmesi, güncel geliĢmeler
karĢısında
hızlı
hareket
edebilmekte,
propaganda
bütün
vasıtalarla
kullanılmaktadır. Dahası ideolojik tutunum Humeynizm ile sınırlanmamıĢ,
Paniranizm ve Panfarsizm devlet yapısının olduğu kadar dıĢ politikanın da
sacayakları halinde muhafaza edilmiĢtir. Paniranist iddialar ve yorumlar
dikkatle okunduğunda bunların Ġslam Cumhuriyeti‟nin hedef coğrafyaları ile
örtüĢen bir bölgesel hâkimiyet kurgusu üzerine oturduğu görülecektir.
ġubat 2005‟te Nima Kesrai imzasıyla yayınlanan bir yazı bu bakımdan
dikkat çekicidir. Kesrai, yazısında toprak kayıplarına neden olan 1828 tarihli
605
606
Mohiaddin MESBAHI: a.g.e.,109.
244
Türkmençay AntlaĢmasını Ġran‟ın kara günü olarak değerlendirmekte ve
“Büyük Ġran”ın (Greater Iran) eski toprakları kapsayan bir gerçeklik olarak
görülmesini istemektedir. Ona göre büyük Ġran, öncelikle Ermenistan‟ı,
kapsar. Kesrai, St. Thaddeus‟un, Danyal peygamberin ve Ester‟in Ġran‟da
gömülü olmasını da (ki bunlara ait olduğu
iddia edilen mezarlar
Ermenistan‟da değil bugünkü Ġran topraklarındadır) bir düĢünsel tutamak
olarak kullanmaktadır. Ona göre Azerbaycan da Büyük Ġran‟da olmalıdır.
Kesrai, Ġranlılar adına Ģöyle hayıflanmaktadır: “Bizse, anavatanlarında
olduklarını hissettirmemiz gereken Azeri vatandaĢlarımıza Türklerle ilgili
onların ne kadar aptal oldukları üzerine hergün Ģakalar yapıyoruz.” Kesrai,
Dêri dilinden dolayı Afganistan‟ı, Farsça konuĢtukları için Tacikistan‟ı zaten
“Büyük Ġran‟ın” içinde olmaya “en çok hakkı olan ülkeler” olarak görür. “büyük
Horasan”ın baĢkenti olan Merv bugünkü Türkmenistan‟da olduğu için
Türkmenistan; Semerkand, Buhara gibi Samani Ģehirlerinden dolayı da
Özbekistan bu birliğin içindedir. Kırgızistan Soğdların anavatanı olup derhal
“Büyük Ġran” olarak anılmaya baĢlanmalı, Sasani kaleleriyle olan Dağıstan da
unutulmamalıdır. Kesrai‟ye göre bunlar Ġran içinde iken bir de Ġran‟ın nüfuz
sahası çizilmelidir. Burada ise Ģu devletler görülmelidir: Irak, BAE, Hindistan,
Türkiye, Ġsrail ve ABD. Kesrai‟nin ütopyasına göre, Ġsrailliler Ġranlıların Arap
olmadığını anlayan tek memlekettir. Ayrıca Museviler, Ġranlıları hâlâ
“koruyucu büyük KuruĢ”un (Cyrus) torunları olarak görmektedirler. Howard
Baskerville ya da Phyliss Ackerman, ABD‟nin Ġran‟ın nüfuz sahasında olma
zorunluluğunu
ortaya
koyarken
Türkiye‟ye
iliĢkin
yorum
oldukça
düĢündürücüdür: “Eğer sen onlara nüfuz etmezsen onlar sana nüfuz ederler,
aksi takdirde Tebriz ve Kazvin yeniden haritalarında olur.”607
Kesrai‟nin baĢvurusu Richard Nelson Frye‟ın “Greater Iran: A 20th
Century Odysee” kitabının iddialarını çağrıĢtırmaktadır. Urmiyeli bir Ġran
Asurisi ile evli olan ve Stalin sonrasında Sovyetler birliğine giden ilk
araĢtırmacılardan olan Frye, hatırat mahiyetindeki kitabında Paniranizmin
607
Nima KASRAIE: “”Greater Iran: Federated Commonwealth Of Iranian States”,
21.02.2005, http://www.iranian.com/Kasraie/2005/February/Iran/index.html”
245
bütün iddialarını canlandırmıĢtır. Frye‟a göre de “Büyük Ġran; Kafkaslar‟ın
büyük kısmını, Afganistan ve Orta Asya‟yı kapsar. Çin‟den Hindistan‟a ve
Semitik coğrafyaya kadar da nüfuzu vardır.” Frye‟a göre Ġran, Ġranî dillerin
konuĢulduğu ya da konuĢulmakta olduğu bütün ülkeler anlamına gelir. 608
Patrick Clawson, pek çok Ġranlı için Ġran‟ın nüfuz sahasının ülkenin
bugünkü sınırlarının ötesinde olduğunu, Körfez‟deki adaların Portekizliler;
Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan‟ın Ruslar tarafından istila edildiğini
düĢündüklerini, Ġran‟ın ilkokul kitaplarında Bakü‟nün, Derbent‟in Ġran Ģehirleri
olarak anlatıldığını yazarak Ġran tarih yazımında Afganistan, Bahreyn ve
Irak‟a yönelik iddiaları dile getirmektedir.609
Bu iddialar sadece Batılılar ya da Ġran dıĢındaki ve özellikle seküler
Ġranlılar tarafından değil Ġslam Cumhuriyeti‟nin devlet görevlileri tarafından da
dile getirilmiĢ Ģuuraltı siyasal hedef göstergeleri olarak yorumlanabilir. Ġslam
Cumhuriyet‟inin etnik kompozisyonu, Ġran‟ı bu söylemden uzak tutmaya
yetecek
kadar
ciddi
bir
tehdit
olarak
algılanmıyorsa
da
Ġran‟daki
milliyetçiliklerin bölgesel etkilerinin yakından incelenmesi, aslında Ġran için
kırılgan bir dıĢ çevre olduğunu gözler önüne sermektedir.
1. Azerbaycan Meselesinin Yansımaları
Ġran‟daki Azerbaycan ve genel olarak Türkler meselesi, Batı‟nın
eskiden beri bildiği ve önem verdiği bir konu olup 1990‟larla, ya da 11 Eylül
ile ortaya çıkmıĢ bir geliĢme değildir. 20. yüzyıl baĢına ait Ġngiliz gizli
belgelerinde Turancılık konusunun ele alınıĢını aktaran Togan, Ġngiltere‟nin
Ġran Türklerine bakıĢını anlamamıza yardımcı olacak çok önemli bir bilgiyi
608
Richard Nelson FRYE, Greater Iran: A 20th Century Odysee, (ABD, 2005), xi.
Kitapta, Ġran‟ın tarihsel coğrafyası olarak gördüğü Azerbaycan, Gürcistan, Osetya,
Afganistan, Türkmenistan gibi ülkelere iliĢkin tarihsel referanslar ayrıntıyla ele alınmıĢtır. Bkz.
Patrick CLAWSON, Michael RUBIN, Eternal Iran: Continuity And Chaos, (ABD 2005), 9-10,
30-32, 164-169.
609
246
sunmaktadır. Buna göre, Denison Ross‟un Ġngiliz Deniz Kuvvetleri Ġstihbaratı
için hazırladığı bir çalıĢmada, Ģu ifadeler yer almaktadır:
"Tekmil Turan kavimlerinin Türk, Moğol, Fin, Oğuz kavimlerinin ittihadı
manasiyle panturanizm boĢ bir laftan ibarettir. Ne coğrafi ve ne de içtimai
Ģartlar buna müsaittir. Türkiye, Kafkasya, Türkistan ve Edil sahalarındaki
Müslüman Türklerin birleĢmesi de, millî Ģuur itibariyle geri kalmıĢ, siyasetten
gafil ve zevksiz olduğundan, en faal zümrelerinden olan Anadolu Türkleri de
gittikçe azaldığından, bir tehlike teĢkil etmez. Fakat bu hareket bugün
Kafkasya‟da olduğu gibi Almanlar‟ın eliyle teĢvik edilecek olursa, keza Türk
kavimlerinin beĢte birini teĢkil eden cesur ve cengâver Ġran Türkleri
kendilerinin Kafkasyadaki kardeĢleriyle birleĢir ve propaganda sayesinde
Osmanlılarla da sıkı münasebet tesis edebilirlerse, Türklerin böyle bir birliği
Hindistan'da Ġngiliz hâkimiyeti için tehlike teĢkil edebilir."610
Ġngiltere, kısmen Birinci Dünya SavaĢı‟ndan sonra ancak büyük
ölçüde Ġkinci Dünya SavaĢı‟ndan sonra dünya üzerindeki konumunu ABD‟ye
devretmiĢse, bu bilginin anlamı daha da artmaktadır. ABD‟nin Ġran
Türkleri‟nin
bugününü
ve
geleceğini
göz
önünde
bulundurmadığı
denklemlerle Hazar, Ortadoğu, Kafkasya ve Türkistan alanlarında siyaset
üretmesi ihtimal dâhilinde değildir.
Ġkincisi, Güney Azerbaycan Türkleri, bugün 20. yüzyıl baĢındaki
özelliklerini büyük ölçüde korumaktadırlar. Dolayısıyla Ross‟un yorumu, 21.
yüzyıl baĢı itibarıyla da doğrudur. Elbette sözkonusu değerlendirmede, o
günün Ģartlarında Anadolu‟daki KurtuluĢ SavaĢı zaferi ve Cumhuriyetin ilanı
ile yeni Türk Devletinin ortaya çıkıĢı öngörülememiĢtir. Bununla birlikte, Türk
610
“A Manual on the Turanians and Pan-Turanism”, Conpiled by the Geographical Section of
the Naval Intelligence Division, Naval Staff and Admirality, Printed by Frederich Hall, Oxford
1918), 222-223”ten naklen A. Zeki Velidi TOGAN: Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın
Tarihi, Cilt I, Batı ve Kuzey Türkistan, 2. Baskı, Ġstanbul 1981, 562,563. Togan çalıĢmadaki
haritanın üzerinde 1918 tarihinin bulunduğunu ve bu çalıĢmayı yapanın Ross olduğunu
bizzat bu Ģahıstan öğrendiğini yazmaktadır.
247
dünyasının birliği perspektifinden bakma noktasında da hareketliliğin ağırlık
merkezi doğru tespit edilmiĢtir.
i. Azerbaycan Cumhuriyeti’ne Yansımalar
Azerbaycan'ın bağımsızlığı sonrasında Ġran açısından çok boyutlu bir
siyasi sorun alanı doğmuĢtu. Ġran devlet mekanizması, Azerbaycan
bağlamında Ģu sorularla karĢı karĢıya kalmıĢtı:611
-Azerbaycan'ı tanımak ya da tanımamak,
-Azerbaycan'a ideoloji ihraç etmek ya da etmemek,
-Din ve mezhep konusunu kullanmak ya da kullanmamak,
-Azerbaycan'a yaklaĢımda kendi Azerbaycanlı nüfusunu nüfuza
dönüĢtürmek ya da dönüĢtürmemek,
-Kendi Azerbaycanlı nüfusunu Azerbaycan'a yaklaĢtırmak ya da
ondan uzak tutmak,
-Azerbaycan'ın geliĢmesini ve zenginleĢmesini istemek ya da
istememek,
-Azerbaycan'ın Karabağ meselesinde yanında ya da karĢısında
durmak/durmamak,
-Azerbaycan'ın Batı ile iliĢkileri konusunda olumlu ya da olumsuz tavır
içinde olmak,
-Azerbaycan'ın Türkiye ile iliĢkileri konusunda olumlu ya da olumsuz
tavır içinde olmak,
-Azerbaycan'ın Moskova ile iliĢkileri konusunda olumlu ya da olumsuz
tavır içinde olmak,
-Azerbaycan'daki yönetimin iĢleyiĢine karıĢmak ya da karıĢmamak.
Bu ikilemlerin / soruların temelinde muhtelif endiĢeler yatmaktaydı.
Bunlar:
611
Yalçın SARIKAYA: “”11 Eylül Sonrasında Türkiye ve Türk Dünyası: Yeni Meseleler ve
ÇıkıĢ ArayıĢları”, Jeopolsar, (Eylül 2006), 3, 7, www.jeopolsar.com /07/3.htm”
248
-“Ġran için Ġslâm mı, Ġslâm için Ġran mı?” sorusu temelindeki tartıĢmalar,
-“Pragmatizmle” “Ġdealizm” arasındaki çeliĢkiler,
-Azerbaycanlı Ġran toplumunun “uyanması” korkusu,
-Ġçerideki ideolojik tartıĢmalarda Azerbaycanlı Türk nüfusun büyük bir
kitle olarak kazanacak tarafı topyekûn belirlemesi korkusu,
-Etnisite-milliyet (kavmiyet) konularının hasıraltı edilmesinin ileride bir
patlamaya sebep olması korkusu,
-Etnisite-milliyet (kavmiyet) konularının gündeme gelmesine müsaade
edilmesi halinde devlet güvenliğinin tehlikeye gireceği korkusu,
-Etnisite-milliyet (kavmiyet) konularının siyasi ya da siyaset dıĢı
faallerine baskı uygulamanın potansiyel maliyeti,
-Azerbaycanlı Türk toplum konusunda Türkiye ya da Azerbaycan'ı
resmen suçlamanın riski,
-Fars milliyetçiliği ve Ġrancılık arasındaki çizginin belirsizliğinden
kaynaklanan sebepler,
-Fars milliyetçiliği-Ġrancılık-Ġslâmcılık/Ġslâmilik kavramlarının giderek
birbirleriyle uyumsuz hale gelmesi,
-Kürtçülük karĢısındaki siyasi konumun devleti karĢı karĢıya getirdiği
riskler.
Kuzey ve Güney Azerbaycan toplumları, temelden farklı olan siyasal
ve kültürel rejimler altında 150 yıllık bir farklı tarihi tecrübeyi yaĢamıĢ olsalar
da, ortak bir millî kimliğe sahiptirler.612
Ġran‟ın 90‟ların ilk yarısında, Rusya‟nın eski Sovyet alanındaki
konumunu güçlendirme ve Türkiye‟nin, Batı‟nın özellikle de ABD‟nin
bölgedeki nüfuzunu en aĢağıda tutma politikası takip ettiği bilinmektedir. 613
Ġran‟ın bu Batı karĢıtı politikasının iki önemli ayağından birisi Ġran-ABD
iliĢkileri ve Ġran Ġslâm Cumhuriyeti ve Devrim ideolojisi ise, bir diğeri de
Türkiye ve Türk(çü)lük‟ten kaynaklanan endiĢedir. Bu dönemde Türkiye,
612
613
Arif KESKĠN: ”Ġran‟ın Azerbaycan Politikası, a.g.m., 94.
249
Tahran tarafından Batı sisteminin içinde ve öncelikli tarihi-siyasi tehlike
merkezi olarak görülmüĢtür. Bu endiĢe zaman zaman “jeopolitik rekabet”
sınırının da ilerisine taĢınmıĢtır.
Sovyetler‟in yıkılmasından sonra Ġran‟ın kuzeyinde doğal bir Türk
Ģeridi oluĢması (Hazar‟ın hem doğusu hem de batısında) Ġran için yeni bir
tehdit algılaması
haline
gelmiĢ,
özellikle
Azerbaycan,
algılamasının merkezinde bulunmaya baĢlamıĢtır.
Ġran‟ın
tehdit
614
Azerbaycan için Ġran sıradan bir komĢu değildir. Ġran hem karadan
hem de denizden, Azerbaycan‟ın güneyindeki tek komĢusudur. Ġki ülke
karĢılıklı geçmiĢlerinden ve bazı kültür unsurlarından dolayı bir takım
değerleri paylaĢır. Din ve mezhep ortaklığı da iki ülke iliĢkileri bakımından
önemlidir. Ancak bağımsız Azerbaycan‟ın 10-15 yılına baktığımızda bütün
bunların yakın iliĢkiler kurmaya yetmemiĢ olduğunu görürüz.615
AHCP‟nin Güney Azerbaycan meselesini, politikasının çok önemli bir
ayağı olarak kabul ve ilân etmesi, Ġran‟daki Azerbaycan Türklerinin kültürel
özerkliğini talebini de dile getirmesi, Tahran‟ı hem kızdırmıĢ, hem
telaĢlandırmıĢ, hem de karĢı tedbirler almaya yöneltmiĢtir. Ġran, Bakü‟deki
büyükelçiliği
aracılığıyla,
halkla
iliĢkiler
kampanyaları
yürütmüĢ,
bu
kampanyalarda iĢadamlarından ve din adamlarından istifade etmiĢtir. Ġslâmcı
olarak bilinen teĢkilât ve partilere aktif destek vermiĢtir. Ancak en önemli
adımı, TalıĢ etnik unsurunu kullanarak atmıĢtır. Ġran, Azerbaycan-Ġran
sınırının Hazar‟a kıyıdaĢ kısmındaki Lenkeran Ģehrinde (sınırın iki tarafında
da) yaĢayan ve etno-dilsel bakımdan Farslar‟a yakın olan TalıĢlar arasındaki
ayrılıkçı eğilimleri teĢvik etmiĢ, kıĢkırtmıĢtır. Nitekim Haziran 1993‟te Ali Ġkram
Hümbetov adında bir kiĢi, TalıĢ-Muğan özerk cumhuriyetini kurduklarını ilân
614
“Seid Eta TEGEVĠESL: Jeopolitik-e Cedid-e Ġran” (Ġran‟ın Yeni Jeopolitiği), Tahran,
1379”nden naklen Arif KESKĠN: ”Ġran‟ın Azerbaycan Politikası, a.g.m., 93.”
615
Nasib L. NASSIBLI: “Azerbaijan-Iran Relations:…a.g.m.”
250
etmiĢtir.616 Ancak bu ilginç giriĢim Ġran‟ın hanesine yazılacak net bir
baĢarısızlık olarak tarihe geçmiĢtir. Ġran bu olaydan sonra Azerbaycan‟da
daha temkinli ve gizli bir faaliyet üslubuna yönelmiĢ, TalıĢ gençlerini Ġran‟daki
dinî okullara çekmeye, maddi yardımlar yapmaya baĢlamıĢtır. Bu faaliyetleri
nedeniyle Azerbaycanlı gençlerden bazılarını ailelerinden kopardıkları,
ailelerini aylarca hatta yıllarca habersiz bıraktıkları ve sonuçta bu gençlerin
Azerbaycan‟a
bulunmaktadır.
düĢman
hâle
getirildiklerine
iliĢkin
tanık
ifadeleri
617
I. Karabağ Meselesi
Ġran, Ermenistan‟la ġubat 1992‟de yani meĢhur Hocalı katliamının
gerçekleĢtiği ayda diplomatik iliĢki kurmuĢ, çok sayıda ekonomik anlaĢma
imzalamıĢtır. Yine aynı yılın Nisan ayında Ġran, Ermenistan‟a doğalgaz
sağlamayı ve nakliye imkânlarını geniĢletmeyi kabul etmiĢtir. Ermenistan
saldırgan tutumunu, Türkiye ve Azerbaycan‟ın olumlu tavırlarına rağmen
sürdürmüĢ,
Ġran
buna
rağmen
Erivan‟a
kuĢatılmıĢlığı
aĢma
imkânı
sağlamıĢtır. Bu dönemde, Rus petrolünün bile önemli kısmının Ġran üzerinden
Ermenistan‟a girdiği ifade edilmektedir.618
Ġran ve Azerbaycan halkları arasındaki etno-dinsel yakınlık, ikili
iliĢkilerin artan sıkıntılarını ve Ġran-Ermenistan iliĢkilerinin daha sıcak olmasını
engelleyememiĢtir. KarĢılıklı Ģüpheler ve içiĢlerine karıĢma konusundaki
karĢılıklı suçlamalar; Ġran‟ın; Azerbaycan‟ın ABD ve Ġsrail‟le olan iliĢkileri,
Hazar havzası enerji yarıĢından Ġran‟ın dıĢlanması ve nihayet Güney
616
Nazrin MEHDIYEVA: “”Azerbaijan and Its Foreign Policy Dilemma”, Asian Affairs, 34, 3,
(Kasım 2003), 281.”
617
Mültecilere Yasal Yardım Merkezi‟nin BaĢkanı Elövset Aliyeva, bu gençlerin terörist
olmaya teĢvik edildiğini, kırsal gerilla eğitimi aldıklarını ve Azerbaycan bayrağını yaktıklarını
da gözleriyle gördüklerini ifade etmiĢtir. Nazrin MEHDIYEVA: a.g.m., 281.
618
Brenda SHAFFER: ““Iran‟s Role in the South Caucasus and Caspian Region: Diverging
Views of the US and Europe”, Eugene WHITLOCK: (Der.) “Iran and Its Neighbors: Diverging
Views on a Strategic Region”, Stiftung Wissenschaft Und Politik-German Institute for
International and Security Affairs, (Berlin, 2003),19.”
251
Azerbaycan meselelerine iliĢkin endiĢeleri, Azerbaycan‟ın da; Ġran‟ın
Azerbaycan‟da Ġslâmcı bir hareket geliĢtirmeye çalıĢması ve Ermenistan‟la
iliĢkileri konusundaki endiĢeleri, zirveler, ziyaretler ve anlaĢmalara rağmen
ikili iliĢkileri gölgede bırakmıĢtır. Ġran-Ermenistan iliĢkileri açık biçimde daha
ileri bir seviyededir. Ġran‟ın Karabağ konusundaki tutumu, düĢmanlığını
açıkça ifade ettiği ABD‟nin tutumuyla neredeyse aynıdır. Ġki ülkenin bu
konudaki siyasi tutumları arasındaki fark sadece mekanizmaya iliĢkin bir
farktır.619
Ġran, resmi olarak, Ermenistan-Azerbaycan ihtilafında “tarafsız”
olduğunu belirtmektedir. Ancak bu tarafsızlık ilanı, dünya üzerindeki bütün
ġiilerin koruyucusu ve hamisi olmak iddiasındaki bir resmi devlet ideolojisi ile
uyuĢmamaktadır. Aslında Ġran, Azerbaycan cumhuriyetinin bir çatıĢma ile
meĢgul olmasını ve böylelikle Ġran‟daki Azerbaycanlılar açısından cazip
olmamasını istemektedir. Bununla birlikte, bu çatıĢma nedeniyle büyük
mülteci akınları ve çeĢitli istikrarsızlıklar olmasından da endiĢelenmektedir.
Tahran, Karabağ çatıĢması boyunca sadece Ġran‟daki Azerbaycanlıların
baskı yaptığı veya çatıĢmanın sonuçlarının Ġran‟ın devlet çıkarlarını doğrudan
tehdit ettiği dönemlerde Ermeni aleyhtarı bir söylem kullanmıĢtır. 620
Ġran‟ın Azerbaycan‟daki siyasi geliĢmelere ve Karabağ savaĢına
yönelik tutumu, The Economist dergisine de konu olmuĢtur. Derginin yorumu
Ģu Ģekildedir: “Ġran‟ın vatandaĢlarının 20 milyonu (yaklaĢık toplam nüfusun
üçte biri) etnik Azerilerdir. Ġran‟ın idarecileri, Azerbaycan‟ın zayıf ve dağınık
kalarak
Ġran‟daki
„Azeri‟lere
ilham
vermemesi
gerektiğine
inanıyor
olabilirler.”621
619
Mohiaddin MESBAHI: a.g.e.,122-123.”
International and Security Affairs, (Berlin, 2003),19.”
621
“”AZERI-WARY” , Economist, 00130613, 11.6.1993, 329, 7836.”
620
252
Ġran‟daki küçük ama meĢhur Ermeni toplumunun da etkisiyle
Ermenistan da Ġran konusunda “pozitif tarafsızlık” olarak adlandırılan bir
tutum benimsemiĢ, Ġslâm ve Ġran karĢıtı bölgesel diskuru benimsemekten
kaçınarak Rusya-Ġran iliĢkilerinin de bir parçası olmaya çalıĢmıĢtır. ĠliĢkiler
Ġran‟da, Azerbaycan‟la daha yakın iliĢkiler konusundaki iç baskıya rağmen
geliĢmeye devam etmiĢtir.622
Ġran‟ın Azerbaycan‟dan algıladığı tehdidin bu ülkenin iç ve dıĢ
politikasını etkilediği açıktır. Bunun farkında olanlar, Karabağ SavaĢı‟nda
Ġran‟ın izlediği tutumu görünce ĢaĢırmamıĢlardır. Karabağ SavaĢı‟nın baĢında
Ġran tarafından gerçekleĢtirilen bir giriĢimle 1991‟de sağlanan ateĢkesin
Ermenistan tarafından ihlal edilmesiyle, Ermenistan ġuĢa‟yı iĢgal etmiĢtir. Bu
durum Azerbaycan kamuoyunda Ġran‟a olan güveni bir kez daha sarsmıĢ,
adeta
“Ġran
Azerbaycan‟ın
ateĢini
keserek
Ermeniler‟in
ġuĢa‟yı ele
geçirmesine yardımcı oldu” yorumlarına neden olmuĢtur. Daha sonra
sağlanacak olan ve günümüze kadar süren ateĢkes sürecinde ise Ġran
Ermenistan‟la her alanda iĢbirliklerine giriĢmiĢ, ara sıra da arabuluculuk
tekliflerinde bulunmuĢtur. Ġran DıĢiĢleri Bakanı Velayeti‟nin, Mart 1996‟daki
Azerbaycan ziyaretinde Azerbaycan CumhurbaĢkanı Hasanov‟un “Ġran‟ın
Hıristiyan
ve
saldırgan
Ermenistan‟ı
Müslüman
Azerbaycan‟a
karĢı
desteklediği” yönündeki ifadelerine “Azerbaycan‟ın Ġsrailli ajanların bölgeye
yayılmasını sağlamasından” duydukları kızgınlıkla karĢılık vermesi dikkat
çekicidir.623 Ġran‟ın Ermenistan ile iliĢkilerinin daha önce de gündeme
getirilmesinde kullandığı “tüm komĢularıyla iyi geçinme prensibi” argümanının
gerçeklik payı, Velayeti‟nin bu ifadesiyle ifĢa olunmuĢtur.
Karabağ Meselesi, Ġran Türk aydınlarını ilgilendiren siyasî olayların
baĢında gelir. Karabağ‟daki kanlı olaylar ve Kuzey Azerbaycan topraklarının
%20‟sinin Ermeni güçleri tarafından iĢgali, Ġran Türklerini birleĢtiren, onlarda
622
Mohiaddin MESBAHI: a.g.e.,123.”
Anthony CORDESMAN ve Ahmed S. HASHĠM: “”Iran: Dilemmas of Dual Containment”,
(ABD, 1997), 143.”
623
253
millî birlik hissi uyandıran en önemli faktörlerden biri olmuĢtur. Karabağ
sorunu tamamıyla siyasî bir mesele olmasına rağmen, Ġran Türk aydınlarının
her zaman açık Ģekilde itirazıyla karĢılaĢmıĢtır. Karabağ Ģehitlerine yas
törenleri
düzenlenmiĢ,
Ġran
Ġslâm
Cumhuriyeti
devletinden
Karabağ
Müslümanları için yardım talep edilmiĢ ve hatta gönüllü asker olarak Ermeni
iĢgalcilere karĢı savaĢa hazır oldukları Ġran devlet adamlarına yazılan
mektuplarla bildirilmiĢtir. 1993 yılında Dr. Cevat Hey‟et ve Varlık dergisi
yazarlarının teĢebbüsüyle ve onlarca bilim adamı, iĢ adamı, hekim ve yazarın
imzasıyla Ġran Ġslâm Cumhuriyeti lideri Ayetullah Hameney‟e bir açık mektup
gönderilmiĢtir. Mektupta, Ġran devletinin Karabağ sorununa gösterdiği ilgi ve
kaçkınlara yaptığı yardımdan dolayı teĢekkür edildikten sonra, dünya
Müslümanlarına karĢı baĢlatılan yeni Haçlı seferleri hatırlatılarak bölgede
ikinci
bir
Ġsrail
devletinin
kurulmasına
izin
verilmemesi
ve
Bosna
Müslümanlarına olduğu gibi Karabağ Müslümanlarına da yardım amacıyla
“Azerbaycan Haftası” ilan edilmesi istenmiĢtir.624
Ġran‟da rejime yakınlığıyla bilinen “Kayhan” adlı gazetede yer alan
1995 tarihli bir yorumda Ġran‟ın Kafkaslar politikasında, Karabağ meselesinde
ve bölge dengelerinde muhafaza ettiği görüĢlerin ve genel politik tutumun
izlerini bulmak mümkündür. “Azerbaycan‟ın yer adlarıyla, 625 mezhebi ve
kültürüyle tamamen Fars özellikleri taĢıdığını” iddia eden yorumcu, bir
yandan Ermenilerin Türkiye ve Ġran‟ı karĢı karĢıya getirmeye çalıĢarak
Batı‟nın çıkarlarına hizmet ettiğini vurgularken diğer yandan da Rusya‟ya,
Türkiye‟yi dengelemek ve Türkiye karĢısında pozisyon kazanmak için Ġran‟la
iĢbirliği tavsiyesinde bulunmaktadır. Hatta bu tavsiyelerine bir hususu daha
eklemektedir ki bu, dinin dıĢ politikada araç olarak kullanılmasının oldukça
tipik ve bir o kadar da faydacı bir örneği olsa gerek. Yorumcu Rusya‟nın Ġran
ile iĢbirliği yapması halinde bölgeden Rusya‟ya yönelen Müslüman kinini
624
Azerbaycan‟da yer adlarının, bu ülkenin Ġran toprakları olduğunu gösterdiğini iddia
etmeye yönelik bu faydasız Ġran çabası, Ġran‟daki Azerbaycan eyaletlerinde Tahran‟ın Türkçe
yer adlarını Farsça yenileriyle değiĢtirme giriĢimleriyle daha da etkisiz ve temelsiz hale
gelmektedir. Ġran‟ın yer adlarıyla ilgili uygulamaları için Bkz.: ġövket TAĞIYEVA, Ekrem
REHĠMLĠ, Semed BAYRAMZADE: Güney Azerbaycan, (Bakü, 2000), 459-461.
625
254
azaltacağı626 tavsiyesinde bulunmaktadır. Böylece nasıl bir bakıĢ açısına
sahip olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.
Aynı yılda Dr. Cevat Hey‟et, talebelik zamanından tanıdığı Türkiye
CumhurbaĢkanı Süleyman Demirel‟e Karabağ sorununun bir an evvel
çözülmesi ve Azerbaycan topraklarının iĢgalci Ermeniler‟den kurtarılmasına
yardım etmesi için mektupla müracaat etmiĢtir. Varlık dergisinde de
yayınlanan bu mektubun bir kopyasının Ġran DıĢiĢleri Bakanı Aliekber
Velayeti‟ye gönderildiği de belirtilmiĢtir.627 Bu mektup, Ġran basınında sert
tepkilerle karĢılaĢmıĢtır. Dr. Cevat Hey‟et‟in yürek ağrısıyla yazdığı mektup,
Ġran‟da bazılarını rahatsız etmiĢtir. Türkiyeli ve ana dilinin Türkiye Türkçesi
olduğunu, Ġran‟da mikrobiyoloji ve bakteriyoloji alanında çalıĢtığını yazan M.
Süphandağlı Keyhan-i Havayi gazetesinde yayınlattığı cevapta C. Hey‟et‟i
laik bir devletten yardım ummakla suçlamaktadır. Bu yazı Azerbaycan
Türkçesine de çevrilmiĢtir.628
Karabağ meselesinin Ġran‟ı huzursuz eden boyutları;
-(Batılı) bir dıĢ müdahaleye sebep olması ihtimali,
-Ġran
sınırına
yakın
bölgede
çatıĢmalar
yaĢanmasıyla
Ġran‟ın
istemediği halde savaĢın fiilen içine çekilmesi ihtimali,
-Bir göç akını ve mülteci sorunu ile karĢılaĢılması ihtimali,
-Azerbaycan‟ın Karabağ‟da baĢarı elde ettikten sonra güneye
yöneleceği korkusu,
626
Ezzat ABDOLLAHZADEH: “”Relations Between Iran & the Azerbaijan & Armenian
Republics”, Kayhan, (5 Ağustos 1995), 12,
http://www.netiran.com/Htdocs/Clippings/FPolitics/ 950805XX FP01.html.”
627
M. SÜPHANDAĞLI, ““Nâme-ye SergoĢâde-ye Yek Moselmân-e Ehl-e Torkiye Be Modir
Mesûl-e Feslnâme-ye Varlık”, Keyhan Havayi, (31.08.1994)”ten naklen Dr. Bilgehan A.
GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 64.”
628
M. SÜPHANDAĞLI, ““Dert MenĢeyinden Derman Ummayın”, Yol, (Temmuz-Ağustos
1994), Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 64.”
255
-Güney
Azerbaycan
toplumunun
iliĢkilerinden
Tahran-Erivan
rahatsızlık duyması ve çeĢitli gösterilerin düzenlenmiĢ olması Ģeklinde
sıralanmaktadır.629
Karabağ meselesinin Ġran‟ı ilgilendiren bir diğer yönü de anlaĢmazlığın
çözümü konusundaki uluslararası giriĢimlerle ilgilidir. Shaffer‟a göre, Ġran‟ın
konuyla
ilgili
giriĢimleri
Avrupa
ve
Ermenistan
tarafından
karĢılanırken, Azerbaycan tarafından Ģüphe ile karĢılanmıĢtır.
olumlu
630
Nesibli‟ye göre, bölünmüĢ Azerbaycan etkeni iki ülke arasındaki
iliĢkilerde en önemli etkendir. Zira Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan
dediğimiz varlığın sadece bir kısmını ifade etmektedir; Azerbaycan‟ın ikinci
parçası Kuzeybatı Ġran‟dadır. Ġran‟daki Azerbaycan Türkleri ülke nüfusunun
çok ciddi bir bölümünü oluĢturmakla beraber millî haklarından mahrumdur.
Bu nedenle bu etkeni anlamak iki ülke iliĢkilerini anlamak için merkezi
önemdedir. Eğer Ġran‟ın bir parçası „Azerbaycan‟ olarak anılmasaydı ve
milyonlarca Azerbaycanlı Türk Ġran‟da yaĢıyor olmasaydı Azerbaycan-Ġran
iliĢkileri
daha
geliĢebilirdi.
farklı,
(mesela
Azerbaycan-Pakistan
iliĢkileri
gibi)
631
Ġran Ermenileri ve Ermeni-Ġran iliĢkileri hakkında fikir vermek üzere;
Ġran milliyetçiliğini çağrıĢtıran bir düĢünce olarak Ġran yurtseverliği ya da
“patriotizmi”ni açıklayabilecek en güzel örneklerden biri de Flora KeĢiĢyan
adlı ABD‟de yaĢayan bir Ġran Ermenisinin yazdıklarıdır. ĠletiĢim, medya ve
algılamaya iliĢkin çalıĢmasında KeĢiĢyan, 1979 ve sonrasında ABD
medyasında yer verilen Ġran imgesini eleĢtirmektedir. KeĢiĢyan bir Ermenidir
629
Karabağ meselesi Güney Azerbaycanlı öğrencilerin, Ģairlerin ve aydınların birinci söylemi
haline gelmiĢ ve bu doğrultuda Tebriz ve Tahran‟da Ġran‟ın ermeni yanlısı politikalarını
protesto eden gösteriler düzenlenmiĢtir. Arif KESKĠN: “”Ġran‟ın Azerbaycan Politikası”, Global
Strateji, Sonbahar 2006, 2, 7, 97.
630
International and Security Affairs, (Berlin, 2003), 20.”
631
Nasib L. NASSIBLI: ”Azerbaijan- Iran Relations:…a.g.m.”
256
ve Ġran‟dan ġah rejiminin yıkılacağının belli olduğu ve Ġslâm devriminin ayak
seslerinin geldiği bir dönemde çıkmıĢtır. Dolayısıyla ne tamamına yakını
Müslüman olan Ġran toplumunun Müslüman bir bireyidir ne de 1979‟da
kurulan düzenin organik ya da gönüllü bir bağlısıdır. Bununla birlikte, ABD
medyasının Ġran‟ı, 1979 Ģartlarında ve özellikle rehine krizi sırasında
“fanatiklerin ülkesi”, “geri kalmıĢ memleket”, “sol kafalı” gibi göstermesine
gönlü
razı
olmamaktadır.
KeĢiĢyan,
Chomsky‟ye
atıfla
medyanın
yönlendiriliĢine ve ABD medyasının ġah döneminde verdiği olumlu Ġran
imajına dikkat çekmektedir.632
Ġran üst düzey liderliğinin bir bölümü, özellikle Azerbaycan kökenli
olanlar, Azerbaycan‟ın “kadim Ġran topraklarına” katılımını istiyorlar. Ġran
liderlerinin çoğu ise bu fikri gerçeklikten uzak ve sakıncalı bulmaktadırlar.
Bunların fikrine göre, Ġran topraklarında Türk unsurların sayısındaki her hangi
bir artıĢ ve Azerbaycan nüfusunun siyasallaĢması Farslar için yeni bir sorun
ortaya
çıkaracaktır.
Nesibli‟ye
göre
bütün
ciddi
uzmanlar
kuzeyde
Azerbaycan devletinin ortaya çıkmasının Ġran liderliği için pek çok mesele
yarattığını vurgulamaktadır.633
Ġran rejimi Azerbaycan Cumhuriyeti‟ni kendi siyasi eksenine oturtmaya
çalıĢmakta ve Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin Ġran‟ın Türk nüfusu üzerindeki
etkisini
ortadan
kaldırmaya
çalıĢmaktadır.
Son
zamanlarda
Ġran‟da
Azerbaycan meselesi üzerine yoğun bir ideolojik faaliyet sürdürülmektedir.
Kuzey ve Güney arasında etnik birlik olmadığı propagandası, Türkçülük ve
Türk dünyası aleyhindeki artan resmî düzeydeki ideolojik savaĢ ve
Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin varlığının hafife alınması Tahran‟ın resmi
politikasının temel özelliklerindendir. Bunun yanında, Ġran‟da Türklere yönelik
polis rejimi uygulamaları da artmaktadır. Daha az toprağa ve nüfusa sahip
olmasına rağmen Kuzey Azerbaycan, Azerbaycan Türkleri‟nin siyasi,
632
Flora KESHISHIAN: “”Acculturation, Communication and the U.S. Mass Media: The
Experience of an Iranian Immigrant”, The Howard Journal of Communications, (2000), 11,
98-100.”
633
257
ideolojik ve kültürel merkezidir. Fakat kuzeyin zor jeopolitik konumu, bu ülkeyi
bölge içinden ve dıĢından müttefikler aramaya itmektedir. Pek çok politikacı
Güney Azerbyacan‟ın asıl müttefik olması gerektiğine inanmakta, BirleĢik
Azerbaycan
fikrinin
Azerbaycan
Cumhuriyeti‟nde
popüler
olmasını
sağlamaktadır.634
Nesibli‟ye göre Azerbaycan-Ġran iliĢkilerini etkileyen ikinci etken olarak
Ġslâm-ġii jeopolitiği ifade edilebilir. Ġran yönetimi Azerbaycan‟la iliĢkilerinde
açıkça din vurgusu yapmaktadır. Bu büyük ölçüde rejimin teokratik
niteliğinden kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte bu vurgu Ġran‟ın faydacı
politikasıyla da yakından iliĢkilidir. Azerbaycan, dünyadaki ikinci büyük ġii
topluluğudur. Ġran stratejistlerine göre, Azerbaycan üzerindeki Ġran etkisinin
oluĢturulmasında ġiilik, diğer etkenlerle birlikte (ortak tarih, bazı kültürel
değerler vb.) çok önemli bir yer tutmaktadır. Aslında, ġiilik Azerbaycan ve
Ġran‟ı birbirine bağlayan ana unsur. Ġran‟da 1501 tarihinde ġiiliğin devlet dini
hâline getirilmesiyle Azerbaycan Türkleri‟ni Farslar‟a ve diğer Farsça
konuĢanlara bağlayan en güçlü bağ yaratılmıĢ oldu. ġiilik Azerbaycan‟ın son
beĢ asırdır Kuzey-Güney ekseninde yönlenmesinin de temel sebebidir.635
Tam da bu yüzden, Ġran, Azerbaycan‟ı Ġslâmî devrim ihraç etmeye en
uygun hedef olarak seçmiĢtir. Nitekim bu hedefine ulaĢmak için Ġslâmî
değerleri ve fikirleri, Ġslâmî devletçiliği Azerbaycan‟da propaganda etmektedir.
Tahran, bu amaçla milyonlarca dolar harcamaktadır. Bununla birlikte
Tahran‟ın Azerbaycan Cumhuriyeti‟ndeki giriĢimleri baĢarılı olamamıĢtır.
Bunun temel sebebi son 200 yıldır Rusya ve daha sonra Sovyetler Birliği‟nde
geliĢtirilen, Ġslâm‟ın toplumdaki köklerini aĢındırarak daha ziyade ateist
duyguları güçlendiren din karĢıtı politikalardır.
Tahran‟ın kendisini bütün Ġslâm âleminin muhafızı gibi takdim
etmesine karĢılık bölgedeki temel jeopolitik ortağı Moskova ve Erivan
634
635
258
olmuĢtur. Rusya ve Ermenistan dıĢında, Ġran‟ın bütün komĢularıyla sorunları
vardır. Tahran-Moskova-Erivan ekseni, Azerbaycan-Ġran iliĢkilerini etkileyen
en olumsuz etkenlerden biri olmuĢtur. Bakü, bu üçgen arasındaki askeri ve
siyasi bağlantıları (bazen Atina da bunlara katılmaktaydı) endiĢeyle karĢıladı.
Ġran‟ın, Azerbaycan‟la savaĢmakta olan Ermenistan ve Azerbaycan‟a karĢı
dostça olmayan bir politika izleyen Rusya ile yakın iliĢkiler kurması,
Azerbaycan Cumhuriyeti halkı arasında Ġran‟ın itibarını zedelemiĢtir.
Ġran, stratejik çıkarlarını “Ġslâmî” ilkelerinin önüne aldığının en tipik
örneğini de
dağılması
ve
Ermenistan
bunun
konusunda
sonuçlarından
göstermiĢtir.
biri
olarak
Sovyetler Birliği‟nin
kuzeyinde
bağımsız
Azerbaycan‟ın ortaya çıkması, Ġran‟ı Erivan‟la yakın iliĢkilere yönlendirmiĢtir.
Bu iliĢkilerin enerji ve ekonomi boyutları stratejik bir anlam da kazanmıĢtır.
Dönemin Ermensitan BaĢbakanı Herand Bagratian‟ın Mayıs 1995‟teki Tahran
ziyaretinde iki ülke arasında 10 ticaret anlaĢması imzalanmıĢtır. Bu
anlaĢmaların en önemlileri, Ġran doğalgazının Ermenistan‟a satıĢı, bir doğal
gaz boru hattı inĢası ve Ermenistan‟a elektrik satıĢına iliĢkin olanlarıdır.636
Erivan-Tahran iliĢkilerindeki yoğunluk 1990‟ların ikinci yarısında hiç hız
kesmemiĢtir. Aralık 1996‟da, Ġran CumhurbaĢkanı Yardımcısı Hasan
Habibi'nin 4 gün süren Erivan ziyaretinden sonra Ġran ile Ermenistan
arasında ekonomik ve kültürel alanlarda iĢbirliği öngören 12 yeni anlaĢma
daha imzalanmıĢtır637. Eylül 1997‟de Ermenistan DıĢiĢleri Bakanı Aleksander
Arzumanyan, Tahran'da yaptığı açıklamada, Türkiye ve Ġsrail arasındaki
yakın iĢbirliğinin bölge için çok tehlikeli olduğunu ileri sürerek, bu iĢbirliğine
Azerbaycan'ın da katılması halinde durumun kritik bir noktaya geleceğini
söylemiĢ, Rusya, Ġran ve Ermenistan arasındaki üçlü iĢbirliğinin bölgede barıĢ
ve istikrar için önkoĢul olduğunu savunmuĢtur.638 Ermenistan‟ın, Rusya, Ġran
ve Ermenistan‟ın bir araya gelmesi isteğinin Tahran tarafından fazlasıyla
636
Adam TAROCK: ”Iran and Russia…”a.g.m., 212.
Ayın Tarihi; (Ekim-Kasım-Aralık 1996), 230.
638
Ayın Tarihi; (Temmuz-Ağustos-Eylül 1997).
637
259
kabul gördüğünü söylemek mümkün görünmektedir. Zira Ġran, MoskovaErivan hattına yönelmekle kalmayacak üçlü-dörtlü toplantılarla halkayı
geniĢletmenin
yollarını
arayacaktır.
Ġran,
Ermenistan,
Gürcistan
ve
Yunanistan arasındaki dıĢiĢleri bakanları dörtlü toplantısının ikincisinin
Tahran‟da gerçekleĢmesi de bu döneme rastlamıĢtır. 639 Eylül 1998‟de
Yunanistan DıĢiĢleri Bakanı Teodoros Pangalos, Ġran, Yunanistan ve
Ermenistan arasındaki üçlü görüĢmelere katılmak üzere Ġran'a gitmiĢ,
gazetecilere yaptığı bir açıklamada, Irak Kürdistan Yurtseverler Birliği lideri
Celal Talabani'nin, Atina'dan "Kürt özerk bölgesi" oluĢturulması konusunda
yardım ve destek istediğini söylemiĢtir. Talabani‟nin o dönemde Ġran
himayesinde bir görüntü çizdiği düĢünüldüğünde tablo netleĢmektedir. Aynı
ay içerisinde Ġran‟a giden Türkiye DıĢiĢleri Bakanı, Ġran-YunanistanErmenistan arasında Tahran'da yapılan üçlü toplantının amacına iliĢkin bir
soru üzerine, "Yunanistan aklınca, Türkiye'ye karĢı bir haçlı seferine
Müslüman asker toplamaktadır. Bu oyuna kimse düĢmeyecektir" demiĢtir.
Ġran DıĢiĢleri Bakanı‟nın bu iliĢkilerin Türkiye‟ye karĢı geliĢtirilmediği
yolundaki savunmasına rağmen, CumhurbaĢkanı Hatemi‟nin Türkiye'nin
Ġsrail'le olan askeri iĢbirliğini kınaması, Ġran‟ın bu çabalarının taĢıdığı bilinci
ortaya koymuĢtur.640
Ġran‟ın Ermenistan ile 1990‟lardan itibaren geliĢtirdiği iliĢkilerin
yoğunluğu 2000‟li yıllarda da sürmüĢtür. Ġran DıĢiĢleri Bakan Yardımcısı
Muhammed Hüseyin Adel Ermenistan‟da, “Ġran‟ın Ermenistan‟a özel bir önem
verdiğini ve Ermenistan‟ın bölgede önemli bir aktör olduğunu” söylemiĢ,
Ermenistan-Ġran ikili iliĢkilerinde gündemde olan noktanın “Transit enerji hattı
projesi olduğunu” belirterek, iki ülkenin, Ġran doğalgazını, Ermenistan
üzerinden dünyaya pazarlamayı düĢündüğünü açıklamıĢtır. Ġran-Ermenistan
iliĢkileri her alana yayılmaya çalıĢılmıĢ, bu çerçevede 23 Ocak 2001‟de Ġran
Maliye Bakanı, Erivan‟da Koçaryan tarafından kabul edilmiĢtir. Ardından,
639
Chronology; The Iranian Journal of International Affairs, (Ġlkbahar 1997), IX, 1, 155.
Yalçın SARIKAYA: “”Ġran‟ın Kafkaslar Politikası”, 28 Mayıs Hürriyet ve Ġstiklal Bayramı
Paneli, 13:00, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Hüsnü Türker Salonu, Millî Müdafa Cad.,
(Ankara, 28 Mayıs 2001).
640
260
Ermeni-Ġran iliĢkilerinin koordinasyonuyla ilgili devlet komisyonları Erivan‟da
çalıĢmalarına baĢlamıĢtır. Aynı ay içinde, Ermenistan‟ı Ġran‟a bağlayan tek
devletlerarası yol olan Meğri-Kaçaran otoyolunun özellikle kıĢ aylarında
seyrinin daha kolaylaĢtırılması için Ermeni tarafı Ġran‟a, 3 km‟lik tünel
yapımını önermiĢtir.641
Ġran‟ın bu bölge politikası ona zaman zaman Batı nezdinde itibar da
getirmiĢtir. 2000 yılı sonunda, Avrupa Konseyi DıĢ ĠliĢkiler Direktörü
Bensara‟nın,
Ġran‟dan
Ermenistan‟a
döĢenecek
olan
boru
hattını
desteklediklerini, Ġran‟ın Orta Asya cumhuriyetlerinin ve Körfez ülkelerinin
Avrupa‟ya doğalgaz transferinde koridor olduğunu söylemesi642 ve ĠranErmenistan gaz boru hattının inĢa projesiyle ilgili teknik ve hukuksal ön
belgelerin hazırlanması için 2001 yılında 30 milyon Euro vereceğini
açıklaması643 Ġran‟ın bu tutumunun –kısmen- Batı‟yı temsil eden AB
tarafından da desteklendiğini göstermiĢtir. Böylece, o dönemde dünyaya
açılım yolları arayan Hatemi Ġran‟ı, bu karmaĢadan, ummadığı bir nimet elde
etmiĢtir.
Ġran DıĢiĢleri Bakanlığı‟nın resmi yayın organı olup Kafkaslar ve Orta
Asya konularında makalelerin ve yorumların yer aldığı Amu Derya isimli
süreli yayında Igor Moradian isimli bir Ermeni tarafından kaleme alınan
“Büyük Ekonomik Bölge: Ġran-Ermenistan ĠliĢkileri” baĢlıklı yazıda Soğuk
SavaĢ dönemindeki anti-emperyalist söylemi andıran ancak jeo-politik, jeokültürel ve konjonktürel stratejik amaç / değer taĢıyan “bölgeye bölge dıĢı
güçlerin giriĢini engelleme” söyleminin izleri görülmektedir. Yazar, ABD global
stratejisinin
eski
Sovyet
ülkelerine,
üretimlerini
tam
kapasite
gerçekleĢtirmelerine izin vermediği iddiasını; “Ġran‟ın devrimden sonra
kendine ekonomide de ulusal,
gelenekçi ve özgün bir yol çizip baĢarılı
olduğu”, “bugün oldukça liberal görüĢlü Ermeniler‟in bile ulusal ekonominin
641
Ahmet Selçuk CAN: “”Ġran‟ın Kafkaslar Politikası ve Türkiye Azerbaycan ĠliĢkilerinin
Geleceği”, Türkiye ve Siyaset.
642
“Bölgeler ve Olaylar”; Stratejik Analiz, (Ocak 2001), 9, (21 Ocak 2001).
643
“Bölgeler ve Olaylar”; Stratejik Analiz, (Mart 2001), 11.
261
önem ve gereğinden bahsettiği Ermenistan‟da, Ġran‟ın izlediği politikekonomik-sosyal modeli izlediği” ve “Ġran‟ın bölgede, Ortadoğu‟nun ötesinde
bir konum kazandığı” ifadeleriyle bağlantılı olarak açıklıyor. Bunun, Ġran‟ın
tarihsel büyüklüğünden kaynaklandığını iddia eden Moradian, ayrıca Ġran‟ın
askeri gücüyle bölgede bir istikrar unsuru olduğunu savunmaktadır. 644
Makalede, Muhtelif nedenlerle, Ġran‟ın, Ermenistan‟ın enerji ve gıda ihtiyacını
karĢılamadaki rolünün yeri doldurulamaz nitelikte olduğu, Ġran‟ın bölgedeki
rolünün hayati bir nitelik taĢıdığı ve baĢka bölge devletleri tarafından göz ardı
edilemeyeceği vurgulanmaktadır.645
Aynı dergide yayımlanan bir baĢka makalede ise, Ġran ile Ermenistan
arasındaki iyi iliĢkilerin farklı dinlerin nasıl barıĢ içinde bir arada
yaĢayabileceğinin göstergesi olup üçüncü devletlere karĢı geliĢtirilmiĢ iliĢkiler
olmadığı iddia edilmektedir.646
Ġran‟ın özelde Azerbaycan ve genelde Kafkaslar politikasındaki
değiĢkenlerin eksiksiz bir değerlendirmesi, bizlere, Ġran‟ın Azerbaycan ile
insani ve kültürel alanlarda bile iliĢkiden kaçındığını da göstermektedir. Bu
tutum, Bigdeli‟nin görüĢünün aksine, bölgede Fars kültürünün güvenilir bir
hâkim konuma sahip olmadığını ve bölgede Azerbaycan eksenli Türk
kültürünün,
Ġran‟ı
ve
politikasını
etkilediğini
göstermektedir.
Ġran‟ın,
Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaĢlarıyla Ġran vatandaĢlarının evlenmesini
yasaklayan 1993 tarihli kararı, Azerbaycan‟ın kültürel iĢbirliği alanındaki
tekliflerine soğuk bakması, Nahçivan‟daki Ġran baĢkonsolosluğuna mukabil
Tebriz‟de Azerbaycan Konsolosluğu açılması talebine olumsuz cevap
vermesi647, hem bu ülkenin Azerbaycan‟dan duyduğu endiĢe ve tedirginliğin,
644
Igor MORADIAN: “”The Geo-Economy of the Great Economic Region: Iran-Armenia
Relations“ Amu Darya (Yaz 1999), 4, 2, 170-179, http://www.netiran.com/Htdocs/Clippings
/Feconomy /990722XXFE06.html.”
645
Igor MORADIAN: a.g.m.
646
Alireza BIGDELI: ““Overview of Relations between the Islamic Republic of Iran and the
Republic of Azerbaijan” Amu Darya, (Yaz 1999), 4, 2, 162-169, Word Count: 2191
http://www.netiran.com/Htdocs/Clippings/FPolitics/990722XXFP03.html.”
647
Nesip NESĠPLĠ: ““Azerbaycan ve Moskova-Erivan-Tahran Ġttifakının Jeopolitik
KuĢatması”, Stratejik Analiz, (Ağustos 2000), 4, 71.”
262
hem de iki ülke arasında mevcut olmasını istediği mesafenin birer
göstergesidirler.
Ġran‟da Ermenilerin, Türkiye, Azerbaycan ve Ġran Türklerine yönelik
suçlayıcı ve tahkir edici yayın faaliyetleri herhangi bir resmi tepkiyle
karĢılanmamakta ve bu tip yayınların sayısı giderek artmaktadır. Fransa
Ermenisi Maçinyan‟ın “Ermeni Tarihi” adlı kitabı, “Ermeni Öğrenci ve Gençler
Birliği”nin “TaĢnakların Gerçek Yüzü”, Seroks Afanosiyan‟ın “Ermenistan,
Azerbaycan ve Gürcistan: Bağımsızlıktan Sovyet rejimine Kadar”
isimli
kitaplarla, “Çağımızda Kafkasya” isimli derleme, Türkleri, bir bütün halinde,
zalim, göçebe ve vahĢi, Ermenileriyse masum ve mazlum ilan eden, bunu da
Karabağ savaĢındaki fiili durumla bağlantılandıran tezler iĢlemekte olup hepsi
de Ġran‟da Farsça olarak yayımlanmıĢlardır. Ermeniler‟in sözde soykırım
gününü anmasına müsaade edilirken 1 Mayıs 2000 tarihinde Kuzey
Azerbaycan halkına destek amacıyla Karabağ olaylarıyla ilgili destek mitingi
düzenlenmesine Tahran yetkilileri izin vermemiĢlerdir. Tahran, bu açık
tarafgirliğini, Ermenilerin, bugün Ġran sınırları dâhilinde bulunan birçok
yerleĢim biriminin isimlerinin Ermenice kökenli olduğunu iddia etmelerine
rağmen sürdürmektedir648.
Rusya ve Ġran Kafkasya sebebiyle yüzyıllardır düĢmanlık yaĢamıĢlarsa
da, değiĢen Ģartlar onları müttefikler hâline getirmiĢtir. Bölgede artan Batı,
özellikle ABD etkisi, hem Moskova hem de Tahran tarafından millî çıkarlara
yönelik bir tehdit olarak görülmüĢtür. Bunun yanında, gerek Moskova gerekse
Tahran, Azerbaycan‟ın istikrarlı bir demokrasiye ve güçlü bir ekonomiye
sahip olmasını istememiĢlerdir. Dahası, bu iki ülkenin Hazar petrolleri ve
bununla bağlantılı konulardaki görüĢleri çoğunlukla örtüĢmüĢtür.649
648
Ekrem MUġOVDAĞLI: ““Ġran Ġslâm Cumhuriyetinde Ermeni Sesi”, Stratejik Analiz, (Kasım
2000), 7, 62.”
649
Nasib L. NASSIBLI: “Azerbaijan- Iran Relations: a.g.m.”
263
II. Hazar ve Enerji Konuları
Ġran‟ın Moskova büyükelçiliğinde yapılan bir Rus-Ġran yuvarlak masa
toplantısında, Ġran adına oturuma katılan bir kadın milletvekilinin (Dr. Elahe
Kulaye) ifadeleri bu bakımdan ilgi çekicidir. Aynı zamanda Tahran
Üniversitesi Profesörlerinden ve Meclis Millî Savunma ve dıĢ Politika
komisyonu üyesi olan Kulaye, “Ġran ve Rusya‟yı birbirinden ayıran ülkeler
olduğunu ve bunların millî politikalarını halen Ģekillendirmekte olduklarını”
belirterek Ruslar‟ın dikaatini çekecek biçimde Ģu ifadeleri seçmiĢtir: “Ġyi
bilinen
anti-Rus
gözlemci
Brzezinski,
Hazar
kaynaklarının
tamamen
Azerbaycan‟a akıtılması gerektiğini söyledi. Tek baĢına bu bile, bölge
ülkelerinin ve Azerbaycan‟ın önemini ortaya koymaktadır. Ancak Ġran‟ın ve
Rusya‟nın, Hazar‟daki petrol platformlarının üstlerinde Amerikan bayrağı
görmek istemeyeceklerine Ģüphe yoktur.”650
Ġran
Ġslâm
Cumhuriyeti,
Hazar
petrolleri
üzerindeki
jeopolitik
mücadelede aktif bir rol oynamaktadır. BaĢlıca hidrokarbon ihracatçıları olan
Rusya ve Ġran, Hazar bölgesindeki yeni kaynakları kendi ekonomik
çıkarlarına zarar verecek potansiyelde görmektedirler. Tıpkı Rusya gibi, Ġran
da bölgedeki batılı sermaye ve yatırımın bölgedeki artıĢından rahatsız
olmuĢtur. Bir yoruma göre, ABD ve Avrupa‟nın ekonomik ve teknolojik
üstünlüğü ile yarıĢamayan Rusya ve Ġran, bölgede ekonomi dıĢı etki yollarına
baĢvurmayı tercih etmiĢtir.651
Mesela, Hazar‟ın Azerbaycan sektöründeki hidrokarbon kaynaklarının
Batılı sermayenin de katılımıyla uluslararası Ģirketler birliği (konsorsiyum)
tarafından iĢletileceğinin anlaĢılmasından hemen sonra, Ġran, konsorsiyuma
özel bir ilgi göstermiĢ, hatta bu Ģirketler birliğinde pay sahibi olmaya
650
Aynı toplantıda, Rusya Federasyonu‟ndan Kozhokin‟in de Ġran‟ın Ermenistan‟la iliĢkilerine
dikkat çekerek teĢvik edici bir tutum içinde olduğu görülmektedir. Bkz. “Roundtable: IranRussia Cooperation in Central Asia and the Caucasus”, Amu Darya-The Iranian Journal of
Central Asian Studies, (Ġlkbahar, 2001), 6, 8,136-172.
651
Nasib L. NASSIBLI: “Azerbaijan-Iran Relations: a.g.m.”
264
çalıĢmıĢtı. Bu baĢlangıç döneminde Ġran, Hazar Denizi‟nin ulusal sektörlere
bölünmesi fikrini savundu. Bununla birlikte, Hazar petrolünden bir pay
alamadıktan ve ABD Ģirketleri baĢlıca konumu elde ettikten sonra, Tahran
Hazar‟ın statüsüyle ilgili konumunu değiĢtirmiĢtir. Ġran, resmi olarak Hazar
kaynaklarının tüm kıyıdaĢ devletlerce ortak kullanımını savundu. Yakın
zamana kadar Tahran, bu ilkeyi ısrarla savunuyordu. Hatta bu durum yakın
ortağı Rusya‟yı, Kazakistan‟la 1998‟de yaptığı antlaĢmadan dolayı sert
biçimde eleĢtirmeye kadar gitti. Ancak daha sonra, 1998‟de Ġran Hazar‟ın
statüsü konusunda konumunu yeniden değiĢtirdi ve Moskova‟daki bir kıyıdaĢ
devletler toplantısında Hazar‟ın 5 eĢit sektöre bölünmesi fikrini savundu.652
Hazar‟la
ilgili
Azerbaycan-Ġran
anlaĢmazlığı
sükûnet
içinde
seyrederken 2001 yılı yazında ciddi bir kriz yaĢandı. Azerbaycan‟a ait
Geofizik-3 adlı, BP‟ye petrol araması için tahsis edilmiĢ sivil bir gemiye,
Hazar‟ın Azerbaycan‟a ait olduğu bilinen Araz-Alov-ġark sektöründe iken, 23
Temmuz‟da Ġran deniz araçlarının silahları yöneltildi ve Ġran uçakları tacizde
bulundu.653 Azerbaycan‟ın sivil gemisi Azerbaycan karasularına çekildi.
654
Ġran‟a ABD ve Türkiye‟den tepki geldi. ABD resmi bir açıklama ile Ġran‟ın
eylemini kıĢkırtıcı olarak nitelerken, Türkiye daha net ve anlamlı bir mesaj
olmak üzere Türk jetlerini Bakü semalarında uçurdu. Bu olaydan sonra
Azerbaycan yetkilileri (Novruz Memmedov, Araz Azimov) Ġran‟a yönelik ciddi
suçlamalarda bulundular. Bu suçlamalar arasında Ġran gizli servisinin
Azerbaycan‟da
Ġrancı
dini
Azerbaycan‟ın
güçlenerek
gruplar
için
geliĢmesinden
milyonlarca
endiĢe
dolar
harcadığı,
ettikleri,
Hazar‟da
haklarından fazlasını gaspetmeye çalıĢtıkları yönündeki ifadeler de vardı.
652
Nasib L. NASSIBLI: “Azerbaijan-Iran Relations: a.g.m.”
“Iran is Accused of Threatening Research Vessel in Caspian Sea”, New York Times, 25
Temmuz 2001, A10. Haberde, bu bölgenin 9 milyar dolarlık petrol ve gaz rezervi ile
Azerbaycan‟ın ikinci büyük petrol ve doğal gaz alanı olduğu değerlendirmesi ile Ġran ile
Azerbaycan arasında Güney Azerbaycan meselesinden kaynaklanan ve Ebulfez Elçibey
döneminde baĢlayan bir gerilim olduğu değerlendirmesine de yer verilmiĢtir.
654
International and Security Affairs, (Berlin, 2003), 21.”
653
265
Ġran tarafından ise Ġran Yasama Konseyi Sekreteri Muhsin Rızai, “Bakü‟nün
sorumlu bir Ģekilde hareket etmesi gerektiğini aksi takdirde Ġran halkının,
Azerbaycan‟ın anavatana yeniden katılmasını isteyeceğini” açıklamıĢtı.
Rızai‟nin
“Kuzey
Ġran”
ifadesini
de
kullanmıĢ
olması
Paniranizmin
Azerbaycan‟a bakıĢını ortaya koyan bir örnektir. Azerbaycan‟ı “Büyük Ġran”ın
içinde gören yayılmacı yaklaĢımı dile getiren yorumlara pek çok Paniranist
yazıda rastlanır. Ancak Rızai, bunu hem de Ġslam Cumhuriyeti‟nin bir resmi
yetkilisi olarak dillendirmektedir.655
Hazar‟ın statüsü konusunda bugün Ġran denizin ve kaynakların
bölünmesi görüĢünü savunan tek kıyıdaĢ durumundadır ve uzlaĢılması daha
655
Douglas FRANTZ: “”Iran and Azerbaijan Argue Over Caspian‟s Riches”, New York Times,
30 Ağustos 2001, s.A4”
266
güç bir durumdadır. ABD‟nin tutumu Ġran‟ı bu noktaya getiren tek unsur
olmayıp, diğer devletler ve Batılı petrol Ģirketleri tarafından öncelikli sebep
olarak değerlendirilmektedir.656
Ġran için bir diğer temel sorun da ana petrol boru hattı güzergâhı
olmuĢtur. Ġran, Bakü-Tiflis-Ceyhan hattına bir tehdit nazarıyla bakmıĢtır ve
projenin gerçekleĢmemesi için karĢı tedbirler almıĢtır. Ġran hükümeti BaküCeyhan projesinin çok pahalı olduğunu (sıkça 3,7 milyon dolar rakamını
vurgulayarak) ve bu nedenle uygulanamaz olduğunu iddia etmiĢtir.657
Moskova ile birlikte, Bakü-Ceyhan hattının Tengiz petrolleri ve Türkmen
gazını da taĢıyacak hâle getirilmesinin büyük çevre sorunlarına yol açacağını
savunmuĢtur. Bu konudaki Ġran propagandasının önemli hedeflerinden birisi,
dünya toplumunu Hazar‟da, özellikle de Azerbaycan sektöründe çok az petrol
rezervi olduğuna inandırmaktı.658
Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı konusunda hava ısındıkça Ġran muhtelif
alternatifler geliĢtirmeye çalıĢmıĢ, en kârlı alternatifin Basra Körfezi‟nden
ihracat olduğu iddiasını savunmuĢtur.
659
Bunun yanında, Ġran‟ın 29 Nisan
2004‟te Hazar petrolleri swap projesini hayata geçirdiği de görülmektedir.
Projenin önemli kısmını Neka petrol terminali ile petrol karıĢtırma tesisleri
kapsamaktadır. Neka‟dan Tahran ve Tebriz rafinerilerine 321 km.lik bir boru
hattı döĢenmiĢtir. Proje maliyeti 330 milyon ABD dolarıdır ve 2005 itibarıyla
kapasitesi günlük 170.000 varil olarak tespit edilmiĢtir. Ancak bunun iki
aĢamada 500.000 varile çıkarılabileceği belirtilmektedir. Sermayenin geri
ödenmesi swap gelirleri ile yapılmaktadır. Neka terminaline Hazar ham
petrolü gelmekte ve Basra Körfezi‟nden buna denk miktarda petrol
656
Eugene WHITLOCK: (Der.) “Iran and Its Neighbors: Diverging Views on a Strategic
Region”, Stiftung Wissenschaft Und Politik-German Institute for International and Security
Affairs, (Berlin, 2003), 97.”
657
Seyyed Rasoul MOUSAVI: “”The Geopolitics of Caspian Oil: An Overview of Cooperation
and Conflict”, Amu Darya-The Iranian Journal of Central Asian Studies, (Sonbahar 2004-KıĢ
2005), 8, 18, 171.”
658
Nasib L. NASSIBLI: ”Azerbaijan-Iran Relations:…a.g.m.”
659
267
verilmektedir.
Ham
petrol,
Rus
Sibiryasından,
Kazakistan‟dan
ve
Türkmenistan‟dan gelmektedir. Bu ham petrol içerideki rezervlerde hafif
petrolle karıĢtırılmakta, bu karıĢım petrol de Neka-Sari ve Rey-Sari-Namrod
üzerinden Tahran ve Tebriz rafinerilerine gelmektedir. 660 Hazar ve boru
hatları tartıĢmaları da dâhil pek çok konu, bir yoruma göre Ġran‟ın
Azerbaycan‟a karĢı izlediği dostluk dıĢı tavrın izlerini taĢır.
III. Azerbaycan’a Rejim Ġhracından
Moskova-Tahran Stratejik Ġttifakına
Kuzey Azerbaycan‟da Halk Cephesi iktidarı, iktidara geliĢini takiben,
Ġran‟daki Azerbaycan Türklerinin Tahran tarafından haksız ve kötü biçimde
idare edildiğini bağımsız Azerbaycan adına ilk defa bu kadar net biçimde
ifade etmiĢtir. O dönemde, Ġran hükümetinin resmî ağzı olan Radyo Tahran,
Bakü
yönetiminin
Ġran‟a
karĢı
aktif
bir
kampanya
baĢlattığından
yakınmıĢtır.661
Azerbaycan‟da 1990‟dan itibaren toplumsal siyasî gücü elinde
bulunduran Azerbaycan Halk Cephesi, 1989 yılının 31 Aralık günü Ġran
sınırında sembolik, ancak tarihî bir hareket gerçekleĢtirmiĢtir. Cephe, Aras
nehrinin iki tarafındaki Sovyet ve Ġran sınır birliklerine rağmen karĢı tarafla bir
“kucaklaĢma” tertip etmiĢ, bunu yaparken de iki taraftaki akrabaların birbiriyle
görüĢmesini ve serbest ticaret yapılması isteklerini beyan etmiĢlerdir.662 10
Ocak‟a kadar Azerbaycan Halk Cephesi‟nin bölgede yarattığı fiili durum
sürmüĢtür. Bu olay, Cephe‟nin Bakü‟de daha büyük kalabalıklar toplamasının
da önünü açmıĢtır.663
660
Seyyed Rasoul MOUSAVI: “”The Geopolitics of Caspian Oil: An Overview of Cooperation
and Conflict”, Amu Darya-The Iranian Journal of Central Asian Studies, (Sonbahar 2004-KıĢ
2005), 8, 18, 171.”
661
Nazrin MEHDIYEVA: a.g.m., 280.
662
Nazrin MEHDIYEVA: a.g.m., 280.
663
1994), 449.
268
GerçekleĢtiği tarih ve sonrasındaki siyasî geliĢmeler, bu olayı bir kez
daha inceleme gereğini ortaya koymaktadır. Aralık 1989‟da AHCP‟nin yerel
temsilcileri, Nahcivan bölgesi ahalisinin desteğiyle Ġran-Sovyet sınırının bu
kesiminde toplanmıĢlardır. Cephe mensupları, Aralık ayının ilk iki haftası
boyunca, bölgede Ģenlik ateĢleri yakmıĢ çeĢitli etkinlikler tertip etmiĢ ve karĢı
taraftaki Türklerle bağlantı kurmaya çalıĢmıĢlardır. Göstericilerin pek çoğu
Kuzey ve Güney Azerbaycan‟ın birleĢmesi isteğini dile getirmiĢtir. Gösteriler,
en hareketli gününü pek çok Azerbaycanlı için “Güney Azerbaycan‟ın
bağımsızlık” sembolü olan 12 Aralık (Ġran takvimi ile 21 Azer) tarihinde
yaĢamıĢtır. O dönemde bölgede görev yapan bazı gazeteciler, AHCP‟nin
Nahçivan birimlerinin, sınır muhafızlarına ültimatom verdiklerini, 31 Aralık
tarihine kadar sınırın açılmaması durumunda, göstericilerin sınır tesislerine
zarar vereceklerini ilân etmiĢlerdir. Aralık ayı boyunca, kalabalığın sayısı
artarak birkaç bine ulaĢmıĢtır. 31 Aralık günü de göstericiler bazı sınır
tesislerine saldırmıĢ ve sembolik olarak sınır tellerinin belli bölümlerini
ortadan kaldırmıĢlardır. Aynı günlerde, 4 Ocak‟ta 150.000 gösterici Bakü‟de
toplanarak Nahcivan‟daki Azerbaycan-Ġran sınırının açılması talebinde
bulunmuĢ, Nahcivan‟daki göstericilerle dayanıĢma içinde olduklarını ilân
etmiĢlerdir. Moskova ve Tahran, iki taraftan akraba ve dostların bir araya
gelebilecekleri görüĢmeler düzenleme kararı almıĢlar, 7 Ocak‟ta da bu
amaçla bir görüĢme düzenlemiĢlerdir.
Ġran DıĢiĢleri Bakanı Ali Ekber
Velayeti, Tebriz‟e giderek kuzeyden güneye geçmek isteyen “Sovyet
Müslümanları” için kolaylıklar sağlayacaklarını açıklamıĢ, Tahran yönetimi
bölgede bunun için organizasyonlar ve tesisler tertip etmiĢtir. Ġran‟ın resmî
haber ajansı IRNA, o görüĢmelerde “Kuzeyden gelen Azerbaycanlılar‟ın
Humeyni‟ye dua ettiklerini ve bir sonraki Nevruz‟u Ġran‟daki akrabalarıyla
geçirmek istediklerini söylediklerini” iddia etse de, durumun böyle olmadığı
gösterilerin ve düzenlenmiĢ görüĢmelerin dıĢındaki illegal temasların daha
269
sonra da devam etmesiyle ortaya çıkmıĢtır. 664 Bu temaslarda, akraba
olanların birbirlerini 70 yıllık ayrılığa rağmen biliyor olması ve ısrarla irtibatta
kalmaları düĢündürücüdür.
Azerbaycan tarihi açısından oldukça önemli olan 20 Ocak olayları da
iĢte tam bu atmosferde yaĢanmıĢ, Sovyet birlikleri 19 Ocak‟tan itibaren
Bakü‟ye girerek 132 Azerbaycanlı‟nın ölümüne sebep olan meĢhur 20 Ocak
hadisesini gerçekleĢtirmiĢtir. Bu olaylar, Sovyetler Birliği‟nin dağılması,
Azerbaycan‟ın önce egemenlik, sonra da bağımsızlık ilânı, Karabağ savaĢı
vb. pek çok olay açısından da anlam ifade eder.
Ġran‟ın Azerbaycan‟a karĢı dostça olmayan tutumu Azerbaycan
Cumhuriyeti‟nin yetkilileri tarafından defalarca dile getirilmiĢtir. Geçtiğimiz
yıllarda Azerbaycan Ulusal Güvenlik Bakanı periyodik olarak Ġran‟ın gizli
servislerinin Azerbaycan‟ın anayasal yapısını ve hükümetini hedef alan
faaliyetler yürüttüklerini açıklamıĢlardır. Haziran 1999‟da Azerbaycan Ulusal
Güvenlik Bakanlığı sözcüsü, basın açıklamasında, “…son yıllarda Ġran Ġslâm
Cumhuriyeti‟nin 13 vatandaĢının casus olduğunun tespit edildiğini ve bunlara
karĢı gerekli tedbirlerin alındığını”, “1996‟dan 1999‟a kadar Ġran özel
servislerinin 15 Azerbaycan vatandaĢını kendisine bağlı hale getirdiğini,
bunların tutuklandığı ve suçlarının çıkarıldıkları mahkemelerce tespit
edildiğini” belirtmiĢtir. Yine, “son 5 yılda (1994-1999) aralarında Ekspres
gazetesi editörü Ganimet Zahidov‟un da bulunduğu 80 Azerbaycan
vatandaĢının Ġran özel servislerinden gizli iĢbirliği için teklif aldığının
belirlendiğini”, “1992‟den beri yüzlerce Azerbaycanlı gencin Ġran büyükelçiliği
664
Baku Domestic Radio Service in Azerbaijani, (8 Ocak 1990), FBIS-SOV-90-006; ve
Tehran International Service in Arabic, (8 Ocak 1990) FBIS-SOV-90-007‟den naklen Brenda
SHAFFER: Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity,
(Cambridge-Massachusetts 2002), 137-139. Ġran‟ın resmî ajansları, bu olayı, Ġran‟a yönelik
bir ilgi ve sevgiymiĢ gibi takdim etmeye çalıĢmıĢ, böylelikle bir anlamda da Tahran‟ın
Azerbaycan‟daki Ġrancı faaliyetlerinin ilk zemin yoklamalarını yapmaya çalıĢmıĢtır.
270
personelinin de katkısıyla Ġran‟a çekildiğini ve dini merkezler tarafından
aldatıldıklarını” açıklamıĢtır.665
1997‟de, Azerbaycan Ġslâmî Partisi adlı partiyle ilgili hukuk süreci,
partinin Ġran için casusluk yaptığını ortaya çıkarmıĢtır. Bu davalarla, ayrıca,
Ġran‟ın Azerbaycan‟da iktidarı değiĢtirmeye yönelik faaliyetlerle bağlantısı
olduğu da görülmüĢtür. Azerbaycan‟da hakkında soruĢturma açılmıĢ olan
Mahir Cevadov, Azerbaycan‟ı Haydar Aliyev‟den, Karabağ‟ı da Ermenilerden
kurtarmak
iddiasıyla
Ġran
topraklarında
silahlı
gruplar
oluĢturmuĢtu.
Azerbaycan‟ın resmi çağrılarına rağmen, Ġran Mahir Cevadov‟u iade
etmemiĢti.666
Nesibli‟ye göre, Azerbaycan Cumhuryeti ile Ġran Ġslâm Cumhuriyeti
arasındaki temel zıtlık esaslı bir nitelik arzetmektedir. Ġki ülke arasındaki
modus vivendi‟nin çözümlenmesi ya Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin Ġran
eksenine oturarak Ġrancı bir Ġslâmî rejim hâline gelmesine ya da Ġran‟ın
rejiminin niteliğini değiĢtirip Fars olmayan unsurların etnik haklarına saygı
göstermesine bağlıdır.667
2002
Nisan‟ında
Ġran
CumhurbaĢkanı
Muhammed
Hatemi ile
Azerbaycan Devlet BaĢkanı Haydar Aliyev Tahran‟da bir araya geldiklerinde,
aynı yılın yazında Hazar denizi meselesi yüzünden neredeyse çatıĢmanın
eĢiğinden döndükleri atmosferi ortadan kaldırdıklarını, iki ülke arasında etnikkültürel yakınlıklar bulunduğunu ifade etmiĢlerdi. Ancak dipten bir uyuĢmazlık
vardı ki bu da büyük ölçüde ideolojikti. Ġdeolojik olarak ABD karĢıtı bir
merkezi esas alan Ġran‟ın dinî rejimi, silah elde etmek, nükleer know-how
edinmek ve diplomatik nüfuz sağlamak için Rusya‟yla ittifaktan yanaydı.
Yakın zamana kadar Rusya ve Ġran, ABD‟nin Hazar petrol ve gazının
dağıtımıyla ilgili iĢlere hâkim olmasını engellemek ve Hazar‟ın beĢ kıyıdaĢ
665
Azadlıq, (9 Haziran 1999)‟dan naklen Nasib L.
Relations:…a.g.m”
666
667
NASSIBLI:
“Azerbaijan-Iran
271
arasında paylaĢımı gibi konularda aynı noktada duruyorlardı. Fakat Sovyet
yönetiminden kaçmıĢ olan Azerbaycan, ABD ve onun petrol Ģirketleriyle
ittifakı tercih etmiĢtir. 1999 sonunda Hazar‟a kıyıdaĢ devletlerin liderleri bir
araya geldiklerinde Putin de Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan‟a
katılarak Ġran‟ı yalnızlaĢtırmıĢtır. Ancak takip eden süreçte Rusya‟nın birkaç
kez pozisyon değiĢtirdiği görülmüĢtür.668
Rusya‟nın ABD ile yakınlaĢması Ġran‟ın yalıtılmasını netleĢtirmektedir.
ABD, petrol Ģirketleri tarafından da desteklenen ve Hazar petrolü için en
uygun yolun Ġran üzerinden Körfez‟e çıkıĢ olduğunu savunan Ġran teklifini
reddetmiĢtir. Amerikan diplomatik ve ticari baskısıyla, daha pahalı olsa da
Gürcistan
ve
Türkiye
üzerinden
Akdeniz‟e
uzanan
güzergâh
tamamlanmaktadır. Rusya‟nın bu güzergâha muhalefeti ise yumuĢamıĢtır.669
Rus-Çeçen savaĢı, Kafkaslar‟daki Ġran politikasını değerlendirmek
bakımından bir diğer önemli olay olmuĢtur. Bu durum, Ġran‟ın Rusya ile
iliĢkilerinin 1990 sonrasında kazandığı stratejik mahiyet yanında Güney
Kafkaslar‟ın siyasî ortamının Kuzey Kafkaslar‟daki izdüĢümü olarak da
görülebilir. Ġran, net bir Ġslâmî söylem kullanmakta olan Çeçen hareketine
karĢı mesafeli olmaya özen göstermiĢtir.670 Dünyadaki pek çok Ġslâmcı
hareketin Rusya‟yı kınamıĢ olduğu bilinmekteyken Ġran Ġslâm Cumhuriyeti bu
söylemden uzak durmuĢtur. SavaĢı, Müslüman Çeçenlerle Hıristiyan Ruslar
arasında bir savaĢ olarak resmekten imtina etmiĢtir. The Guardian gazetesi,
bir Rus yetkiliden, “Ġran‟ın Çeçenistan‟ı Rusya‟nın bir iç iĢi olarak gördüğü”
açıklamasını nakletmiĢtir. Nitekim dönemin Rus DıĢiĢleri Bakan Yardımcısı
Ġgor Ġvanov‟un, Ġzvestiya gazetesinde yayımlanan ve Ġran‟ın da Çeçenistan
olaylarında payı olduğu yönündeki iddiayı, Nisan 1996‟da Duma‟da reddettiği
hatırlanmaktadır. Ġvanov bu konuĢmasında, bu iddiaların Ġran-Rusya
668
““Ever More Perilous Isolation - America's And Russia's New Friendship Could Leave Iran
Stranded”, Economist, 00130613, (25 Mayıs 2002), 363, 8274.”
669
““Ever More Perilous Isolation - America's And Russia's New Friendship Could Leave Iran
Stranded”, Economist, 00130613, (25 Mayıs 2002), 363, 8274.”
670
M. Ehsan AHRARI: a.g.m., 463.
272
iliĢkilerinin geliĢmesinden korkan dıĢ güçlerin bir oyunu olduğunu da
söylemiĢtir.671
Ġran‟ın Rusya‟nın Çeçenistan‟daki uygulamalarına iliĢkin olarak
nadiren dile getirdiği eleĢtirilerin kat be kat fazlası Rus muhalefeti tarafından
bile ara sıra dile getirilmiĢtir. Bir yoruma göre, Ġran‟ın bu konuda kuzeydeki
ortağını tenkit ediĢinin zamanlaması da ilginçtir. Ġran, Rusya'nın askeri
operasyonlarının
Çeçenistan'daki
tehdide
karĢılık
verme
konusunda
"orantısız" olduğunu söyleyerek672, daha fazla sivilin ölmemesi için
operasyonların durdurulması gerektiğini belirtmek üzere Ġslâm Konferansı
Örgütü (ĠKO) dönem baĢkanlığını yürüteceği günleri beklemiĢtir. Ġran‟ın
Rusya‟yı fazla incitmeyen bu tavrının Çeçenistan‟da tepkiye neden olduğu
söylenebilir. Nitekim 2000 Haziran‟ında, Çeçen lider ġamil Basayev, internet
üzerinden Ġran yetkililerine Ġran‟ın Kafkaslar politikasıyla ilgili bir açık mektup
yayınlamıĢ ve Ġran‟ın neden –Karabağ‟da– Ermenistan‟ı desteklediğini de
kapsayan 25 soru yöneltmiĢtir.673
Tarock da, Ġran‟ın gerek Kafkaslar gerekse Orta Asya‟ya yönelik
politikalarının ideolojik değil, stratejik olduğu sonucuna ulaĢmaktadır.674
Mehdiyeva‟ya göre, Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin bağımsız bir devlet
hâline gelmesi, aynı zamanda Azerbaycan‟ın yeni iktidarının önemli
zorluklarla karĢı karĢıya kalması anlamına da gelmiĢtir. Mehdiyeva, bu
zorlukların temelinde iki etken dizisi bulunduğunu, bunlardan birinin
Azerbaycan halkının tarihî, dinî, kültürel mirasla etnik yakınlıkları, diğerinin de
Azerbaycan‟ın jeopolitik ve stratejik durumu olduğuna iĢaret etmektedir. Ona
göre, Ġran‟la tarihî ve dinî bağlara, Türkiye ile etnik, etno-dilsel ve geleneksel
enteleküel bağlara, Rusya ile de siyasî, entelektüel ve dilsel bağlara sahip
671
Adam TAROCK: ”Iran and Russia…”.a.g.m, 214.
Ayın Tarihi, (Ekim-Kasım-Aralık 1999), 6 Aralık 1999‟dan naklen Ahmet Selçuk CAN:
“Ġran‟ın Kafkaslar Politikası ve Türkiye Azerbaycan ĠliĢkilerinin Geleceği”, Türkiye ve Siyaset,
673
Bölgeler ve Olaylar, Stratejik Analiz, (Ağustos 2000), 4, 90.
674
Bkz: Adam TAROCK: “Iran and Russia…”a.g.m., 207-223.
672
273
olan Azerbaycan‟ın, Halk Cephesi iktidarı, denge siyaseti gerektiren bu
durumun üstesinden gelememiĢ, aĢırı Türkçü dıĢ politika ile Rusya ve Ġran‟ın
düĢmanlığını kazanmıĢtır. Dahası, Azerbaycanlı kimliğinin içini dolduracak bir
çaba içinde olmaksızın Türklüğe vurgu yapılması, Azerbaycan‟daki muhtelif
etnik grupları kıĢkırtmıĢtır. Dolayısıyla bu etnik gruplar, Rusya ve Ġran‟ın
manipülasyonuna
açık hâle
gelmiĢtir.
Rusya
ve
Ġran,
bu
grupları,
Azerbaycan‟ın iç iĢlerine karıĢmakta ve Tahran ile Moskova‟nın taleplerine
daha açık bir yönetimi iktidara getirmekte birer eriĢim kanalı olarak
kullanmıĢtır.675
Bağımsız
Azerbaycan‟da
iktidara
Halk
Cephesi‟nin
gelmesiyle
Azerbaycan‟da öteden beri var olan milliyetçi his ve düĢünceler canlanmıĢ,
siyasî söylem ve uygulama düzeyinde cisimleĢmiĢtir. Bu süreçte gerek
Türkiye, gerekse Güney Azerbaycan en çok göndermede bulunulan iki
önemli dıĢ politika unsuru olmuĢtur. Bu iki vurgu da esasen Azerbaycan‟ın
Türklüğü ve birliğine yapılan göndermeler olarak okunmalıdır. Türkiye ile
iliĢkilere verilen öncelik ve “Güney Azerbaycan”a sıkça yapılan atıfların
“Bütöv Azerbaycan Ġdealı” hâlinde netleĢmesi bunu ortaya koyar. DıĢ politika
bağlamında bunu hızlı, acemice ve dengeleri gözetmeyen bir yaklaĢım olarak
değerlendiren pek çok kiĢi olmuĢtur. Bu yorumların sahipleri iddialarını ispat
için Rusya ve Ġran‟ın bölgede Erivan‟ı doğal müttefik olarak görmelerini de
öne sürmektedirler ki, bu halde, Rusya ve Ġran‟ın sadece “anti-Türk” güdülerle
bölge politikası oluĢturduğu düĢünülmelidir.
Azerbaycan-ABD iliĢkileri de Ġran‟ın Azerbaycan politikasından,
dolayısıyla bir anlamda Ġran‟daki siyasî durumdan etkilenmektedir. Bunun
675
Nazrin MEHDIYEVA: a.g.m., 271. Mehdiyeva, açıkça, Suret Hüseyinov‟un kalkıĢması ve
Haydar Aliyev‟in bu kalkıĢma sonucu iĢbaĢına getirilmesini Moskova merkezli bir operasyon
olarak belirtmektedir. Bununla birlikte Mehdiyeva‟nın çalıĢması, Halk Cephesi dönemi
politikalarının eleĢtirisinden çok, Azerbaycan‟ın etnik gruplarından olan Lezginlerin ön plana
çıkarıldığı maksatlı bir çalıĢma görünümündedir. Nitekim Azerbaycan‟ın Ermenistan‟la savaĢ
ve kısmî iĢgal durumunda bulunduğu bir dönemde Lezgin unsurunun Rusya kanalıyla
ayrılıkçılığa, hatta silahlı hareketlere kıĢkırtılması, Halk Cephesi politikaları karĢısında
geliĢtirilmiĢ haklı tepkiler gibi sunulmaktadır.
274
yansımaları askerî-stratejik alanda da olabilmektedir. Haydar Aliyev iktidarı
döneminde ilk defa ABD‟nin Azerbaycan‟da üs sahibi olabileceği gündeme
gelmiĢ, hatta bu fikir devlet yetkililerince teklif olarak da ifade edilmiĢtir. O
dönemde, New York Times gazetesinde çıkan bir haber yorumda,
Azerbaycan‟la ABD arasında NATO‟nun BarıĢ Ġçin Ortaklık Programı
(Partnership For Peace) kapsamında bir askerî iliĢki bulunduğu, ancak
Azerbaycan‟ın “ABD‟nin eski Sovyet alanında ilk askerî üsse sahip olması”
teklifinin kabul edilmemesi gerektiği değerlendirilmiĢtir. Bu yoruma göre,
“…böyle bir giriĢim, daha yakın askerî iĢbirliği için bastıran bazı petrol
Ģirketleriyle bazı Kongre üyelerinin istediği gibi Azerbaycan‟a üs yerleĢtirmek
Rusya ve Ġran‟ı karĢıya almak anlamına gelecektir. Dahası Aliyev yönetimi
baskıcı ve anti-demokratik uygulamalar yaparken bu tip adımların atılması
ona destek vermek anlamına gelecektir.”676
Ġran‟daki Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğinin siyasal gündemi oldukça
canlı ve yoğundur. Azerbaycan millî faalleri, bütün bölgesel ve küresel
geliĢmeleri Azerbaycan (Güney ve Kuzey) açısından değerlendirmektedirler.
Ġran‟ın nükleer programı ile ilgili olarak da Azerbaycan merkezli pek çok
analiz yapmaktadırlar. Hareketin önemli isimleri, Ġran‟ın nükleer programının
boyutları
ve
konunun
Ġran‟ın
geleceğine,
dolayısıyla
Azerbaycan‟ın
geleceğine de muhtemel etkileri bağlamında çalıĢmalar ve açıklamalar
yapmıĢtır. Konunun az dikkat edilen bir yönü de yine Güney Azerbaycan Millî
Harekâtının faallerinin gündeme getirdikleri “saldırı durumunda hedef olacak
Azerbaycan‟daki nükleer tesisler”, Tahran ve Ġsfahan gibi merkezlerdeki
Türkler‟in etkilenmesi meselesi ve Kuzey Azerbaycan‟ın muhtemel nükleer
saldırılardan alacağı etkiler konusu olmuĢtur.677
1990‟lı
yılların
baĢından
itibaren
Rusya,
uluslararası arenada
Tahran‟ın deyim yerindeyse avukatlığını yapmaktadır. Rus dıĢ politikasının
özellikle doksanlı yılların ikinci yarısından itibaren resmiyet kazanan “çok
676
677
“No Military Partnership With Azerbaijan”, New York Times, (5 ġubat 1999), A26.
“Tehran‟a Nüve Hücumu Azerbaycan‟a Felaket Ved Edir”, Musavat, 09.01.2007.
275
kutupluluk” ideali çerçevesinde Rusya, Ġran‟ı jeopolitik müttefiki olarak
algılamıĢtır. Bu nedenle Rusya, Ġran‟ın uluslararası terörizme destek olduğu
suçlamalarını görmezlikten gelerek bu ülkenin nükleer programına destek
vermiĢtir. Bu stratejik iliĢkinin bir sebebi de Rusya ile Ġran‟ın Türkiye ile
Azerbaycan
ve
Türkistan
arasındaki
iliĢkilere
jeopolitik
set
çekme
istekleridir.678
11 Eylül sonrasında ABD‟nin Azerbaycan politikası, “terörle savaĢ”
bağlamında, iki ülke arasında yüksek seviyeli bir güvenlik iĢbirliği ile ABD‟nin
bölgedeki hayati çıkarlarının korunmasına iliĢkin “güvenlik lisanlı” bir
Amerikan diskuruna iĢaret etmektedir. ABD-Ġran iliĢkilerindeki düĢmanlık
Azerbaycan-Ġran iliĢkilerini bu dönemde daha fazla etkilemektedir. Bu etki en
fazla Ġran‟ın bütün bir Kafkaslar politikasında görülmeye devam edecektir. 679
IV. Ġran’da Muhalefet, Rejim Aleyhtarlığı ve
Azerbaycanlı Türk Milliyetçiliği
DıĢarıdan bakıldığında Ġran‟daki Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğinin
mutlaka rejim aleyhtarı bir karakter taĢıdığı ya da her bir muhalif hareketin
Azerbaycancılık ve diğer milli-etnik hareketleri desteklediği fikri oluĢabilir.
Ancak bu doğru değildir. Siyasal yerini rejim içerisinde gören hatta devlette
resmi görevi bulunan sivil ve asker bürokratlar arasında bölgecilik Ģeklindeki
Azerbaycancılıktan, katı Türkçü tutuma kadar uzanan renkli bir yelpazede
millî duyguların varlığından bahsetmek mümkündür. Yani Azerbaycanlı olan
Türklük fikrine sahip fakat Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin devamından ve
çıkarlarından yana olan insanların da; Azerbaycanlı olan, rejime açıkça
muhalif olan ancak Türkçü bir Azerbaycan hareketine de aynı açıklıkta karĢı
çıkan kiĢilerin de olduğu bilinmektedir. Elbette; hem Ġran kalabalık ve beĢeri
678
Fırat PURTAġ, “”Ġran DıĢ Politikasının DeğiĢmeyen Yapısı ve Rusya-Ġran Ortaklığının
Niteliği”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran
Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 331.”
679
276
çeĢitlilikleri olan bir ülkedir, hem de Azerbaycan eyaletleri, ülkenin en
hareketli, kalabalık ve muhtelif açılardan zengin bölgesini ifade etmektedir.
Ġran rejimine en muhalif olan HMÖ (ve bunun çatı kuruluĢu olan Ġran
Millî DireniĢ Konseyi) Mayıs 2006 ve sonrasında Azerbaycan‟da yaĢanan
olaylara iliĢkin tutumunda bu “Ġrancı” duruĢunu hissettirmiĢtir. Örgüt, olayların
“Azeri eyaletlerinde” geçtiğini ve bir “halk isyanı” olduğunu iĢlemiĢtir. Öte
taraftan da bazı devlet yetkililerinin olayları HMÖ ile bağlantılandıran
açıklamalarına yer vererek Azerbaycan‟daki toplumsal infialden bir parça da
örgüt için koparmaya çalıĢmıĢtır. HMÖ ile bağlantılı internet haber
portallarında
“Türk”
ya
da
“Azerbaycan
Türkleri”
ifadelerinin
hiç
kullanılmaması dikkat çekmiĢtir. Meryem Recevi, açıklamalarında, “bu
olayların bölgedeki adalet isteğinin bir yansıması ve Ġran milletinin mollalara
duyduğu kinin bir göstergesi olduğunu” iddia etmiĢtir.680
2. Kürtçülüğün Yansımaları
Kürt meselesi, Osmanlı devletinin dağılma süreciyle birlikte, Ġran‟ın ve
bölgedeki diğer ülkelerin de dıĢ politikalarını etkileyen önemli bir unsur
olagelmiĢtir. Bu konu, 1920‟ler boyunca Ġran ve Türkiye arasındaki baĢlıca
çatıĢma noktası olmuĢtur. KurtuluĢ SavaĢı ve Cumhuriyetin kuruluĢu
sürecinde bazı Kürt aĢiretlerinin katıldığı bazı isyanların Türk ordusu
tarafından bastırılması, sınırdan Ġran tarafına kaçan isyancıların takip
edilmesi gibi konular Ġran ve Türkiye arasında gerilimlere sebep olmuĢtur.
Sadabad Paktı‟na giden yolun da bu gibi ortak meselelerin halledilmesi
kaygısıyla baĢladığı belirtilebilir.681
680
“Anti-government demonstration in Orumieh”, http://www.ncriran.org/content/view/
1527/127/, “Maryam Rajavi calls for nationwide solidarity with anti-government protests”,
http://www.ncr-iran.org/content/view/1523/127/
681
Gökhan ÇETĠNSAYA: “”Atatürk Dönemi Türkiye-Ġran ĠliĢkileri 1926-38”, Avrasya Dosyası,
5, 3, (Sonbahar, 1999), 148-175.
277
Ġran‟ın KirmanĢah eyaletinde yaĢayan ġii Kürtlerle bunların Horasan
bölgesinde yaĢayan akrabalarının yakın zamanda Ġran aleyhine bir
Kürtçülüğün içinde olmaları beklenmemektedir. Ancak bu Kürtlerin Ġran devlet
yapısı içindeki varlıkları ve etkileri ile entelektüel Panfarsizm ve Kürtçülüğe
katkıları vardır. Mahabad‟taki Sorani ve Azerbaycan‟daki Kırmanc Kürtler ise
yerel Kürtçülüğe daha fazla destek vermektedirler. Ancak bu iki Kürt grubu,
Irak‟taki gruplarla iliĢkiler bağlamında ihtilaf potansiyellerini muhafaza
etmekteler. Ġran‟daki Kürtçülük, bölgedeki Kürtçü hareketler içinde önemli
engellerle ve kırılma noktalarıyla karĢı karĢıya olmaya devam edecektir.
Rejim tartıĢmaları ve tarihi geliĢim, solu, diğer bölge ülkelerindeki Kürtçü
hareketlere göre Ġran‟daki Kürtçülükte daha etkili kılmıĢtır. Buna rağmen Ġran
Kürtçülüğü de ideoloji aleyhine ve konjonktürel stratejik değiĢim lehine
kayıplarla yüzyüzedir.
Irak‟taki Kürtçü hareketin ABD ile iliĢkisi, Ġran içinde kalmak taraftarı
olan bir kısım Ġran Kürtçülerinin kafasını karıĢtırmakta, Ġran ise Irak‟ta Sünni,
Ġran‟da da ġii Kürtler arasında Kürt Ġslamcılığını teĢvik etmektedir. Öte
yandan Ġran‟daki Sünni Kürtlerin en solda olanlarında bile, Panfarsizm ve
Aryanist ideolojinin etkisinde olanlar mevcuttur. Ġran Kürtçülüğü için temel
hedeflerin, Kürtlerin yaĢadığı bölgelerde Azerbaycan Türkleri lehine kayıplar
vermemek, Irak Kürtçülüğü ile bağlantıyı sürdürmek, Türkiye‟nin bölgede
etkin olmasının önüne geçmek olduğu belirtilebilir. Ġran Kürtleri, tarihteki ilk
kısa süreli bağımsızlık deneyiminin yaĢandığı bölgede oturmalarına rağmen
bağımsızlık hedefiyle hareket eden organize bir toplumsal harekete de sahip
değildirler.
Batı Azerbaycan eyaletinin batısında, Türkiye sınırına bitiĢik bölgede
yoğun olmamakla beraber ince bir hat boyunca yerleĢmiĢ olan Kürt aĢiretleri,
zaman zaman kendilerini Türkiye‟ye bağlı olarak görmüĢ, zaman zaman,
beka endiĢesiyle de böyle görülmek istemiĢlerdir.682
682
278
Konunun ABD‟nin birinci ve ikinci Körfez müdahaleleri ardından
taĢıdığı anlam geniĢlemiĢtir. 19. yüzyıldan itibaren bilinçli olarak uluslararası
bir boyut kazandırılan Kürt meselesi, bu geliĢmelerden sonra küresel bir konu
haline getirilmiĢtir. Mesele, ne etnik ve siyasî haklar boyutunda, ne de sadece
güvenlik boyutunda kalmıĢ bir meseledir. Ġsrail‟in bölgede izlediği siyaset,
doğrudan Kürt meselesinin bir parçası olmuĢtur. Ġsrail, bir taraftan ABD dıĢ
politikasına, bir taraftan da bölgedeki geliĢmelere etki imkânına sahiptir.
Bölgedeki Kürtçü hareketlerin siyasi ağırlık merkezi konumundaki Kuzey
Irak‟ta, Ġsrail ile akrabalıktan ekonomiye, diplomasiden, askeriyeye uzanan bir
iliĢki sistemi kurulmuĢtur. ABD müdahalesi sonrasında Irak CumhurbaĢkanı
yapılan Celal Talabani‟nin de aynı sistemin bir parçası olduğu, bu sistemin
dıĢında kalmaktan da büyük endiĢe duyduğu bilinmektedir. Talabani‟nin aynı
zamanda KYB‟nin ABD temsilcisi de olan oğlu Gubad Talabani‟nin 2005
yılında Musevi asıllı ABD DıĢiĢleri Bakanlığı çalıĢanı Sherri Kraham‟la
evlenmesi bu anlamda dikkat çekicidir.683
ABD‟li tarihçi Mark Weber, “Iraq: A War for Israel?” (Irak: Ġsrail Ġçin Bir
SavaĢ?) baĢlıklı makalesinde Richard Perle, Douglas Feith, David Wurmser
gibi isimlerin etkin olarak yer aldığı çalıĢma grubunun, Ġsrail‟in büyümesini
planladığını ve savaĢın bu amaçla baĢlatıldığını iddia etmektedir. Weber‟e
göre Ġsrail, “ABD dünyayı kontrol ediyor, biz de ABD‟yi” demektedir.684
SavaĢın KYB ve KDP açısından sonuçları bu anlamda Ġsrail kazanımları
bakımından
bir
kez
daha
değerlendirilmelidir.
Tarihsel
Fars-Yahudi
iliĢkilerinin hilafına, rejiminin niteliği Tahran‟ı Ġsrail‟le karĢı karĢıya getirmiĢtir.
Bugün bu karĢıtlık çok kritik bir noktadadır. Paradoksal biçimde Ġsrail, Ġran
için, içeride ve bölgede hayat damarı olmuĢtur. Ancak Ġran, Ġsrail‟i karĢısına
alarak pek çok dıĢ politika avantajları elde etse de bunları somut kazanımlara
dönüĢtürmekte ciddi sıkıntıları vardır.
683
http://www.aei.org/publications/filter.all,pubID.26082/pub_detail.asp
Mark WEBER, ““Iraq: A War for Israel?”, 18 Aralık 2004,
http://www.ihr.org/leaflets/iraqwar.shtml”
684
279
Ġsrail, “vaat edilmiĢ topraklar” konusunda yeni kazanımlar elde etmiĢtir.
Müslüman Ortadoğu‟da Türk-Kürt-Arap bölünmesi yanında bir de ġii-Sünni
bölünmesinin derinleĢmesi ile rahatlamıĢtır. Ġran‟ın Irak‟taki konjonktürel
mezhepsel kazanımları Ġsrail için orta vadede rahatlık sağlamaktadır. Bunun
istisnası olan Ġran-Suriye-Lübnan hattı bu bakımdan kilit önemdedir ve Ġsrail
açısından tehdit kaynağıdır. Ġsrail‟in hedefi, Irak‟taki kazanımlarına mukabil
Lübnan‟da siyasi kayıp vermemektir.
ABD‟nin iĢgalden önce de izleri görülen ancak iĢgalden sonra açıkça
ortaya çıkan Kürt merkezli bölge politikası, Türkiye‟yi ve Ġran‟ı öncelikle
etkilemektedir. ABD, Kürt merkezli etnik Irak politikası uygularken, diğer etnik
grupları sadece zorunlu olarak bir araya gelebileceği ya da asla bir araya
gelemeyeceği taraflar olarak konumlandırmıĢ durumdadır. Mesela Sünni
Arapları ancak arabulucularla ve istisnai olarak herhangi bir yönetim iĢine
dâhil edebilmektedir.
Türkmen politikasındaki olumsuz tutum da iki etkenle keskinleĢip
değersizleĢmiĢtir. Bunlardan birisi yukarıda ifade ettiğimiz Kürt merkezli etnik
politikanın etkisidir. Diğeri ise Türkiye‟nin durumu ve 1 Mart tezkeresidir.
ABD, Türkiye‟yi Türkmenler üzerinden cezalandırmaya çalıĢmaktadır.
Ġster ABD, ister KYB ya da KDP yürütsün, bu politikanın hedeflenen
sonuçları Ģunlardır:
Türkmenler, hiçbir Ģehre hâkim kılınmamalıdırlar.
Türkmen siyasal gücü Irak Türkmen Cephesi‟nin dıĢında sisteme ne
kadar dâhil edilebilirse o kadar iyidir.
Türkmenler arasında mezhep ayrılığı körüklenmeli, bunun için Irak‟taki
mezhep çatıĢmaları artmalıdır.
Yoğun Türkmen nüfusu ve stratejik konumu nedeniyle Telafer askeri
zorlama altında tutulmalıdır.
Kerkük‟te Türkmenlere sadece azınlık statüsü verilebilir.
280
Irak genelinde Türkmenler Asuri ve Yezidiler gibi sayıları binlerle ifade
edilen toplumlarla aynı kefeye konmalıdır.
Federalizm asla bir Türkmen Federe devletini ya da otonom bölgesini
doğuracak Ģekilde düzenlenmemelidir.
Telafer, Kerkük gibi stratejik bir öneme sahip olduğundan, KDP-KYB
bloğu tarafından özellikle takip edilmektedir. Telafer, Türkiye‟nin Türkmen
varlığı ve Irak ile KDP bölgesi dıĢında temasına imkân sağlayan bir coğrafya
olmasının yanında Suriye‟yi hedef alan ABD stratejisi açısından da önemlidir.
ABD‟nin ve yerel ortaklarının Telafer‟deki saldırıları sürmektedir. DireniĢçileri
avlama adı altında, bölgede etnik temizleme faaliyeti sürmektedir. Türkiye‟nin
Telafer‟e yönelik giriĢimlerinin önünü almak üzere, KDP ve KYB, Irak
Meclisinden kınama kararı çıkarmıĢtır.685
Öte yandan ABD‟nin hızla sürdürmeye çalıĢtığı idari-hukuki süreçler
de ileride nasıl bir Irak istediğini ortaya koyan niteliktedir. Örneğin Yeni Irak
Anayasasında uygulanması öngörülen federatif yapı bunun açık delilidir.
Anayasanın öngördüğü hukuku gösteren pek çok husustan biri olarak
makamların yetkileri konusuna dikkat etmek yeterlidir. 118. maddenin 2.
fıkrasında, federal yasa ile bölgesel yasa arasında bir uyuĢmazlık ortaya
çıktığında, bölgesel makamların, federal yasanın bölgedeki uygulamasını
düzeltme hakkına sahip olduğu öngörülmektedir. Bu, Irak‟ın bütünlüğünden
yana olanlar için kabul edilebilecek bir husus değildir ve anayasa
yapıcılarının, üniter yapıyı korumak için değil, kısa sürede bozmak niyetiyle
hareket ettikleri anlamına gelir. Çünkü federal sistemlerde, federal kanunlar
bağlayıcıdır.
Federe
kullanırken,
federal
unsurlar
yasaları
(burada
ihlal
bölgeler),
etmemek,
yasama
onları
yetkilerini
dikkate
almak
durumundadırlar. Burada ise, tam tersi yapılmaktadır.686
685
“Irak Türkiye‟yi Kınadı”, Star, (22 Eylül 2004).
Osman Metin ÖZTÜRK, “”Irak‟ın Yeni Anayasası Üzerine GörüĢler”, (06.10.2005),
www.habusulu.com.”
686
281
Sonuç olarak ABD‟nin açık Kürtçülük teĢvikçisi tutumu Ġran‟a da
yansımak durumundadır ve yansımıĢtır. Çünkü ABD‟nin Irak Kürtleri ile
iliĢkileri, bir taraftan da, Ġran Kürtleri ile iliĢkilerini kolaylaĢtırmıĢtır.687 Ana
terörist faaliyet alanı Ġran olan PJAK Türkiye ve Ġran tarafından PKK‟nın Ġran
kolu olarak görülmektedir. Eylemler, kuruluĢ ve organizasyon, bu görüĢü
doğrulamaktadır. Ancak Ġran‟a yönelik stratejinin bir parçası olarak PJAK
unsurları kendilerinin 1997 yılında Ġran‟da barıĢçı bir öğrenci hareketi
biçiminde geliĢtikleri iddiasındadır. Ġran hükümetinin Kürtleri Pers soylu ve
Aryan bir kavim olarak kabul etme ve ettirme politikasına da karĢı oldukları
ifade edilmiĢtir. Örgüt, Ġran ordusu karĢısındaki baĢarısızlıklardan sonra
“güvenli bölge” olarak gördüğü Irak‟taki Kandil Dağı‟na çekilmiĢtir. Burada
PKK‟nın tüm ideolojik eğitimini paylaĢmıĢ ve PKK Ģemsiyesi altında faaliyet
göstermiĢtir.688
Bir diğer bakıĢ açısından, ABD‟nin 2003‟te baĢlayan Irak Operasyonu
sonrasında Ġran-Irak-Türkiye sınırını birleĢtiren bölgede farklı hareketlenmeler
olmuĢ, bölge siyasal anlamda yeni bir safhaya sokulmuĢtur. PKK silahlı
terörist faaliyette bulunduğu dört ülkede dört ayrı kola bölünmüĢtür. Bunun
sebebi fikir ayrılığı değil iĢbölümüdür. ABD ve Irak Kürtlerinin bir kısmı
PJAK‟ın terör faaliyetlerini siyasi, askeri ve lojistik anlamda desteklemekte ve
buradan Irak Kürtlerine para akıĢını sağlamaktadır. Konuyla ilgili çalıĢmalar
yapan ve bölgeyi iyi bilen Reese Erlich, “bölgede bulunduğu sürede, Ġran‟daki
PKK faaliyetinin Ġsrail destekli olarak Kuzey Irak‟ta üstlenmiĢ olduğunu”;
“PJAK‟ın, PKK‟nın Ġran kolu olduğunu ve PDKĠ ve Komele ile temasta
olduğunu” gördüğünü yazmaktadır.689
687
Analiz, 72, (Nisan, 2006), 70.”
688
James Brandon, “”Iran‟s Kurdish Threat: PJAK”, (Haziran 2006) 4, 12, 2.”
http://www.jamestown.org/terrorism/news/uploads/TM_004_012.pdf, 19.08.2006.
689 “
Report: U.S. Sponsoring Kurdish Guerilla Attacks Inside Iran”, 27.03.2007.
http://www.democracynow.org/article.pl?sid=07/03/27/1356250, ABD‟li gazeteci Reese
Erlich, “Ġran Gündemi: ABD Politikasının Gerçek Hikayesi ve Ortadoğu Krizi (The Iran
Agenda: the Real Story of U.S. Policy and the Middle East Crisis)” baĢlıklı kitabın yazarıdır.
282
PJAK‟a Hacı Ahmed adında bir terörist liderlik etmektedir. Örgütün
üyelerinin neredeyse yarısının kadın olduğu ve bunlardan birinin de örgüt
yöneticilerinden ve “Yerjerika” adıyla anılan kadın kolunun baĢı olan Tahran
Üniversitesi mezunu Gülistan Dugan olduğu belirtilir. PJAK faliyetleri Ġran‟daki
rejim aleyhtarı duyguları, kadın hakları vb. konuları öncelikle kullanmıĢ,
ancak terör hareketleri hızla silahlı ivme kazanmıĢtır.
PJAK‟ın eylemlerinde sadece 2005 yılında 120 Ġran askerinin öldüğü
belirtilmiĢtir. Kuzey Irak‟ta 3000 silahlı adamı olduğu belirtilen PJAK‟ın Ġran
içinde (örgüt yöneticilerinin ifadelerine göre) onbilnlerce faal sempatizanı
vardır. Bunların Kürt kimliğini oluĢturmak için faaliyette bulundukları
bildirilmektedir.690 Ġran‟dan kaçarak Türkiye‟ye giren, bir kısmı yasadıĢı
Ģekilde Türkiye‟de bulunan ve bir kısmı da yasal yollardan, BM Mülteciler
Yüksek Komiserliği ve Türkiye ĠçiĢleri Bakanlığı‟nın bilgisi dâhilinde türkiye‟de
bulunan Ġran Kürtlerinin de özellikle Batı Azerbaycan bölgesinden gelenlerin
içinde PJAK taraftarı olanların varlığı bilinmektedir.
ABD‟nin genel bir devlet politikası biçiminde, Türkiye‟nin Irak‟ta güç ve
etki sahibi olmasını engellemeyi benimsediği açıktır. Bunun 1 Mart tezkeresi
ile doğrudan ilgili olduğu da Ģüphelidir. ABD‟nin Körfez‟deki birinci savaĢtan
beri Kürt gruplar (PKK dâhil) ile iliĢkili olduğunu gösteren deliller vardır.
Türkiye-ABD iliĢkilerinin özellikle Kuzey Irak ve terör boyutunun sorunsuz
addedildiği bir dönem olarak bilinen Clinton döneminde dahi bu gerçeğin
değiĢmediği anlaĢılmaktadır. Nitekim siyasal bir görevi ve zorunluluğu
olmamasına rağmen Clinton, gazetecilerin kendisine yönettiği “Irak‟ta bizim
bilmediğimiz bir tehlike var mı” sorusuna, kararlı biçimde “Türkiye” karĢılığını
vermiĢ ve Ģunları söylemiĢtir: “Bölgedeki en büyük risk Ģu anda Türkiye‟nin
olası operasyonudur. Türkiye çok uzun süreden beri çok iyi iliĢkiler içinde
olduğumuz ve müttefiğimiz olan bir ülke. Ancak buna rağmen Türkiye‟nin
Irak‟a girmesine izin vermemeliyiz. Askerlerimizi Kürdistan‟a konuĢlandırmalı
690
James Brandon, “”Iran‟s Kurdish Threat: PJAK”, (Haziran 2006) 4, 12, 1.”
http://www.jamestown.org/terrorism/news/uploads/TM_004_012.pdf, 19.08.2006.
283
ve
Türkiye‟nin
zorundayız.”
Kürdistan‟a
girmesini engellemeyiz.
Kürtler‟i
korumak
691
Tüm verilere rağmen, Ġran, Kürt meselesi bağlamında Türkiye ile aynı
pencereden bakmamakta, gizli temaslarla kendi ajandasının gerçekleĢmesini
temin etmeye çalıĢmaktadır. Ġran‟ın bu farklı yaklaĢımının gerisinde iki temel
çıkıĢ noktası vardır. Bunlardan birisi Fars milliyetçiliğinin geleneksel Kürt
politikası diğeri ise Irak ġiileri ve ġiizmdir. Ġran Irak konularını öncelikle bu iki
perspektiften ele alır. Nitekim, Türkiye, Irak‟ın parçalanmasından duyduğu
endiĢenin aynen Ġran tarafından da taĢındığına dönem dönem inanmak
istediği halde, Ġran‟ın Kuzey Irak‟taki Kürtçü partilerle stratejik temasları
olduğu basına da yansımaktadır. Kerkük‟ün KürtleĢtirilmesi sürecinde ġii
Arapların Barzani ve Talabani‟yi desteklemesine hiç ses çıkarmamaları,
bunun karĢılığında Türkmenlerin Ġran‟ın Irak‟taki beĢinci kolu aracılığıyla ġiiSünni ekseninde ayrıĢtırılması projesini doğrulamaktadır. Stratejik değeri
yüksek olan ve tamamen Türkmenlerle meskûn Telafer bu uzlaĢmanın
kurbanı seçilmiĢtir. Ġran-Irak SavaĢında açık ve güçlü biçimde Ġran‟ın yanında
yer alan ve gençliğinin bir kısmını da Ġran‟da geçirmiĢ olan Barzani, Ġran‟la
teması sürdürmekte, Talabani ise bu sistemi diplomatik zemine taĢımaktadır.
UzlaĢma noktası, ġii Araplarla Kürtlerin Irak‟a sahip hale getirilmesi, bunun
önündeki engellerin de ortadan kaldırılmasıdır. Bu anlamda Ġran‟daki
Kürtçülüğün iki taraflı yansımaları olduğu görülmelidir.692 Ġran, içerideki PJAK
faaliyeti ile Kuzey Irak Kürtçülüğüne karĢı ayrı iki tutum geliĢtirmiĢtir. Statejik
açıdan ipleri KDP ve Barzani‟nin eline, dolayısıyla ABD‟nin eline geçmiĢ olan
PJAK faaliyetinin, Ġran‟ın öncelikli çıkarlarına zarar vermekten çok bölgede
691
Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay BaĢkanı Büyükanıt‟ın Türkiye‟nin Kuzey Irak‟ta bir
operasyon yapmasının fayda getirceği ve siyasal bir karar olması durumunda göreve hazır
olduklarını açıklamasının hemen akabinde ABD eski Devlet BaĢkanı Clinton sözkonusu
açıklamayı yapmıĢtır. Aynı gün, ABD‟nin Irak büyükelçisi de sözleri Türkiye‟nin rahatsızlığına
neden olan KDP lideri ile bir görüĢme yapmıĢtır. Bkz: Vatan, 16.04.2007,
http://www.vatanim.com.tr/root.vatan?exec=haberdetay&tarih=16.04.2007&Newsid=116180
&Categoryid=30
692
Benzer bir analiz için Bkz. Ümit ÖZDAĞ: “”Tahran K. Irak‟ta Kürt Devletini Destekliyor”,
Yeniçağ, 8,5,2007.”
284
ileride yaĢanması muhtemel bir Kürt-Azerbaycanlı Türk çatıĢmasının baĢrol
oyuncusu olması muhtemel görünmektedir.
Ġran‟ın, ABD‟nin Irak‟a 2003 yılında müdahalesinden sonra, tedbir
adıyla resmi Batı Azerbaycan eyaletindeki Kürtlerle temas ederek aĢiretleri
silahlandırdığı bilinmektedir. Üst düzey Ġran ĠçiĢleri Bakanlığı ve Genelkurmay
yetkililerinin Urumiye'de aĢiret liderlerini toplayıp, Hinare, Avdoyi, Hirki,
Beyzade, Diri gibi aĢiretlerinin liderlerine “içlerinden Tahran'ın belirlediği
kiĢilere silah verip, askeri eğitime tabi tutacağını ve belirli bir maaĢ
ödeyeceğini ilettiği” belirtilmiĢtir.693 Bu silahların kime karĢı ve ne zaman
kullanılacağı, bölgedeki PJAK unsurlarının eline geçip geçmeyeceği üzerinde
durulması gereken hususlardır.
3. Pan-Ġrancılık ve Afganistan Denkleminde Milliyetçilik
Afganistan, Ġran açısından her zaman bir nüfuz alanı ve ilgi odağı
olmuĢtur. Ġran‟ın bu ülkeyle tarihi, kültürel, dinsel ve dilsel bağları mevcuttur.
Ülkedeki Afganistan ve Afganlı imajı ne kadar olumsuz olursa olsun, Ġran‟da,
Afganistan‟ın doğu kısmını tarihi Ġran toprakları olarak görme eğiliminde olan
siyasi-askeri bürokratlar ve bu konuda güçlü bir tarih öğretimi vardır.
Paniranist entelektüeller Afganistan‟ın ortak anlaĢma vasıtasının Farsça
olmasından, Afganistan Taciklerinden ve bazen de Farsça konuĢan ġii
Hazara‟lardan gururla bahsederler. ABD‟nin Armed Forces Journal‟ında
yayımlanan harita hatırlanırsa Ġran‟ın dıĢarıdan da fark edilen siyasi hevesleri
daha kolay anlaĢılır. Bu haritalarda Ġran Batı‟dan toprak kaybediyor ancak
Doğudan toprak kazanıyor, Ġran‟ın doğu sınırı Herat‟ın doğusuna kadar
ilerliyordu.
693
“Ġran Kürtleri Silahlandırıyor”, Radikal, 5.11.2004,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=133351
285
Yine Afganistan‟ın Ġran‟ın güvenlik algılamaları bakımından taĢıdığı
önemi de unutmamak gerekir. Yakın dönemde, özellikle 1970‟lerden itibaren
Afganistan‟da yaĢanan siyasî geliĢmelere karĢı Ġran‟ın büyük bir hassasiyet
gösterdiği görülmüĢtür. Bu durum, Afganistan denkleminde Ġran‟ın bir bölge
gücü olmasından, Afganistan‟da Ġran‟ın etnik-dinsel sebeplerle kendisine
yakın gördüğü grupların bulunmasından, tehdit algılamasından, ideolojik
endiĢelerden ve ekonomik sebeplerden kaynaklanmıĢtır. 694
Ġran‟ın Afganistan yaklaĢımında etkisi olan konular olarak Ģunlar
sıralanabilir: Ġran aleyhindeki ABD yaptırımları ve ABD hegemonyasına
muhalefet; uyuĢturucu ticareti, silah, su ve mülteci akıĢı gibi iki taraflı
sorunları, ġii hamiliği iddiası, Afganistan ve Pakistan‟dakiler de dâhil, ġii
azınlıkları koruma görevi, Taliban gibi Ģiddetli ġii karĢıtı Sünni Ġslâmcılığa
karĢı ve bunların Pakistan ve Körfez‟deki patronlarına karĢı sahip olunan
tavır, ABD ve Pakistan ile boru hatları konusundaki yarıĢan tutumlar, ABD,
Suudi Arabistan ve Rusya ile ortak iĢbirliği zemini bulma ihtimali ve nihayet,
kuzey Afganistan‟dan Tacikistan‟a uzanan bir Fars etki sahası oluĢturmak.695
Taliban öncesinde, Kabil‟de, Rabbani liderliğinde Tacik ağırlıklı bir
yönetim vardı. ABD‟nin ülkedeki geleneksel bağlantılarının PeĢtunlar olması
yanında bu yönetimin Ġran, Hindistan ve Rusya gibi ülkelerle yakın iliĢkiler
kurması da ABD tarafından olumlu görülmüyordu. 696 Bunun yanında, nüfus
oranının fazlalığı ve artan askerî gücüyle de Taliban, ABD tarafından
694
17 Temmuz 1973‟te Serdar Davud Han‟ın, Muhammed Zahir ġah‟ın tedavi için Ġtalya‟da
olduğu bir dönemde darbe ile yönetimi ele geçirmesinin Ġran tarafında sebep olduğu endiĢe
buna güzel bir örnektir. Ġran‟ın bu olay üzerine Afganistan‟daki siyasî-etnik nüfuzunu
kullanarak Serdar Davud Han karĢısına geçmeye yöneldiği, sonrasında ise denge oyununun
uzun süre devam ettiği görülmektedir. Bkz: Adam TAROCK: “”The Politics of the Pipeline:
The Iran and Afghanistan Conflict”, Third World Quarterly, 20, 4, (1999), 803-804.”
695
Edmund HERZIG: “”Iran in the Caucasus, Caspian and Central Asia: Lessons for
Western Strategy”, Eugene WHITLOCK: (Der.) “Iran and Its Neighbors: Diverging Views on
a Strategic Region”, Stiftung Wissenschaft Und Politik-German Institute for International and
Security Affairs, (Berlin, 2003),29.”
696
Ekim 1994‟te ABD Büyükelçisi Monjo ve Pakistan‟lı meslektaĢı, Kabil‟in izni olmaksızın
Kandahar‟da Taliban karargâhını ziyaret edip görüĢmüĢlerdi. Bkz. Hafizullah EMADI: “”New
World Order or Disorder: Armed Struggle in Afghanistan and United States‟ Foreign Policy
Objectives”, Central Asian Survey, 18, (1999), 1, 52.”
286
Afganistan‟ı istikrarlı hâle getirecek bir güç olarak görülmüĢtür. Bu istikrar da,
burada kurulup Ġran‟ı sistem dıĢında bırakan enerji nakil hattının tesisi için
zorunlu addedilmiĢtir. ABD‟nin Taliban desteği697 bu biçimde izah edilmiĢtir.
Afganistan‟daki liderlerden Burhaneddin Rabbani, Sünni bir din adamı
ve lider olmasına rağmen, Ġran tarafından Hikmetyar‟a kıyasla daha sıcak
karĢılanmıĢtır. Rabbani‟nin Ġran ile bu karĢılıklı iyi iliĢkisinin gerisinde,
öncelikle onun Tacik olması, yani Farsça konuĢan bir milletten olması
gelmektedir. Ġkinci olarak da Rabbani‟nin Caferi fıkhının Afgan ġiilerine
uygulanabileceğine hükmetmesi de zikredilmektedir. Fars kültürüne yakınlık
ve ġiiliğe hoĢgörü, onu Ġran‟a yaklaĢtıran bir unsur olmuĢtur.698
1998 yılında Ġran ile Taliban Afganistan‟ı arasında bir savaĢın
eĢiğinden dönülmüĢtü. Bu zıtlaĢmanın sebepleri o günlerde Afganistan‟daki
Ġranlı diplomatların öldürülmesi veya Afganistan ġiilerinin Taliban tarafından
katledildiği haberlerinden ibaret değildi. Ġran‟a göre Taliban yönetimindeki bir
Afganistan,
Ġran‟ın
millî
güvenliğine,
sadece
Afganistan‟da
değil
Türkistan‟daki siyasi ve ekonomik çıkarlarına da tehdit oluĢturmaktaydı. Zira
bu çatıĢmanın o dönemdeki konjonktürel sebebi, Orta Asya petrolünün
uluslararası pazarlara ulaĢmasında hangi güzergâhın tercih edileceği
meselesi bulunmaktaydı. Bu denklemde, ABD ve Pakistan, Afganistan
güzergâhını tercih ederken, uluslararası petrol Ģirketleri, en kısa, en güvenilir
ve en ekonomik olan Ġran güzergâhını tercih etmiĢlerdir.699
Pakistan‟ın Afgan mücahitleriyle iliĢkisi ve bu harekete verdiği destek,
dönemin siyasî çıkar ve tehdit algılamalarının, yani Sovyet Birliklerinin
ülkeden çıkarılması ve ABD‟nin küresel anti-komünist savaĢına destek
vererek Ġslâmad-Washington iliĢkilerinin geliĢtirilmesi isteğinin ötesine
697
ABD‟nin Taliban‟la iliĢkileri ve Taliban‟a desteği hakkında bkz. Peter Dale SCOTT: “”The
CIA‟s Secret Powers: Afghanistan, 9/11, and Anerica‟s Most Dangerous Enemy”, Critical
Asian Studies, 35, 2, 233-258.”
698
Adam TAROCK: ”The Politics of the Pipeline…”a.g.m., 807-808.
699
Adam TAROCK: ”The Politics of the Pipeline…”.a.g.m., 801-820.
287
uzanmaktadır. Tarock‟a göre Pakistan bu politik tavırla, üç amaca
yönelmiĢtir. Birincisi, “özgürleĢtirilmiĢ” bir Afganistan‟la post komünist Kabil
yönetimi üzerinde nüfuz kurmayı, ikincisi Pakistan‟a sempati duyan bir
Afganistan‟ın düĢman olarak kabul ettiği Hindistan‟la kendisi arasında
güvenilir bir tampon olmasını ve üçüncü olarak da Afgan ġiileri ve Fars
yönelimli Taciklere karĢı PeĢtun kartını kullanarak Ġran‟ın Afganistan‟daki
etkisinin altını oymayı hedeflemiĢti.700
Sovyetler Birliği‟nin dağılması ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin
bağımsızlıklarını kazanmaları, Pakistan‟ın Afganistan‟daki çıkarlarına yeni bir
boyut eklemiĢtir. Orta Asya‟da olan ve 1990‟lardan itibaren keĢfedilen petrol
ve doğalgaz rezervlerinin dıĢ dünyaya nakli, bu boyutun merkezini
oluĢturmuĢ, bu da enerji sanayi ve muhtelif yeni hükümetlerin de denkleme
dâhil olmasını beraberinde getirmiĢtir. Pakistan bu amaçla Afganistan
üzerinden Orta Asya‟ya bir enerji koridoru oluĢturmak istemiĢ, ABD de bu fikri
destekleyerek Taliban‟ı bu koridoru açacak güç olarak görmüĢtür.701
Kandahar-Herat-Türkmenistan yolu olarak bilinen bu güzergah için ABD
merkezli petrol Ģirketleri büyük harcamalar yapmıĢtır. Arjantin petrol Ģirketi
Bridas da benzer bir hat projesi ortaya koymuĢtur. Bridas‟ın baĢlattığı
giriĢime Kaliforniyalı Unocal Ģirketinin katılımıyla ABD, doğrudan sistemin
içine dâhil olmuĢtur. ABD bununla sadece uzun vadeli ekonomik kazanımı
değil, bunun yanında hem Türkistan‟daki siyasi etkisini artırmayı hem de
Rusya ve Ġran‟a karĢı tedbir almayı hedeflemiĢtir. Unocal, sonradan Bridas‟ı
devre dıĢı bırakacak Ģekilde, projeyi Suudi Delta Ģirketi ile götürmeye
Sovyetler‟in Afganistan‟dan çekilmesi ve iç savaĢ, Ġran için sadece
yeni mülteci akınları, yeni malî yükler ve çok sayıda insana sığınma
sağlamaktan kaynaklanan sorunların ötesinde yansımaları beraberinde
700
Adam TAROCK: ”The Politics of the Pipeline…”.a.g.m., 808.
702
Susanne SCHMEIDL: “Human Security Dilemmas...”.a.g.e., 23.”
701
288
getirmiĢtir.703 Ġran‟ın bu dönemdeki proaktif siyasetini anlamak için Soğuk
SavaĢ sonrasındaki ve Irak SavaĢı sonrasındaki dıĢ politikasına bakmak
gerekir. Bu da Ġran‟ın iç siyasî dinamikleriyle yakından ilgilidir. Ġran‟ın Irak‟ı
mağlup edemese de onun askeri üstünlüğü karĢısında boyun eğmeyerek
ayakta kalabilmesi içeride önemli bir baĢarı olarak kullanılmıĢtır. Ġran‟ın bir
önceki asırda Ġngiltere, Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği tarafından kısmen
ya da tamamen iĢgal edilmiĢ olduğu hatırlanırsa, Irak savaĢı Ġran‟ın modern
tarihine hiç toprak kaybetmediği bir savaĢ olarak geçmiĢtir. Ġran‟ın devrimci
rejimi, bunu “Ġranlılar”ın kendi öz kaynaklarına güvenlerini sağlamak, Irak
savaĢı boyunca süren çok boyutlu ekonomik yaptırımların üstesinden gelmek
ve rejimi konsolide etmek için kullanmıĢtır. Sovyetler Birliği‟nin dağılmasının
dıĢsal anlamda Ġran‟a en büyük etkisi, Ġran‟ın bir süpergüce komĢu olmakla
algıladığı tehdidin tamamen ortadan kalkması olmuĢtur. Bir baĢka deyiĢle,
bu, Ġran‟ın neredeyse iki yüzyıl sonra ilk kez Moskova‟dan tehdit
algılamaması anlamına gelmektedir. Bu sebepledir ki, Soğuk SavaĢ
sonrasında iki ülke ortak çıkarlar etrafında bir çeĢit “stratejik ittifak” kurma
yoluna gidebilmiĢtir. Ġkinci olarak, yeni bağımsız cumhuriyetlerin ortaya
çıkması Ġran için Kafkasya ve Orta Asya‟da yeni siyasî ve ekonomik fırsatları
da beraberinde getirmiĢtir. Bu anlamda, yeni dönemde Ġran, aralarında
Rusya, Türkiye, Çin, ABD ve AB‟nin bulunduğu oyuncuların bölgesel
mücadelesinde varolma ve kazanma yarıĢına girmiĢtir. 704
Ġran, Pakistan‟la beraber, diğer dıĢ aktörlere göre, Afganistan içindeki
siyasî çatıĢmanın daha fazla tarafı durumundadırlar. Zira gerek 1996‟da
Kabil‟in Taliban‟ın eline geçmesine kadar, gerekse bu tarihten sonra, Ġran
Kuzey ittifakının belli unsurlarını, Pakistan da Taliban‟ı ciddi biçimde
desteklemiĢlerdir. Ġki ülke de 1996‟dan ABD müdahalesine kadarki süre
zarfında, uluslararası kamuoyunda iyi niyetli algılanmak üzere arabuluculuk
703
BM resmi rakamlarına göre 1998‟e gelindiğinde Ġran‟daki mülteci sayısı 2 milyona
ulaĢmaktadır. 1990‟ların sonundaki veriler ve Ġran‟ın mülteci politikası hakkında Bkz. Bahram
RAJAEE: “”The Politics of Refugee Policy in Post-Revolutionary Iran”, The Middle East
Journal, (KıĢ 2000), 54, 1, 44-63.”
704
289
giriĢimlerini de ihmal etmemiĢlerdir.705 Ġran açısından etnik-dinî yakınlık arz
eden gruplar, Hazaralar, Aymaklar ve Tacikler olarak belirtilebilir. Ġran,
Hazaralar‟la dinî, Taciklerle etnik yakınlık içindedir. Pakistan açısından ise,
PeĢtunlar aynı konumdadır.706
Hazaralar, dağlık Hazaracat bölgesinde yoğunlaĢmıĢlardır. Bölge
Kabil‟in batısında Mezar-ı ġerif‟in güneyindedir. Ancak bu bölge dıĢındaki pek
çok kent merkezinde ve Herat bölgesinde de mevcutturlar. Antropolojik
olarak açık Ģekilde Orta Asyalı-Turani özellikler gösteren bu grup ġii‟dir.
Taliban ve genel olarak PeĢtunlar tarafından aĢağılanmıĢ ve hedef alınmıĢ
bir gruptur. Hazaralar‟ın Ġran‟la yakın iliĢkileri vardır. ġubat 1995‟te,
Hazara‟ların partisi olan Hizb-i Vahdet‟in baĢındaki Abdul Ali Mezari Taliban
tarafından öldürülmüĢtür.707 Ancak tek ġii partisi Vahdet değildir. Hareket-i
Ġslâmî de daha çok kentsel bölgelerdeki ġiiler‟in partisi durumundadır.708
Ġran‟ın Afganistan konusundaki endiĢeleri, Taliban‟ın 1995 yılında,
Ġran‟a yakın grupların kontrolünde ve coğrafi olarak da Ġran‟a yakın olan
Herat‟ı ele geçirmesiyle had safhaya çıkmıĢtı. Bu olay üzerine Ġran DıĢiĢleri
Bakanlığı, “eğer Ġran‟ın sınırları boyunca bir tehdit oluĢturması durumunda
Taliban‟la uğraĢacaklarını” ve “sınır güvenliğine gölge düĢürecek hiçbir
hareketi hoĢgörüyle karĢılamayacaklarını” açıklamıĢtı.709 Ġran, bu geliĢmelerin
ardından 1996 yılında, Tahran‟da, Taliban karĢıtı güçlerin bir araya geldiği,
“Afganistan ve Bölgesel Güvenlik” baĢlıklı üç günlük bir zirve düzenlemiĢti.
Bu zirvenin en önemli sonuçlarından biri Rabbani ve Hikmetyar‟ın partilerinin
bir araya getirilmesi olmuĢtur. Bu giriĢim, Pakistan ve Taliban‟ın devre dıĢı
705
Citha D. MAASS: “”The Afghanistan Conflict: External Involvement”, Central Asian
Survey, 18, (1999), 1, 66.”
706
Yalçın SARIKAYA: “”Afganistan‟da Yeniden Yapılanmanın Etnik-Dinî Yapı Bakımından
Analizi”, 10. Askeri Tarih Sempozyumu, 20-22 Nisan 2005, Harbiye, Ġstanbul.”
707
William MALEY, “”Security People Smuggling and Australia‟s New Afghan Refugees”,
Australian Journal of International Affairs, 55, (2001), 3, 356-357.”
708
Alparslan ÖZERDEM, “”Disarmement Demobilisation and Reintegration of Former
Combatants in Afghanistan: Lessons Learned form a Cross-Cultural Perspective”, Third
World Quarterly, 23, 5, (2002), 963.”
709
Kayhan Havai, (13 Eylül 1995), 24‟ten naklen Adam TAROCK: ”The Politics of the
Pipeline…”.a.g.m., 810.
290
kalmasıyla baĢarı sağlayamamıĢ olsa da, Ġran‟ın Afgan grupları nezdindeki
nüfuzunu artırmıĢ oldu.710
1996 yılında Pakistan ve Ġran arasında Afganistan ve Taliban
bağlamında ortaya çıkan diplomatik tartıĢmalar, ilginç değerlendirmelere
sebep olmuĢtur. Ġran açısından Taliban‟ın ifade ettiği olumsuz anlamın,
ideolojik olduğu kadar tarihsel köklere de dayandığını gösteren tipik bir
baĢyazıda; “Pakistan‟ın Taliban adlı isyankârlara destek vermeye devam
etmesi halinde iki ülke iliĢkilerinin bozulacağı belirtilmiĢ, Pakistan‟ın Ġran‟ın
sabrıyla oynamaması tehdidinde bulunulmuĢ, kadın haklarını hiçe sayan
Amerikan Talibanı‟nın Afganistan‟ı eĢeklerin kuyruğuna bağlayarak 700 yıl
geriye götüreceği” yazılmıĢtır.711
Ġran-Taliban karĢıtlığının dinî ve tarihî sebeplerinin baĢında mezhep
anlayıĢı gelmektedir. Ġran‟ın ġii merkezli anlayıĢına karĢı, Taliban‟daki
Pakistan menĢeli bir Ortodoks Sünni anlayıĢın çatıĢması, bu zıtlaĢmada
önemli olmuĢtur. Taliban‟ın dinî-kültürel kökleri bakımından bir diğer önemli
merkez olan Suudi Arabistan da, gerek temsil ettiği Vehhabizm bakımından
ġiilikle, gerekse ikili iliĢkiler bakımından Ġran‟la ihtilag halinde olmuĢtur. Bu
anlamda Suudi Kralı Fahd tarafından atanmıĢ olan Vehhabi din adamı
Ahmed bin Cibrîn‟in ġiileri “safdıĢı edilmeleri gereken putperestler” olarak
nitelediği hatırlanmalıdır.712
Ġran‟ın Afganistan politikası konusunda hatırlanması gereken bir diğer
etken de Özbekistan‟dır. Kuzey Türkistan-Hazar enerji kaynaklarının güneye
indirilmesi ve uluslararası pazarlara taĢınması meselesi, Özbekistan,
Türkmenistan ve elbette Afganistan‟ı gündeme getirmiĢtir. Enerji nakil
hatlarının Ģekillendiği dönemde Özbekistan‟ın Pakistan‟la yakın, Ġran‟la soğuk
710
Adam TAROCK: “The Politics of the Pipeline…”.a.g.m., 810.”
Kayhan Havai, 4 Eylül 1996, s.22‟den naklen Adam TAROCK: “”The Politics of the
712
Barnett R. RUBIN: “”Afghanistan and the Taliban” , Current History, 98, 625, (1999), 8182; ve Said K. ABURISH: A Brutal Friendship: The West and the Arab Elite, (Londra 1998),
45‟ten naklen Adam TAROCK: ”The Politics of the Pipeline…”.a.g.m., 813.
711
291
iliĢkiler içinde olduğu bilinmektedir. Pakistan ve Özbekistan‟ın bir dönem
Afganistan
konusunda
ortak
hareket
etmiĢler,
ortak
tutum
benimsemiĢlerdir.713
Afganistan‟da Mücahitlerin iĢgal döneminde oluĢturduğu cephede
bütün etnik ve mezhepsel gruplardan askerler bulunmaktaydı. Ancak zaman
içerisinde, ülkenin görece en kalabalık grubu olan PeĢtunlar hareketin
kontrolünü ele almıĢlardır. Taliban da esasen bir PeĢtun örgütü olduğu için
Taliban‟ın dinî anlayıĢı genele hâkim hâle getirilmiĢtir. Taliban unsurları
tamamen Pakistan‟daki katı Sünni anlayıĢtaki medreselerde eğitim almıĢ
kiĢiler
olup,
bunların
anlayıĢında
ġiiler
gayrimüslim
olarak
bile
tanımlanabilmektedir. Pakistan‟da ġii karĢıtı çok güçlü bir dinî literatür de
mevcuttur. Mesela Roy, Pakistan‟daki Mescid-i Nebevi Camii Ġmamı olan
ġeyh Hudeybî‟nin ġiileri “kâffar, rafaviz ve münafıkın” olarak tanımladığını
nakletmektedir.714 Nitekim Taliban‟ın Afganistan‟da giriĢtiği ve Pakistan‟da
zaman zaman ortaya çıkan benzerlerini hatırlatan ġii karĢıtı kanlı eylemler
olmuĢtur. Bu eylemlerin birisi de aynı zamanda Afganistan‟daki Türk
kültürünün de en önemli merkezi olan Mezar-ı ġerif‟in Taliban‟ın eline
geçtiğinde gerçekleĢen katliamdır. Human Rights Watch‟un Afgan iç
savaĢının en berbat olayı olarak nitelediği bu katliamda 200 ġii ölmüĢtür. 715
Afganistan‟da Taliban‟ın bu ġii karĢıtı eylemlerinden en fazla zarar gören
topluluklardan biri de Hazaralar olmuĢtur.716 Taliban, zorla Sünni kurallarına
uyan bazı Hazaralardan bile gayrımüslim gibi bazı vergiler almıĢtır. Bu gibi
uygulamalardan dolayı pek çok Afganistanlı ġii, Ġran‟a kaçmıĢtır. Büyük bir
nufus da katledilmiĢtir. Ġran‟da Hatemi‟nin ikinci defa cumhurbaĢkanı seçildiği
seçimlerde muhafazakârların adayı olarak aday olan ve o dönem Meclis
BaĢkanı olan Ali Ekber Natık Nuri, Afganistan‟daki bu geliĢmelerden sonra
“Taliban‟ın Ġslâm‟ın adını lekeleyen, sabit kafalı, beyinsiz, vahĢi ve mantıksız
713
Ertan EFEGĠL ve Leonard A. STONE, a.g.m., 356.
Olivier ROY: “”Fundamentalists Without a Common Course”, Le Monde Diplomatique,
(Ekim 1998), 2‟den naklen Adam TAROCK: ”The Politics of the Pipeline…”.a.g.m., 811.
715
The Guardian Weekly, (8 Kasım 1998), 7‟den naklen Adam TAROCK: ”The Politics of the
716
714
292
bir güruh olduğunu” açıklamıĢ, Ġran‟ın Rehberi Ali Hamaney de Taliban‟a taĢ
çağından kalma barbar fikirlerinden dolayı güldüğünü ifade etmiĢti.717
Ġran‟ın Afganistan politikasının taĢıdığı etnik-dinî anlam güvenlik
endiĢeleriyle bir araya geldiğinde dönemin siyasî durumuna da uygun olan bir
bölgesel
ittifaka
dönüĢmüĢtür.
Hatırlanacağı
üzere
konusunda Rus politikası ile uyum içinde görünmüĢtür.
Ġran,
718
Afganistan
Nitekim Rusya
özellikle Taliban‟ın kuzeye doğru ilerleyiĢi sırasında Tacikistan-Afganistan
sınırındaki önlemler konusunda Tacikistan‟ı desteklemeye ve bölgeye birlik
sevketmeye devam edeceğini açıklamıĢtı. Hatta Nisan 1998‟de Ġran‟ın
Afganistan özel elçisi Alaaddin Burucerdî, Rus DıĢiĢleri Bakan Yardımcısı
Boris Pastukhov‟la Moskova‟da bir araya gelerek “Afganistan‟daki durumun
komĢu ülkeleri tehdit eden boyutunu” görüĢmüĢtü.719
Elbette Ġran‟ın Afganistan politikasında tek belirleyici etnik-dinî iliĢkiler
değildir. Bununla birlikte, mesela Tarock, 1999‟daki çalıĢmasında, Ġran‟ın
Afganistan politikasında temel belirleyicinin etnik-dinî iliĢkiler değil Ġran‟ın
ekonomik ve güvenlik çıkarları olduğu sonucuna ulaĢsa da720, bu tarihten
sonraki geliĢmeler onu doğrulamamaktadır. Zira ABD, 11 Eylül sonrasında
Afganistan‟a müdahale etmiĢ, Taliban‟ı muhalif güçlerin desteğiyle ortadan
kaldırmıĢ, ancak bu, Ġran‟ın ekonomik çıkarlarına hizmet etmediği halde,
Ġran‟ın Afganistan politikasında esaslı bir değiĢikilik olmamıĢtır. Burada dikkat
edilmesi gereken husus, Afganistan denkleminde etnik-dinî iliĢkilerin siyasî
belirleyiciliği ve Ġran‟ın bu gerçeğin farkında olarak politika uygulamıĢ
olmasıdır. Aksi halde, Afganistan müdahalesi sonrasında Clinton döneminin
Ġran‟ı çevreleme politikasının tamamlanmıĢ olduğu düĢünülebilirdi. Ancak
717
Rusya ve Ġran arasındaki iliĢkilerin 1990‟lardaki geliĢimi ve stratejik ittifaka gidiĢ süreci için
Bkz. Adam TAROCK: “Iran and Russia…”a.g.m., 207-223. 2000‟li yılların baĢında ĠranRusya iliĢkilerinin küresel stratejik boyutunu da kapsayan bir çalıĢma için Bkz: M. Ehsan
AHRARI: a.g.m., 453-466.
719
Adam TAROCK: ”The Politics of the Pipeline…”a.g.m., 813.
720
Bkz. Adam TAROCK: ”The Politics of the Pipeline…”.a.g.m., 818.
718
293
aksine Ġran Ģimdi, doğu sınırları bakımından görece daha rahat, dahası,
Afganistan içinde daha nüfuzlu ve etkindir.
ABD‟nin 11 Eylül sonrasındaki Afganistan politikasında Ġran‟a iliĢkin
öncelikli birkaç endiĢesi Ģunlar olmuĢtur:
1.Ġran, Herat merkezli siyasal hareketin lideri olan Ġsmail Han‟ı
doğrudan desteklemektedir. Bu destek, silah desteğini de içermekte olup,
merkezi hükümetin bölgesel otoritesini zayıflatmaktadır.
2.Ġran, önce Afganistan‟daki sonra da Irak‟taki ABD saldırılarından ve
takibinden kaçan El-Kaide mensuplarına sığınma hakkı vermektedir.
3.Ġran, Hizb-e Ġslâmi-yi Afganistan partisinin Ġslâmcı lideri Hikmetyar‟a
sığınma hakkı vermiĢtir. (Hikmetyar, 1994‟te ABD-Pakistan ikilisinin Taliban‟ı
kendisine tercih etmesinden sonra Ġran‟a iltica etmiĢ, Tahran‟dan, ABD‟nin
Afganistan‟a saldırmasına ve orada ABD varlığının yerleĢmesine de itiraz
etmiĢtir.)721
Bir diğer önemli husus, Irak gibi Afganistan‟ın da Ġran‟ın bir komĢusu
olması, ve aslında Irak gibi Afganistan konusunda da Ġran‟ın etnik/dinsel
etkisinin görülmesidir. Ġran; Hazara, Aymak, Tacik unsurlar üzerinden
Afganistan‟da güç sahibidir. Bu gücü ġiilik ve Farsça yanında, onlarca yıldır
sürdürdüğü
istihbarat
faaliyetleriyle
elde
etmiĢtir.
ABD
açısından,
Afganistan‟da Ġran‟la etnik ya da dinsel bağları olan grupların dıĢlanması,
bugün ideolojik olarak ABD karĢıtlığına en yakın olan PeĢtun grupların
hâkimiyeti anlamına gelecek, aksi durumda ise Ġran‟ın etkisinin önüne geçme
imkânı olmayacaktır. Taliban‟ın Kabil‟den uzaklaĢtırılıĢıyla, tıpkı Irak‟ta
olduğu gibi Afganistan‟da da aslında Ġran‟ın nefret ettiği bir idare, ABD
721
Barnett R. RUBIN: “”US and Iranian Policy in Afghanistan”, Eugene WHITLOCK: (Der.)
Iran and Its Neighbors: Diverging Views on a Strategic Region, Stiftung Wissenschaft Und
Politik-German Institute for International and Security Affairs, (Berlin, 2003), 32-33” Aslında
Hikmetyar konusunda farklı yorumlar da olmuĢtur. Bu yorumlardan birine göre Hikmetyar‟a
sığınma hakkı verilmekle birlikte kendisi fiilen ev hapsindedir ve ABD Hikmetyar‟ı
Afganistan‟dan uzak tuttuğu için Ġran‟a dolaylı olarak teĢekkür etmiĢtir. Dahası bu yorumlara
göre Ġran‟ın Ģer ekseninde olduğunun Bush tarafından açıklanmasından sonra Ġran
yönetiminde bu konuda bir tartıĢma olmuĢ ve tartıĢmadan, Hikmetyar‟ı Afgan sınırına kadar
götürüp iade eden Ģahin Pasdaran grubu galip çıkmıĢtır.
294
Ģemsiyesinde ortadan kaldırılmıĢ oldu. Dahası, Afganistan‟da kurulan yeni
devlet de, Ġran gibi olmasa da bir “Ġslâm Cumhuriyeti”dir. ABD, iki ülkede de
bir Ģekilde Ġran‟a yakın grupları tatmin edici siyaset izlemek zorunda kalmıĢtır.
Bu da GeniĢletilmiĢ Ortadoğu Projesi ve Bush Doktrini kapsamında büyük
önem arz eden Ġran‟a yönelik politikasını etkilemektedir.722
4. Beluçistan’dan Yansımalar:
Selefizm ve Güney Asya Denklemi
Beluç meselesi Ġran ve bölge açısından önem taĢır. Beluç halkı
Pakistan, Ġran, Afganistan ve Körfez bölgesinde yaĢayan bir halk olarak bu
ülkelerin
tamamında
farklı
boyutlarda
siyasal
birer
aktördür.
Beluç
milliyetçiliği bu ülkelerde merkezin egemenliğine mevcut ya da potansiyel
birer tehdittir.
Beluç milliyetçilerinin öncelikli Ģikayetleri, baĢta istihdam ve eğitim
olmak üzere çeĢitli konularda ayrımcılığa maruz bırakılmaktır. Sol görüĢlü
Beluçistan Özgürlük Hareketi ile merkezdeki Beluçistan Koruma Konseyi‟nin
(Ġzinli, tanınmıĢ gruplar değildir) bölgede etkin olduğu ifade edilmektedir. Bu
örgütlerin bir diğer Ģikayeti de Tahran‟ın bölgede nüfusla oynadığı ve
buradaki etnik Beluç nüfusu azaltmaya çalıĢtığıdır.723
Beluçistan‟da Tahran‟ı endiĢeye sevkeden asıl gruplar, sol ve merkez
Beluç örgütleri değil, Cundullah ve Sünni Selefi gruplardır. Cundullah‟ın son
2000-2007 arasında 400 Ġran askerini öldürdüğü bildirilmektedir. Ocak
2006‟da
Cundullah‟ın
sözcüsü
Abdulhamid
Reiki,
8
Ġran
askerinin
Beluçistan‟da rehin alınması sırasında bir basın açıklaması yapmıĢtır. Aynı
açıklamada, Cundullah‟ın yalnız 1000 eğitilmiĢ silahlı adamı olduğunu ancak
722
Yalçın SARIKAYA: “”Afganistan‟da Yeniden Yapılanmanın Etnik-Dinî Yapı Bakımından
Analizi”, 10. Askeri Tarih Sempozyumu, 20-22 Nisan 2005, Harbiye, Ġstanbul.”
723
295
Ġran ordusunu mağlup etmeye hazır ve adanmıĢ olduklarını da ifade ederek
sadece Batı‟nın biraz desteklemesini istemiĢtir.724 Bu açıklamadan görüleceği
üzere bölgedeki Selefi örgütlenme bölge gerçeklerinin farkında olmayan
siyasal mücadele kültüründen de oldukça uzak bir noktadadır. Ancak bu gibi
örgütlerin Ġran‟ı doğuda epeyce meĢgul edebilecek potansiyeli olduğu
unutulmamalıdır.
ABD, Beluçlar‟ı bölgede desteklemiĢ ancak, 2001 yılında, Afganistan
operasyonu sürerken Ġran‟ın “herhangi bir ABD hava aracının vurulma
sonucu
zorunlu
olarak
Ġran‟a
inmesi
gerektiğinde
izin
verileceğini”
açıklamasından itibaren bu desteği kestiği ifade edilmektedir. 725 Ancak
ABD‟nin, Beluçistan‟da Pakistan sınırının diğer tarafında üstlenmiĢ olan ve
bazı Devrim Muhafızı otobüslerinin patlatılması eyleminden sorumlu olan
Beluç militanları desteklediği de yakın zamanda ortaya çıkmıĢ bir geliĢme
olarak önümüzde durmaktadır.726
Sünni Müslüman olan Beluçların, Afganistan‟daki geliĢmelerin ve
1990‟lardan sonra siyasal Ġslâmcı hareketlerin ağırlık merkezi ve dıĢ
bağlantılarındaki hızlı değiĢim/geliĢim nedeniyle Selefî-Vehhabî örgütlerin
depo kitlelerinden biri olduğu tahmin edilebilir.727 Beluçları Ġran için tehdit
haline getiren asıl geliĢmenin Soğuk SavaĢ döneminin sol eğilimli Beluçistan
hareketleri değil, bu yeni Selefî silahlı gruplar olduğu açıktır. Beluç hareketi,
Endonezya‟dan Pakistan‟a uzanan güney Asya‟daki siyasal Ġslâmcı silahlı
hareketlerin bir kolu haline gelirse bölge açısından yeni bir terör denklemi
kurulmuĢ olacaktır. Genel Beluç nüfusunun sayıca az olan kısmını temsil
eden Ġran Beluçlarının bu harekete katılmalarını birkaç alternatifle bir arada
düĢünmek gerekir. Pakistan‟da siyasal Ġslamî bir yönetimin iĢ baĢına gelmesi,
mevcut yönetimin Ġran karĢıtı bir politika benimsemesi, Hindistan‟la Pakistan
724
726
“
http://www.democracynow.org/article.pl?sid=07/03/27/1356250
727
Pakistan Beluçlarının El Kaide bağlantılı boru hattı eylemleri için Bkz.
http://www.jamestown.org/chechnya_weekly/article.php?articleid=2369935
725
296
arasında doğacak bir krizde Ġslamabad‟ın Batı sınırında tehdit istemeyeceği
için Ġran‟la iyi iliĢkiler içinde olması vb. durumlar Beluçlar‟ın geleceğine iliĢkin
doğru tahminler yapabilmenin analiz araçları olabilir.
5. Ġran ve Orta Asya: Türkistan’da “Farsça” DıĢ Politika
Bugünkü Ġran coğrafyasının Orta Asya ya da tarihi Türkistan ile siyasi
bağlantısı epey gerilere gider. Siyasal anlamda Mısır‟dan günümüz
Kazakistan sınırlarına kadar olan coğrafya AhameniĢ, Part, Sasani
dönemlerinde728 ve daha sonrasında da Türk ve Türk Moğol devletleri aynı
alanın hâkimi olmuĢlardır.
16. yüzyılda bugünkü Ġran coğrafyasının ġiileĢmesi ile Farsça‟nın
kültür dili olarak kaldığı ancak Sünni toplumların yaĢadığı yerlerle aĢağı
yukarı bugünkü Ġran topraklarına denk gelen coğrafya arasında gerçek bir
kültür sınırı oluĢmuĢtur. Afganistan, Kuzey Hindistan ve Türkistan‟ın Ġran‟la
sınırları böyledir. Bu bölgelerde, Farsça temelli bir kültürün, burada daha
yakın zamanda edebiyat dili haline gelen Urdu, PeĢtu, Çağatay ve Özbek
kültürlerini fazla etkilemeksizin geliĢtiği bilinmektedir. Rudaki, Sadi ve Hafız
gibi sanatçıların ortak mirasları Bakü‟den DuĢanbe‟ye uzanan bir coğrafyada
bulunurken, Ġran‟ın ġiileĢmesinden sonra yazılan herhangi bir Ģeyin Ġran
dıĢında itibar görmediği, buna paralel olarak da Ġran‟daki halkların Ġran
dıĢında yazılmıĢ Farsça eserlere rağbet etmedikleri ifade edilir.729
Sovyetler‟in
dağılmasından
sonra
Türkistan
cumhuriyetlerinin
bağımsızlıklarını kazanmalarıyla ABD yetkilileri bu ülkelerin “Batı karĢıtı,
fanatik ve tokratik Ġran”ın kucağına düĢmesinden endiĢelenmiĢtir. Ġran‟ın
düĢman bir Ġslâmî imparatorluk gibi görüldüğü bakıĢ açısı ABD literatüründe
zaman zaman abartılı yorumlara, bütün Kafkasya ve Türkistan‟ı yeĢil
728
729
Kamran TAREMI: a.g.m., 383.
297
tehlikeyle iĢaretleyen haritalara kadar geniĢlemiĢtir. Bu kaygılar öncelikle
Ġran‟ın coğrafî avantajından ve Ġslâm Cumhuriyeti‟nin devrim ihracını vazeden
doktrin özelliklerinden kaynaklanmaktaydı. Tazmini‟ye göre ise Ġran‟ın
bölgeye yönelik politikasında iki esas hedef güdülmekteydi. Birincisi, Orta
Asya devletlerinin Ġslâmî miraslarını yeniden keĢfetmelerini sağlamak için
tarihî ve kültürel bağların teĢvik edilmesidir. Bu doğrultuda, Ġran 1992
sonrasında bölgede dinsel faaliyetleri teĢvik etmiĢ, dinî kitaplar ve yayınları
bölgeye sokmuĢ, nüfuz unsurları sayılabilecek insan unsurunu bölgeye
göndermiĢ, medreselerin yeniden açılması için yardımlar göndermiĢtir. Ancak
Ġran‟ın bu bölgeye dinî-kültürel yatırımı Suudi Arabistan ve Pakistan gibi
ülkelerinkiyle karĢılaĢtırıldığında sınırlı kalmıĢtır. Bunda, bölge yönetim ve
halklarının Ġran‟a yönelik dinî ve ideolojik kuĢkuları önemli rol oynamıĢtır. 730
Ġran‟ın ikinci hedefi ise, yeni cumhuriyetlerle karĢılıklı faydaya dayalı
ekonomik iliĢkiler kurmaktı. Bu kapsamda kara ulaĢımı, gaz ve petrol nakline
ağırlık vermekteydi.731
Mesbahi, Ġran‟ın 90 sonrasında Rus merkezli bir politika izlediğini ve
bu politikanın da Ġran‟ın üç temel ilgisine cevap olarak geliĢtiğini iddia eder.
Bu üç ilgi ya da ihtiyaç Ģunlardır: Rus-Ġran ikili iliĢkilerinin önemi, Rusya‟nın
Ġran-Orta Asya iliĢkileri üzerindeki etkisi, yeni devletlerin ortaya çıkmıĢ
olmasının Ġran‟ın iç ve ülkesel bütünlüğünün korunması üzerindeki etkileri.732
Bazı yazarlara göre, Ġran, kendi etnik çeĢitliliği nedeniyle, Orta Asya ve
Kafkasya‟da asla etnik ağırlıklı politikalara oynamamıĢtır. Buna göre örneğin
Azerbaycan‟la etnik yakınlık konusuna kendi Azerbaycanlı nüfusu nedeniyle
hiç değinmemiĢ, Afganistan‟da Farsça konuĢanların tek partisi konumundaki
Burhaneddin Rabbani ve Ahmed ġah Mesut‟un Cemiyet-i Ġslâmi partisini
730
Tazmini, Ġran‟ın Orta Asya‟daki asıl manivela gücünü 16. yüzyılda Ġran‟ın ġiileĢmesiyle
beraber yitirdiğini, zira böylelikle kendisi ve Orta Asya‟nın çoğunlukla NakĢibendiyye ve
Kübreviyye ekollerinin hâkim olduğu halkları arasına bir sınır koyduğunu ifade etmektedir.
Ghoncheh TAZMINI: “”The Islamic Revival in Central Asia: A Potent Force or a
Misconception?””, Central Asian Survey, 20, 1, (2001), 77”.
731
Ghoncheh TAZMINI: a.g.m., 78.
732
298
değil ağırlıklı olarak ġii partileri desteklemiĢ, PeĢtunlarla bağ olması için
ideolojik bir tutamak noktası olarak Hikmetyar‟ı görmüĢ, Orta Asya‟da
Taciklere yönelip Türk devletlerini soğutmaktan kaçınmıĢtır. Ancak bu
yorumlara tamamıyla katılmak güçtür. Ġran‟ın Afganistan‟da da, Türkistan‟da
da Fars ve Farsça merkezli bir dıĢ politika arayıĢında olduğu dönemler
olmuĢtur.
Ġslâmi
Ahmedinecad‟ın
devrimcilik
bakımından
CumhurbaĢkanlığı
en
döneminde
uçta
bile
görülebilecek
bunun
iĢaretleri
733
görülmüĢtür.
Ġran, 1991‟den sonraki Ģartlarda, Türkistan politikası konusunda Rusya
ile benzer yaklaĢımları benimsemekle Rusya‟nın bölgedeki üstünlüğünü de
kabul etmiĢ oluyordu. Türkistan konusunda Rus karĢıtı bir tutum Ġran‟ın ne
kısa ne de uzun vadeli çıkarlarına hizmet etmemekteydi.734
Ġran‟ın Orta Asya politikası kapsamında ifade edilmesi gereken önemli
bir husus da, Türk dünyası gerçeğinin Ġran ve bölge ülkeleri tarafından
algılanıĢ biçimidir. Ahrari, Rusya‟nın, Ġran‟ı kendi tarafında görmekten
memnun
oluĢunu
temelde
Pantürkizm‟den
duyulan
ortak
endiĢeye
bağlamaktadır. Ahrari‟ye göre “bir etnik Fars ülkesi olduğu için” Ġran,
Pantürkizm yayını kırmaktadır. Zira “Rusya‟nın, Ġran‟ın Türk olmayan bir
devlet olması sebebiyle, bugün için çok büyük bir tehlike olmayan
Pantürkizm‟in
gelecekte
yeniden
ortaya
çıkmasına
karĢı
çıkacağını
düĢündüğü” belirtilmektedir.735
Ġran Savunma Bakanı‟nın savunma DanıĢmanı olduğu dönemde
Ġran‟ın Rusya ile ortaklığını güvenlik boyutuyla ele alan yazısında, Alireza
Ekberi, “Türkiye‟nin Orta Asya ve Kafkasya‟da Pantürkist duyguları
desteklediğini, bunun Rusya‟ya ġii Ġran‟la iĢbirliği imkânı anlamına geldiğini,
Ġran‟ın Paniranizminin muhtemelen Pantürkizmi karĢılayacağını” yazmaktadır.
733
Mohiaddin MESBAHI: a.g.e.,111-112.
735
734
299
Yazıda, Ġslâmizasyon tehlikesinin Türkçe konuĢan bölgelerden çıktığı,
Rusya‟nın buna müsaade etmesinin beklenemeyeceği gibi açık Türk karĢıtlığı
içeren ifadelere yer verilerek Rusya‟ya “komĢularının komĢularıyla dost ol”
tavsiyesinde bulunulmaktadır. Bu anlamda Ekberi, Rusya için ancak Fransa,
Sırbistan, Hindistan, Ġran, Ermenistan ve hatta ileride ABD‟nin doğal
müttefikler olabileceğini belirtmektedir.736
Günümüzdeki Ġran-Türkistan iliĢkilerine bakıldığında güvenlik, kültürel
ya da sosyal anlamda olmasa da ekonomik iliĢkilerde belirli bir mesafe kat
edildiği gözlenmektedir. Ġran, batıdan doğuya doğru gidildiğinde Türkistan‟a
uzanan bir köprü niteliğindedir. Özellikle, Türkistan bölgesinden güneye
doğru uzanacak ticari bir hattın, Ġran olmadan verimli olması zor
görünmektedir. Türkiye‟den Türkistan bölgesine yapılan kara taĢımacılığının
önemli bir bölümü de yine Ġran üzerinden gerçekleĢtirilmektedir. Bu anlamda,
Türkiye-Türkistan iliĢkilerinin geliĢtirilmesi ve Türkistan enerjisinin Türkiye
üzerinden Batı‟ya ulaĢtırılmasında da Ġran‟ın konumu oldukça stratejiktir. Bu
gerekçeler nedeniyle Ġran-Türkiye arasındaki siyasi iliĢkilerin de, küresel
güçler tarafından kopartılmak istendiği düĢünülmektedir. Türkiye ve Ġran
arasındaki
iliĢkilerin
zayıflatılmaya
çalıĢılmasının,
yukarıda
belirtilen
ekonomik nedenlerinin yanı sıra sosyal ve kültürel diğer bazı nedenleri de
mevcuttur. Ġran topraklarında yaĢayan 35 milyon dolayındaki Türk nüfusunun
da batılıları korkuttuğu, daha geniĢ çerçevede, Türkiye‟nin Ġran‟dan baĢlayıp
Çin‟e kadar ulaĢan Türk toplumlarının yaĢadığı bu coğrafya hattında,
etkinliğini
artırmasından
endiĢe
etmeleri
de
Ġran-Türkiye
iliĢkilerinin
zayıflatılmasına yönelik diğer bir neden olarak karĢımıza çıkmaktadır.737
736
Alireza AKBARI, “”Security Considerations and Iran-Russia Cooperation”, Amu DaryaThe Iranian Journal of Central Asian Studies, (Ġlkbahar, 2001), 6, 8, 83-109”
737
Gürol KIRAÇ: “”Bir Uzak Bir Yakın:Ġran Türkistan‟ı Gözetliyor”, www.hisargazetesi.com”
300
i. Tacikistan Politikası
Ġran için Tacikistan, bütün bir Türkistan‟da ayrıcalıklı bir yere sahiptir.
Tahran, Tacikistan konusunda bir Fars millî devleti gibi hareket etmekte, Fars
dil ve kültürünü teĢvik etmekte ancak bu Fars millî bilincini, etnisiteyi
reddeden bir evrenselci Ġslâm kıyafetine bürümeyi benimsemektedir.738
Ġran, Tacikistan‟ı sadece Türkistan‟ın Türk muhitindeki tek Farsi-Ġrani
toplum olarak görmemekte aynı zamanda, merkezi konumunu pekiĢtirecek
biçimde, siyasal arabuluculuk giriĢiminin baĢarılı sonuç verdiği bir alan olarak
da değerlendirmektedir.739
Literatürde “Büyük Oyun” olarak isimlenen bölgedeki çok boyutlu
uluslararası mücadelede Ġran‟ın baĢlangıçta görece daha az etkin olduğu
ancak bunu 2000‟e doğru telafi edecek adımlar attığı belirtilir. Etkinlikteki
zayıflığın bir gerekçesi olarak, Ġran‟ın teokratik yapısı üzerinde durulur.
Tacikistan,
Ġran‟ın
dinî
etkisinin
en
fazla
uzanabildiği
alan
olarak
değerlendirilmektedir.740
Ġran, Tacikistan‟da hükümet ve Ġslâmcı muhalefet arasında patlak
veren çatıĢmalar sırasında 1995 yılında arabuluculuk yapmıĢtır. Bunu
yaparken de, muhalefetin Ġslâmcı niteliğini merkezin seküler niteliğine tercih
etmemiĢ olması dikkat çekmiĢtir. Ağustos 1995‟te Tacikistan BaĢkanı
Ġmamali Rahmanov ve Tacikistan Ġslâmî Hareketi lideri Abdullah Nuri,
Tahran‟a davet edilmiĢler, burada, Rafsancani‟nin önünde, sorunlarını barıĢçı
yollarla çözecekleri taahhüdünü içeren bir anlaĢma imzalamıĢlardır. AnlaĢma,
daha önce üzerindeuzlaĢılmıĢ olan ateĢkesin uzatılması yanında, görüĢ
ayrılıklarının ele alınacağı bir konseyin kurulması, bu konseyin kaç kiĢiden
oluĢacağı, üyelerin seçimi veya hükümetlerce tespitinin yöntemi gibi pek çok
738
740
Mustafa AYDIN, New Geopolitics of Central Asia And The Caucasus: Causes Of
Instability And Predicament, SAM Papers, (Ankara 2000), 41.
739
301
ayrıntıyı da içermekteydi.741 Ancak 1992 yılında Ġslâmcı muhalefete silah
sağladığı hatta bir kısım liderlere sığınma hakkı verdiği de hatırlardadır. O
dönemde, Batılı ve Rus yetkililer Ġran‟ı Tacikistan‟da fundamentalist
faaliyetlerde bulunarak Ġran‟dakine benzer bir devrim yapmaya çalıĢmakla
suçlamıĢlardı.742 Ġran‟ın Tacikistan‟daki Ġslâmcılara bu dönemde verdiği
“baĢarısız” destek, Ġran içerisinde de çeĢitli eleĢtirilere neden olmuĢtur.743
Bu süreçte Ġran‟ın Tacikistan hükümeti lehinde iç çatıĢmaya fazlasıyla
müdahil olmuĢ olan Rusya Federasyonu‟yla karĢı karĢıya gelmemiĢ olması
da bölgesel stratejik yaklaĢımın sonuçlarındandır. Rusya da, Afganistan
tecrübesinin bir yansıması olarak, DuĢanbe‟nin neo-komünist yönetiminin
muhalefetteki demokrat-Ġslâmcı ittifakıyla bir Ģekilde anlaĢmasını istiyordu.
Hatırlanacağı üzere, 1000 km‟lik Tacikistan-Afganistan sınırından sızmaları
önlemek ve Tacik hükümetine yardım etmek üzere 15000 Rus-BDT askeri
bölgede bulunmaktaydı. BaĢlangıçta Afganistan‟ın arabuluculuk giriĢimleri
olmuĢsa da, Afganistan‟ın sınırı koruma ve siyasî iktidar konusundaki
sıkıntıları bunları baĢarısız kılmıĢtı. Ancak Farslar‟ın Taciklerle güçlü etnik,
dilsel ve ırksal bağları yanında Tahran yönetiminin Tacik muhalefetinin Ġslâmî
niteliğiyle taĢıdığı ortak yönler Ġran‟a öncelik alma imkânı tanımıĢtır. 744
Ġran‟ın baĢarıyla sonuçlanan bu giriĢimi, bölgedeki istikrarsızlığın
bölgeden bir aktör tarafından çözülmesi sebebiyle Rusya‟yı memnun ettiği
gibi, Özbekistan‟ı da 1 milyona yakın Tacik nüfusunun bu olaylardan
etkilenme
ihtimalini
azaltması
sebebiyle
memnun
etmiĢtir.
Zira
Tacikistan‟daki milliyetçi bir iktidarın Özbekistan Taciklerini tahrik etmesi,
TaĢkent tarafından çok muhtemel görülmüĢtür.745
741
Adam TAROCK, ”Iran and Russia…”.a.g.e., 212.
743
Edmund HERZIG: a.g.m., 26.
744
Bu durum kimilerine göre Ġran‟ın dıĢ politikasındaki içsel değiĢimden, kimilerine göre ise
Afganistan‟daki geliĢmelerden kaynaklanmaktaydı. Bkz: Adam TAROCK, ”Iran and Russia
…”a.g.m., 213.
745
Mohammad Reza DABIRI: “”A new approach to the legal regime on the Caspian sea as a
basis for peace and development”, Iranian Journal of International Affairs, 6, 1-2, (1994), 3031” den naklen Adam TAROCK: ”Iran and Russia…”.a.g.m., 213.
742
302
Ġran, Tacikistan politikasında, Tacik toplumunun beklentilerine de
yönelmiĢ, kültür ve dil ortaklığının avantajını ülkeleri yeni bağımsız olmanın
sıkıntısı içinde olan Tacik halkının yararına giriĢimler de de bulunmuĢtur. Ġran
film festivali yapılması, Ġran fuarı gerçekleĢtirilmesi, Tacik televizyonuna Ġran
yapımı film ve malzemelerin gönderilmesi, Tacikistan‟da çok ilgi görmüĢ, Ġran
çıkıĢlı kitap ve dergilerin ülkede yaygınlaĢmasını, Ġran‟a dair olumlu bir imajın
topluma yerleĢmesini sağlamıĢtır. 1995 yılında Tacikistan hükümetinin Kiril
alfabesinden Arap alfabesine geçme kararı almasını da bu kapsamda
anlamak gerekir.746
Bosna konusu 1990 sonrasında Ġran-Rusya iliĢkilerinde nasıl bir
uzlaĢmazlık alanı olarak kalmıĢsa, kimi araĢtırmacılarca, Tacikistan da iki
ülkenin örtüĢmediği siyasal alanlar arasında sayılır. 747 Tacikistan, Ġran‟ın
1990 sonrasında Rusya‟nın varlığından rahatsızlık duyduğu tek Türkistan
devletidir diyebiliriz.
Bir değerlendirmeye göre Ġranlıların çoğu için Ġranlı kimliğinin iki
öncelikli ögesi, Ġslâm ve Farslık değil, ġiilik ve Farslıktır. Bununla ilgili
karmaĢayı da en fazla Tacikler yaĢarlar. Fars kültürünün öncülüğüne
oynamalarına
rağmen,
modern
ġii
Ġran
kültürünün
bir
parçası
olamamaktadırlar. Bu nedenle DuĢanbe‟deki Ġran kitapları satıĢ bürosu,
Ġslâm‟dan çok Farsça‟ya, dinden çok linguistiğe vurgu yapmaktadır.748
ii. Özbekistan’la ĠliĢkiler
Özbekistan, Ġran‟a karĢı ABD yaptırımlarını destekleyen tek BDT
devletiydi. Özbek yönetimi, Ġran‟ı “Ġslâmî aĢırılıkçılığı” desteklemekle açıkça
746
Mohiaddin MESBAHI: a.g.e.,114.” Bosna SavaĢı‟nın, Ġran‟ın politikasını bir ölçüde ABD
politikası ile aynı noktaya getirdiği hatırlanabilir.
748
747
303
suçlamıĢ ve Ġran‟ı bir tehdit olarak gördüğünü ortaya koymuĢtu. Ancak iki
devletin iliĢkilerinin tarihi perspektiften de görülmesi gerekir. Bugünkü
Özbekistan, Türkistan‟ın önemli kültür ve medeniyet merkezlerinden biri
olarak Fars tarihi açısından önemli bir coğrafyadır. Farsça‟nın bir edebiyat ve
yazı dili haline geldiği yer bugünkü Ġran toprakları değil, bugünkü
Özbekistan‟dır. Samaniler dönemi bu anlamda özellikle öne çıkar. Bugünkü
Ġran coğrafyasının Samani, Karahanlı, Gazneli dönemlerinde Horasan-Güney
Türkistan merkezli bir yönetim altında olduğu Ġran‟ın bugünkü siyasi coğrafya
merkezininse
yine
bir
diğer
Türk
yönetiminde,
Selçuklu
devrinde
Ģekillenmeye baĢladığını ifade etmek yanlıĢ olmaz. Ayrıca, bugünkü
Özbekistan‟ın nüfusça yoğun olan güneydoğu bölgesinde önemli miktarda
Farsça konuĢan (Tacik) nüfus vardır.
Özbekistan‟daki Tacik nüfusun Ġran‟la kültürel yakınlığı bulunmaktadır.
ġii olamamakla birlikte, Farsça konuĢan bu kitle yeni millî devlet olma
yolundaki Özbek yönetimi için bir soru iĢareti olmuĢtur. Özbekistan‟ın
Pakistan ile yakın iliĢkilerinde ve Afganistan politikasında bu endiĢelerinin de
etkili olduğu ifade edilmektedir.749 Özbekistan‟ın Afganistan politikasında bir
taraftan Afganistan Özbeklerinin geleceği bir taraftan da Pakistan‟la iyi
iliĢkileri sürdürmek endiĢesi olduğundan, 11 Eylül ve MüĢerref darbesi
sonrasında Pakistan‟ın Taliban‟ı destekleyen tutumundan dönmesinin
TaĢkent için hayati bir çıkıĢ imkânı sağladığı belirtilebilir.
Kerimov‟un 1990‟larda Ġran‟a uygulanan ticari ambargoyu destekleyen
raporlar yayınlaması Özbekistan‟ın Ġran‟la iliĢkilerinde sıkıntıya neden
olurken, ABD-Özbekistan iliĢkilerine olumlu katkıda bulunmuĢtu. Kerimov‟un
o dönemdeki ambargo desteğinin gerisinde ABD ile terör karĢıtı askeri
ortaklık yatmaktaydı.750
749
750
304
iii. Türkmenistan’la ĠliĢkiler
Ġran, Türkmenistan‟ı (özellikle nüfusun yoğun olduğu güney bölgeleri)
Horasan eyaletinin tarihi uzantısı içinde görme eğilimindedir. Ġranlı tarihçiler,
bütün Güney Türkistan‟a olduğu gibi bugünkü Türkmenistan‟a da Ruslar‟ın
iĢgaline uğramıĢ eski Ġran toprakları tanımlamasıyla yaklaĢmaktadırlar. Ġran‟ın
AĢkabat‟taki Kültür AtaĢesi olarak görev yaptığı dönemde Ġran DıĢiĢleri
Bakanlığı‟nın resmi dergilerinden birinde yayınlanan makalesinde Abuzer
Ġbrahimi Türkomen, Merv, Herat, Belh, Abivard ve Harezm gibi Ġran
Horasan‟ına ait Ģehirlerin Rus ve Ġngiliz politikalarının sonucu olarak bugün
Sovyet devleti (ve ardından Türkmenistan Cumhuriyetine) ve Afganistan‟a
kaldığını belirterek, “bugünkü Horasan‟ın Büyük Horasan‟ın sadece bir
parçası olduğunu” yazmaktadır.751
Ġran‟ın Türkistan ülkeleri arasında göreli olarak iliĢkilerinin en baĢarılı
olduğu ülke Türkmenistan‟dır. Ġran Türkmenistan‟ın tarafsız tutumunun
verdiği rahatlık içindedir. Enerji, boru hatları ve stratejik taĢıma yolları iliĢkileri
daha da geliĢtirmiĢtir. Göreve ilk geldiğinde Hatemi‟nin ilk ziyaretini
Türkmenistan‟a yapması bu bakımdan anlamlı olmuĢtur. Ġran, AĢkabat‟ın
tarafsız statüsünü dikkatle takip etmekte, ABD‟nin Ġran‟ı dıĢlayan enerji
projelerine
Türkmenistan‟ın
bulunmaktadır.
ĠliĢkilerin
yaklaĢımına
geleceğinde
dair
hassasiyet
Türkmenistan‟ın
Pakistan‟la iliĢkileri de belirleyici rol oynayabilir.
752
önemi öncelikle coğrafyadan kaynaklanmaktadır.
içinde
Afganistan
ve
Türkmenistan için Ġran‟ın
Ġki ülkenin birbirine çok
uzun sınırla sınırdaĢ oldukları hatırlanmalıdır. AĢkabat‟ın sınıra yakınlığı bu
anlamda bir diğer etkendir. Ancak siyasal olarak Ġran için Türkmenistan‟ın,
doğu
ve
kuzeydoğuda
(esasen
içerideki
Türkmensahra
Türkmenleri
nedeniyle) potansiyel bir tehdit olmaması için Ġran‟ın Türkmenistan üzerinde
751
Abuzer Ibrahimi TURKOMEN: “”Abivard: Fame or City?”, Amu Darya-The Iranian Journal
of Central Asian Studies, (Ġlkbahar, 2001), 6, 8, 74.”
752
305
etkili olabilmesi gerekmektedir. Türkmenistan tarafsızlığı, Ġran‟a bu imkânı
büyük ölçüde sağlamaktadır. Ġran da bu imkândan ekonomik ve kültürel
anlamda yararlanmaktadır.
6. Arap Dünyasına Yansımalar
Genel
anlamda
“Ġran‟daki
milliyetçiliklerin”
Arap
dünyasına
yansımalarını değerlendirmek için bölgenin Ġran bakımından taĢıdığı anlamı
ve Ġran‟ın bölgedeki konumunu değerlendirmek gerekir. ġüphe götürmez
biçimde ifade edilmelidir ki; Ġran Basra Körfezi‟nin en güçlü bölge devletidir.
Körfezdeki en güçlü donanmaya sahiptir. Millî gelir ve sanayi alt yapısı
bakımından diğer bölge devletlerinden ileridedir. Körfezin bütün kuzey
yakasını bu arada Hürmüz boğazının kuzeyini de kontrol etmektedir. Körfezin
en kalabalık ülkesidir.753
ġah‟ın seküler rejimi döneminde bile Ġran, Körfezdeki Arap ülkelerinde
ve Lübnan‟da bulunan ġii Arap azınlıkların güvenlikleri konusunda hassasiyet
göstermiĢtir.754 Devrimden sonra, 1980‟ler boyunca da, Lübnan‟daki muhtelif
ġii grupların özellikle rehin alma eylemlerine desteğini sürdürmüĢtür. 755
Ġran, ABD‟nin desteklediği Arap-Ġsrail barıĢ görüĢmelerini devamlı
kınayarak, Hizbullah‟ın güney Lübnan‟daki “güvenlik bölgesindeki” Ġsrail
güçlerine karĢı düzenledikleri saldırıları da aktif olarak desteklemiĢtir.756
Körfez savaĢı sonrasında Irak‟ın zayıflamıĢ olması, ülkenin güneyinde
ve kuzeyinde uçuĢa yasak bölgelerin oluĢturulması, Basra Körfezi ülkelerinde
Ġran için yeni imkânların iĢareti olmuĢtur. Ġran, Ġngilizlerin çekilmesinden
itibaren nüfuz sahası olarak gördüğü bu bölgedeki ülkelerde yaĢayan hatırı
753
Adam TAROCK: “The Politics of the Pipeline…”.a.g.m., 812.
755
756
754
306
sayılır
orandaki
yönelmiĢtir.
757
ġii
nüfusu
da
dikkate
alarak
1990‟larda
bölgeye
Ebu Musa, Büyük ve Küçük Tumb adaları konusundaki
anlaĢmazlık sebebiyle BirleĢik Arap Emirlikleri‟ni bir kenarda tutacak olursak,
Ġran‟ın Körfez bölgesi Arap ülkeleri ile iliĢkileri iyidir ve geliĢmektedir.
Körfez‟in, 1980‟lerde Ġran devriminin kısmî etkilerine maruz kalmıĢ iki Ģeyhliği
olan Kuveyt ve Bahreyn‟le yakın bağlar kurmuĢtur. Umman ve Katar‟la
iliĢkileri ise mükemmel denebilecek düzeydedir. Suudi Arabistan‟la, geniĢ bir
iĢbirliği çerçevesi oluĢturan bir güvenlik antlaĢması imzalamıĢtır. Ġran-Suudi
uzlaĢması, Ġran‟a gelecekte bölgedeki güvenlik yapılanmalarında etkinlik
imkânını da potansiyel olarak vermektedir.758
ġiiliğin Ġran‟a hâkim olmasında Safevi KızılbaĢlığı (ve Anadolu
Aleviliğinin) rolü bilinmekle birlikte, ideolojik olarak Ġranîlik ile ġiiliğin
buluĢtuğu fikrin coğrafyasında bugün ġii Araplar bulunur. Irak ġii Arapları ve
Ġran ġii Arapları bu bakımdan Ġran‟daki her siyasal olaydan etki alır ve Ġran
siyasetini de kısmen etkilerler.759 Irak‟taki ġii Araplar ile Ġran‟ın ġii Arapları
aynı dili konuĢan aynı dine inanan ve aynı mezhebe inanan insanlar
olmalarına rağmen siyasal açıdan farklılıkları mevcuttur. Irak‟ta uzun yıllar
süren Sünni merkezli Baas/Saddam çizgisinin baskıcı otoritesinin etkisi ile bu
ülke ġiilerinin, ġiiliğin merkezi olarak gördükleri Ġran‟a bağlılıklarında hiç
azalma olmamıĢtır. Siyasal/dinsel teması da hep korumuĢlardır. Irak ġiilerinin
sadece kendi güvenlikleri ve kimlikleri için Ġran‟la bağlarını korumadıkları,
hatta Ġran‟ın ġiizminin teĢviki için de çaba harcadıkları unutulmamalıdır.
Ancak Ġran ġii Arapları tarafından Panfarsizm ve Paniranizm zaman zaman
bir tehdit ve tehlike olarak algılandığından Ġran karĢıtı duygular bu toplumda
geliĢebilmiĢtir. Ġran‟daki ġii Araplar da Irak‟takiler gibi petrol bölgelerinde
yaĢarlar. Bu durum, çevrenin merkeze bakıĢı bağlamında “kaynakları
sömürülme” duygu ve düĢüncesini kamçılamıĢtır. Merkez Irak‟ta Sünni iken
757
Anoushiravan EHTESHAMI: After Khomeini; The Iranian Second Republic, (Londra-New
York 1995), 154-155.
758
759
Fariborz MOKHTARI: “”Security In The Persian Gulf: Is A Security Framework Possible?”,
American Foreign Policy Interests, 26, (2004) 1-10.”
307
Ġran‟da ġiidir. Ġki ülke Araplarını birbirinden ayıran bir diğer özellik de petropolitiğin bu psikolojik ve ekonomik etkisidir.
Ġran‟ın özellikle Hatemi döneminde körfezdeki Arap ülkeleri ve Suudi
Arabistan‟a yönelik açılımlarının sadece Arap dünyasının Irak ve Filistin gibi
ihtilaflı bölgelerinde Ġran‟ın politikalarına destek bulma amacına yönelik
olmayıp Huzistan El Ahvaz hareketinin bölgedeki ilerleyiĢinden duyulan
endiĢe olduğu da ifade edilmektedir.760
Özellikle ABD‟nin iĢgali ve sonrasındaki geliĢmelerle (özellikle
Lübnan‟daki Hizbullah-Ġsrail SavaĢı) Irak‟taki ġii Araplar arasında Ġslâmî
siyasal akım güçlenmekte, öte yandan Ġran‟daki ġii Araplar arasında
Panarabist, Anti-Fars, Anti-Ġran akım güçlenmektedir.761 Bu bağlamda,
Ġran‟daki Arap milliyetçiliğinin kendine özgü yönleri olan bir hareket olarak
geliĢtiği görülmelidir. Zira Arap milliyetçisi olan hareketler bütün bir
Ortadoğu‟da halk hareketleri olarak geliĢmezken bu hareket giderek halk
desteğine ulaĢmaktadır. Öte yandan silahlı Arap hareketleri ağırlıklı olarak
Sünni-Vehhabi karakterli iken Ġran‟daki El Ahvaz hareketi ġii Arap
toplumundan çıkmıĢtır ve bu kitleye dayanmaya çalıĢmaktadır. Ġran‟ın
Ortadoğu‟daki en önemli mevcut ve potansiyel siyasi araçlarından olan Arap
ġiiliği, Ġran ġii Araplarının gelecekteki siyasi duruĢlarından etkilenecektir.
El
Ahvaz
hareketi
bütün
takibata
ve
idamlara
rağmen
hız
kesmemektedir. Ġran CumhurbaĢkanı Ahmedinecad‟ın Ahvaz bölgesine
yapacağı birkaç geziyi son dakikada güvenlik endiĢeleriyle iptal ettiği
bildirilmektedir. Ayrıca BAFS‟ın verdiği bilgilere göre, Ġran Araplarından bazı
aĢiretlerin, Tahran tarafından petrol boru hatları ve tesislerini korumak üzere
silahlandırıldıklarını,
dolayısıyla
bunların
bütün
tesislerin
yerlerini
öğrendiklerini ve kritik bir durumda içlerinden bir kısımının bu tesislere
760
Doğan ERTUĞRUL, “”DeğiĢen Ġran (5)”, Radikal, 28.01.2007.”,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=211396 “
761
308
saldırabileceği iddia edilmektedir.762 Bu iddiayı, Ġran karĢıtı Panarabizmin
Tahran‟a bir tehdidi olarak görmek mümkündür.
Taremi, Ġran‟ın Basra Körfezi bölgesine yönelik dıĢ politikasının daha
çok içsel unsurlarla Ģekillendirildiğini belirtmektedir.763 Bu görüĢ büyük ölçüde
gerçeği yansıtır. Bu gerçeğin arkasında büyük ölçüde bölgesel güç olmaya
yönelik Paniranizm irredentizmi olmakla birlikte, Ġran‟daki ve bölgedeki Arap
gerçeğinden kaynaklanan tehdit algılamasını da görmek gerekir. Elbette bu
yaklaĢım, petrolün bölgedeki önemini dıĢlayan bir jeopolitik analiz değil,
ancak sadece petrolle izah edilemeyen siyasal gerçekliklerin varlığını
delilleyen bir değerlendirmedir.
ABD‟nin Irak iĢgali nedeniyle, Irak‟ın ġii Arapları ile Ġran arasındaki
iliĢkiler, bölgenin ilgi odağı konularının baĢı haline gelmiĢtir. Ülkenin
çoğunluğunu oluĢturan ġiiler; ideolojik bakımdan Ġran‟ın ABD karĢıtlığı ve ġii
Ġslâmcılığına, stratejik açıdan ise Tahran‟ın Irak‟taki çıkarları uyarınca; fiili
direniĢe
katılmama
ve
Ġngiltere
ile
pazarlıklı
“uzlaĢma”ya
sarılmıĢ
durumdadırlar.764 Ġran, Irak ġiilerine desteğini açıkça sürdürmekte, güney
Irak‟a ve bu bölgeye yönelik politikasına büyük miktarlarda para ayırmakta,
siyasal enerji vermektedir. Ġran‟ın Bağdat‟taki diplomatik misyonu Sadr grubu
ile yakın temas halindedir ve maddi yardımı sürdürmektedirler. Bu
diplomatların büyük kısmı Hizbullahi Devrim Muhafızları‟ndandır. Ġran‟ın Irak
ġiilerine desteği Sadr grubu ile sınırlı da değildir. Bütün ġii grupları Ġran‟la bir
Ģekilde temas halindedir. Yine her bir ġii siyasal liderin, Ġran‟la bağlantıda
olduğu bilinmektedir. ġii din adamlarının da; gerek Ġran kökenli olup yıllardır
(kimisi nesillerdir) Irak‟ta yaĢayanları, gerekse Iraklı Arap olanları Ġranlı
762
John R. BRADLEY: a.g.m., 184-185.”
764
Bununla birlikte, Nejef ve Kerbela‟daki Ġranlı din adamlarının kendilerine özgü bir ekol ve
bu anlamda Tahran ve Kum‟un sözelerini emir kabul etmeyen ayrı varlıklar olduğu
değerlendirmeleri de mevuttur. Bkz. Fariborz MOKHTARI: a.g.m., 7.” Ancak bu yaklaĢımın
geneli değil istisnai durumları yansıttığı açıktır. Zira bu değerlendirmelerin Ġran‟ın Irak‟taki
gücünü ve etkisini sınırlayan unsurlar bağlamında sıralandığı ve Irak‟taki genel fotoğrafı
yansıtma iddiasıyla ortaya atılmadığı görülür.
763
309
Ayetullahlarla ve Ġran devletinin özellikle güvenlik ve istihbarat unsurları ile
temas halindedirler. Irak Ġslâm Devrimi Yüksek Konseyi ve Dava Partisi
Ġran‟ın öncelikli müttefikleridir. 2004 yılında ABD kaynakları 10000 civarında
Ġranlının Irak‟a girdiğini rapor etmiĢlerdir. ĠĢgalci koalisyon güçlerinden kimi
kaynaklar bunların Ġran‟daki Iraklı mülteciler olduğunu iddia etse de ABD‟li
görevlilerin, Farsça konuĢan ve çok az Arapça bilenleri bile Iraklı ġii
Araplardan ayırt edemedikleri değerlendirilmektedir.765
Öte yandan genel anlamda Ġran‟daki milliyetçilikerin sadece ġii Araplar
ve Ġran Arapları bağlamında değerlendirilmesi resmin bütününü görmemizi
engelleyecektir. DıĢarıdan bakıldığında, Ġran‟ın devrim sonrasındaki siyasal
çizgisi, Tahran‟ın kontrolünü ele geçirebilecek siyasal görüĢ ve zümreler
içinde belki de Araplar‟a, Arap dünyasına ve bu dünyanın sorunlarına en
yakın olanını, temsil etmektedir. Ġran içindeki ve dıĢındaki rejim muhalefeti,
Tahran‟ı eleĢtirirken en fazla AraplaĢmakla suçlamaktadırlar. Bunun içerisine
ġii oldukları için Ġran‟ın Ģemsiyesinden istifade eden Araplar kadar Filistin ve
diğer bir kısım Sünni Arap toplumları ve bunların siyasal hareketleri
girmektedir. Filistin, tek baĢına bu bakımdan anlamlıdır. Filistin sorunu, Ġran‟a
“Ġslâmcılığının inandırıcılığı” için kuvvetli bir delil sağlamaktadır. Dahası, Ġsrail
aleyhtarlığı ile gerek içerideki Araplar‟a gerekse Arap dünyasının monarĢist
idarelerine muhalif Arap siyasal hareketlerine zihnen ve fiilen ulaĢma imkânı
sağlamaktadır. Ġsrailli araĢtırmacılar, sürekli Ġran‟ın neden “Filistinlilerden
daha fazla Filistinli olduklarını” sorgularlar. Ġsrail ile barıĢ içinde olmak isteyen
ve Ġsrail‟i tanıyan Filistinlilerin, Ġsrail ile masaya oturan Filistinlilerin, Ġran‟ın bu
konudaki menfaatlerine ıĢık tutan birer delil olduğunu iddia ederler. Mesela
David Menashri, Ġran‟ın tutumuna rağmen gerçekleĢen 1991 Madrid
görüĢmeleri ve 1993 Oslo AnlaĢması‟na iĢaret eder.766 Ancak Filistin
meselesi Ġran‟ın avucundaki bir mesele de değildir. El Fetih-FKÖ çizgisi
765
Michael RUBIN: “”Al Amarah Dispatch: Bad Neighbor”, The New Republic, 26.04.2004,
19-20.”
766
David MENASHRI: “”Iran, Israel and The Middle East Conflict”, Israel Affairs, 12, 1, (Ocak
2006), 116.”
310
Ġran‟la barıĢık bir çizgiyi temsil etmemektedir. 2007 itibarıyla süren Hamas-El
Fetih uzlaĢmazlığı bu bakımdan Ġran‟ın elini zayıflatan bir unsura dönüĢebilir.
Buradaki düğüm Ģüphesiz Lübnan‟dadır. Kilit ise Ġran-Irak SavaĢı‟nda
Ġran‟la baĢlattığı derin iliĢkileri savunma ittifakına dönüĢtüren Suriye‟dir. Ġran
için Lübnan‟lı ġiiler, Suriye‟nin Nusayri ağırlıklı idari yapısı ve Ġsrail‟i tehdit
edebilme imkânı hayatî önemi haizdir. Suriye ile ittifak, Ġran‟a zaman zaman
Türkiye‟ye karĢı izlediği politika, zaman zaman Irak‟la giriĢtiği savaĢ, zaman
zaman
da
Ġsrail
karĢısındaki
askeri
kabiliyet
bakımından
katkıda
bulunmaktadır. Bu gerçek Lübnan Hizbullahı Ġsrail arasında 2006 yılında
gerçekleĢen savaĢta o kadar açıkça ortaya çıkmıĢtır ki, Ġsrail‟in Ġran‟ın
bölgeye uzaklığından dolayı doğrudan tehdit algılamadığı yorumuna 767
katılmaya imkân yoktur.
Ġran‟ın Filistin politikası, Suriye‟deki Esad yönetiminin Arap dünyası ve
içerideki muhalifler karĢısında güçlü kalmasına da yardımcı olmaktadır. ġam,
Tahran‟ın Filistin sorunundaki tutumunu, Sünni Arap yönetimlerine bir örnek
olarak göstermekte ve Ġran‟a duyduğu güveni ifade etmektedir. Bunu da
gerek Lübnan gerekse Filistin konusunda gündemde tutmaktadır. Suriye‟nin
Sünni ağırlıklı nüfusu, ġam‟ın radikal Sünni örgütlenme konusunda daimi bir
teyakkuzda olmasını zorunlu kılmaktadır. Suriye, Ġsrail‟le savaĢ yaĢamıĢ ve
baĢkentinin Ġsrail‟e karĢı savunma derinliği zayıf bir ülke olarak otoriter bir
tutumla bu ittifak iliĢkisini sürdürecektir. Suriye‟nin Mısır ile iliĢkilerinin yerini
Ġran‟ın almasından itibaren Ortadoğunun merkezindeki siyasal sistemin
yeniden Ģekillendiği unutulmamalıdır.
767
David MENASHRI: “”Iran, Israel and…".a.g.m., 115.”
311
SONUÇ
Lewis, ortak bir kimliği ifade için kullanılan “Ġran” adının tarihi
kaynaklarda sadece efsane ve edebiyatta bulunup bunun da farklı
bölgelerden oluĢan bir coğrafyayı tanımladığını, bu bölgelerin de öncelikle
Fars, Sistan ve Horasan olduğunu yazmıĢtır.768
Ġslam Cumhuriyeti‟nin kurucusu olan Humeyni ise, Anayasanın
onaylanmasından kısa süre sonra yaptığı konuĢmada Ģunları söylemektedir:
“Bazen azınlık kelimesi, Kürt, Lor, Arap, Türk, Fars ve Beluçlar için
kullanılmaktadır. Bunlara „azınlık‟ diyemeyiz çünkü „azınlık‟, bir farklılığın
olduğunu vurgular. Oysa, Müslümanlar arasında Arap ya da Fars olsun
herhangi bir ayrım yoktur. Bunlar, Müslüman ülkelerin birleĢmesini
engellemek
isteyenlerce
ortaya
çıkarılmıĢlardır.
Bunlar,
nasyonalizm,
Paniranizm, Pantürkizm gibi Ġslamî öğretiye aykırı fikirler çıkarmıĢlardır.
Bunların hedefi Ġslâm‟ı Ġslâm felsefesini yok etmektir.”769 Humeyni‟nin bu
ifadelerine rağmen devrimin ilk yıllarında ülkenin özellikle Kuzeybatısında
etnik hareketlerin ortaya çıktığını biliyoruz. Bu hareketler Tahran‟ın iknadan
kanlı
bastırmaya
kadar
uzanan
değiĢik
vasıtalarıyla
ancak
sonlandırılmıĢlardır. Ġran, Arap ve Müslüman bir toplumu olan Irak‟la 8 yıl
boyunca savaĢmıĢ ve yüzbinlerce Müslüman insan bu savaĢta hayatını
kaybetmiĢtir. Ġran‟ın dıĢ politikasında kendisine va‟zettiği rejim ihracı görevi,
ülkenin diĢ politika enerjisini ve motivasyonunu Müslüman ülkeler üzerine
odaklamıĢtır. Gizli operasyonlar, beĢinci kol faaliyetleri, devrim provaları,
örgütler kurulması, bunlar eliyle provakatif eylemlere giriĢilmesi de hep
Müslüman toplumlarda ve ülkelerde sahneye konmuĢtur. Rejim ülkeye hâkim
768
769
Bernard LEWIS, The Multiple Identities of the Middle East, (Londra 1998), 65.
Touraj ATABAKI: “”Ethnic Diversity…”.a.g.m., 38.
312
oldukça, reelpolitik Humeynizmin ilkeleri ile uyumsuzluklar göstermiĢ ve Ġran
geleneksel dıĢ politikanın zorunluluğunu görmüĢtür. Klasik Ġran bürokrasisi
adeta, devrimcilere de dünyanın gerçeklerini kabul ettirmiĢtir. Ġran‟ın,
Müslüman hatta ġii olan toplum, ülke veya yönetimler karĢısında Hıristiyan
toplumlu, seküler ya da ateist devletlerle iĢbirliği yapması bunun en açık delili
olmuĢtur.
Bradley‟e göre, 70 milyonluk nüfusunun en fazla yarısını Fars
kökenlilerin oluĢturduğu Ġran770, milliyetçilik konusunda dünyadan izole ve bu
fikrin etkilerinden uzakta bir ülke değildir. Bu, sadece bugüne ait değil, tarihen
de sabit bir gerçekliktir. Milliyetçilik teorileri üzerine yapılan her bir araĢtırma
Ġran örneğinde yeniden düĢünüldüğünde, bu teorik pencerelerin hepsini
yanlıĢlayan ya da doğrulayan örneklere rastlanır. Ġran, farklı milliyetçilik
algılamalarının sürekli var olduğu bir coğrafyadır. Keza, millet kavramı da
Ġran‟da farklı anlamlarda kullanılabilmektedir. 1925‟ten itibaren din ve
mezhep, “Ġran milliyetçiliğini” teĢvik edici bir unsur olduğuna inanıldığı her
fırsatta siyasal güç merkezleri tarafından kullanılmıĢtır. Literatürde “Fars
milliyetçiliği” olarak kabul edilen yaklaĢım; gerek ortaya çıktığı tarihsel Ģartlar
ve ilk temsilcilerinin siyasal söylemleri, gerekse günümüzdeki örnekleri ile
milliyetçilikten daha ziyade ırkçılık içinde tasnif edilmesi gereken bir
konumdadır.
Bugün Fars milliyetçiliği olarak toplanabilecek görüĢün temsilcilerinin
düĢünce altyapılarında, Ġran‟a özgü bir yurtseverlikten çok, Batı Avrupa‟da
geliĢmiĢ
olan
Ġndo-Aryanist
ırkçılığın
değiĢik
biçimleri
vardır.
Fars
milliyetçiliği, kendisini Ġran dıĢında daha sık ve daha net ortaya koyabilmekte,
Türk ve Arap milletlerini ve tarihlerini hedef alabilmekte ise de, karikatür
olayında olduğu gibi Ġslam Cumhuriyeti içinde, hatta devlet organları ve
yetkilileri ağzıyla da çıkıĢlar yapabilmektedir. Fars milliyetçiliği buna rağmen
toplumsal mobilizasyon bakımından sıfıra yakın bir seviyededir ve Ġran
770
313
milliyetçiliği Fars milliyetçileri için bu anlamda tek geçerli araç niteliğindedir.
Bu ise, Ġran milliyetçiliğinin özellikle Arap ve Türk milliyetçileri tarafından
topyekûn Panfarsizmle özdeĢleĢtirilmesini beraberinde getirmektedir. Rejime
olan toplumsal mesafe, Fars dıĢı unsurların bu düĢünceleriyle birleĢerek
ideolojik tutamaklarını güçlendirmektedir.
Ġran‟daki milliyetçilikler içinde doğuĢ tarihi itibarıyla birbiriyle kesiĢen iki
milliyetçilik vardır. Bunlardan birisi “Ġran milliyetçiliği” diğeri ise “Azerbaycanlı
Türk milliyetçiliğidir.” Literatürde, bir kısım isimlerin hem Ġran milliyetçiliğinin
hem de Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğinin kurucularından olduğuna dair
yorumlar bulunur. Bunun nedeni Ġran‟ın en önemli dönüĢümü yaĢadığı 19.
yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl baĢında Batı‟da bulunmuĢ, Avrupa ile teması olmuĢ,
orada tahsil görmüĢ pek çok Ġranlının Azerbaycanlı Türk olmasından ileri
gelir. Bu durum Azerbaycan‟ın Ġran içindeki özel yerinden kaynaklanır.
Azerbaycan tarihsel olarak Ġran‟ın sosyal, ekonomik ve siyasi merkezi
konumundadır. Bu ağırlık merkezi, 1920‟lerden itibaren özenle güney ve
doğuya
kaydırılmaya
çalıĢılmıĢsa
da
tamamen
bu
özellik
ortadan
kalkmamıĢtır. Bugün bile, Ġran Ġslam Cumhuriyeti sisteminin güvencesi
Azerbaycan Türklerinin sisteme eklemli olarak tutulmasıyla mümkündür.
Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğinin Ġran‟daki geliĢim çizgisinde görülen
reformist seküler nitelikler, birkaç dinamikle bugün de izah edilebilir.
Bunlardan birincisi hem toprağa hem etnikliğe (Ġran özelinde Türklüğe)
dayanan bu kimliğin siyasal anlamda geliĢimi, öncelikle Ġran‟ın ancak bunun
yanında Türkiye ve diğer doğu ülkelerindeki modernleĢme ile eĢ zamanlı
olmuĢtur. Ġkincisi, Ġran‟da Azerbaycan merkezli siyasal milliyetçi hareketlerin
çıkıĢlarının merkezin ancak dinî referansla; ġiiliğin toplumsal dinamiklerine
baĢvurarak
alt
edilebilmiĢ
olmasıdır.
Ġran‟daki
milliyetçiliklere
iliĢkin
çalıĢmalarda Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğini alt-etnik milliyetçilikler içinde
değerlendirmek günümüze iliĢkin bir tasnif mecburiyetinden kaynaklanmakta
ise de Azerbaycanlıların tarihsel olarak Ġran‟da milletleĢme ve milliyetçiliğin
geliĢim süreci, devlet tecrübesi, devlet kuruculuğu ve hanedan hâkimiyeti,
314
nüfus, entelektüel geliĢim ve ekonomik etkinlik bakımlarından rolleri bu
tasnifin sınırlarını zorlamaktadır. Azerbaycanlı Türk milliyetçiliğini alt-etnik
milliyetçilikler kapsamında değerlendirmekteki tek güçlük de bu değildir. Bu
adla bağımsız bir devletin komĢu coğrafyada varolması, Azerbaycanlı Türk
milliyetçiliğinin, ana ideolojik dayanağı olan Türk milliyetçiliği fikrinin içinde
yer alması; dolayısıyla gerek ortaya çıkıĢ gerekse geç dönemlerdeki
irtibatının açık bir Ģekilde sürmesi bu anlamda akla gelen diğer iki önemli
husustur.
Kürtler, gerek Ġran‟da gerekse bulundukları diğer ülkelerde alt-etnik
gruplar olarak varolagelmiĢlerdir. Kürtçülüğün ilk örnekleri Türkiye-Ġran
sınırında ortaya çıkmıĢ ve her iki ülkeyi de etkilemiĢ ancak sonuçsuz kalmıĢ
olan aĢiret örgütlenmesine dayalı tarikat tutunumundan yararlanmıĢ giriĢimler
niteliğindedir. Siyasal Kürtçülüğün Ġran‟daki asıl örnekleri, solla birlikte
geliĢmiĢtir. Bu anlamda, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında, Stalin Rusyası‟nın
Çarlık Rusya‟dan tevarüs eden Ermeni ve Kürt kartı politikalarını yeni
araçlarla sürdürmesi Soğuk SavaĢ yıllarına damgasını vurmuĢtur. 1970‟lerin
bölgesel güç rekabeti, Kürtçülüğü doğrudan etkilemiĢ, Ġran-Irak ve ABDSovyet gerilimleri Ġran‟daki Kürtçü hareketlerin doğrudan siyasal nitelik
kazanmalarını beraberinde getirmiĢtir. 1970‟lerin bu özelliği, Kürtçülüğün
bölgedeki ağırlık merkezinin değiĢebildiğini göstermektedir. Bilindiği gibi,
Türkiye‟de dönemin anarĢi ve terör atmosferi, Kürtçü faaliyetlerin ön planda
olmadığı bir zemini ifade eder. 1980‟li yıllar, Ġran-Irak savaĢının bir taraftan
Ġran rejimini konsolidasyonu, bir taraftan da ileride sancıları çekilecek
toplumsal-ekonomik yaraların açıldığı yıllardır. Kürtçülük bu dönemde, 19791981 arasındaki Ģiddetli bastırılmanın etkisi ile bir gerileme içine girmiĢtir.
Ġran‟da Fars milliyetçiliğine dayalı Paniranizm ve bu fikrin Ġslam Cumhuriyeti
içindeki temsilcileri, Kürtçülüğü öncelikli bir tehdit değil, yedekte tutulması
gereken bir etnik karıĢtırma aracı olarak görmektedirler. Öte yandan Ġran
milliyetçisi Fars toplumunun geniĢ kesimlerinin, Kürtler‟den bu kadar emin
olduklarını söylemek mümkün olmayabilir. Türkiye‟deki PKK terörü ve Irak‟ta
ABD Ģemsiyesi altındaki Kürtçü bölgeselleĢme, Ġran Kürtlerine yeni bir
315
hareketlilik getirmiĢ ancak bu hareketlilik, Ġran‟ın ABD ile gerilimli olduğu bir
dönemde gerçekleĢmiĢtir. ABD, Irak Kürtleri üzerindeki nüfuzundan Ġran
Kürtleri için istifade etmeye çalıĢmaktadır. Öte yandan Ġran da, Irak Kürtleri
üzerinde birkaç araçla siyasal etki doğurmaktadır. Bu araçlar arasında
sınırdaĢlığın getirdiği ekonomik avantajlar, Ġran yönlendirmesindeki Ġslâmcı
Kürt silahlı gruplar, Irak ġiileri üzerindeki Ġran nüfuzu öncelikli olanlardır.
Buna rağmen Ġran‟daki Kürtçü faaliyetler siyasal ağırlıklı boyuttan askerî
ağırlıklı bir boyuta geçmiĢtir. Bu geçiĢin görece kolay olmasının gerisinde
Ġran‟ın uzun yıllar PKK terör örgütü ile sürdürdüğü iliĢkiler ve PKK
unsurlarının Ġran topraklarında bulduğu imkân ve kolaylıklar vardır.
Beluçlar, Ġran‟ın ekonomik bakımdan en geri olan bölgelerinden birinde
yaĢarlar. Farsça ile aynı dil ailesinden bir dilleri vardır ancak, dil yakınlığı
onların Tahran‟la bağlarını muhafaza eden asıl unsur değildir. Ekonomik
bağımlılık, merkez karĢısındaki ekonomik ve toplumsal geri kalmıĢlık, hâkim
Sünni kimlikleri ile aslında merkeze oldukça uzak olan Beluç toplumunun
siyasal
çıkıĢlarının
milliyetçiliğinde
sürekliliğini
ağırlık
merkezi
engellemiĢtir.
daha
geniĢ
Beluç
bir
halkının
kitlenin
var
siyasal
olduğu
Pakistan‟dadır. Buna rağmen Beluç milliyetçiliği geliĢimini günümüzde de
sürdürmektedir. Beluçlar da aĢiret merkezli toplumsal örgütlenmeye sahip
olan bir toplumdur. Günümüzde Beluç milliyetçiliği, Selefî Ġslâmcı silahlı
örgütlenmeler için iyi bir zemin olarak görülebilir. Nitekim 2000‟li yıllar,
Beluçistan‟ın Pakistan ve Güney Asya‟daki terör eylemlerinin benzerlerinin
görüldüğü yıllardır.
Araplar, Ġran‟ın bir diğer ilginç milliyetçilik örneğini vermektedirler. ġii
olmalarına rağmen, merkezin Fars eksenli tarih yazımı Arap milliyetçiliğinin
Ġran‟daki geliĢiminde önemli bir unsurdur. Irak‟taki geniĢ ġii Arap kitlesinin
tersine, Ġran Arapları içinde Tahran giderek bir karĢı cephe haline
gelmektedir. Arap milliyetçiliği, Tahran‟ın sadece Ġslâmcılığını değil, ġiizmini
de sorgulamaktadır. Eylem sıklığı bakımından Ahvaz bölgesi, Ġran‟ın etnik
milliyetçilikler bağlamında en hareketli bölgesi konumundadır. KomĢu
316
coğrafyadaki ABD ve Ġngiliz askeri varlığı ile Irak‟taki kaos bu durumu
tetikleyici bir iĢlev görmektedir. Ancak Ġran‟daki Ahvazî Arap milliyetçiliğinin
önünde teorik ve stratejik güçlükler de mevcuttur. Öncelikle, iki taraftan da
koyu renk bir ġiizm kuĢatması altındadır. Ġran‟daki Arap milliyetçiliği, seküler
bir çizgide ilerlemesi halinde toplumsal ve uluslararası destek bakımından
zararlar görebilir; öte yandan siyasal Ġslam ve ġiizmle bütünleĢmesi
durumunda da kendi ġii kitleleri tarafından anlamsız bir yerde görülecektir.
Zira ġiizmin devlet düzeyindeki her bir örneği Ġran‟da tecrübe edilmiĢ ve
edilmektedir. Batı ile iliĢkiler bu hareket için de ayrıca bir sorundur. Arap
milliyetçiliği bütün Ortadoğu‟da giderek daha fazla Batı karĢıtı toplumsal
dinamiklere dayanmaya baĢlamıĢtır. Bir diğer zorluk da Tahran‟ın en katı
tedbirleri petrolün de varolduğu bu bölgede alıyor olmasındandır. El Ahvaz
hareketi, bu zorluklara rağmen varlığını sürdürmektedir.
Ġran‟daki milliyetçiliklerin sadece birbirlerini değil, Ġran‟ın jeopolitik
çevresini de etkilediği ve bu çevreden etki aldığı açık bir gerçeklik olarak
ortadadır. Bu etkileĢim, bir taraftan milliyetçiliği açıklamaya çalıĢan
primordialist-ilkçi yaklaĢımların içe odaklı yönünü, diğer taraftan Marksist
kuramcıların doğrudan sınıfa dayalı açıklamalarını açıkta bırakan bir
boyuttur. Son yıllarda sayıları artan ve Ġran‟daki alt milliyetçiliklere ve Fars
dıĢı toplumlara odaklanan çalıĢmaların Batı kaynaklı olduğunu ve Ġran‟ı Batı
gözüyle açıkladığını iddia eden Ġran merkezli çalıĢmaların; bu milliyetçiliklerin
ortaya çıkıĢında özellikle vurguladıkları “elit” etkisi de bu bakımdan açıkta
kalmaktadır. Zira bu milliyetçilikler doğrudan entelijansiya ve elitler
aracılığıyla ithal edilen Fars merkezli devlet inĢası fikrine kıyasla daha
toplumsal olup, hatta sınırların diğer taraflarındaki toplumlarla da daha dikey
irtibatlar kurabilmiĢlerdir.
Bugün Ġran dıĢında yaĢayan Ġranlıların sayısının 5 milyon civarında
olduğu tahmin edilmektedir. Ġran dıĢındaki Ġranlıların en kalabalık olduğu
ülkelerin baĢında sayılarının 1-1,5 milyon arasındaki tahmini rakamla ABD
317
gelir.771 Bu kitlenin içerisinde eğitimli, yüksek gelir düzeyine sahip ve bilim
alanında çalıĢanların sayısı da az değidir. Tamamı Ġran‟daki rejimden
rahatsız olarak bilinen bu kitleyi temsil eden siyasal platformlar, Ġran‟a bir
ABD müdahalesine açıkça karĢı çıkmakta, bu konuda faaliyet de
göstermektedirler.772 Bunun sebeplerinden birisi çeĢitli yönleriyle Ġran
milliyetçiliği/vatanseverliği, bir diğeri böyle bir adımın Ġran‟daki rejimi
güçlendireceği düĢüncesi, bir baĢka nedeni de Ġran‟daki mevcut ve potansiyel
muhalefetin bundan zarar göreceği endiĢesidir. ABD‟de yaĢayan Ġranlıların iki
ülke arasındaki iliĢkilerin bir savaĢ hali alması durumunda zor bir siyasal ve
sosyal konum içinde olmaktan endiĢelenmeleri de bir diğer sebeptir. Zaman
zaman da ABD içindeki Ġranlıların içinde Ġran lehine eylemlerde bulunabilecek
çok sayıda insan olduğunun vurgulanması ise iĢi zorlaĢtıran baĢka bir
boyuttur.
Ġran, bugün itibarıyla, sivil toplum olarak ifade edilen organize
kuruluĢların da Ġran milliyetçiliği fikrini merkez aldığı bir ülkedir. Gerek dinî
aydınlar
gerek
laik
olan
ve
olmayan
araĢtırmacılar,
yazarlar
ve
akademisyenler gerekse diğer kabul edilmiĢ, resmi izinlerle faaliyet sürdüren
tüzel kiĢiliklerin tamamına yakını Ġran milliyetçiliğinin tarihsel kökleri fikri
irtibatlıdırlar. Faaliyet ve üretimleri özellikle Hatemi dönemi ile artan ve Ġran
sivil toplumunun tartıĢtığı kadın, velayet-i fakih, gençlik vb. konuları iĢleyen
dinî aydınlar olarak bilinen zümre Cebhe-ye Millî çizgisinin siyasal izlerini
771
Bkz. http://www.farsinet.com/pwo/diaspora.html. Buradaki veriler 1996 yılına ait olup
doğrulukları tartıĢmalı olsa da ABD‟nin Ġran dıĢındaki en kalabalık Ġranlı kitlesine sahip
olduğu kesindir. Kaynakta, Türkiye için verilen 800.000 rakamı muhtemelen Ġran‟dan Batı‟ya
geçiĢ imkânı arayanları da kapsayan abartılı bir rakamdır. Körfez emirlikleri ve BAE‟deki
Ġranlıların sayısı ile Norveç, Ġsveç ve Kanada‟daki sayının arttığı ifade edileblir.
772
Bkz. Trudy RUBIN: ““Why U.S. Needs to Sit Down With Iran?”, The Philadelphia Inquirer,
6.5.2007,
http://www.niacouncil.org/index.php?option=com_content&task=view&id=757&Itemid=2.”
318
taĢır.773 Bu çizgi için de Ġran‟a özgü Ġslâm anlayıĢı ve ġiilik temelinde olduğu
ifade edilen Ġran milleti fikri esastır.774
Ġran Meclisi‟ne bağlı Ġslâmi Meclis AraĢtırma Merkezi, 2005 yılındaki
raporunda, eğer ülkedeki azınlıkların ihtiyaçları tam olarak karĢılanmazsa,
yakın zamanda iki önemli sorunla karĢılaĢılacağını beyan etmiĢti. Bunlardan
birincisi iĢsizlik sorununun gençleri etnik hareketlerle beraber Tahran
aleyhine çevirmesi; ikincisi ise, sınır bölgelerinde yaĢayan Ġran toplumlarının
(Azerbaycanlı Türk, Arap, Kürt, Türkmen, Beluç) bu sınırların diğer
taraflarındaki ülkeler üzerinden manipüle edilmeleri olarak sıralanmıĢtı. 775
Hosrohavar, Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin “ülke azınlıklarının varlıklarını
ve onların haklarını tanımaması halinde ülke bütünlüğünü sağlamakta
zorlanacağını” yazmıĢtır.776 Farhi‟ye göre de, Ġran‟ın geleneksel “ulusal”
sorunu bir “etnik” sorun haline dönüĢmektedir ve etnik/kültürel konuların
günlük politikanın dıĢında tutulması daha fazla sürdürülemez. 777
Ġran‟ın genç nüfusu ve özellikle internetin etkilerinin de ihmal
edilmemesi gerekmektedir. 1990‟ların ikinci yarısından itibaren, zevkleri,
beklentileri ve değerleri devletinkilerle büyük ölçüde ayrılmıĢ olan kalabalık
bir genç kitlenin yetiĢtiği, bu gençliğin, muhalif ve/veya farklı seslere çok daha
773
Ġran‟da sivil toplumun son 10-15 yılına iliĢkin bir değerlendirme için Bkz. Mehran
KAMRAVA: “”The Civil Society Discourse in Iran”, British Journal of Middle Eastern Studies,
(2001), 28, 2, 165-168.”
774
“Dini aydınlar” ya da Farsça‟daki ifadesiyle “roĢanfikran-e dini” akımının rejime, dine,
milliyete ve Ġran‟ın geleceğine iliĢkin fikirleri için Bkz. Mahmoud ALINEJAD: “”Coming to
Terms with Modernity: Iranian Intellectuals and the Emerging Public Sphere”, Islam and
Christian-Muslim Relations, (2002), 13, 1, 30.” Cephe-ye Milli‟nin devrimdeki yeri ile ilgili
olarak Bkz. Farhad KHOSROKHAVAR: “”The Islamic Revolution In Iran: Retrospect After A
Quarter Of A Century”, Thesis Eleven, 76, (ġubat 2004), 72.”
775
776
777
Farideh FARHI: a.g.m., 14”
319
rahat ulaĢabildiği bilinmektedir. Rejimin meĢruiyetinin daha fazla sorgulandığı
bir siyasal-toplumsal ortamda internetin etkisi büyük olmuĢtur.778
Birinci Dünya SavaĢı‟ndan sonra Ġran‟ın batı komĢusu olan Osmanlı
Devleti‟nin parçalanmasına rağmen Ġran‟ın toprak bütünlüğünü büyük ölçüde
korumasını,
Atebeki,
büyük
ölçüde
BolĢevik
devriminin
etkilerine
bağlamaktadır. Ona göre bu geliĢme sadece Rusya‟nın güneye doğru
ilerleme emellerine ara vermekle kalmayıp Batı‟nın merkezi, güçlü ve birleĢik
bir Ġran arzulamasını da kamçıladığı için böyle olmuĢtur. Zira Komünizm
Batı‟ya yönelik yeni bir tehdit olarak bu dönemden itibaren belirmeye
baĢlamıĢtır.779 Atebeki‟nin bu görüĢlerini iki unsur ile desteklemek gerekir.
Bunlardan birisi Avrupa tarzı ulus inĢasının mayası olarak görülen Fars
milliyetçiliğinin geliĢtirilmesi bir diğeri ise petroldür. Petrolün Batı‟nın hayati bir
ihtiyacı olduğunun iĢaretleri alınmaya baĢlandığında Ġran bir anda ABD,
Ġngiltere, Rusya ve Almanya‟nın mücadele arenasına dönüĢecektir. Bu
devletler sadece imtiyaz ve ticari menfaatleri değil, ileride görmek istedikleri
Ġran‟ın fikri temellerini üzerinde de mücadele sürdürmüĢlerdir. Ġran‟a iliĢkin
uluslararası politik mücadele petrolün keĢif ve üretimindeki artıĢla daha da
artmıĢ ve gerek Fars ve Ġran milliyetçilikleri gerekse çevre milliyetçilikler
olarak
değerlendirebileceğimiz
diğer
milliyetçi
hareketlerde
etkiler
doğurmuĢtur. Bununla birlikte, Ġran‟daki bu alt-etnik milliyetçilikleri doğrudan
dıĢsal etkilerle ortaya çıkmıĢ olgular olarak görmek eksik bir yaklaĢım
olacaktır. Özellikle Arap ve Türk milliyetçilikleri Ġran‟dan bağımsız olarak
geliĢme alanları olan, Tahran‟ın uluslararası sistemle iliĢkilerinden bağımsız
olarak doğmuĢ milliyetçiliklerdir.
Ahmadi de, etnik çatıĢma, etnik kimlik ve etnik milliyetçiliğin oluĢma ve
geliĢmesinde uluslararası politikanın rolünün literatürde ihmal edildiğini, bu
ihmalin hem uluslararası iliĢkiler hem de etnik çalıĢmalarda sözkonusu
778
Seyed Masoud Mousavi SHAFAEE, “”Globalization and Contradiction Between the
Nation and the State in Iran: the Internet Case”, Critique: Critical Middle Eastern Studies,
(Sonbahar 2003), 12, 2, 189-195.”
779
Touraj ATABAKI: ”Ethnic Diversity…”.a.g.m., 28.
320
olduğunu belirtmektedir.780 Ona göre Napolyon‟dan itibaren Ortadoğu‟ya
önemli bir Batılı dıĢ müdahale sözkonusudur. Ahmadi, Carl Brown‟a atıfla,
bunun 18. yüzyılda “Doğu Sorunu”nun (Eastern Question-Question d‟Orient)
baĢlangıcıyla Batı‟nın Ortadoğu‟da etnik kimlikler yaratma vb. politikalarının
da baĢladığını belirterek, konuyu temelde Osmanlı Devleti‟nin parçalanması
sürecini anlatarak incelemektedir. Ġran konusunda ise Richard Cottam‟a
atıfla, ancak Musaddık dönemine ve Ġngiliz-Rus (Kısmen de Alman)
rekabetine geldiğinde örnekler bulabilmektedir.781
Hamid Ahmadi‟nin uluslararası politika ve etnik milliyetçilik arasındaki
bağa iliĢkin değerlendirmelerine büyük ölçüde katılmak mümkündür. Ancak
Ahmadi, bu analizin sonuç cümlesindeki ifadesiyle de Fars-Ġran merkezli
bakıĢ açısını ortaya koymaktadır. Ġfade Ģöyledir: “Arap, Ermeni, Azeri, Kürt,
Türk ve Beluç milliyetçiliklerinin ortaya çıkıĢında dıĢ güçlerin ve uluslararası
entelijansiyanın rolü kolaylıkla görülebilir.” Ancak Ahmadi‟nin de baĢvurduğu
Richard Allen ve George Antonius gibi yazarların belirttiği gibi 782 Batı‟nın
etnik kimlikler ve bölünmeler yaratma politikasının en belirgin ve en verimli
uygulama alanının öncelikle Ġran değil Osmanlı ülkesi olması bir yana, dıĢ
etkilerle oluĢtuğu ifade edilen milliyetçiliklerin arasında Fars milliyetçiliğinin
olmaması dikkat çekicidir. Oysa Ġran‟daki bu milliyetçiliklerden önce
uluslararası politik geliĢmelerin etkisi ile öncelikle Ġndo-Aryanist Fars
ırkçılığının devletleĢtirildiği unutulmamalıdır.783
Akbar Aghajanian, Ġran‟da etnik gruplar arasındaki eĢitsizlikleri
incelediği
çalıĢmasında
“Ġran‟ın
farklı
etnik
ve
dinsel
toplumlardan
oluĢtuğunu” belirtmektedir. Etnik gruplar arasında Türkleri, Kürtleri, Arapları
780
Ahmadi; Abdul Said, L. R. Simmons, F.L. Sheils, Astri Shurke ve Lela G. Noble gibi
yazarların, dıĢ güçlerin/etkilerin etnik çatıĢmalardaki rollerini incelemekle beraber, doğrudan
etnik kimlikler yaratmalarını ihmal ettiklerini yazmaktadır. Hamid AHMADI, a.g.e., 213.
781
Konu, Musaddık döneminde Sovyetler‟in Türkmenleri, Ġngilizler‟in Bahtiyarileri,
Almanlar‟ın da KaĢkayileri desteklemeleri ile örneklendirilmiĢtir. Hamid AHMADI, a.g.e., 214216.
782
783
321
ve Beluçları saymaktadır. Ahmadi ise onu, etnik gruplar arasındaki ayrımda
dinin yerini tespit etmemekle tenkit etmiĢtir. Ahmadi, Farhad Kazemi‟nin
“Ethnicity and Iran Peasantry” baĢlıklı çalıĢmasını da benzer bir açıdan;
“Ġran‟da etnik olanın aslında ne olduğu sorusunu sormamakla” eleĢtirmiĢtir.784
Hamid Ahmadi‟ye göre Menashri‟nin dinsel azınlık tanımının içine Sünni
toplumları katmaması, onları etnik grup olarak tanıması sadece Ermeni,
Yahudi, ZerdüĢti ve Bahaileri dinsel azınlık sayması da bir eksikliktir. David
Menashri ise, “Ġran‟ın 25 asırlık siyasi tarihi olan birleĢik bir varlık olarak
sunmanın sadece bir mit olduğunu” belirtmiĢtir.785 Nihayet Hamid Ahmadi,
Ġran‟daki farklı ırksal ya da kültürel özelliklere sahip etnik grupların varlığını
tarihi bir gerçeklik olmaktan birer ruh haline indirmektedir. Tezinde de bu
sebeple bu grupları ifade etmek için kabile/aĢiret kavramını kullandığını
belirtmiĢtir.786 Ancak sadece isimlendirmede yapılan bu değiĢiklik nasıl olur
da aynı kavramı kastederken kavramın içeriğini bir “ırksal bağ”dan bir “ruh
haline”
dönüĢtürür?
Ahmadi,
kabile/aĢiret
kavramı
yerine
etnisitenin
kullanılmasının ileride bu grupların ayrı birer millet olmalarına ve kendi
devletlerini kurmalarına imkân tanıyacak ayrı bir statü sağlamasından da
rahatsız olmaktadır.
Gerçekte, bir kimlik, hak ve demokratik özgürlükler meselesi olarak
Ġran‟da “millîlik” sorunu, modern bir sorun olup kökleri Rıza ġah (Birinci
Pehlevi, 1926-1941) dönemine gider. Bu dönemde, zor kullanılarak, ülkesel
merkeziyetçilik ve tek bir Ġranlı ulusal kimliğinin oluĢumu sağlanmaya
çalıĢılmıĢtır. Kısa bir suskunluk devrinden sonra yeniden baĢlayarak 1979‟a
kadar devam etmiĢtir. Aynı amaçla benzer yöntemlerin 1979 devriminden
sonra da Kürt ve Türkmen bölgelerinde de uygulandığını görülmüĢtür.
Farhi‟ye göre, aslında burada yapılan da, daha önce olduğu gibi, tek bir Ġran
784
David MENASHRI: “”Khomeini‟s Politics Towards Ethnic and Religious Minorities”, (Der.)
Milton J. Esman ve Itimar Rabinovich, Ethnicity, Pluralism and State in the Middle East,
Ithaca: Cornell University Press, 1988, 215.”
786
785
322
ulusu yaratmak için Ġslâm‟ın uluslaraĢırılığının kullanılmasıdır.787 Targhi‟ye
göre ise Ġran‟ın bir coğrafi vücut (geo-body) olarak ortaya çıkıĢı, küresel
ölçekte millî devletlerin ortaya çıkmaları ve ulusal sınırların uluslararası
boyutta belirlenmesi süreciyle eĢ zamanlıdır. Targhi, Gülistan (1813),
Türkmençay (1828), Erzurum (1823 ve 1847) ve Paris (1857) anlaĢmaları ile
belirlenen sınırların Ġran‟a bir anlamda dayatılmıĢ olmasını bunun bir delili
olarak kabul eder.788
Etnik temele dayanmayan siyasal grupların da, merkezi hükümete
karĢı mücadelede daha güçlü olmak için etnik konu ve sorunları kullandıkları
Fars milliyetçilerinin, Ġran‟daki Fars dıĢı milliyetçilikleri izah etmek üzere
kullandıkları argümanlardan biridir. Buna göre Ġran‟ın, Gorgan, Huzistan,
Azerbaycan, Belucistan ve Azerbaycan gibi Fars olmayan eyaletlerinde,
Fedayin-e Halk, Peyker ve Mücahidin-e Halk (Halkın Mücahitleri) gibi sol
örgütler önemli taban bulabilmiĢlerdir. Bu örgütlerin Fars ağırlıklı olmalarına
rağmen bu bölgelerde faal olmaları, bunların kırsal bölge çiftçi sorunlarını
taban sağlama amacıyla kullanmalarından ileri gelmektedir. Bu konuda
özellikle Fedayin-e Halk‟ın Türkmensahra‟daki ġura-ye Çeriki (Kırsal Konsey)
faaliyeti ve bazı sol grupların Türkmensahra için otonomi talepleri örnek
gösterilmektedir.789 Ancak iĢin tersinden bakıldığında da asıl kullanılanın bu
ideolojik hareketler olduğu, bu ideolojik muhalif hareketlerin, etnik hareketlere
merkezde ve siyasetin odağında ses duyurma imkânı verdiği belirtilebilir.
Ġranlı
akademik
araĢtırmacı
Alinejad,
Ġran‟da
reformistlerle
muhafazakârlar arasındaki çatıĢmanın reform olarak ifade edilen fikrin
merkezindeki hususu örtmemesi gerektiğine iĢaretle, Hatemi‟nin hareketinin
modernite ile bir çeĢit anlaĢma ve bir anlamda ulus devlet inĢası olduğunu
iddia etmektedir. Buna göre, Hatemi‟nin platformu, Ġran Anayasasını dinî ve
milliyetçi bir biçimde okuyanlardan oluĢmakta, bu hareket seküler sivil
787
Mohamed TAVAKOLI-TARGHI: a.g.m., 176
789
788
323
toplumculardan, “Ġslâm devletinin cumhuriyet değerlerini öne çıkararak
ayrılmaktadır.”790
21. yüzyılın baĢında bulunduğumuz bu dönemde, Ġran kendisini
geleneksel bir ulus-devlete dönüĢtürme çabası içindedir. KomĢu ülkelere
Ġslâmî devrim ihraç etmeyi amaçladığı 1980‟lerdeki, hatta 1990‟ların
baĢındaki devrimci aktör rolünün aksine, bugün Körfez bölgesindeki siyasî
statükonun sürmesi yönünde belirgin bir tercihte bulunmuĢtur. Ġran için
öncelik iç bütünlüğü ve rejimin devamını sağlamaktır. Ancak Ġran, bunun
sadece rejimin küresel ve bölgesel iddialarıyla ve bunun içeride sağlayacağı
totaliter avantajlarla gerçekleĢtirilebileceğini düĢünmektedir. Ahmedinecad‟ın
CumhurbaĢkanı seçilmesinin bu anlamda bir stratejik müdahale ile olduğu
yorumu da bu noktada akla gelmektedir.791 Nitekim Ġran‟ın ġiizmi öne çıkaran
köktenci dıĢ politik çıkıĢları ve nükleer enerji konusundaki tutumu, içeride
yeni bir bütünleĢmenin, dıĢarıda ise devrim ihracından çok, stratejik
kazanımların hedeflendiğini göstermektedir. Ġranlı birçok yetkili, “Hiçbir Ġranlı
yöneticinin kabul edemeyeceği uranyum zenginleĢtirmekten vazgeçilmesi
yönündeki taleplerinde ısrar etmekle bir yere varılamayacağını; böyle bir
talebi, bugünkü yöneticiler kabul etse dahi, yerlerinde bir gün dahi
kalmalarına halkın ve devletin diğer birimlerinin müsaade etmeyeceğini,
onların yerine gelecek olanların da derhal nükleer silahları geliĢtirme yoluna
gideceklerini” hatırlatmaktadırlar.792
Browne‟a göre 2003 yılı ABD ulusal güvenlik stratejisi, Ġran‟ı, önemli
bir yanlıĢ yaparak Bush‟un ulusal güvenlik anlayıĢının ana sütunları olan
terörizm ve kitle imha silahları arasında değerlendirmiĢtir. Amerikan
790
Mahmoud ALINEJAD: “”Coming to Terms with Modernity: Iranian Intellectuals and the
Emerging Public Sphere”, Islam and Christian-Muslim Relations, (2002), 13, 1, 30.”
791
Osman Metin ÖZTÜRK: "“Ġran‟daki CumhurbaĢkanlığı Seçiminin Sonucu Üzerine
Yorumlar”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran
Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 445-456.”
792
Mustafa KĠBAROĞLU: “”Ġran‟ın Nükleer Programı: Aktörler ve Etkileri”, Osman Metin
ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri, (Ankara
2006), 112.”
324
kamuoyu, Ġran‟ın fundamentalist niteliği konusunda birleĢse de Irak ve
Afganistan‟daki tecrübelerden sonra Ġran konusunda çok daha parçalı bir
görüntü vermektedir. Dahası Ġran konusunda ABD politikası kabullenme ve
güç kullanımı arasında sıkıĢmıĢtır. Bu da, bir tarafta zayıflık delaleti
göstermekle, diğer tarafta hukukun üstünlüğü ve barıĢa dayalı bir uluslararası
sistemin mimarlığına gölge düĢürmek arasındaki sıkıĢmıĢlık demektir. Ġran
konusunda keskin bir ABD politikası baĢarılı olamayacaktır. Nükleer enerji
konusunda, barıĢçı olması kaydıyla Ġran‟a aralık kapı bırakılmalı, silah
transferi konusunda Rusya, Pakistan ve Çin uyarılmalı, nükleer bir Ġran
düĢman kategorisinden çıkarılmalıdır. Ġsrail konusunda iki devletli bir yapıya
razı edilmeli, Irak‟ta ve kısmen Afganistan‟da ġii nüfusların sorunlarının
çözümüne katkısı sağlanmalıdır. Bu sonuncunun yapılması, Ġran‟ı kurulacak
yeni düzenlerle de irtibatlı tutmaya yarayacaktır. Ġran‟da reform teĢvik edilmeli
ancak bu Amerikan malzemeleriyle değil, Avrupalı dostlar kanalıyla, Ġslâmî ve
yerli sivil gruplar üzerinden yapılmalıdır.793
Browne‟ın tavsiyeleri ABD dıĢ politika karar mekanizmalarında kabul
görsün ya da görmesin, ABD‟nin Ġran‟a Irak tarzı bir müdahalede bulunması
zaten gerçekçi bir tahmin olmayacaktır. Ancak Ġran içindeki siyasal
geliĢmelere uzak kalması mümkün değildir. Uluslararası çapta haber ve
yorum kaynakları takip edildiğinde Ġran‟ın daha çok Ortadoğu‟daki adımları,
siyasal dili ve nükleer faaliyetleri üzerinde odaklanıldığı dikkat çekmektedir.
Oysa Ġran içinde oldukça hareketli ve kaynakları bakımından taĢıdığı
çeĢitlilikle ender görülecek bir siyasal ortam olduğu görülecektir. Bugün, Ġran
içindeki
hareketler
sadece
reformistler-muhafazakârlar
biçimindeki
indirgemeci düzeyde analiz edilememektedir. Son birkaç yılda Ġran‟da
merkezin artan baskılarına rağmen etnik hareketlilik de had safhadadır.
Türkiye-Ġran-Irak sınırının kesiĢtiği bölgeye yakın kısımlarda PJAK unsurları
ile hükümet güçleri arasında çatıĢmalar olmakta, Beluçistan bölgesinde klasik
kaçakçılık faaliyetleri yerini rehin alma ve bölgedeki güvenlik birimlerine
793
Bkz: Brian L. BROWNE: “”Iran: A Path to…”.a.g.e.
325
saldırılar düzenleme biçimine dönüĢmektedir. Hoy‟dan Kerec‟e hatta
Tahran‟a kadar Azerbaycan hareketi, 1990‟lardan itibaren geliĢen milliyetçi
bir bilinçlenme içindedir. Mayıs 2006 olayları bunun mobilizasyon kabiliyeti de
olan bir hareket olduğunu, dahası, sadece Azerbaycan bölgesini değil
doğrudan Tahran‟ı ve ülkenin genelini etkileyecek potansiyelde olduğunu
ortaya koymuĢtur. Kimilerine göre bu olaylar, ABD‟nin Ġran konusundaki
planlarını gözden geçirmeleri zorunluluğunu doğurmuĢtur. El Ahvaz hareketi,
Huzistan‟ı ülkenin en güvenliksiz bölgelerinden biri durumuna getirmiĢtir.
Arap milliyetçiliği, çevreden etki alan ancak kendine özgü dinamikleri olan
silahlı bir hareket biçimine dönüĢmüĢtür.
19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl baĢında Türkiye-Ġran iliĢkilerinin öncelikli
güvenlik boyutunu sınır güvenliği meselesi oluĢturmuĢtur. Dağlık sınır
bölgesinde kaçakçılık ve eĢkıyalık tarihsel sorunlar halindeydi. Ancak Birinci
Dünya SavaĢından hemen önceki dönemden baĢlayarak Ġngiltere ve Rusya
tarafından bölgede siyasal sorunlar yaratılmaya baĢlandı. Dönemin küresel
rekabeti ve bölgede petrolün keĢfi, Osmanlı ve Kacar ülkelerini zayıflatma
siyasetini sahneye koydu. Simko Ağa (Ġsmail Smitko), ve Celolar gibi
isyanlarla Ermeni ve Asurilerin Türkleri kırım hareketleri Birinci Dünya SavaĢı
sonrasında Türkiye-Ġran iliĢkilerinin güvenlik boyutunun ana merkezini
oluĢturdu. 1925‟ten itibaren sınır düzenlemeleri ve Atatürk‟ün Rıza ġah‟la
mutabakatıyla
risk
zayıflatılmıĢtı.
Ġkinci
Dünya
SavaĢı
sonrasında,
Azerbaycan‟ın, Soğuk SavaĢın baĢladığı bir coğrafya haline gelmesiyle
bölgede yeni güvenlik sorunları ortaya çıkmıĢtı.
1960‟larda iki ülke iliĢkileri bakımından Irak toprakları daha önemli bir
güvenlik meselesi haline geldi. 1970‟lerde Ġran‟ın Irak‟la içine girdiği siyasal
çatıĢma, 1975 Cezayir AnlaĢmasıyla dondurulmuĢtu. Ancak 1979 devrimi ve
Ġran-Irak SavaĢının baĢlamasıyla, Ġran-KDP iliĢkileri, Kuzey Irak‟taki nüfuz
mücadelesi ve petrol güvenliği konuları Türkiye-Ġran iliĢkilerini etkiledi. EĢ
zamanlı olarak Ġran‟ın rejim ihracı politikası da bir güvenlik sorunu haline
geldi. Ancak bu konudaki yoğunluk Ġran-Irak savaĢı sonrasında arttı.
326
Türkiye‟deki siyasi cinayetler ve Hizbullah faaliyetleri 1990‟ların ikinci
yarısında Türkiye-Ġran iliĢkilerine damgasını vurdu. Ancak 1990‟larda ikili
iliĢkilerin güvenlik boyutunda en önemli sorun Ġran-PKK iliĢkileri oldu.
Sovyetler Birliği‟nin dağılması ve Azerbaycan‟ın bağımsız olmasını Ġran‟ın
tehdit algılaması bakımından bu geliĢmelerle birlikte okumak gerekmektedir.
1998 yılındaki Adana Mutabakatı, Lübnan ve Bekaa‟dan kaynaklanan SuriyeĠran iliĢkileri nedeniyle Türkiye-Ġran iliĢkilerine de olumlu yansıdı. 2000‟li yıllar,
Ġran‟ın Türkiye politikasında yeni değerlendirmeleri zorunlu kıldı.
Ġran‟ın Türkiye ile rekabeti, Ġran‟ın Türkistan ve Kafkaslar‟a yönelik
politikasında temel belirleyenlerden biri olarak kabul edilmiĢtir. Ancak bu
rekabetin somut boyutları tam olarak anlaĢılamamaktadır. Mesbahi‟ye göre,
bu rekabet zarar verici olmaktan çok, nazik bir rekabettir. Bunda, Sovyet
ardılı ülkelerin bu ikisi arasında bir tercih yapmamaya çalıĢmalarının yanı sıra
Rusya‟nın eskiden gelen ve ABD‟nin de giderek artan etkinliğinin iki aktörce
kabulünün de etkisi vardır.794
Bugün iki ülke arasındaki sıcak konular arasında rejim ve propaganda
önemini korumaktadır. Ancak içeriği yeni rekabet unsurları ile geliĢmiĢtir.
Irak‟ın ve Türkiye‟nin jeopolitik rekabeti, 1990‟lardaki coğrafyadan, yani
Kafkasya ve Türkistan‟dan Ortadoğu‟ya kayabilir. Bunun iĢaretleri Irak‟ta
görülmektedir. Irak bir rekabet alanı olduğu kadar bir iĢbirliği alanı olarak da
görülmelidir. Fakat iki devletin Irak‟tan algıladıkları tehdit ve Irak‟ta gördükleri
fırsatlar sadece dönemsel örtüĢme içerisindedir. KarĢılıklı güven sorunu tarihi
bir gerçeklik olarak varlığını korumaktadır. Güney Azerbaycan meselesi
Türkiye için bugün, acil ve öncelikli bir konu olarak görünmemektedir. Ancak
ortada hızla geliĢen bir siyasal Türk milliyetçiliği hareketi bulunmaktadır ve
Türkiye‟den siyasal beklentiler vardır. Türkiye‟de ise sadece devlet değil,
toplum sivil kuruluĢlar ve hatta milliyetçi siyasal örgütler de konuya iliĢkin bilgi
eksikliği
794
içindedirler.
ABD‟nin
Mohiaddin MESBAHI: a.g.e., 125-126.”
bölgede
izlediği
siyaset,
Türkiye‟deki
327
milliyetçiliği daha fazla ABD karĢıtı yapmıĢ, geniĢ toplum kesimlerinde bölge
ülkelerinin siyasal merkezlerinin ABD‟nin doğrudan tehdidi altında oldukları
kanaati hâkim olmuĢtur. Bu gerçeklik ayrıntıları okumayı engellememelidir.
Gerçekte, Ġran dâhil bölge ülkelerinin tamamı, değiĢik düzeylerde ABD ile
temas halinde özgün siyasetlerini kurmaktadırlar. Üstelik Güney Azerbaycan
ve
Ġran‟ın
geleceği
meselesi,
Türkiye‟nin
uzaktan
izleme
lüksünün
bulunmadığı bir meseledir. Ġran‟daki milliyetçiliklerin her biri dikkatle ve
düzenli olarak takip edilmelidir. Türkiye, bölgede geleneksel olarak istikrardan
ve özellikle de Ġran ile iliĢkilerdeki istikrardan yana politikasını sürdürmelidir.
Ancak bu, varolan siyasal geliĢmelerin görmezden gelinmesi anlamına
gelmemelidir. Terör ve göç sorunları çatıĢma ve milliyetçi hareketlerle
karĢılıklı etkileĢim içinde hususlar olup Türkiye‟nin güvenliğini doğrudan
ilgilendirirler. Ġran‟ın özellikle Türkiye‟ye komĢu “Batı Azerbaycan” eyaleti, bu
anlamda dikkatle takip edilmelidir. Irak‟ın kuzeyinden güney Kafkaslar‟a
uzanan bu stratejik hat, Türkiye‟nin 21. yüzyılda baĢlıca güvensizlik
kaynağına dönüĢebileceği gibi doğu sınırının güvenliğinin garanti altına
alınacağı bir zemini de oluĢturabilir.
328
KAYNAKÇA
Kitap ve Makaleler
ABDOLLAHZADEH, Ezzat. “Relations Between Iran & the Azerbaijan &
Armenian
Republics”,
Kayhan,
(5
Ağustos
1995),
12,
(http://www.netiran.com/Htdocs/Clippings/FPolitics/ 950805XX FP01.html)
ABRAHAMIAN, Ervand. ”Oriental Despotism: The Case Of Qajar Iran”
International Journal of Middle East Studies, 5, 1 (1974).
ACODANĠ, MaĢallah. MeĢrute-i Ġrani, Akhtaran Yayınları, 3. baskı, Tahran,
2004 (1383 H.ġ.)
AEGLETON, William. 1946 Mehabad Kürt Cumhuriyeti, Çev. M. Emin
Bozarslan, Koral Yayınları, 1990.
AFARY, Janet, Kevin B. ANDERSON, Foucault And The Iranian
Revolution: Gender And The Seductions Of Islamism, Chicago
Üniversitesi Yayınları, Londra, 2005.
AFKHAMI, Amir Arsalan. ”The Sick Men Of Persia: The Importance of Illness
as a Factor in the Interpretation of Modern Iranian Diplomatic History”,
Iranian Studies, 36, 3, (Eylül 2003), 339-352.
AFġAR, Ġrec. Zeban-e Farsi Der Azerbaycan I ve II, Mahmut AfĢar
Yayınları, Tahran, 1989.
AHAVĠ, ġahruh. Ġran’da Din ve Siyaset: Pehlevi Devrinde Ulema-Devlet
ĠliĢkileri, Çev. Selahattin Ayaz, YöneliĢ Yayınları, Ġstanbul, 1990.
AHMADI, Hamid. The Politics of Ethnic Nationalism in Iran, Carleton
University, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ottawa-Ontario, Kanada, ġubat
1995.
AHMED, Vügar. M.C. PiĢeveri; Heyatı, Mühiti ve Yaradıcılığı, Bakü, 1998.
AHRARI, M. Ehsan. “Iran, China and Russia: The Emerging Anti-US Nexus”,
Security Dialogue, 32, 4, (2001), 453-466.
AKBARI, Alireza. ”Security Considerations and Iran-Russia Cooperation”,
Amu Darya-The Iranian Journal of Central Asian Studies, (Ġlkbahar,
2001), 6, 8, 83-109.
329
AKTAġ, Cihan. Dünün Devrimcileri Bugünün Reformistleri: Ġran’da
Siyasal Kültürel ve Toplumsal DeğiĢim, Kapı Yayınları, Ġstanbul, 2004.
AKYOL, Taha. Osmanlı’da ve Ġran’da Mezhep ve Devlet, Milliyet Yayınları,
Ġstanbul, 1999.
ALINEJAD, Mahmoud. ”Coming to Terms with Modernity: Iranian Intellectuals
and the Emerging Public Sphere”, Islam and Christian-Muslim Relations,
(2002), 13, 1, 25-47.
AMIR, Alireza Dr., Nazmi AFSHAR. “South Azerbaijan and Iranian Turks”,
Report to the Center for Strategic International Studies, Washington DC.
ANDERSON, Benedict. Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve
Yayılması, Metis Yayıncılık, Ġstanbul, 1995.
ARFA, Hasan. The Kurds: A Historical and Political Study, Londra, 1966,
Oxford.
ARVASĠ, S. Ahmet. Doğu Anadolu Gerçeği, Boğaziçi Yayınları, Ankara,
1992
ARMAOĞLU, Fahir. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi; 1914-1990, Cilt I. 1914-1980,
ĠĢ Bankası Yayınları, Ankara, 1994.
ASHTIANI, Ali. ”Cultural Formation in a Theocratic State: The
Institutionalisation of Shiism in Safavid Iran”, Social Compass, (1989) 36, 4,
481-492.
ASLANLI, Araz. “Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu”, Avrasya Dosyası,
7, 1.
ATABAKI, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and The Struggle For Power in
Iran, I. B. Tauris Yayınları, Londra, 2000.
…………. Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in the Twentieth-Century
Iran, I. B. Tauris Yayınları, Londra, 2003.
…………. Ethnic Diversity and Territorial Integrity of Iran: Domestic Harmony
and Regional Challenges”, Iranian Studies, 38, 1, (Mart 2005), 23-44.
AYDIN, Mustafa. New Geopolitics of Central Asia And The Caucasus:
Causes Of Instability And Predicament, SAM Papers, Ankara 2000.
AZERĠ, Ali. Azadistan Devleti ve ġeyh Muhammed Hıyabani, Yayına
Hazırlayan: Seyfettin Altaylı, Ankara, Yayın tarihi yok.
330
BAKHTIARI, S. Complete Atlas of Gitashenasi, Gitashenasi Yayınları,
Tahran, 1996.
BALBAY, Mustafa. Ġran Raporu, Cumhuriyet Kitapları, Ġstanbul, 2006.
BALOCH, Inayatullah. “The Problem of Greater Baluchistan: A Study of
Baluch Nationalism”, Stuttgart, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden Gmbh,
1987.
BALUCH, Muhammad Sardar Khan. History of Baluch Race and
Baluchistan, Karachi: Process Yayınları, Pakistan, 1958.
BARRACLOUGH, Steven. ”Satellite Television in Iran: Prohibition, Imitation
and Reform”, Middle Eastern Studies, (2001), 37, 3, 25-48.
BECK, Lois. Tribes and State in Nineteenth and Twentieth Century Iran,
Philip S. Khoury ve Joseph Kostiner (Der) Tribes and State Formation in
the Middle East, Berkeley: University of California Press, ABD, 1990.
BENAB, Younes Parsa. ”History of Iran: The origin and development of
imperialist contention in Iran; 1884-1921 A case study in under development
and
dependency”,
http://www.iranchamber.com/history/articles/origin_development_imperialist_
contention_iran1.php , 21.10.2005.
BIGDELI, Alireza. “Overview of Relations between the Islamic Republic of
Iran and the Republic of Azerbaijan” Amu Darya, (Yaz 1999), 4, 2, 162-169.
BLACK, Edwin. ”Denial of Holocaust Nothing New In Iran: Ties To Hıtler Led
to Plots Against British And Jews”, San Francisce Chronicle, 8 Ocak 2006,
http://www.sfgate.com/cgibin/article.cgi?f=/c/a/2006/01/08/INGODGH99Q1.DTL
BORHANI, Salman J. “Are There Any Questions? The Azeris Of Modern
Iran”, http://www.iranian.com/Opinion/2003/August/Azeri/, 4.8.2003
BOWDEN, Mark. “Among the Hostage Takers”, The Atlantic Monthly,
(Aralık 2004), 76-96.
BOWEN, Wyn Q. ve Joanna KIDD. “The Iranian Nuclear Challenge”,
International Affairs, 80, 2, (2004), 257-276.
BRADLEY, John R. ”Iran‟s Ethnic Tinderbox”, The Washington Quarterly,
30, 1, (KıĢ 2006-2007), 181-190.
331
BRANDON, James. ”Iran‟s Kurdish Threat: PJAK”, (Haziran 2006) 4, 12, 211,
http://www.jamestown.org/terrorism/news/uploads/TM_004_012.pdf,
19.08.2006.
BROWNE, Brian L. “Iran: A Path to Greater Stability”, National Defense
University, National War College, Strategic Logic dersi için seminer, ABD,
2003.
BROWNE, E. G. A Literary History of Persia Cilt.I-IV, Cambridge
Üniversitesi Yayınları, Cambridge,1956.
BRUINESSEN, Martin Van. “Kurdish Tribes And State Of Iran: The Case Of
Simko‟s Revolt”, Richard Tapper (Der.) The Conflict Of Tribe And State In
Iran and Afghanistan, Croom Helm, Londra, 1983.
……………….. Agha, Shaikh and State: On the Social and Political
Structure of Kurdistan, Zed Pres, Londra, 1992.
CAFERSOY, Nazım. Eyalet-Merkez Düzeyinden EĢit Statüye Azerbaycan
Rusya ĠliĢkileri: 1991-2000, ASAM Yayınları, Ankara, 2001.
CAN, Ahmet Selçuk. “Ġran‟ın Kafkaslar Politikası ve Türkiye Azerbaycan
ĠliĢkilerinin Geleceği”, Türkiye ve Siyaset, 4, (Eylül-Ekim 2001), 41-51.
CHEHREGANI, Dr. Mahmoudali. CSIS Caucasus Project Meeting Notes,
“Azerbaijani Turks of Iran: Will They Lead a Revolution Again?”, August 8,
2002, http://www.csis.org/ruseura/caucasus/020808.pdf
CHILDE, Gordon. The Aryans: A Study of Indo-European Origins, Kegan
Paul, Trench, Trubner&Co Ltd. Yayıncılık, Londra 1926.
CLARK, James Dee. The History of the Iranian Province of Azerbaijan,
1848-1914, Aralık 1999, The University of Texas in Austin, (YayımlanmamıĢ
Doktora Tezi).
CLAWSON, Patrick ve Michael RUBIN, Eternal Iran: Continuity and
Chaos, Palgrave Yayınları, ABD, 2005.
CORDESMAN, Anthony ve Ahmed S. HASHIM; Iran: Dilemmas of Dual
Containment, (ABD, 1997), Westview Press.
CORNELL, Svante. Small Nations And Great Powers: A Study of
Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, Curzon Yayınları, Richmond,
2001, 37.
COTTAM, Richard. Nationalism in Iran: Updated Through 1978, Pittsburgh
Üniversitesi Yayınları, Pittsburgh, 1979.
332
CRONE, Patricia. ”The Tribe and the State”, J.A. Hall (Der.), States in
History, Oxford, 1986.
CRONIN, Stephanie. “An Experiment in Revolutionary Nationalism: The
Rebellion of Colonel Muhammad Taqi Khan Pasyan in Mashad”, AprilOctober 1921, Middle Eastern Studies, (Ekim 1997), 33, 4, 693-750.
ÇETĠNSAYA, Gökhan. ”Atatürk Dönemi Türkiye-Ġran ĠliĢkileri 1926-38”,
Avrasya Dosyası, 5, 3, (Sonbahar, 1999), 148-175.
ÇĠLOĞLU, Fahrettin. Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik
ÇatıĢmalar, Çev. NeĢenur Domaniç, Sinatle, Ġstanbul, 1998.
DANIEL, Elton L. History of Iran, Greenwood Yayınları, Westport-ABD,
2000.
DOERFER, Prof. Dr. Gerhard. ”Ġran‟da Türkler”, Türk Dili, TDK Yay, 431, ,
(Kasım,1987), 241-251.
DOĞAN, D. Mehmet. Türkistan-Türkiye Gergefinde Ġran, Ġz yayıncılık,
Ġstanbul, 1996.
DORRAJ, Manochehr. ”Iran‟s Democratic Impasse”, Peace Review, 13, 1,
(2001), 103-107.
EDMUND, Sesil J. Torkha Kordha Erebha, Çev. Ġbrahim Yonosi, Novbahar
Yayınevi, Tahran 1382-H.ġ.
EFEGĠL, Ertan ve Leonard A. STONE, “Iran‟s Interests In Central Asia: A
Contemporary Assessment”, Central Asian Survey, (2001), 20/3, 353-365.
EFġARĠ, Perviz. Sedrazamha-ye Silsile-yi Gacariye, Tahran, 1376 H.ġ.
EHTESHAMI, Anoushiravan. After Khomeini; The Iranian Second
Republic, Routledge Yayınları, Londra-New York, 1995.
EMADI, Hafizullah. ”New World Order or Disorder: Armed Struggle in
Afghanistan and United States‟ Foreign Policy Objectives”, Central Asian
Survey, 18, (1999), 1
ERDEM, Ġlhan ve Kâzım PAYDAġ, Ak-Koyunlu Devleti Tarihi: SiyasetTeĢkilat-Kültür, BirleĢik Yayımevi, Ankara, 2007.
EROL, Ali. “Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinçi (1875-1877)”, Bilig, 39,
(Güz, 2006), 53-70.
333
EROL, M. Seyfettin. ”Ġran‟ın Orta Asya Politikası-Deneyimli Aktörün Güvenlik
Sorunu Ya Da Ava giden Avlanır”, Stratejik Analiz, (2002), 28, 66-75.
EUBANK, Keith. Summit at Teheran, NY: William Morrow Yayınları,
Newyork, 1985.
FARHI Farideh. ”Crafting A National Identity Amidst Contentious Politics in
Contemporary Iran”, Iranian Studies, (Mart 2005), 38, 1, 7-21.
FARROKH, Kaveh. ”Pan Turanianism Takes Aim At Azerbaijan: A
Geopolitical Agenda”, (2005),
http://www.rozanehmagazine.com/NoveDec05/aazariINDEX.HTML
FIRAT, M. ġerif. Doğu Ġlleri ve Varto Tarihi, Türk Kültürünü AraĢtırma
Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1983.
FISCHER, Michael J. Iran From Religious Dispute to Revolution, Harward
Üniversitesi Yayınları, Cambridge 1980.
FOROUGHI, Zaka ul Mulk, Tarih-e Ġran, Tahran 1901, 1917.
FRANTZ, Douglas. ”Iran and Azerbaijan Argue Over Caspian‟s Riches”, New
York Times, 30 Ağustos 2001, s.A4”
FRYE, Richard Nelson. Greater Iran: A 20th Century Odysee, Mazda
Yayınları, ABD, 2005.
FULLER, Graham E. The Center Of The Universe: The Geopolitics of
Iran, (ABD, 1991).
FURON, Raymond. Ġran, Çev. Galib Kemalî, Hilmi Kitabevi, Ġstanbul 1943,
GELLNER, Ernest. Nations and Nationalism, Blackwell Yayıncılık, Oxford,
1983.
………………... Uluslar ve Ulusçuluk, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul, 1992.
GLAZER, Nathan ve MOYNIHAN, Daniel P., Beyond the Melting Pot, MIT
Yayınları, Cambridge MA, 1963.
GHEISSARI, Ali ve NASR, Vali. “Iran‟s Democracy Debate”, Middle East
Policy, XI, 2, (Yaz 2004), 94-106.
GÖKDAĞ, Dr. Bilgehan A. ve M. Rıza HEYET. “Ġran Türklerinde Kimlik
Meselesi”, Bilig, 30, (Yaz 2004), 51-84.
334
GÖLPINARLI, Abdülbakıy. Tarih Boyunca Ġslâm Mezhepleri ve ġiilik, Der
Yayınları, Ġstanbul, 1987.
GRIGOR, Talinn. ”Of Metamorphosis: Meaning of Iranian Terms”, Third
Text, (2003), 17, 3, 207-225.”
HABERMAS, Jurgen. KüreselleĢme ve Milli Devletlerin Akıbeti, BakıĢ
Yayınları, (Ġstanbul 2001).
HASANLI, Cemil. Soğuk SavaĢın Ġlk ÇatıĢması: Ġran Azerbaycanı, Bağlam
…………... Güney Azerbaycan: Tehran-Bakı-Moskva Arasında: 19391945, Diplomat Yayınları, Bakü, 1998.
HARRISON, Selig S. In Afghanistan’s Shadow: Baluch Nationalism and
Soviet Temptations, New York 1981, Carnegie Endowment for International
Peace.
HASSANPOUR, Amir. Language and Nationalism in Kurdistan, 19181985, Mellen Research University Yayınları, San Fransisco, 1992.
HERZIG, Edmund. ”Iran in the Caucasus, Caspian and Central Asia:
Lessons for Western Strategy”, Eugene WHITLOCK: (Der.) “Iran and Its
Neighbors: Diverging Views on a Strategic Region”, Stiftung
Wissenschaft Und Politik-German Institute for International and Security
Affairs, Berlin, 2003.
HEY‟ET Cevat. “Varlık 20 YaĢında”, Varlık, (1998), 107.
HINCHCLIFFE, Peter. Conflicts in the Middle East Since 1945: The
Making of the Contemporary World, Routledge, 2001.
HINZ, Walther. Uzun Hasan ve ġeyh Cüneyd: XV. Yüzyılda Ġran’ın Millî
Bir Devlet Haline YükseliĢi, Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara, 1992.
HIRO, Dilip. The Iranian Labyrinth: Journeys Through Theocratic Iran
and Its Furies, Avalon Yayıncılık /Nation Books, New York, 2005.
HOBSBAWM, Eric. J. Nations and Nationalism since 1780, Programme,
Myth and Reality, Cambridge, 1990.
HOURANI, Albert. ”Tribes and States in Islamic History” Philip S. Khoury ve
Joseph Kostiner (Der) Tribes and State Formation in the Middle East,
Berkeley: University of California Press, 1990.
335
IRANI,
Baraitna:
”Azeri
Nationalism
is
Iranian
Nationalism”,
http://www.iranian.com/Opinion/2003/August/Azeri2/, 7.8.2003
IZADY, Mehrdad. ”A Kurdish Lingua Franca?”, Kurdish Times II, no.2, Yaz
1988.
ĠZZETĠ, Ġzzetullah. Ġran ve Bölge Jeopolitiği, Çev. Hakkı Uygur, Küre
Yayınları, Ġstanbul 2005.
JALAIPUR, Hamid Riza: Kurdistan: Elal-e Tadavom-e Bohran An Pas Az
Engheleb-e Islami, (Kürdistan: Ġslâm Ġnkılâbından Sonra Krizlerinin Devam
Etmesinin Sebepleri), Tahran, Daftar Motaleat-e Siasi ve Beynolmileli, 1993.
JURABCHI,
Aylinah.
”Who
are
Azeris?”,
The
http://www.iranian.com/Opinion/2002/August/Azeri/, 08.08.2002.
Iranian,
KAFKASYALI, Ali. Ġran Türkleri ÂĢık Muhitleri, Erzurum 2006, Eser Ofset.
KAMRAVA, Mehran. ”The Civil Society Discourse in Iran”, British Journal of
Middle Eastern Studies, (2001), 28, 2, 165-168.
KARASAC, Hasene. ”Actors of the New Great Game, Caspian Oil Politics”,
Journal of Southern Europe and Balkans, 4, 1, (2002), 15-27.
KARATAY, Osman. Ġran ile Turan: Hayali Milletler Çağında Avrasya ve
Ortadoğu, Karam Yayınları, Ankara, 2003.
KASHANI-SABET, Firoozeh. Frontier Fictions: Shaping the Iranian Nation
1804-1946, Princeton, 1999, Princeton University Pres.
KASRAIE, Nima. ”Greater Iran: Federated Commonwealth Of Iranian States”,
21.02.2005, http://www.iranian.com/Kasraie/2005/February/Iran/index.html
KATOUZIAN, Homa. State and Society in Iran: The Eclipse Of The Qajars
and The Emergence Of The Pahlavis, I. B. Tauris Yayınları, Londra, 2000.
KAZEM, Fouad. ”Persia, Iran, and the Persian Gulf: A Brief History of
Names”, http://www.payvand.com/news/04/dec/1153.html, 12.19.2004.
KEDDIE, Nikkie. ”Iran, Understanding The Enigma: A Historians View”,
Middle East Review of International Affairs, 2, 3, (Eylül, 1998), 1-10.
…………. Modern Iran: Roots and Results of Revolution, Yale Ünversitesi
Yayınları, ABD, 2003.
…………. ”What Recent History Taught Iranians”, The Muslim World, 94,
(Ekim 2004), 421-426.
336
KEDOURIE, Elie. ”Ethnicity, Majority and Minority in the Middle East”, (Der.)
Milton J. Esman ve Itimar Rabinovich, Ethnicity, Pluralism and State in the
Middle East, Cornell University Press, Ithaca, 1988.
KESHISHIAN, Flora. ”Acculturation, Communication and the U.S. Mass
Media: The Experience of an Iranian Immigrant”, The Howard Journal of
Communications, (2000), 11, 93-106.
KESKĠN, Arif. “ABD-Ġran Gerginliği Çerçevesinde Ġran‟da Etnik Milliyetçilik”,
Stratejik Analiz, 72, (Nisan 2006), 67-74.
……….... ”Ġran‟ın Azerbaycan Politikası”, Global Strateji, (Sonbahar 2006),
2, 7, 92-104.
KHAN, Adeel. “Baloch Ethnic Nationalism in Pakistan: From Guerilla War to
Nowhere?”, Asian Ethnicity, 4, 2, (Haziran, 2003), 281-293.
KHOSROKHAVAR, Farhad. ”The Islamic Revolution In Iran: Retrospect After
A Quarter Of A Century”, Thesis Eleven, 76, (ġubat 2004), 70-84.
KINNANE, Derk. The Kurds and Kurdistan, Londra, 1964, Oxford
Üniversitesi Yayını.
…………... Kordha ve Kordestan: Mohtasar Tarih-e Kord, Tahran, 1997,
Novbahar Yayınevi.
KINZER, Stephen. ġah’ın Bütün Adamları: Bir Amerikan Darbesi ve
Ortadoğu’da Terörün Kökenleri, Ġstanbul, 2004, ĠletiĢim Yayınları.
KIRAÇ, Gürol. “Bir Uzak
www.hisargazetesi.com
Bir
Yakın:
Ġran
Türkistan‟ı
Gözetliyor”,
KIRZIOĞLU, Fahrettin. Kürtlerin Türklüğü, Hamle Yayınları, Ġstanbul, 1995.
KĠBAROĞLU, Mustafa. ”Ġran‟ın Nükleer Programı: Aktörler ve Etkileri”,
Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran:
Güncel Ġran Ġncelemeleri, Fark Yayınları, Ankara, 2006.
KOOHĠ-KAMALĠ, FereĢteh. Ġran Kürdistan‟ında Ulusçuluğun GeliĢmesi, (Der.)
“Philip G. Kreyenbroek, Stefan Sperl, Kürtler, Cep Yayınları, Ġstanbul 1992”.
LAÇĠNER, Sedat ve Turgut DEMĠRTEPE. ”Nationalism as an Instrument in a
Socialist Foreign Policy: The Southern Azerbaijan Problem in Soviet-Iranian
Relations”, The Review of International Affairs, 3, 3, (Ġlkbahar 2004), 443457.
337
LEWIS, Bernard. The Multiple Identities of the Middle East, Londra, 1998,
Orion Books.
LITVAK Meir. ”A Failed Manipulation: The British, The Oudh Bequest and the
Shii Ulama of Najaf and Karbala”, British Journal of Middle Eastern
Studies (2000), 27-1, 69-89.
MAASS, Citha D. ”The Afghanistan Conflict: External Involvement”, Central
Asian Survey, 18, (1999), 1, 65-78.
MACKEY, Sandra. The Iranians: Persia, Islam and The Soul of a Nation,
Plume Yayınları, New York, 1998.
MALEK, Mohammed H. ”Kurdistan in the Middle East Conflict”, New Left
Review, Mayıs-Haziran 1989.
MALEY, William. ”Security People Smuggling and Australia‟s New Afghan
Refugees”, Australian Journal of International Affairs, 55, 3, (2001), 351370.
MARASHI, Afshin. Nationalizing Iran: Culture, Power and the State: 18701941, California Üniversitesi, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Los Angeles,
2003.
MEHDIYEVA, Nazrin. “Azerbaijan and Its Foreign Policy Dilemma”, Asian
Affairs, 34, 3, (Kasım 2003), 271-285.
MEHMETZADE, Mirza Bala. Milli Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür
Derneği Yayınları, Ankara, 1991.
MEKSUDĠ, Mocteba. ”Bohran-e Azerbaycan ve Kordestan: 1324-25 H.ġ.”
Tehvolat-e Siyasi Ġctimai-ye Ġran: 1320-57 H.ġ., Dr. Mocteba Meksudi
(Der.), Lale Yayınevi, Tahran, 2001.
MENASHRI, David. ”Iran, Israel and The Middle East Conflict”, Israel
Affairs, 12, 1, (Ocak 2006), 107-122.
MENASHRI, David. ”Khomeini‟s Politics Towards Ethnic and Religious
Minorities”, (Der.) Milton J. Esman ve Itimar Rabinovich, Ethnicity,
Pluralism and State in the Middle East, Ithaca: Cornell Üniversitesi
Yayınları, 1988, 215.
MESBAHI, Mohiaddin. ”Iran and Central Asia: Paradigm and Policy”, Central
Asian Survey, 23, 2, (Haziran 2004),109-139.
338
MOAZAMI, Behrooz. The Making of the State, Religion and the Islamic
Revolution in Iran: 1796-1979, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), New School
Üniversitesi, 2003.
MOKHTARI, Fariborz. ”Security In The Persian Gulf: Is A Security
Framework Possible?”, American Foreign Policy Interests, 26, (2004) 110.
MORADIAN, Igor. “The Geo-Economy of the Great Economic Region: IranArmenia Relations“ Amu Darya (Yaz 1999), 4, 2, 170 – 179
(http://www.netiran.com/Htdocs/Clippings /Feconomy /990722XXFE06.html)
MORDECHAI, Nisan. Minorities in the Middle East, A History of Struggle
and Self-Expression, North Carolina: Mcfarland, 1991.
MOSHAVER, Ziba. ”Revolution, Theocratic Leadership and Iran‟s Foreign
Policy: Implications for Iran-EU Relations”, The Review of International
Affairs, (KıĢ 2003), 3, 2, 283-305.
MOUSAVI, Seyyed Rasoul “The Geopolitics of Caspian Oil: An Overview of
Cooperation and Conflict”, Amu Darya-The Iranian Journal of Central
Asian Studies, (Sonbahar 2004-KıĢ 2005), 8, 18.
MUġOVDAĞLI, Ekrem. “Ġran Ġslâm Cumhuriyetinde Ermeni Sesi”, Stratejik
Analiz, (Kasım 2000), 7, 62.
NAROLL, Raoul. ”Ethnic Unit Classification”, Current Anthropology, 4,
(1964).
NASSIBLI, Nasib L. "Azerbaijan- Iran Relations: Challenges and Prospects
(Event Summary)." 23 November 1999, Unpublished Event Report,
http://ksgnotes1.harvard.edu/BCSIA/Library.nsf/pubs/nassibli
………….. Ġran’da Azerbaycan Meselesi, Ay-Ulduz Yay., Bakü, 1997.
………….. “Azerbaycan ve Moskova-Erivan-Tahran Ġttifakının Jeopolitik
KuĢatması”, Stratejik Analiz, 4, (Ağustos 2000), 61-72.
NUTKĠ, Hamit. “Mesele-ye Ferheng-e Akvam-e Mohtelef-e Ġran ve Kanun-e
Esasi Cumhuri-ye Ġslâmi”, Varlık, 2, (1979), 7-14.
OĞUZ, Sami ve RuĢen ÇAKIR. Hatemi’nin Ġran’ı, Ġstanbul, 2000, ĠletiĢim
Yayınları.
OLSON, Robert. Türkiye-Ġran ĠliĢkileri, 1979-2004: Devrim, Ġdeoloji,
SavaĢ, Darbeler ve Jeopolitik, Çev. Kezban Acar, Babil Yayınları, Ankara,
2005.
339
ONAT, Hasan. “Irak‟ta YaĢanan Cinnet: ġii-Sünni Mezhep ÇatıĢması
Üzerine”, Global Strateji, (Sonbahar 2006), 2, 7, 28-38.
ORANSKI, A. M. Moghaddamey-e Figh-ol-Loghan-e Irani (Ġran Filolojisine
GiriĢ) Çev. Kerim KeĢaverz, Tahran, Peyam, 1979.
ÖREN, Mehmet Metin. Ġran Türkleri Hürriyet Hareketleri, Yayına
Hazırlayan: Selçuk Alkın, Ankara, 1997.
ÖZERDEM, Alparslan. ”Disarmement Demobilisation and Reintegration of
Former Combatants in Afghanistan: Lessons Learned form a Cross-Cultural
Perspective”, Third World Quarterly, 23, 5, (2002), 961-975.
ÖZKIRIMLI, Umut. Milliyetçilik Kuramları: EleĢtirel Bir BakıĢ, (Ġstanbul
1999), Sarmal Yay.
ÖZÖNDER, F. Sema Barutçu. ”Ġran ve Türkler”, Azerbaycan Türk Kültür
Dergisi, 342, (Mayıs-Haziran 2002)
ÖZTÜRK, Osman Metin. ”Irak‟ın Yeni Anayasası Üzerine GörüĢler”,
(06.10.2005), www.habusulu.com.
…………. “Ġran‟daki CumhurbaĢkanlığı Seçiminin Sonucu Üzerine Yorumlar”,
Güncel Ġran Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 445-456.”
…………. ve SARIKAYA, Yalçın. (Der.), Kaosa Doğru Ġran. Güncel Ġran
Ġncelemeleri, (Ankara 2006), Fark Yayınları.
PAġA, Ġhsan Nuri. Kürtlerin Kökeni, Doz Yayınları, Ġstanbul, 1991.
PAġASOY, ElĢad. “Amerika Çöhreqanlıya Sığınacaq Verib?”, Yeni Musavat,
13 Kasım 2002.
PEHLEVĠ, Muhammad Reza. Ak Devrim, Apa Ofset, Ġstanbul, 1968.
POTTINGER, Henry. Travels in Beloochistan and Sinde, (Londra 1816).
PURCEVADĠ, Nesrullah. “Bâz Hem Derbâre-ye Ġran-e Mazlum”, NeĢr-e
DâneĢ, 6, (Tahran, 1987/1366), 46-57.
PURTAġ, Fırat. ”Ġran DıĢ Politikasının DeğiĢmeyen Yapısı ve Rusya-Ġran
Ortaklığının Niteliği”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA (Der.),
Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri, (Ankara 2006), 313-332.
340
QASIMLI, Musa. Azerbaycan Türklerinin Millî Mücadele Tarihi: 19201945, Kaknüs Yayınları, Ġstanbul, 2006.
RAINE, Fernande Scheid. ”Stalin and the Creation of the Azerbaijan
Democratic Party in Iran 1945”, Cold War History, 2, 1, (Ekim 2001), 1-38.”
RAISNYA, Rahim. Azarbaijan dar Sayr-i Tarikh-i Iran: Az Aghaz Ta Islam,
(Azerbaijan in Iranian History: From the Beginning to Islam) Farsça Metin,
Tebriz, Nima Yay., 1990.
RAJAEE, Bahram. ”The Politics of Refugee Policy in Post-Revolutionary
Iran”, The Middle East Journal, (KıĢ 2000), 54, 1, 44-63.
RAM, Haggay. ”Exporting Iran‟s Islamic Revolution: Steering Path Between
Panislam and Nationalism”, Terrorism & Political Violence, (Yaz 1996), 8,
2, 7-24.
RESULZADE, Mehmet Emin. Ġran Türkleri, Hazırlayanlar: Yavuz Akpınar,
Ġrfan M. Yıldırım, Selahattin Çağın, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı Yay.,
Ġstanbul, 1993.
RĠġVANOĞLU, Mahmut. Doğu AĢiretleri ve Emperyalizm, Boğaziçi
RUBIN, Michael. ”Al Amarah Dispatch: Bad Neighbor”, The New Republic,
26.04.2004, 19-20.
RUMLU, Hasan. Ahsenü’t Tevarih: ġah Ġsmail Tarihi, Ardıç Yayınları,
Ankara 2004.
SAM, Amini. Pictoral History of Iran: Ancient Persia, 1st Books Library,
ABD, 2001.
SANADJIAN, Manuchehr. ”They Got Game: Asylum Rights and Marginality in
the Diaspora: The World Cup and Iranian Exiles”, Social Identities, 6, 2,
(2000), 143-164.
SANASARIAN, Eliz. Religious Minorities in Iran, Cambridge Üniversitesi
Yayınları, New York, 2000.
SANDER, Oral. Siyasi Tarih (1918-1994), Ankara, Ġmge Kitabevi, 1998.
SARAY, Mehmet. Türk-Ġran ĠliĢkileri, Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayınları,
Ankara, 1999.
341
SARIKAYA, Mahmut. ”Ġran, Türkler ve Türkçe”, Osman Metin ÖZTÜRK,
Yalçın SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri,
Fark Yayınları, Ankara 2006, 189-202.”
SARIKAYA, Yalçın. “Ġran‟ın Kafkaslar Politikası”, 28 Mayıs Hürriyet ve Ġstiklal
Bayramı Paneli, 13:00, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Hüsnü Türker Salonu,
Millî Müdafa Cad., Ankara, (28 Mayıs 2001).
……………. ”Afganistan‟da Yeniden Yapılanmanın Etnik-Dinî Yapı
Bakımından Analizi”, 10. Askeri Tarih Sempozyumu, 20-22 Nisan 2005,
Harbiye, Ġstanbul.
……………. ”11 Eylül Sonrasında Türkiye ve Türk Dünyası: Yeni Meseleler
ve ÇıkıĢ ArayıĢları”, Jeopolsar, (Eylül 2006), 3, 7, www.jeopolsar.com
/07/3.htm”
…………... “Fars ġövenizminin GeliĢimi ve Ġran‟da Türklük: AraĢtırmacı
Yazar Mühendis Ali Rıza Sarrafi ile Röportaj”, Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın
SARIKAYA (Der.), Kaosa Doğru Ġran: Güncel Ġran Ġncelemeleri, Fark
Yayınları, Ankara, 2006, 175-187.
SCHEID, Fernande Beatrice. Stalin, Bagirov and Soviet Policies in Iran 19391946, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Yale Üniversitesi, Mayıs 2000.
SCHMEIDL Susanne, ”Human Security Dilemmas: Long Term Implications of
the Afghan Refugee Crisis”, Third World Quarterly, 23, 1, (2002), 7-29.
SCOTT, Peter Dale. “The CIA‟s Secret Powers: Afghanistan, 9/11, and
America‟s Most Dangerous Enemy”, Critical Asian Studies, 35, (2003), 2,
233-258.
SHAFAEE, Seyed Masoud Mousavi. ”Globalization and Contradiction
Between the Nation and the State in Iran: the Internet Case”, Critique:
Critical Middle Eastern Studies, (Sonbahar 2003), 12, 2, 189-195.
SHAFFER, Brenda. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of
Azerbaijani Identity, The MIT Pres Cambridge, Massachusetts, 2002.
………….... ”Ġran‟da Azerbaycanlı Ortak Kimliğinin OluĢumu”, Çev. Yalçın
Sarıkaya, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, 339, Mayıs-Haziran 2001.
……………. “Iran‟s Role in the South Caucasus and Caspian Region:
Diverging Views of the US and Europe”, Eugene WHITLOCK: (Der.) Iran and
Its Neighbors: Diverging Views on a Strategic Region, Stiftung
Wissenschaft Und Politik-German Institute for International and Security
Affairs, Berlin, 2003.
342
SĠNKAYA, Bayram. Conflict and Cooperation in Turkey-Iran Relations: 19892001, Ankara, 2004, ODTÜ, (YayımlanmamıĢ Master Tezi)
SMITH, Anthony D. Ulusların Etnik Kökeni, Dost Yayınları, Ankara, 2002.
………. KüreselleĢme Çağında Milliyetçilik, Everest Yayınları, Ġstanbul,
2002.
………. Millî Kimlik, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2004.
SOHRABI, Bahram. ”Early Swedish Travellers to Persia”, Iranian Studies,
38, 4, (Aralık 2005), 631-660.
SOULEIMANOV, Emil. ”The Cartoon Crisis in Iranian Azerbaijan: Is Azeri
Nationalism Underestimated?”, 14.6.2006, Central Asia-Caucasus Institute,
http://www.cacianalyst.org/newsite/?q=node/4018
SPELLER, Ian. “A Splutter of Musketry? The British Military Response to the
Anglo-Iranian Oil Dispute 1951”, Contemporary British History, 17, 1,
(Ġlkbahar 2003), 39-66.
SÜMER, Faruk. Kara Koyunlular: BaĢlangıçtan Cihan ġah’a Kadar- I.Cilt,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984.
………… Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı Yayınları,
Ġstanbul, 1999.
………… Safevi Devleti’nin KuruluĢu ve GeliĢmesinde
Türkleri’nin Rolü, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara 1992.
Anadolu
SÜPHANDAĞLI, M. “Dert MenĢeyinden Derman Ummayın”, Yol, (TemmuzAğustos 1994).
………………….. “Nâme-ye SergoĢâde-ye Yek Moselmân-e Ehl-e Torkiye Be
Modir Mesûl-e Feslnâme-ye Varlık”, Keyhan Havayi, (31.08.1994).
SWIETOCHOWSKI, Tadeusz. Russia and Azerbaijan: A Borderland in
Transition, New York: Columbia University Press, 1995
ġENEL, Alâeddin. Irk ve Irkçılık DüĢüncesi, Bilim ve Sanat Yayınları,
Ankara 1993.
ġERĠATĠ, Ali. Ali ġiası Safevi ġiası, YöneliĢ Yayınları, Ġstanbul, 1990.
ġĠMġĠR, Bilal. Ermeni Meselesi: 1774-2005, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2005.
343
ġĠMġĠR, Sebahattin. Azerbaycan’ın Ġstiklal Mücadelesi, IQ Kültür-Sanat
Yayıncılık, Ġstanbul, 2002.
TAĞIYEVA, ġövket A. 1978-79. Ġller Ġran Ġngilabından Sonra Cenubi
Azerbaycan’da Millî Hüguglar Uğrunda Mübarize, Cenubi Azerbaycan
Tarihi Meseleleri, Elm Yay., (Bakü, 1991), 143-175.
…………… ve Ekrem REHĠMLĠ, Semed BAYRAMZADE.
Azerbaycan, Bakü, Orxan NeĢriyyat ve Poliqrafya Evi, 2000.
Güney
TAHERI, Amir. “Fascism In Muslim Countries”, American Foreign Policy
Interests, 26, 2004, 21-30.
TANGÖR, Burak. ”Transatlantik DayanıĢma Bağlamında Batı-Ġran ĠliĢkileri”,
Güncel Ġran Ġncelemeleri, Ankara, 2006, 275-298.
TAPPER, Richard. Ġran’ın Sınır Boylarında Göçebeler: ġahsevenlerin
Toplumsal ve Politik Tarihi, Çev. F. Dilek Özdemir, Ġmge Yayınları, Ankara
2004.
…………. The Conflict of Tribe and State in Iran and Afghanistan,
(Londra, 1983), Croom Helm.
TAREMI, Kamran. ”Iranian Perspectives on Security in the Persian Gulf”,
Iranian Studies, (Eylül 2003), 36, 3, 381-391.
TAROCK, Adam. “Iran and Russia in „Strategic Alliance‟”, Third World
Quarterly, 18, 7, (1997), 207-223.
………….. “Iran Between Religious Hardliners and Hawks in America”,
Central Asian Survey, (Haziran-Eylül 2003), 22, 2-3, 133-149.
………….. “The Politics of the Pipeline: The Iran and Afghanistan Conflict”,
Third World Quarterly, 20, 4, (1999), 801-820.
…………... “The Struggle for Reform in Iran”, New Political Science, 24, 3,
(2002), 449-468.
TAVAKOL, Mohsen, Sima TORABI ve Cathy GIBBONS. “”A Quantitative
Survey of Knowledge of Reproductive Health Issues of 12–14-year-old Girls
of Different Ethnic and Religious Backgrounds in Iran: Implications for
Education”, Sex Education, 3, 3, (Kasım 2003), 231.
TAVAKOLI-TARGHI, Mohamed. ”Going Public: Patriotic and Matriotic
Homeland in Iranian Nationalist Discourses”, Strategies, (2000), 13, 2, 175343.
344
TAZMINI, Ghoncheh. ”The Islamic Revival in Central Asia: A Potent Force or
a Misconception?”, Central Asian Survey, 20, 1, (2001), 63-83.
TERRILL, W. ANDREW Regional Fears of Western Primacy and the Future
of U.S. Middle Eastern Basing Policy, (ABD, 2006) Strategic Studies Institute,
US Army War College.
TIBI, Bassam. “The Simultaenity of the Unsimultaneous: Old Tribes and
Imposed Nation-States in the Middle East”, Philip S. Khoury ve Joseph
Kostuner (Der) Tribes and State Formation in the Middle East, Berkeley:
University of California Press, 1990.
TOGAN, A. Zeki Velidi. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Cilt I,
Batı ve Kuzey Türkistan, 2. Baskı, Ġstanbul 1981.
TORÎ, Welate ve Nergıza TORÎ, Kürt Kökeni: Büyük Boylar, Koral
TURAN, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk Ġslâm Medeniyeti, (Ġstanbul
2003), Ötüken Yayınları.
TURKOMEN, Abuzer Ibrahimi. ”Abivard: Fame or City?”, Amu Darya-The
Iranian Journal of Central Asian Studies, (Ġlkbahar, 2001), 6, 8, 73-82.
VANLY, Ismet Sherif. ”The Question of Unification of the Written Kurdish
Language: Kurmanji or Sorani?”, Kurdistan (KSSE), Kasım 1959.
VAZIRI, Mostafa. Iran as Imagined Nation: The Construction of National
Identity (New York 1993), Paragon Yayınları.
WARBURG, Margit. “Baha‟i: A Religious Approach to Globalization”, Social
Compass, 46-1, (1999), 47-56.
WEBER, Mark. “Iraq: A War for
http://www.ihr.org/leaflets/iraqwar.shtml
Israel?”,
18
Aralık
2004,
WHITLOCK, Eugene. (Der.) “Iran and Its Neighbors: Diverging Views on
ACELE POSTA Strategic Region”, Stiftung Wissenschaft Und PolitikGerman Institute for International and Security Affairs, (Berlin, 2003)
WIMBUSH, Enders S. ”Divided Azerbaijan: Nation-Building, Assimilation and
Mobilisation Between Three States”, Der. William O. McCAGG ve Brian D.
SILVER, Soviet Asian Ethnic Frontiers, Pergamon Yayınları, New York,
1979.
345
XEMGIN, Etem. Ġslamiyetten Osmanlılara Kadar Kürdistan Tarihi Cilt II,
Doz Yayınları, Ġstanbul, 1989.
YAGHOUBIAN, David Nejde. Ethnicty, Identity and the Development of
Nationalism in Iran, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), California-Berkeley,
2000.
YERASĠMOS, Stefanos. Milliyetler ve Sınırlar: Balkanlar, Kafkasya ve
Ortadoğu, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1994.
YERGIN, Daniel. Petrol: Para ve Güç ÇatıĢmasının Epik Öyküsü, Çev.
Kamuran Tuncay, ĠĢ Bankası Yayınları, Ankara, 1999.
YOUSEFZADEH, Pejman. “The Future Of Iranian Nationalism”, 7.3.2003,
http://www.techcentralstation.com/070303C.html
YILMAZ, Türel. ”Ġran‟da UnutulmuĢ Bir Toplum: Türkmensahra Türkmenleri”,
Akademik Ortadoğu, (2007) 1,2, 205-216.”
YUN, Ma Shu. ”Ethnonationalism, Ethnic Nationalism and Mini-Nationalism:
A Comparison of Connor, Smith and Snyder”, Ethnic and Racial Studies,
13, 4, 1990.
ZÖHTABĠ-KĠRĠġÇĠ, Mehemmed Tagi. Ġran Türklerinin Eski Tarihi-1: En
Gadim Dövrden Eskendere Geder, Tebriz, 1378-H.ġ., Ġran Türklerinin
Eski Tarihi-2: Eskender Dövründen Ġslâma Geder, Tebriz, 1379-H.ġ.
346
Belgeler-Raporlar- Haberler-Yorumlar
Ayın Tarihi; (Ekim-Kasım-Aralık 1996)
Ayın Tarihi; (Temmuz-Ağustos-Eylül 1997)
“Anti-government
demonstration
iran.org/content/view/1527/127/,
in
Orumieh”,
http://www.ncr-
“Maryam Rajavi calls for nationwide solidarity with anti-government protests”,
http://www.ncr-iran.org/content/view/1523/127/
Country Reports on Human Rights Practices, Released by the Bureau of
Democracy,
Human
Rights,
and
Labor,
http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61688.htm, 8.3.2006.
Bölgeler ve Olaylar, Stratejik Analiz, (Ağustos 2000), 4.
Bölgeler ve Olaylar; Stratejik Analiz, (Ocak 2001), 9.
Bölgeler ve Olaylar; Stratejik Analiz, (Mart 2001), 11.
Civil Society News From Around The Region, Civil Society and
Democratization in the Arab World, (Kasım 2006), 12, 143, 1,
http://www.eicds.org/english/publications/civilsociety/06/November/November
2006lowres.pdf
Chronology; The Iranian Journal of International Affairs, (Ġlkbahar 1997),
IX, 1.
“Ever More Perılous Isolatıon - America's And Russia's New Friendship
Could Leave Iran Stranded”, Economist, 00130613, 5/25/2002, Vol. 363,
Issue 8274
“Irak Türkiye‟yi Kınadı”, Star, (22 Eylül 2004).
“Iran is Accused of Threatening Research Vessel in Caspian Sea”, New York
Times, 25 Temmuz 2001, A10.
“Ġran ba Gafgaz”, Esnad ez Revabet, Edare-ye EnteĢar Esnad, Defter
Motaleat Siyasi ve Beynolmileli, Tahran 1372 H.ġ.
347
“Ġran Kürtleri Silahlandırıyor”, Radikal, 5.11.2004,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=133351
“Ġran Kürtlerinin Durumu”, Stockholm Kürt Konferansı: 15-17 Mart 1991, Doz
Yayınları, Ġstanbul 1991, 53-69.
“No Military Partnership With Azerbaijan”, (1857 Current File), New York
Times, (5 ġubat 1999), A26.
“
http://www.democracynow.org/article.pl?sid=07/03/27/1356250
“Tehran‟a Nüve Hücumu Azerbaycan‟a Felaket Ved Edir”, Musavat,
09.01.2007.
“The Battle Against 300: Hollywoods Barbaric Depiction of Ancient Persia
Angers Iran, the Minnesota Daily, 19.3.2007,
http://www.mndaily.com/articles/2007/03/19/71153.”
AZERI-WARY, Economist, 00130613, 11/6/93, Vol. 329, Issue 7836
Baloch Nationalism: It‟s Origin and Development”, BalochWarna.org,
http://www.balochistaninfo.com/200604/BalochNationalismitsOriginandDevel
opment.pdf, 10.02.2007.
Doğan ERTUĞRUL, “”DeğiĢen Ġran (5)”, Radikal, 28.01.2007.”,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=211396 “
Iran, Home Office Science and Research Group, Country of Origin
Information
Service,
Ekim
2005,
81,
http://www.homeoffice.gov.uk/rds/pdfs05/iran_081205.doc, 19.12.2006
Ġran Ġslâm Cumhuriyeti Anayasası, Çev. Abdullah Ünlü, Evrensel
Yayıncılık, Ġstanbul, 1996.
ÖZDAĞ, Ümit. ”Tahran K. Irak‟ta Kürt Devletini Destekliyor”, Yeniçağ,
8,5,2007.
Question Of The Violation Of Human Rights And Fundamental Freedoms In
Any Part Of The World, Report On The Situation Of Human Rights In The
Islamic Republic Of Iran, Prepared By The Special Representative Of The
Commission On Human Rights, Mr. Maurice Danby Copithorne, Pursuant To
Commission Resolution 2001/17, 16.01.2002
Tenth International Conference Central Asia and Caucasus, (Sonbahar 2003KıĢ 2004), Amu Darya, 8, 16-17
348
The Manifesto of the Jebhe Ettehad E
http://en.ufin.org/Constitution.htm, 10.02.2007.
Melli
Va
Mihani
Iran,
The Times, 4 Mart 1979.
UNHCR/ACCORD, 7th European Country of Origin Information Seminar,
Sonuç Raporu, Berlin, 11-12 Haziran 2001.
Vatan, 16.04.2007,
http://www.vatanim.com.tr/root.vatan?exec=haberdetay&tarih=16.04.2007&N
ewsid=116180&Categoryid=30
http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1990/ocak1990.htm
Diğer Ġnternet Kaynakları
http://www.ahwazhumanrights.org/content/index.php?option=com_content&t
ask=view&id=777&Itemid=54, 27.03.2007.
Gülcan Bahtiyar: ”Molla Mustafa Barzani Ayaklanması”, Mızgîn,
http://www.mizgin.net/modules.php?name=Sektions&op=printpage&artid=67
4, 14.5.2007
Celal
Aygen:
“”Mehabad
Kürt
Cumhuriyeti”,
http://www.mizgin.net/modules.php?name=News&file=article&sid=772,
14.5.2007”
“Omission
of
Persian
Gulf
Name
Angers
http://www.worldpress.org/Mideast/2616.cfm, 28.12.2006.
Iran”,
http://www.farmane-ariya.blogfa.com/post-119.aspx, 29.03.2007.
“Sayt-e
Baybak”,
“Serab-e
ariya.blogfa.com/, 29.03.2007.
Fedralizm”,
http://www.farmane-
“National
Geographic
Society
Retreats”,
http://www.marzeporgohar.org/index.php?l=1&cat=24&scat=&artid=501,
27.12.2004.
http://www.everyculture.com/wc/Tajikistan-to-Zimbabwe/Turkmens.html,
1.4.2007.
http://english.aljazeera.net/English/archive/archive?ArchiveId=12913,
10.01.2006.
349
Ġran‟da
Jet
Ġdam,
http://www.hurriyetusa.com/haber/haber_detay.asp?id=10881, 20.02.2007.
http://www.irib.ir/worldservice/turkishRADIO/iran/Lorestan.htm, 28.9.2006
http://www.eurasianet.org/resource/azerbaijan/hypermail/200103/0062.html
http://www.aei.org/publications/filter.all,pubID.26082/pub_detail.asp
http://www.jamestown.org/chechnya_weekly/article.php?articleid=2369935
Beyane-ye Defter-e Siyasi Hizb-e Demokrat-e Kurdistan-e Ġran Der Rabeta
Ba Enfecar-e Teroristi Der Erbil (Ġran Kürdistan Demokrat Partisi Siyasi
Bürosunun
Erbil‟deki
Terörist
Saldırı
ile
Ġlgili
Açıklaması)
http://www.kurdistanmedia.com/farsi/doc/file/121.php, 9.5.2007.
http://www.kurdistan.nu/psk/psk_bulten/kemal_burkay_dogu_kurdistan.htm
http://www.balochpeople.org/eng/, 09.09.2006
http://www.unpo.org/article.php?id=5772, (27.03.2007)
http://www.farsinet.com/pwo/diaspora.html
http://www.niacouncil.org/index.php?option=com_content&task=view&id=757
&Itemid=2.”
http://www.farmane-ariya.blogfa.com/post-119.aspx,
“Sayt-e
Baybak”,
“Serab-e Fedralizm”, http://www.farmane-ariya.blogfa.com/, 29.03.2007.
350
EKLER
EK-1
KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ
15 Hordad
:
Panuzdeh
(Nehzet-e
Hordad)
1963‟te
Humeyni‟nin
tutuklandığı gün yaĢanan olaylara atfen, Ġran Ġslam Cumhuriyeti tarafından
benimsenmiĢ anma günü.
Abadgeran : (Etelaf-e Abadgeran-e Ġran-e Ġslâmi) Ġslâmi Ġran ĠnĢacılar Ġtilafı.
Ġran meclisinde Muhafazakâr bir bloktur. Özellikle tahran‟da güçlü olan bu
blok 2004 Meclis seçimlerinde Tahran sandalyelerinin neredeyse tamamını
almıĢtır.
Haddad
Adil
ve
Mahmud
Ahmedinecad,
bloğun
önemli
isimlerindendir.
Azeri: Azerbaycan Türklerini ifade etmek üzere Ġranlı tarihçi Ahmed Kesrevi
tarafından kavramlaĢtırılıp yaygınlaĢtırılmıĢ tanımlama. Azerbaycan Türkçesi
konuĢan bütün Türkleri tanımlamak üzere kullanılan bu ifade, bazen siyasal
kaygılarla, bazen kullanım kolaylığı sebebiyle bazen de bilinçsizce (özellikle
Türkiye‟de ve Kuzey Azerbaycan‟da) genel geçer hale gelmiĢtir. Kavrama en
büyük itiraz, Güney Azerbaycan Millî Hareketi‟nden gelmektedir. Kavram,
tarihsel gerçeklikleri belirtmeyip, “keĢfedilmiĢ bir kısaltma”dır. “Tatar”
adlandırmasındaki kavramsal kusurların bir benzeri burada da görülmektedir.
Bazar : Ġran‟da öncelikle kapalı çarĢıyı ve bu çarĢının esnafını ifade etmek
üzere kullanılan, Türkiye Türkçesindeki Pazar‟la anlam yakınlığı olan kelime.
Ġran‟da esnafı, ticareti ve bir baskı grubu olarak tüccar-esnaf kesimini de
ifade eder.
Besic (Baseej)
: Ġran Ġslâmi Devrim Muhafızlarının bir kolu olarak
mevcuttur. Toplam personel sayısı resmi makalmlarca 11 milyon olarak
açıklanmaktadır. BarıĢ zamanı daha çok Ģehirlerde görevlendirilirler.
351
UyuĢturucu-ilaç kaçakçılığı ile mücadeleden, siyasi gösteriler organize
etmeye, toplumsal olayları bastırmaktan, cephe savaĢına kadar pek çok
görevle görevlendirilebilmektedirler.
Bonyad
: Ġran‟da toplam millî gelirin %20‟sinden fazlasını kontrol eden
Vakıflara verilen ad. Komite-ye Emdad-e Emam Homeyni, Bonyad-e ġehid,
Bonyad-e Mostazafin gibi vakıflar Ġran‟ın en zengin kuruluĢlarındandır. Petrol
gelirlerinden aktarılan miktarların dıĢında ziyaret yerlerinden elde edilen
geliler ve bağıĢlar da bu vakıfların malı olmaktadır. Bu vakıfların, devlet
iĢlerinde kullanılmakta olduğu, özellikle ülke dıĢındaki operasyonların bu
vakıfların gelirleriyle finanse edildikleri belirtilmektedir.
Cebhe-ye Milli
: 1940‟ların sonunda Musaddık tarafından Fransa‟da,
Milliyetçi, Liberal ve Sosyal demokrat olan seküler siyasetçiler tarafından
Muhammed Musaddık liderliğinde toplanmıĢ demokratik, siyasal Ġran
muhalefet partisidir. Petrolün MillileĢtirilmesi hareketine öncülük etmiĢtir.
Ensar El Ġslâm
: Irak‟ın kuzeyinde, Ġran‟a sınır bölgelerinde faaliyet
gösteren silahlı Sünni Kürt örgütü. 2001‟de Molla Krekar‟ın “Kürdistan Ġslâmi
Hareketi” içinden çektiği bir grup ve Ebu Abdullah El ġafi‟nin Cund-el Ġslâm
örgütlerinin bir anlamda birleĢmesi ile ortaya çıkmıĢtır. Krekar Talabani‟nin
KYB‟si ile anlaĢmaya karĢı çıkarak bu yola girmiĢtir. Örgüt Ġran sınırında ve
Ġran‟ın desteği ile etkinlik içindedir. KYB‟ye karĢı saldırılar düzenleyerek
önemli baĢarılar elde etmiĢtir. Afganistan‟da savaĢmıĢ elemanların Irak‟a
giriĢi ile, Ebu Musaf El Zerkavi ve El Kaide ile bağlantıda olmakla itham
edilmiĢtir. ABD, Irak‟a müdahalesinde KYB‟nin bu grubun bölgesine büyük bir
saldırı yapmasına havadan destek olmuĢtur.
Fars: Anadili Farsça olan halk. Batıda “Persian” ve “Ġranian” kelimelerinin
birbirlerinin yerine kullanılmaları nedeniyle zaman zaman tamamen yanlıĢ bir
biçimde “Ġranlı” yerine de kullanılır. Ayrıca, Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin 30
eyaletinden (ostanından) biridir. Bu eyaletin Fars halkının asıl ve orijinal yeri
olduğu fikri yaygındır. Araplar‟ın Acem (Yabancı) dediği ilk kitledir.
Farsistan: Panfarsistlerin Ġran için arzuladıkları isimlerden biri. Güney
Azerbaycanlı Türk milliyetçilerinin de, bugünkü Ġran‟ın orta ve güneyinin bir
kısmını ifade etmek üzere bazen kullandıkları terim. Bu terimin Azerbaycan‟ın
352
hiçbir yerine Ġran denilmemesi ve Farsistanla kesin bir ayrılmanın
arzulandığının anlaĢılması için (özellikle Ġran‟daki Türk, Arap ve Beluç
milliyetçilerince) kullanıldığı belirtilebilir.
: (Ġran Rehineler Krizi) 4 Kasım 1979‟dan 20 Ocak
Gerogan Giri
1981‟e kadar süren ve Ġranlı devrimci öğrenci grubunun (Ġmam‟ın Yolundaki
Müslüman Öğrenciler adında bir grup) ABD‟nin Tahran büyükelçiliğindeki
personeli rehin alarak yaptıkları 444 günlük eylemdir. Operation Eagle Claw
adlı Amerikan kurtarma operasyonu, 5 Amerikan hava kuvvetleri mensubu ile
üç Amerikan Marine‟inin (deniz piyadesi) ölümüyle ve baĢarısızlıkla
sonuçlanmıĢtır.
Jimmy
Carter‟ın
1980‟deki
BaĢkanlık
seçimlerinde
kazanamama sebebinin bu olay olduğu belirtilir. Eylem, 19 Ocak 1981‟de
Cezayir hükümetinin arabuluculuğu ile imzalanan Cezayir UzlaĢması ile
sonuçlanmıĢtır.
Gıyam-e Merdomi: Ġran‟da 1979 devrimini ifade etmek ve devrimi halka mal
etmek için seçilmiĢ, propaganda amacıyla da kullanılmıĢ olan ifade; Halk
kıyamı, Halk isyanı.
Güney Azerbaycan: -South(ern) Azerbaijan, Cenubi Azerbaycan: Bağımsız
Azerbaycan Cumhuriyetinin güney sınırlarından baĢlayan ve Ġran Ġslâm
Cumhuriyeti içinde yer alan tarihi Azerbaycan topraklarının tamamını ifade
eden terim. Sınırları, nerede baĢlayıp nerede bittiği konusunda tartıĢma olan
bu siyasal-coğrafi terimin, en çok itiraz eden Ġran milliyetçilerince de zaman
zaman kullanıldığı görülebilir.
Hizbullah (Hezbollah)
: Hizbullah bir hareket olarak Ġran‟da Humeyni‟nin
fikirleri doğrultusunda geliĢmiĢtir. Ġran‟daki Hizbullah, Besic ile birlikte hareket
eden ve üyelerinin çoğu ortak bulunan resmi bir kuruluĢtur. Adı Ensar-e
Hizbullah‟tır. Üyelerin büyük bir kısmı da Ġran-Irak SavaĢına katılmıĢ
insanlardır. Ġran‟da Hizbullah öncelikle içerideki muhalif sesleri susturmak,
devletin gizli operasyonlarını ve cinayetleri gerçekleĢtirmek, kitle eylemlerine
(özellikle
motosikletlerle)
devlet
adına
müdahale
etmek
görevlerini
üstlenmiĢtir. Hizbullah‟ın Bahreyn, Türkiye, Lübnan gibi kolları olmakla
birlikte, bunların birbirlerinden farkları vardır. Lübnan Hizbullahı ise Hizbullah
dendiğinde Ġran Hizbullahı‟ndan daha önce akla gelmektedir. Ġran destekli bu
353
silahlı ġii örgüt, aynı zamanda Lübnan‟da aktif bir siyasi partidir. Lideri Hasan
Nasrallah‟tır.
Ġkili Çevreleme (Dual Containment)
: Clinton dönemi ABD yönetiminin,
Ġran ve Irak‟ı (bu ülkeler ABD çıkarlarına zarar veren düĢmanca tutum içinde
olduklarından) aynı anda çevrelemeye dayalı siyaseti. Avustralya Yahudisi
olan ve BaĢkan danıĢmanı görevine gelmeden kısa süre önce ABD
vatandaĢı olan Martin Indyk tarafından formüle edilmiĢtir. Bu politika içeride
ve dıĢarıda geniĢ bir çevrenin eleĢtirisine maruz kalmıĢtır.
Ġran Türkleri: Ġran‟ın Türkçe konuĢan bütün toplumları. Ġran içinde Ġran
Türkleri (Torkha-ye Ġran) denildiğinde Azerbaycan Türkleri akla gelir.
Kuzeybatı Ġran‟daki Türkmenler ve Horasan Türkleri, KaĢkayiler, Halaçlar ve
diğer Türk grupları da bu kapsamdadır.
Ġslâmi Ġran Katılım Cephesi (Cebhe-ye MoĢareket-e Ġran-e Eslami)
:
Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin 5. CumhurbaĢkanı Muhammed Hatemi‟nin kardeĢi
Muhammed Rıza Hatemi tarafından kurulmuĢ reformist partidir. YasaklanmıĢ
bir parti değildir. “Ġran bütün Ġranlılarındır” sloganıyla 1998 yılında
kurulmuĢtur. Kurucusu Muhammed Rıza Hatemi, Mohsen Mirdamadi ve
Elahe Kulaye gibi isimler 2004 seçimleri öncesinde siyasal yasaklı
olmuĢlardır ve seçimlere katılamamıĢlardır.
Ġsna AĢeriyye: (Arapça) Onikicilik; Oniki Ġmam inancına dayalı ġii Ġslâm
anlayıĢı. Bir diğer tanımlama ile Hz. Muhammed‟in ölümünden sonra yerine
Ali bin Ebu Talip‟in (Hz. Ali) geçmesi ve halife olması gerekliliğine inanan,
onun ardından da 11 kiĢinin imametine, bunlardan sonuncusunun Mehdi
olduğu inancına dayalı ġii tarikatıdır. Oniki Ġmamlı ġiilik, ġii dünyasının en
yaygın kolu olup Ġran ġiilerinin tamamına yakını bu inanca sahiptirler. Irak,
Körfez ülkeleri, Azerbaycan ve Afganistan‟da da yaygın ġii anlayıĢı budur.
On iki imamlı ġiilik “Caferilik” olarak da ifade edilmektedir. Ġmametin, Oniki
imam‟dan yedinci imam Cafer Es-Sadık‟tan küçük oğlu Musa Kazım‟a geçtiği
kabul edilir. Ġsmaililier‟e göre ise Cafer Es-Sadık‟tan sonra imamet, onun en
büyük oğlu Ġsmail‟e geçmiĢtir. Bu sebeple Ġsmaili‟lere “Yediciler” de
denmektedir.
354
Kargozaran-e Sazendegi : (Hezb-e Kargozârân-e Sazendegî), ĠnĢanın
Yürütücüleri Partisi. Rafsancani hükümetinin bazı üyeleri tarafından kurulmuĢ
olan Ġran siyasal partisi. Partini genel sekreterliğini bir dönem Tahran
Belediye BaĢkanı olmuĢ olan Gulam Hüseyin Kerbasçi yapmıĢtır.
Kerbela
: Irak‟ta Bağdat‟ın 100 km. güneydoğusunda bir Ģehir. Gadiriye,
Neynava ve ġattul Furat adlarıyla da anılmıĢtır. Ancak Ģehir daha çok dinsel
anlamı ile tanınmıĢtır. Ġslâm tarihinin en acı olaylarından birisi olan 10
Muharrem (Miladi) 680 tarihinde Hz. Muhammed‟in torunu Hz. Hüseyin‟in ve
73 kiĢiden oluĢan ordusunun Emevi Halifesi Yezid‟in 40.000 kiĢilik ordusu
tarafından katledildiği yerdir. “Kerbela olayı” Sünni Müslümanlar tarafından
da acı ile anılır. ġiilik açısından kutsal bir ziyaret yeri kabul edilmekle
beraber, kutsal yerler sıralamasında Mekke, Medine, Kudüs ve Necef‟ten
sonra gelir. Kerbela olayı, Ġran toplumundaki yeri bir tarafa, Ġran Ġslâm
Cumhuriyeti‟nin siyasal propagandasında ve eğitim sisteminde özellikle
kullanılan vazgeçilmez bir dini-duygusal motiftir.
Kum : (Gum, Qom) Tahran‟ın 156 km. güneybatısında bir Ģehirdir. Aynı
adla anılan eyaletin merkezidir. Nüfusu bir milyonun üzerindedir. Ancak
Ģehrin asıl önemi dinsel-siyasal özelliğinden ileri gelir. 12 Ġmamlı ġiilikte 8.
Ġmam olan Ali El Musa El Rıza‟nın kız kardeĢi Fatıma Masume‟nin mezarının
bulunduğu bu Ģehir, ġii din öğretiminin en büyük Ģehri durumundadır. Ġç-dıĢ
dini turizm açısından önemli bir yerdir. Selçuklu, Ġlhanlı, Akkoynlu,
Karakoyunlu yönetimlerinde hep öne çıkmıĢ bir Ģehirdir. Ruslar‟ın 1915‟te
Tahran yakınındaki Kerec‟e kadar gelmeleriyle pek çok Tahranlı Kum‟a
taĢınmıĢ hatta baĢkentin bu Ģehre taĢınması da gündeme gelmiĢtir. Kum‟un
Herat‟tan Bağdat‟a, Beyrut‟tan Basra‟ya siyasal etkisi mevcuttur.
Kuzey Azerbaycan: Aras‟ın kuzeyindeki Azerbaycan toprakları; 1918 ve
1991 yıllarında bağımsızlık kazanmıĢ olan Azerbaycan Cumhuriyeti /
Respublikası; Kafkas Azerbaycanı.
Meclis-e Hubregan : Rehberlik Uzmanlar Konseyi, Rehberi seçen 86 kiĢilik
Ġran yürütme ve yargı organı.
Mecma-ye Ruhaniyun-e Mobarez
: Ġran‟da, 1988 yılında kurulmuĢ
görece ılımlı, reformcu denilen siyasi parti. Ġslâm Cumhuriyeti Partisi içindeki
355
tartıĢmaların 1987‟de ayrılmayla sonuçlanmasıyla ortaya çıkmıĢtır. Uzun süre
Mehdi Kerrubi liderliğinde yönetilmiĢ, 2005 yılında ise Muhammed Hoeyniha
baĢkan olmuĢtur. Muhammed Hatemi de ileri gelen isimlerdendir.
Mehdi-üzzaman / Ġmam-e Zaman
: ġiilikte, 12. Ġmam olduğuna ve
gabya çekildiğine inanılan, Hz. Muhammed‟in soyundan gelen Muhammed
Ġbn Hasan Ġbn Ali.
Merce-e Taklid
: (Merce-e Dinî) ġiilikte, taklit edilmesi gereken kaynak
ya da dinî referans olarak bilinen makam.
MeĢrute
: MeĢrutiyet, 1905-1911 arasında gerçekleĢmiĢ olan Ġran
meĢrutiyet devrimi. Ġran‟da Anayasacı siyasi hareket. Parlamentonun
kurulmasını sağlamıĢtır.
Millî-mezhebî
: Ġran‟da bir çeĢit sağcılık, kimilerine göre de aĢırı
sağcılık ifadesi olan, milliyetçi-muhafazakâr siyasal konumun halk ve güncel
siyaset dilindeki adı.
Necef : Bağdat‟ın 150 km. güneyindeki Irak Ģehri. Hz. Ali‟nin türbesinin
bulunduğu bu Ģehir, Ġslâm dünyası açısından önemli bir ziyaret yeridir. Ancak
Hz. Ali‟nin asıl mezarının Güney Türkistan‟da (Kuzey Afganistan‟da) Mezar-ı
ġerif‟te olduğuna inananlar da vardır. Özellikle ġii Müslümanlar Necef‟i dinî
ziyaretgah olarak kabul ederler. Mekke ve Medine‟den sonra en fazla
Müslüman ziyaretçi çeken Ģehirdir. Bu Ģehir de siyasal anlamıyla bugün öne
çıkmaktadır. Necef, Kum‟dan sonra ġii din ve siyaset eğitiminin en önemli
mekanıdır. Irak ġiilerinin merkezi kabul edilir. ABD iĢgalinden sonra sık
olmayan ancak büyük çaplı bombalamalara ve çatıĢmalara sahne olmuĢtur.
Nehzet-e Azadi-ye Ġran
: Ġran Hürriyet Hareketi (Partisi) 1961‟de, Cebhe-
ye Millî mensubu bazı siyasi, sosyal, dinî Ģahıslar tarafından tahran‟da
kurulmuĢtur. Mehdi Bazargan, Ayetullah Talegani ve Sehabi gibi isimlerin
liderliğinde teĢkilatlanmıĢtır. ġah karĢıtı bir hareket olarak Humeyni
hareketine destek olmuĢtur. Ġran içinde ġah tarafından felç edilince, ABD ve
Avrupa‟da önce Dr. Ali ġeraiti sonra da Ġbrahim Yezdi liderliğinde faliyetler
sürdürmüĢtür. Ġran‟ın DıĢiĢleri eski Bakanlarından olan Yezdi halen bu
hareketin lideridir. Hareket Ġran milliyetçisidir ve liberaldir. Resmi ve izinli bir
siyasal parti olmayıp faaliyetlerinin ağırlık merkezi Ġran dıĢındadır.
356
Nevruz
: Bahar Ekinoksu, 21 Mart günü. Aynı gün, Türkiye, Ġran,
Azerbaycan, Özbekistan, Afganistan, Arnavutluk, Gürcistan, Türkmensitan,
Tacikistan, Kazakistan, Kırgızistan, Doğu Türkistan, Kırım, Kafkasya, Irak,
Suriye, Balkanlar, Pakistan, Hindistan gibi geniĢ bir coğrafyada ağırlıklı
olarak Türkî ve Farsî toplumlar tarafından kutlanan bahar bayramıdır.
Paniranist ve Panfarsistler Nevruzun Pers-Ġran bayramı olduğunu ve ZerdüĢti
yıl baĢlangıcı / bayramı olduğunu iddia ederler. Kürtler geleneksel olarak bu
bayramı kutlamadıkları halde, Türkiye‟de 1990‟larla beraber her 21 Mart günü
PKK terör örgütü tarafından eylem vesilesi olarak kullanılmaya baĢlanmıĢtır.
Türkiye‟de (bölgesel istisnalar dıĢında) toplumun geleneksel olarak ve geniĢ
katılımla kutlamadığı bu bayram, Türk Dünyasının tamamına yakınında
büyük bir coĢku ve önemli bir bayram olarak kutlanır.
Persia: Kelime eski Yunanlıların coğrafi bir bölge olan Pers‟e ve Persepolis‟e
atıfla yaptıkları bir adlandırmadır. Avrupa‟nın Ġran‟a Oryantalist bir gözlükle
bakmasından itibaren Ġran yeniden bu adla anılmıĢtır. Özellikle Ġngilizler‟in
Ġran için 18-19. yüzyıldan itibaren kullandığı ve kullanımını yaygınlaĢtırdığı
ülke adlandırmasıdır.
Rehber
: (Rehber-e Engelab) Ġran Ġslâm Devriminin ve Ġran Ġslma
Cumhuriyeti‟nin
liderliği,
en
yüksek
makamıdır.
Anayasa
taafından
kurulmuĢtur. Uzmanlar Meclisi tarafından seçilir. Anayasaya göre, iç ve dıĢ
politikada son sözü söyleme, bütün silahlı kuvvetlere (Devrim Muhafızları ve
Nizami Ordu) komuta etme, basın-yayını kontrol etme gibi geniĢ yönetsel
yetkileri vardır. Ġran‟ın ilk Rehberi Humeyni, ikincisi de halen görevde olan
Hamaney‟dir.
Ruhaniyet-e Mobarez
: (Came-ye Rovhaniyet-e Mobarez) Mücadeleci
Ruhaniyet Toplumu. Ġran‟da pragmatik muhafazakâr çizgide resmi ve izin
verilmiĢ dinî-siyasi parti. Bu parti, BeheĢti, Bahonar, Hamaney, Rafsancani
gibi
isimler
tarafından
1977‟de
yani
devrim
öncesinde
kurulmuĢtur
Rafsancani halen buradadır ve Mehdevi Kani, Hasan Rohani gibi isimler
tarafından idare edilir.
Sepah-e Pasdaran : (Sepah-e Pasdaran-e Ġngılâb-e Ġslâmî) Ġslâm Devrimi
Muhafızları Ordusu. Ġran‟ın en büyük ordusudur. Nizami ordudan faklı ve ona
357
paraleldir. Yani kendi Deniz, Kara ve Hava kuvvetleri, istihbaratı ve özel
kuvvetleri vardır. Besic militanlarını kontrol etmektedir. Öncelikle iç güvenlik,
yasaların uygulanması ve sınır muhafazasından sorumludur.
ġia, ġiilik: Ali bin ebu Talip‟in Hz. Muhammed‟den hemen sonra nass ve
tayinle halife olduğuna inanan, imametin insanlığın sonuna dek, Hz. Ali‟nin
soyunda devam edeceğini ileri süren, bu imamların masum olduklarını iddia
edenlerin müĢterek adıdır.
ġura-ye Nigehban-e Kanun-e Esasi: Ġran Anayasa Gözetim Konseyi.
Anayasa Mahkemelerinin karĢılığıdır. 6 din adamı ve 6 hukukçudan oluĢur.
Üyelerini Rehber atar.
Tûde : (Hezb-e Tûde-ye Ġran) Ġngilizce yazılıĢı Tudeh Ģeklindedir. Türkçesi
“Ġran Kitlelerinin Partisi”dir. 1941‟de kurulmuĢ bir Ġran Komünist Partisidir.
(Ancak Ġran Komünist Partisi adında bir baĢka parti de vardır.) Sovyetler
Birliği Komünist Partisi ile yakın iliĢkisi olmuĢtur. Gerek 1953 darbesi gerekse
1979 devrimi öncesinin belki de en güçlü siyasi partisi konumunda olmuĢtur.
Ancak bütün bu dönemler boyunca takibata maruz kalmıĢ, üyeleri, yöneticileri
tutuklanmıĢtır. 1979 devriminde de etkisi olmakla beraber bugün yasaklanmıĢ
bir partidir.
Türkmen: Oğuz Türkü; etno-linguistik bakımdan Ġran Türklerinin tamamına
yakını (Azerbaycan, Halaç, KaĢkayi dâhil) Türkmen olmakla birlikte,
Türkmenistan‟a sınır bölgede yaĢayan ve Türkmenistan Türkmenleri ile aynı
özelliklere sahip olan topluma Türkmen denmektedir. Ġran Türklerinin geneli
Azerbaycan Türkçesi konuĢurlar ancak Türkmenler çağdaĢ Türkmenistan
Türkçesi konuĢmaktadırlar.
358
EK-2
ĠSĠMLER SÖZLÜĞÜ
AfĢar, Ġrec
Ġranolog.
: (1925-…) Ġranlı bibliyograf, tarihçi, kültür teorisyeni meĢhur
Encyclopedia
Iranica‟nın
danıĢman
editörlerinden.
Tahran
Üniversitesi Profesörü.
Ahmedinecad, Mahmud : 1957‟de Orta Ġran‟da GermĢehr‟de doğmuĢtur.
Etnik Fars‟tır. Tahran‟da büyümüĢ, imar ve inĢaat tahsilinden sonra Batı
Ġran‟da Kaymakamlık ve Valilik görevlerinde bulunmuĢtur. 2003 yıında
Tahran
Belediye
BaĢkanı,
2005
yılında
yapılan
seçimlerinde de ikinci turda Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin 6. CumhurbaĢkanı
olmuĢtur. Siyasal çizgisini sade bir devrimcilik ve Humeynizm üzerine
kurmuĢtur.
Amanpour, Christiane
: (1958-…) Ġngiliz anne (Patricia) ile Ġranlı etnik
Fars babanın (Muhammed) kızı olarak Londra‟da doğmuĢtur. Daha sonra
ailesiyle Tahran‟a taĢınmıĢtır. 11 yaĢında Ġngiltere‟ye yeniden dönmüĢ,
burada eğitim görmüĢ, ailesi devrim sonrasında Ġran‟dan çıkınca, o da
gazetecilik okumak üzere ABD‟ye gitmiĢtir. NBC, CNN, CBS için çalıĢmıĢtır.
I. Körfez SavaĢı ve Bosna SavaĢında bütün dünyaca tanınmıĢtır. 1998
yılında ikinci evliliğini, ABD DıĢiĢleri Bakanlığının o zamanki sözcüsü James
Rubin‟le yapmıĢtır.
Asefi, Hamid Reza : Irak doğumlu Ġranlı diplomat, devlet adamı. Etnik Fars.
DıĢiĢleri Bakanlığı sözcüsü. 1998-2000 yılları arasında Paris Büyükelçisi
olarak görev yapmıĢtır.
Asgerövladi, Habibullah : Ġranlı siyasetçi. Demavendli bir Yahudi asıllı
ailenin
çocuğudur.
Ailesinin
Ġslâm‟a
Rıza
ġah
zamanında
geçtiği
bilinmektedir. Mecma-ye TeĢhis-e Maslahat-e Nizam üyesidir. Rafsancani
ekibindendir ve Ġran‟ın en zenginlerinden biri olduğu ifade edilmektedir. Ġslâmî
Koalisyon Partisi adında bir partiye de baĢkanlık etmektedir.
359
Bağır Han
:
(1870-1911)
Salar-e
Milli,
1905-1911
arasındaki
Ġran
MeĢrutiyet hareketinin Azerbaycanlı liderlerinden. Settar Han‟ın silah
arkadaĢı.
Bahonar, Muhammed Reza
: Ġran Meclisinin muhafazakâr BaĢkan
Yardımcısı. Kerman milletvekili, Etnik Fars. Aynı zamanda “Mühendisler
Ġslâmî Birliği” Genel Sekreteridir. Ġran‟ın ikinci BaĢbakanı olan Muhammed
Cevad Bahonar‟ın kardeĢidir. Cevad Bahonar 1981 yılında bombalı saldırı ile
öldürülmüĢtür.
Bahtiyar, ġapur
: (1914-1991) Siyaset Bilimi Doktoru., Etnik Bahtiyari.
Ġran‟ın son BaĢbakanı. 1991‟de Paris‟te suikastle öldürülmüĢtür.
Barzani, Mustafa (Mele) : (1903-1979), Osmanlı topraklarında doğmuĢ
etnik Kürt. Türkiye‟de yanlıĢ telaffuzla “Molla Mustafa Barzani” olarak
tanınmıĢtır ancak molla ya da din adamı değildir. 1931-32 yıllarında ağabeyi
Ahmed Barzani ile beraber Kürtçü harekete liderlik yapmıĢtır. 1935‟te
hareketleri bastırılınca Süleymaniye‟ye sürülmüĢ oradan kaçıp Bağdat‟a
gitmiĢtir. Burada da barınamayınca 1000 adamı ve bunların aileleriyle Ġran‟a
kaçmıĢtır.
1945‟te
KDPĠ‟nin
Sovyet
desteğiyle
ilan
ettiği
Mahabad
Cumhuriyetinde Savunma Bakanı ve Ordu komutanı olmuĢtur. Yalta
AntlaĢmasından sonra, 1946‟da bu devlet giriĢimine son verilince pek çok
Kürtçü lider öldürülmüĢ ancak Barzani Sovyet Azerbaycanı‟na kaçmıĢtır. Bir
süre Bakü‟de daha sonra 1958‟e kadar Moskova‟da kalmıĢ ve Sovyelerin
tezgâhından geçmiĢtir. Ġsraille 1963‟te siyasi, 1965‟te askeri temaslara
baĢlamıĢtır. Bağdat‟la 1970‟te vardığı uzlaĢmayı yok ederek 1974‟te Ġran
ġahı ile iĢbirliğine gitmiĢtir. Cezayir AntlaĢmasından sonra ABD‟ye kaçmıĢtır.
ABD‟de ölmüĢtür ancak mezarı Ġran‟da Mahabad‟tadır. Saddam‟a Mesud
Barzani‟nin babasıdır.
Bazargan, Mehdi
: (1907-1995), Mühendis, Etnik Türk. Ġran Ġslâm
Cumhuriyeti‟nin ilk BaĢbakanı. 1940‟ların sonunda okuduğu ve yaĢadığı
Paris‟ten dönerek Tahran Üniversitesi‟nin ilk mühendislik bölümünü açmıĢtır.
1951‟de Musaddık Ġran petrollerini millileĢtirdiğinde Millî Petrol ġirketinin ilk
Ġranlı baĢkanı olmuĢtur. Musaddık hükümeti devrildikten sonra Ġran Hürriyet
Hareketini kurmuĢ, ġah Muhammed Rıza Pehlevi tarafından defalarca
360
hapsedilmiĢtir.
Devrimden
sonra
Humeyni
tarafından
BaĢbakanlıkla
görevlendirilmiĢtir. Ancak demokratik ve liberal bir devrimci anlayıĢı
benimsediği için Humeyni ile fikir ayrılıklarına düĢtüğü belirtilir.
BeheĢti, Seyyid Muhammed Hüseyni : (1928-1981), Ayetullah Uzma, Dr.
Ġranlı din adamı. Ġsfahan doğumlu etnik Fars‟tır. Ġran yargı sisteminin en üst
noktasında bulunmuĢtur. Ġslâm Cumhuriyeti Partisi‟nin genel sekreterliğini
yapmıĢtır.
Bu
partinin
70‟ten
fazla
üyesiyle
beraber
bir
suikastle
öldürülmüĢtür. Suikastın sorumlusu Halkın Mücahitleri Örgütü olarak
açıklansa da örgüt bu olayı hiçbir zaman üstlenmemiĢtir. Olayın rejimle
içeriden bağlantısı konusunda söylentiler olmuĢtur.
Burucerdi, Seyyid Hüseyin
: (1875-1962), Ayetullah Uzma. Ġranlı din
adamı. Etnik Lor. Molla Horasani, Ağa Ziya Iraki gibi hocalardan dersler alıp
ġii Fıkıh uzmanı olmuĢtur. Ayetullah Murtaza Mutahhari üzerinde büyük etkisi
olduğu bilinmektedir. Ġlk defa ġii dini faaliyetini Ġran ve Irak ötesine taĢıyan
kiĢi
olarak
bilinir.
Musa
Sadr‟ın
Lübnan‟a
gönderilmesi
de
onun
adımlarındandır. El Ezher‟deki ġeyh Mahmut ġaltut ile temas kuran ve
mezhepleri yakınlaĢtırma giriĢimini onunla birlikte baĢlatan isim olarak bilinir.
Bu giriĢim sonrasında ġeyh ġaltut, ġiiliğin Ġslâm‟ın hak mezheplerinden
olduğu fetvasını açıklamıĢtır. Burucerdi, ġah‟ın reformlarına açıkça karĢı
çıkmıĢtır.
Çöhreganlı (Çöhregânî), Mahmud Ali : (1958-…) Dilbilimci,
Siyasetçi,
Yazar. ġebüster/Güney Azerbaycan doğumlu Azerbaycan Türkü. 1995
yılında GAMOH‟u kurmuĢtur. 1996 Meclis seçimlerinde Tebriz‟den 600.000
oy aldı. Milletvekilliği Ġran istihbaratı Ettelaat tarafından engellendi. Sorgulara
ve gözaltılara maruz kaldı. 1999 yılında Ģansını yeniden denedi. Ancak
yeniden engellendi. ġampuan ve parfüm kaçakçılığı gibi suçlamalarla hapse
atıldı. GAMOH içinde yer almak suçlamasıyla, onunla birlikte pek çok Türkçü
siyasi aktivist de hapsedildi. Serbest kaldıktan sonra faaliyetini sürdürdü.
2001 yılından itibaren Türkiye, ABD ve Avrupa‟da siyasi çalıĢmalar yaptı.
2002 yılıdan beri ABD‟de yaĢamaktadır. Ġran‟ı parçalamayı değil Azerbaycan
Türklerinin gaspedilmiĢ haklarını almayı hedeflediklerini açıklamıĢtır. 2006
ekim ayında sağlık nedeniyle GAMOH liderliğinden istifa etmiĢtir.
361
Diba, Farah : (1938-…) Etnik Türk, ġah Muhammed Rıza Pehlevi‟nin
üçüncü ve dul eĢi. Modern Ġran‟ın tek ġahbanu‟su, Ġmparatoriçesi.
Ebadi, ġirin : (1947-…) Avukat, Hemedan doğumlu etnik Türk‟tür. (Ancak
kendisini sadece Ġranlı olarak görüyor, Türk saymıyor.) 10 Aralık 2003‟te
demokrasi, insan hakları, özellikle de kadın ve çocuk hakları konusundaki
çalıĢmaları nedeniyle Nobel BarıĢ Ödülü‟ne layık görülmüĢtür. ABD‟de ve
Ġran‟da yayınlanmıĢ kitapları bulunan Ebadi, dünyanın farklı ülkelerindeki
üniversitelerden defalarca fahri doktora almıĢtır.
Ebtekar, Masume : (1960-…) Etnik Fars. Hatemi döneminde, Ġran‟ın ilk
kadın CumhurbaĢkanı yardımcısı. Ġmmunoloji Doktoru. 1979 Rehine Krizinde
eylemcilerin sözcülüğünü yapmıĢtır.
El Baradey, Muhammed : (1942-…) Mısırlı Arap diplomat, hukukçu.
Uluslararası Atom Enerji Ajansı Genel Müdürü. 2005 yılında UAEA ile birlikte
Nobel BarıĢ Ödülü almıĢtır.
Esad, Nasir Beni
: Ġngiliz Ahvaz Dostluk Topluluğu (British Ahwazi
Friendship Society) BaĢkanı. Etnik Ġran Arabı. Ġngiltere‟de yaĢıyor.
Farahanipur Ruzbe
: (1971-…) Tahran doğumlu etnik Fars. Fars
milliyetçisi olan Ruzbe, ZerdüĢtçü görüĢler taĢıyan Vohuman adlı bir aylık
dergi çıkartmıĢ, Ruzbe Yayınlarını kurmuĢ, daha sonra da Nedaye Gomez
adlı bir haftalık dergi çıkarmıĢtır. 1998 yılındaki öğrenci olaylarında yer almıĢ,
seri cinayetlerle öldürülen 57 kiĢinin listesini yayınlamıĢtır. Bundan sonra
yayınları ĠrĢad Bakanlığınca yasaklanmıĢtır. 1999 Yılında milliyetçi Marze Por
Gohar partisini kurmuĢtur. Parti yasal değildir. Los Angeles-ABD‟den web
üzerinden organize ve takip edilmektedir.
Firdevsi (Ferdovsi), Hekim Ebul Kasım Tusî :
(935-1020)
Ġran
tarihi
bakımından kaynak kabul edilen ve Türk Gazneli devletinin hükümdarı
Gazneli Mahmud‟a yazılmıĢ olan mitolojik tarih kitabı ġehname‟nin yazarı.
Milliyetçiliğin özdeĢleĢtiği modern dönemde yaĢamıĢ olmamasına rağmen
Fars kökenli ve Farsçı epik Ģair.
Foruhar, DaryuĢ
: (1928-1998) Ġsfahan doğumludur ancak ailesi etnik ġii
Kürt‟tür (KermanĢahi). 1951 yılında kurulan Paniranist Hizb-e Millet-e Ġran
(Ġran Milleti Partisi)‟ın lideri. Devrimden sonraki ilk hükümette ÇalıĢma
362
Bakanlığı yapmıĢtır. 1998 yılında eĢi ile birlikte evinde öldürülmüĢtür. Halk
arasında cinayetin Ġran Ġstihbaratı ile bağlantılı olduğu fikri yaygındır. Foruhar
ailesinin fertlerinin avukatlığını Nobel ödüllü ġirin Ebadi yapmaktadır.
Frye, Richard Nelson
: (1920-…) Amerikalı bilim adamı. Ġsveç göçmeni
bir ABD‟li ailenin çocuğu olarak doğmuĢtur. Rusça, Almanca, Arapça,
Fransızca, Farsça, Özbekçe, PeĢtuca ve Türkçe bilir. Ġran ve Orta Asya
konularında çalıĢan Frye, Kissinger tarafından fonlanan bir burs programı ile
ABD‟ye Ġranlı öğrencilerin getirilmesi iĢini de yürütmüĢtür. Ġkinci eĢi, Urmiyeli
bir Süryani olan Dr. Eden Naby‟dir (Kolombia Üniversitesi) Frye, Pers
imparatorluğunun ve kültürünün Müslüman toplumlar ve özellikle Araplar
tarafından yeterince anlaĢılmadığı üzerinde durur. Ġranlı dilbilimci Ali ekber
Dehoda ona “Ġrandûst” lakabını takmıĢtır.
Gasumlu, Abdurrahman (Gassemlo):
(1930-1989),
Urmiye/Güney
Azerbaycan doğumlu, Baba tarafından Etnik Kürt. Annesi Nana Jan Timsar
Asuri Hıristiyan‟dır. EĢi Helen Krulich Çek‟tir. 1973-1989 tarihleri arasında
Ġran KDP‟sinin (PDKĠ) liderliğini yapmıĢtır. 13 Temmuz 1989‟da Ġranlı
görevlilerce suikastle öldürülmüĢtür. Onunla birlikte yanında bulunan
Abdulkadir Azer ve Fazil Resul adlı Ġranlı Kürtler de öldürülmüĢtür. Gasumlu,
Mukri aĢiretinden (Taifesinden) olup, Gasumlu ailesinden Rüstem Han
Gasumlu, Rıza Kuli Gasumlu, Ġmam Kuli Gasumlu gibi ileri gelenlerin Zend
hanedanı döneminde Urmiye‟de valilik yaptıkları belirtilmektedir. Gasumlu
zengin bir toprak sahibi ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiĢ ve daha sonra
Prag ve Paris‟te öğrenim görmüĢtür.
Genci, Ekber
: (1960-…) Ġranlı gazeteci, yazar. Kazvin doğumlu etnik
Türk. 1979 devrimine katılmıĢ eski bir Devrim Muhafızları mensubudur. 2000
yılında Berlin‟de verdiği bir konferanstan dönüĢünde tutuklanarak 2006 yılına
kadar Evin hapishanesinde kalmıĢtır. Yüksek Lisansı ĠletiĢim alanındadır.
ÇeĢitli uluslararası gazetecilik ödülleri almıĢtır. Siyasal cinayetler ve Ġran
hapishanelerindeki durumu ağır biçimde eleĢtirmiĢtir. BM önünde yaptığı
açlık grevi ile dünya gündemine oturmuĢtur.
Haccaryan, Said
: (1954-…), Makine Mühendisi. Etnik Fars. Ġranlı
siyasetçi, aktivist. 1979 devrimi içinde yer almıĢ ve Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin
363
istihbarat yapısının oluĢmasına katkıda bulunmuĢtur. 1997‟de Hatemi
tarafından istihbarat danıĢmanı olarak atanmıĢtır. Muhafazakar çevrelerce
Ekber Genci ve Ġmadeddin Bagî gibi muhalif gazetecilerin haber kaynağı
olmakla suçlanmıĢ, 2000 yılında (muhtemelen istihbaratçı bir Hizbullah
operasyonuyla) motosikletli bir genç Besic elemanı tarafından yüzünden
vurulmuĢ ölmemiĢ ancak felçli kalmıĢtır.
Haddad, Gulam Ali : (1945-…) Ġranlı Siyasetçi, Meclis BaĢkanı. Tahran
doğumlu etnik Fars. Tahran Üniversitesi‟nde Felsefe ve Fizik okumuĢtur.
Hamaney, Seyyid Ali Hüseyni
: (1939-…) Ġran Ġslâm Cumhuriyeti Rehberi,
Veli-ye Fakih, Ayetullah, MeĢhed‟de dindar bir ailenin çocuğu olarak doğmuĢ
etnik Türk‟tür. 1981-1989 arasında Ġran‟ın CumhurbaĢkanı olmuĢtur.
1989‟dan beri ise Humeyni‟nin yerinde, Rehberlik makamında oturmaktadır.
Harrazi, Kemal (Ali Naki) : (1944-…) Tahran doğumlu etnik Fars. 19972005
arasında
Muhammed
Hatemi‟nin
döneminde
DıĢiĢleri Bakanı olarak görev yapmıĢtır. 1989-1997 arasında Ġran‟ın BM‟deki
temsilciliği görevini ifa etmiĢtir.
Hatemi, Muhammed
: (1943-…), Ġran eski CumhurbaĢkanı (1997-2005)
Erdekan-Yezd doğumlu etnik Fars. CumhurbaĢkanı seçildiği gün, Ġran
takvimine göre Hordad ayının ikisi olduğundan “Dövvom (Ġkinci) Hordad”
adında bir siyasal grup hareketi, Ġran‟da reformların baĢlangıç tarihine atıfla
baĢlatılmıĢtır.
Henderson, Loy,
: ABD‟nin Musaddık karĢıtı olarak bilinen Tahran eski
Büyükelçisi.
Hey’et, Cevat
: (1925-…) Prof. Dr., Tıp doktoru, Türkolog, Dil, Edebiyat
ve Tarih AraĢtırmacısı. Tebrizli Türk. Tahran Azad Ġslâm Üniversitesi Cerrahi
Bölüm BaĢkanlığı görevinde bulunmuĢtur. Mukayesetül Lugateyn adı ile
Farsça ve Türkçeyi karĢılaĢtıran dil alanındaki önemli bir eserin de sahibidir.
Bu eser dıĢında da ağırlıklı olarak Azerbaycan ve Türk dünyası konularına
odaklanmıĢ çok sayıda kitap ve makalesi mevcuttur. Ġran‟da modern tıbbın
önemli kalp cerrahlarındandır. 1979‟dan sonra yayınlanmaya baĢlayan
Türkçe-Farsça Varlık (Varlıq) dergisinin sahibi ve editörüdür.
364
Hıyabani, ġeyh Mehemmed, Tebrizi
: (1880-1929), Din adamı, siyasi
lider, milletvekili. Güney Azerbaycanlı Türk. DıĢ müdahale ve sömürgeciliğe
karĢı tutumu ile öne çıkmıĢ, Ġran meĢrutiyetinde önemli olmuĢ isimlerdendir.
1917 Rus BolĢevik Devriminden sonra Tebriz‟de Demokrat Partiyi (5 yıl
aradan sonra) yeniden kurmuĢ, partinin yayın organı olarak da “Teceddüd”
adında bir gazete çıkarmıĢtır. 1919 tarihli Ġran-Britanya anlaĢmasına isyan
ederek
Tebriz‟de
kontrolü
ele
geçirmiĢ,
kontrol
ettiği
Azerbaycan
topraklarındaki devlete “Azadistan” devleti adını vermiĢtir.
: (1945-…) Ġran KDP‟sinin (PDKĠ) Mevcut Genel
Hicri, Mustafa
Sekreteridir yani partinin baĢkanıdır. Sulduz(Negade)/Güney Azerbaycan
doğumlu etnik Kürt‟tür. Parti politikasında “Kuzeybatı Ġran‟da Azeriler ve
Kürtlerin barıĢ içinde bir arada yaĢamasını ve Ġran‟ın federal bir yapıda
olmasını” istediklerini açıklamaktadır.
Hikmetyar, Gülbeddin
: (1947-…), Mühendis, Din ve Siyaset adamı.
Afganistan eski BaĢbakanı, Kunduzlu Etnik PeĢtun, Sünni. Gılzay aĢireti
mensubu, önemli PeĢtun liderlerdendir. Sovyet iĢgali döneminde CIA ve
Pakistan ISI (gizli askeri servis) teĢkilatlarından milyarlarca dolar almıĢtır.
Hizb-i Ġslâmi adında bir partinin lideridir. Türklere, Hazaralara ve Taciklere
karĢı tutumu nedeniyle PeĢtun milliyetçisi olarak tanımlanabilir. Hizb-i Ġslâmi
çeĢitli dönemlerde neredeyse Afganistan‟daki bütün gruplarla çatıĢmıĢ, yine
neredeyse bütün bu gruplarla ittifak da kurmuĢtur. Bir ara Rabbani ile birlikte
hükümet kurmuĢtur. Hükümet 1996‟da yıkıldıktan sonra uzun yıllar aleyhinde
faaliyette bulunduğu Ġran‟a kaçmıĢtır. 11 Eylül sonrasında ABD ve Pakistan
karĢıtı bir tutum sürdürmüĢtür. 2002‟de Ġran‟dan çıkarılmıĢtır. Yıllarca
desteğini aldığı ABD tarafından terörist ilan edilmiĢtir.
Horremdin, Babek : (798-838), Kaynaklarda, Güney Azerbaycan Türklerinin
yaĢadığı coğrafyada yaĢamıĢ ve Abbasi ordularına karĢı savaĢtığı ve
bölgedeki egemenliğini koruduğu, Erdebil doğumlu olmakla beraber,
babasının
Bağdat
bilinmektedir.
yakınlarından
Babek‟in
Abbasilere
buraya,
karĢı
Azerbaycan‟a,
direndiği
göç
kalenin
ettiği
Güney
Azerbaycan‟daki milliyetçi Türkler tarafından bir tören toplanma alanı
olmasından sonra “Babek Türk mü Fars mı?” tartıĢması baĢlamıĢtır.
365
: (1919-1979) Ġran eski BaĢbakanı. Tahran
Hoveyda, Emir Abbas
doğumlu
Fars.
Aileden
bürokrat
olan
Hoveyda‟nın
babası
Kacar
diplomatlarından Ayn-el Mülk olarak bilinen Habibullah Hoveyda‟dır. 19651977 arasında Ġran‟ın BaĢbakanı olarak görev yapmıĢtır. Beyrut‟taki Fransız
lisesinden sonra farklı Avrupa ülkelerinde tahsil görmüĢ, Ġran‟a gelip uzun ve
dolu bir bürokratik hayata baĢlamıĢtır. Bu hayat, Ayetullah Halhali‟nin
kararıyla öldürüldüğü 1979 yılına kadar devam edecektir. Ġnfazının, infaz
alanına ulaĢmadan yolda gerçekleĢtirildiği bilinmektedir.
Humeyni, Ruhullah
:
Ayetullah,
1979
(1902-1989),
Ġran
Ġslâm
Devrimi‟nin lideri, Ġran Ġslâm Cumhuriyeti‟nin ilk rehberi. Veli-ye Fakih. Etnik
Fars.
Gadı (Gazi) Muhammed : (1893-1947) Sovyet destekli Mahabad Kürt
Cumhuriyeti giriĢiminin BaĢkanlığına oynamıĢtır. PDKĠ‟yi kurmuĢtur. Mustafa
Barzani ile birlikte hareket etmiĢ, onu Mahabad Cumhuriyetinin ordu
komutanı ilan etmiĢtir. 1947 yılında Mahabad‟ın Dört Çerağ meydanında
asılmıĢtır.
Kadivar, Muhsin
akademisyen.
:
ġirazlı
(1959-…)
etnik
Ġranlı
felsefeci,
Fars.
Doktorası
din
adamı,
Terbiyet
aktivist,
Moderris
Üniversitesindendir. “ġii fıkhında devlet teorileri” konusunda Arapça‟ya da
çevrilmiĢ bir kitabı ve bunun dıĢında onun üzerinde kitabı vardır. “Ġslâm
Cumhuriyeti” fikrine muhalif yazılarından dolayı tutuklanmıĢ ve 18 ay evin
zindanında kalmıĢtır.
KâĢâni, Ebul Kasım
: (1884-1961), Ayetullah, Ġranlı din adamı. Etnik
Fars. 1953‟teki milliyetçi Musaddık hareket ve idaresine önce destek verdiği
sonra ona karĢı yapılan ABD-Ġngiltere merkezli operasyonlarda önemli rol
oynadığı bilinmektedir. Ajax Operasyonundan önceki gün Kermit Roosvelt‟ten
10.000 dolar almıĢtır.
Katsav, Moshe
:
(1945-…)
(Musa
Gassab),
Ekonomist,
Tarihçi.
2000‟den beri Ġsrail Devlet BaĢkanı. Ġran Yahudisi. 2006 temmuzunda
hakkında taciz suçlamaları gündeme gelmiĢtir.
Katuzyan, Homa (Homayun)
: (1942-…) Ġktisatçı, siyaset bilimci, tarihçi,
edebiyat eleĢtirmeni. Tahran doğumlu etnik Fars. Sadık Hidayet ve
366
Muhammed
Musaddık
monografileri
ile
bilinir.
Canterbury
Kent
Üniversitesi‟nde iktisat hocası iken 1986‟da tamamen Ġran çalıĢmaları
yapmak için istifa etmiĢtir. Halen Oxford Üniversitesinde çalıĢmaktadır.
Avrupa-Ġran karĢılaĢtırmalı sosyoloji ve siyaset bilimi çalıĢmaları ile öne
çıkmıĢtır. Çocukları da Ġngiltere de yaĢamaktadırlar.
Kavam, Ahmet (Saltene) : (1876-1955) Ġran eski BaĢbakanlarından. Kacar
devri
baĢbakanlarından
Vosuk-ud
Dövle‟nin
kardeĢidir.
Kacar
ġahı
Nasireddin döneminde saray mahkemesinde hizmet ettikten sonra MeĢrutiyet
döneminde Kavam-us Saltene ünvanını almıĢtır.
Keddie, Nikki
: (1930-…) ABD doğumlu Ġranlı bilim kadını. Kaliforniya
Üniversirtesi‟nde 35 yıl boyunca öğretim üyeliği yapmıĢtır.
Kerbasçi, Gulamhüseyin :
1988-1998
arasında
Tahran‟ın
Belediye
BaĢkanlığını yapmıĢtır. Reformist ve Rafsancani‟yle yakın iliĢkili olarak bilinir.
Suistimal suçuyla mahkûm edilmiĢtir ancak Ġran vatandaĢlarının çoğu bunun
siyasal bir tutuklama olduğunu düĢünmüĢlerdir. Hapisten çıkıĢından beri,
Kargozaran-e Sazendegi Partisinin Genel Sekreterliğini sürdürmektedir.
Kerrubi, Mehdi
: (1939-…), Hüccetülislam, Ġranlı din adamı ve siyasetçi.
Mücadeleci Din Adamları Birliğinin (Mecme-ye Ruhaniyun-e Mobarez)
kurucularından. Aliguderz/Loristan doğumlu, Etnik Lor. 1989-1992 ve 20002004 arasında Ġran Meclisi Sözcülüğü yapmıĢ, Ahmedinecad‟ın seçildiği 2005
CumhurbaĢkanlığı seçimlerinde aday olmuĢtur. Rehberi, Rehberlik makamını
ve Humeynizmi desteklemekte fakat ġura-ye Nigahban kurumuna fikren ve
sistem bakımından itiraz etmektedir.
Kulaye, Elahe
: Tahran Üniversitesi Profesörlerinden ve Meclis Millî
Savunma ve DıĢ Politika komisyonu üyesi olmuĢ, Ġslâmi Ġran Katılım Cephesi
üyesi
milletvekili.
Rejimin
sınırları
içinde
“reformist”
olarak
değerlendirilmektedir.
Kuçek Han, Mirza : (1880-1921) Asıl adı Yunus‟tur. Ġran tarihindeki silahlı
anayasacı liderlerdendir. Etnik Gilek‟tir (Farsi Etnik grup). Gilan‟da Cengeli
(Ormanlılar) adıyla anılan bir hareket baĢlatmıĢtır. Bu hareket, 1914‟ten
1921‟e kadar etkili olmuĢtur. Sovyetler Birliği ile iĢbirliği olan bir giriĢimdir.
367
1920 Haziran‟ından 1921 Eylülüne kadar süren Gilan Sovyet Cumhuriyeti (ya
da Kızıl Cengeli Cumhuriyeti) Mirza Kuçek Han tarafından kurulmuĢtur.
Laricani, Ali : (1958-…) 2005‟ten beri Yüksek Millî Güvenlik Konseyi‟nin
Sekreteridir. Ayrıca, Hamaney‟in Konsey‟deki iki temsilcisinden biridir. Ġran‟ın
Nükleer programı dâhil bütün millî güvenlik konularının baĢ müzakerecisidir.
2005 seçimlerinde CumhurbaĢkanlığı‟na aday olmuĢ ve kendisini Ģimdiki
görevine atayan Ahmedinecad‟la yarıĢmıĢtır. Ayetullah Murteza Mutaharri‟nin
damadıdır. Ġran için çok önemli bir diğer kurum olan IRIB‟in baĢkanlığını da
yapmıĢtır.
Lesani, Abbas
: Azerbaycanlı siyasi aktivist, Kasap, Erdebilli Türk. 2006
Mayıs olaylarından sonra gözaltına alınmıĢ, tutuklanmıĢ ve uzun süre açlık
grevi eylemi yapmıĢtır. Azerbaycanlı genç mahkûmların serbest bırakılması
talebi ile Erdebil hapishanesinde bu eylemi gerçekleĢtiren Lesani, kasap
olmasına rağmen Azerbaycanlı gençler arasında tanınan ve fikirlerine itibar
edilen bir isim haline gelmiĢtir.
Melkum, Mirza (Han)
: (1833-1908), Anayasa-MeĢrutiyet devriminde ön
saflarda yer almıĢ Ġranlı diplomat, siyasetçi. Culfa doğumlu etnik Ermeni.
Paris‟te Samuel Muradyan okulunu bitirip Ġran‟a dönmiĢtir. Din değiĢtirip ġii
Müslüman olmuĢtur. 1859‟da Ġran‟a Masonluğu getirmiĢtir. Paris, Ġstanbul,
Londra gibi Ģehirlerde önemli diplomatik görevlerde bulunmuĢtur.
Mohacerani, Ataullah
: (1954-…) Ġranlı tarihçi, siyasetçi, gazeteci-yazar.
Erak doğumlu etnik Fars. Hatemi kabinesinde Ġslâmi ĠrĢat Bakanlığı görevini
yapmıĢtır. Bu görevinden, Rehber Hamaney‟in eleĢtirileri nedeniyle istifa
etmiĢtir. Ġsfahan, ġiraz ve Terbiyet Moderris Üniversitelerinde (Phd.)
okumuĢtur. Uluslararası Diyalog ve Medeniyetler Merkezinin BaĢkanlığını
yapmıĢtır. Bu görevinden de istifa etmiĢtir. Bakanlığı döneminde kültür sanat
alanındaki pek çok sınırlamayı ortadan kaldırmıĢtır.
Moin, Mustafa
: (1951-…) Pediatri Profesörü. Necef Abad-Ġsfahan
doğumlu
Fars.
Etnik
5.
CumhurbaĢkanı
Muhammed
Hatemi‟nin
danıĢmanlığını yapmıĢtır. 2005 yılındaki CumhurbaĢkanlığı seçimlerinde
CumhurbaĢkanı adayı olmuĢ, ancak ikinci tura kalamamıĢtır. Moin‟i Cebhe-ye
Millî ve Ġslâmi Ġran Katılım Partisi desteklemiĢtir.
368
Montazeri, Hüseyin Ali
: (1922-…) Ġranlı din adamı. Necefabda/Ġsfahan
doğumlu. Etnik Türk. ĠlerlemiĢ yaĢına rağmen etkili din adamlarındandır.
Mottaki, Manuçehr : (1953-…) Büyükelçi, Ġran DıĢiĢleri Bakanı, Bender Gaz
doğumlu Etnik Fars. 2005 seçimlerinde Ali Laricani‟nin kampanyasını
yönetmiĢtir. Ankara ve Tokyo‟da Büyükelçi olarak görev yapmıĢtır.
Musaddık, Muhammed
:
(1882-1967),
Hukuk
Doktoru,
eski
Ġran
BaĢbakanı. Baba tarafından AĢtiyanili, Anne tarafından Türk Kacar
soyundandır. Paris‟te okummuĢ, Ġsviçre‟den Hukuk doktorası almıĢtır. Erken
yaĢta
Ġran
bürokrasisisin
içine
girmiĢtir.
Petrolü
millileĢtiren,
“Ġran
milliyetçiliğinin” geliĢmesine katkıda bulunan bir isimdir. Ajax operasyonu
olarak bilinen darbe ile CIA planıyla indirilmiĢtir.
Mutahari, Murteza : Ayetullah, (1920-1979). Ġranlı Dini lider, akademisyen,
siysetçi. Ġslâm Cumhuriyeti fikrine önemli katkıları olmuĢ bir isimdir.
Hüseyniye ĠrĢad ve Ruhaniyet-e Mobarez‟in kurucularındandır. Ġran‟ın
Nükleer konulardaki baĢ müzakerecisi ve 2005 seçimleri CumhurbaĢkanlığı
adaylarından Ali Laricani‟nin kayınpederidir.
Nuri, Abdullah
: Ġranlı reformcu din adamı, siyasetçi. Rafsancani‟nin ilk
kabinesinde 4 sene ĠçiĢleri Bakanı olarak görev yapmıĢtır. Hatemi‟nin ilk
kabinesinde de aynı görevi 5. meclis tarafından suçlanana kadar
sürdürmüĢtür. Tahran ġehir Konseyi BaĢkanı da olmuĢtur.
Nuri, Ali Ekber Natık
: Hüccetülislam, 1981-1985 arasında Ġran Ġslâm
Cumhuriyeti‟nin ĠçiĢleri Bakanlığı, 1992-2000 arasında ise Meclis sözcülüğü
yapmıĢtır. 1997‟de Hatemi‟nin CumhurbaĢkanı seçildiği seçimlerde aday
olmuĢ baĢarı elde edememiĢtir.
Pehlevi, Mumammed Reza
: (1919-1980) Ġran ġahı. Mazenderan
kökenli Farsi Reza ġah‟ın oğludur. 1941‟de babasının yerine Ġngilizler
tarafında getirilmiĢ, 1979‟da Ġran Devrimi ile tahttan inmiĢtir.
Pehlevi, Reza (Savad-Kuhi, Mirpenc) : (1878-1944) 1925‟ten 1941‟e kadar
Ġran ġahı olmuĢtur. Mazenderan doğumludur Mazenderani‟dir (Kuzeydoğu
Ġran‟da Farsi etnik grup). Babası Mazenderanlı annesi Erivanlıdır. Babası
Abbas Ali Han gibi asker olmak için 15 yaĢında Kazak Tugayına baĢvurmuĢ,
burada seyis yardımcılığından baĢlayarak yükselmiĢ ve bu tugayın tek ve son
369
Ġranlı komutanı olmuĢtur. Ġran‟da “Farslık” temelli bir “Ġranlılık” Ģuuru ve bu
anlamda bir Ġran milleti yaratmaya çalıĢmıĢtır. Almanlarla iliĢkisi ve 2. Dünya
SavaĢı‟ndaki tutumu onu Britanya‟nın hedefi yapmıĢtır. Tahttan oğlu lehine
feragat etmesi isteğiyle karĢılaĢmıĢtır.
PiĢeveri, Seyyid Cafer
: Halhal/Erdebil doğumlu Azerbaycan Türkü.
Kafkaslardaki erken öğrenim döneminde Rus Sosyal Demokrat ĠĢçi Partisinin
üyesi olmuĢtur. 1920‟de ReĢt‟te kurulan Ġran Komünist Partisinin de kurucu
üyelerindendir. 1930 sonlarında ġah tarafından tutuklanarak hapsedilmiĢ,
1941‟de müttefikler Rıza ġah‟ı oğlu lehine tahttan feragata zorlayınca
hapisten çıkıp Tebriz‟e gitmiĢ ve burada Azerbaycan Demokrat Fırkasını
kurmuĢtur. 1945‟te Tebriz Merkezli Azerbaycan Halk Hükümeti‟ni kurmuĢtur.
Ancak bu giriĢim uzun sürmemiĢtir. 1947‟de Bakü‟de Ģüphei bir trafik
kazasında ölmüĢtür.
Rafsancani, Ali Ekber HaĢimi Behremeni
doğumlu
Behremen-Rafsancan/Kerman
:
etnik
(1934-…)Ayetullah.
Fars.
Düzenin
ĠĢleyiĢini
Sağlama Kurulu (Mecma-ye TeĢhis-e Maslahat-e Nizam) BaĢkanı. 19891997 arasında Ġran‟ın 4. CumhurbaĢkanı olarak görev yapmıĢtır. Ġran‟ın en
zengini olduğu ve dünyadaki sayılı zenginler arasında olduğu söylenir. Ülkeyi
uzun süre kontrolü altında tutmuĢtur ve pek çok kurum üzerinde doğrudan
gücü ve etkisi sürmektedir. 2005 CumhurbaĢkanlığı seçimlerinde en çok oyu
almasına rağmen 2. turda Ahmedinecad‟a yenilmiĢtir.
: (1953-…) Tahran doğumlu etnik Türk.
Recevi, Meryem (Azodanlu)
Ġran dıĢındaki birtakım muhalif kuruluĢların bir araya gelerek oluĢturduğu Ġran
Millî DireniĢ Konseyi‟nin seçilmiĢ baĢkanıdır. HMÖ‟nün lideri Mesud
Recevi‟nin eĢidir. Fransa‟da yaĢamaktadır.
Recevi, Mesud
: (1948) Tabas/Horasan doğumlu etnik Fars. HMÖ‟nün
lideridir. Tahran Üniversitesi‟nde Hukuk okumuĢtur. ABD‟nin Irak iĢgalinden
beri yetkilerini onun adına eĢi Meryem Recevi kullanmaktadır.
Resulzade, Mehmed Emin
Azerbaycan
Türkü.
:
1918‟de
(1884-1955)
kurulan
Novhana/Bakü
Azerbaycan
doğumlu
Cumhuriyeti‟nin
kurucularından ve CumhurbaĢkanıdır. RaĢid Han Kaplanov‟la beraber Bakü
Devlet
Üniversitesi‟ni
kurmuĢtur.
Sovyetler‟in
Azerbaycan‟ı
370
SovyetleĢtirmesinden sonra sürülmüĢ, sonra Finlandiya, Türkiye, Polonya ve
Romanya‟da bulunmuĢtur. Türkiye‟ye yeniden döndükten sonra siyasi
faaliyetlerini sürdürmüĢ, Türkiye‟de vefat etmiĢtir. Mezarı Ankara cebeci Asri
mezarlığındadır.
Rushdie, Salman : (1947-…) Yazar, Hintli Ġngiliz. Seküler bir Müslüman
ailede dünyaya gelmiĢtir. Önce Hindistan‟da ve Pakistan‟da yaĢamıĢtır. 1988
yılında yayınlanan “ġeytan Ayetleri” kitabıyla Ġslâm dünyasının tepkisini
çekmi, Humeyni onunla ilgili bir ölüm fetvası çıkarmıĢtır. Bundan sonra
yıllarca yeraltında yaĢayan RüĢdi, bugün Atlanta Üniversitesi‟nde (GeorgiaABD) ders vermektedir.
Sadr, Beni Ebulhasan
: (1933-…), Ġran‟ın devrim sonrası seçilmiĢ ilk
CumhurbaĢkanı. Etnik Türk. ġah karĢıtı hareketlerin içinde yer almıĢ, iki kere
hapsedilmiĢtir. 1963 yılında bir gösteride yara almıĢtır. Aynı tarihte Fransa‟ya
kaçarak Humeyni‟nin yanında yer almıĢtır. Ġran‟a Humeyni ile birlikte 1979‟da
dönmüĢtür. 1979-1980 arasında Maliye Bakanlığı yapmıĢtır. Daha sonra
Humeyni ve bazı diğer din adamları ile ihtilafa düĢmüĢtür. 1981 yılında
Ayetullah
BeheĢti‟ye
karĢı
gelmekle
suçlanınca
Devrim
muhafızları,
CumhurbaĢkanlığı sarayını kuĢatmıĢ, ona yakın kimseleri tutuklamıĢ ya da
gözaltına almıĢtır. Beni Sadr, bu gözdağından sonra ülkeyi HMÖ eski lideri
Mesud Recevi ile birlikte terk etmiĢ, Fransa‟ya gitmiĢtir.
Schwarzkopf, H. Norman : (1895-1958), New Jersey doğumlu Alman
kökenli ABD‟li New Jersey Polis ġefi. Amerikan Askeri Akademisini bitirdikten
sonra Avrupa‟da görev yapmıĢ ve hardal gazına maruz kalmıĢtır. ABD içinde
pek çok emniyet görevinden sonra 1940‟ta tekrar orduya katılmıĢtır. ġah
döneminde
Ġran
jandarmasını
kurmuĢtur.
Bu
jandarma,
Azerbaycan
Demokrat hükümetinin bastırılmasında kullanılmıĢtır. Ajax Operasyonu‟nun
yani
Musaddık‟ın
devrilmesine
yönelik
CIA
darbesinin
en
önemli
isimlerindendir.
Sefevi, Nevvab Mocteba Mir Lovhi
:
(1924-1955)
Tahran
doğumlu,
etnik Türk. Fedayan-e Ġslâm (Ġslâm Fedaileri) örgütünün kurucusudur. Örgütü
1946 yılında kurmuĢtur. Necef, Irak ve Abadan‟da çalıĢmıĢtır. Fedayan,
Ahmed Kesrevi, Hacı Ali Razmara, Hüseyin Âlâ, Abdulhüseyn Hâzir, General
371
Bahtiyar gibi isimlerin öldürülmesinden sorumludur. ġah tarafından 1955‟te
idam edilmiĢtir. 1979‟dan sonra tahran rejimi Sefevi‟ye sahip çıkmıĢ onun
adını caddelere vermiĢtir.
Sefevi, Yahya Rehim
: Ġran Ġslâm Cumhuriyeti Devrim Muhafızları
Komutanı. Etnik Azerbaycan Türkü. 23 yaĢındayken Ġran-Irak savaĢına
katılmıĢ, önemli askeri baĢarılar göstermiĢtir. 11 Eylül 2001 olaylarından
sonra eylemin Bush hükümeti tarafından yapıldığını açıklayan ilk kiĢidir.
Settar Han : (1868-1914) Serdar-e Milli. (Millî Komutan) Azerbaycanlı
MeĢrutiyetçi. Ġran‟daki Anayasacı MeĢrutiyet hareketinin en önde gelen lideri
olmuĢ, Azerbaycan‟ın tamamında kontrolü ele geçirmiĢtir. Özellikle kendisine
bağlı birliklerin silahsızlandırılması giriĢimine büyük bir direniĢ göstermiĢtir.
EĢ zamanlı olarak Gilan, Ġsfahan ve Bahtiyari bölgelerinde de silahlı
hareketler olmakla birlikte Settar Han‟ın Bağır Han‟la birlikte Tebriz merkezli
sürdürdüğü hareket, gerek baĢarısı gerekse Tahran‟daki etkisi bakımından
önde olmuĢtur.
Shaffer, Brenda
: ABD doğumlu, Musevi asıllı, Ġsrailli ve ABD‟li bilim
kadını. Tel Aviv Üniversitesi‟nden doktor unvan ve derecesini almıĢtır. Ġsrail
ordusunda görev yapmıĢtır. Ġran, Azerbaycan, Hazar havzası, enerji gibi
konularda
çalıĢmaktadır.
Ġngilizce
ve
Ġbranice
yanında,
Türkiye
ve
Azerbaycan Türkçesi bilmektedir. ÇalıĢmaları Ġran devleti, ve bir kısım Ġranlı
araĢtırmacı tarafından Ģiddetle eleĢtirilmiĢ, MOSSAD ajanlığı ile suçlanmıĢtır.
Sick, Gary
: (1935-…) ABD‟li Ġran uzmanı. Ford, Carter ve Reagan
dönemlerinde ABD Ulusal Güvenlik Konseyi olarak görev yapmıĢtır. ABD
donanmasından emekli bir kaptan ve Kolombiya Üniversitesinin öğretim
üyelerindendir. Human Rights Watch‟un idari heyetindedir ve Ortadoğu
bölümü danıĢma komitesi baĢkanıdır.
Simko, Ġsmail Ağa : ġıkak aĢiretinden Kürt yerel silahlı lider. 1. Dünya
SavaĢı sonrasında Ġran‟ın Kotur bölgesi civarında örgütlenmiĢ, bölgedeki güç
boĢluğundan hareketle çeĢitli silahlı faaliyetler, büyük talan, saldırı ve
katliamlar yapmıĢ herhangi bir siyasi baĢarı elde edemeden Türkiye‟ye
kaçmıĢtır.
372
Sistani, Seyyid Ali Hüseyni
:
(1930-…)
Ayetullah
Uzma.
Kökeni
Ġsfahanlı, Fars‟tır. Ancak din adamı bir babanın oğlu olarak MeĢhed‟te
doğmuĢtur. Safevi devrinde (ġah Hüseyin dönemi) büyük babası Sistan‟a
ġeyhülislam atanınca aile oraya yerleĢmiĢtir. MeĢhed ve Kum eğitiminden
sonra Necef‟e gitmiĢtir. O zamandan beri Irak‟tadır. Irak‟taki en önemli dini
otorite hatta en önemli siyasi figür olarak kabul edilmektedir. Ocak 2007‟de
bir suikast giriĢiminden kurtulmuĢtur.
SuruĢ, Abdülkerim : (1945-…) Ġranlı eczacı, düĢünür. Tahran doğumlu etnik
Fars. Londra‟da bilim felsefesi okumuĢtur. 2000 yılından itibaren Harward
Üniversitesinin misafir öğretim üyelerindendir. Bilim felsefesi, din felsefesi ve
Mevlana felsefesi uzmanıdır. Liberal geleneğe yakın görüĢleri olan SuruĢ
“dinî demokrasi” kavramını öne çıkarmıĢtır. Batı medyası tarafından Ġslâm‟ın
Martin Luther‟i gibi sıfatlarla anılmıĢtır. Laik olmadığını belirtir ancak dinin
devletin tekelinde olmasına ve devletin dini yorumlamasına itirazı olduğunu
savunur.
ġeraiti, Ali
: (1933-1977), Ġranlı Sosyolog. Sebzevar-Horasan doğumlu
etnik Fars. Milliyetçi bir din adamının oğlu olarak dünyaya gelmiĢtir. Özellikle
din sosyolojisi alanındaki çalıĢmalarıyla öne çıkmıĢtır. MeĢhed Üniversitesini
bitirdikten
sonra
Paris‟e
gidip
sosyoloji
doktoru
olmuĢtur. Tahran‟e
döndüğünde ġah rejimi tarafından Fransa‟da Ġran devleti aleyhine faaliyet
suçlamasıyla gözaltına alınmıĢtır. Serbest bırakıldıktan sonra Üniversitede
seminerler vermeye devam etmiĢtir. GeniĢ bir dinleyici ve taraftar kitlesi
oluĢmuĢtur. Ġslâm ülkelerinde yankı uyandıran eserler yayınlamıĢ ve bu
eserlerin çoğu farklı dillere çevrilmiĢtir. ġeraiti‟nin, 1977 yılında kalp krizinden
öldüğü açıklanmıĢtır. Ancak halk arasında, onun SAVAK tarafından
öldürüldüğü inancı hâkim olmuĢtur. GörüĢleri, 1979 devriminde devrimci
gruplar tarafından, çoğunlukla kullanılmıĢtır. Mezarı Suriye‟de Hz. Zeynep‟in
mezarının bahçesindedir.
ġeriatmedari, Muhammed Kâzım
: Ayetullah (1905-1986), Din adamı,
Tebriz/Güney Azerbaycan doğumlu Türk. Devrim öncesinde Ġran ve Irak‟taki
ġii din adamları içinde en yetkin ve etkili olanlardan biriydi. Humeyni aleyhtarı
görüĢleri vardı. 1979‟da Azerbaycan‟da büyük güç ve etki kazanan MHCP‟yi
373
kurdu. Kum‟daki Fatıma Medresesi‟ne ve Ġslâmi ÇalıĢmalar-Yayınlar
Merkezi‟ne
baĢkanlık
etti.
Humeyni
taraftarlarının,
Sadık
Gotbizade
(Kutbizade)‟nin bir darbe hazırlığında olduğunu ve ġeriatmedari‟nin de ona
destek olduğunu açıklamasından sonra ev hapsinde tutuldu ve burada
Ģüpheli biçimde öldü.
ġirazi, Sadi, Muslihuddin, MüĢrif Ġbn Abdullah: (1184-1291) ġirazlı Fars
Sufi ġair. Genç yaĢta ġiraz‟ı terk edip, Bağdat‟a gitmiĢ, Bağdat‟taki Nizamiye
medreselerinde Arapça ve edebiyat öğrenmiĢtir. Moğol Ġstilası nedeniyle
Anadolu, Suriye ve Mısır‟ı dolaĢmıĢtır. ġiirlerindeki atıflardan Hindistan ve
Türkistan‟a gittiği de anlaĢılmaktadır. Bostan ve Gülistan adlı dünyaca
meĢhur eserleri ile bilinir.
Talegani, Mahmud : Ayetullah, (1911-1979). 1979 Devrimi sürecinde önemli
bir Ģahıs olmuĢtur. Geçici hükümetin yıkılmasından sonra Tahran‟ın ilk Cuma
imamı olmuĢtur.
Tebrizi Kesrevi, Ahmet
:
(1890-1946),
Ġranlı
dilbilimci,
tarihçi.
Hökmabad/Tebriz-Azerbaycan doğumlu. Etnik Türk olarak bilinir. MeĢrutiyet
harekâtına katılmıĢtır. Ġlk siyasal düĢünceleri Tiflis‟te oluĢmuĢ, daha sonra
Ġran‟da çeĢitli kültürel makamlarda bulunmuĢtur. Demokrasi düĢüncesini
savunmuĢ ve ġii din adamları sınıfını hedef almıĢtır. Modern Farsçılık ve
Ġranizme
büyük
hizmetleri
olmuĢtur.
Azerbaycan
Türkçesinin,
Pers
döneminden kalma bir dilin TürkçeleĢmiĢ hali olduğunu iddia ettiği
çalıĢmasıyla, Londra‟daki “Royal Asiatic Society” tarafından ve American
Academy tarafından üyeliğe kabul edilmiĢtir. 1946 yılında Fedayan-e Ġslâm
örgütünün kurucusu Nevvab Sefevi adlı genç din adamı tarafından bir
asistanıyla beraber öldürülmüĢtür.
Torof Ben-i, Yusuf Azizi : (1951-…), Yazar, entelektüel. Hoveyze doğumlu
etnik Arap. Ġran Yazarlar Birliği üyesidir ve Arapça‟dan Farsça‟ya pek çok
eser çevirmiĢtir. Huzistan Araplarının en büyük kabilelerinden olan Ben-i
Torof (Torofoğulları) mensubudur. Ahvaz Araplarının hakları için faaliyet
göstermektedir. 2005 yılı Nisan ayında güvenlik güçlerince gözaltına alınmıĢ
Haziran ayına kadar Evin zindanında kaldıktan sonra serbest bırakılmıĢtır.
374
Velayeti, Ali Ekber : (1945-…), Pediatr, siyasetçi, Ġran DıĢiĢleri Eski Bakanı.
Tahran doğumlu etnik Fars‟tır. 16 yıl (1981-1997) boyunca DıĢiĢleri Bakanı
olarak görevde kalmıĢtır. Halen Rehber‟in dıĢ politika danıĢmanlığını
yürütmektedir.
Yeprem Han (Davidyan) :
(1868-1912)
Bugünkü
Kuzey
Azerbaycan
topraklarında doğmuĢtur. Ġran Ermenisi. Önce meĢrutiyet hareketi içinde
Settar Han‟la birlikte hareket etmiĢ, sonra Tahran Polis gücü komutanı olunca
yön değiĢtirmiĢtir. Tahran tarafından kullanılmıĢ, Tahran‟a bağlı kuvvetleri
Ġran
adına
Güney Azerbaycan‟a
yönlendirip,
orada
kontrolü
elinde
bulunduran Azerbaycanlı Türk Settar Han‟ı öldürmüĢtür.
Yezdi, Ġbrahim
: (1931-…) Eczacı, Patolog. Kazvin doğumlu. Ġran
Hürriyet Hareketi Genel Sekreteri. Musaddık‟ın alaĢağı edildiği 1953 tarihli
CIA destekli ġah darbesinden sonra yer altına inmiĢ ve Ġran Millî DireniĢ
Hareketine katılmıĢtır. 1960‟a kadar bu harekette faal olmuĢ, 1960‟ta ABD‟ye
gitmiĢtir. Ali ġeraiti, Mustafa ġamran ve Sadık Gotbizade ile birlikte Ġran
Hürriyet Hareketi‟ni 1961‟de kurmuĢtur. 1978‟de Ġran‟a dönmüĢtür. Geçici
hükümette BaĢbakan Yardımcılığı ve DıĢiĢleri Bakanlığı görevlerinde
bulunmuĢtur. Mehdi Bazargan‟ın ölümünden beri Ġran Hürriyet Hareketi‟nin
baĢındadır.
ZerdüĢt (ZertoĢt, Zoroaster)
: Sasani devletinin resmi dininin kurucusu
olan, M.Ö. 1200 yıllarında yaĢadığı söylenen ancak bununla ilgili kesin bir
delil bulunmayan insan. Hakkındaki bilgiler Avesta‟dan Gathas‟dan, arkeolojik
kazılardan ve Yunan metinlerinden alınmıĢtır. ZerdüĢtilik iyi-kötü ikiciliğine
dayalı bir öğretinin adıdır. Hindistan‟da ve Ġran‟da bu dinin mensupları vardır.
Zibakelam, Sadık : (Prof. Dr.) Ġranlı Siyaset bilimi ve Uluslararası ĠliĢkiler
Profesörü. Rejimle barıĢık, görüĢlerine Ġran devleti tarafından itibar edilen,
Batı ülkelerinde Ġran görüĢlerini dikkatle aktaran bir akademisyendir.
375
EK-3
ĠLGĠLĠ BELGELER
TAHRAN’DA NĠġANLANAN
BĠR ÇĠFTĠN TÜRKÇE
(Türkiye Türkçesinde)
DAVETĠYESĠ
YUKARIDA AYYILDIZLI
DAVETĠYE ZARFI
GÖRÜLMEKTEDĠR.
376
MUSTAFA MOĠN’ĠN 2005 SEÇĠM
PROPAGANDASINDA KULLANDIĞI CEP
KARTLARI
ĠKĠNCĠ RESĠMDE ġERĠATĠ’DEN
MUSADDIK’A UZANAN ÇĠZGĠNĠN TEMSĠLĠ
VE
“NĠRUHA-YE MĠLLÎ MEZHEBĠ”
“NEHZET-E AZADĠ ĠRAN” YAZILARI
GÖRÜLMEKTEDĠR
377
TAHRAN’DA DAĞITILAN BĠR EL ĠLANI:
2005 YILINDA (1384 H.ġ.) AZERBAYCANLI
TÜRK MĠLLĠYETÇĠLERĠ TARAFINDAN
YAPILACAK BABEK KALESĠ KURULTAYINA
ÇAĞRI ĠÇERMEKTEDĠR
(YUKARIDAN AġAĞIYA)
BABEK GÜNÜ
AZERBAYCAN MĠLLETĠNĠN DĠRÇELĠġ GÜNÜ
GÖRÜġÜMÜZ BABEK GALASINDA
HAYDĠ TÜRKLER YÜRÜYÜN
378
İRAN İSLAM CUMHURİYETİ’NİN EĞİTİM
BAKANLIĞININ YAYINLAR DAİRESİ TARAFINDAN
YAYINLANAN YARDIMCI KİTAPLARDAN İKİ ÖRNEK
SOLDAKİ KİTAP, İSLAM ÖNCESİ SASANİ HÜKÜMDARI
ŞAPUR’UN HAYATI VE KAHRAMANLIKLARI
SAĞDAKİ KİTAP İSE
FARS TAHİRİLERDEN YAKUP LEYS HAKKINDA
379
2005 CUMHURBAġKANLIĞI
SEÇĠMLERĠNDE ESKĠ
CUMHURBAġKANI HAġĠMĠ
RAFSANCANĠ’NĠN
PROPAGANDA AMACIYLA
ÇIKARDIĞI YAYINLARDAN
BĠRĠNĠN ARKA KAPAĞI:
FUTBOL MAÇLARI VE
DÜNYA KUPASININ
ATMOSFERĠ ĠKĠ YÖNLÜ
OLARAK KULLANILMAKTA
BĠR TARAFTAN
ÖZGÜRLÜĞÜN BĠR
TARAFTAN
MĠLLĠYETÇĠLĞĠN
VURGULANMASI ĠÇĠN
SEÇĠLMĠġ BĠR RESĠM
FOTOĞRAFTA “I LOVE
IRAN” YAZISI OLUġTURAN
KOVBOY ġAPKALI
ĠRANLILAR
SAĞ ALTTA “MUTLULUK
HAKKIMIZDIR” SLOGANI
BĠRLEġĠK BAĞIMSIZ AZERBAYCAN CEPHESĠ ADINA YAYINLANMIġ HARĠTA
VE AZERBAYCAN TÜRKÇESĠ-ĠNGĠLĠZCE BĠLDĠRGE:
SOL ALTTA DOKUZ YILDIZLI BĠR AMBLEM, HARĠTADA ĠSE GÜNEY
AZERBAYCAN ĠÇĠN ÖNGÖRÜLEN EYALET BÖLÜMLENMESĠ
380
SOLDA, TAHRAN ÜNİVERSİTESİ ÖĞRENCİLERİNİN YAYINLADIĞI
HAFTALIK TÜRKÇE “YOL” DERGİSİ: KAPAKTA GÜNEY AZERBAYCAN
İÇİN LİDER ARAYIŞINA DİKKAT ÇEKİLMEKTE
SAĞDA TEBRİZ’DE FARSÇA-TÜRKÇE YAYINLANAN DİLMAÇ DERGİSİNİN
DÜNYA ANADİLİ VE DÜNYA KADINLAR GÜNÜ ÖZEL SAYISI
URMĠYELĠ AZERBAYCANLI TÜRK ÖĞRENCĠLER TARAFINDAN URMĠYEDE
ÇIKARILAN TÜRKÇE-FARSÇA “ÇENLĠBEL” DERGĠSĠNĠN ÖN VE ARKA
KAPAKLARI:
DERGĠDE BATI AZERBAYCAN EYALETĠNDEKĠ ETNĠK VE TARĠHĠ
MESELELERE ODAKLANILMIġ
381
SOLDA TAHRAN’DA TÜRKÇE-FARSÇA YAYINLANAN HUDAFERĠN DERGĠSĠ
KAPAKTA: “DAġLAġMIġ TARĠHĠ YADDAġIMIZ” SLOGANI ĠLE 18. YÜZYILDAN
KALMA ĠRAN’DAKĠ TÜRKÇE MEZARTAġLARI
SAĞDA TEBRĠZ’DEKĠ SEHEND TEKNOLOJĠ ÜNĠVERSĠTESĠ ÖĞRENCĠLERĠNĠN
YAYINLADIKLARI TÜRKÇE “DENĠZ” DERGĠSĠ… DERGĠNĠN 2. SAYFASINDA
OĞUZ KAĞAN’IN DUASI TÜRKĠYE TÜRKÇESĠ ĠLE YAZILMIġ
TEBRĠZ AZAD ĠSLAM ÜNĠVERSĠTESĠ
ÖĞRENCĠLERĠ TARAFINDAN
YAYINLANAN AZER DERGĠSĠNĠN
KAPAĞI:
RESĠMLENDĠRĠLMĠġ HARĠTADA
TAHRAN’IN; ġĠRAZ, ĠSFAHAN, YEZD
VE KERMAN’A ÖZEL ĠLGĠSĠNE
DĠKKAT ÇEKEN BĠR MESAJ
VERĠLĠYOR.
TAHRAN’IN FARS AĞIRLIKLI
EYALETLERĠN YILDIZLARINI
PARLATIRKEN DĠĞER
BÖLGELERDEKĠ ġEHĠRLERĠN
ADLARININ FLULAġTIĞI
GÖRÜLÜYOR
382
YUKARIDA TAHRAN’DA TÜRKÇE YAYINLANAN “YARPAK” GAZETESĠNDEN BĠR
KAPAK ÖRNEĞĠ… MANġETTE URMĠYE GÖLÜNDEKĠ ADALARIN ADLARININ
AZERBAYCAN TÜRKLERĠNDEN GELEN ĠTĠRAZLARLA YENĠDEN TÜRKÇE
ORJĠNALLERĠNE KAVUġTUĞU HABERĠ.
AġAĞIDA FARSÇA-TÜRKÇE YAYINLANAN NEVĠD AZERBAYCAN’IN
KAPAĞINDAN ÖRNEK… OLĠMPĠYAT ġAMPĠYONU AZERBAYCANLI RIZAZADE
ĠÇĠN “YAġASIN AZERBAYCANIN GEHRAMAN EVLADI” SLOGANI
MANġETLEġTĠRĠLMĠġ
383
2006 MAYIS AYINDAKĠ TOPLUMSAL GÖSTERĠLERE VE ÖLÜMLE
SONUÇLANAN PROTESTO GÖSTERĠLERĠNE NEDEN OLAN “ĠRAN”
ADLI GAZETENĠN EKĠNDEKĠ, TÜRKLERE HAKARET ĠÇEREN
KARĠKATÜRÜN YER ALDIĞI TAM SAYFA…
KARĠKATÜRLERDE TÜRKLER HAMAMBÖCEĞĠ OLARAK
GÖSTERĠLĠRKEN FARSLARI CANLANDIRAN KIZ VE ERKEK
ÇOCUKLARA, GĠDEREK BÜYÜYEN BU BÖCEKLERE NASIL
DAVRANMALARI GEREKTĠĞĠ KONUSUNDA ALAYCI BĠLGĠLER
VERĠLMEKTEDĠR.
384
ÖZET
Milliyetçilik uluslararası politika ve genel anlamda siyaset bilimi
açısından önemini hiç yitirmemiĢ bir konudur. Ġran‟ın neredeyse sürekli dünya
gündemini meĢgul eden siyasal popülaritesine rağmen, milliyetçiliği Ġran
bağlamında ele alan çalıĢmaların sayıca azlığı aĢikârdır. Oysa Ġran
milliyetçiliğin dünyadaki en ilginç türlerine ev sahipliği yapmıĢtır, yapmaktadır.
Ġran‟da birbirinden farklı pek çok milliyetçilikler vardır. Teorik olarak
muhtelif tartıĢmaların konusu olan milliyetçilik, sözkonusu Ġran olduğunda
daha da karmaĢık bir hale gelmektedir. Milliyetçilik üzerine her tartıĢma
Ġran‟da kendisine malzeme bulabilecektir.
Ġran‟ın, bugünkü anlamı ile kullanılıĢı sanıldığından çok daha yeni bir
olgudur.
Bununla
birlikte
Ġran
coğrafyasında
kurulmuĢ
devletlerden
Safevilerin Ġran‟da ġiiliği kurumsallaĢtırmakla ilk zemini hazırladıkları
belirtilebilir. Ancak Ġran‟ın bir millet haline geliĢi geç Kacar dönemlerine denk
gelir. Güç dengesi, MeĢrutiyet Devrimi ve Birinci Dünya SavaĢı asıl
Ģekillendirici olaylardır.
Temelinde Ġndo-Aryanist ırkçılık olan Fars Milliyetçiliği, Rıza ġah‟ın
tahta getirilmesini takip eden yıllarda devlet ideolojisi haline gelmiĢ, Musaddık
dönemi ise yurtseverliğe dayalı Ġran milliyetçiliğine iyi bir örnek olmuĢtur.
Muhammed Rıza ġah ise bu bakımdan babasını takip etmiĢtir. Ancak 1979
sonrasında da rejimin dinî nitelikleri, Ġran milliyetçiliğinin hatta Fars
milliyetçiliğinin Ġran içinde ve dıĢında geliĢmesine engel değil destek
olmuĢtur.
Azerbaycanlı Türk milliyetçiliği, Ġran siyasi tarihinde Ġran milliyetçiliği ile
yaĢıt kabul edilebilir. Bu milliyetçilik zaman zaman Ġran milli bütünlüğü içinde
görünse de 1920, 1945 ve özellikle 1990 sonrasındaki çıkıĢları ile özgün
385
yönleri ile öne çıkan bir siyasal harekete dönüĢmüĢ; 2006 olayları ile yeni bir
eĢikten geçmiĢtir.
Kürtçülük Ġran‟da dıĢsal etkilerle geliĢmiĢ bir diğer harekettir.
Kürtçülük, Rusya ve Ġngiltere‟nin Ġran ve Türkiye politikalarının etkisinde
geliĢmiĢ, ancak kabilevî niteliğinden 1960‟lardan itibaren sıyrılabilmiĢtir.
Arap ve Beluç milliyetçilikleri de görece daha az nüfusa sahip iki
toplumun içinde görülen diğer iki milliyetçilik türüdür. Bütün bu toplumlar Ġran‟ı
çevreleyen bölgede aynı etnisitelerden unsurlarla sınırdaĢtırlar ve buralardaki
milliyetçiliklerle tarihsel olarak karĢılıklı etkileĢim içindedirler.
Yakın gelecekte, Ġran‟daki milliyetçiliklerin gerek aktüel gerekse
akademik anlamda gündemi daha fazla meĢgul edeceği açıktır.
Anahtar Sözcükler
1. Ġran
2. Milliyetçilik
3. Fars milliyetçiliği
4. Güney Azerbaycan
5. Kürtçülük
386
ABSTRACT
Nationalism is an issue that has never lost its importance both from
the aspect of International Politics and Political Science in general. Despite
its political popularity which occupies almost continuously the world political
agenda, the scarcity of works discussing nationalism in the context of Iran is
obvious. Hence, Iran, has been hosting the most interesting types of
nationalisms.
There are many “nationalism”s which differ from each other.
Nationalism, which is the subject of various discussions theoretically,
becomes much more complex when Iran as regards. Any debate over
nationalism will be able to find out materials in Iran as an area.
The usage of Iran as a term with its contemporary meaning is far a
new fact as regard as esteemed. Nevertheless it can be specified that
Safavids, among the states established in the geography of Iran, paved the
way for the instutionalisation of Shiism. But, being a nation for Iran coincides
with the late Qajar era. Balance of power, Constitutional Revolution and the
First World War are the fundamental facts that shaped the nation.
Farsi (Persian) nationalism with its Indo-Arianist basis, became the
state ideology following the accede of Reza Shah to the throne. Mosaddegh
era is a good example for Iranian nationalism based on patriotism.
Mohammed Reza Shah in this context had been a persecutor of his father.
However, after 1979, the religious features of the regime has been a backing
and not an obstacle for the development of the Perisan nationalism inside
and abroad.
Azerbaijani Turkish nationalism could be assumed as old as Iranian
nationalism through the political history of Iran. Even it sometimes has been
387
seen in the Iranian national integrity, its challenges at 1920, 1945 and
especially after the 1990‟s has transformed this movement into a genuine
political movement; and passed through another treshold after the incidents
of 2006.
Kurdism is another political movement, developed with the external
effects. Kurdish nationalism has been built up under the circumstances of
Russia‟s and Britain‟s policies towards Turkey and Iran. But got free of its
tribal characteristics partially with 1960‟s.
Arab and Baluch nationalisms are other two nationalisms living in Iran
with relatively small populations. All those communities, are adjacent to the
co-ethnic components who are living in surrounding area of Iran. So they are
in interaction with those nationalisms on the other sides. In the near future, Ġt
is obvious that nationalisms in Iran will occupy the agenda both at
academical and actual levels.
Key Words
1. Iran
2. Nationalism
3. Farsi / Persian nationalism
4. South Azerbaijan
5. Kurdism

T.C. GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

Transkript

Benzer belgeler

Özel haberin devamını okumak için tıklayınız

Hazar Denizinin Ölüm Kalım Mücadelesi

Haber Analizin devamı

the ımpact of age groups of populatıon on energy use ın the case of

Dosya İndir - Fethiye Ticaret Odası

Bülten 2 - Güney Azerbaycan`ın Mayıs

Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi

Full Text

AZERBAYCAN Genel Bilgiler Coğrafi Konum Azerbaycan