1 ā`ūn Arapça`da vurmak ya da delmek anlamına gelen a`ana

ā‘ūn
Arapça’da vurmak ya da delmek anlamına gelen a‘ana fiilinden türetilmiş olan
ā‘ūn terimi, İslam kaynaklarında günümüzde veba olarak bilinen bulaşıcı hastalık için
kullanılmıştır. 1894 yılında Fransız bilimadamı Alexandre Yersin tarafından bulunarak
Yersinia Pestis adı verilen basilin yol açtığı hastalığın hıyarcıklı, septisemik ve akciğer
vebası olarak farklı türleri bilinmektedir.
İlkçağdan günümüze kadar İslam dünyası da dahil olmak üzere tüm dünyada
etkili olan veba salgınları tarihsel olarak üç büyük pandemi halinde incelenir. 541 yılında
başlayan ve Jüstinyen vebası olarak bilinen ilk pandemi, VIII. yüzyılın ortalarına kadar
aralıklarla sürmüş ve İslamın doğduğu ve yayıldığı toprakları da etkilemiştir. Bu
salgından sonra XIV. yüzyılın ortalarına dek büyük ölçekli veba salgını
kaydedilmemiştir. 1330’larda Orta Asya steplerinde başlayarak 1347’de İslam dünyasına
ulaşan ve Kara Ölüm olarak bilinen ikinci pandemi kısa sürede tüm eski dünyayı etkisi
altına almış ve aralıklarla devam ederek XIX. yüzyılın ortalarına kadar ağır kayıplara yol
açmıştır. Bombay vebası olarak bilinen üçüncü pandemi ise XIX. yüzyılın ikinci
yarısında güneydoğu Asya’da başlayarak tüm dünyaya yayılmış ve XX. yüzyılın
ortalarına kadar devam etmiştir.
Kara Ölüm’ün hem Avrupa’da hem de İslam dünyasındaki etkileri tüm sosyal,
ekonomik ve kültürel yönleriyle ayrıntılı biçimde incelenmiştir. Buna göre, Asya’dan
İpek Yolu boyunca ilerleyen ticaret kervanları aracılığıyla taşınan hastalık daha sonra
Önasya ve Akdeniz havzasına ulaşmış, oradan da deniz yoluyla yayılarak İslam
dünyasının büyük bir kısmını etkisi altına almıştır. Çok ağır geçen ilk salgından sonra
bunu izleyen salgınlar ortalama her on yılda bir yeniden ortaya çıkarak devam etmiştir.
Kara Ölüm sonrası salgınlarda İslam dünyasına veba hastalığı Venedik ya da Ragusa
(Dubrovnik) gibi Avrupa’nın Akdeniz’deki limanlarından ticaret yoluyla İslam dünyasına
taşınmış ve liman şehirlerinden iç bölgelere doğru ilerlemiştir. XV. ve XVI. yüzyılın
başlarında genel olarak hastalığın izlediği yayılma çizgisi Akdeniz havzasında batıdan
doğuya doğru ilerleyen bir hareket ağı içinde tanımlanabilir. İslam dünyasını etkileyen
salgınların XVI. yüzyılın başlarından itibaren yeni yayılma özellikleri kazanmaya
başladığı görülmektedir. Bu dönemde veba salgınları, sadece Akdeniz havzasıyla sınırlı
kalmamış, aynı zamanda Balkan yarımadası, Karadeniz havzası, Kafkasya, Orta Asya,
Kızıl Deniz ve Hint Okyanusu’na uzanan ticaret ve haberleşme ağlarını da içeren daha
karmaşık bir yayılma şeması izlemiştir. Yine aynı dönemden itibaren bu salgınlar, İslam
dünyasında daha geniş bir alana etki etmeye başlamış ve eskisinden daha da sık görülür
hale gelmiştir. Bu şekilde etkisi giderek artan salgınlar XVI. yüzyılın son çeyreğinden
itibaren İslam dünyasında yaklaşık her yıl görülmeye başlanmıştır. Tüm XVII. yüzyıl
boyunca İslam dünyasında bu sıklıkta görülen salgınlar, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda daha
seyrek görülmeye başlanmış ve yaklaşık her yeni gelen nesille birlikte tekrar patlak
verdiği gözlenmiştir.
XVI. yüzyıl, İslam dünyasında Osmanlı, Safavi ve Mogul (Babür)
imparatorluklarının ortaya çıktığı ve hızla büyüdüğü bir dönemdir. Bu imparatorluklar
kurdukları ya da güvence altına aldıkları ticaret ve haberleşme ağları ile hastalığın
eskisinden daha kolay ve daha geniş alanlara yayılabileği bir ortam hazırlamıştır.
İmparatorluklar, elde ettikleri topraklarda idari, askeri ve ticari bağlar kurarak farklı
bölgeler arasındaki hareketliliği artırmış, bunun sonucunda da salgınlar eskisinden daha
geniş alanlara, daha çabuk bir şekilde yayılmaya başlamıştır.
1
XVI. yüzyılın başında ortaya çıkan Safavi İmparatorluğu kısa sürede büyüyerek
İran, Irak ve Azerbaycan’a yayılmış ve XVIII. yüzyıla kadar ayakta kalmıştır. Birçok
Avrupa devleti ile ticari ilişkiler kuran imparatorluk, bölgedeki ticaretin gelişmesi için
geniş çaplı girişimlerde bulunmuş, yollar, köprüler, kervansaraylar yaptırarak bölgede
ticaretin gelişmesi için gerekli güvenliği sağlamıştır. Bunun sonucunda Safavi
kontrolündeki birçok şehir, özellikle ipek ticareti sayesinde büyümüş ve önemli ticaret
merkezleri haline gelmiştir. Bununla birlikte bölgede insanların ve ticari malların da
dolaşımı artmış ve bunun sonucu olarak Safavi toprakları veba salgınlarından ciddi bir
biçimde etkilenmiş ve bir çok önemli kent bu salgınlara tanıklık etmiştir.
Diğer yandan Safavi İmparatorluğu’nun doğusunda ortaya çıkan Mogul (Babür)
İmparatorluğu XVI. yüzyıldan itibaren tüm Hint yarımadasına yayılmış ve XIX. yüzyılın
ortalarına kadar bu topraklarda hüküm sürmüştür. Bir çok Avrupa devleti ile ticaret
ilişkisi kuran Mogul devleti, Kızıl Deniz ve Basra Körfezi’nden geçen mevcut ticaret
yollarına ek olarak doğu Afrika ve doğu Asya’yla olan ticaretin gelişmesine ve ülkenin
batısındaki kervan ticareti yolunun da önem kazanmasına neden olmuştur. Ticaretin de
etkisi ile Moğul toprakları veba salgınlarına hedef olmaktan kurtulamamıştır.
Ancak bu imparatorluklar arasında veba salgınlarının İslam dünyasına
yayılmasında en önemli rolü Osmanlı İmparatorluğu oynamıştır ve bu durum XIX.
yüzyılın ortalarına değin bu şekilde sürmüştür. Balkan yarımadası, Karadeniz, Kafkasya
ve Orta Asya, Anadolu, Arap yarımadası, İran, kuzey Afrika ve doğu Akdeniz arasındaki
ticaret yollarının kesişim notkasında yeralan Osmanlı İmparatorluğu, veba salgınlarının
yayılması için bir dizi yeni bağlantı ağı teşkil etmiştir. XVI. yüzyılın başlarında
gerçekleşen fetihler sonucunda imparatorluğun toprakları ve nüfusu ikiye katlanmış,
bununla birlikte doğu Akdeniz ve Hint Okyanusu’ndaki limanları birbirlerine bağlayan
yeni ticaret ve haberleşme ağlarının ortaya çıkmasına ve bunların mevcut ağlara
eklemlenmesine olanak tanımıştır. Yine aynı dönemde ortaya çıkan ya da gelişen bir çok
kent merkezi ve hızla artan kent nüfusu da salgınlar için oldukça uygun şartlar
hazırlamıştır.
XVI. yüzyılda İslam dünyasını etkileyen salgınlar arasında en önemlileri 15111513, 1520-1529, 1533-1549, 1552-1566 yılları arasında görülmüş; 1570’lerde başlayan
salgın ise XVII. yüzyılın başlarında da etkisini sürdürmeye devam etmiştir. Bu salgın
İslam dünyasının her tarafında, özellikle İstanbul, Anadolu, Balkanlar, Mısır ve Kuzey
Afrika’da, ayrıca Safavi ve Mogul topraklarında ve aynı zamanda Avrupa’da son derece
etkili olmuştur. XVII. yüzyılın devamında da birçok önemli salgın görülmüştür.
Bunlardan en önemlileri 1603, 1611-1613, 1620-1624, 1627, 1636-1637, 1647-1649,
1653-1656, 1659-1666, 1671-1680, 1685-1695’de olmuş, ayrıca 1697’de başlayan salgın,
XVIII. yüzyılın ilk yıllarına kadar etkisini sürdürmüştür. XVIII. yüzyılda İslam
dünyasında görülen salgınlar genellikle daha önceki dönemlerdeki salgınlara göre daha
hafif olmakla birlikte, en önemlileri 1713, 1719, 1728-29, 1739-43, 1759-65, 1784-86,
1791-92 tarihlerinde görülmüştür. XIX. yüzyıl boyunca giderek etkisini kaybeden
salgınların en önemlileri 1812-19 ve 1835-38 yılları arasında görülmüştür.
Osmanlı topraklarında veba salgınlarının ortadan kalkmasının, 1838’de kurulan
karantina teşkilatı ile karantina usullerinin benimsenmesi ve uygulanması sonucunda
gerçekleştiği öne sürülmüştür. Gerçekten de yeni sağlık yönetmeliklerinin uygulanmaya
başlanmasından kısa bir süre sonra Osmanlı yönetimindeki Anadolu, Mısır ve doğu
Akdeniz’deki veba salgınları büyük bir ölçüde azalmaya başlamıştır. Ancak diğer yandan
2
bu salgınlar kuzey Afrika and Irak’ta XIX. yüzyılın sonuna kadar devam etmiştir.
Karantina usullerinin benimsenmesi ve uygulanması şüphesiz İslam dünyasında vebanın
ortadan kaldırılması yolunda önemli rol oynamıştır. Ancak, XVIII. yüzyılda başlamış ve
XIX. yüzyılda da devam etmiş olan vebanın giderek azalma ve sonunda da ortadan
kalkma sürecinde ne derece önemli bir rol oynadığı tartışılabilir.
Modern dönem öncesine ait elimizde güvenilir istatistik bilgileri olmadığı için
vebanın öldürücülük oranını kesin olarak belirlemek güçtür. Ancak şiddetli geçen
salgınlarda nüfusun en az üçte birinin yok olduğu ve sık sık tekrar eden salgınların
demografik etkilerinin uzun vadede büyük kayıplara yol açtığı belirlenmiştir. XVII.
yüzyıldan itibaren İslam dünyasında görülen veba salgınlarının öldürücülük oranının
Avrupa’ya gore daha düşük olduğu kaydedilmiştir.
İskenderiye, Kahire, Cezayir, Halep, Şam, İzmir, Selanik, İstanbul, Trabzon,
Erzurum, Tebriz, Bağdat ve İslam dünyasında daha bir çok şehir sürekli olarak veba
salgınlarından etkilenmişlerdir. Bu nedenle veba hastalığının İslam dünyasının bazı
bölgelerinde endemik olduğu (doğal olarak oluştuğu) düşünülebilir. Nitekim XVIII. ve
XIX. yüzyıllarda, veba hastalığının İslam dünyasının bazı kısımlarında endemik olduğu
ve kemirgenler aracılığıyla bu bölgelerden Balkan yarımadası, İstanbul, Anadolu ve
Mısır’a taşınarak bu bölgelerde geçici veba merkezleri oluşturduğu öne sürülmüştür.
Ancak bu bölgelerde veba hastalığının endemik olduğunu öne süren bulgular
tartışmalıdır.
İslam dünyasında uzun yüzyıllar boyunca bu hastalığa maruz kalınması
sonucunda oluşmuş ciddi bir bilgi birikimi bulunmaktadır. Tarihsel kaynaklarda
hastalıkla ilgili kullanılan terimler oldukça açıktır. İslam kaynaklarında veba hastalığını
genel salgınlardan ayırdetmek için tā‘ūn terimi kullanılır, oysa ki genel olarak salgın
hastalıktan söz edilirken vebā terimine yer verilmiştir. Özellikle Kara Ölüm sırasında ve
sonrasında İslam dünyasında yazılan tıp metinlerinde hastalığın farklı türleri günümüz
bilgisine uygun olarak en doğru biçimde açıklanmıştır. Terminoloji konusunda görülen
hassasiyet sadece tıp metinlerine mahsus değildir, aynı zamanda diğer tarihsel eserlerde
de hastalığın türünden bahsedilirken terimler doğru bir şekilde kullanılmıştır. İslam
dünyasında kaleme alınmış farklı türde bir çok eser veba salgınlarından söz eder.
Bunların arasında mahkeme kayıtları, hükümler, fetvalar, tarih eserleri, diplomatik
yazışmalar, şiirler, biyografik eserler, seyahatnameler, mezartaşları ve veba risaleleri
zikredilebilir. Tüm bu eserler hastalığın tanımı ve türleri ile ilgili bilginin İslam
dünyasında XIV. yüzyıldan beri yaygın olarak mevcut olduğunu göstermektedir.
İslam toplumlarının veba salgınları karşısında kaderci bir tutum sergiledikleri ve
bu bakımdan batı toplumlarından farklı oldukları öne sürülmüştür. Bu kanı büyük ölçüde
Kara Ölüm sırasında ve sonrasında dönemin uleması tarafından kaleme alınmış veba
risalelerindeki hükümlerin incelenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Söz konusu eserler,
veba hastalığının Allah tarafından inananlar için gönderilmiş bir rahmet olduğu ilkesine
dayanarak veba olan yerden dışarı çıkmayı yasaklar. Bu eserlerde salgın esnasında
Müslümanlar için tavsiye edilen tutum sabırla bulundukları yerde kalmaları ve oradan
dışarı çıkmamalarıdır. Ancak bu eserlerdeki hükümlerden hareketle toplumun kaderci bir
tutum sergilediğini söylemek yerinde olmaz. Çeşitli tarihsel kaynaklarda kaydedildiği
gibi bir çok Müslüman, bulunduğu şehre bir veba salgını geldiği zaman buralardan
kaçmıştır. Salgının başgösterdiği yerde kalanlar ise sağlıklı olanları korumak ve hastaları
tedavi etmek için uğraşmışlardır. Sağlığı korumaya tedaviden daha fazla önem
3
verilmiştir. Hastalığın nedenlerinin ve tedavisinin tam olarak bilinmediği bir dönemde bu
tutum şaşırtıcı değildir. Alınan tedbirler dönemin tıp bilgisine paralel olarak, özellikle de
Yunan-Roma tıbbına dayalı miyazma nazariyesi çerçevesinde olmuştur. Buna göre,
salgın hastalıklar iklim değişiklikleri, depremler ve gök olayları gibi kozmik nedenlerle
oluşan ya da bataklıklardan ve ölülerden yükseldiği düşünülen miyazmaların havanın
bozulup kokuşmasına neden olmasının bir sonucudur. Bu durumda sağlığı korumak için
yapılması gereken insan bedenini havadaki kokuşmuşluktan korumaktır. Bu nedenle
genel olarak İslam dünyasında hekimler veba salgınları sırasında yüksek yerlerde ikamet
etmeyi, temiz hava getirecek rüzgarlara açık ve kuzeye bakan evlerde yaşamayı tavsiye
etmişlerdir. Hem yaşanılan mekanda hem de dışarıdaki havayı kokuşmuşluktan
arındırmak etmek için sirke, sandal ağacı ve gülsuyu kullanılması yaygın olarak tavsiye
edilmiştir. Bunun yanı sıra tütsüleme de sıkça tavsiye edilen korunma yöntemlerinden
biridir. İslam dünyasının dört bir yanında vebaya karşı tedavi arama çabası yüzyıllar
boyunca devam etmiştir. Hekimler tarafından kaleme alınmış çok sayıda veba risalesinde
birbirinden faklı usullerle yapılmış sayısız tedavi önerisi aktarılır. Bu eserlerin aynı
zamanda elden ele dolaşarak hem geleneksel tedavi yöntemlerinin hem de hekimlerin
kendi bireysel tecrübelerinin tartışıldığı mecralar olarak da tedavi bilgisinin gelişmesine
olanak tanımış olduğu düşünülebilir. Sağlığı koruma ve tedavi amacıyla tavsiye edilen
yöntemler arasında en yaygın olanı kan aldırmaktır. Bunun yanı sıra hastalığın
tedavisinde faydalı olduğu düşünülen çok sayıda merhem, şurup, pomat, yakı ve benzeri
tür ilaç, yiyecek ve içeceğin hazırlanışına dair bilgi bu eserlerde yer almaktadır. Bu
karışımlarda bitkiler, havyansal maddeler ve mineraller kullanılır. Ayrıca içinde çok
sayıda farmasötik madde bulunan ve her derda deva olarak kullanılan tiryaklar,
Avrupa’da olduğu kadar İslam dünyasında da yaygın olarak tavsiye edilmiştir. Esasında,
veba konusunda ortak bir bilgi birikiminin mirasını paylaşıkları için, modern tıp
öncesinde hem Avrupa’da, hem de İslam dünyasında vebaya karşı aynı türden önleyici ya
da tedavi edici yöntemler kullanılmıştır. Tıbbın yanı sıra vebaya karşı astroloji, din ya da
büyü gibi ilimlere de sık sık başvurulmuştur. Veba duaları, büyü reçeteleri, muskalar,
tılsımlar ve bunun benzeri manevi tedavi usulleri veba ile ilgili eserlerde sıkça karşımıza
çıkmaktadır.
Osmanlı dünyasında XV. yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanan veba
risalelerinde salgın sırasındaki tutumlar hakkında farklı bir bakış açısının geliştiğini
görmekteyiz. Daha önceki dönemlerde İslam dünyasının diğer kesimlerinde yazılan
eserlerden farklı olarak bu eserlerde veba olan yerden dışarı çıkmak yasaklanmaz.
Sözkonusu eserlerde vebanın bulaşıcılığı konusunda ve veba olan yerden dışarı çıkmanın
İslam hukukuna göre caiz olup olmadığı hakkında uzun ve detaylı tartışmalar bulunur.
Özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hastalığın bulaşıcılığı görüşü ağırlık
kazanmış, dolayısıyla salgın olan yerden havası temiz olan bir yere gitmenin dinen
serbest olduğu bu eserlerde ifade edilmiştir. Örneğin Taşköprüzade Ahmet Efendi (ö.
1561) tarafından yazılan Risālat al-şifā’ li-advā’ al-vabā’ adlı eserde bu husus açıkça dile
getirilmiştir. Bu eser daha sonra kaleme alınan veba risalelerine bir çok bakımdan olduğu
gibi bu konuda da örnek teşkil etmiştir. Yine aynı dönemde, Şeyhülislam Ebussuud
Efendi (ö. 1574) tarafından verilen fetvalar da sözkonusu tutumu onaylamıştır. Bu
anlayışa uygun olarak XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı imparatorluğu’nda salgınların
izlenmesi, kontrol edilmesi ve hastalıkla mücadele edilmesi yolunda toplum sağlığını
korumaya yönelik bir dizi yeni uygulamaya başlandığı görülmektedir. Bunlara örnek
4
olarak, salgınlar sırasında İstanbul’daki günlük ölü sayısının tespit edilmesi, ölü
gömülmesinin kontrolü ve şehir halkının sağlığını korumaya yönelik alınan tedbirler
sayılabilir. Özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısında Süleymaniye Darüşşifasının
açılmasını, toplum sağlığını korumaya yönelik uygulamaları ve tıp alanında kaleme
alınan eserlerde beliren yeni anlayışı, aynı dönemde genel olarak Akdeniz dünyasında
görülmeye başlanan devletin toplum sağlığı alanında etki göstermeye başlaması
yönündeki yeni oluşumun bir parçası olarak değerlendirilmek yerinde olur.
Nükhet Varlık
Seçme bibliyografya:
Jüstinyen vebasının İslam dünyasındaki etkileri için bkz.: Lawrence I. Conrad, “The
plague in the early Medieval Near East,” Doktora tezi, Princeton University, 1981;
“Arabic Plague Chronologies and Treatises: Social and Historical Factors in the
Formation of a Literary Genre,” Studia Islamica, 54 (1981), 51-93; “Plagues in the
Islamic world,” Dictionary of the Middle Ages, haz. Joseph R. Strayer, New York, 1989,
9, 684-86; “Tā‘ūn and Wabā’: Conceptions of Plague and Pestilence in Early Islam,”
Journal of the Economic and Social History of the Orient, 25, III (1982), 268-307.
Michael W. Dols, “Plague in Early Islamic History,” Journal of the American Oriental
Society, 94, III (1974), 371-383.
Kara Ölüm’ün İslam dünyasındaki etkileri için bkz.: Michael W. Dols, “Ibn al-Wardi’s
Risalah al-naba’ an al-waba’: A Translation of a Major Source for the History of the
Black Death in the Middle East,” Near Eastern Numismatics, Iconography, Epigraphy
and History, Studies in Honor of George C. Miles, haz. D.K. Kouymjian, Beirut, 1974,
443-455; The Black Death in the Middle East, Princeton, 1977; “The Second Plague
Pandemic and its Recurrences in the Middle East: 1347-1894,” Journal of the Economic
and Social History of the Orient, 22, II (1979), 162-189; “Veba sırasında şehirli halkın
tavrı,” Tarih ve Toplum, 40 (1987), 234-240. Uli Schamiloglu, “The Rise of the Ottoman
Empire: the Black Death in Medieval Anatolia and its impact on Turkish Civilization,”
Views from the Edge: Essays in Honor of Richard W. Bulliet, haz. Neguin Yavari, New
York, 2004, 255-279. B. Shoshan, “Wabā’: in the mediaeval Islamic world up to the
10th/16th century,” Encyclopaedia of Islam, yeni edisyon, 11, 2-3. Jacqueline Sublet, “La
peste aux rets de la jurispuridence: Le traité d’Ibn hager al-Asqalani sur la peste,” Studia
Islamica, 33 (1971) 141-9.
Osmanlı döneminde veba için bkz.: Ronald C. Jennings, “Plague in Trabzon and Reactins
to it according to local Judicial Registers”, Humanist and Scholar: Essays in Honor of
Andreas Tietze, haz. Heath W. Lowry, Donald Quataert, Istanbul, 1993, 27-36. Daniel
Panzac, “Wabā’: in the Ottoman Empire”, Encyclopaedia of Islam, yeni edisyon, 11, 3-4;
La peste dans l’Empire Ottoman 1700-1850, Leuven, 1985 (Osmanlı İmparatorluğu’nda
Veba 1700-1850, Istanbul, 1997). Ebü’l-Hayr İsamüddin Ahmed b. Mustafa b. Halil
Taşköprüzade, Risālat al-şifā’ li-advā’ al-vabā’, Kahire, 1875. Süheyl Ünver,
“Türkiye’de Veba (taun) tarihçesi üzerine,” Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Mecmuası 5
(1935), 70-88; “Taun Nedir? Veba Nedir?” Dirim 3-4 (1978).
5