Dr. Hacı Duran Gökkaya

2.3 – ELEKTRIK TICARETI VE ÖZELLEŞTIRME
Dr. Hacı Duran GÖKKAYA
TETAŞ Genel Müdürü
ÖZET :
Türkiye Elektrik Üretim İletim A.Ş. (TEAŞ) 2001 yılında TETAŞ, EÜAŞ ve TEİAŞ
olmak üzere üç ayrı Kamu İktisadi Teşekkülü olarak yeniden yapılandırılmıştır.
Bu yapılanma neticesinde Türkiye’nin ilk elektrik toptan satış şirketi olarak, TETAŞ
bazı görevler üstlenmiştir. Bu görevler arasında en önemlisi, Kamu tarafından
imzalanmış mevcut sözleşmeleri çerçevesinde üstlenilmiş olan uzun vadeli
yükümlülüklerin yönetimini üstlenerek serbest piyasa yapısına sorunsuz bir geçişin
sağlanmasını temin etmektir.
TETAŞ bu görevi kapsamındaki faaliyetlerini kanun, yönetmelik ve diğer ilgili mevzuat
çerçevesinde ve bu mevzuatın izin verdiği ölçüde yürütmekte olup; faaliyetleri, ilgili
mevzuat kapsamında, EPDK ve Hazine Müsteşarlığı tarafından düzenlemeye tabi
olduğundan, özel bir ticaret şirketinin yapabildiği şekilde, ticari olarak, uygun görülen
bir piyasa katılımcısından elektrik enerjisi almasına ve satmasına imkan tanıyan ticari
faaliyetleri
gerçekleştirememektedir.
Bu
durum,
TETAŞ’ın
ticari
portföyünün
yönetimini güçleştirmektedir.
Diğer taraftan 17 Mart 2004 tarihli “Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme
Stratejisi Belgesi” ile TETAŞ’a yeni görevler verilmiştir. Bu görevlerin ifası için
TETAŞ’ça Dünya Bankası kredisi ile bir danışmanlık hizmeti satın alınmış ve bu
çerçevede TETAŞ Sistem Modeli oluşturulmuş, EÜAŞ ve TEDAŞ’ın yeniden
yapılanmasıyla ortaya çıkan Dağıtım Şirketleri ile imzalanan Geçiş Dönemi
Sözleşmeleri hazırlanmıştır.
Bu bildiride, yeni piyasa yapısında TETAŞ’ın yeri ve rolünün ne olacacağı ile
ülkemizde özelleştirme ve serbestleşme sürecine ilişkin atılan adımlar ve katedilen
mesafe hakkında bilgi verilmektedir.
Türkiye Elektrik Piyasasında Ticaret, Reform Çalışmaları ve Özelleştirme :
Değerli katılımcılar, hepinizin de bildiği gibi, Türkiye Elektrik Kurumu’nun 1994 yılında
TEAŞ ve TEDAŞ olarak ikiye bölünmesiyle kurulan Türkiye Elektrik Üretim İletim A.Ş.
(TEAŞ) 2001 yılında Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. (TETAŞ),
Türkiye
Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) ve Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) olmak üzere üç
ayrı Kamu İktisadi Teşekkülü olarak yeniden yapılandırılmıştır.
Bu yapılanma neticesindeTürkiye’nin ilk elektrik toptan satış şirketi olarak, TETAŞ şu
görevleri üstlenmiştir
i)
Kamu tarafından imzalanmış mevcut enerji alım sözleşmeleri çerçevesinde;
Yap – İşlet ve Yap – İşlet – Devret modeli ile tesis edilmiş bulunan santrallar ile
İşletme Hakkı Devri yoluyla özel sektöre devredilmiş olan santrallara verilen 1520 yıl gibi uzun süreli enerji alım taahhütlerinin yönetimini üstlenerek serbest
piyasa yapısına sorunsuz bir geçişin sağlanmasını temin etmek,
ii)
EÜAŞ, EÜAŞ Bağlı Ortaklıkları ve Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’na devredilen
santrallarda üretilecek elektrik enerjisini, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı
görüşleri çerçevesinde ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK) tarafından
belirlenen esaslar çerçevesinde satın almak,
iii)
Dağıtım şirketlerine olan enerji satış taahhütlerini yerine getirmek için,
gerektiğinde, süresi bir yılı aşmayan yeni enerji alım anlaşmaları yapmak ve
yürütmek,
iv)
TETAŞ Toptan Satış Tarifesini hesaplamak, EPDK’ya sunmak,
v)
EPDK
tarafından
onaylanmış
tarifesini,
eşit
taraflar
arasında
ayrım
gözetmeksizin uygulamak,
vi)
Enterkoneksiyon şartları oluşmuş ülkelerden/ülkelere, Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı politikalarına uygun olarak, elektrik ithalatı ve/veya ihracatı yapmak.
Bu görevler kapsamında zorunlu alım yükümlülüğü bulunan Yİ, YİD ve İHD modeli ile
işletilen santrallardan, kamu uhdesinde bulunan EÜAŞ, EÜAŞ Bağlı Ortaklıkları,
Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’na bağlı santrallardan ve sözleşmeleri kapsamında
ithal ettiği
enerjiyi; TEDAŞ ve Bağlı Ortaklıklarına, Kayseri ve Civarı Elektrik
T.A.Ş.’ye, iletim sistemine doğrudan bağlı serbest müşterilerine ve yine sözleşmeleri
kapsamında başka ülkelere ihraç etmektedir.
Şekil-1: TETAŞ’ın Geçiş Dönemi Öncesi Konumu
Şekil-2: TETAŞ’ın Geçiş Dönemindeki Konumu
BULGARIA
BLACK SEA
GREECE
DIMODICHEV
HABİPLER
BABAESKİ
HAMİTABAT
BATUM
GEORGIA
G.O.PAŞA
İKİTELLİ
DAVUTPAŞA
ALTINKAYA
Z.KÖY
BEYKOZ PAŞAKÖY
Y.TEPE
FILIPPI
M.EREĞLİSİ
ÜMRANİYE
ADA-GEBZE
TEPEÖREN
ADAPAZARI
ÇAYIRHAN
BİGA
TOSKÖY
AĞRI
KANGAL
MANİSA
İZMİR
IŞIKLAR
BABEK
D.BEYAZIT
ERZURUM
KEBAN
IĞDI
R
HORASAN
ÖZLÜCE
KAYSERİ
BAZARGAN
VAN
AFYON
ALİAĞ
A
ARNEIA
KARS
GÖLBAŞ
I
TEMELLİ
SEYİTÖMER
GUMRI
DERİNER
İYİDERE
TİREBOLU
H.UĞURLU
KAYABAŞI
SİNCAN
GÖKÇEKAYA
TUNÇBİLEK
SOMA
BORÇKA
ÇARŞAMBA
ÇANKIRI
BURSA
BALIKESİ
R
HOP
A
EREĞLİ
OSMANCA
AMBARLI
IRAN
ELBİSTAN
KARAKAYA
KHOY
YEŞİLHİSAR
KONYA
DENİZLİ
HİLVAN
DİYARBAKIR
BATMAN
GERMENCİK
ILISU
ATATÜRK
YENİKÖY
SEYDİŞEHİR
KEMERKÖY
DOĞANLI
ANDIRIN
YATAĞAN
ADANA
OYMAPINAR
ERMENEK
G.ANTEP
ERZİN
BİRECİK
Ş.URFA
KIZILTEPE
HAKKARİ
ÇUKURCA
PS3
VARSAK
CİZRE
ZAKHO
KESEK
İSKENDERUN
IRAQ
MERSİN
TEİAŞ-APK 2005
TPP (PLANNED)
HATAY
MEDITERRENEAN
HALEP
SYRIA
TPP (EXISTING)
HPP (PLANNED)
HES (MEVCUT)
TL (EXISTING)
TL (PLANNED)
220 kV TL
154 kV TL
Şekil-3: Türkiye’nin Komşu Ülkelerle Bağlantıları
Uluslararası enterkonneksiyon şartı oluşmuş ülkelerden ya da ülkelere elektrik
enerjisi ithalatı ve/veya ihracatı, toptan satış lisansı sahibi tüzel kişiler ile perakende
satış lisansı sahibi tüzel kişiler tarafından EPDK onayı ile yapılabilmektedir.
Bu kapsamda, uluslararası elektrik enerjisi naklinin koordinasyonundan sorumlu birlik
konumundaki UCTE ülkelerin eneterkonneksiyon bağlantıları ile ortak bir şebeke
oluşturmaları yönünde kuralları belirlemekte ve ülkelerin bu konudaki gelişimlerini
takip ederek gerekli koşulları sağlayan ülkelerin Avrupa Enterkonneksiyon Şebekesi
ile paralel çalışmalarına izin vermektedir. Türkiye’nin UCTE tarafından belirlenen
kriterlere uygunluk şartlarının geliştirilmesi TEİAŞ Genel Müdürlüğünce takip
edilmekte olup, kısa bir süre sonra ülkemizin Avrupa Enterkonneksiyon Şebekesi ile
paralele girerek Avrupa ile elektrik ihracat ve ithalat ilişkisine girmesi söz konusu
olabilecektir.
Türkiye’nin, Bulgaristan, Suriye, Irak, İran, Gürcistan ve Ermenistan ile enerji nakil
hattı bağlantıları söz konusu olup, Yunanistan ile de bağlantı hattı planlanmış
durumdadır. Halen, ihtiyaç duyulduğunda bu ülkeler ile izole bölgeler tesis edilerek
ithalat ve ihracat faaliyetlerinde bulunulabilmekte olup, UCTE satandartlarının gerek
ülkemiz tarafından gerekse anılan ülkeler tarafından yerine getirilebilmesi halinde bu
ülkelerin tümü ile ortak şebeke faaliyeti sürdürmek mümkün olabilecektir.
TETAŞ, faaliyetlerini sürdürürken bazı engellerle de karşılaşmaktadır.
TETAŞ bu görevi kapsamındaki faaliyetlerini kanun, yönetmelik ve diğer ilgili mevzuat
çerçevesinde ve bu mevzuatın izin verdiği ölçüde yürütmekte olup; faaliyetleri, ilgili
mevzuat kapsamında, EPDK ve Hazine Müsteşarlığı tarafından düzenlemeye tabi
olduğundan, özel bir ticaret şirketinin yapabildiği şekilde, ticari olarak, uygun görülen
bir piyasa katılımcısından elektrik enerjisi almasına ve satmasına imkan tanıyan ticari
faaliyetleri
gerçekleştirememektedir.
Bu
durum,
TETAŞ’ın
ticari
portföyünün
yönetimini güçleştirmektedir.
Ayrıca,
Satış portföyünün en önemli kısmını oluşturan TEDAŞ ve Bağlı Ortaklıkları’nın
operasyonel ve ödeme performansına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkemizdeki
uluslararası standartların çok üstündeki kayıp – kaçak oranları, bedelsiz aydınlatma
uygulamaları, düşük ve yetersiz tahsilat performansına bağlı ödeme problemleri, sık
sık başvurulan borç erteleme ve taksitlendirmeler, istisnalar, muafiyetler ve tarife altı
uygulamalar,
TETAŞ’ın
mevcut
ticari
portföyünü
yönetmesini
oldukça
zorlaştırmaktadır.
Diğer bir problem ise elektrik enerjisi fiyatı üzerindeki % 2 oranındaki TRT payı, aktif
elektrik enerjisi bedelinin %1-5’i oranındaki Belediye Tüketim Vergisi ve aktif elektrik
enerjisi satışından elde edilen hasılatın %1’i oranındaki Elektrik Enerjisi Fonu Payı
kesintileri TETAŞ’ın enerji satış fiyatını olumsuz yönde etkilemektedir. Serbest piyasa
koşulları altında satış yapılmaya başlandığında bu kesintilerin etkisi tam anlamıyla
görünür olacaktır.
Enerji alış portföyümüzün önemli bir kısmını doğalgaz üretim santrallarının
oluşturması yüzünden, satış fiyatımız yüksek doğalgaz tedarik fiyatlarından da
olumsuz yönde etkilenmektedir.
Bu çerçevede,
TETAŞ, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı koordinasyonunda gerçekleştirilen ve
parçası olduğu reform çalışmaları kapsamında; operasyonel ve organizasyonel bir
değişim geçirmektedir. Ortaya çıkan yeni ticaret ortamı yeni bir yapılanmayı ve yeni
ticari kararların alınmasını gerektirmektedir.
Burada, konumuzun başlığını oluşturan “Türkiye Elektrik Piyasasında Ticaret, Reform
Çalışmaları ve Özelleştirme” konularını ayrı ayrı irdelemekte fayda görülmektedir.
Bu bağlamda, öncelikle Türkiye Elektrik Piyasası ne durumdaydı, şu anda ne
durumda ve bundan sonra nasıl olması beklenmektedir sorularının cevaplarını
vermemiz gerekir.
Bilindiği üzere ülkemizde, elektrik enerjisi üretimi, iletimi, dağıtımı ve satışı hisseleri
% 100 kamuya ait olan Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) tarafından yürütülmekte ve o
dönmedeki anlayışa göre, elektrik enerjisini temin etmek ve halkın hizmetine sunmak,
bir kamu hizmeti olarak algılanmaktaydı.
19.12.1984 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 3096 sayılı “Türkiye Elektrik Kurumu
Dışındaki
Kuruluşların
Elektrik
Üretimi,
İletimi,
Dağıtımı
ve
Ticareti
İle
Görevlendirilmesi Hakkındaki Kanun” ile özel hukuk hükümlerine tabi sermaye
şirketleri statüsüne sahip yerli ve yabancı şirketlerin elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı
ve ticareti ile görevlendirilebilmelerinin önü açılarak, bir anlamda, % 100 kamu
hizmeti olarak görülen hizmetin, özel sektör tarafından da yapılabilmesi öngörülerek,
özelleştirme konusunda ilk adım atılmıştır. Bu Kanun kapsamında imzalanan Yapİşlet-Devret Sözleşmeleri ile ülkemize şu anda işletmede olan 24 adet önemli tesis
kazandırılmıştır. Ayrıca Kamu tarafından tesis edilerek İşletme Hakkı Devri ile özel
sektörün işletmesi sağlanan tesislerle verimliliğin arttırılması hedeflenmiştir.
Diğer taraftan, 19.07.1997 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 4283
sayılı Yap-İşlet Kanunu kapsamında tesis edilen Santrallarda üretilen enerji miktarı ile
birlikte üretilen enerjinin ülkemizde
arza sunulan enerji içindeki payı yadsınamaz
boyutlara ulaşmış olup, bugün itibariyle Yİ, YİD ve İHD Santralarında üretilen toplam
enerji miktarı, ülkemizde arza sunulan enerjinin yaklaşık 1/3’ünü oluşturmaktadır.
Bunlara ilave olarak, yine özel sektör tarafından tesis edilerek işletilen Otoprodüktör
Santralarda ve Üretim Şirketlerince işletilen Santralarda üretilen enerji de önemli bir
yekun teşkil etmektedir.
03.03.2001 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu
(EPK) ile ülkemizde özelleştirme çalışmalarında yeni bir dönemece girilmiştir.
Kanun’un hedeflerinden birisi; elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve
çevreye uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması ve bunun için de
rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek mali açıdan
güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik piyasasının oluşmasıdır.
Öte yandan, isminden de anlaşılacağı üzere, Kanun’la, özelleştirme ve hizmetlerin
özel sektör eliyle yürütülmesinin yanı sıra, artık yeni bir piyasadan da söz
edilmektedir. Kanun’un yayımlanmasını takip eden süreçte, yeni piyasaya ilişkin
kuralları oluşturacak, gerekli olan ikincil mevzuatı çıkarıp izleyecek bir birim
oluşturulması gerekmekteydi.
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu bu amaçla kurulmuştur. Bunu takip eden süreçte
de, YPK tarafından 17 Mart 2004 tarihinde onaylanan “Elektrik Enerjisi Sektörü
Reformu ve Özelleştirme Stratejisi Belgesi” yayınlanmıştır.
Yeni
piyasa
yaratmaktadır.
düzenlemeleri,
Piyasa
piyasa
katılımcısının
katılımcıları
ikili
için
anlaşmalarla
yeni
ticaret
elektrik
imkanları
enerjisi
alıp
satabileceği; kabul edilme ihtimali yüksek yük alma teklifleri sunarak sistem marjinal
fiyatı üzerinden sisteme elektrik satabileceği, dengeleme haricinde diğer sistem
işletim gereklerinin karşılanması için kabul edilmesi durumunda, teklif etmiş olduğu
yük alma fiyatı üzerinden sisteme elektrik satabileceği, kabul edilme ihtimali yüksek
yük atma teklifleri sunarak, sistem marjinal fiyatı üzerinden sistemden elektrik
alabileceği ve hiçbir işlem yapmaksızın sisteme enerji vererek ya da sistemden enerji
çekerek, sistem dengesizlik fiyatı üzerinden elektrik enerjisi alıp satabileceği ve
sistem işletmecisi ile imzalayacağı
yan hizmetler anlaşmaları ile kapasite
kullanımlarını optimize edebileceği yeni bir piyasa yapısı şekillenmektedir.
TETAŞ yeni piyasa gereksinimleri doğrultusunda yapılanma çalışmalarını iki ana
başlık altında sürdürmektedir:
i)
Elektrik piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliğinin nakdi uygulamasına
yönelik Geçiş Dönemi Sözleşmeleri’ni hazırlamak ve bu sözleşmelerin miktar ve
fiyat parametrelerini hesaplamak,
ii)
Gün Öncesi Piyasa, Gerçek Zamanlı Dengeleme Piyasası ve İkili Anlaşmalar
Piyasasında elektrik alımı ve satımı yapabilmek için gerekli hesaplamaları
yapacak ve kararları alacak yapıyı kurmak.
Bu çerçevede TETAŞ; mali yapısına tam anlamıyla hakim olmasının yanı sıra doğru
ticari kararları alabilmek için piyasa sistem marjinal fiyatını ve sistem dengesizlik
fiyatını tahmin etmek ve
•
yük alma-atma teklifleri sunumu, günlük üretim programının sunumu,
dinamik parametrelerin sunumu, teklif kabullerinin takibi ve kaydı gibi
dengeleme mekanizması işlemleri,
•
kayıt süreçleri, ikili anlaşma
bildirimi, ölçüm değerlerinin teyidi, kabul
değerlerinin teyidi, uzlaştırma hesaplarının teyidi ve kredi ve borç işlemleri
gibi uzlaştırma işlemleri
için gerekli süreçleri, insan kaynaklarını ve sistemleri kurmak amacıyla sektör
danışmanları ile birlikte projeler gerçekleştirmektedir.
TETAŞ’ın kendini hazırladığı Dengeleme ve Uzlaştırma Piyasası’ndaki bilgi akışı
aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
Piyasa Mali
Uzlaþtýrma
Merkezi
YAL/YAT,
GÜP, İkili
Anlaşma
Diğer
Bildirimler
ve
Üretim
Bilgileri
SDF, SMF,
YAL, YAT
Talimatları,
Uzlaştırma Bildirimleri
İkili Anlaşma Bildirimleri
ve Tüketim Bilgileri
Finansal Kurumlar
(Sigorta þkt.,
bankalar, vb.)
Teminat, Hesap,
vb. finansal bilgiler
Tüketiciler
(Uzlaştırma
Bildirimleri)
İletim ve Dağıtım
Hatları
İkili
Anlaşma
Bildirimleri
ve Tüketim
Bilgileri
Üretim Birimleri
İkili
Anlaşmalar
İkili
Anlaşmalar
Uzlaştırma
Bildirimleri
Toptan Satýþ, Daðýtým ve
Perakende Satýþ Þirketleri
Şekil-4 Dengelemeye ve Uzlaştırmaya İlişkin Bilgi Akışı
Ancak TETAŞ’ın yeni Türkiye Elektrik Piyasası yapısı içerisindeki rolünün netlik
kazanabilmesi için TETAŞ’ın ticaret yapabilme sınırlarının bilinmesi gereklidir.
Reform çalışmaları neticesinde ortaya çıkması hedeflenen serbest ve rekabetçi bir
elektrik piyasasında TETAŞ’ın faaliyetlerini rekabetçi koşullarda devam ettirebilmesi
ve özel ticaret şirketlerine öncülük edebilmesi için uygun gördüğü piyasa
katılımcısından ve piyasadan elektrik enerjisi almasına ve satmasına imkan tanıyan
düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.
TETAŞ’ın rekabetçi Türkiye Elektrik Piyasa’sında faaliyet gösterebilmesi için ticari
görevleri üzerindeki belirsizliklerin ortadan kalkması, TETAŞ’ın kendi yapılanma
sürecinde ne kadar gelişmiş çözümlerin üretilmesinin gerekli olduğuna karar
verebilmesi ve bu doğrultuda hazırlıklarını yapılabilmesi için gerekli olmaktadır.
Şu anda, siz değerli katılımcıların arasında, bazılarınızın “ TETAŞ zaten piyasaya
hakim durumda, eğer bu hareket kabiliyetine kavuşursa, bu piyasada bizlere hiç
yaşama şansı bırakmaz..” diye düşünenler olduğunu tahmin ediyorum. Değerli
katılımcılar, Strateji Belgesi öngörüleri doğrultusunda hazırlanan Geçiş Dönemi
Sözleşmeleri ile, TETAŞ’ın enerji alım portföyündeki miktarın tamamına yakını ikili
anlaşmalarla en azından 5 yıl süreyle bağlanacaktır. Dolayısıyla, hızla gelişen
ülkemizdeki artan tüketim talebi ve piyasada oluşabilecek dengesizlikler, büyük
oranda önümüzdeki 5 yıl boyunca EÜAŞ’tan oluşan portföy üretim grupları ve çok
yetersiz durumda olan mevcut üretim şirketleri tarafından karşılanacaktır.
Bu
bağlamda,
TETAŞ
yatırımcıya
sinyal
verecek
spot
piyasa
fiyatlarının
belirlenmesinde hakim güç olmayacaktır. Enerji tüketim talebinin her yıl ortalama %
6-7 oranında artabileceği dikkate alındığında, ülkemizde şiddetle ve bugünden tezi
yok, yeni yatırımların yapılması gerekmektedir. Bu yatırımların bölgesel dağıtım
şirketleri tarafından yapılabilmesi amacıyla “dağıtım şirketleri satmış oldukları
enerjinin %20’sini aşan kapasiteye sahip üretim santralarını bölgelerinde kuramazlar”
hükmü 4628 sayılı kanundan kaldırılmıştır.
Ancak, bu yatırımlar zamanında yapılamazsa, önümüzdeki 3-5 yıl içinde tekrar eski
zor günlere dönme ihtimali çok yüksek olup, ülkenin enerji arz güvenliğinden sorumlu
olan Bakanlığımızın, bu noktada bazı acil önlemlere başvurması kaçınılmaz olacak
ve hepimizin eleştirdiği, o “denize düşen yılana sarılır” günlerine geri dönülebilecektir.
Neticede bu durumdan bütün ülke (sanayicisi, esnafı, normal vatandaşı) yani herkes
zarar görebilecktir.
İşte TETAŞ’ın önemi bu noktada, yani, serbest piyasa koşullarında oluşabilecek aşırı
spekülatif hareketlerin sönümlenebilmesi noktasında ortaya çıkacaktır.
TETAŞ, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı koordinatörlüğünde EPDK, Hazine
Müsteşarlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı gibi ilgili
bütün kurumların bir araya gelerek ve uluslararası sektör uzmanlarının görüşleri
alınarak hazırlanmış ve 18 Mart 2004 tarihinde YPK tarafından onaylanmış olan
Elektrik Enerji Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi çerçevesinde
yürütülen reform çalışmalarında üzerine düşen faaliyetleri yerine getirmekte olup, bu
konuda, almış olduğu danışmanlık hizmetinin de katkısıyla, çok iyi
eğitilmiş bir
personel kadrosuna ve Kurum olarak da çok önemli bir teknik bilgi altyapısına
(know-how) sahip olmuştur. Sahip olduğu bu bilgi birikimini, ülkemiz enerji
sektöründe faaliyet göstermek isteyen özel sektör şirketlerimizle paylaşmaya da
hazırdır.
Strateji Belgesi, Türkiye Elektrik Piyasası’nın serbestleşmesi için gereken çalışmaları
net bir şekilde belirlemekte ve hazırlık dönemini ayrıntılı bir zaman - iş planı
çerçevesinde sorumlu kuruluşlar bazında tanımlamaktadır.
Serbestleşmede hedef; tüketicilere seçme özgürlüğünün kazandırılması ve üretim
ve/veya tedarik boyutlarında piyasa içi verimliliği ile doğru zamanda, doğru yerde,
doğru miktarda ve doğru kaynak tercihi ile yatırımın yapılması şeklinde piyasa dışı
verimliliği arttıracak bir piyasa mekanizmasının kurulmasıdır. Artan verimlilik sonucu
elde edilen yararların ise tüketiciye ve ekonomiye düşük maliyet ve fiyat olarak
yansıması hedeflenmektedir.
Dünyada elektrik piyasalarındaki serbestleşme sürecinin ortalama 6 sene sürdüğünü
görüyoruz. Bu süre ilgili mevzuatlara, düzenleme ve kontrol mekanizmalarına
duyulan
ihtiyaca
bağlı
olarak
uzamakta
veya
kısalmaktadır.
Türkiye’de
serbestleşmenin gerekleri olan yeni mevzuatların hazırlanması, mevcut mevzuatın
değiştirilmesi, fiyat ve hesapların ayrıştırılması ve bağımsız sistem ve piyasa
işletmecilerin faaliyete geçirilmesi basamakları birer birer yerine getirilmektedir.
Serbestleşme
çalışmaları
içerisinde
piyasa
tasarımı
ile
izleme
ve
kontrol
faaliyetlerinin de yer alması gerekmektedir. Bunun ana sebebi ise elektrik enerjisini
diğer ticari emtialardan farklı kılan depolanamıyor olması özelliğidir. Ek olarak elektrik
akışının
fizik
kurallarına
tabi
olması,
ticari
sözleşmelerle
aykırı
durumlar
oluşturabilmektedir. Ayrıca sistem kısıtlamaları da elektrik ticaretine sınırlamalar
getirebilmektedir.
Bütün
bu
özel
durumlar,
elektrik
enerjisinin
teslimatına,
fiyatlandırılmasına, hangi farklı piyasalarda ne tür kurallarla alınıp satılabileceğine
dair kurallar gerektirmektedir.
Söz konusu kuralların hazırlanması ve farklı piyasaların tasarlanması faaliyetleri,
dünya genelinde yaşanmış özelleştirme faaliyetleri ile desteklenmektedir. 1994
yılında Türkiye Elektrik Kurumu’nun TEAŞ ve TEDAŞ olarak ikiye ayrılması ve daha
sonra 2001’de TEAŞ’ın TEİAŞ,TETAŞ ve EÜAŞ olarak üçe ayrıştırılmasıyla başlayan
faaliyetler,
serbestleşmenin
altyapısını
hazırlamıştır.
Seçilen
yol
haritası
doğrultusunda, önce elektrik dağıtım şirketlerinin daha sonra da elektrik üretim
şirketlerinin özelleştirilmesi hedeflenmektedir.
Bu noktada, özelleştirmenin bir amaç olmadığının, serbest bir elektrik piyasasına
ulaşmak için bir araç olduğunun altının çizilmesi gerekmektedir. Kontrol ve
düzenleme gerektirmeyen sektör faaliyetlerinin özelleştirilmesi, fiyat ve hesapların
ayrıştırılması ve bağımsız sistem ve piyasa işletmecilerinin faaliyete geçirilmesi,
piyasa içi dengesizliklere yol açabilen çapraz sübvansiyonu ortadan kaldırmakta ve
arz güvenliğinin teminini sağlamaktadır.
Özelleştirmenin genellikle kabul gören bir araç olduğunu belirtmekle birlikte,
serbestleşme süreci içerisinde özelleştirmeyi tercih etmeyen ülkeler olduğunu
belirtmekte de yarar bulunmaktadır. Fransa ve Yunanistan gibi bir takım ülkeler genel
uygulamanın
aksine
vermemektedirler.
serbestleşme
Bununla
birlikte,
sürecinde
özelleştirme
özelleştirmenin
bütün
adımına
yer
serbestleşme
faaliyetlerinden önce gerçekleştirildiği İngiltere elektrik piyasası ve özelleştirmenin
serbestleşme faaliyetlerini takip ettiği Norveç elektrik piyasası örneklerini de belirtmek
gerekmektedir. Türkiye ise serbestleşme ile özelleştirme faaliyetlerini aynı anda
gerçekleştirme yolunu seçmiştir.
Özelleştirme kontrolün, hizmet kalitesini arttırabilecek, tüketicilerine güvenilir enerji
sunabilecek, tahsilat oranlarını iyileştirebilecek ve kayıp – kaçak oranlarını aşağıya
çekebilecek stratejik
yatırımcılara aktarılmasını ve işletmelerin ticari olarak
devamlılığını sağlayacaktır. Özelleştirme gelirlerinin yanı sıra; yapılacak yeni
yatırımlar, vergi gelirleri ve diğer birçok ekonomik avantaj göz önüne alındığında,
özelleştirmenin uzun vadeli finansal yararları olduğu görülecektir.
Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği çerçevesinde hayata geçirilmesi planlanan
Gün Öncesi Piyasa ve Gerçek Zamanlı Dengeleme Piyasası, serbestleşen bir elektrik
sektörünün yapı taşlarını oluşturacaktır. Bu iki piyasa iki taraf arasındaki özel
koşullara bağlı olarak imzalan sözleşmeler doğrultusunda fiyatlandırılan ve piyasa
tarafından bilinmeyen fiyatlara dayalı İkili Anlaşmalar Piyasası’ndan farklı olarak, tüm
piyasa katılımcılarının ve potansiyel yatırımcıların da takip edebileceği fiyatlar
doğrultusunda
çalışacaktır.
Piyasa
koşullarını
yansıtan
sağlıklı
fiyatların
belirlenebilmesi için talep tarafının da fiyat belirlemeye katılması gerekmektedir.
Büyük tüketicilerin esnek tüketim zamanları doğrultusunda yük alma ve yük atma
tercihleri yaparak bu tercihleri için belirleyecekleri fiyatlar; yatırım gereksiniminin
erken veya geç ortaya çıkması olasılığını azaltacaktır.
Spot piyasa olarak tabir
edebileceğimiz bu iki piyasa, operasyonel kararların alınmasında ve portföy
yönetiminde piyasa katılımcılarına yardımcı olacaktır. Müdahalelerden uzak, kuralları
belli ve herkes için aynı olan, erişime açık, rekabetçi ve likit piyasalar arz güvenliğinin
piyasa dinamikleri içerisinde temin edilmesi, yani devletin müdahalesinin gerekmeden
sağlanması açısından en önemli hususu teşkil etmektedir.
Ancak yatırımcıların doğru yatırım kararları almasında kullanabilecekleri sinyallerin
verilmesi, ilerleyen yıllarda bu iki piyasaya ek olarak geliştirilecek olan Vadeli İşlemler
ve Opsiyonel İşlemler Piyasası’nın hayata geçmesiyle mümkün olacaktır. Söz konusu
vadeli ve opsiyonel işlemler piyasasında ileri vadeli fiyat tahminleri oluşturularak,
potansiyel yatırımcılara doğru sinyal verilmiş olacaktır. Piyasa ayrıca risk yönetimi
araçları sunarak, başta elektrik sektörü katılımcıları olmak üzere, diğer bir çok
sektörden yatırımcıların; kur oranı riski, operasyonel risk, piyasa riski ve hatta hava
durumu riski gibi tanımlanabilen riskler karşısında kendilerini korumalarına yardımcı
olacaktır.
Bu süreç uzun ince bir yoldur. Ülke olarak 1984 yılında çıktığımız bu yolda halen
katetmemiz gereken mesafeler olacaktır. Ancak, bu yola bizden önce veya sonra
çıkmış olup, şu anda bizden daha ileri durumda olan ülkelerin yaşamış olduğu
tecrübelerden faydalanarak bu mesafeyi kısaltmamız mümkündür. Ancak bunun için
çok okumalı ve araştırmalıyız.
Bugün aylık olarak gerçekleştirmekte olduğumuz uzlaştırma işlemlerinin, piyasa
katılımcıları tarafından haftalık, günlük hatta saatlik olarak gerçekleştirmemiz
gerekmektedir.
Bu
sayede,
piyasa
katılımcıları
pozisyonlarını
daha
iyi
belirleyebilecekler ve hedefledikleri gelir seviyesine ulaşıp ulaşmadıklarını görerek,
bir sonraki dönemde gereken tedbirlerini alabileceklerdir.
Alım veya gelir garantili dönemler geride kalmıştır, kalmak zorundadır. Bu durumu bir
an önce kabullenmeli ve geleceğimizi buna göre planlamalıyız.
Saygılarımla.