TURK TILININGIMLO QOIDALARI TURKCE YAZIM KURALLARI

Transkript

ЪОУЛЪЬ
Ш ' ^5»
0 ‘ZBEK IST0N RESPIJBLIKASI
OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS T A ’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INST1TUT1
JUMALI SHABANOV,
XAYRIJLLA HAMIDOV
TURK TILININGIMLO
QOIDALARI
(turk filologiyasi bo‘limi talabalari uchun)
TURKCE
YAZIM KURALLARI
Toshkent - 2010
ЪОУЛЪЬ
Ш ' ^5»
0 ‘ZBEK IST0N RESPIJBLIKASI
OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS T A ’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INST1TUT1
JUMALI SHABANOV,
XAYRIJLLA HAMIDOV
TURK TILININGIMLO
QOIDALARI
(turk filologiyasi bo‘limi talabalari uchun)
TURKCE
YAZIM KURALLARI
Toshkent - 2010
Oliy o ‘quv yurtlarining turk filologiyasi boMimlarida tahsil
olayotgan 1-2-kurs talabalari uchun mo‘ljallaiigan ushbu qoMlanmadan
akadeinik Iitseylarda turk tilini o ‘rganayotgan o ‘quvchilar, shuningdek,
turk tilini mustaqil rayishda o ‘rganayotgan har kim foydalanishi
mumkin. QoMlaiimada to‘plangan materiallar turk tili imlosining
takomili haqidagi masalalarni yangi ma’lumotlar bilan asoslash, mavjud
nazariy fikrlami boyitish va tilni yanada chuqurroq o ‘rganishga ko‘mak
beradi. Kitob turk tili fonetikasi, imlo qoidalari bilan bog‘liq dars
mashg'ulotlari uchun muhim qo‘llanma hisoblanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlar, yangi pedagogik texnologiyalami chet tili (turk tili)ni
o ‘qitish jarayoniga tatbiq qilish doirasida Toshkent davlat sharqshunoslik institutida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarga hissa
sifatida ishlab chiqilgan mazkur qo‘llanma elektron darslik shaklida
ham qo‘llanishi mumkin.
M as’ul mubarrir:
filologiya fanlari doktori Zilola Xudoyberganova
Taqrizchilar:
filologiya fanlari nomzodi, dotsent Gulchehra Rixsiyeva
filologiya fanlari nomzodi, dotsent Abdumurod Tilavov
Toshkent davlat sharqshunoslik institutining 0 ‘quv-uslubiy kengashi
tomonidan nashrga tavsiya etilgan (№ 4, 17. 06. 2010).
© Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2010
2
SO‘Z BO SH I
Sharqda matn savodxonligi, fikmi qog‘ozga to‘g ‘ri tushirish hamda xatosiz yozish masalasi hamisha e’tiborda b o ‘lib
kelgan. Shu bois, qadim kezlardan boshlab matnni to"g‘ri yozishga bag‘ishlangan imlo lug‘atlari yaratilgan. Buning dalilini
bizga qadar saqlangan filologik asarlardan topish mumkin. XX
asrdan boshlab matnni to‘g‘ri yozishga qaratilgan imlo m e’yorlari Yevropa andozasi asosiga o‘tdi. 0 ‘tgan asming 30-yillariga
kelib o‘zbek, turk va boshqa turkiy xalqlar tillarining imlo qonun-qoidalari G ‘arb orfografiya ilmi bo‘yicha yaratildi. Hozirga kelib ushbu imlo qoidalariga o‘zgartishlar kiritilib, takomillashib bormoqda.
0 ‘tgan asming 90-yillaridan boshlab mamlakatimizda turk
tilini o‘qitish bilan bog‘liq ta’lim yo'nalishlarining rivojlanishi,
yurtimizda turk tilining imlo qoidalariga bag‘ishlangan qo'llanmalarini yaratilishiga ham asos bo‘ldi. Ana shunday urinishlardan
birinchisi sifatida 1995 yilda chop etilgan Jumali Shabanovning
“Turk tili imlo qoidalari” nomli risolasini eslash mumkin. Biroq.
so‘nggi yillarda Turkiyada yozuv qoidalari bir qadar o‘zgartirilib,
yangi imlo me’yorlari qabul etildi. Ana shu o‘zgarishlar hisobga
olingan turk tilining yangi imlo me’yoriga bag‘ishlangan kitobga
zarurat sezilmoqda edi. Shuni hisobga olgan Toshkent davlat
sharqshunoslik instituti Turkiy tillar kafedrasining yetakchi o‘qituvchilari J. Shabanov va X. Hamidov qo‘lingizdagi “Turk tili
ning imlo qoidalari” o‘quv qo‘llanmasini yaratdilar. Mazkur
o‘quv qo‘llanma rnamlakatimiz oliy o‘quv yurtlarida turk tili
yo‘nalishida o‘qiyotgan talabalaming xat-savodini o‘stirishga
ko‘mak beradi. Shuningdek, shu sohada faoliyat olib borayotgan
mutaxassislar uchun turk tilining imlo qoidalari bo'yicha yetakchi
qoMlanma vazifasini o‘taydi, degan umiddaman.
ToshDSHI Turkiy. tillar kafedrasi mudiri, dotsent
Qudratulla Omonov
3
KIRISH
Hozirgi turk tili imlo qoidalarining shakllanishi. Imlo
qoidalari har tilda o ‘ziga xos. Yozuvdagi ba’zi qat’iy qoidalar
hamma til uchun umumiydir. Shu bilan birga, imlo qoidalari
qotib qolgan narsa emas, aksincha, tirik, rivojlanib boruvchi
hodisadir. Til taraqqiy etib borgan sayin, u bilan bog‘liq
qoidalar ham o‘zgarib, rivojlanib boradi.
Mazkur qo‘llanmani yaratishdan asosiy maqsad turk tili
ning imlo qoidalari bilan bog‘liq barcha m a’lumotlami imkon
doirasida izohlash, turkcha imloning o‘ziga xos jihatlarini
ta ’kidlash hamda so‘nggi yillarda yozuvda ro ‘y bergan o ‘zgarishlami umumiy yozuv qoidalari bilan yagona qamrovda o‘rganishdan iborat.
QoMlanmada hozirgi turk tili imlo qoidalarining shakllanish
va takomil jarayoni, yozuv qoidalarining eng oxirgi holati, turk
tilidagi tovush, harf va alfavitning xususiyatlari siralanib, turk
tilidagi tovush uyg‘unligi hodisasi, ba’zi so‘z va qo‘shimchalar
imlosi, qo4shma va takror so‘zlar, yordamchi so‘z va qo'shimchalaming yozilishidagi qat’iy qoidalar, tinish va yozuv belgilarining qo‘yilish o ‘rinlari sanab o ‘tildi.
Respublika davri. Turkiya Respublikasi tashkil topgandan
keyingi davrda turk tilining leksik qatlamida misli ko‘rilmagan
o ‘zgarishlar boMdi. Usmonli turk tili rivojlangan davrda
“eskirgan so‘z” deb qo‘llanilmay qo‘yilgan yuzlab so‘zlar o‘z
lisoniy maqomini qayta tikladi. Oddiy xalq tilidagina saqlanib
qolgan, saroy adabiyotidan chiqarib tashlangan so‘zlar adabiy
til maydonida faollashdi. Tilga fan-texnika, tibbiyot, iqtisodiyot., liuquq, sport va boshqa sohalarga oid yangi so‘zlar kirib
keldi. Turli sohalarga doir lug‘atlar tayyorlandi. Til taraqqiyoti
bilan bog‘liq barcha o‘zgarishlar imlo lug‘atlarida o ‘z aksini
topdi. Kundalik hayotda, Turkiyaning turli viloyatlarida qo‘llanilib kelgan shevaga oid so"z va unsurlar, ba'zi badiiy
asarlarda qahramonlar tilida ishlatilgan so‘zlar ham imlo
lug‘atlaridan o‘z joyini egalladi.
4
Imlo iug‘atlari har safar qayta nashr etilganda, yangi-yangi
so‘z va m e'yorlar hisobga olindi.
•4
T urk tilida yozuv prinsiplari. Imlo - orfografiya (yunon.
orthographia, orthos - to ‘g ‘ri va grapho —yozamcm so‘zlaridan
olingan) 1) yozma nutqda qo‘llamluvchi, tarixan shakllaiigan bir xil
tarzda yozuv tizimi; 2) bir xil tarzda yozuvni ta'minlovchi qoidalar
tizimini ishlab chiquvchi va o‘rganuvchi tilshimoslik bo‘limidir.’
Ya’ni, tilniiig ma’lum qoidalarga muvofiq yozuvga o‘tkazilishiga
imlo (yazim, imla) deb ataladi2. Hozirgi turk tilida arab tilidan
o'zlashgan imla (ar. imla 1. yazim; 2. to'ldirish 1) bir kishiga bir
narsani aytib yozdirmoq; 2) toidirmoq3) va sof turkcha “yazmak”
ie’li asosida yasalgan yazim (yazitn - grammatika atamasi; Bir
tilniiig muayyan qoidalarga birioan yozuvga o‘tka/.ilishi, imla
atamasining turkcha sinonimi4) atamalari qo‘llanadi. Imloga oid
barcha qoidalar, so‘zlar, atoqli otlar va qisqartmalaming imlo
qoidalariga ko‘ra yozilish shakllaxi alfavit tartibida joy oladi.
Imio bir xil tarzda yozuv tizimi sifatida tovushli-harfli
yozuvda bir necha tuiga bo‘linadi. Bunda har bir tur muayyan
prinsipga asoslangan qoidalar yig‘indisini tashkil etadi.
Imlo prinsiplarining mohiyati shundaki, u ycrda bir narsaning ikki yoki undan ortiq yozuv ko‘rinishi turganda, imlo
qoidasi ulardan birini, ya’ni eng to ‘g'nsini tanlashni talab
qiladi. Ana sbu imlo prinsiplari asosida imlo qoidalari yoki
umumlashtiruvehi qonunlar ishlab chiqiladi.
Tovushlarning harflar bilan belgilanishi hozirgi zamon tovush-harf tizimlari imlosining asosiy bo‘limi hisoblanadi".
1 Лингвистический энциклопедический словарь. -М.: Научное изда
тельство, «Большая Российская энциклопедия», 2002, —С 350.
2 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara, 2008,
Sunu§, S. 1.
3 Ttirkse Sozluk, l urk Dil Kurumu, 9.Baski, Ankara, 1998.
4 Turkê Sozluk, Tiirk Dil Kurumu, 9.Baski, Ankara, 1998.
5 Лингвистический энциклопедический словарь, —
М.: Научное изда
тельство, «Большая Российская энциклопедия», 2002, -С. 350.
5
M a’lum bir milliy til imlosida so‘zning tovush tarkibini
belgilashda qaysi prinsip asosiy hisoblanishi o ‘sha tilning imlo
prinsiplariga bog‘liq.
Hozirgi paytda barcha til laming orfografiyasi (imlo)da
morfologik, fonetik, an’anaviy hamda morfologo-imloviy prinsiplar amal qiladi.
Turk tilining imlo qoidalarida esa quyidagi uch 3 asosiy
prinsip belgilanadi. Unga ko'ra:
1. Tildagi har bir tovush yozuvda alohida harf bilan
belgilanadi. Jonli tilga asoslangan bunday yozuvga tovush
imlosi yoki fonetik imlo deyiladi.
2. Turkcha so‘zlarda ham, boshqa tillardan turk tiliga o‘zlashgan so‘zlarda ham ulaming o'zak va negiziga alohida e’tibor beriladi. So'z o‘zagi asos olingan bunday imlo о ‘zak imlosi
(koken yazimi) yoki etimologik imlo deyiladi.
3. Turkcha yozuvda til an’analariga alohida e’tibor be
riladi. Tildagi bun da)' yozuvga a n ’anaviy yozuv (geleneksel
yazim) deyiladi.
Turkcha imlo lug‘atlari. Imlo lug‘ati tuzish va nashr qilish
vakolati Turkiya Respublikasi Konstitutsiyasining 134-moddasiga
muvofiq chiqarilgan 2876-raqamli qonunning 37-moddasi, Bbandiga muvofiq Turkiyadagi M.K. Otaturk tashabbusi bilan
tashkil etilib, bugungi kunda ham eng e’tiborli tashkilot maqomini
saqlab qolgan Turkiya Til Jamiyati (Turk Dil Kurumu)ga berilgan.
Turkiya Til Jamiyati (Turk Dil Kurumu) tashkil etilgan
kundan boshlab, imlo qoidalarining belgilanishi va imlo
lug‘atlarining nashr etilishida o‘z zimmasidagi vazifalami
amalga oshirib keladi. Ushbu jamiyat tashkil etilishidan oldin
Turkiya Til Anjumani (Dil Enctimeni) tomonidan nashr etilgan
Imla Lugati dan tashqari, imlo lug‘atlari so‘nggi 73 yil ichida
Imla Kilavuzu, Yeni imla Kilavuzu kabi nomlar ostida 25 marta
nashr etildi. (Imlo lug‘atining 24-nashri 2005-yil, so‘nggi 25
nashri esa 2008-yilda nashr etilgan).
6
Turkiyada imlo qoidalarini belgilovchi, turli turkumga tnansub so‘zlar, alohida ajratilgan ayrim atoqli otlar, qisqartmalaming
yozilishini ko‘rsatuvchi bir imlo lug‘atini bosib chiqarish zarurati
lotin alfavitiga asoslangan yangi turk harflarining belgilanishi
bilan bog‘liq olib borilgan ishlar asnosida yuzaga kelgan. Shuni
hisobga olib, yangi harflami aniqlash ishlarini olib boruvchi
Alifbo Anjumani (AJfabe Enciimeni) 1928-yil «Alfavit haqidagi
bildiruv» (Alfabe Raporu) ni nashr etadi. Yangi turk harflari qabul
qilinishi bilan imloda birallikni saqlash maqsadida ushbu bildiruvga asosan 1928-yil “ 77/ Anjumani” tomonidan bir Imlo
lug‘ati nashr etiladi6.
Otaturk Madaniyat, Til va Tarix Yuksak Qurumi Boshqaruv Kengashi, Turkiya Respublikasi Oliy ta’lim vazirligi
qoshidagi Ta’lim va Tarbiya Kengashi, universitetlaming ilg‘or
olimlari tashabbusi va ishtirokida 2003-yil «imla Kilavuzu
£ah§ma Grubu» («Imlo lug‘ati ishchi guruhi») tashkil etiladi.
Imlo bilan bogliq qoidalar belgilanayotganda imlosi bahstortishuvli, turli shaklga ega bo‘lgan so‘zlardan qaysi biri asos
qilib olinishi kerakligi, badiiy asarlar, gazeta-jurnailar birma-bir
ko‘rib chiqilib, ilgarigi imlo qoidalarida tortishuvlarga sabab
bo‘lgan imlo qoidalari yana bir bor ko‘zdan kechirildi va keng
yoyilib an’anaviylashgan shakllarning qabul qilinishi qarorlashtirildi. Nashr qilingan Imlo qoidalari va lug‘atda muammoli masalalarga alohida e’tibor berildi, imlo bilan bog‘liq ba’zi qoidalarga
aniqliklar kiritildi. Shu tarzda imlo bilan bog‘liq barcha mavzulami qamrab olgan tafsilotli imlo kitobi yuzaga keldi.
Eng yangi imlo lug‘atlari. Imlo lug‘atlari Turkiyada 2005yilgacha Imla Kilavuzu (Imlo qoidalari) deb nomlanib kelgan.
2005- yilda imlo lug‘atlari tuzish bo‘yicha ish olib borgan taniqli
turk olimlaridan tashkil topgan ishchi guruhi «imla» so‘zi o‘rniga
«yazim» so‘zini kiritish haqida taklif beradi. Turkiyaning eng
Sunuj, S. 1.
7
obro‘li lashkiloti hisoblangan AKDTYK Boshqaruv Kengashi
barcha taklif va mulohazalarni ko‘rib chiqib, 2005-yilning 10
avgustida o‘zining 502/32 - raqamli qarori bilan «imlo» atarnasini
«yazim » atamasi bilan almashtirish haqida qaror qabul qiladi.
Ushbu qarorga muvofiq 2005-yildan boshlab 1mla Kilavuzu kitobt
Yazjm Kilavuzu deb atala boshlaydi7.
Tilda birxillik. Tilda birxillikni saqlash uchun, avvalo, imloda
birxillik saqJanishi kerak edi. Ushbu fikr e’tiborga oliiiib, turk
tilining yagona va namrna amal qilishi kerak bo‘lgan imlo qoida
lari va lug‘atini tayyorlashga qaratilgan sa’y-harakatlar boshlandi.
Bunday kitobni tayyorlashdan maqsad yangi bahs-tortishuvlarga
yo‘l ochish emas, uzoq vaqtdan beri davom etib kelayotgan ixtiloflarga barham berish va jamoatchilik tomonidan qabul qilinib,
barcha amal qiladigan qoidalar, yozuv standaitlarini keng xalq
ommasi orasida voyishdan iborat edi.
Yozuvda birxillikning saqlanishi, ba’zan yozuv qoidalari
ustida olib borilayotgan bahs-munozaralarga barham berishda
Imlo qoidalarimng ahamiyati katta.
Kompyuterlardagi imlo nazorati tizimin ing imlodan joy
olgan qoidalarga ko‘ra tayyorlanishi va davlat muassasalarida
yozishmalarda birxillikni
saqlash maqsadida Turkiya
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqarilgan
«Rasmiy yozishm alarda am al qilinishi kerak bo 'Igan asos va
usullar haqidagi ко ‘rsatm alar »da ham Imlo Lug ‘atirimg asosiy
manba sifatida xizmat qilishi ta’kidlangan8.
Imlo lug‘atlari yozuvda birxillik saqlanishi masalasida taTim
beruvchi muassasalardan boshlab, matbuot organlari, rasmiy idoralar, xususiy muassasa va tashkilotlar, hatto alohida shaxslarga
qadar, barchaning zimmasiga muhim mas’uliyat yukladi.
7 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara. 2008,
Sunu§, S. 7.
Sunu§, S. 7.
Yozuv masalasida yuzaga keigan tortishuvlarning oldini
olish, behuda, asossiz munozaralar olib boiib, tilga keraksiz,
ortiqcha me'yorlar kiritish emas, uni yanada takomillashtirish,
boyitish uchun imlo lug’ati asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi.
Hozirgi tu rk adabiy tili va yozuvining asosi. Hozirgi zamon
turk adabiy tili va yozuvining shakllanishiga Istanbul dialekti asos
qilib olingan. Ammo yozuvda turk tilining boshqa lahja va
shevalariga xos so'zlar ham uchrab turadi. Yozuvga asos qilib
olingan Istanbul dialekti turk tilida “umumiy so‘zlashuv tili” deb
ataladi9. Chunki “umumiy so‘zlashuv tili”ning asosi Istanbul
dialektiga asoslangan bo‘lishiga qaramay, Turkiyadagi bir necha
lahjani o‘z ichiga olganligi haqiqatdir.
Ma'lumki, yozuvda “umumiy so‘zlashuv tili”da e ’tibordan
chetda qolgan so‘zl3rning talaffuzi va ulaming yozilishi inobatga
olinmaydi. Og‘zaki nutqda keng qo‘llanib kelinayotgan ala, alma,
yimirta, isitma. sekkiz kabi so‘zlar “o‘rtoq so‘zlashuv tili”da ela,
elma, yumurta, sitma, sekiz shaklida yoziladi. Yozuvda ba’zan
“umumiy so‘zlashuv tili” tarkibiga kirmagan xalq og'zaki nutqidagi so‘zlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
M a’lumki, nutqda xalq og‘zaki nutqidagi so‘zlarning eski
shakllari ham qo‘llanilishi mumkin va ulaming yozuvda
qo‘llanilishi xato hisoblanmaydi. Masalan, badiiy asarlarda
yozuvchilar qahramonlarining o ‘z lahjasiga xos so‘zlami
qo‘llashlari mumkin.
A LFAVIT (ALFABE)
Nutq tovushlarini yozuvda aks ettirish uchun ishlatiladigan
belgilar (щагейег) ga yozuv (yazi); harflaming tartibli tizimiga
alfavit (alfabe) deyiladi.
Lotin yozuvi asosidagi hozirgi turk alifbosi (alfavit alfabe) 1928-yil 1-noyabrda chiqarilgan 1353-raqamli Turkcha
harflaming qabul qilinishi va tatbiq etilishi haqidagi qonun
9 Shabanov J.K., Turk tili imlo qoidalari, -Toshkent, 1995. 12-b.
9
(Turk harflerinin Kabul va Tatbiki Hakkinda Kanun)g a asosan
qabul qilingan va 1929- yil 10- yanvardan e’tiboran amal qila
boshlagan. Mazkur turk alifbosi jahon tilshunosligida barcha
fonetik yozuvlar ichida ancha puxta ishlangan, turk tilining
fonetik-fonologik qonuniyatlarini o‘zida mujassam etgan alifbo
sifatida tan olingan. Unda harflar soni 29 ta.
Tiirk alifbosidagi harflarning tartibi, nomlanishi, katta va
kichik yozilish shakllari, kodlanishi quyidagi jadvalda berilgan:
Harfla
rning
tartibi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11 .
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21 .
22 .
23.
Katta
harflarning
yozilish
shakli
A
В
С
С
D
E
F
G
G
H
i
I
J
Kichik
harflar
ning
yozilish
shakli
a
b
с
9
d
e
f
g
g
h
i
i
j
Harflarning
nomlanishi
a
be
ce
<?e
de
e
fe
ge
yumshoq ge
he
i
i
n
je
ke
le
me
ne
о
о
К
L
к
M
N
О
Ш
6
6
6
P
p
pe
R
r
S
s
re
se
?e
1
?
10
Harflarning
kodlanishi
Adana
Bolu
Ceyhan
Canakkale
Denizli
Edirne
Fatsa
Giresun
yumshoq ge
Hatay
Izmir
1sparta
Jandarma
Kars
Liileburgaz
Mu§
Nigde
Ordu
Odemi§
Polatli
Rize
Sinop
§imak
24.
25.
26.
27.
28.
29.
T
U
0
V
Y
Z
te
u
ti
ve
ye
ze
t
u
ti
V
У
z
Tokat
U§ak
Unye
Van
Yozgat
Zonguldak
Alifbodagi 29 harfdan 8 tasi unli, 21 tasi undosh tovushlami
ifoda etadi. Lekin hozirgi turk adabiy tilida 33 tovush borligi,
shevalarda esa ulaming soni 35 dan ortiqligi, ayrim tovushlarning
birdan ortiq variantlaii borligi ham ma’lum. Masalan, hozirgi
zamon turk adabiy tilida [a] tovushi qisqa [a] va cho‘ziq [a:] deb
talaffuz qilinadi. Yoki alifbodagi <k> harfi so‘zning holatiga
qarab o‘zbekchadagi [q] hamda [k] kabi talaffuz qilinadi.
Shundan kelib chiqib, talaffuzda mavjud bo‘lgan to‘rt tovuslining
alohida harflarda aks etmaganligini aytish mumkin. Mazkur
tovushlar yozavda boshqa harflar bilan beriladi. Bular <a>, <e>,
<g>, <k> harflaridir. <a> harfi "qalin" va "ingichka" ikki tovushni
ifoda etadi: kul so‘zida "qalin", dikkdt, hal so‘zlarida esa
"ingichka" tovushdir. <e> harfi "ochiq" va "yopiq" tovush sifatida
talaffuz qilinadi. Jumladan, dede so‘zida "ochiq", deli so‘zida esa
"yopiq" tovush tarzida keladi. Uning "yopiq" shakli o‘zbekchadagi [e] tovushi kabidir. <g> harfi "qalin" [gi] va "ingichka"
[ge] ni ifoda etadi. Bunga gaga va gel in so'zlarini misol keltirish
mumkin. <k> harfi "qalin" va "ingichka" ikki tovushni ifoda
etadi. Biri o‘zbekchadagi [q], keyingisi [kj tovushi kabidir. bunga
kaq va kok so zlarini misol keltirish mumkin. Bulardan boshqa
turk alifbosida ikki xil tovushni ifodalaydigan <g> ham bor.
Ushbu tovush ikki xil o‘qiladi: [gi] va [у]. Masalan. dogdu, dag,
boga so‘zlarida [gi] kabi qo‘llanadi, aniqrog‘i, “yutiladi”, degdi,
degil so‘zlarida esa [y] kabi talaffuz qilinadi. Buning boisi, tarixan
bu so‘zlar [g] bilan talaffuz qilingan. Keyinchalik, ularda tovush
o‘zgarishi ro‘y berib [g] tovushi [y] ga aylangan. Ko'rinadiki, bu
so‘zlaming imlosida yozuv prinsipi amal qilmoqda.
Turkchadagi [y] tovushi uchun alifboda alohida harf bor.
Masalan, bey so‘zi ana shu harf bilan yoziladi. Demak, turk
yozuvida birgina [y] tovushi uchun ikki harf (<g> va <y>)dan
11
foydalaniladi. 0 ‘zbek tilidagi [ng] sonor tovushi bilan kelgan
so‘zlar adabiy tilda [n] bilan keladi: o'zbekcha dengiz - turk adabiy
tilida deniz; o‘zbekcba - ming, turkchada - bin kabi. Lekin ayrim
turk shevalarida, iumiadan. Anado‘lidagi kishilar tilida mazkur
tovushni keng uchratish mumkin: sanga, banga, dengiz kabi.
TOVUSHLAR VA ULARNING TAVSIFI
(SESLER VE OZELLiKLERI)
"Tovushlar" turkchada sesler deyiladi. Shunga ko‘ra tilshunoslikning nutq tovushlarini o‘rganuvchi ’’fonetika" bo‘limi Ses
bilgisi, Ses bilirni yoki Fonetik nomini olgan. "Unlilar" iinluler yoki sesiiler, voka/ler, "undoshlar" esa unsiizler yoki
scssizlcr, konsonantlar deb yuritiladi.
UNLI TOVUSULAR (UNLULER)
Tovush yo'Hdan hech qanday to‘siqqa uchramasdan chiquvchi
tovushlarga unli tovush (iinlii; sesli, vokal)lar deyiladi. lu rk
adabiy tilida sakkiz unli fonema bor: [a], [e j, [1], [i], [o], [o], [u],
[u], Bular hosil bo'iish o‘rni, talaffuz chog‘ida til va lablarning
holad, og“izning ochilishiga ko‘ra quyidagicha guruhlanadi:
A. Hosil bo‘lish o‘mi va tilning holatiga ko‘ra:
1) orqa qator unlilar: [a], [1], [o], [u]. Bunday unlilar turk
tilshunosligida (kalm imlxder, kalm sesiiler) deb yuritiladi.
2 ) old qator unlilar yoki ingichka unlilar (ince iinluler, ince
sesiiler): [e], [i], [o], [ii].
B. Lablarning ishtirokiga ko‘ra:
1 ) lablanmagan unlilar yoki tekis unlilar (diiz iinluler; duz
sesiiler): fa], [e], [1], [i];
2 ) lablangan unlilar yoki yumaloq unlilar (yuvarlak unliiler,
yuvarlak sesiiler): [o], [6], [u], [ii].
C. Og‘izning ochilish holatiga ko‘ra:
1 ) keng unlilar (genis unliiler, geni$ sesiiler): [a], [e], [o], [6];
2 ) tor unlilar (dar iinluler, dar sesiiler): [1], [i], [u], [ii].
12
Tanglay va lab uyg‘unligi (katta va kichik unli uyg‘unligi)
(Biiyiik ve Кйдйк Unlii Vyumu)
Tanglay va lab uyg‘unligi (katta va kichik unli uyg‘unligi)
turk tilida Biiyiik ve К йдйк Unlii Uyumu deyiladi. Tovushlaming uyg‘unlashuvi hodisasi umumiy tilshunoslikda singarmonizm deyiladi. Singarmonizm degani so‘zdagi tovushlaming
bir-biriga hamda o‘zakka qo‘shimchalaming talaffiiz jihatdan
uyg‘unlashuvidir. Turkiy singarrnonizm unlilar tizimida ham,
undoshlar tizimida ham amal qiladi.
Unlilar uyg‘unligi ikki xil: ular tanglay uyg‘unligi (biiyiik
unlii uyumu) va lab uyg‘unligi (кйдйк unlii uyumu)g a bo‘linadi.
Bunday uyg‘unlik kalinlik-incelik uyumu, ya’ni unli tovush
laming qalinlik-ingichkalik bo‘yicha uyg‘unligi hisoblanadi.
1. Tanglay uyg‘unligi. Turk tili fonetikasida asosiy (katta)
unli uyg‘unligi (Biiyiik Unlii Uyumu) deb nomlangan ushbu
qonunga muvofiq qo‘shimcha unlisi o‘zakdagi unlining tabiati
("qalin" yoki "ingichka"ligi)ga ko‘ra moslashadi. 0 ‘zakda old
qator unlilar kelgan bo‘lsa, qo‘shimchada ham shunday unlilar
qatnashadi, ya’ni bir so‘zning birinchi bo‘g‘inida qalin unli (a, i,
o, u) bor bo‘lsa, qolgan bo‘g‘inlardagi unlilar ham qalin, ingichka
unli (e, i, o, it) bor bo‘lsa, qolgan bo‘g‘indagi unlilar ham ingichka
bo‘ladi: boyunduruk, ayak, burun, dalga, kirlangig, gelincik,
vergi, gozliik, uzengi kabi. Agar o‘zakda orqa qator unlilar kelgan
bo‘lsa, qo‘shimchada ham shunday unlilar ishtirok etadi: elim,
evim, kilimden, degerli, kesik, ilgeksiz; bahm, avim, yoldcm, bagli,
daginik, parasiz kabi.
2. Lab uyg‘unligi. Turk tili fonetikasida kichik unli
uyg‘unligi (Кйдйк Unlu Uyumu) deb nomlangan ushbu qonun
(lab uyg'unligi)ning ikki jihati bor:
a) Bir so‘zning birinchi bo‘g‘inida tekis unli (dtiz unlii - a,
e, i, i) bo‘lsa, undan keyin kelgan bo‘g‘inlarda ham tekis unli
(a, e, l, i) bo‘ladi: gelecek, §imdiden, ayak. anlama, dinleme,
kirlangiq, be§ik kabi;
13
b) Bir so‘zning birinchi bo‘g‘inida yumaloq unli (yuvarlak
iinlii - o, o, u, u) bo‘lsa, undan keyin kelgan birinchi bo‘g‘inda tor
yumaloq (dar yuvarlak iinlii - u, ii) yoki keng tekis unli (geni§ duz
iinlii —a, e) bo‘ladi: boyundurtik, okuma, gdzliik, bozukluk, burun,
ozlemek, giire?mek kabi. Boshqacha aytganda, ushbu qoida
so‘zning oxirgi bo‘g‘inidagi unliga bog‘liq. Agar oxirgi bo‘g‘in
unlisi lablangan bo‘lsa, qo‘sliimcha unlisi ham lablanadi. Agar
oxirgi bo‘g‘in unlisi lablanmagan bo‘Isa, qo‘shimcha unlisi ham
lablanmagan boiadi: elin, bahqenin, ogretmenin, oncelik, elqilik,
okulun, goziin, onculuk gozliik kabi.
Tovush uyg‘unligiga mos kelmaydigan holatlar
(Unlit Uyumuna Uymayan Durumlar)
Turk tilida unli uyg‘unligi qonuniga bo‘ysunmaydigan
so‘zlar ham bor. Bular, asosan, turk tiliga boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar bo‘lib, ulaming unli uyg‘unligi qonuniga bo‘ysunishi talab qil inmaydi: ahenk, badem, dtikkan, gazete, kestane, limon, model kabi.
Turkcha so‘zlarda tovush uyg‘unligi qonuniga bo‘ysunmaydigan qo‘shimchalar kam uchraydi. Turkchaga boshqa til
lardan kirgan so‘zlardan ba‘zilari bu qonunga tasodifan mos kelib
qolgan. Ulardan bir qismi majburan moslashgan. Ba‘zi so‘zlar
qo‘shimcha qo‘shilganda ham istisno ravishda qonunga “bo‘yin
egmay”di. Sof turkcha so‘zlarda ham unli uyg‘unligiga amal
qilinmagan holatlarga duch kelish mumkin. Bulardan bir qismi,
turli sabablarga ko‘ra unlilaridan biri ingiclikalashgan so‘zlardir:
anne, dahi, щтап, karde§, inanmak, elma, hangi kabi.
B a‘zi turkcha so‘zlar she‘riyatda uchraydigan forscha qare,
pare so‘zlarida qofiyaga moslashish maqsadida unli uyg‘unligiga bo‘ysunmasdan qo‘llanadi: (derde) qare, (ЫЫ) pare,
(gozu) kdre, (sinesi) yare kabi.
Q o‘shma so‘zlaming ham tovush uyg‘unligi qonuniga
bo‘ysimishi talab etilmaydi: agikgdz, bilgisayar, hammeli,
qekyat kabi.
14
Turk tilida ba'zi qo‘shimchalar tanglay uyg'unligi (Btiyiik
Unlil Uyumu) qoidasiga bo‘ysunmaydi. Bular -ken, -leyin, mtirak, -gil, -yor qo‘shimchalaridir: ak§amleyin, baklagiller,
Qoccukken, âhsirken, ek$imtirak, ytiruyor kabi.
Otdan ot yasovchi -da§ (~ta§) qo‘shimchasi va —ki oidlik
q o ‘sliimchasi ba‘zi so‘zlarda tanglay uyg‘unligi qoidasiga
b o ‘ysunmaydi: meslekta§, gdnulda§, ak§amki, yazidaki, onunki
kabi. Tanglay uyg‘unligi qoidasiga bo‘ysunmaydigan so‘zlarga
qo‘shiladigan qo‘shimchalar qalinlik-ingiclikalikka ko‘ra oxirgi
bo‘g ‘indagi unliga moslashadi: adalet-Ii, anne-si, kardes-lik,
mes/ekta$-imiz, щ тап-lik kabi.
Oxirgi unlilari qalin qatordan bo‘lishiga qaramay ingichkaga
o‘xshagan ba’zi o‘zlashmalar ingichka unli qo‘shimchalar oladi:
alkol \ alkolti, hakikat \ hakikati, kabul \ kabidii, kontrol \ kontrolti, saat \ saatim, sadakat \ sadakatten, moral \ morali kabi.
Turk tilida yonma-yon turgan lab undoshlari ta‘sirida
ikkinchi bo‘g ‘irt unlisi yumshoqlashgan va shu sababli unli
uyg‘unligiga bo'ysunmay qolgan 5so‘zlar quyidagilardir: qabuk,
yagmur, armut, kcivun, avutmak kabi.
Lab uyg‘unligiga tog‘ri kelmaydigan sof turkcha so‘zlar ham
talaygina: оущ\ qamur, kabuk kavun, kavurmak, yagmur kabi.
Boshqa tillardan turk tiliga o ‘zlashib qolgan so‘zlardan
kichik unli uyg‘unligi qoidasiga amal qilish talab etilmaydi:
aktor, alkol, bandrol, daktilo, kilap, konsolosluk, muhim,
miizik, professor kabi.
Kichik unli uyg‘unligiga tog‘ri kelmaydigan ba’zi so‘zlarga
qo‘shilgan qo‘shimchalar so‘zning oxirgi unlisiga moslashishga majbur: gamur-u, kabu-g-u, kavun-u, yagmur-u, mumin-lik,
muzik-qi kabi.
-k i oidlik qo‘shimchasi faqat bir necha so‘zda lab uyg‘unligi (kichik unli uyg‘unligi) qoidasiga bo‘ysunadi: bugim-ku.
dun-kti, obur-kti kabi10.
10 Sodiqov Q , Hamidov X., Xudoyberganova Z., Aminova L., Turk tili, Toshkent, 2005.
15
Turk tiliga arab tilidan o‘zlashgan ba’zi unsurlar
(Tiirkgeye Arapgadan girmi§ ban unsurlar ve dzellikleri)
Asl turkcha so‘zlarda xizun unli bo‘lmaydi. Bunday unlilar
arab va fors tillaridan turk tiliga kirgan so‘zlarda uchraydi. Uzun
unlilar, odatda, yozuvda ko‘rsatilmaydi: adalet (ada:let), badem
(ba:dem); kaide (ka:ide), §air (§a:ir), give (§i:ve), §air (§a:ir),
питипе (пишите), iman (i:man) kabi. Keltirilgan misollarda ikki
nuqtadan oldin turgan hatf ifodalagan tovush uzun unli bo‘lib,
uzun talaffuz qilinadi. Biroq, ba’zi o‘zlashgan so‘zlarda uzun
unlilar qisqargan: beyaz, hig, rahat, ruh kabi. Bu misollarda qalin
harflar ifodalab kelgan tovushlar turkchada qisqa talaffuz qilinadi.
Ichida uzun unlisi bo‘lib, yopiq bo‘g ‘in ko‘rinishida
bo‘lgan so‘zlar unli bilan boshlanuvchi qo‘shimcha olganda
yoki yordamchi fe‘llar bilan birga qo‘llanilganda bo‘g ‘inlar
ochiq holda kelishi mumkin: esas / esasen (esa.sen); hayat /
hayati (haya.ti); kanun / kanuni (kamumi); ahbap olmak
(ahba.b olmak); hitap etmek (hita.b etmek) kabi.
Undov so‘zning kuchi, shiddatini, bo‘g‘inining uzunligini
ifodalash uchun ikki yoki uch unli yonma-yon kelishi mumkin:
ooh, aaah. Bunday misollarda unlilar uzun talaffuz qilinadi.
Unlilar tushishi hodisasi
(Unlii Dii§mesi)
Turk tilida ba’zi ikki bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi
qo‘shilganda o‘zak tarkibidagi unli tushishi mumkin: agiz - agzi,
beniz —benzi, beyin - beynim, omtir —omrtim, fikir —Jikri. akil akli, gogiis - gogsii kabi. Ya’ni, ikkinchi bo‘g‘inda tor unli
bo‘lgan ikki bo'g‘inli so‘zlarda unli bilan boslilanuvchi bir
qo‘shimcha qo‘shilganda ikkinchi bo‘g‘indagi tor unli, odatda,
tushib qoladi: aim / aim, bagir / bagrim, burun / burnu, gontil /
gonlii, karm/karm, gevir-/ gevril-, devir- / devril- kabi.
Turk tilida qo‘sh unli yondosh kelmaydi. Shu bois qo'shma
so‘zlarda ikki so‘z unlisidan biri tushiriladi: kahve alti kahvalti, ne igin —nig in, ne asil - nasil, ne ise ne -- nesne kabi.
16
So‘zlarda o‘rta bo‘g‘in unlisi tushishi mumkin: burada - burda,
iierilemek - ilerlemek, nerede - nerde kabi. Bulardan burada,
ilerlemek, yukanda, nerede shakllari to‘g‘ri hisoblanadi.
Unli torayishi
(Onlii Daralmasi: -a - i, e - i)
Turk tilida la/, /е / unlilari bilan tugagan fe‘llar ho/irgi
zamon shaklida tuslanish chog‘ida fe’l negizining oxirida
turgan !a; unlisi / 1/ yoki /и / ga, /е / unlisi ///y o k i /й/ga aylanadi:
batflamak (Ьафуог); kanamak (kamyor), izlemek (izliyor),
gozlemek (gdzluyor) kabi.
Birdan ortiq bo‘g‘inli \a\, \e\ unlilari bilan tugagan fe i
negizlari unli bilan boshlangan qo‘shimcha olganda, \a\, \e\
unlilarida og‘zaki nutqda faol bo‘lgan bir torayish (\i\ va |/| ga
aylanish)ga moyillik kuzatiladi. Faqat og‘zaki nutqdagi \i\ va \i\
unlilari yozuvda aks etmaydi: ba§layan, ущауисак, atlayarak,
saklayah, gelmeyen, izlemeyecek, besleyelim kabi. Bulaming
ba§liyan, ya$iyacak, sakliyah, gelmiyen, gitmiyerek, olucak
shaklida yozilishi noto‘g‘ri hisoblanadi. Buning aksi, negizi bir
bo‘g‘indan iborat bo‘lgan demek vayemek fe’llarida talafTuzdagi
|/| unlisi yozuvga o‘tgan: diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye;
yiyen, yiyerek, yiyecek, yiyelim, diye, yiyip kabi. Biroq deyince,
deyip so'zlaridagi \e\ yozuvda o‘z holatini saqlab qolgan.
UNDOSH TOVUSHLAR
(UNSUZLER)
Tovush yo‘lida bir to ‘siqqa uchrab chiquvchi tovushlarga
undosh tovushlar deyiladi. Turk tilida 21 ta undosh bor: fb],
[c], [<?], [d], [f], [g], [g], [h], [j], [k], [1], [mj, [n], Lp], [r], [s],
[?], ft], [v], [y], [z].
Alifboda har bir undosh tovush bir harf bilan belgilanadi.
Tovushlar talaffuz qilinish holatiga ko‘ra quyidagi turlarga
ajratiladi:
1 . lab undoshlari: [b], [f], [m], [p], [v];
17
2. Tish uiidoshlari: [с], [9], [d], [j], [1], [n], [r], [s], [§], [t], [z];
3. Tomoq undoshlari: [g], [g], [k], [y];
4. Bo‘g‘iz undoshlari: [h].
Undoshlar tovush paychalarining titrashiga ko‘ra ikki turga
bo‘linadi:
1. Tovush paychalarining titrashi natijasida paydo bo‘lgan undoshlarga tonlu (yumu§ak sedali), ya‘ni jarangli undoshlar deyiladi:
[b], [c], [d], [g], [g], [j], [1], [m], [n], [rj, [v], [y], [z]. Bu tovushlardan [1], [m], [n], [rj sonorlar bo‘lib, ular o‘z juftiga ega emas.
2. Tovush paychalari titramasdan paydo bo‘luvchi undoshlarga tonsuz (sert, sedasiz) sessizler (jarangsizlar undoshlar)
deyiladi: [9], [f|, [h], [k], [p], [s], [§], [t],
Turkcha so‘zlar oxirida yumshoq [b], [c], [d], [g] undoshlari
kelmaydi. So'zlar bu tovushlarning jarangsiz juftlari bolgan [p],
[9], [t], [k] bilan tugaydi: ip, sap, agag, sag, et, yurt kabi.
l urk alifbosidagi <g> harfi, o ‘miga qarab, ikki xil talaffuz
qilinadi. Masalan, dogan, dogu, dogum, dogal kabi qattiq
o ‘zakli so‘zlarda [g] tovushi tushirilib, undan oldinda keluvchi
unli cho‘zibroq talaffuz qilinadi: do:an, do:u, do.um, do:al
kabi. degdi, degil, ogretmen, dtigiin, diger kabi yumshoq
o ‘zakli so‘zlarda esa !g! o ‘zbekchadagi [y] kabi talaffuz etiladi.
Buning- boisi, tarixan bu so‘zlar [g] bilan talaffuz etilgan.
Keyinchalik, ularda tovush o ‘zgarishi ro‘y berib [g] tovushi [y]
ga aylangan. Ko'rinadiki, bu so‘zlaming imlosida yozuv
prinsipi amal qilmoqda.
Sof turkcha so'zlar oxirida b, c, d, g undoshlari kelmasa-da,
m a‘no farqini ta‘kidlash uchun ad, od, sac kabi bir nechta
so‘zning yozilishida qoidaga rioya qilinmaydi: ad (isim), at
(hayvan), od (ate§), ot (bitki), sac (yassi demir), sag (kil) kabi.
Turk tilidagi hac, sad, ya d kabi o‘zlashgan so'zlardan
tashqari boshqa tillardan turk tiliga kirgan so‘zlarda ham ushbu
qoidaga amal qilingan: sebep (<sebeb), kitap (<kitab), bent
(<bend), cilt (cild), bam (band), etiit (<ettid), metot (<metod),
standart (standard), ahenk (aheng), renk (reng). Bunday
18
o ‘zlashmalar unlilar bilan boshlanuvchi qo‘sbimcha olganda
jaranglilashadi: sebep (sebebi), kitap (kitabi) kabi.
Ba‘zi o ‘zlashnia so‘zlarda jaranglilashish (tonlula?ma,
уитщата) ro‘y bermaydi: ahlak / ahlahn, curnhuriyet /
cumhuriyete, hukuk/ hukuku, sepet/ sepeti, tank/tanki kabi.
Birdan ortiq bo‘g ‘inli so‘zla.r oxirida turgan p, g, t, к
undoshlari unli bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shilganda
jarangliga aylanadi: b, с , d, g (g): agag / agaci, kazang /
kazanci. gegit / gegidi, kanat / kanadi, balik / baligi, bigak /
bigagi, gocuk / gocugu, dudak ' dudagi kabi.
Bir bo‘g‘inJi so'zlar oxiridagi p, g, t, к undoshlari esa ikki unli
orasida ko‘pincha o‘zgarmaydi: at / ati, ek / eki, et / eti, gog /
gogti, ip / ipi, йс/ иди, к о к /kokti, sag/ sagi, ok/oku kabi.
Faqat bir bo‘g‘inli bo‘lgan holda oxiridagi undosh tovushi
jaranglilashuvchi so‘zlar ham bor: but / budu, dip / dibi, gdk /
goge, кар / kabi, ид / ucu, kurt / kurdu, yurt / yurdu kabi.
l urk tilida oxiri nk bilan tugagan 6 ta so‘z oxiridagi /к/
tovushi unli bilan boshlangan qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida
/g/ ga aylanadi: renk —rengi, denk - dengim, gelenk - gelengin,
ahenk ahengi, kepenk - kepengi. cen k-cen gi kabi.
Jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlardan keyin qo‘shiladigan
undosh harfli qo‘shimchalar hajn jarangsiz bo‘ladi: at-tan, et-te,
gog-lu, ip-ten, кок-ten, sag-ta, ок-tan kabi. Lekin tiggen, dortgen
kabi yangi so‘zlar bu qoidaga bo‘ysunmaydi.
Metateza hodisasi (Unstiz Degi§mesi). Ogzaki nutqda,
xususan, shevalarda so‘z ichida undoshlaming o‘rin almashinuv
hodisasi ro‘y beradi: kdprii > korpii, toprak > torpak, kibrit >
kirbit, ogretmek (ogretrnen) > orgetmek (orgetmen), yamgur >
yagmur kabi. Bulardan faqat kopru, toprak kibrit, ogretmek
(ogretrnen), yagmur shakllari to‘g‘ri hisoblanadi.
So‘z boshida undoshlarning orttirilishi (Kelime Ba§inda
Unsiiz Tiiremesi). Turk tilida unli bilan boshlanuvchi
so‘zlaming boshida bir undosh tovush orttirilishi mumkin.
Bunday hodisa, asosan, shevalarda kuzatiladi: avlu > havlu,
19
inmek > yinmek, ayva > hayva kabi. Ulaming to‘g‘ri yozilish
shakli: avlu, inmek, ayva dir.
Undoshlarning ikkilanish hodisasi (Unsiiz Ikilenmesi').
Undoshlarning ikkilanish hodisasi turkiy tillaming deyarli barchasida, jumladan o‘zbek adabiy tilida ham mavjud. Masalan,
qadimgi turkiy tildagi iki hozirgi o‘zbek tilida ikki ga aylangan.
Yoki: sekiz > sakkiz, yedi > yetti, elig > ellik (elli). Turk tilida
bunday ikkilanish hodisasi, asosan, shevalarga xos. Adabiy tilda
bir undosh bilan kelgan sonlar, shevada ikkilanadi: yedi > yeddi,
sekiz > sekkiz, dokuz > dokkuz kabi. Bulardan faqat sekiz, yedi,
eili, dokuz shakllari to‘g‘ri hisoblanadi.
Undoshlarda jaranglilik va jarangsizlik iiyg‘unligi
(Vnsuzlerde Tonlu Tonsuz Uyumu). Bu qoidaga ko‘ra so‘z
unli, sonor yoki jarangli undosh bilan tugasa, qo‘shimchaning
birinchi undoshi ham jarangli boiad i. Agar so‘z jarangsiz
undosh bilan tugasa, qo‘shimchaning birinchi undoshi ham
jarangsiz bo‘ladi: yazildi, gorundu, kaldi, evde, iiniversitede,
gitri, yaptim, kaqti, sokakta, uqakta kabi.
Turkiy singarmonizm qonuniga muvofiq turk tilida o‘zakka
qo‘shilayotgan qo‘shimcha ikkitadan sakkiztagacha variantga
ega bo‘ladi. Masalan, -ci ot yasovchi qo‘shimcha -ci, -cii, -cu,qi, -qi, -qii, -qu variantlariga, -ii sifat yasovchi qo‘shimcha -h, hi, -lii variantlariga, sifatning bo‘lishsiz shaklini yasovchi —siz
qo‘shimchasi -siz, -suz, -siiz variantlariga, egalik 1 -shaxs,
birlik shaklini yasovchi —im qo‘shimchasi esa -mi, -urn. -um
variantlariga ega bo‘ladi. Keltirilgan misollardagi shakllar bir
qo‘shimchaning turli fonetik variantlari hisoblanadi.
Jarangsiz undosh bilan tugagan so'zlarga egalik, kelishik
qo‘shimchalari qo‘shilganda oxirgi undosh o‘zgaradi: ayak ayagim, dayak - dayagi, bayrak - bayragi, soluk - solugu, qikik —
qikigi, qiqek - qiqegi, kiituk - kuttigu, dilek - dilegi, delik - deligi,
sinek - sinegi, inek - inegi, koptik - kopiigii kabi.
20
Ayrim so‘zlar tarkibidagi jaraugli urxdosh o‘zidan avvalgi
undosh ta ’sirida jarangsizlashishi mumkin: bayrak-dar >
bayrciktar, taraf-dar > taraftar, isbat >i,spat kabi.
Sonor n tovushi m ga aylanadi: qar§anba > qargamba, penbe
> pembe, anbar > ambar, кощи > кот.?и kabi. Imlo qoidalariga
ko‘ra qar§amba, pembe, ambar, komsu shakllari to‘g‘ridir.
Turk tilining shevalarida \b\ tovushi /т / ga aylanadi: ben men, binmek - minmek, boncuk- muncuk kabi. Imlo qoidalariga
k o ‘ra ben, binmek, boncuk shakllari to‘g ‘ri hisoblanadi.
Ikki yoki undan ortiq bo‘g‘inli so‘zlarda keyingi bo‘g‘in unlisi
avvalgi bo'g'in unlisiga moslashadi (assimilyatsiya): qtinki >
qiinku, aquk > aqik, kar.su > karyi kabi. 0 ‘zlashgan so‘zlar ham
bu qonunga moslashishi mumkin: mumkin > mumkiin, mtidir >
mudur, тщкП > тщкГй kabi. Imlo qoidalariga ko‘ra miimkun,
mtidur, тщкШ shakllari to‘g‘ri hisoblanadi.
So'z tarkibidagi lablanmagan unli lab unlisiga aylanishi
mumkin: nevbet > novbet, dem ir > demur, tav§an > dov§an, ev
> ov kabi. Imlo qoidalariga ko‘ra novbet, demir, tav$an, ev
shakllari to‘g‘ri hisoblanadi.
Asl turkiy so‘zlaming boshida c, g (gi), I, r, v, z tovushlari
kelmaydi. Shuning uchun shevalarda bunday tovushlar bilan
boshlangan o‘zlashma so‘zlar boshida bir unli orttiriladi: ramazan
- iramazan, limon - ilimon, recep —irecep kabi. Imlo qoidalariga
ko‘ra ramazan, limon, recep shakllari to‘g‘ri hisoblanadi.
Hozirgi turk adabiy tilida so'z oxirida b, c, d, ge, gi
tovushlari kelmaydi. Shu bois so‘z oxiridagi jarangli undosh
jarangsizlashadi: kitab > kitap, inkilab > inkilap, d erd > dert,
Ahm ed > Ahmet, Нас > ilag, a d > at kabi.
Oxiri q, ka, ke, p, t undoshlari bilan tugagan so‘zlarga unli
bilan boshlanuvchi qo‘shimchalar qo‘shilganda ulaming
so‘nggi undoshlari jaranglilashadi: kitap - kitabi, kanat kanadi, dolap - dolaba, agaq - agaca, ayak - ayaga, renk rengi, denk - dengi, sevinq - sevinci, dart —dorder kabi.
21
Asl turkiy so‘zlarda diftong (ikki unlining yonma-yon
kelishi) hodisasi yo‘q. Lekin o ‘zlashgan so‘zlarda bunday holat
mavjud: saat, kanciat, taarruz, $uur, §iir kabi.
Turk tiliga arab va fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlar
tarkibidagi qo‘sh undoshlardan biri tushiriladi: hammal >
hamal, kassap > kasap, kerre > kere, amma > ama, hammam
> hamam kabi.
Asl turkiy so‘zlaming boshida juft undoshlar kelmaydi.
Shuning uchun boshqa tillardan o ‘zlashgan so‘zlar boshidagi
qo‘sh undoshlar orasiga unli qo‘shib talaffuz etiladi: gramer >
giramer, Iren > tiren, krai > kiral, Fransiz > Firansiz, plan >
pilan kabi. Bulardan faqat gramer, tren, krai, Fransiz, plan
shakllari to‘g‘ri hisoblanadi.
0 ‘zlashgan
so‘zlarda
yuqoridagi
hodisa
keyingi
bo‘g'inlarga nisbatan ham amal qilishi mumkin: aks > akis,
fikr > fikir, ilm > ilim, film > filim, ziilf > ziiltif, asl > asil, asr
> asir, sekl > §ekil kabi. Bulardan akil, §ekil, akis, fikir, ilim,
ziiliif, asil, asir shakllari to‘g ‘ri hisoblanadi. Bunday so‘zlarga
egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda oxirgi bo‘g‘in unlisi tushib
qoladi: akil - akh, $ekil - §ekli, fikir - fikrim, asil - ash kabi.
Turk tilida q, §, у undoshlari ta’sirida qalin o‘zakli ayrim
so‘zlar
ingichkalashgan:
biqmak>biqmek,
ya$il>ye§il,
yam>yeni, yana>yine, §i$>§i§ kabi.
Arab tilidan o‘zlashgan ayn yoki hamza bilan kelgan
so‘zlar tuik tilining tovush uyg‘unligi qoidalariga moslashadi.
Ular yozuvda aks etmasa-da, talaffuzda boshqa tovushlarga
nisbatan cho‘/ibroq talaffuz qilinadi: yani, mana, mimar,
sanat, tesir, stirat kabi.
Turkiy singarmonizm turk tilining teinir qonunidir.
Masalan, jarangsiz (tonsuz, serf) undosh bilan tugagan
so‘zlarga qo‘shilgan qocshimchalar jarangsiz undosh bilan
boshlanadi: aq-li, as-qi, bak-tim, bas-ki, qiqek-ten, du$-kun,
geq-ti, ipek-qi, sut-qti kabi. Shunga qaramay, unda ayrim
istisnolar bor. Chunonchi, ayrim qo‘shimchalar qattiq yoki
22
yumshoq negizli so‘zlarga qo‘shilganda so‘z tabiatiga ta’sir
etmaydi. Bu quyidagi qo‘shimchalardir: -yor (geliyor,
oturuyor, щйуог); -daki, -deki (evdeki, buradaki, oradaki); -ki
(aksamki, dunkii, bugiinku); -ken (gelirken, щигкеп, yaparken,
otururken) kabi.
Asl turkiy so‘zlarda singarmonizm qonuniga muvofiq ke,
ge, ge (y) undoshlari faqat old qator i, e unlilari bilan, ka, gi, gi
h undoshlari esa faqat orqa qator i, a unlilari bilan yonma-yon
keladi. Lekin ba'zan o ‘zlashgan so‘zlarda yumshoq i, e unlilari
ka, gi, gi undoshlari bilan yonma-yon kelishi mumkin.
Masalan: hakikut, dakika, tenkit, baki, inkildp, vakit, fakir,
idrak, helak, ferahnak kabi.
Turkchada d, c, b, ge, gi, g, j, v, z undoshlari bilan t, q, p,
ke, ka, hi, § , f s undoshlari yonma-yon kela olmaydi. Shuning
uchun so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shilganda qo‘shimchaning
bosh undoshi so‘z oxiridagi undoshga moslashadi: kitap+da
(kitapta), geq+di
(geqti), yak+di (yakti), dik+di (dikti),
bidu$+du (Ьи1щ1и), at-rgi (atki) kabi.
Turk tilining shevalaridagi /ng/ tovushi adabiy tilda /п/ ga
aylanadi: dengiz > deniz, yengi > yeni, tangri > ianri, sanga >
sana, sening > senin, babang > baban kabi.
B a’zan shevalardagi !ng/ tovushi in/ yoki hn/ ga aylanadi:
donguz > domuz, кощи > komû kabi.
Turk tilida ba’zan ikki so‘z birikishi natijasida yangi so‘z
yasalganda so‘z tarkibidagi unli qisqarishi mumkin: рек iyi peki, bu durur —budur, ne-asil - nasil, hasta ham - hastane,
posta hane - postane, pasta hane —pastane kabi.
/у/ va /v/ undoshlarining orttirilishi. Turk tilida ikki unli
yonma-yon kelgan ba‘zi o‘zlashmalarda vaqt o ‘tishi bilan
unlilar orasida -y-, -v- tovushlari paydo bo‘lgan: fiyal (<fiat),
za yif (<zaif); konservatuvar (konservaiuar), laboratuvar
(laboratuar), repertuvar (repertuar), tuvalet (tualet) kabi.
/к/, /s/, /d/ va /п/ undoshlarining tushishi va orttirilishi.
Arab tilidan turk tiliga kirgan va oxirida ikkita undosh bo‘lgan
.23
so‘zlaming boshlang‘ich shaklida undoshlardan biri tushib
qoladi: hak (<hakk), his (- hiss), ret (<redd); zan (<zann).
Agar bunday so'zlarga unli bilan boshlanuvchi qo‘shimcha
qo‘shilsa, oxirda turgan undosh yonida yana bir undosh
orttiriladi: hak \ hakkin (var); his 1 hissediyorum; ret \
reddiyor; zan \ zanmmca kabi.
n>m undoshlarining atmashinishi. Turk tilida ba‘zi
so‘zlardagi \b\ undoshidan oldin keluvchi \n\ undoshi \m\ ga
aylanadi: saklambag (<saklanbag), ambar (<anbar), cambaz
(<canbaz), gember (<genber), memba (<menba), tambur
(<tanbur) kabi.
Tuzatish, yumshatish, cho‘zlqlik belgisi
(Diizeltme, inceltm e ve Uzatma t$areti)
Turk tili imlosida tuzatish, yumshatish, cho‘ziqlik belgisi
(diizeltme, inceltme ve uzatma igareti) ham qo‘llaniladi. Bu
belgilar, asosan, arab va fors tillaridan turk tiliga o ‘zlashgan
so‘zlardagi /а/, /i/ va i'd harflari ustiga qo‘yiladi (a, i, u) va u
tovushlaming ingichka yoki cho‘ziq talaffuz etilishini
ta’minlaydi: hala, kadir, tarihi, dergah, dukhan kabi. Tuzatish
belgisi “o ‘zlashgan so‘zlarda qalin unlilar bilan birga
qoilaniluvchi fkl, /g/, / 1/ undoshlarini ingichka talaffuz
qilinishi, so'zlardagi unlilami ta’kidlash yoki yozilishi bir xil,
faqat m a’nolari farqli bo‘lgan so‘zlami bir-biridan ajratish
uchun qoMlaniluvchi belgidir” 11. Undan tashqari, tuzatish
belgisi ayrim eski turkiy matnlardagi so‘zlarni yangi yozuvga
aylantirishda ham keng qo'llaniladi.
Yozilishi bir xil, ma‘no va talafFuzi turlicha bo‘lgan so‘zlami
ajratish uchun talaffuzi uzun bo‘lgan unlilar ustiga tuzatish belgisi
qo‘yiladi: adem (yokluk), ddem (insan); adet (sayi), adet
(gelenek); alem (bayrak), diem (diinya); hala (babamn kiz
11 Korkmaz Z., Gramer Terimleri Sozlilgil, Turk Dil Kurumu Yaymlari,
Genijletilmi? IJ^tincu Baski: Ankara, 2007, s. 76-77.
24
kardegi), hala (bo ‘shliq), hala (hentiz, daha); gurci (gu yer), gurd
(damgma kuridu); a$ik (suyak), dsik (birini seven) kabi. Shuni
ta‘kidlash joizki, turk tilida kdtil (kotl - oldurme) va kadir (kadr deger) so‘zlarining aralashib ketish holatlari uchrab tursa-da, kdtil
(ka.til-dldiiren) va kadir (ka.dir-giiglu) so‘zlari ko‘pincha tuzatish
belgisi (A) qo'ymasdan yoziladi.
Arab va fors tillaridan turk tiliga o ‘zlashgan qator so‘z va
qo‘shimchalar, atoqli otlarda uchraydigan ingichka [d], [к]
undoshlaridan keyin kelgan [a] va [u] unlilari ustiga ham
tuzatish belgilari qo‘yiladi: dergah, gavur, ordugah, yadigdr,
Nigar, dtikkan, hikdye, kagit, mekdn, sukiit, kdr, teld§ kabi.
Atoqli otlar va ba‘zi toponimlarda [1] undoshining ingichka
ekanligini ko‘rsatish uchun, [l]dan keyin keluvchi [a] va [u]
unlilari ustiga ham tuzatish belgisi (A) qo‘yiladi: Hdluk, Ldle,
Naldn, Eldzig, tsldhiye, ahlak, evldt, billur, Hag kabi.
Tuzatish belgisi nisbatni bildiruvchi /i/ qo‘shimchasining
tushum kelishigi va egalik III shaxs qo‘shimchalari bilan
aralashtirib vuborilishini oldini olish uchun qo‘llanadi: (Turk)
askeri va askeri (okul), (fizik) ilmi va ilmi (arastirmalar),
(Islam) dini va dini (okul), (kardegimin) resmi va resmi (kuru1щ), iktisadi (durum), medeni (hdl), edebi (eser) kabi.
Oxirida nisbat /V kelgan so‘zlarga yasovchi va turlanish
qo‘shimchalari qo'shilganda tuzatish belgilari olgan qo‘shimchalar o‘z holicha qoladi: ciddilegmek, millilegmek, resmilegtirmek, ilmilik kabi.
G ‘arbiy Yevropa tillaridan turk tiliga kirgan ba’zi so‘zlarda
ham flj undoshining ingichka ekanligini ko‘rsatish uchun,
[ljdan keyin keluvchi [a] va |u] unlilari ustiga ham tuzatish
belgisi (A) qo‘yiladi: kldsik, lahana, lamba, latin, pldj, plak
kabi. Ammo g‘arb tillarida tuzatish belgisi (A) qo‘llanilmaganligi uchun turk tiliga o ‘zlashgan bunday so‘zlar tuzatish belgisi
qo‘yilmasdan yozilishi ham mumkin (klasik, lahana, lamba,
latin, plaj) va bu xato hisoblanmaydi.
25
Farqli yozilish holatlari
(Degifik Yazih?lar)
Turk tilida “umumiy so‘z!ashuv”da deyarli bir xil talaffuz
qilinsa-da, farqli yoziladigan dogmek - dovmek, ogmek dvmek, ogmak -- ovmak, sogmek - sovmek singan so'zlar bor.
Ularda ig! o ‘m iga Ivl shakli har tomonlarna uyg‘un ko‘riladi.
Imlo nuqtai nazaridan to‘g‘ri hisoblangani dovmek, dvmek,
ovmak, sovmek shakllari hisoblanadi.
BOSH HARFLAR IMLOSI
(BUYUKHARFLERiN YAZIL1§I)
Turk tilining yozuv qoidalariga muvofiq bosh harflar,
asosan, quyidagi o‘rinlarda qo‘llaniladi:
Gap katta harf bilan boshlanadi: Hayatta en hakiki miiryit
ilimdir. Ak akga kara giin iqindir. Jumla ichidagi ko‘chirma gap
katta harf bilan boshlanadi: Orhun kitabesinde $dyle yazihyor:
"Ben hakan olunca gunduz oturmadim, gece uywnadim.” Nuqta,
so‘roq va undov belgilaridan kevin boshlanuvchi gaplardan
key ingi gap katta harf bilan boshlanadi.
She’r misralari katta harf bilan boshlanadi:
Halk iginde muteber bir nesne vok devlet gibi;
Olmaya devlet cihanda bir nefes sihhat gibi (Muhibbi).
Atoqli otlar, taxalluslar katta harf bilan yoziladi: Mevlana
Liitji, Ali$ir Nevai, Yunus Emre, Zahiritdin Muhammet Babur,
Abdullah Kadiri kabi.
Kishi otlaridan avval kelgan hurmatni bildiruvchi so'zlar,
unvonlar katta harf bilan yoziladi: Prof. Dr. Kemal Eraslan,
Doktor Behcet Uz, Zeynep Hamm, Hamdi Bey va b.
Davlat, mamlakat nomlari katta harf bilan yoziladi:
Uzbekistan Cumhuriyeti,
Turkiye Cumhuriveti, Rusya
Federasyonu, Amerika Birle.yik Devletleri kabi.
Xalq otlari, millat, urug‘, til, sheva nomlari, din va mazhab
nomlari, mifologik tushunchalarning otlari katta harf bilan
yoziladi: Ozbek, Turk, Rus, Alman. Ingiliz; Ozbekqe, Ttirkge,
26
R u s q c i, Almanca, Ingilizce; Miisliiman, Hiristiyan, Budist;
Hanejilik, Katoliklik kabi.
lu rk tilida din va mifologiyaga oid ba’zi nom va atamalar
katta haif bilan yoziladi: Allah, Tanri, Cebrail, Zeus, Kibele kabi.
Biroq Tanri so‘zi atoqli ot sifatida qo‘llanilmaganda kichik harf
bilan (tanri) yoziladi: Eski Yunan tanrilari. Ba’zi diniy atamalarning kichik harf bilan boshlanishi turk tilida an’anaviylashgan.
Bular sirasiga cermet, cehennem, щтак, tamu, peygamber, sirat
koprusu kabi so‘z va so‘z birikmalari kiradi.
Tashkilot, muassasa otlari, vazirlik, boMinma otlari katta
harf bilan yoziladi: Istanbul Universitesi Edebiyat Fakultesi,
Turk Dil Kurumu, T.C. Milli Egitim Bakanligi, Yuksek
Ogretim Kurulu va b.
Mahalla, maydon, ko‘cha, ko‘shk, ko‘prik, maqbara otlari
katta harf bilan yoziladi: Sebzar Mahallesi, Bagimsizlik Meydani,
Nevai Caddesi, Bogaziqi Kopriisii, Atatiirk Aniti kabi.
Gazeta, jumal, kitob otlari, asar otlari katta harf bilan yoziladi:
Turk Dili dergisi, Qthku$u romam, Alpami§ destam va b. Kitob,
asarJarning nomida har so‘zning bosh harti katta yoziladi:
Memleket Hikayeleri, Resmi Gazete, Genq Kalemler, Yaprak
Dokumti, Kiiquk Aga kabi. Lekin bunday murakkab nom
(sarlavha)lar tarkibidagi yordamchi so'zlar kichik harf bilan
yoziladi ; Leyla He Mecnun, Suq ve Ceza, M an ve Siyah kabi.
Tarixiy voqea, asr va davr otlari katta harf bilan yoziladi:
Ikinci Di'inya Sava$i, Cilali Ta§ Devri, Yukselme Devri, Ilk
Cag kabi.
Lavha yozuvlari katta harf bilan yoziladi: Giris, Q.ki$,
Mtidiir, Balkan va b. Otobiis duragi, Ba§ hekim, Uluslararasi
teiefon, Tren istasyonu kabi birikma shaklidagi lavhalaming
birinchi so‘zi bosh harf bilan yoziladi.
Lavhalaming ilk so‘zi raqam bilan yozilgan gaplarda faqat
raqamlargina katta yoziladi: III kal, I V s m if I blok va b.
Atoqli otlardan yasalgan otlar, fe’llar (uning noaniq shakllaii) va sifatlar katta harf bilan yoziladi: Tiirkluk, Turkololi,
Bursal i va b.
27
A hia, agabey, dayi, enigte, teyze, hah kabi qarindoshlikni
bildiruvchi atamalar kichik harflar bilan yoziladi: Emine abla,
Canan teyze, Луде nine, Kemal dayi, Omer baba, Nazi/e anne,
Selim amca, Murat enigte (Ne zaman doneceksin abla. Egegin
yoksa, enigten de mi yok?) kabi.
Qarindoshlikni bildiruvchi atamalar kishi ismidan oldin
kelganda ular taxallus kabi katta harflar bilan yoziladi: Dayi
Kemal, Hala Sultan, Teyze Ayge, Baba Omer, Amca Murat kabi.
B a’zi tarixiy shaxslar ismidan keyin kelgan qarindoshlikni
bildiruvchi atamalar laqab yoki taxallus o'rnida kelib bir unvon
kabi qo‘llanganda katta harflar bilan yoziladi: Gtil Baba, Susuz
Dede, Adile Hala, Gtilsum Baci, Sultan Ana kabi.
Rasmiy yozuvlardagi murojaat (xitob) so‘zlar va ismfamiliyalar, taxalluslarining bosh harflari katta yoziladi: Sayin
Bag/can, Sayin Rektor, Sayin Vali, Sayin Profesor kabi.
Ikki nuqtadan keyingi gap katta harf bilan boshlanadi:
Menfaat sandalyeye benzer: Baginda tagirsan seni kugiiltur,
ayagmin altina alirsan yukseltir (Cenap §ahabettin).
Biroq ikki nuqtadan keyin gap emas, so‘z yoki so‘z
birikmalari kelganda ular kichik harf bilan boshlanadi:
Bu eskiligi siz de док evde gormugsiinuzdur: duvarlarda
giviler, giviyerleri, lekeler... (Memduh §evket Esendal)
Ikki nuqtadan keyin qo‘shtimoq ichiga olingan ko‘chirma
gaplar katta harf bilan yoziladi: Bir gun bana: “Ben bir
polisim ” gibi bir gey soylemigti.
Fan-texnika sohalariga doir ba’zi atamalar, sayyoralar va
yulduz nomlarining bosh harfi katta yoziladi: Merkilr, Nepttin,
Pltiton, Hailey, Dunya, Yer, Ay, Gtineg kabi. Biroq bulardan
ba’zilari ilmiy atama va sayyora nomi sifatida qo‘llanmaganda
kichik harflar bilan yoziladi: dunya, yer, ay, guneg kabi.
Hayvonlarga beriladigan atoqli otlar katta harflar bilan
yoziladi: Sarikiz, Fino, Karabag, Pamuk, Minnog, Tekir kabi.
Toponimlar (mintaqa, qit’a, viloyat, tuman, qishloq, ko‘cha
nomlari) katta harf bilan yoziladi: Tagkent, Orta Asya, Afrika,
28
Avrupa, Anadolu, Д- Anadolu, Istanbul, Bahgelievler, Ziya
Gdkalp Caddesi kabi.
Dogu va Bati so‘zlari tomon (yo‘naiish)ni bildirganda
kichik harf bilan yoziladi: Turkiye ’nin dogusu, ulkenin batisi
kabi, Dogu va Bati so‘zlari tafakkur, hayot tarsi, siyosat va
boshqa ma’nolami ifodalab kelganda esa katta harf bilan
yoziladi: Bati medeniyeti, Dogu felsefesi kabi.
SO ‘Z VA Q O ‘SH IM C H A LA R IM LO SI
(Kelime ve Eklerin Yazimi)
De, da bogMovchisining yozilishi. De (da) bog‘lovc-hisi har
doim alohida yoziladi va o‘zidan oldin kelgan so‘zning oxirgi
unlisiga ko‘ra unli singarmoniyasi qonuniga amal qilgan holda
qo‘llaniladi: Kizi da geldi. gelini de. Ogluna da, kizina da,
yegenine de bir $ey soylemedi. Alohida yoziladigan de (da)
bog‘lovchisi hech qachon -te (-ta) shaklida yozilmaydi. Ya
so‘zi bilan kelgan da bog‘lovchisi har doim ajratib yoziladi:
Ahmet ya da sen yapacaksin bu i§i. De (da) bog‘lovchisining
o ‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi bo‘lgan -de (-da - te, - ta)
bilan hech qanday aloqasi yo‘q.
Ki bog‘lovchisining yozilishi. Turk tilida “k i” (ki ilinti
zamiri - bog‘lovchi olmosh) vositasida qo‘shma gaplar yasaladi. Alohida yoziluvchi ki bogMovchisi sodda gaplar orasida
izoh, ketma-ketlik, qiyoslash, sabab, natija, maqsad kabi
ma’nolar doirasida munosabatlar o ‘rnatilishini ta’minlaydi:
Kuzenim о kadar tuhaf bir qaskmhkla bakiyordu ki, kendimi
tutamadim, gulmeye bafladim1 .
Bosh gapning boshda, ikkinchi darajali (ergash) gaplaming
bosh gapdan keyin kelishi turk tili sintaksisiga xos tartib emas.
Turk tilida bunday tartib fors tili ta’sirida yuzaga kelgan.
Chunki ki bog‘lovchisi vositasida yasalgan qO‘shma gaplarda,
asosan, bosh gap oldinda (ki bogMovchi olmoshi bosh gapning
oxirida, kesimdan keyin keladi), ergash gap undan keyin
12 Giintekin R.N., Qaliku?u, roman, Istanbul, 1995., s. 52
29
keladi. Ergash gap bosh gapda ifodalangan fikmi izohlaydi:
Ihtiyar adam kapiyi aqip igeriye bakmig ki, kimse yok.
Ba’zan ki bog‘lovchili qo‘shma gaplarda bosh gapning
oxirida kelishi ham mumkin va bu turk tili sintaksisi
qoidalariga mos holat hisoblanadi: Heyecan onu о hale
getirmigti ki, bu sefer az kalsa kalbi duracakti. Oyle bir gey
soyledi ki, dtinden beri kendime gelemiyorum.
Ki bog‘lovchi olmoshi vositasida yasalgan qo‘shina gaplar
ham yozma, ham og‘zaki nutqda juda faol qo‘llanadi: Kitaplar
igin sizden a f dilemeye luzum gormeyecegim. Qiinku fondanlar
ispat etmigtir ki, kitaplar zaten bir gakadan bagka bir gey
degildi13. Akilii ol ki, deli sansinlar (Atasozu).
K i bog‘)ovchi olmoshi qo‘shma gapning mazmuniga ta’sir
etmaydi. Bunday gaplar shakliga ko‘ra bog‘lovchisiz qo‘shma
gapiarga o‘xshaydi: Bir arkadagm var, qok yaramaz. -= Bir
arkadagim var ki, док yaramaz.
K i bog'lovchili qo‘shma gaplar hozirgi zamon turk tili
sintaksisi qoidalariga uyg‘un tuziluvchi gaplardan ko‘ra faolroq
qo‘llanadi: Beni dugunduren bir gey soyledi.
Bir gey soyledi
ki, beni dugundurdu. Evi senin begenecegin gekilde donattim. ~
Evi oyle donattim ki, begeneceksin. Ki olmoshi turlanmaydi va
o ‘zgarmaydi. Ki olmoshi qo‘shma gaplarda ega. vositasiz
to‘ldiaivchi, vositaii to ‘)diruvchi vazifasida kelgan so‘zlaming
yoki ulaming vazifasini bajarib kelgan birikmalarning o‘mini
qoplaydi: Bir ппШйгйтйг vardi ki, herkesi iamrdi. Bir kiz
olmug ki, gormelisin. Bir soz verdim ki, artik geri donemem.
Ki qoshimchasining yozilishi. Turk tilida ki bog‘lovchisi
so‘zga qoshib ham yoziladi: halbuki, oysaki, sanki, mddemki va
b. Bunga oteki, beriki, gimdiki, buradaki, bizdeki kabi oidlik
shakllari ham kiradi: oteki (ig), beriki (ev) kabi.
Ki qo‘shimchasi unli uyg‘unligi qoidasiga bo‘ysunmaydi:
akgamki, yannki, duvardaki, Turgut’unki, bendeki, yazidaki kabi.
Faqat ba’zi so‘zlarda bu qo‘shimcha lab uyg‘unligi (kichik unli
uyg‘unligi) qoidasiga bo‘ysxmadi: bugunku, diinkti kabi.
13 Giintekin R.N., (âlikuju. roman, Istanbul, 1995., s. 50
30
«tkkilangan bog‘lovchilar»nmg yozilishi. Turk tilida
kar$ila$tirma baglaglari yoki yinelenen baglaglar (ikkilangan
(takrorlanuvchi) bog'lovchilar) ikki yoki undan ortiq sodda
gapni, xususan, qarama-qarshi ma’nodagi gaplami bir-biriga
bog‘lab, gap ichida juft-jufit bo‘lib qo‘llanadi. Qiyosiovchi
bog‘lovchilar quyidagilardir: ya ..., y a ... (ya ...: ya...; y a ...),
ya ..., у a da; hem ..., hem ... (hem ..., hem..., hem de ...); ne ...,
ne ... (ne ..., ne..., ne de ...); ... da (de), ... da (de); gerek...,
gerek ... (gerekse ...); ister..., ister ... (isterse ...); olsun...,
olsun ...: Ya gelecek, ya gelmeyecek. Ya bu deveyi guderiz, ya
da bu diyardan gideriz. Hem okuyor, hem yaziyor (Hem
okuyor, hem yaziyor, hem de dinliyor). О ne okuyor, ne
qalmyor, evde oturuyor. Seni de, beni de insan saymiyor,
Gerek ugakla, gerek(se) otobusle gidecegim. Ister inan, ister
inanma. Zengin olsun, fakir olsun, hepimiz aym gekilde
yaratilmifizdir kabi.
Qiyosiovchi bog‘lovchilar takrorlanib kelganda, undan keyin
da (de) kelishi ham mumkin: ...yada, ...hemde, ...ne de vah.
Shuningdek, qiyosiovchi bog‘lovchilar sirasiga quyidagi
shakllarni ham kiritish mumkin: bir ... bir ..., ha ... ha ..., bazi ...
bazi, kimi ... kimi..., bazen ... bazen ... kabi. Masalan: Kadin bir
giiler bir aglardi. Bazen getirir, bazen de geri goturiirdu. Gune§
kah bulutlar arasindan gdruniir, kah kaybolur kabi. О kah
bizden yanu, kah ba$luilarmdan yanaydi kabi.
Ta’kidlash kerakki, ne ... ne bog‘lovchisi bo‘lishsizlik
it'oda etgani uchun u bilan birga qo‘llangan fe'l, asosan.
bo‘lishli bo'ladi: ne beni, ne seni du$iiniiyor. Ne Tiirkqe
biliyor, ne Ozbekge... kabi.
M i (mi, mii, mu) so‘roq yuklamasining yozilishi (Soru eki
mi, nu, mii, mu). So‘roq yuklamasi (soru eki) turk tilida mustaqil
so‘zlardan so‘roq shakllari yasashga xizmat qiladi. Fe’lning
so‘roq shakli ham bir qo‘shimcha fe’l shakli hisoblanadi. So‘roq
yuklamasi otlar turkumiga kiruvchi so‘zlar uchun ham, fe’llar
uchun ham bir xil: mi, mi, mu, mu. So‘roq yuklamasi, odatda.
31
fc'llarning tuslanishida fe’l luslov qo‘shimchalaridan key in.
olmosh aslli shaxs-son qo‘shimchalaridan esa oldin keladi: gelir
mi-y-im?, gelecek mi-sin?, gelmeli mi-y-iz?, gelsem mi?, geleyim
mi?, geldin mi? kabi.
So'roq yuklamasi imlo qoidalariga ko‘ra alohida yozilgani
uchun fe’l tuslanish shakllarini ham ikkiga ajratib tnradi:
gorecek misiniz? gitmeli miyiz? kabi. So‘roq yuklamasi har
doim urg‘usiz bo'lib, so‘z urg‘usi undan oldingi bo‘g ‘inga
tushadi. So'roq shakllari alohida yozilgani uchun bunda ham
so'roq qo‘shimchasidan keyin singarmoniya qonuniga ko‘ra
qo'shilgan imek fe’li ham yaxlit shaklda alohida yoziladi: giizel
rniyim?, hasta mism?, deli midir?, bo§ musunuz?, uzgun
miiydii?, hakh miydik?, ucuz тиутщ?, yalniz miy-mi$lar?, yok
тиутщит? kabi.
Infinitivning yozilishi (Mastarlarm Yazilisi). -та,-me
masdar qo‘shimchasini olgan fe’l shakllaridan keyin -a, -e, -i,
-i qo‘shimchalarining -va, -ye, -yi, -yi shakllari qo‘llaniladi:
anlama-ya, dinleme-ye, gezme-yi, yapma-yi kabi.
-так,-тек masdar qo‘shimchasini olgan fe’l shakllaridan
keyin -a, -e, -i, -i qo‘shimchalaridan biri kelsa, -k yumshaydi:
anlamak — anlama-g-a, dinlemek - dinleme-g-e, gezmek -gezme-g-i, yapmak —yapma-gi kabi. Lekin bu shakl nutqda
deyarli qo‘llanilmay qo‘ygan. Ba’zi badiiv asarlardagina
uchraydi. Uning o ‘rniga -та,-me masdar qo‘shimchasi (-ya, ye, -yi, -yi shakllari) qoMlaniladi.
-yor qo‘shim chasining yozilishi {-yor ekinin yazih§i). yor fe’lning hozirgi zamon qo‘shimchasi unli uyg‘unligi
qoidasiga bo'ysunmaydi. Tuslanayotgan fe’l tarkibidagi unli
tovushlar yumshoq bo‘lsa ham qo‘shilayotgan qo‘shimcha (yorjning unlisi qalinligi o‘zgarishsiz qolaveradi: gel-i-yor, al-iyor, gor-ii-yor ol-u-yor, soyl-ii-yor kabi.
-yor hozirgi zamon qo‘shimchasidan oldingi unli harf fe’l
negizidagi unliga ko’ra unli uyg‘unligi qoidasiga asosan qoyiladi:
sev-i-yor hat-i- yor kur-u-yor du$iin-ii-yor soyl-ii-yor kabi.
32
Fe’lning o‘zagi yoki negizi unli bilan tugagan bo‘Isa, -yor
qo ‘shimchasidan oldin bog‘lovchi unli qo‘yiimaydi. Faqat so‘z
oxiridagi /а/ unlisi / 1/ ga, /е/ unlisi /i/ yoki /и/ ga aylanadi: bagli-yor (bagl-a-yor emas), bekl-i-yor (bekl-e-yor emas), soyl-tiyo r (soyl-e-yor emas), ok-u-yor, yur-ti-yor (/и/ va /и/
o ‘zgarishsiz qoladi) kabi.
imek yordamchi fe’lining yozilishi (imek fiilinin yazih§i).
-imek fe’li yoki <<-/- fe’li» turk tilidagi asosiy yordamchi fe’l
hisoblanib, eski turkchada er-mek, usmonli turkchasida i-mek,
yangi turkchada esa -тек shakliga kelib qolgan, o ‘zagi «erib»,
faqat tuslanish qo‘shimchasi shaklida saqlangan -imek fe’li
m a’nosiga ko ra holatm ifodalaydi va, asosan, ot turkumiga
kiruvchi so‘zlar bilan bilan birga qo‘llanadi.
Ushbu fe’lning o‘zagi hali ham og‘zaki va yozma nutqda
ba’zi - ba’zida i-di, i-mig, i-se kabi fe’l negizlarida namoyon
bo‘lgani uchun uni i-тек fe’li deb atashadi. U fe’llarga
qo‘shilganda qo‘shma fe’l shakllari yasaydi: bilmig idi, gelse
idi kabi. -imek fe'li otlar bilan qo‘llanilganda ulami
fe’llashtiradi: gtizel idi, ivi imi$ va hok.
3-shaxsda eski turkchadan buyon ermek fe’liga parallel bir
fe’l bo‘lish qobiliyatini namoyon etgan turmak fe’li o‘rin
olgan: tur-ur > dur-ur > -dir
tur-ur-lar > dur-ur-lar > dirler. Bu demak, ushbu qo‘shimchada fe’l negizidan bir
alomat qolgan. Faqat quyida ta’kidlanajagi kabi, ot-kesimli
gaplarda kesim hech qanday qo‘shimcha olmasligi mumkin
bo‘lgani uchun bu shaklning birlik 3-shaxsi nol qo‘shimcha,
ko‘pligi esa -ler ko‘plik qo‘shimchasi bilan yasalgan deb
hisobiash mumkin.
imek fe’li shaklining yaqin o'tgan zamon k o ‘rinishi idim,
idin, idi, idik, idiniz, idiler dir. Amalda qo‘llanayotganda lining
o‘zagi tushib qolishi va qo‘shiincha olishi mumkin: guzeldi
(gtizel idi), korkunqtu (korkung idi), hastaydi (hasta idi) kabi.
So‘roq qo‘shimchasi fe’llarga so‘roq shakli beruvchi qo‘shimchadir. -imek fe’lining so‘roq shakli fe’lni mi so‘roq qo‘shim33
chasiga qcfshish yo‘li bilan yasaladi. Shu tarzda fe’lning so‘roq
shakli ham bir qo‘shimcha fe’l shaklini oladi. Bu qo‘shimcha otlar
uchun ham fe’llar uchun ham bir xil: mi, mi, mii. mu. So‘roq
qo‘shimchasi odatda fe’llaming tuslanishida fe’l tuslov qo‘shimchalaridan keyin, olmosh aslii shaxs-son qo‘shimchalaridan esa
oldin keladi: gelir miyim?, gelecek misin?, gelmeli miyiz?, gelsem
mi?, geleyim mi?, geldin mi? kabi.
-irnek fe’lining shart shakli alohida ko‘rinishga ega. Shart
shaklining o ‘ta kam qo‘llanuvchi so'roq ko‘rinishida fe’l qo‘shimchasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri otga qo‘shiladi. mi so‘roq qo‘shimchasi undan keyin keladi va alohida yoziladi: yorgunsam mi?,
i§sizsen mi?, bozuksami?, memnunsakmi? vah.
i-тек fe’lining shart mayli shakli qo‘yidagicha: Bilsem
birakmazdim, biraz dinlenseniz, yorgunsan yat, ucuzsa alinz,
hazirsak ba$layahm kabi.
M urakkab tuslanishda ko‘p hollarda - i o ‘zagi tushiriladi,
lekin ba’zan bu o‘zak tushmagan hollarga ham ducli kelish
mumkin: gelmi§ idi, geldi ise, geliyor imi§ kabi.
Hozirgi paytda -imek fe’lining qo‘shimcha olish doirasi
kengayib borish bilan birga unli uyg‘unligi qoidasiga ham amal
qilinmoqda:
a) unli bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilayotganda - / harfi
tushib qoladi va uning o ‘rniga ayiruvchi -y - keladi: saticiydi,
birincisiydi, sonuncusuydu, goriiciiyduk kabi.
b) undosh bilan tugagan so‘zlarga qo'shilayotganda - i
harfi tushib qoladi: kalemdi, doktordu, katirmi§ kabi.
lie bog‘Iovchisining qo‘shimcha sifatida yozilishi (ile
baglacimn ek olarak yazilw ). 0 ‘zbek tilidagi bilan so‘zi
turkchada ile yordamchi so‘zi va -la/ -le, unli bilan tugagan
so‘zlarga -yla/ -yle shaklidagi qo‘shimcha vositasida beriladi.
Albatta, hozirgi turk tilida -la/ -le, -yla/ -yle shakli ile
yordamchisidan ko‘ra faol va u qo‘shimcha sifatida unli uyg‘unligi qoidasiga muvofiq o ‘zidan avvalgi so‘zga qo‘shib
yoziladi. lie bog‘lovchisining iste’mol doirasi nisbatan
34
cheklangan. U ko'proq badiiy uslubda amal qiladi. IJ doimo
o ‘zi bog‘langan so‘zdan ajratib yoziladi. Masalan: balta ile
(baltayla), gevre ile (gevreyle), Gunder ile (Giinderle), В а гц
ile (Barilla) kabi. lie yordamchi so‘zi 3-shaxs egalik shaklidan
keyin kelganda ham N tushirilib, - la 7 -le ga aylanadi va —yorttirilib, -via / -yle shaklida so‘zga qo‘shib yoziladi:
arkada$iyla, annesiyle, siituyle kabi.
Turk tilida dolay, dolayi so‘zlari negizida yasalgan
dolayisiyla so‘zini turlicha yozishga odatlanilgan. Bular:
dolayisiyle, dolayisi ile, dolayisiyla shakllaridir. Lekin ushbu
yordamchi so‘zning eng to‘g'ri yozuv shakli dolayisiyla
hisoblanadi.
Kuchaytiruv
sifatiarining
yozilishi
(P ekipirm e
sifatiarim n y a z ilw ). Kuchaytiruv sifatlari turk tilshunosligida
berkitme sifallari yoki pekiftirm e sifatlari deyiladi. Shaxs,
predmet yoki voqea - hodisaning belgisini yuqori darajada
ko‘rsatuvchi sifatlarga kuchaytiruv sifatlari deyiladi. Turk
tilshunosligida sifatning bundav shakli “o‘xshash bo‘g‘in
ishtirokida” (benzer hece katkisi) yasaladi. Bunday sifatlar
so‘zning birinchi b o ‘g ‘ini olinib, bo‘g ‘inning oxiriga -m -, -p-. .V -, -r- undoshlaridan biri qo'shilib, so ‘zning boshiga keltirish
yo‘li bilan yasaladi:
afik = a+-p+a?ik (a p a g ik - ochiq-oshkora; lang ochiq);
kara = ka+p+kara (kapkara - qop-qora);
temiz = te+r+temiz (tertemiz —iop-toza);
ye§il = ye+m+ye§il (ует уеф -ya m -ya sh il);
kati = ka+s+kati (kaskati - ju d a qattiq) kabi.
Shu tarzda birinchi bo ‘g ‘inda old tovushlarning takrorlanishi
ta’minlanadi va natijada bir old qo ‘shimcha paydo bolib,
sifatning kuchaytiruv shakli yuzaga keladi. Ba'zi sifatlarda old
qo ‘shimchadan keyin tovush oqishini ta’minlovchi bir tekis, ochiq
unli paydo qilinib, ikkinchi b o ‘g ‘in yasaladi: dubeduz (tep-tekis),
sapasaglam (soppa-sog‘), yapayalm z (o‘ta yolg‘iz), giipegunduz
(kuppa-kunduz) kabi.
35
Sifatlami to la takrorlash y o li bilan ham kuchaytirish
mumkin. Bunday shakllar sifatning ma ‘nosini kuchaytirib, otlar
bilan birikadi: karu kara gdzler, кщйк kiiquk odalar, mahnmr
mahmur bahglar, iri iri meyveler kabi. Shuningdek, kuchaytimv
sifatlari otlami takrorlash yo li bilan ham yasaladi: takim takim
elbiseler, kucak kucak hediyeler, qe$it qe$it yolcular, obek ohek
qahlar, yer yer lekeler kabi. Bunday shakllar ко ‘pincha ravish
o'rnida ham ishlatilib, fe’llardan oldin kelishi mumkin: adim
adim izlcmek, karts кагщ gezmek kabi.
Egalik kategoriyasidagi istisno holatlar (iyelik Eklerinde
Istifia Durumlar). Egalik qo‘shimchalari predmetning uch
shaxsdan biriga tegishliligini ifodalaydi. Ot yoki olmoshni otga
bog'lovchi, ular orasida munosabat o ‘matuvchi qo‘shimchalardir. Otga egalik qo‘shi mehasi qo‘shilayotganda turkiy
singarmonizm qonuniga amal qilinadi. Hozirgi zamon turk
tilidagi egalik qo‘shimchalari quyidagilardir: Birlik: 1-shaxs: m (-im, -im, -urn, -um); 2-shaxs: -n (-in, in, -iin, -un); 3-shaxs: i, -i, -u, -u, -si, -si, -sti, -su; Ko^plik: 1-shaxs: -miz, -miz, -tniiz,
-muz, (imiz, -imiz, -timtiz, -wnuz); 2 -shaxs: -niz, -mz, -ntiz, -nuz
(-iniz, -miz, -uniiz—unuz); 3-shaxs: -leri, -lari.
Egalik shaklining birlik va ko‘plik ikkinchi shaxslaridagi -n
tovushi hozirda ham turk tilining shevalarida jarangsiz -n (-ng)
shaklida mavjud: babans, evins. ananmz, sozunsiiz kabi.
Birlik 3-shaxs egalik qo'shimchalari, undoshlar bilan tugagan
so‘zlarda -i, -i, -ii, -u, unli bilan tugagan so‘zlarda esa -si, -si, su, -su dir: eli, ba§i, gdzii, boynuzu, tepesi, babasi, koprtisti,
korkusu kabi.
Turk tilidagi su va ne so'zlarining egalik qo‘shimchasini
olishi istisno holatdir. Bu yerda egalik qo‘shimchasidan oldin y - undoshi orttiriladi. Ularda -y - tovushidan keyin -и - (~i)
unlisi ham qo‘shiladi: suyum, neyim, neyi, neyimiz, suyunuz,
sulari kabi.
Turk tili grammatikasiga oid kitoblarda egalik qo'shimchasini istisno shaklda oluvchi ne so‘zining odatdagi shaxs
36
shakllari ham mavjudligi aytib o‘tiladi: nem, nen, nesi, nemiz,
neniz, neleri (faqat bulardan faol qo‘llanadigan nesi va neleri
shakllaridir). “£ar$ida mum pahah, korun neyine” (Bozorda
sham qimmat, ко ‘rga nima Jarqi bor).
K o‘plik 3-shaxs egalik qo‘shimchasi, aslida -ler (Aar)
ko'plik qo‘shimchasi bilan - i (-1)
birlik 3-shaxs egalik
qo‘shimchasidan tashkii topgan. Bu ko‘plik shakli egalik
qo‘shimchasi boigan otning ko‘pligini ifodalab keladi. Shaxs
birlikda ham, ko‘plikda ham bo‘lishi mumkin: Onun ifleri,
onlann i$leri kabi.
Ba’zi hollarda egalik qo‘shimchasining ketma-ket kelganligini ham ko‘rish mumkin: hirisi, kimisi, gogusu, hepisi
(hepsi) kabi. Bularda birinchi qo‘shimchaning egalik xususiyati yo‘qolgan va ikkinchi qo‘shimcha bilan kuchaytirilgan.
3-shaxslarda egalik qo‘shimchasi faqat shaxslami emas, otlami
ham ko‘rsatadi: onun kapisi, haiiqenin карт, bahge карт,
onun iistii, denizin iistii kabi.
Uchinchi shaxs egalik qo‘shimchalari o ‘zidan keyin bir
yordamchi -n- tovushi olib, boshqa qo‘shimchalarga bog‘lanadi: elinde, ortasindan kabi.
Turk tilida so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda tovush
o ‘zgarish hodisasi ro‘y berishi mumkin. Bu hoi jarangsiz
undosh bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shiIganda kuzatiladi, ya’ni so‘z oxiridagi jarangsiz undosh tovush
o ‘zining jarangli juftiga aylanadi: д - c, p - b, к -g (g).
Masalan: agag —agacin, kitop - kitabimiz, bilek —bilegin, renk
—rengi va h.
Turk tilida egalik qo^shimchalari urg‘uli talaffuz qilinadi.
Egalik ma’nosi egalik qo’shimchasi qoMlanmasdan ham
ifodalanishi mumkin: benim ev, senin araba. sizin hamm va h.
Sonlarning yozilishi (Sayilarin yazili§i). Sonlar ko‘pincha
arab raqamlari bilan yoziladi. Raqamdan keyin kelgan o ‘lchov
birligi atamasi kichik harf bilan yoziladi: 25 mm. 70 kilometre,
1000 lira va h.
37
Turk tilida yiiz va bin dan oldin bir qoTlanilmaydi (yiiz elli
dort, bin dokuz yiiz altmi$ tig), lekin milyon, milyar sonlaridan
oldin bir qo‘shib qoTlanadi: bir milyon sekiz yiiz bin, bir milyar
ikiyiiz актц tig milyon kabi.
Murakkab sonlar shaklidagi o‘nli, yuzli, mingli sonlar katta
sonlar orasidagi o ‘nlik, yuzlik sonlar uchun qo'llaniladi: iki yiiz,
be? yiiz, altiyiiz bin, bir milyon, dokuz yiiz milyar va h. Murakkab
sonlar ajratib yoziladi.
Murakkab sonlar shaklidagi aralash sonlarga on bir, altmis
alti, yiiz doksan, bin be§ yiiz, tig milyar be§ yiiz milyon kabi
butun sonlar kiradi. Bu yerda katta son oldin, kichik son keyin
keladi. Yirik sonlar katta sonlardan boshlanib, kichik sonlar
sari (o‘ngdan chapga) siralanadi: 38 (otuz sekiz), 2.729 (iki bin
yedi yiiz yirmi dokuz), 3.295.457 (ug milyon iki yiiz doksan be$
bin dort yuz elli yedi) kabi. Turk tilidagi seksen, doksan kabi
sonlar, aslida, sekiz on, dokuz on birikmalaridan yuzaga kelgan.
Shuningdek, yirm i soni aslida yigirme bo‘lgan. So‘ngra,
yigirmi, yigirmi shaklida o‘zgara borgan va bir bo‘g‘in tushishi
bilan adabiy tildan yirmi bo Tib o‘z joyini olgan. Hozirgi paytda turk
tili shevalarida ushbu sonning yigirmi deb qoilanayotganini ham
uchratish mumkin. Miqdomi ifodalovchi sonlar (bir sonidan
boshqa) ko‘plik m a’nosiga ega. Shuning uchun ulardan keyin
kelgan otga ko‘plik qo‘shimchasi (-ler, -lar) qo‘shilma)'di: be§
elma, on sekiz gocuk, yiiz lira kabi. Bunda istisno holatlar ham
mavjud: kirk haramiler (qirq qaroqchi), dort biiytikler, iki
ahbap gavu$lar va h.
0 ‘zak imlosi (Koken Yazjmi). Imloda “o‘itoq so‘zlashuv”
qoidasiga amal qilinadi14. Ammo, yozuvda “o‘rtoq so‘zlashuv”
qoidasining butun afzalliklarini ko‘rsatish imkoni yo‘q. Imloda,
og'zaki nutqda so‘zlaming o‘zak va negizi kabi, qo‘shimchalar
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, yozuvda ko‘rsatilgan
M undoshi /Ь/, /р/ undoslilaridan oldin kelganda og‘zaki nutqda
14 Шабанов Ж.К., Турк тили имло коидалари, Тошкент, 1995, 21-6.
38
/гп/ kabi talaffuz qilinadi (assimilyatsiya): опЪсщг - omba§i,
binba.fi, bimba§i, on bir - ombir, bin bir - bimbir kabi.
Turk tiliga chetdan kirgan so‘zlarda ham /п / undoshi /Ы, /р /
undoshlaridan oldin kelganda /т/ ga aylanadi. Ilam /т / deb
talaffuz qilinadi, ham yoziladi: anbar - ambar, canbaz cambaz kabi (asl turkcha bo‘lmagan Istanbul so‘zi bundan
mustasno).
A n’anaviv imlo (Geleneksel Yazim). An’anaviy imlo,
asosan, kishi nasabini yozishda qoMlaniladi: Kihcoglu yoki
Kihgoglu, Hatiboglu yoki Ilatipoglu, Gozel yoki Guzel, Ta§
yoki Da§ kabi.
Turklarda kishilaming ismi-sharifi ikki shaklda qo‘llanadi.
Rasmiy doiralarda, nutqiy vaziyatda kishining ismi(adi), so‘ngra
familiyasi (soyadi) aytiladi. Bunda ism bir yoki ikki otdan iborat
bo‘lishi mumkin. Familiya esa doimiy ravishda bir otli bo'ladi.
Masalan: Ziya Gokalp, Cental Nadir, Ahmet Kahveci; Osman
Fikri Sertkaya, Omer Faruk Poyraz, Ali Riza Ersoy.
Tsrn tarkibiga ba’zan taxallus, unvonlar ham qo‘shilishi
mumkin: Kasim Mustafa Pa$a, Yirmisekiz Qelebi Mehmet,
Tepedelenli Ali Paqa.
Arabella va forscha atoqli otlarning yozilishi. Arab va
forscha inson ismlari va joy nomlari Turk tilining tovush va
tuzilish xususiyatlari, fonetik qoidalariga muvofiq yoziladi:
Bedrettin, Abdullah, Hayrullah, Fuat, Mehmet, Omer, Saadettin,
Mekke, Medine, Cezair, Filistin, Isfahan, Tebriz, Tahran va h.
Lotiu yozuvini qo‘Uanuvchi tillardagi otlarning
yozilishi. Lotin yozuv tizimini qoTlanuvchi tillardagi atoqli
otlar o ‘sha tildagi shaklida yoziladi: Beethoven (Betxoven),
Cervantes (Servantes), Rousseau (Russo), Clinton (Klinton),
Grimm, Byron, Buenos Aires, Rio de Janeiro, New York va b.
Biroq turk tilida ushbu farqli yoziluvchi atoqli otlarning
talaffuz shakllari yozuvda qavs ichida berilishi ham muinkin:
Shakespeare ($ekspir) kabi. Ajnabiy atoqli otlardan yasalgan
39
oqim nomlari turkchada qanday talaffuz qilinsa. shunday
yoziladi: luterci, lutercilik, markscihk, marks ist kabi.
G ‘arb tillaridan turk tiliga kirgan kishi va joy nomlarining bir
qismi turk tili imlo qoidalariga bo‘ysunadi va ko'pdan beri turk
tiiida o‘mashib qolgan imlo qoidalari asosida yoziladi: Napolyon,
$arlken Sari (Demirba$ §arl), Alina, Bruksel, Paris, Selanik,
Viyana, 7Mrih, Hollanda kabi15. Lekin bunday otlaming asl holida
yozilishi ham xato bo‘lmaydi: Napoleon, Karl kabi.
Chetdan kirib kelgan bunday nomlarning yozilishida turk
alifbesida qoilanilm aydigan bir talay belgilar o ‘sha tilning
o‘zidagidek saqlanib qoladi. Masalan: Bratianu, Capek,
Dverak, Moliere, Gdansk, New York va b.
Qo‘shma so‘zlarning yozilishi (Rirle§ik kelimelerin
yazih$i). Turk tilida belgisiz ot birikmalari, silat birikmalari,
qo‘shma fe’llar, takror so‘zlar, qisqartma so‘zlar va
qoliplashgan tuslangan fe’llardan iborat bo‘lgan ifodalar, yangi
bir tushunchani ifodalaganda qo‘shma so‘zlarga aylanadi: yer
qekimi, hammeli, ses belgisi, beyaz peynir, aqikgoz, toplv igne,
eli aqik, soz elmek, zikretmek, hasta olmak, gelebilmek,
yazadurmak, ahvermek. qoluk qocuk, alttist, giinaydin, sag ol,
kiilbasti kabi. Qo‘shma so‘zlar ma’lum qoidalarga ko‘ra
qo‘shib yoki ajratib yoziladi: A) Qo"shib yoziladigan qo‘shrna
so‘zlar (Bitlfik Yazilan Birle?ik Kelimeler); B) Ajratib
yoziladigan qo‘shma so‘zlar (Ayri Yazilan Birle§ik Kelimeler).
A)
Q o‘shib yoziladigan q o ‘shma so ‘zlar (Biti§ik Yazilan
Birlefik Kelimeler). Bir xil m a’noli qo‘shimchalami anglatish
uchun zarur bo‘lgan yo‘llardan biri so‘zlarning qo‘shilishidir.
Turk tilida birlashtirish yo‘li bilan yasalgan so‘zlar salmoqli
o‘rin tutadi.
Turk tilida birlashtirish yo‘li bilan yasalgan so‘zlar
ko‘pchilikni tashki! etadi. Ular qo‘shma so‘zlar bo‘lib, har
15 Yazim Kilavuzu, Tiirk Dil Kurumu Yayinlan, 25.Baski, Ankara, 2008,
Sunus, S. 30-31.
40
doim qo‘shib yoziladi. Qo‘shma so‘zlarning bir qismi
o ‘xshatish bilan to’ldiruvchilarga aylangan. Bunday usul bilan
hosil qilingan so‘zlar qo‘shib yoziladi: aslanagzi (gul turi),
devetabam (o‘simlik turi), kadingobegi (shirinlik) kabi. So‘zlar
quyidagi hollarda qo‘shib yoziladi:
Tovush tushishiga uchragan qo‘shma so‘zlar qo‘shib
yoziladi: kaynana (<kaym ana), kaynata (<kayin ata), nasil
(<ne asil) birbiri (<biri biri), niqin (<ne iqin), p a za rtesi (<
pazar ertesi), sutlaq - sutlii ay, niqin (<ne iqin) kabi.
Veya, veyahut boglovchilari har doim qo‘shib yoziladi.
Turk tilida yordamchi fe’llar turli grammatik m a’nolami
ifodalash, xususan, so‘z yasash uchun xizmat qiladi: et-, ol-,
kil-, eyle-. Te$ekkur etmek, mutlu olmak, gerekli kilmak, rahmet
eylemek kabi. Yordamchi fe’llar fe’l va fe’l bo‘lmagan so‘zlar
bilan birgalikda qo‘llanib, qo‘shimcha m a’no ifodalaydi, fe’llarning analitik shakllarini yasaydi. Bu fe’llardan ba’zilari
otlarga qo‘shilib murakkab shakllar ham yasaydi: affetmek,
reddetmek, kaybolmak va h. Qo‘shma fe'llar, bir ot yoki
otlashgan turkcha yoki boshqa tildan o ‘zlashgan qo‘shimchalar
bilan etmek, edilmek, olmak olunmak, eylemek kilmak hlinmak,
yapmak yordamchi fe'l qo‘shimchalari yoki bir mustaqil so‘z
turkumiga oid so‘zlar vositasida yasaladi: affet-, alt et-, hisset-,
yardim et-; ilan edil-, emreyle-, kabul eyle-; namaz h i-; yapaЫ1-; aqiver-, kirip geqir- va b.
Yordamchi fe’llar bilan yasalgan so‘zlar tarkibida tovush
orttirilishi yoki tushishi hodisalari ro ‘y berishi mumkin. Bular,
asosan, etmek, olmak yordamchi fe’llari yordamida yasalgan
qo‘shma so‘zlardir. Tovush orttirilishi natijasida qo‘shib
yoziladigan qo‘shma so'zlar: a f - etmek > affetmek, hal - etmek
> halletmek, his - etmek > hissetmek, zan - etmek >
zannetmek,- ret etmek > reddetm ek kabi. Tovush tushishi
natijasida qo‘shib yoziladigan qo‘shma so‘zlar: em ir - etmek >
emretmek, nakil - etmek > nakletmek, fiikur - etmek >
$iikretmek, kayip - olmak > kaybolmak.
41
Izoh: Faqat talaffuzda undoshning jaranglilashishi natijasida
undosh tushishiga uchragan qo‘shma so‘zlar sirasiga quyidagilar
kiradi: azat etmek (talaffuzda - azadetmek), hamt etmek
(talaffuzda — hamdetmek), icat etmek (talaffuzda - icadetmek).
Bunday so‘zlarda jarang 1i 1ashish faqat talaffuzda aks etadi.
Turk tilida birlashtirish yoTi bilan yasalgan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ular qo‘shma so‘zlar bo‘lib, liar doim qo‘sliib
yoziladi. Qo'shma so‘zlaming bir qismi o'xshatish yo‘li bilan
m a’no o‘zgarishiga uchraydi. Bunday usul bilan hosil qilingan
so‘zlar qo‘shib yoziladi. Bulardan bir qismi o‘simliklar va
hayvonot olami, hasharotlar, predmet, jism va asbob-uskunalar,
taom va turli yeguliklar, rang-tus, xastalik va boshqa narsalar
nomidir: kegiboynuzu (daraxt turi), ay§ekadin (loviya turi),
hafizali (uzum navi), meryemanaeldiveni (“Bibi Maryam
qolqopi”), yilanyastigi (“ilon yostig‘i”), karadul (o‘rgimchak),
bozbakkal (qush), itfirsegi (ko‘zga chiqafigan tirsak), kabakulak
(“tepki” kasalligi), kedigozii (chiroq), kancaba$ (qayiq),
kadmbudu (kotlet turi), dilberdudagi (shirinlik), fildiî (rang),
tav$ankam (to‘q qirmizi rang) kabi.
Forschadan o‘zlashgan hane so‘zi bilan yasalgan qo‘shma
so‘zlar qo‘shib yoziladi: gayhane, dershane, kahvehane,
yemekhane, siitham.
Turk tilida kuchaytiruv sifatlari (peki§tirme sifatlan) qo‘shib
yoziladi: bembeyaz, dosdogru, sapsari, sipsivri, di'mdtiz, kapkara,
simsiyah, yemyegil, sinlsiklam, pespembe kabi.
Har ikkala so‘zi ham -d l (-dU) yaqin o‘tgan zamon
qo‘shimchasi yoki -r (-ar, -er, -lr, -Ur) hozirgi kelasi zamon
qo‘shimchasini olgan va qoliplashgan qo‘shma so‘zlar qo‘shib
yoziladi: dedikodu, kaptikagti, oldubitti, bigerddver, gogerkonar, kazaratar, konargoger, uyurgezer, okuryazar, yanardoner, yuzergezer, gakaralmaz kabi.
Aniq bir makon. joyni ifodalamaydigan, oxiriga alt iist, uzeri
kabi so‘zlar qo‘shilib yasaladigan qo‘shma so‘zlar qo‘shib
yozilasi: ayakalti, bilingalti, gdzalti, tsuuralti, ak$amustii sirtiistu,
olaganiistu, ogleuzeri, sugustu, yiiziistti kabi.
42
В)
Ajratib yoziladigan q o ‘shma s o ‘zlar (Ayri Yazilan
Birle$ik Kelimeler). 1. Turk imlosida etmek, edilmek, olmak,
olunmak, eylemek, kilmak, kilinmak yordamchi fe’llari bilan
yasalgan qo'shm a fe’llar alohida yoziladi: dans etmek, ilan
edilmek, deli olmak, arz olunmak, kabul eylemek, namaz
kilinmak kabi. 2. Qo'shma otlar tarkibidagi so'zlar qo‘shilish
asnosida ma’no o ‘zgarishiga uchramasa, u holda ular alohida
yoziladi: yunus bahgi, ton baligi, deve кщи, yagmur ku$u, ate§
bocegi, liamam bocegi, at sinegi, meyve sinegi, su yilam, dag
kegisi, orman tavugu kabi. 3. Imloga ko‘ra ev, ocak, yurt
so‘zlari bilan yasalgan qo'shma so‘zlar ajratib yoziladi: bakim
evi, dogum evi, a$ evi, dugiin evi, ordu evi, radyo evi, yayin evi;
as ocagi, saglik ocagi; ogrenci yurdu, saglik yurdu va h.
Turk tilida sifat darajalari va miqdorini ko"rsatish uchun
daha, en va рек so‘z (ravish)lari ajratib yoziladi: daka gtizel,
daha net, daha sicak, en gtizel, en swak, рек iyi kabi.
Kayin birader, kayin peder, kayin va/ide kabi rnustaqil
shakllar, yada kabi bog‘lovchilar ajratib yoziladi.
Juft va takror so‘zlar turk tilida ko‘pchilikni tashkil etadi.
Juft sokzlar, kelishik va egalik qo'shimchalari bilan kelgan
takroriy so‘zlar ajratib yoziladi: haka baka, копира копща,
giile giile, dii§e kalka, hata gika, eski pusku va ba$ ba§a, cl ele,
ig ige, gdz gaze, omuz omuza, daldan dala. elden ele, bo§u
bo$una, ucu ucuna kabi ravish shakllari.
Qo‘sliimcha olmagan takror shakllari ham alohida yoziladi:
adim adim, kucak kucak, kan$ kari$, akin akin, takim takim, agir
agir, yava$ yava§, derin derin, diri diri, sari san va h. Qadimgi
turk tilidan bugungacha yetib kelgan va xalq og‘zaki nutqida
saqlanib qolgan soy sop, pir pirt (pirini pirtim topla —lash-lushini
yig'ishtir), ev bark (evli barkh kadin —bola chaqali ayol), qoluk
gocuk (bola-chaqa) kabi juft so‘zlar ham ajratib yoziladi.
Turk tilida og‘zaki nutqda uchraydigan m- harfi yordamida
yasalgan dolap-rnolap, kitap-mitap, parci-mara, kapi-mapi, evmev, araba-maraba kabi juft so^zlar alohida ajratib chiziqcha
bilan yoziladi.
43
Ravishlaming takrorlanishi natijasida yasalgan juft so‘zlar
alohida yoziladi: yava§ yava$, gitzel guzcl, uslu uslu, agir agir,
tath tath kabi.
Alohida yoziladigan juft so‘zlar orasiga vergul yoki boshqa
tinish belgisi qo‘yilmaydi.
An be an, gun be gun, kat be kat kabi shakllar ham alohida
ajratib yoziladi.
Hozirgi paytda ba’zi so‘z, so‘z qo‘shilmalari va
birikmalaming yozilishida xatoliklarga yo‘l qo‘yilmoqda.
Bunday hoi, asosan, birliklaming qo‘shib yoki ajratib yozilishi,
ba’zilarining ikki xil yozilayotganida namoyon bo'lmoqda.
Quyidagi jadvalda so‘zlar imlosi bilan birga, ba’zi so‘z,
so'z qo‘shilmalari va birikmalaming qo‘shib yoki ajratib
yozilishiga e ’tibor berilgan:
Yozilishi me’yorlashgan. lekin
imlo qo'idalariga ko‘ra
noto‘g ‘ri hisoblangan so%
so ‘z qo ‘shilmalari va
birikma/ar
So'z, so‘z qo ‘shilmalari va
birikmalaming imlo
qoidalariga ko‘ra to‘g (ri
yozilish shakli
ala (aralash rang)
ala (a ’lo)
a§ik (suyak)
bakkai
ba§abaj
ba§ bakan
ba§ba§a
birle§ik
bile§ik
bilim adam i
birarada
bir fo g u
bir 90k
bir ka 9
bir ka 9i
bir takim
ala (aralash rang)
ala (a ’lo)
a§ik (oshiq)
bakkai
ba§a ba§
basbakan
ba§ ba§a
bileîk
birle§ik
bilim adami
bir arada
bir90gu
bir9ok
birka 9
birka9 i
birtakim
44
cam ii
D ilbilgisi
D ilbilim i
diikkan
hakim
hakinda
hal (i)
hala (babanin kiz karde?i)
halbuki
hastahane
hi? bir
hi? biri
imkan
!
imla
i? bu
kagit
kayna?ma harfleri
mahûp
mekan
m illi
sanaii
S esbilgisi
siksik
S oz D izim i
K elim e Bilgisi
K elim e Bilim i
resmi
cami
dil b ilgisi
dil bilim i
diikkan
hakim
hakkinda
hal (i)
hala (hemiz m a’nosida)
halbuki
hastane
hi^bir
hifbiri
imkan
imla
i§bu
kagit
kayna§tirma sesleri
mahcup
mekan
milli
sanayi
Ses bilgisi
sik sik
Soz dizim i
K elim e bilgisi
K elim e bilim i
resmt
tarihi
terk etm ek
§ekit b ilgisi
unvan
tislup
ya da
yan yana
yar (im ) (e§ anlammda)
zeka
tarihi
terketmek
§ekil B ilgisi
iinvan
uslup
yada
yanyana
yar (im )
zeka
45
■V».
v.
Q isq artm alarn in g yozilishi
(Kisaltmalarin Yazih?i)
Yozuvda qulaylikni ta’minlash va joy tejash maqsadida teztez uchraydigan tushunchalar, kitob va jumallar nomi, ba’zi
korxona, tashkilot va joy nomlari qisqartirilishi mumkin. Bunday
qisqartmalar nutqda yaxshi o‘mashgan bo‘ladi: Dr. (doktor), Prof.
(profesor), Cad. (cadde), Ar. (Arapga), s. (sayfa) kabi.
Qisqartma tarkibidagi harflar har qisqatirilgan so‘zning
bosh harflari boMsa, o‘zbek tilidan farqli tarzda har bosh
harfdan so‘ng nuqta qo‘llanilishi mumkin: P.T.T (pasta,
telgraf,
telefon),
T.C.
(Turkiye
Cumhuriyeti)
kabi.
Qisqartirilgan o ‘lchov birliklari, pul birliklari, y o ‘nalish
nomlari nuqtasiz yoziladi: mm (milimetre), g (gram), hi
(hektolitre), I (litre), m (metre), В (bati) kabi.
Lug‘at va qoinusiy asarlar, ilmiy m alum otlarda ko‘p
qo'llaniladigan qisqartmalarning nuqtasiz yozilish holatlariga
ham duch kelinadi: .v (sifat), A r (Arapga), Aim (Almanca), Far
(Farsga), Fr (fransizca), In (Ingilizce), T (Turkqe) kabi.
Qo‘shma so‘zlaming qisqartmalari qo‘shib yoziladi: km
(kilometre), sm (santimetre), hi (hektolitre), mm (milimetre) kabi.
Qisqartma so‘zlaming bosh harflari qanday bo‘lsa, shunday
qoladi, y a ’ni kichik barfli qisgartma kichik harf bilan, katta
barfli qisgartmalar esa katta harf bilan yoziladi: s. (sayfa), mm
(millimetre): vb. (ve ba$kalan) kabi. Ammo yozuvda kichik
harflar bilan yozilgan so‘zlaming qisqartmasi katta harflar
bilan yozilganiga ham duch kelinadi: TL (Tiirk lirasi). GD
(G iineydogu),K (kuzey), С (karbon), Ca (kalsiyum) kabi.
Turk tilida tez-tez uchrab turadigan qisqartmalar quyidagilardir:
Qisqar
tma
a.
To'la shakli
Qisqartma
TRT
adma
46
To‘la shakli
Turkiye Radyo
T elevizyon
Kurumu
АА
Anadolu Ajansi
TSE
АВ
Avrupa Birligi
TSK
Age
AG iT
adi ge?en eser
Avrupa
Gilvenlik
i§birligi Teskilati
Anonim $irket
А§
TT
TTK
ve
TUBA
В
ВОТ
Bati
Bagirnsiz
Toplulugu
Ьк.
bakimz
UHF
ВМ
Bir!e$mi§ Milletler
UNESKO
cad.
cadde
UNICEF
?ev.
Dr.
ISSN
?eviren
doktor
Uluslararasi standart dizi
numarasi
(International
Standart Serial Number)
Istanbul Elektrik, Tiinei,
U
uni.
vb.
IETT
Devletler
47
TV
UEFA
vd.
Turk Standartlari
Enstitiisii
Turk Silahli
K uvvetleri
Turkiye Tiirk?esi
Turk Tarih
Kiirumu
Turkiye Bilim ler
A kadem isi
T elevizyon
Avrupa Futbol
Federasyonlari
Birligi (Union o f
European Football
Associations)
Ultra yilksek frekans
(Ultra High
Frequency)
Birlefjmij Milletler
Egitim, Bilim ve
KUlttir Teskilati
("United Nations
Educational,
Scier.tifik and
Cultural
Organization)
Birle$mi; Milletler
Uluslararasi
Qocuklara Yardini
Fonu (United
Nations
International
Children’s
Emergency Fund)
Universite
Unlem
ve ba$kasi; ve
ba$kalari; ve
benzerleri
ve devami; ve
KD
KKTC
Tramvay l§letmesi
kuzeydogu
VIP
digerleri
(ôk Onemli ki§i
(Very Important
Person)
Vesaire
vs.
Km
kr$.
L
M
MCK
Kuzey
Kibns
Turk
Cumhuriyeti
kilometre
kar$ila§tirmiz
litre
metre
Mill? Giivenlik Kurulu
M tT
Milli istihbarat Te§kilati
YOS
Mm
milimetre
Y rd. Do?.
G
gram
YSK
G
Prof.
giiney
profesor
YURTKl R
Sm
TDK
TIKA
santimetre
Ttirk Dil Kuruinu
Turk i§birligi ve Kalkmma
idaresi Balkan ligi
Tiirk Liras i
УУYzb.
zf.
Yabanci
dil
olarak
ingilizce testi (Test o f
English as a Foreign
Language)
Tilrkiye
zm.
Ziraat Milhendisleri
Odasi
Zamir
zool.
Zooloji
TL
TOEF
L
TR
УYay.
yaz.
Yb.
YOK
Yun.
ZMO
yaprak; yerine
Yaymi, yaymlan
Yazan
Yarbay
Yiiksekogretim
Kurulu
Yabanci uyruklu
Ogrenci Smavi
Yardimci Do?ent
Yiiksek Se?im
Kurulu
Yunanca
Yiiksekogrenim
Kredi ve Yurtlar
Kurumu
Yuzyil
Yilzba§i
Zarf
B ir necha so‘zdan tashkil topgan tashkilot va muassasa,
jam oa nomlari, har bir so‘zidan bosh harf olinib qisqartiriladi.
Bu qisqartmalar, asosan, katta harf bilan yoziladi va harfdan
keyin nuqta qo‘yiladi: T.C.(Turkiye Cumhuriyeti), T.B.M.M.
(I'iirkiye Biiyiik M illet Meclisi), P.T.T.(Posta Telgraf Telefon),
O.D .T.U .(O rta Dogu Teknik Universitesi) kabi. So‘nggi
48
yillarda bir necha so‘zdan iborat murakkab shaklga ega bo‘lgan
tashkilot, muassasa va jam oa nomlarining qisqartirilib nuqtasiz
yozilishi keng tarqaldi: TBMM (Tilrkiye Buyiik M illet Meclisi),
PT T (Posta Telgraf Telefon), ODTIJ (Orta Dogu Teknik
Universitesi) kabi.
Bir necha so‘zdan tashkil topgan ba’zi tashkilot va jamiyat
nomlarining qisqartma shakllari qisqartirilgan harflar nomi
bo‘yicha o'qiladi: PTT (Posta Telgraf Telefon) o‘miga pe te - te,
T.B.M.M. (Tilrkiye Buyiik M illet Meclisi) o‘miga te —be - me me, ABD (Arnerika Birle§ik Devletleri) o‘iniga A - be - de kabi.
Qisqartinalardan keyin keladigan va unli uyg‘unligi
qoidasiga ko‘ra moslashgan qo‘shimchalar apostrof bilan
ajratiladi: P T T ’y e, ТВM M ’den, A B D ’y le, B M ’den kabi.
O y va kun, bayram n om larin in g yo zilish i
(Tarihler, Bayram ve Ozel Gun Ad/annin Yazih§i)
Turk tilida oy va kun nomlari gap ichida kelganda kichik
harflar bilan yoziladi: §ubat, mart, nisan, agustos, arahk,
pazar, sail, gar$amba (masalan: Ulkemizde agustos ayi da
sicak olur. Tiirkge dersi car$amba giinti).
Sanalar arab raqamlari bilan yoziladi: 1991, 2001, 2010
kabi. Oylar arab va rim raqamlari bilan ham belgilanishi
mumkin: ocak (yanvar) - 01 yoki I; mart (mart) - 03 yoki III.
Tarixiy voqea, hodisalar bilan bog‘liq sanalar katta harf
bilan yoziladi: 29 Mayis 1453 Sah giinti (istanbul'un Fatih
Sultan Mehmet tarafmdan ahndigi gun). 29 Ekim 1923
(Tiirkiye Cumhuriyeti’nin ilam) kabi. Matnda oy nomi
qisqartirilishi mumkin emas. Oy nomidan oldin raqam bilan
yozilgan к undan keyin nuqta yoki chiziqcha qo‘yilmaydi (19
Mayis, 29 Ekim, 24 Kasim).
Sanalaming yozilishida kun, oy va yillami bildiradigan sonlar
orasida nuqta qo‘yilgani kabi (20/04/1958; 01/05/1963), egri
chiziq ham islilatilishi mumkin: 20/04/1958; 01 '05/1963 kabi.
49
Raqamlar bilan yozilgan sanalardan keyin keladigan
qo‘shimchalar apostrof bilan ajratiladi: 1 9 6 3 ’te, 25 agustos
1 9 9 0 'da, 2 0 1 0 ’da kabi.
Bayram nomlari, mavsunilar, hafta nomlari, yig‘ilish,
anjuman nomlari ham kichik harflar bilan yoziladi: kurban
bayrami, ramazan (§eker) bayrami, nevruz, paskalya, anneler
giinu, yaz, кц, film haftasi, d il kongresi kabi.
S oat va daq iq alar, harorat va b a’z i o ‘lch ov
b irlik larin in g yozilish i (Saai, Dakika, Sicaklik Derecesi ve
OIqu Birimlerinin Yazili§i)
Soat va daqiqalar matn ichida so‘z yoki arab raqami bilan
yoziladi: saat dokuzu on gege, saat on bire be§ kala, saat
10.25 ’te kabi.
Issiqlik haroratini bildirishda С (Celsius) qisqartmasining
ilrniy asarlarda С shaklida ko‘rsatilishi lozim, lekin oddiy matn
ichida uni derece (daraja) so‘zi bilan berilishi maqsadga
muvofiq: 37 derece, 42, derece kabi.
A d res m atn in in g y o zilish i (Adreslerin Yazih§i)
Turk tilida adres o‘ziga xos shaklda yoziladi. Pochta
jo ‘natmalarida oluvchining ismi, nasabi, manzili quyidagi
tartibda yoziladi:
Sn. D ogan Ornek
M erkez Efendi Sok Gune§ Ар. 19. Daire 63.
Zeytinburnu / Istanbul
Jonatuvchining manzili konvertning chap tomonidan
yuqoridagi burchakka yoziladi.
50
TIN ISH B E L G IL A R IIM L O S I
(Noktalam a Ц агейеп)
Fikr va his-tuyg‘uni aniq-ravshan ifoda etish, gapning tiizilishi
va pauza nuqtalarini aniqlash (belgilash), o‘qish va tushunishni
osonlashtirish, so‘z, gapning urg‘u va ton kabi xususiyatlarini
ta’kidlash, xususan, harf bilan anglatib bo‘lmaydigan qator
vazifalami bajarish uchun tinish belgilari qoMlaniladi16.
Tinish belgilari (punktuasion belgilar) turk tilida noktalama
i§aretleri deb yuritiladi. Bular nuqta (. - nokta ). vergul (, virgiil), nuqtali vergul (; - noktali virgtit), ikki nuqta (: - iki
nokta), ko‘p nuqta (... - ид nokta), so‘roq belgisi (? - soru
i$areti), undov belgisi (! - unlem цагей), defis (- kisa gizgi),
tire ( - uzun gizgi), qo'shtim oq (" " - tirnak i$areti), yoy qavs ((
) - ya y ay rag, parantez), burchakli qavs ([ J - kd$eli ay rag),
tutuq belgisi (' - kesme i,âreti)d'\T.
N uqta (nokta) va uning ishlatilish o ‘rinlari. Gapning
m a’nosi u tugagach anglashiladi. Ya’ni bu belgi gap tugaganligidan darak beradi.
Gazeta, jurnal, kitob, she’r nomlari, sarlavha. matnlarda
bo‘lim, qism nomlaridan keyin nuqta qo‘yilmaydi.
Tashkilot va muassasalar nomidan keyin ham nuqta
qo‘yilmaydi:
Di!} tflcr Bakanligi
Tafkent D evlet Sarkînaslik Enslitusu
Turk D ili ve Edebiyati Bolumu kabi.
Taxta va lavhlar oxxrida ham nuqta qo‘llanilmaydi:
Qigek Sinemasi
Saghk Ocagi
Balkan kabi.
Nuqta, asosan, quyidagi o ‘rinlarda ishlatiladi:
1.
Gapning oxiriga qo‘yiladi: Ben dtinya klasiklerini
severek okuyorum.
16 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlan, 25.Baski, Ankara, 2008, S. 32.
51
2. Ba’zi qisqartmalardan keyin qo‘yiladi: T.C.fTiirkiye
Cumhuriyeti), Dr. (doktor), Yard. Dog. (Yardimci Do?ent),
Prof. (profesor), Cad. (cadde), Sok. (sokak), vb. (ve ba^kasi. ve
benzeri, ve bunun gibi), Aim. (Almanca), Ar. (Arapija), s.
(sayfa) kabi.
So‘nggi yillarda tashkilot va muassasa nomlarining bosh
harflari yonma-yon qo‘ilanib yasalgan qisqartmalarda nnqta
qo'Mlanilmayapti: TBMM (Turkiye Buytik Millet Meclisi),
NATO (North Atlantic Treaty Organization), B M (Birle§mi§
Milletler), ABD (Amerika Birle§ik Devletleri), А Я (Avrupa
Birligi) kabi.
3. Raqamlardan so‘ng sira (tartib)ni bildirish uchun
(o‘zbekchadagi -inchi qo‘shimchasi o‘rnida) qoMlaniladi: 3.
(uîincu), 15. (on be§inci), IV. (dordimcii). VIII. viizyil, 2.
cadde . II. Mehmed (ikinci Mehmed).
4. Matn moddalarini bildirgan raqarn yoki harflardan so‘ng
qo‘llaniladi: I. 1. II. 2. A. a.
5. Sana qayd etilganda kun, oy va yil ishoralari orasiga
qolyiladi: 15.09.2009; 22.04.2010.
Soat va daqiqalami bir-biridan ajratish uchun ham nuqta
ishlatiladi: Toren saat 18. 3 0 ’da ba§layacak. Tren 07. 3 5 ’te
kalkti.
6 . Besh va undan ortiq raqamdan ibo rat katta sonlami
yozishda, har uch raqamdan keyin qo‘yiladi: 234. 567; 890.
567. 345 (34. 456. 678) kabi.
Vergul (virgtil) va uning ishlatilish o‘rinlari. Turk tilida
gapdagi bir xil m a’noli so‘zlar, so‘z birikmalari, sodda gaplar
orasiga vergul (virgul) qo‘yiladi. Imlo qoidalariga binoan,
vergul, asosan. quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi:
Sanash ohangi bilan aytilgan gap ning uyushiq bo‘laklari
orasiga vergul qo‘yiladi: Firtinadan, soguktan, karanliktan ve
hiraz da korkudan sonra bu sicak, aydmlik ve sevim li odanm
havasinda erir gibi oldum.
52
Q o'shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biridan ajratish
uchun vergul qo‘yiladi: Bir varmi§, Ы гуоктщ.
Gapda maxsus urg‘u berilishi lozim bo'lgan gap bo‘lagidan
keyin vergul qo‘yiladi: Biz her vasitadan, ya lm z ve ancak, bir
noklainazardan istifade ederiz.
Maxsus ta’kidlanuvchi bo‘laklardan so‘ng vergul qo‘yiladi:
Ornek olsun diye, ornek istem ezya, soyluyorum.
Kirish so‘z, kirish gap, xitoblar, murojaatlar, undalmalardan
so‘ng
vergul
qo‘yiladi:
tfimdi,
efendiler,
miisaade
buyurursamz, size bir sual sorayim (Atatork).
Degerliarkada§im, ... Sayin Balkan,... Sevgiliannecigim, ...
Yozishmalarda joy nomini tarixiy sana, vaqtdan ajratish
uchun vergul ishiatiladi: Ku§adasi, 7 §ubat. (R.N. Giintekin,
£ahku§u).
Turk tilida ve, veya bog‘lovchilaridan oldin va keyin vergul
qo‘yilmaydi: Sen ve Ben. Ahm et veya Mustafa.
Tutuq (ayirish) belgisi (apostrof kesme isareti) Turk tili
imlosida tutuq (ayirish) belgisining ahamiyati katta. Tutuq
belgisi (kesme isareti; apostrof), asosan, quyidagi o ‘rinlarda
qo‘llaniladi:
Atoqli otlarga egalik va kelishik qo‘shimchalari qo‘shilganda:
Yunus Emre'yi; Turkiye'de; Qankaya Кд$ки’пе; Fatih Sultan
Mehmet'e; Van Gdlti'ne; Agri Dagi'mn; Ta$kent'im; Ozbekistan'dan.
Qisqartmalarga qo‘shimcha qo‘shiladiganda: ABD'de; BM ’d e;
TBMM'nin; NATO'dan; UNESKO'ya; TRT'den; THY'de.
Sonlar raqam bilan yozilganda ularga tartib qo‘shimchasi
qocshilganda: 8'inci; 6'met; 19'uncu; 3'uncii; 1985'te; 2001 'de.
Turk tilida bir so‘zdan biron unli tovush tushib qolganligini
ko‘rsatish uchun apostrof qo‘yiladi: N ’oldu? (Ne oldu?),
N ’etsin? (Ne etsin?), N ’apahm? (Ne yapalim ?).
Gazeta va jumallaming nomlari, sarlavhalar, asar nomlariga
qo‘shimchalar qo‘shilganda ham ular apostrof bilan ajraliladi: Resmi
gazete ’de, Milliyet’te, Sabah’ta, Cahit Sitki’nm Otuz be§ya§’i.
53
Atoqli otlardan yasalgan ba’zi bir so’zlarda fe’l (noaniq
shakllari) va sifatlarda apostrof qo‘llanilmaydi: Turkliik,
Tiirkge, Tokyolu, Adanali kabi. Ammo, oxirida o‘qilmaydigan
harflar uchraydigan boshqa tillardan kirgan atoqli otlardan
keyin keladigan qo‘shimchalar apostrof bilan ajratiladi: L ille ’li,
Bordeaux ’lu, B rm elles 'li kabi.
Turk tilida V kishilik olmoshining gapda katta h arf bilan
(O) yozilishi va apostrof belgisi bilan ajratilib, О ’па, О ’nun,
O ’ndan kabi yozilishi xato hisoblanadi, Faqat V deganda
ulug‘ bir zot ko‘zda tutilganda 'o ‘ kishilik olmoshi gap ichida
katta harf bilan yoziladi: О ’па, О ’nun, O ’ndan (Her §eyi bilen
O ’dur) kabi.
S o'roq belgisi (Soru цатей). So'roq belgisi (?) matnda,
asosan, quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi:
So‘roq gaplardan keyin qo‘yiladi:
Sular mi yandi ?Neden tunca benziyor rnermer ?
So‘roq ma’nosidagi so‘zlardan keyin: kim ?nc?nasil?neden?
niqin ?
Urg‘u bilan ta’kidlangan so‘roq mazmunidagi jum la yoki
gap bo‘laklaridan keyin ham so‘roq belgisi qo‘yiladi:
Gumrukteki memur ba§im kaldirdi:
- Adiniz ?
Undov belgisi (Unlem щагеН). Undov belgisi (!), asosan,
quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi:
His-hayajon mazmunidagi gaplardan so‘ng: Hava ne kadar
da sicak! А?к olsun!
Xitoblar, murojaatlar va ogohlantirishlardan so‘ng:
D unyada Ьагц olsun!
Dur, yolcu! Bilmeden gelip bastigin
Bu toprak bir devrin battigi yerdir.
Burada sigara igilmez!
Q o ‘sh (tek) tirnoq. Qo‘shtimoq belgisi (" - ") turk tilida
tirnak igareti, tektimoq belgisi (' - ') tek tirnak ц агей deb
54
ataladi. Qo‘shtimoq matnda, asosan, quyidagi o ‘rinlarda
qo‘yiladi:
K o‘chirma gaplar qo‘shtimoqqa olinadi:
"Izmir uzerine dtinyada bir $ehir dahayoktur!" diyorlar.
Ta’kidlanishi zaruriy bo‘lgan so‘z va birikmalar qo‘shtirnoqqa olinadi: Yeni bir "Ъагц taarruzu" ba$ladi.
Asar nomlari, maxsus nomlar qo‘shtimoqda beriladi: Yahya
Kemal'in bazi fiirleri "Kendi Gok Kubbemiz" adi altinda gikti.
Lekin nashrlarda asar nomlari, gazeta-jumallar nomi
qo‘shtimoqqa olinmay, alohida harflar (yotiq, to‘q harflar)
bilan berilishi ham mumkin: Bugunun gengleri D ar Kapi'yi
okumalidirlar.
Turk imlosida tektimoqning ham vazifasi turg‘undir. Tektimoq belgisi:
K o‘chirma gaplar ichidagi qo‘shtimoqqa olinuvi kerak
bo‘lgan o‘rinlarda ishlatiladi:
Edebiyat ogretmeni "$wier iginde 'Han Duvarlari' gibisi var
mi ?' dedi ve Faruk Nafiz'in bu gtizel §iirini okumaya ba?ladi.
M a’nosi hozirgi kitobxonga tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar
izohlanganda tektirnoqdan foydalaniladi:
Gokttirk Amtlari'nda gegen ayri ornekler: bodun 'millet,
kavim', sab 'soz', egiiapa 'ecdat, atalar'.
Ikki nuqta. Turk tilida ikki nuqta iki nokta (:) deyiladi. Ikki
nuqta, asosan, quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi:
Umumlashtiruvchi so‘z, o ‘zidan so‘ng izoh yoki misollar
beriladigan gaplardan keyin: Bugdayla arpadan ba$ka ne biter
bu topraklarda ? Ziraatgi sayar: yulaf, pancar, zerzevat, tuitin.
Badiiy asarda dialoglarda ishlatiladi:
Bilge Kagan: Tiirklerim, цШп! Ustten gok gokmedikge,
alttan y e r delinmedikge ulkenizi, torenizi kim bozabilir sizin ?
Кого: Goge erer bayimiz ba$inla senin.
Ikki nuqtadan keyin keluvchi izoh mustaqil bir gap bilan
boshlanadigan bo‘lsa, bu gapning har ikki qismi katta harf bilan
yoziladi: Bilmeyenlere soyleyelim: Bu i§ boyle devam etmeyecek
55
Turk tilida jo ‘natmalarda, katalog, tartibnomalarda
yozuvchi, muallif nomi bilan asar nomi orasiga ikki nuqta
qo‘yiladi: Yahya Kem al Beyatli: Kendi Gdkkubbemiz; Fatih
Rifki Atay: Qankaya; Refik H alid Karay: M emleket Hikaycleri.
N uqtali vergul. Turk tilida nuqtali vergul noktali virgtil (;)
deyiladi. Nuqtali verguldan, asosan, shunday holatlarda
foydalaniladi:
Jumla orasida turlami ajratish, uyushiq bo‘laklar va so‘z
birikmalarini bir-biridan ajratish uchun: Erkek qocuklara Dogan,
Aslan, Orhan; kiz qocuklara ise Inci, Gontil, Qiqek adlan verilir.
Murakkab jumlalarda vergullar b o ig an taqdirda, bir-biri
bilan bog‘iiq, mazraunan farqlanuvchi jumlalami ayirish
uchun: /у i§ten geqti; artik gelse de olur, gelmese de. A t oliir
meydan kahr; y ig it oliir §an kahr kabi.
D efis va tire. Turk tilida defis kisa gizgi ( - ), tire esa uzun
qizgi ( - ) deyiladi. Defis, asosan, quyidagi o‘rinlarda
ishlatiladi:
Satr ko‘chirishda: Havuzun suyu bula-mk.
Grammatikada so‘zlami bo‘g‘inlarga yoki o‘zak, negiz va
qo‘shirachalami bir-biridan ajratishda: g o r - gii - suz - liik,
D ur - тщ; kir - gin, dur - ok.
Grammatikada qo‘shimchalanii ko‘rsatishda: -ci, ~ci, -gi, -gi.
Juft so‘zlarda, o ‘zaro teng bo‘laklami bog‘lash uchun:
Tiirkge-Rusga Sozluk, Ozbek-Tiirk Ortak §irketi.
Ayrini o ‘zlashgan, turk tiliga singib ulgurmagan atoqli otlar
asliyatdagi kabi yoziladi: Joliot-Curie, Saint-Gotthard.
Tire matnda, dialoglarda qo‘llaniladi:
-- Eski §ehri gezdin mi ?
- Evet, gezdim.
Tire belgisi izoh uchun qo‘llaniladi:
Ta§kenl - Ozbekistan ’in ba§kentidir.
56
Qavs turlari. Turk tilida yoy qavs ( ) y a y ayrag (parantez),
burchak qavs [ ] esa kd$eli ayrag deyiladi. Yoy qavs, asosan,
quyidagi o ‘rirxlarda ishlatiladi:
Matn ichida kelgan, gap bo‘laklariga bog‘liq bo‘lmagan
izohlarni ajratishda: Suleyman § a h ’m cenazesi sudan ihrag
olunarak (gikarilarak) hemen orada defnedilmi$tir.
Dramatik asarlarda qahramon harakatini ta’riflash uchun
qoTlaniladi: Ihtiyar (yava? yavag Kaymakam'a yakla?ir): Ne
olur Beyefendi?Allah rizasi igin bana da anlatin ...
Sitata olingan asar yoki uning muallifini ko‘rsatish uchun:
Bu gece, eglenceleri iglerine sinmedi (R. Giintekin).
Burchak qavs esa:
Qavs ichida qavs ishlatilishi kerak bo‘lgan holatlarda:
Mongolin Ertniy Tutih [M ogolistan'in Eski Tarihi (Arkeolojik
A ra$tirmalar)], Ulaanbaatar, 1977,
Matn ichida ayrim bibliografik tafsilotlami ko‘rsatishda:
Re$at Nuri [Giintekin], Qahku§u, Dersaadet, 1922.
llmiy nashrlarda matnning o ‘chgan qismi tiklanganda
qo‘llaniladi: Babam kagan oldiigiinde кйдйк karde§im Ktiltegin ye[diya§in da kaldi ...] (Qdzulmti$ Orhon Yazitlari).
Grammatikada tovushlami yoki transkripsiyani berishda
ham burchak qavsdan foydalanish mumkin: [a], [ej, [ о], [6].
57
YOZUV B E L G IL A R I
(I$ARETLER)
Yozuv belgilari (i§aretler). Turk yozuvida tinish belgilaridan tashqari quyidagi belgi va ishoralar ham keng qo‘llaniladi.
lllar:
+
arti, toplama i§areti
eksi, Qikarma i?areti
=
e§itlik i§areti
x
9arpi, (jarpma i§areti
:
bolii, bolme i?areti
>
kiifiik, gramerde: geli§me i§areti
<
btiyuk, gramerde: ^lkma i§areti
benzerlik, yakla§ikhk i§areti
%
yiizde, yuzde i§areti
/
Drop / egik gizgi
№
no, numara
±
eksigi veya fazlasi
§
paragraf iâreti
—>
devam i§areti; gonderme i§areti
*
veya, not i§areti
***
bolum sonu i§areti
$
Dolar
@
kuyruklu a
©
Telifhakkm a sahip (copyright)
®
Telif hakki almmi§ (registered)
58
Turk tili fonetikasi va imlo qoidalariga oid test savollari
(Turkqenin Ses Bilgisi ve Yazim Kurallariyla Ilgili Stnav Sorulari)
1. Tiirkê Dil Biliminin sesler, diliu ses sistemi ve seslerle ilgili
tiim olaylan inceleyen bilim dali a$agidakilerden hangisidir?
A) Soz Dizimi
B) Kelime Bilimi
C) Bifim Bilimi
D) Ses Bilgisi
E) Etimoloji
2. Tiirkve sozciiklerin sonunda buluninayan iinsiizler a$agidakilerden hangileridir?
A) p, 9, t, k;
B ) 1, m, n, r;
C) b, c, d, g;
D) f, h, g, s;
E) $, v, y, z.
3. iki iinlii arasinda kahnca yumu$ayan iiiisiizleri isaretleyiniz?
A) p, 9, t, k;
B) 1, m, n, r;
C) b, c, d, g;
D) f, h, g, s;
E) §, v, y, z.
4. Tiirkvenin esas kayna$tirma sesleri (harfieri) a$agidaki
siralardan hangisindedir?
A) o, o, §, p, 9, d, g;
B) a, e. 1, m, s, n, r;
C) ?, z, 6. o, b, d, g;
D) l, §, i, s, ii, y, n, u;
F.) a, b, $, v, y, z, p, b.
5. Bir kelimenin birinci heeesinde kalin bir iinlii (a, i o, u)
bulunuyorsa, diger hecelerdeki iinliiler de kalin, ince bir unlii (e, i, o,
ii) bulunuyorsa, diger heceierdeki iinliiler de ince olur.
Yukarulaki kural a§agidakilerden hangisinin tanmndir?
A) kiiîik unlii uyumu;
B) biiyiik iinlii uyumu;
59
C) istisna duruinlar;
D) iinlii dii§mesi;
E) ses benze§mesi.
6. Biiyiik iinlii uyumuna ay k in bazi Tiirkê kelimeler a§agidakilerden hangisidir?
A) gelecek, §imdiden, boyunduruk, ayak, burun, dalga;
B) okurna, anlama, dinleme, kirlangi?, be§ik, gozliik;
C) anne, «Jahi, elma, hangi, hani, inanmak, karde§, §i§man
D) iizengi, dii§iince, bozukluk, benzetme, incelik, kaba;
E) otlak, ta§lak, ba§lik, para, deniz, mnak, biiyiik, kiifiik.
7. Bir kelimenin ilk hecesinde diiz iinlii (a, e, 1, i) varsa, sonraki
hecelerde de diiz iinlii bulunur.
Yukandaki kural a§agidakilerden hangisinin tanimidir?
A) biiyiik iinlii uyumu;
B) ses benze§mesi;
C) kii9.uk iinlii uyumu;
D) istisna durumlar;
E) iinlii dii§mesi.
8. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak iinlii (o, 6, u, ii) varsa, bunu
izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, tt) veya geni§ diiz (a, e) iinlii bulunur.
Yukandaki kural a§agidakilerden hangisinin tanimidir?
A) iinlii dii§mesi;
B) ses benze§mesi;
C) biiyiik iinlii uyumu;
D) kii?iik iinlii uyumu;
E) istisna durumlar.
9. Buyiik iinlii uyumuna uygun kelimeler sirasini i§aretleyiniz.
A) anne, kitap, defterdar, filoloji, lisans, gramer, karde§;
B) cumhuriyet, gazete, model, mustakil, muallim, miisait, maliye;
C) pratik, ait, edebiyat, §ark§inaslik, lacivert, mobilyacu
D) caddelerde, finolar, istikrar, devamlilik, siyah, beyaz:
E) boyunduruk, ayak, burun, dalga, kirlangiy, gozliik, iizengi.
10. Kiiîik unlii uyumuna uygun kelimeler sirasmi i§aretleyiniz.
A) anla§mak, kayiksi, ihkla§mak;
B) heniiz, kibar, milyon, pieman;
C) ?ocuk, odun, yorgunluk, vurmak;
60
D ) arkada§hk, ari, araba, aydni, abla, bakkal, 9aba, 9ali;
E) A, С ve D §iklari dogrudur.
11. Aâgidaki kuraliardan hangisi yanh§tir?
A ) Tiirkfe sozciiklerin baînda iki iinsiiz bulunmaz.
B ) T urkic sozciiklerde uzun iinliiler vardir.
C) Tiirk?e sozciiklerde k elim e koklerinde aym iinsiiz yan yaria
gelm ez.
D ) Turk 9e sozciiklerde aym iinlii yan yana gelm ez.
E) Tiirkê sozciikler c, g, I, z iinsiizleriyle ba§lamaz.
12. Ek getirildiginde son iinstizii yumu$amayan tek heceli
kelimeler sirasini i$arctkyiniz.
A ) кар, sag, dag, bag;
B) ek. kiip, siit, sa?, ip;
C) U9, tat, dip, zit;
D) tip, 6t„ ut, his;
E) kalp, zit, yag, ret.
13. A§agidaki kelimelerdcn hangisi kiiîik iinlii uyumu
kuralina aykiridir?
A ) ordu, uzun, otobiis, silgi;
B) tahta, bahk, fin g en e, peynir;
C) bellek, ta§li, adam, dogruluk;
D) be§ik, yahn, yara, istek, diiek;
E) yum ak, karpuz, yam uk, 9am ut .
14. A§agidakilerin hangisinde unsiiz benzc§mesine uyulrnadigi iîn yazim yanli$i yapilnn^tir?
A)
B)
C)
D)
E)
Sinavi kazanan 90cuklarm sevincini bir giin gorseydiniz.
Sabahtan beri durakta bekliyordu.
M armaris’de 90k giizel tatil yaptik bu yaz.
Utanarak ba§mi one egdi v e o y lece kaldi.
Masada e§yalari sen m i almi§tin?
15. A§agidaki ciimlelerin hangisinde, iinsiiz yumu§amasma
uyulmamasindan kaynaklanan yazim yanlisi vardir?
A ) Anahtari bulam ayinca kilidi kirdilar.
B) Kardegim kizam iga yakalandi.
C) Barijmaiari i9in kardeîm araci oldu.
61
D) M asadaki kitabi bana verir m isin?
E) B uyute 9 i bana verir m isin?
16. A$agidaki ciimlclerin hangisinde iinsiiz yumu$amasi
кurailna uyulmamasi sonucu bir yazim yanli$i yapilmi$tir?
A ) Bo§ bo§ yatacagina kalk da 9ah§.
B ) B iz burada hukukun iistiinlugimu tarti§miyoruz.
C) Korkuyorsan bir dahaki sefere gelmezsin.
D ) Qocuklar senin merham etine sigmmi§Iar.
E) Yogurtun tadi 90k ho?.
17. A$agidaki ciimlelerin hangisinde kelinienin ek almasiyla
bir iinlii dii§mesi olayi olmu^tur?
A ) G eceki riizgar yerini yagm ura birakti.
B ) Artik, seni kendi ba§ina terk ediyorum.
C) fôcuk y in n i giindur evin e ugramarru?.
D ) “ Siitten agzi yanan yogurdu iifleyerek yer”.
E) “Eden bulur”.
18. A§agidaki ciimlelerin hangisinde benze§me kuralina
uyuimamasi nedeniyle yazim yanli$i yapilmi$tir?
A)
B)
C)
D)
E)
Bu kitaba be§ lira vermi§.
Soguk iliklerine kadar i?lemi§di.
Sakin bir m izaca sahip oldugunu iyi bilirim.
A skerlere kar§i ozel bir se v g i beslerdi.
Biraz oturunca kendiliginden sakinle§ti.
19. A?agidaki ciimlelerin hangisinde yazim yanli§i yapilmi?tir?
A)
B)
C)
D)
E)
Her biriniz ayri siraya oturun.
D enizlerde tuz oran fazla olur.
Bunu soyleyen ki§i benden daha bilgiliym i?.
D en ize gidilip de bahk yenm eden donulur mu?
§u dagj da a§tik mi, koye ula§inz.
20. A$agidaki ciimlelerdeki alti yizili kelimelerin hangisinde
kayna$tirina harfi kullamlmi$tir?
A)
B)
C)
D)
E)
Sizi 90cugum uz gibi diisundiik.
B ahcem izin kar§ismda bir okul var.
Biraz sonra televizyon da acik oturum baslavaeak.
C ocuklarda tem izlik ah?kanhgi ku 9ilkl(ikten ba§lamah.
Y ann piknige gidecekler.
62
2 1 . -уor. -ken, -leyin, -ki, -mtiruk ekleri buyiik iinlii uyumuna
uymaz. A§agidakilerin hangisinde bu kuralin ornegi yoktur?
A ) Sabahki 9ali§masinin acism i 9ikardi.
B) Y ikaym ca elbise mavimtirak bir renk aldi.
C) Bu yaptigm Ы9 dogru degil.
D) Ak§am yatarken di§lerini fir 9alam ayi unutma.
F.) Tren Istanbul’dan sabah gidiyor.
22. A§agidaki kelimelerin hangisinde “a” sesi farkli telaffu/
edilniektedir?
A) varil, araba, bakan;
B) valiz. aci, vapur:
C) abluka, amca, adak;
D) bela, lakin, kagit;
E)
fakir, balik, sap.
23. A$agidaki tanunlardan hangisi yanli§tir?
A ) Tiirk 9ede bir kelim ede bir vurgu olur.
B) 'I'iirkvede ciim le i9 inde bir kelim e digerierinden daha uzun,
daha gu<,' 1u telatfiiz edilebilir.
C) C iim le i9 inde bir kelim e ob egi (ikiden fazla kelim e) vurguyla
ayrilabilir.
D) Sadece A §ikki dogrudur.
E) А, В, С siklari dogrudur.
24. A$agidaki siralarm hangisinde
uyumuna uymayan kelime vardir?
A)
B)
C)
D)
E)
istisna olarak
iinlii
sira, biiyiik, geli§m e, sa 9ma;
iinlii, uyum, olarak. olmak;
kelim e, dikkat, bitim, civciv;
dil, boltim, ii 9lu, iri, al 9ak;
aci, kaynak, sicak, bakim li, yer.
25. [kj ve (IJ seslerinin kalin olarak kullanildigi sirayi
bulunuz.
A)
B)
C)
D)
E)
kilim , baki, kerpeten, kii9iik, sanki;
ikili, 9ekim , kilap, kohne, ko$e, korliik;
kar, kagit, kurulus, lahmacun;
abluka, kol, kurum, bakim, kalin, kar;
lamba. moral, bakkal, bal, kiitiik.
63
26. Agagidaki kelimelerin hangisinde iinlii uyumu kuralina
uyulniami$tir?
A ) sozlu, anlatimda, kapilacak, rahatsizhk;
B ) kitaplarda, dolabi, geld igi (zam an), oturdu;
C ) saatim , halindan (haber aldim ), dikkatli;
D ) sanat, egitim de, ge^mi?, ki§ilik;
E) olaylar, incelik, giizellik , aradigimiz.
27. A$agida siralanan seslerden hangisi diiz, kalin iiniudiir?
B) a, 1;
A ) i, a;
C) a, e;
28. A$agida siralanan seslerden
iiniiidiir?
А) о, б;
В) о, u;
C) 6, ii;
E) i, 1;
D ) e, i;
hangisi yuvarlak, ince
D) o, ii;
E) o, u:
29. A$agida siralanan seslerden hangisi diiz, geni§ iiniudiir?
A ) a, e;
B)
a, i;
C ) a, i;
D)
e, i;
E)
i, a;
30. A§agida siralanan seslerden hangisi diiz, dar iinludur?
A)
a, i;
B)
a, i;
C)
e, i;
D ) e, a;
E)
i, i;
31. Aâgida siralanan seslerden hangisi yuvarlak, geni§
iiniiidiir?
А) о, б;
В) о, u;
32. A§agida
iinludur?
А) о, u;
C) 6, ii;
siralanan
B) o, ii;
D) o, ii;
seslerden
C) u, ii;
E) 6, u;
hangisi yuvarlak,
D) 6, ii;
dar
E) 6, u;
33. A$agida sinslananlardan hangisi tonlu (sedali, otumlii)
dudak, siirekli, sizici, akici, di§-dudak ve di§ iinsiizleridir?
A)
B)
C)
D)
E)
j, 1, r, y;
z, n ,j, 1;
rn, v, z, n;
1, r ,y ,g ;
m, b, d, g;
34. A$agida siralananlardan hangisi tonlu (sedali, otumlii),
siireksiz iinsiizlerdir?
A ) v, z ,j , g, g;
B ) b, d, c, g;
C) m, v, z, n;
64
D) z, n, r,y, g;
E)
m, b, d, g;
35. A§agida siralananlardan hangisi tonsuz (sedasiz, otiimsiiz), siirekli, sizici iinsiizlerdir?
A ) p, f, s, t;
B ) f, s, §, h;
C) §, 9, k, h;
D ) s, §, t, 9;
E) p, t, k, 9;
36. A$agida siralananlardan hangisi tonsuz (sedasiz, otiiirisiiz), sureksiz iinsiizlerdir?
A ) t, 9, s, §;
B) f, s, ?, h;
C) §, 9, k, h;
D) s, §, t, 9;
E) p, t, k, 9;
So'z. urg‘usi va imlo qoidalariga doir test savoilari
(Kelime Vurgusu ve Yaum Kurallariyla ilgili Sinav Sorulari)
1. Kelime vurgusunun dogru tammi a§agidakilerden hangisidir?
A ) Bir kelim enin ba§kalarindan daha anlam li olm asi;
B ) K elim e i9inde bir iinluniin digerlerinden daha uzun (gii 9lii)
telaffuz edilm esi;
C) C iim le i9inde bir kelim enin digerlerinden farkli anlam
ta§imasi ve bunun konu§maya yansim asi;
D ) K elim e i9inde bir iinsiizun digerlerinden daha uzun (gii 9lu)
telaffuz edilm esi;
E) В ve D §iklarx dogrudur.
2. Turkêde vurgu 19111 belirtilen a$agidaki dzelliklerden
hangisi dogrudur?
A ) Vurgu genellikle kelim enin ilk hecesinde olur.
B) K elim e i9inde e§it oranda herhangi hece iizerinde olabilir.
C) Vurgu genellikle k elim en in son hecesinde olur.
D ) Turk9ede kelim e vurgusu gen ellik le ikinci h ecey e diiêr.
E) Tiirk 9ede kelim enin vurgulu olup olm adigi belli olm az.
65
3. Tiirkêde vurguyla ilgili tanimlardan hangisi yanli$tir?
A) Vurgu bazen kelimenin ilk hecesinde bulunabilir.
Kelime i9inde herhaiigi hece uzerinde olabilir.
C) Vurgu genellikle kelimenin son hecesinde olur.
D) Turkêde kelime vurgusu bazen ikinci heceye dii§er.
E) Tiirkêde kelime vurgusu sadece ikinci ve iifuncii hecede olur.
B)
4. ilk hece vurgulu olan sirayi bulunuz.
A) Diizce, Giilliik, Asya, Avrupa, Edime;
B) Cemil, anne, arkada§, eyvah, konu§mak;
C) benim, biliyor, okuyacak, kaldirim, sokiik;
D) Ozbekistan, Yunanistan, Afganistan, Hindistan;
E) Dogacak, giinler, belki, yarm, yakm, uzaklarda.
5. A$agidakilerden hangisi dogru tauimdir?
A) Tiirkyede istisna olarak bazi 90k heceli kelimelerde iki vurgu
da bulunmaktadir.
B ) Tiirk9ede tek heceli kelimeler genellikle vurgusuz olur.
C) Turk9ede tek heceli kelimelerin 90gu, 90k heceli kelimelerin
de herhangi bir hecesi dogal olarak vurgulu olur.
D) A ve В cevaplar dogrudur.
E) Turk9ede kelime vurgusu soz konusu degil.
6. A§agidaki tanimlardan hangisi yanli^tir?
A) Kelime vurgusu ciimle i9inde kelimelerin yerle^me durumuna
g6re degi§mez.
B ) Kelime vurgusu ciimle i9inde kelimelerin yerle§me durumuna
gore farkh olabilir.
C) Tiirk9ede tek heceli kelimeler vurgulu olmaz, ancak sesli daha
net telaffuz edilir.
D) Turk9ede her hecede mutlaka bir sesli bulunur.
E) Vurgulu hece vurgusuz hecelere gore daha uzun okunur.
7. A§agidaki kelimelerin hangisinde ilk hece vurguludur?
A) vurgu, beyaz, siyah, torba. bakim, balik, lslak, mendil;
B ) bembeyaz, simsiyah, kipkmruzi, masmavi, yemye§il;
C) evet, hayir, kuru, ogretmen, ogrenci, okul, universite;
D) kapi, yemek, ekmek, lahana, kitap, satici, kapici, nay Ion;
E) ele5tirmen, ogretmen, yapi, vitrin. kelime, sozliik, defter.
66
8 . A§agidaki kelimelerin hangisinde orta hece vurguludur?
A) Antalya, Malatya, Ktitahya. Istanbul;
B) hayir, kuru, ogretmen, ogrenci, okul;
C) yeniek, ekmek, lahana, kitap, satici, kapici;
D) sirilsiklam, sapasaglam, firilîplak, yapayanhz;
E) ogretmen, yapi, vitrin, kelime, s6zluk.
9. A§agidaki kelimelerin hangisinde vurgu son hecededir?
A) kundura, omurga, ?izelge, papatya;
B) Antalya, Malatya, Kiitahya, istanbul;
C) yeni, simsiyah, kipkirmizi, masmavi, yemye§il;
D) sirilsiklam, sapasaglam, 9iril9iplak, yapayanliz;
E) sari, 9i9ek, ogretmen, guzel, surgiin, mavi.
10. A$agidaki kelimelerin hangisinde vurgu son hccede degildir?
A) Mehmet, Dogan, Ahmet, Serpil;
B) Boncuk, Minno§, Tekir, Findik;
D) Umit, Kemal, Pamuk, Murat;
C) simsiyah, kipkirmizi, masmavi, yemye§il;
E) ogrenci, 9i9ek, ogretmen, giizel, siirgun, iyi.
11. Yanh? tanimi i§aretleyiniz.
A) Tiirk9ede-//i, -ce, -le gibi zarf yapma ekleri her zaman
vurgusuz olur.
B) Unlemlerde vurgu genellikle iik hecede olur.
C) Seslenme edatlari olarak kullamlan isimlerin ilk hecesi
vurgulu olur.
D) Yer adlarinda ilk hece genellikle vurgulu olur.
E) Tiirk9ede bir kelime duruma gore farkli vurgulanmaz.
12. A$agidaki birle?ik kelimelerin hangisinde vurgu son
hecededir?
A) soziinkisasi, yiizba§i, fildi§i, ayakkabi, gulkurusu;
B) ba§9avu§, sivrisinek. gozudonuk, anadandogma;
C) canayakin, hergiin, enaz, baêtmek. ho$agitmek;
D) a9ikgoz, kirkayak, ali§veri§, oteberi, gozupek;
E) ba§tansavmak, agirba§li, abasiyamk, Ы9ЫГ.
67
13. A$agidaki birle$ik kelimelerin hangisinde vurgu son
hecededir?
A) Ьа§Ьакал, yilba§i, binba§i, beyefendi, belkemigi;
B) yiizba§i, fildiî, ayakkabi, gulkurusu, ba§9avu§;
C) baykuij, seksen, siitla?, haydamak, kahvalti, Ertugrul;
D) sivrisinek, goziidonuk, anadandogma, aîkgoz;
E) kirkayak, ah§veri§, oteberi, goziipek, canayakin.
14. A§agidakilerin hangisi vurgunun dogru tanimidir?
A) Sozciiklerdeki bir hecenin digerlerine gore daha ytiksek bir
ses tonuvla soylenmesine vurgu denir.
B ) Sozciiklerdeki bir hecenin digerlerine gore daha baskih
soylenmesine vurgu denir.
C) Vurgu sadece kelimenin son hecesinde bulunur.
D) Vurgunun yeri an lam 1 ya da anlam vurgunun yerini
belirleyemez.
E) A ve В §iklari dogru.
15. A$agidaki tanimlardan hangisi yanli§tir?
A) Vurgunun olu§umunda hece uzunlugunun rolii vardir.
B) Vurgulu heceler vurgusuz hecelere oranla daha yiiksek
seslidir.
C) Turkêde sozciiklerde soluk baskisi son hecede 90k, ilk
hecede az, orta hecede 90k azdir.
D) Dogal vurgu sozciik vurgusu, 6bek vurgusu ve tumee vurgusu
olmak uzere U9e ayrihr.
E) Vurgu genellikle eklerde ve birle§ik sozciiklerde degerlendirilebilir.
16. Vurgusu ilk hecede bulunan kelimcleri i;aretleyiniz.
A) a9ikgozlii, a9gozlu, yerebakan, yerebatan.
B) kabus, lakin, hakim, ala, malum, masum.
C) moralim, kontrolu, asansor;
D) hiinkar, nankor, diyar, hizmetkar;
E) kuafor, §ofor, klasor, silah§6r, defterdar.
17. A§agidaki ciimlelerde alti (izili sozciikJerin hangisi yanli?
yazilmi'itir?
A) Her konuda bovuna konu§uyordu.
B) Hasta, bey in ameliyati olunca iyile§ti.
68
C) Yalam yuziine vurulnnca benzi sarardi.
D) Arkasmdan 90k bagirdi, ama sesini duyuramadi.
E) £ocugun karini 90k agnyormu§.
18. “Gokbilim ve cografya ile ilgili konulann anlatiminda diinya,
gtine§ ve ay sozciiklerine buyiik harfle ba$lamr.”
A§agidakilerden hangisinde bu kurala uyulmami^tir?
A) Ay, Dunya'nm 9evresini yirmi dcirt saatte dola§ir.
B) Sabahleyin diinyanm i§ini yaptim.
C) Bu deney, Gune§ tutulmasiyla ilgiliydi.
D) Camlardan i9eriye Giine§ girdi.
E) Her ak§am yildizlari izlerdik.
19. “Tiirkfe’de oze! ada bagli sozciikler, unvanlar ve taknia adlar
buyiik harfle ba§lar'\
Bu kurala gore, a$agidaki ciiinlelerin hangisinde bir yazim
yanli§i vardir?
A) Diin, sokakta kom§uinuz ogretmen Fatih Bey'i gordiim.
B) Miihendis I§in llanim, doktora gidecekmi§.
C) Sinifimizdaki iki Ibrahim'den kii9Uk olani iyi bir okuyucudur.
D) Hasan Usta beni karde§i Burhan'la tani§tirdi.
E) Vali bey heniiz gelmemi§.
20. Aâgidaki cumlelerin hangisinde alti ?izili sozciigun
yazinn yanli§tir?
A) Hif kimseyi iizirieyeceksin.
B) О bana giizel bir masal anlatacak.
C) Beni anlabilen tek ki§i sensin.
D) insan oldugu gibi goriinmeli, goriindugii gibi ohnalidn.
E) Omznnda agir bir 9uval ta§iyordu.
21. A§agidakilerin hangisinde bir yazim yanh$i vardir?
A) Iîgin 90k oldugu yerde golge koyudur.
B) Bu mektubu ona verebilirmisiniz?
C) Sizinle tam$mayi 90k arzuluyordurn.
D) Ge9erken bize de ugra.
E) Sinavi mutlaka kazanacagiz.
69
22. A$agidaki ciimlelerde gecen alti îzili sozciiklerden
hangisiuin yazimi yanh§tir?
A) Sekiz ya§mdaki 9ocuk be§ dilde konu$ulanlari anliyor.
B) Nerde ne duysa ko§up annesine s6vliivor.
C ) Burada araba bekliven adam nereye gitti?
D) Ba§ka kaset у ok gibi hep Zeki Mtiren dinlivor.
E) О da senin yaptiklarinin dogru oldugunu bilivor.
23. A$agidaki ciimlelerin hangisinde bir yazim yanli§i yapilmi$tir?
A) Sahildeki yazliktan dim ayrilmi§lar.
B) Sinittan hi? kimseyi (jikannadilar.
C ) Bir dizenin iizerinde gunlerce du§unurdu.
D) Коса kitaphkta Nutuk'un bulunmayi§i ger?ekten aci.
E) Fransizlar sestcn hizli giden tiren yapmi§lar.
24. A$agidaki ciimlelerin hangisinde alti îzili sozciigiin aidigi
ekin yazinnnda yanli? yapilmi$tir?
A) Smavdan 9ikinca dogruca dershaneye gelin.
B) Bu vazarlarca ulusai olan her §ey kotudUr.
C) Seuetten 9ikardigi elmalari 9ocuklara dagitti.
D) Ataturk'te millete saygi belirgindir.
E) §inasi agacdan diisiip kolunu kirmi§.
25. A§agidaki ciimlelerin hangisinde bir yazim yanli$i vardir?
A) Yarin koye giderken Ahmet'de sizinle mi gelecek?
B) Aranizdaki tatsizhga artik son verssniz iyi olur.
C) Kendi probleinlerinizle bizi de oyahyorsunuz.
D) “inat9idir bir ke9i gibi.” deyip 9ikip gitti.
E) Beni bir sen anladm; sen de yanh§ anladm.
26. A§agidaki ciimlelerin hangisinde yazim yanh§i vardir?
A) Giiriiltiiden kimse 9ali§amiyordu.
B) Neden, aldigm kitaplari geri getirmiyorsun?
C) Nasil onunla boyle konu§abilirsin, anlamiyorum.
D) Ne zaman gidecegimi biliyormusunki?
E) Eve ayakkabilarim 9ikarip gir.
70
27. A§agidaki ciimlelerin hangisinde alti îzili sozciigiin
yazimi yanli§tir?
A) ‘"Bir fincan kahvenin kirk yil hatiri vardir".
B) §imdi ben size bir soz sovlevim.
C) Akhni ba§ina toplavip. anlat.
D) insan oldugu gibi gorunmelidir.
E) Kimdi о yanitidaki adam?
28. A$agidaki cumlelerin hangisinde alti îzili sozciigiin
yazimi yanli§tir?
A) Anladigim kadariyla bugun gelmivecekler.
B) Bin dereden su getiriyor, i§ yapmamak i?in.
C) Bir haftadir, semtimizin sulan akmiyor.
D) Ablasi oziir dilerse kizmavacagim soyledi.
E) Cam bir §eye sikilmi§ ama sovlemivor.
29. Kagitlar, kiigiik ve e§it par<?a)ara avirildi (I). Sirnftaki (II)
turn ogrencilerin isimleri (III) bunlara yazildi. Herkes bir kagit secti
(IV). Sonra bir sessizlik (V) oldu.
Yukandaki numaralanmi? keiimelerden hangisinin yazimi
yanli$tir?
A) 1;
В) II;
С) III;
D) IV;
E)V;
30. A§agidaki cumlelerin hangisinde yazim yanli§i yapilmami$tir?
A) Yerel saata gore olûmler yapilmi§tir.
B) Her koku her tende ayni kokar.
C) 1934’de herkesin bir soyadi oldu.
D) Kayalar da bizimle birlikte tatil yapti.
E) Alkollu siiruculer, yollarda deh§et sa9iyorlar.
31. A§agidakilerin hangisinde benze§me kuralina uyulmamasi nedeniyle bir yanli§ yapilmi§tir?
A) Eli kapiya siki§mca 90k agladi.
B) Ben de sizi ziyarete gelmi?tim.
C) Ben de bir sade kahve rica edeyim
D) Dedemin tansiyonu yiikselince hepimiz tela?landik.
E) Adamcagizi yoku?ca bir yola gotiirdiiler.
71
32. A$agidaki ciimlelerde ge?en alti îzili sozciiklerden
hangisinin yazimi yanh$tir?
A) Son konuyu рек anlivamadim.
B) Ogretmenin soylediklerini dinlivordu.
C)
Olanlari babasindan gizlivordu.
D) (ôcuklara yillardir anneleri bakivordu.
E) E$ini ve ?ocugunu 90k sevivordu.
33. Yazimi yanli? olan kelime bulunan sirayi i$aretleyiniz.
A)
B)
C)
D)
E)
gelecekier, goruûriiz, olacak;
anlatayim, soyleyim, geleyim;
bulabiliriz, 9ozulecek, yapmaktadirlar;
bekleyemem, birakiversinler, olsun;
duradur, Qikimz, oturdugu, anla§ilacak.
34. Yazimi yanh§ oian kelime bulunan sirayi i§aret!eyiniz.
A) viicut, deh§et. safak, besbelli;
B) beden, usliip, saatim, dikkath;
C) rol, moral, mekanik, mantik;
D) cihan, diinya, a§iret, kuyruk;
E) elek, firak, 9uval, 9ingene.
35. Yazimi yanli? olan kelime gruplannin bulundugu sirayi
i$aretleyiniz.
A) agir ba?li, gece kondu, abasi yanik;
B)tartan duvar, ate§ten gomlek, siradi§i;
C)mide agrisi, goz agrisi, eski ba? agrisi;
D) beklenmeyen misafir, davetli killer;
E)durgun su, у 1kanmi? bardaklar, bayat ekmek.
36. Yazimi yanli§ olau soru ciimlelerinin bulundugu sirayi
i?aretleyiniz.
A) Sa9ini kestirmi? mi, dersi bitirmi§ler mi?
B) Soyleyebilir niisiniz, soyleyemez misiniz?;
C) Karmniz tok mu, hi<? bir §ey yemeyecek misiniz?
D) Bekleyecek miler, kimse yoktu mu?
E) Burada mi duraymi, gidebilirler mi?
72
Turk tili grainmatikasi, tilshuuoslik, tinish belgilaii va ularning
yozuvda qoMlauishiga (loir test savollari
(Turkgettin Grameri, Dil Bilimi ve Noktalama i$aretleriyle tigi/i
Smav Sorulari)
1. Asagidaki kelimelerden hangilcri aslen Turkic degil?
aski, ogul, arpa, boncuk, at, ayak;
B) boyun, boyut, ben, bin, binmek, dii§iinmek;
C) maa$, masa, sabah, can, kayip, haber;
D) bo$, balik, bozkir, bilgi, bilin?, ak;
E) deniz, anlam, ornek, davrani?, sevgi, ikiz.
A)
2. A$agida siralanmi$ olan kelimelerin hangisi oz Tiirkê
degildir?
oran, tamk, goz, ak, su, konuk, kez, sonu9, 9om9e;
B) 9ekel, gozluk, ogretrnen, bakan, yuzyil, anayasa;
C) denetim, tekbi9im, bilgisayar, belgege9er, divlek;
D) nispet, §ahit, misafir, beyaz, ayn, defa, netice;
E) soru. yamt, boncuk, tekerlek, ad, уuk, yuklem, oge.
A)
3. A§agida siralanmi? kelimelerin hangisi о / Tiirkêdir?
A) о п т , tamk, goz, ak, su, konuk, kez, sonu9, 961x196;
B) aptest (abdest), namaz, 0Ш9, peygamber, gunah;
C) 9e?m, jeker, bag, 9er9eve, bal, bez, inci. kamu, kagit;
D) nispet, ?abit, misafir, beyaz, ayn, defa, netice;
E) masa, lodos, korfez, firm, puliuk, paiaska, control.
4. A$agida siralanmi? kelimelerin hangisi oz Turkêdir?
standart, komputiir, faksr takoz, poyraz, firm, kaptan;
B) giimriik, manivela, masa, lodos, korfez, firm, paiaska;
C) ev, 9i9ek, tamk, goz, ak, su, konuk, kez, sonu9, boncuk;
D) namaz, 0Ш9, peygamber, gunah, defter, sual, cevap;
E) defa, netice; nispet, §abit, misafir, beyaz, ayn, kalem.
A)
5. Aâgulaki ciimlelerin
kullanilmami$tir?
hangisinde birle§ik bir kelime
A ) G6kku§agmin altindan ge9ebilmek iîn yoruluncaya kadar
ko§ardik.
B) Babain askerligini (ânakkale’de yapmi§.
C) Odtil sanat9inin.son eserine verildi.
73
D) Hanimeli fifekierinin kokusu etrafi sarmi§ti.
Ahmet agirba?h bir 9ocuktu.
E)
6 . A$agidaki cumlelerin hangisinde yapi bakimindan
digerlerinden farkli bir birle?ik isim kullanilmi$tir?
A) Tahtakurulari beni sabaha kadar uyutmadi.
B) Kocaeli'ye gelince arabadan indik.
C) Gecekondu mahalleleri buyiik ■jehirlerin
yayilmakiadir.
D) Annem beyaz ba§6rtiisuyle hayalimde can land i.
E) Murat ba§sagligi dilemek i9in gelmijti buraya.
êvresiiide
7. A§agida siralainm? kelimelerin hangisinde êkim ekleri
eklendigi zaman kokte degi§iklik olur?
A) asir, astar, tosun, usul, tasdik, tas, kilise, ulus, tesis;
B) miizik, azar, yiiz, soz, tuz, toz, obje, objektif, abajur, ajanda;
C) zehir, hiikiim, akil, fikir, §ahis, emir, ilim, nakil, ball is, §ehir.
D) saat, sabun, sakal, masal, hasar, asar, eser, fasil, dost;
E) zafer, zahmet, zanli, zarar, zarf, zehir, zeka, zevk, zeytin.
8 . A$agida siralanmi? kelimelerin hangisinde êkim ekleri
eklendigi zaman kokte degi§iklik olur?
A) ha9, hafiza, harf, hamam, hak, hal, halk, hamur, hece, helva;
B) ogul, omiir, goniil, aim, sabir, devir, ugur, hayir, seyir;
C) heykel, hirsiz, buhar, ahbap, ahenk, alur, ahlak, ehliyet, saha;
D) yad, yag, yagmur, yaka, yakit, yakla§im, yalan, yalanci, vara;
E) zarar, zarf, zeka, zevk, baha, sahil. sahip, taht, tahta.
9. Avrupa dillerinden Turkêye girmi§ kelimeler sirasmi
isaretleviniz.
A) leylek, lastik, leblebi, lezzet, lokma, lokum, ilgi, bilgi, fasil;
B) nesil, macun, mahalle, mahkeme, ernek, yeir.ek, omuz;
C) masa, desen, firm, radyo, siije objektif, abajur, ajanda;
D) biiim, ilim, nakliyat, nokta, niifus, nusha, amt, dii$iince;
E) insan. rakam, renk, resim, verim, hatir, satir, âmur.
10. iyelik eki farkli (istisna) §ekilde olan sirayi i$aretleyiniz.
A) iitiim, utiin, iitiisii, iitiimiiz, iitiiniiz; iitiileri;
B) anlattigim, anlattigin, anlattigi, anlattigmiz, anlattiklan;
C) getirdigim, getirdigin, getirdigimiz, getirdiginiz, getirdikleri;
74
D) neyirri. neyin, neyi, neyimiz, neyiniz, neleri;
E) karagozliim, karagozlumiiz, karagozliiniiz, karagozliiieri.
11. A§agidaki ciimlelerdeki birle§ik sifatlardan hangisinin
yapisi farklidir?
A) Mustafa oldukfa a9gozlu bir adamdir.
B) Peyami Safa'nm “Cingoz. Recai” romanmi okudun mu?
C) Kulyutmaz Tekin’i gordiin mii?
D) “Kirmizi Pelerinli Kiz” kitabiru okuyorum.
E) Karde$im agirba^h biriydi.
12. "Etmek" kelimesi a§agidaki ciimlelerin hangisinde farkh
bir gorevdedir?
A) Ahmet her seferinde ona te§ekkiir ederdi.
B) Onu dun herkesin oniinde rezil etti.
C) Be§ sene once babasmi kaybetti.
D) Gerektigi anda sana hem annelik hem babalik ettim.
E) Sui;lu her §eyi reddediyor.
13. Birle$ik fiillerin bulunmadigi sirayi iâretlcyiniz.
A) arkada§ olmak, adain etmek, miimkun kilmak, tavsiyede
bulunmak;
B) kiilhanci etmek. tavsiyede bulunmak, gerekli kilmak;
C) te§ekkur etmek, memnun olmak, egzersiz yapmak, hazir bulunmak;
D) yagmur yagniak, giine? dogmak, beli bukulmek, keyfi ka^mak;
E) hirsiz etmek, arsiz etmek, namaz kilmak, rahmet eylemek.
14. Yardimci fiillerin bulunmadigi sirayi i§aretleyiniz.
A) gel-, git-, 9ali§-, a)-, ver-, bil-;
B) a§-, tut-, tut-, dii§-, satil-, bunal-;
C) var-, 91k-, bez-, du§im-, hallet-;
D) kal-, kalk-, kaldir-, iste-, dile-;
E) yet-, ol-, yap-, eyle-, kil-, bulun-.
15. Yardimci tlil kullanilmadigi curnleyi i§aretleyiniz.
A) A9iktan a9iga bir §ey soylemedigi halde, derin bir iimitsizlik
i9inde bulunuyor.
B) «Abdal ata binince bey oldum sanir, .‘jalgam a§a girince yag
oldum sanir.» (Atasozii).
C) Yasalar bunu gerek kilmaktadir.
75
D) Kitabimi elirnden birakmadigimi gormek bile onlari mutlu
kilmaya yetiyordu.
E) Zavalii adam, ne fehre ile hastaneden fikacagini biliyor.
16. “Bulmak” flilinin yardimci fiil olarak kullanildigi ciimleyi
i§aretleyiniz.
A) “Eden bulur”.
B) Bu sabah siitlu 9ayini goturdugum zaman, onu giyinmi§
buldum.
C) Saat on ikiyi bulmadi.
D) Bu gece ben 90k mesudum, 9iinku aradigiirn buldum.
E) Cocuklar tepenin arkasindan bir geyik yavrusu bulmu^lar.
17. “Olmak” flilinin yardimci flil olarak kullanilmadigi
ciimleyi i$aretleyiniz.
A) Sen gelmez oldun (§arkidan).
B) Saat be$ oldu. ama bu i§ bitmedi.
C) Yarm istanbul'dan gelecek olan u9ak biraz ge9 kalacak.
D) Sizinle tani§tigima memnun oldum.
E) Toplanti bu sekilde bitmis oldu.
18. Yardimci fiil gorevinde gelmi§ fiillerin kullanildigi sirayi
i$aretleyiniz.
A) yol al-, para ye-, bo§ ver-, ba§ kaldir-;
B) yol ver-, §ehit diis-, tiirkii tuttur-, el koy-;
C) gulmeye, oynamaya ba§la-, goz oniine gel-;
D) А, В, С $iklari dogrudur;
E) A ve В §iklari dogrudur.
19. Yeterlilik ve ihtimal anlamini tasjiyan fiiller sirasini
i$aretleyiniz.
A) anlatabil-, yapabil-, gidebil-;
B) ahver-, yaziver-, soyleyiver-;
C) bakip dur-, bekleyip dur-, siiriip git-, yiye koy-, biraki gor-;
D) siire gel-, ala gel-, §a§a kal-;
E) ole yaz-, dii§e yaz-.
20. Tezlik ve kolaylik anlamini ta§iyan fiiller sirasini i$aretleyiniz
A) bakip dur-, bekleyip dur-, suriip git-, yiye koy-, biraki gor-;
B) all ver-, yaziver-, soyleyiver-;
76
C) anlatabil-, yapabil-, gidebil-;
D) ole yaz-, dii?e yaz-; ala gel-, §a§a kal-;
E) ala gel*, §a§a kal-; sure gel-.
21. Devamlihk anlannni ta$iyan fliller sirasini iâretleyiniz.
A) ala gel-, sure gel-, §a§a kal-;
B) ole yaz-, dii§e vaz-;
C) bakip dur-, bekleyip dur-, siirup git-, yiye koy-, biraki gor-;
D) anlatabil-, yapabil-, gidebil-;
E) aliver-, yaziver-, soyleyiver-.
22. Yardimci Hiller gorevindc kullantlabilen fliller sirasini
iâretleyini/..
A) gel-, git-, a?-, saf-, birak-;
B) bil-, ver-, dur-, gel-, git-;
C) kal-, koy-, gor-, yaz-;
D) dii§un-, getir-, sat-, kur-;
E) В ve С f iklari dogrudur.
23. “da, de” a$agidaki cumlelerin hangisinde “a§irilik” anlami
katmi$tir?
A) О g6mlek uzerine hi? de yaki§mami§.
B) Sustu sustu da sonradan iyi konu§tu.
C) Onerdigin kitabi okudum da anlayarnadim.
D) Bilge gelecek de tiyatroya gidecegiz.
E) Buraya geldi de seni sormadi.
24. A§agidakilerin hangisinde “de” baglaci ciimlcye yakintna
anlami katmi§tir?
A) Bana ugradi da oturmadan gitti.
B) Perhiz yapayim da bak nasil zayiflayacagim!
C) Yerimden kalkmam da kalkmam, diye tutturdu!
D) Arabasi varmi? gibi ehliyet de aldi!
E) izin ver de geziye gideyirn!
25. Asil bagla^lar sirasini i§aretleyiniz.
A) 9iinк ii, ya da, fakat, eger, veyahut, halbuki;
B) oysa, yahut, ancak, oysaki, veyahut, yalniz;
C) ve, ama, de, eger, lakin, yani, meger, hem;
D) veya, lakin, oysa, yahut, ancak, oysaki;
E) hakkmda, meger, îinkii, dolayisiyla, eger.
77
26. A$agidaki ciimlelerin hangisinde “nu” sozciigii digerle
rinden farkli bir anlamda kullanilmi§tir?
A) Bu kitabi mi kutuphaneden aldm?
B)Evde 90k mu 90k misafir var?
C)Sadi yaki§ikli rm yaki§ikhydi.
D) Hava soguk mu soguktu diin gece.
E)Sabirsiz mi sabirsiz biriydi Erhan.
27. A§agidakilerden hangisi son êkim edatlannin tanimidir?
A) Son 9ekim edatlari, ciimle i9inde kelimeleri birbiriyle
baglamaya yarayan yardimci kelimelerdir.
B) Son 9ekim edatlari, ciimle i9inde kelimeleri birbirinden ayiran
yardimci kelimelerdir.
C) Son 9ekim edatlari, ciimle !9inde vasita, sebep, zaman, mekan
gibi ili§kileri ifade etmek uzere kullaniian yardimci kelimelerdir.
D) Son 9ekim edatlari, ciimle i9inde kelimelere kisa 9izgiyle
eklenen yardimci kelimeler gorevindeki kelimelerdir.
E) A ve В §iklari dogrudur.
28. A§agidaki ciimlelerden hangisinde kesme i§areti gereksiz
kulianilmi§tir?
A) Ahmet' i okula ba§lattik.
B) Hasan'da bu kitap var.
C) Cigdem'in a9tigmi gormeden yaz geldi.
D) О 1963'te Ankara'da dogmu§.
E) Sinan’i gordiin mu?
29. Eski el iglemelerinde bin bir renk ^ (1) bin bir desen vardir.
Onlarda 9i9ekler (II) meyvelcr (III) ku§lar
(IV) kelebekler
6liimsuzle§ir. El sanatlarmda sanki dogayla
(V) yari§ir Anadolu
kadtm. Parâda numaralanmi? virgullerden (,) hangisi yersizdir?
A) I;
В) II;
С) III;
D) IV;
E) V.
30. A§agidakiierin hangisinde virgiil kaldm lirsa ciimlenin
anlami degismez?
A) Ya§h, gozlerini uzaklara dikmi§, bakiyordu.
B) £ocuk, tavirlarindan sorumlu degildi.
C) Gen9, arkada§larina aldvri? etmiyordu.
D) Oykude, kendi ya§ammi anlatiyor
E) KU9iik, kizi zor yakaladi.
78
31. A?agidaki
vardir?
ciimlelerin
hangisinde
noktalama
hatasi
A) Dil Kuraltayi ge?en sene Ttirkiye’de yapildi.
B) Arabayi, al ancak ak§ama getirmeyi unutma.
C) Ahmet, sen Tiirk Dili ve Edebiyati Fakultesine git.
D) Kurulun yarinki toplantismda ba§kan olarak kim segilecek?
E) Tarihi eserlere paha bi?ilemez.
32. A$agidakilerden hangisinde virgtil kaldmldiginda ciimlenin anlammda degi§me olmaz?
A) insan, beyninin sesini dinler.
B) O, hepimizin sesi olacak.
C) Maymun, yavrusunu alip iêri kafti.
D) Bu, salonun §u kofesine yaki§ir.
E) Otobiis, yolcularmi Ankara giri§inde indirdi.
33. Bu adam niîn bu saatte di§ari 9ikti (1) Neieye gitmi$ olabilir
(II) Eve ne zaman dOnecek (III) Ben §imdi ne yapayim (IV) Kimden
yardirn dileneyim (V). Bu parâdaki numaralanmi§ yerlerden
hangisine soru i$areti getirilemez?
A)
I;
В) II;
C) 111;
D) IV;
34. Aâgidaki ciimlelerin hangisinin
noktalama i$areti getirilmelidir?
E) V.
sonuna
farkli
bir
A) Kamyon siiruciisii patlayan lastigi degi§tirdi.
B) Bu kisa sa? sana daha 90k yaki§nu§.
C) Basketbol takimina sen de girebilirsin.
D) Ba§xnm agrismdan mi uyuyamami§?
E) Bu davram§larmizi рек begenmedim.
35. A$agidaki cumlelerden hangisinde virgulun (,) îkanlmasi
anlamin degi$mesine neden olur?
A) O, kendisini dii§unur sadece.
B)Sari, en sevdigi renkmi§.
C)Yarah, polise bir §eyler soyledi.
D) Herkes gelmi§ti, bizi gormeye.
E) Kainyon, kaza yapmi§.
79
36. Turkêye ozgii olan ses uyumu
Dilbiiiminin hangi boliimiinde incelenir?
kurallan
Tiirkê
A) Kelime Bilimi ve Kelime Anlami boliimlerinde;
B) Soz Dizimi bolumiinde;
C) §ekil Bilgisi bolumiinde;
D) Ses Bilgisi boliimiinde;
E) Kelime yapisi bolumiinde.
37. Yapi bakimindan Tiirkpede hecelerde.....
A) Unlii ve imsttzlerin yan yana gelmesi normal degildir.
B) Hi9bir zaman bir iinlii ve bir iinsuz yan yana gelmez.
C) Unsiiziiu bir iinliiyle yan yana gelmesi telaffuzu kolayla§tirir.
D) Unsiiziin bir Unliiyle yan yana gelmesi telaffuzu zorla§tirir.
E) A, В ve D §iklari dogrudur.
38. Noktalama i§aretlerinin bulundugu sirayi i$aretleyiniz.
A) arti, eksi, e§itlik i§areti, 9arpi, bolii;
B) kii9iik, geli§me i§areti; buyiik, fikma isareti;
C) soru, iinlem, Q9 nokta, virgiil, kisa ?izgi;
D) benzerlik, ytizde, egikgizgi, numara, paragraf i§areti
E) eksigi veya fazlasi, devam i§areti; gonderme isareti;
39. A$agidaki cumlelerin hangisinde ‘T u rg u t kelimesi vurgu
lu telaffuz edilmektedir?
A) Turgut yarm sabah arabayi getirecek.
B) Yarm sabah Turgut arabayi getirecek.
C) Yarm Turgut arabay i sabah getirecek.
D) Yarm sabah arabayi Turgu't getirecek.
E) Turgut arabayi yari'n sabah getirecek.
40. A§agidaki cumlelerin
vurgulu telafTuz edilmektedir?
hangisinde
‘tarlada’ kelimesi
A) Bugiin sabahtan ak§ama kadar tarlada Engin gah§acak.
B) Engin bugiin tarlada sabahtan ak§ama kadar yaliâcak.
C ) Engin bugiin sabahtan akfam a kadar tarlada 9ah§acak.
D) Tarlada bugiin sabahtan ak§arna kadar Engin 9ali§acak.
E) Tarlada Engin bugiin sabahtan ak§ama kadar 9ali§acak.
80
41. Noktalama isarctleriiiiii bulundugu sirayi i§aretleyiniz.
A ) ayra 9, tire, nokta, iki nokta, 119 nokta, tirnak;
B ) veya, not i§areti, geli§m e i§areti; buyiik, 9 ikma i§areti;
C ) T e lif hakkma sahip (copyright), virgiil, kisa 9 izgi;
D ) benzerlik, yiizde, egik gizgi, numara, paragraf i§areti
E ) boliim sonu i§areti, te lif hakki almmi? (registered) ijareti;
42. Tiirkêde iki iinlii vanyana gehnez. Dolayisiyla, birle§ik
keliinelcrde iki keliine iinliisiinden biri dii$iiruliir. Bunun ornegi
olan sirayi i$aretleyiniz.
A ) burada (burda), ilerilem ek (ilerlem ek),
B ) kahvalti, ni9in, nasil, nesne;
C ) yukanda (yukarda), nerede (nerde);
D ) karin (karni), 9evir ( 9evril), devir (devri 1);
E) A ve D $iklan dogrudur.
43. lkinci heccde dar unliisii olan iki heccii kelimelerc iinluyle
l>a$layan bir ck gctirildiginde ikinci lieccdcki dar iiulusii dii$cu
kclinieler sirasuu i$arctleyiniz.
A ) aim / aim , bagir / bagrim, beyin / beynim iz;
B ) boyun / boynu, burun / burnu, gonul / gonlii;
C) karin / karni, 9evir- / 9evril-, devir- / devril;
D ) Л, В, С §ikiari dogrudur.
E) A ve С §iklari dogrudur.
44. lyclik eki getirildiginde kokte iinliisii dii$en iki hcceli
kelimelcr sirasuu i$aretleyiniz.
A)
B)
C)
D)
E)
agiz, beniz, beyin, ogul, omiir, fikir, akil, kayin, gogiis;
ayak, koltuk, kafa, uzun, balik, e§ek, odua, inek;
kahve, kaymak, kayak, kayik, kilik, giyim , ku§am;
kalem , defter, kitap, kilim , kalin, dede, baba, anne;
siirii, 9oban, elek, gem i, U9ak, kadin, kugu.
45. Biiyiik harflerin yazimi kurabna uygun $ckilde dogru
yazilini? sirayi i$aretleyiniz.
A ) Ta§kent D evlet §ark$inaslik enstitiisii D ogu F ilolojisi vc tarih
fakultesi;
B ) Ta^kent devlet ?ark§inaslik enstitiisii D ogu filolojisi v e tanh
fakultesi;
81
C) Ta§kent Devlet $ark$inaslik Enstitiisii Dogu filolojisi ve tarih
fakultesi;
D) Ta?kent Devlet §ark§inaslik Enstitusu Dogu Filolojisi ve
i'arih Fakultesi;
E) Ta§kent Devlet §ark§inaslik Enstitusu dogu Filolojisi ve tarih
fakultesi;
46. A$agidaki ciinilelerin hangisinrie alti ?izili sozun yazimi
yanli§tir?
A) Ben buralan karis karts bilirim.
B) Aradan asa&i vukari 011 yil ge<;ti.
C) Yeni deniz altilar alinacakmi§.
D) Sabahleyin apar lopar yola fiktilar.
E) ikinci as та koprii yarin trafige afihyor.
82
TURK TILI FONETIKASI VA IM LO QOIDALARI
BO ‘YICIIA SAVOLLAR
(Turkgenin Ses Bilgisi ve Yazim Kurallanyla ilgili Yazili Sutav
Sorulari)
1. Turk alifbosidagi harjlar tizimi. Turk tilining fonetik
o'zgachaliklari (TurkAlfabesi’nin (Latin Yazisi) ozellikleri).
2. Unli tovushlar va ulaming о 'zgachaliklari (Sesliler ve
Ozellikleri).
3. Unli uyg'unligi. Turk tilining singarmonizm qonuni (Unlti
uyumu. Buyiik unlti uyumu. Ktigtik unlti uyumu. Kahnlikincelik uyumu).
4. Tovush o'zgarishi hodisalari (Unlti Degi^meleri). Tovush
orttirilishi va tushishi (Ses ttiremesi ve ses dti^mesi). Istisno
holatlar (Kahnhk-incelik uyumunu bozan istisnalar). Diftong
(Diftonklar).
.5. Unli tuvushlarda tarixiy taraqqiyot mobaynida yuz bergan
fonetik hodisalar (Unlulerde Art Zamanli Duzenli Ses Olaylan. Urdu Daralmasi. Ses ve Hece Du$meleri. Ses Turemesi.
Unlti Birle$mesi (Kayna$ma).
6. Undoshlar va ulaming о ‘zgachaliklari. Jaranglilik va jarangsizlik (Sessizler ve ozellikleri. Sedalt ve sedasiz sessizler).
7. Undosh tovush hodisalari. Tovushlarning birlashuvi (Unstiz
degi^meleri; yer degiftirme; tinstiz ikizle$mesi; hece dii$mesi).
8. Urg'u va uning turlari (Vurgu ve ge§itleri).
9. Gap urg'usi va mantiqiy urg'u. Gap (fraza)da urg'u о ‘m i
ning о 'zgarishi (Ctimle vurgusu ve mantik vurgusu).
10. Turk tilidagi arabcha va forscha qatlam va uning imlo
xususiyatlari (Ttirkgede kullamlan Arapga ve Farsga
unsurlarin yazum).
11. Turk tilidagi yevropa tillaridan o ‘zlashgan qatlam va uning
imlo xususiyatlari (Tiirkge.de kullamlan Avrupa dillerinden
girmi$ kelimelerin yazum).
12. Tinish belgilarining vazifalari (Noktalama iâretlerinin gorevi).
13. Turk tilining imlo qoidalari (Ttirkgenin Imla kurallan).
14. Bosh harflamingyozilishi (Satir ba$t harf imlasi).
15. Turk tilida qo'shma va juft so'zlarning yozilishi (Birleîk
Kelimelerin yazum).
83
16. As! turkcha va turk tiliga arab, fors va g'arb tillaridan
o'zlashgan so'zlarning fouetik va imlo xususiyatlari (Oz
Ttirkqe ve Turkgeye yabanci dillerden girmi§ kelimelerin ses
ve yazim ozellikleri).
1 7. So ‘roq yuklamasinin inilosi (isimlerde Soru eki va yazinu)
18. “Etmek ”, “eyle/nek”, “olmak” va “kilmak”f e ’llarining imlo
xususiyatlari ( “Etmek”, “eylemek”, “olmak” ve “kilmak”
fiillerinin yazim ozellikleri).
19. Qo ‘shma fe 4 shakllari imlosi (tasvir fiillerinin yaztmi)
20. “Imek” f e ’lining imlo xususiyatlari (Imek fiili (Ek fiil)in
yazimi).
84
FO YD ALAN ILGAN ADABIYOTLAR
1. Korkmaz Z, Gramer Terimleri Sozlugii, Tiirk Dil Kurumu
Yaymlari, G?ni§letilmi$ Uûncii Baski: Ankara, 2007.
2. Лингвистический энсиклопедический словар, -Москва,
Научное здателство, «Болшая Российская энсиклопеоия», 2002.
J. Sodiqov Q., Hamidov X., Xudoyberganova Z, Aminova L.,
Turk tili, Toshkent, 2005.
4. Shabanov J.K., Turk tili imlo qoidalari, Toshkent, 1995.
5. Yazim Kilavuzu, Tiirk Dil Kurumu Yaymlari, 25. Bash,
Ankara, 2008.
Talabalarga tavsiya ctiladigan (io‘shimcha adabiyotlar
(K.4YNAKLAR)
1. Aksan, Dogan, Her Yoniiyle Dil: Ana (îzgileriyie Dilbilim,
1,2,3, TDK, Ankara, 1990.
2. Banguoglu Т., Tiirkfenin Grameri, Ankara, 1998.
3. Biiyiik Rusâ-riirkfe Sozluk, Moskva, «Russkiy yazik»,
1977, Multilingual, Istanbul, 1995.
4. Biiyiik Tiirkfe-Rusipa Sozluk, Moskva, «Russkiy vazik»,
1977, Multilingual, istanbul, 1994.
5. Ergin, M , Universiteler iîu Tiirk Dili, Bayrak B.evi,
istanbul, 2000.
T
6 . Hamidov X., Turk tili grammatikasi. Morfologiya, Toshkent: Fan va texnologiya. 2006.
7. Hamidov X. X, Tilavov A.X, Yildirun FI. Turk tilidan
mashqlar to‘plami. Turk9e Ali§tirrnalar kitabi. - Toshkent:
Voris-nashriyot, 2009.
8 . Hengirmen М., Tiirkfe Dilbilgisi, Engin Yayinevi, Ankara,
1998.
9. Hamidov X.X. Turk tili. Mavzulashtirilgan testlar lo‘piami.
Konulanna gore Turk9e Deneine Sinavlari Test Kitabi,
Toshkent, 2009. - 156 b.
10. Gak V. G. Fransuzskaya orfografiya, M. 1959
11. Giintekin R.N., £ahku§u, roman, istanbul, 1995
12. Xudoyberganova Z., Hamidov X., Turk tilining nazariy
grammatikasi, - Toshkent, 2010. -280 b.
85
13. imla Kilavuzu, Yeni Baski, “Sabah”, Es|d§ehir, 1997.
14. Korkmaz, Zeynep, Turkiye Turkêsi Grameri, Ankara, 2003.
15. Tiirk9e Sozliik, Tiirk Dil Kurumu, 9. Baski, 1-2. ciltler,
Ankara, 1998.
16. Tiirk9e YOS Sorulari ve Deneme smavlan, Ankara, 2008.
17. Tiirk Leli9eleri Grameri, (A. B. Ercilasun), Ak9ag Yay.,
Ankara, 2007.
86
MUNDARIJA - I0N D E KILE R
SO‘Z BOSH1................................................................................. 3
K lR lS Ii........................................................................................... 4
ALFAVIT (Alfabe).........................................................................9
TOVUSHLAR VA ULARNING TAVSIF1
(Sesler ve Ozellikleri)......................................................................12
UNLI TOVUSHLAR (Unluler) ...................... ............................. 12
UNDOSH TOVUSHLAR (Unsuzler) ..........................................17
BOSH HARFLAR liMLOSI (Biiyiik Harflerin Yazilifi) ............ 26
SO‘Z VA QO‘SHIMCHALAR IMLOSI
(Kelime ve Eklerin Yazimi)............................................................. 29
TINISH BELGILARI IMLOSI (Noktalama Uaretleri) ............. 51
YOZUV BELGILARI (i$aretler).................................................58
Turk tili fonetikasi va imlo qoidalariga oid test savollari
(Tiirkgenin Ses Bilgisi ve Yaztm Kurallariyla Ilgili
Sutav Sorulan) ................................................................................ 59
TURK TILI FONETIKASI VA IMLO QOIDALARI
BO‘YICHA SAVOLLAR ( Tiirkgenin Ses Bilgisi ve Yaznn
Kurallariyla ilgili Yazili Sutav Sorulan) ........................................83
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.......................................85
Talabalarga tavsiya etiladigan qo‘shiincha adabiyotlar
(KAYNAKLAR)............................................................................... 85
87
Turk tilining irnlo qoidalari. Tiirkê Yazim K urallan (Turk
illologiyasi boMirni talabalari uchun). J. Siiabanov, X. Hamidov;
-Т.: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti nashriyoti, 2010, 88 b.
Tex.muharrir:
Matnni teruvchi:
Kompyuterda sahifalovchi:
Mirolim Zaripov
Sayyora Hamidova
Maftuna Nurulloh qizi
Bosishga ruxsat etildi 29.10.10. Bichimi 60x84 '/i6. Shartli 5,5 b.t.
300 nusxada bosildi. Buyurtma № ■S 'i.
Toshkent davlat sharqshunoslik institutining kichik bosmaxonasi.
Toshkent, Shahrisabz ko’chasi, 25 uy.
© Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2010
88

TURK TILININGIMLO QOIDALARI TURKCE YAZIM KURALLARI

Transkript

Benzer belgeler

Çocukken her resim yaparken yakanlandığında babasından ve

: S.OFLAZ ~