Haydn, Don Juan ve Greillenstein

Foto¤raf: M.J. Pernerstorfer
Foto¤raf: Andreas Kuefstein
Haydn,
Don Juan
ve Greillenstein
Viyana’da geçti¤imiz Nisan ay›n›n son haftas›nda “Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Avrupa Tiyatrosu Sempozyumu” düzenlendi. EMRE ARACI ölümünün 200. y›ldönümünde Joseph Haydn ve bestecinin yaflad›¤› dönemdeki Osmanl› saltanat›n›n tema olarak seçildi¤i bu önemli bilimsel toplant›ya kat›l›p bir sunum yapt›. Yazar›m›z, sempozyuma kat›lan di¤er bilim adamlar›n›n sunumlar›n› tan›tman›n yan›s›ra, yönetti¤i özel konser, gezdi¤i Haydn Evi ve davet edildi¤i bir flatoda edindi¤i
izlenimleri okurlar›yla paylafl›yor. [email protected]
iyana’da atlar dahi Johann Strauss valslerine dans ediyor.
Hofburg Saray›’n›n bünyesinde, tarihi 16. yüzy›la dayanan
‹spanyol Atç›l›k Okulu’nun üç kristal avizeyle ayd›nlat›lan
bir balo salonu havas›ndaki manejinde fl›k üniformal› süvarilerin
birbirleriyle tek beden olmufl çiftler gibi bütünlefltikleri Lipizan atlar›yla sergiledikleri performans karfl›s›nda insan Viyana’n›n emperyal geçmifline 2/4 vurufllu galoplar›n armonisiyle kendini kaybetmifl bir halde dal›p gidiyor. Fazlas›yla turistik olmufl bu performansta kula¤›n›z› müzi¤e verir ve gözünüzü süvari alay›ndan almazsan›z,
kristal avizelerden yay›lan lofl ›fl›¤›n da etkisiyle, tarihin dizginlerini
hayalinizde kolayca tutabiliyorsunuz. Fenerlerin ayd›nlatt›¤› sokaklarda yank›lanan fayton sesleri, as›rl›k kahvehanelerden burnunuza
V
76
ANDANTE
Haziran - Temmuz 2009
gelen aromatik kokular; Haydn, Mozart, Beethoven, Brahms - bir
an hepsi canlanacak sand›¤›n›z besteci heykelleriyle bezeli yemyeflil parklar, çan sesleri, opera binalar›, konser salonlar› ve St. Stephen Katedrali’nin çat›s›nda sapland›¤› günden beri duran top güllesinin de hat›rlatt›¤› iki kuflatman›n ard›ndan gözünüzden kaç›ramad›¤›n›z Türk etkileri.
Zira ayn› ceddin nesilleri as›rlar sonra Türkenstrasse, yani Türk
Caddesi üzerinde UNESCO’nun Uluslararas› Tiyatro Enstitüsü’ne
evsahipli¤i yapan tarihi Palais Khevenhüller’de Don Juan Arflivi’nin
konuklar› olarak bu sene 24-25 Nisan günlerinde ikincisi düzenlenen “Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Avrupa Tiyatrosu Sempozyumu”nda bulufluyoruz. Bu senenin temas› ise ölümünün 200. y›ldö-
TÜM CD, DVD, K‹TAP ALIfiVER‹fiLER‹N‹Z ‹Ç‹N M‹KROP GRAMOFON’U
Foto¤raf: Emre Arac›
nümünde and›¤›m›z Joseph Haydn (1732-1809) ve buna paralel olarak Sultan I. Mahmud’dan II. Mahmud’a (h. 1730-1839) kadar olan
dönemi kaps›yor.
Don Juan Arflivi 1987 y›l›nda bir grup befleri bilimler akademisyeni taraf›ndan tiyatro, opera, kültürel iliflkiler ve tarih konular›nda
bir tür “think tank” (düflünce kuruluflu) olarak kurulmufl. Arflivin
temelini ise Don Juan konusuna ait yazmalar, görseller, librettolar,
oyun metinleri ve kataloglar oluflturuyor. fiu anda ba¤›ms›z bir flekilde tiyatro araflt›rmalar›n› çeflitli sempozyum ve yay›mlarla sürdüren arflivin sahibi ise koleksiyonu oluflturan ve derya gibi bir bilgiye sahip, merakl›, araflt›rmac›, ilim ve sanat›n birlikteli¤inin güzelli¤inden beslenen nesli çoktan tükenmifl
bir ayd›nlanma ça¤› centilmeni olan Johannes Weidinger. Senenin bir k›sm›n›
‹talya’daki castello’sunda di¤er k›sm›n›
da Viyana’da geçiren Weidinger her
sempozyumun mütevaz›ca bizzat arka
s›radan dinleyicisi.
Son iki senedir Osmanl› ile paralel bir
kültür etkileflimini heyecanla iflleyen
Don Juan Arflivi önümüzdeki befl sene
de bu temay› farkl› aç›lardan ifllemeyi
sürdürecek. Viyana’daki toplant›y› da
Haziran’da ‹stanbul Yeniköy’deki Avusturya Kültür Ofisi’nde gerçekleflecek
ikinci k›s›m takip ediyor. Dolay›s›yla
Don Juan Arflivi iki ülkenin bak›fl aç›s›n› da sa¤l›kl› görebilmek amac›yla mobilize bir flekilde sempozyumu Viyana
ve ‹stanbul’da kendi tan›mlar› itibar›yla
“iki perde” olarak düzenliyor.
1802’de Paris operas›nda sahnelenen, unutulmufl “Tamerlan” operas› incelemesi ise bizlere 19. yüzy›l›n bafl›nda Fransa’daki egzotizmi
göstermesi aç›s›ndan önemliydi. Tesadüf ya da de¤il, Paris’teki
temsilin Y›ld›r›m Bayezid’in Timur’a yenildi¤i Ankara savafl›n›n 400.
y›l›na denk düfltü¤ünü ise dinleyicilerden gelen bir yorumla farkettik.
Don Juan Arflivi delegelere ilk akflam muazzam bir gezi tertip etti: Haydn’›n hayata gözlerini yumdu¤u Viyana’daki evine düzenlenen bu ziyaret, ölümünün 200. y›ldönümünde bizler için son derece
heyecan vericiydi. Haydn o devir Viyana flehir s›n›rlar› d›fl›nda kalan Gumpendorf semtindeki bu mütevaz› evinde 31 May›s 1809’da
Napolyon’un toplar›ndan güllelerin
bahçesine ya¤d›¤› s›ralarda vefat etmifl. Haydn’a büyük sayg› duyan Napolyon, bestecinin evinin kap›s›na son
görev olarak bir süre tören muhaf›zlar›
yerlefltirmifl. Büyük Avusturyal› bestecinin mütevaz› kiflili¤i, çal›flkanl›¤› ve
üretkenli¤i bu huzurlu ve sade evde
dolaflan her ziyaretçiyi etkiliyor. Onun
balmumundan yap›lma ve neredeyse
canl› gibi duran ça¤dafl büstünün büyük bir foto¤raf› huzura ç›kan herkesi
adeta karfl›l›yor. Ölüm maskesi, küçük
kurflun kalemi, fortepiyanosu, sonradan Brahms’a geçen klavseni burada
sergilenen objeler aras›nda. 12 y›l yaflad›¤› bu evde Haydn “Yarat›l›fl” ve
“Mevsimler” gibi çok önemli iki oratoryosunu bestelemifl.
Haydn’›n
“dijital papa¤an›”
Winter’in unutulmufl
“Timurlenk” operas›
Devrinin en büyük bestecisileri aras›nda kabul edilen Haydn’›n efli Maria AnTürkiye’nin Avusturya Büyükelçisi Sena Keller’in ise esasta onun müzi¤ine
lim Yenel’in ve Avusturya D›fliflleri Bakarfl› hiçbir ilgi duymad›¤›n›, notalar›n›
kanl›¤› Kültür Dairesi’nden Büyükelçi
Haydn Evi
k›v›r›p saç›na bigudi yapt›¤›n› ve hatta
Emil Brix’in konuflmalar›yla aç›lan sempasta kal›plar›na döfledi¤ini müzeyi
pozyumun birinci gününde Sabanc›
gezdiren rehberimizden flaflk›nl›kla
Üniversitesi’nden Tülay Artan bizlere
dinledik. Haydn’›n hayvan sevgisi de Gumpendorf’ta18. yüzy›l Bo¤aziçi’ni bir tiyatro dekoru olarak sunki evi gezenlere hissettirilen unsurlar aras›nda; avdu: Abdülhak fiinasi Hisar’›n “Bo¤aziçi MehtaplaHaydn’›n efli Maria
luda ba¤l› duran ve ziyaretçilerle flakalaflan kör›”na yap›lan göndermeler ve Bo¤az’›n içerlek
Anna Keller’in onun müzi¤ine
pek, onun çok sevdi¤i köpe¤ini an›msatmak
koylar›n› birer antik tiyatroya benzetir betimlemaksad›n› tafl›yor. Müze yetkilileri Haydn’›n
meler ise sempozyumun görsel dekorunu hahiç ilgi duymad›¤›n›, notalar›n›
papa¤an›n› ise dijital olarak yaratmay› tercih
yalimizde canland›rmam›z› sa¤lad›. Macarisk›v›r›p saç›na bigudi yapt›¤›n›
etmifller; bir televizyon ekran›ndan size bakan
tan’dan kat›lan Adam Mestyan ise M›s›r’da
bu sanal papa¤an son derece zarars›z ve bak›yapt›¤› araflt›rmalar sonucu Mehmet Ali Pave hatta pasta kal›plar›na
m› kolay.
fla’n›n saray›ndaki Avrupa müzi¤ini ve opera
Haydn son defa olarak halk›n karfl›s›na 76.
temsillerini inceledi¤i bildirisinde Osmanl›’n›n
döfledi¤ini, müzeyi gezdiren
do¤umgününde 27 May›s 1808’de Eski Viyana
Avrupai müzik kültürünü tamamlay›c› unsurlarehberimizden flaflk›nl›kla
Üniversitesi’nde verilen “Yarat›l›fl Oratoryor› dikkatimize sundu. Bu konunun bilimsel topsu”nun konserinde ç›km›fl. Esterhazy Ailesi’nin yollant›larda da yeni belgelerle ilgi buluyor olmas› ve
dinledik.
lad›¤› bir at arabas› onu bu evden al›p Viyana’ya göM›s›r arflivlerinde de önemli bir materyalin günümütürmüfl; iki ufla¤›n tafl›d›¤› sandalyede oturarak salona geze ulaflm›fl olmas› hayli sevindirici. Isabelle Moindrot’nun
tirilen Haydn’› topluluk “Vivat Haydn” tezahüratlar› ile karfl›lam›fl.
bir dedektif titizli¤iyle bir araya getirdi¤i Voltaire’in eserinden
Eski ö¤rencisi Ludwig van Beethoven onun elini öperken bütün Viadapte ederek Peter von Winter’in (1754-1825) besteledi¤i ve
ARAYIN, ARADI⁄INIZI BULALIM. 0216 545 03 86 - 0532 343 93 28
[email protected]
Haziran - Temmuz 2009
ANDANTE
77
Foto¤raf: Emre Arac›
Tarihi kütüphanede “Sultanlar Operada”
temal› bir konser verildi.
Foto¤raf: Emre Arac›
Greillenstein fiatosu
Ludwig von Kuefstein’in
flatoda haz›rlad›¤› “Türk odas›”
Velis Passis
Foto¤raf: M.J. Pernerstorfer
Foto¤raf: M.J. Pernerstorfer
Arac›, sempozyumda Amiral Nelson’un da
konu edildi¤i bir sunum yapt›.
yana aristokrasisinin kat›ld›¤› konseri de Antonio Salieri idare etmifl. Nitekim Haydn Haus’ta, art›k 1803’ten sonra kötüleyen haf›zas›ndan ötürü, beste yapamayan bestecinin bir türlü bitiremedi¤i
ve sonunda 1806’da yar›m olarak yay›mlad›¤› Op.103 Re minör
Yayl› Çalg›lar Dörtlüsü ile üzerine “Kuvvetim art›k sonsuza dek
gitti, yafll› ve zay›f›m art›k ben” yazd›rarak bast›rtt›¤› kartvizitini de
görerek tabiat›n insan yarat›c›l›¤› üzerindeki ac›mas›zl›¤›na da tan›k oluyorsunuz. Ço¤u 2. Dünya Savafl›’nda da¤›lan objelere ra¤men buras› büyük bestecinin hat›ras›n›n canl› tutuldu¤u bir mabed.
Sempozyumun ikinci gününde ise yaflad›¤› mekân›n titreflimleri
hâlâ üzerimizdeyken Haydn’›n Türklerle ilgili olan operas› “L’incontro improvviso” hakk›nda Ortado¤u Teknik Üniversitesi’nden
Necla Ç›k›gil’in ve Bat› müzi¤inde alla turca gelene¤i üzerine ‹ngiltere’de önemli yay›mlar yapm›fl olan Londra Üniversitesi’nden
Matthew Head’in iki farkl› incelemesini dinledik. Belki de sempozyumun temas› çerçevesinde Haydn eksenli Osmanl›-Avusturya etkilefliminin en uygun sentezi bu tebli¤lerde irdelenme imkân›n›
araflt›rmac›lara sundu.
Ç›k›gil, Haydn’›n 1775 A¤ustos’unda Milano Valisi Habsburg Arflidükü Ferdinand’›n Esterhazy Saray›’na yapt›¤› dört günlük ziyaret çerçevesinde düzenlenen kutlamalar›n bir parças› olarak besteledi¤i bu operadaki komik ö¤eleri “Lo speziale” (1768) ile birlikte
büyük bir zarafet ve hassasiyetiyle ele al›rken, Head fliirsel bir dille kaleme ald›¤› tebli¤inde bizlere bir yandan gücünü yitirmifl Osmanl›’n›n art›k Avrupa için tehdit oluflturmamas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan egzotizm kavram› ile alg›lanmas›n›n yan›s›ra, Türkler’i
Orta Avrupa’dan ç›kartan Macar asilzade ailelerin de ayn› zamanda Habsburg kültürü çerçevesinde ne flekilde kolonize edilmekte
olduklar›n› gösterdi.
Ben ise kendi sunumumda, gö¤sünde Osmanl› niflan› tafl›yan
meflhur ‹ngiliz amirali Horatio Nelson’un (1758-1805) huzurunda
büyük olas›l›kla temsil edildi¤i için ve onun ad›yla an›lagelen
Haydn’›n “Missa in Angustiis”inin (1798) tesadüfen Nil Savafl› s›ras›nda bestelenmifl oluflu ve dolay›s›yla Türkler ad›na kazan›lan bir
zaferle tarihe mal oluflu tesbitimden yola ç›karak yaklafl›k otuz sene sonra II. Mahmud’un saray›nda kendini gösteren opera kültürünü delegelerle paylaflma f›rsat› buldum.
Bu sunum ayn› zamanda o akflam, Avusturya ‹mparatoriçesi
Maria Theresia taraf›ndan 1746’da kurulan ve kendi ad›yla an›lan
Viyana’daki köklü Theresianische Akademie’nin tarihi kütüphanesinde takdim etti¤im “Sultans at the Opera” temal› konserin
de temelini oluflturdu. Piyanist Dieter Paier eflli¤inde, Yunanl›
mezzosoprano Anna Pangalou’nun verdi¤i bu konserde padiflahlar›n kat›ld›¤› opera temsillerinden aryalar tarihi belgelerden ortaya ç›kard›¤›m hikâyelerle tematik bir flekilde sunuldu. Donizetti Pafla’n›n Sultan Abdülmecid’in annesi Bezm-i Âlem Valide Sultan için besteledi¤i ve “Cihân eltâf›na memnûn” m›sra›yla aç›lan
fiark›-i Cedîd’i orijinal dilinde bir hayli ilgi çekti. Naum Tiyatrosu
fleflerinden Angelo Mariani’nin ‹stanbul’da kald›¤› sürede besteledi¤ini tesbit ederek ortaya ç›kard›¤›m “Rimembranze del Bosforo” albümünden meflhur Giacomo Casanova’n›n (1725-1798)
sözlerine besteledi¤i “Amami” aryas› ise Pangalou’nun yumuflak
tonlamas›ndan bizlere Viyana’n›n göbe¤inde Bo¤az’›n romantizmini yaflatt›.
Avusturya’dan ayr›lmadan önce haftasonumu, konserimize de
gelen, Kuefstein ailesi ile birlikte Viyana’ya yaklafl›k 70 kilometre uzakl›kta olan Greillenstein fiatosu’ndaki evlerinde geçirdim.
Aya ‹rini’de verdi¤im bir konser sonras› Oramiral Metin Ataç taraf›ndan tan›flt›r›ld›¤›m Elisabeth ve Andreas Kuefstein’›n atalar›ndan bir tanesi, Johann Ludwig von Kuefstein (1582-1656), 1628’de Sultan IV. Murad’›n hükümdarl›¤› s›ras›nda elçi olarak
‹stanbul’a gitmifl. Padiflah bu ziyaret s›ras›nda Kuefstein’a bugün flatolar›nda as›l› bulunan büyük bir dünya haritas› hediye etmifl. Jeolog Celal fiengör’ün giriflimiyle bir
kopyas› ‹stanbul’daki Deniz Müzesi’nde de teflhir edilen bu harita gerçekten etkileyici. ‹stanbul’da gördü¤ü manzaralar› da beraberinde getirdi¤i ressama resmettiren
Ludwig von Kuefstein, padiflah›n portresi baflta olmak üzere, ülkesine dönüflte flatosundaki büyük salonlardan birinin duvarlar›na bu tablolar› asm›fl. Üç buçuk as›r sonra Greillenstein’daki Türk odas› ayn› zamanda flatoda resitallerin verildi¤i bir konser
salonu.
Tramezzani’nin ‹stanbul flark›s›
Çocukluk evini bana büyük bir nezaketle açan Andreas Kuefstein ile birlikte flatonun
odalar›n› dolafl›rken on senedir aç›lmayan tozlu bir nota dolab›na da bakma f›rsat›m›z
oldu. Bir müzik tarihçisi için son derece heyecan verici bir an! Zira hiç bugüne kadar
duymad›¤›m Achille Tramezzani ad›nda bir bestecinin Théophile Gautier’nin (18111872) sözlerine besteledi¤i ve kapa¤›nda Do¤ulu bir tipleme ile birlikte ‹stanbul’un betimlendi¤i, “Rèverie” adl› bir flark›s›n›n tozlu notas› bu dolapta karfl›m›za ç›kt›. Kontes
Maria Magda Kuefstein’a
besteci taraf›ndan imzal›
olarak takdim edilen bu
nüshan›n üzerinde ise matbu olarak “à son ami Messoud Bey” ifadesi yer al›yordu. Eserin ithaf edildi¤i
bu Mesud Bey kimdi acaba? Kültürleraras› bu unutulmufl asil dostluklar! Bir
baflka tozlu nota ise Johann Baptist Vanhal’›n
(1739-1813) Don Juan’›n
menüeti üzerine klavsen
veya piyano için alt› varyasyonunun yazmas› idi. Don
Juan Arflivi’ne yak›fl›r bir
keflif. O dolab›n içinde maziden daha ne sesler dolafl›yordu, kim bilir? Dolab›n
kapa¤›n› kapatt›¤›m›z zaman arkeolojik bir kaz›dan
ç›km›fl gibi hissettim kendimi. Müzi¤in arkeolojisi!
Gün gelecek bu sesler de
dirilecektir eminim; belki
de Greillenstein’daki Türk
Kaynak: Greillenstein Satosu Arsivi
odas›nda.
Greillenstein’dan ayr›lmadan önce Andreas Kuefstein’›n bana bir sürprizi daha vard›; ö¤le yeme¤ine elinde baz› mektuplarla geldi. Bunlar
aras›nda soluk mavi renkli ve üzerinde JS harflerinin k›rm›z› zemin üzerine alt›n yald›zla ifllendi¤i bir mektup vard›. Kont Kuefstein’a Johann Strauss’tan bir konser organizasyonu ile ilgili yaz›lm›fl orijinal bir mektup! Viyana’da Hofburg Saray›’n›n ‹spanyol
Atç›l›k Okulu’nda onun müzi¤iyle aç›lan haftam flimdi elimde tuttu¤um ve onun elinden ç›kma bir mektupla Greillenstein fiatosu’nda noktalan›yordu… A
Haziran - Temmuz 2009
ANDANTE
79