KENTLER ve ‹MGELER - THBMER

GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹
FEN EDEB‹YAT FAKÜLTES‹
GAZ‹ TÜRK HALKB‹L‹M‹ TOPLULU⁄U (GTHT)
KENTLER ve ‹MGELER
Yay›na Haz›rlayanlar
M. Öcal O⁄UZ
Tuba SALTIK ÖZKAN
Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Gazi Türk Halkbilimi Toplulu¤u Yay›n›
Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Gazi Türk Halkbilimi Topluluğu (GTHT) Yayınları: 1
© Bu kitabın bütün hakları Gazi Üniversitesi GTHT'ye aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Ankara 2004
ISBN- 975-507-108-3
Bask›
Başak Matbaacılık • 384 27 61
SUNUŞ
Ga­zi Üni­ver­si­te­si, sa­hip ol­du­¤u mil­li kül­tür ile bü­tün­le­me­nin gü­zel bir
ör­ne­¤i ile hu­zur­la­r›­n›­za ç›k­ma­n›n hak­l› gu­ru­ru­nu ya­a­mak­ta­d›r. Eli­niz­de­ki bu
ki­tap­ta gö­re­ce­¤i­niz gi­bi Tür­ki­ye’nin dört bir ya­n›n­dan yö­re­sel kül­tür im­ge­le­ri
tes­pit edi­le­rek, yö­re ta­n›­t›­m›n­da bu im­ge­ler­den na­s›l ya­rar­la­n›l­d›­¤› ara­t›­r›l­
m›­t›r. Bu bi­lim­sel ça­l›­ma­n›n fa­kül­te­miz ö¤­ren­ci­le­ri ta­ra­f›n­dan ha­z›r­lan­ma­s›
ve Ga­zi Türk Halk­bi­li­mi Top­lu­lu­¤u ta­ra­f›n­dan sem­poz­yu­ma dö­nü­tü­rül­me­si
bi­zim için ay­r› bir an­lam ifa­de et­mek­te­dir. Bu genç­ler ül­ke­mi­zin ge­le­ce­¤i
de­mek­tir. Fa­kül­te­miz ola­rak, ül­ke­nin kül­tü­rü­ne ve ge­le­ce­¤i­ne sa­hip ç›­kan
bu genç­le­ri ye­ti­tir­mek­ten gu­rur duy­mak­ta­y›z.
Dün­ya­n›n h›z­la kü­re­sel­le­me­ye do¤­ru yol al­d›­¤› ça­¤›­m›z­da ye­rel kül­
tür­le­ri ko­ru­ma­n›n ve ge­li­tir­me­nin öne­mi aç›k­t›r. Ül­ke­mi­zin sa­hip ol­du­¤u
kül­tü­rel zen­gin­li­¤in ve yö­re­sel kül­tür im­ge­le­ri­nin ko­nu edil­di­¤i “Kent­ler ve
‹m­ge­ler” ko­nu­lu “ I. Genç Halk­bi­lim­ci­ler Sem­poz­yu­mu” ala­n›n­da ilk ol­ma­
s›y­la da bir ay­r›­ca­l›­¤a sa­hip­tir. Sem­poz­yum bil­di­ri­le­ri ve di­¤er ö¤­ren­ci­le­rin
ça­l›­ma­la­r›n­dan olu­an bu ki­tap kül­tü­rel im­ge­le­ri­mi­zin bir ta­pu­su ni­te­li­¤in­
de­dir ve bu özel­li­¤i ile de ge­le­ce­¤e ak­ta­r›­la­cak önem­li bir ya­y›n­d›r. Ya­y›n,
Bey­pa­za­r› Ku­ru­su, An­tep Bak­la­va­s›, Kay­se­ri Man­t›­s›, Ço­rum Leb­le­bi­si, Ol­tu
Ta­› ve da­ha bir­çok ye­rel kül­tür im­ge­si­nin ulu­sal kül­tür de­¤e­ri ola­rak bir
an­lam­da tes­cil­len­me­si için de bir kat­k›­d›r.
Fen Ede­bi­yat Fa­kül­te­si De­kan­l›­¤› ola­rak bün­ye­miz­de bu­lu­nan ö¤­ren­ci
top­lu­luk­la­r›­m›­z›n bi­lim­sel, kül­tü­rel ve sos­yal et­kin­lik­le­ri­ni tüm im­kan­la­r›­m›z­
la des­tek­li­yo­ruz. Bu çer­çe­ve­de Türk Halk­bi­li­mi Top­lu­lu­¤u­nun ha­z›r­la­d›­¤›
“Kent­ler ve ‹m­ge­ler” ko­nu­lu I. Genç Halk­bi­lim­ci­ler Sem­poz­yu­mu so­nun­da
or­ta­ya ç›­kan bu önem­li ese­rin ha­z›r­l›­¤›n­da eme­¤i ge­çen her­ke­se te­ek­kür
eder­ken, bu tür­den bi­lim­sel fa­ali­yet­le­rin de­va­m›­n› di­li­yo­rum.
Prof. Dr. Ce­mil YIL­DIZ
Ga­zi Üni­ver­si­te­si
Fen- Ede­bi­yat Fa­kül­te­si De­ka­n›
ÖN­SÖZ
E¤i­tim ve ö¤­re­tim ku­rum­la­r›, ken­di­le­rin­den “bil­gi” edin­mek is­te­yen­le­ri, edil­gen ki­i­ler
ola­rak gör­me ve bu­na ba¤­l› ola­rak “üret­me­yi bil­me­yen­ler” ola­rak de­¤er­len­dir­me yan­l›­›n­dan
ar­t›k kur­tul­ma­l›­d›r. Genç­li­¤i­nin ade­ta da¤­la­r› de­vi­re­bi­le­cek bü­yük ener­ji­siy­le üni­ver­si­te­ye
ge­len ö¤­ren­ci­le­ri, bil­gi­len­dir­me sü­reç­le­rin­den ge­çir­di­¤i­miz ka­dar gü­dü­le­me, yön­len­dir­me ve
üret­me sü­reç­le­rin­den de ge­çir­di­¤i­miz za­man, kar­›­m›­za son de­re­ce ya­ra­t›­c› bi­rey­le­rin ç›­ka­ca­
¤›n­dan ku­ku du­yul­ma­ma­l›­d›r.
Eli­niz­de­ki ki­tap, Ga­zi Üni­ver­si­te­si Fen Ede­bi­yat Fa­kül­te­si Türk Di­li ve Ede­bi­ya­t› Bö­lü­mü'nde
2002-2003 Ö¤­re­tim Y›­l›n­da üçün­cü s›­n›f­ta oku­yan ö¤­ren­ci­le­rin ça­l›­ma­la­r›n­dan olu­mak­ta­d›r.
“Kent­ler ve ‹m­ge­ler” ba­l›k­l› bu sem­poz­yum, Ga­zi Türk Halk­bi­li­mi Top­lu­lu­¤u ta­ra­f›n­dan dü­zen­
len­mi­tir. Sem­poz­yu­ma ka­t›­lan ö¤­ren­ci­ler, yak­la­›k ola­rak al­t› ay­l›k bir ha­z›r­l›k dö­ne­min­den
geç­ti­ler. Bu dö­nem­de, “im­ge” ne­dir so­ru­su­na ce­vap olu­tu­ra­cak bil­gi­le­ri edin­dik­ten son­ra,
be­lir­le­dik­le­ri bir ken­tin ta­n›n­m› bir kül­tür ö¤e­si­ni üç önem­li aa­ma­y› göz önü­ne ala­rak in­ce­le­di­
ler: Bu aa­ma­lar­dan bi­rin­ci­si, im­ge­nin olu­u­mu so­ru­nuy­du. Se­çi­len ürün ne­den ve na­s›l an›­lan
ken­tin bir im­ge­si ola­rak or­ta­ya ç›k­m›­t›? ‹kin­ci so­ru, ye­rel ola­rak olu­an bu im­ge, da­ha ge­ni
kit­le­ler ara­s›n­da han­gi kül­tür et­ki­le­i­mi için­de ya­y›l­m›­t›? Üçün­cü so­ru, “uy­gu­la­ma­l› halk­bi­li­mi”
yak­la­›­m› çer­çe­ve­sin­de il­gi­li ku­rum, yö­re ve/ve­ya ül­ke bu im­ge­den na­s›l ya­rar­lan­m›­t› da­ha
do¤­ru­su ya­rar­lan­m› m›y­d›? Olu­um+ya­y›l­ma+ya­rar­lan­ma ke­li­me­le­ri­nin ba harf­le­rin­den
olu­an “OYY” for­mü­lüy­le ça­l›­›­lan bu ödev­le­rin, der­le­me, ara­t›r­ma, gör­sel bel­ge top­la­ma ve
bun­la­r›n bil­gi­sa­yar tek­no­lo­ji­si kul­la­n›­la­rak bil­di­ri­ye dö­nü­tü­rül­me­si sü­reç­le­rin­de ö¤­ren­ci­le­rin
he­ye­can ve ener­ji­le­ri­nin bit­me nok­ta­s›n­da söy­le­dik­le­ri “oyy, oyy” ifa­de­le­ri, bu ça­l›­ma­n›n in­ce
ele­ti­ri ö¤e­le­rin­den bi­ri­si ol­du. An­cak, bil­di­ri­le­rin çok ba­a­r›­l› bir e­kil­de su­nu­mu ve bu­nun
ka­n›­t› olan tak­dir al­k›­la­r›y­la “oyy” lar ye­ri­ni de­rin bir “ohh”a b›­rak­t›­¤›n­da ö¤­ren­ci­le­rin yü­zün­
de­ki yor­gun­luk ifa­de­si de ye­ri­ni mut­lu­lu­¤a ve öz­gü­ve­ne b›­rak­m›­t›.
Ga­zi Türk Halk­bi­li­mi Top­lu­lu­¤u ta­ra­f›n­dan dü­zen­le­nen “Kent­ler ve ‹m­ge­ler” ko­nu­lu ve
li­sans ö¤­ren­ci­le­ri­nin bil­di­ri­le­rin­den olu­ma­s› ne­de­niy­le ala­n›n­da bir ilk ol­ma özel­li­¤i­ne sa­hip
“1. Genç Halk­bi­lim­ci­ler Sem­poz­yu­mu”, bil­gi pay­la­›­m› ka­dar, im­ge­sel ürün pay­la­›­m› ba­k›­m›n­
dan da renk­li geç­ti: Ço­rum Be­le­di­ye Ba­ka­n›, “Ço­rum Leb­le­bi­si”, Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye Ba­ka­n›
“Bey­pa­za­r› Ku­ru­su” gön­de­re­rek, Top­lu­luk Da­n›­ma­n› da Ga­zi­an­tep’ten “Ga­zi­an­tep Bak­la­va­
s›”ge­tir­te­rek ik­ram et­ti­ler. Otu­rum ara­la­r›n­da­ki ve ka­pa­n›­ta­ki s›­cak ve so­¤uk içe­cek ik­ra­m›­n›
ise Fen Ede­bi­yat Fa­kül­te­si De­kan­l›­¤› üst­len­di.
21 Ma­y›s 2003 ta­ri­hin­de Ga­zi Üni­ver­si­te­si Fen Ede­bi­yat Fa­kül­te­si 75. Y›l Kon­fe­rans Sa­lo­
nun­da dört otu­rum ha­lin­de ger­çek­le­ti­ri­len Sem­poz­yu­mun otu­rum­la­r›­n› Doç. Dr. Fa­tih Ki­ri­
çi­o¤­lu, Doç. Dr. Pa­ki­ze Ay­taç, Yrd. Doç. Dr. Ali Ya­k›­c› ve Top­lu­luk Ba­kan Yar­d›m­c›­s› Se­val
Ka­s›­mo¤­lu yö­net­ti. Sem­poz­yu­mun aç›­l›­›­na Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye Ba­ka­n› Sa­y›n Man­sur Ya­va,
Kül­tür ve Tu­rizm Ba­kan­l›­¤› Ara­t›r­ma ve E¤i­tim Ge­nel Mü­dü­rü Yard. Doç. Dr. Ab­dur­rah­man
Çe­lik, Fen Ede­bi­yat Fa­kül­te­si De­ka­n› Prof. Dr. Ce­mil Y›l­d›z, De­kan Yar­d›m­c›­la­r› Prof. Dr. Sü­ley­
man Öz­çe­lik ve Prof. Dr. Ah­met Mer­mer’le bir­lik­te çok sa­y›­da ö¤­re­tim üye­si, ö¤­ren­ci ve
ö¤­ren­ci ve­li­si ka­t›l­m›­t›r.
Top­lu­luk Ba­ka­n› Sel­can Gül­ça­y›r, Top­lu­luk Da­n›­ma­n› Prof. Dr. M. Öcal O⁄UZ, Bey­
pa­za­r› Be­le­di­ye Ba­ka­n› Man­sur Ya­va, Ara­t›r­ma ve E¤i­tim Ge­nel Mü­dü­rü Yard. Doç. Dr.
Ab­dur­rah­man Çe­lik ve Fen Ede­bi­yat Fa­kül­te­si De­ka­n› Prof. Dr. Ce­mil Y›l­d›z aç›­l› ko­nu­ma­la­
r›­n› yap­m›­lar­d›r.
Bil­di­ri­le­rin ya­y›­na ha­z›r­lan­ma­s›­n› Top­lu­luk Da­n›­man Yar­d›m­c›­s› Tu­ba SAL­TIK ÖZ­KAN
üst­len­mi­tir. Yak­la­›k al­t› ay­l›k bir ha­z›r­l›k dö­ne­min­den son­ra, bil­di­ri­ler ba­s›­la­bi­lir ha­le ge­ti­ril­
mi­tir.
Bu ça­l›­ma­n›n “ilk” ol­mak­la kal­ma­y›p “ön­cü” ol­ma­s›­n› di­le­rim.
Prof. Dr. M. Öcal O⁄UZ
Top­lu­luk Da­n›­ma­n›
SUNU / 3
ÖNSÖZ / 4
‹Ç‹NDEK‹LER /
‹Ç‹NDEK‹LER
5
Buldan'da Dokumac›l›k ve "Buldan ‹şi" / 6
Se­rap ARA­LAN / Ankara Keçisi / 10
Ah­met AS­LAN / Yozgat'›n Arabaş› Yemeği / 15
Ay­şe­gül ATU­ÇU­RAN / Beypazar›'n›n Tarihî Evleri / 19
‹lk­nur BAY­RAK / Beypazar› Kurusu / 24
Gül­can BI­ÇAK / Çaycuma Yoğurdu / 28
Hil­mi BOY­RAZ / Malatya'n›n ‹mgesi Kay›s› / 31
Fer­ya ÇA­LIŞ / Süt Diyar› Beylikova / 37
Bir­gül ÇAN­KA­YA / Eskişehir Lületaş› / 41
Ay­şe Ç‹L­BU­RU­NO⁄­LU / Çorum Leblebisi / 45
Es­ma EK‹­C‹ / Gaziantep Baklavas› / 49
Se­her GE­RES / Kayseri Past›rmas› / 54
Ha­san GE­ZER / Boyabat Pirinci / 58
Os­man GÜ­NAL / Antalya'n›n Mor Üzümü / 62
Ze­ri­can ‹L‹M­SE­VER / Kars'›n Kaşar Peyniri / 65
Ley­la KA⁄­NI­CI / Ankara Bal› / 68
Elif KAH­RA­MAN / Devrek Bastonu / 72
Bur­cu KAP­LAN / Konya'n›n ‹mgesi: Mevlâna / 81
Se­rap KA­RA­KI­LIÇ / K›rşehir'in ‹mgesi Ahi Evran / 85
Ben­gi­su KOL­CU / Çank›r› Yaren Meclisleri / 91
Ta­mer KURT / Bayburt Yöresi ‹hram Dokumac›l›ğ› / 99
Ya­sin KURT / Tosya B›çağ› / 103
Ra­bia MAL­LI­O⁄­LU / Bart›n'›n ‹mgesi: Tel K›rma / 109
Emel ÖZ­GÜR / Kayseri Mant›s› / 113
Hi­lal PA­MUK / Oltu Taş› / 119
Mu­rat YAL­ÇIN / Afyon Kaymağ› / 123
Ha­san YE­Ş‹L­DA⁄ / Şanl›urfa'n›n ‹mgesi Çiğköfte / 127
Ari­fe Esin AL­KAN /
FOTO⁄RAFLAR / 136
YAZARLARIN ÖZGEÇM‹LER‹ /
160
BULDAN'DA DO­KU­MA­CI­LIK VE "BUL­DAN ‹‹"
Ari­fe Esin AL­KAN
De­niz­li, öte­den be­ri Ana­do­lu’nun do­ku­ma­c›­l›k mer­kez­le­rin­den bi­ri ola­rak ta­rih­te­
ki ye­ri­ni al­m›­t›r. Gü­nü­müz­de de Bul­dan, Ba­ba­da¤, K›­z›l­ca­bö­lük ve De­niz­li mer­kez
ba­ta ol­mak üze­re, kü­çük ve or­ta i­let­me­ler­den bü­yük sa­na­yi ku­ru­lu­la­r›­na ka­dar
çok sa­y›­da i­let­me fa­ali­yet gös­ter­mek­te­dir.
Teks­ti­lin be­i­¤i Bul­dan, De­niz­li’nin 45 km uza­¤›n­da­d›r. 518 km2 yü­zöl­çü­mü bu­lu­
nan il­çe, son nüfus say›m›na göre yak­la­›k 15. 000 nü­fu­sa sa­hip­tir. Te­mel ge­çim
kay­na­¤› do­ku­ma­c›­l›k­t›r. Yö­re­de a¤›r­l›k­l› ola­rak, Bul­dan be­zi, hav­lu bor­noz, ham bez
(ame­ri­kan), Ha­lep ii ma­sa ör­tü­sü, ya­tak ör­tü­sü, per­de­ye dö­nü­tü­rü­le­bi­len bez­ler ve
ipek i­le­me­ler üre­ti­lir. De­niz­li ve il­çe­le­rin­de do­ku­ma­c›­l›­¤›n kö­ke­ni, An­tik dö­nem­le­re
uza­n›r. Bul­dan ve De­niz­li’de­ki teks­til üre­ti­mi Türk­le­rin Ana­do­lu’ya gel­me­le­rin­den
çok ön­ce­le­re da­ya­n›r. Bu hav­za­da­ki Bi­zans kent­le­rin­de, özel­lik­le bu­gün­kü Bul­dan’a
çok ya­k›n me­sa­fe­de bu­lu­nan Tri­po­lis’te hal­k›n ge­çi­mi­ni do­ku­ma­c›­l›k­tan sa¤­la­d›­¤›
bi­lin­mek­te­dir. 1071’de Ma­laz­girt sa­va­› son­ra­s›n­da Türk­ler Ana­do­lu’ya gel­me­ye
ba­la­m›, 1094 y›­l›n­da da De­niz­li Sel­çuk­lu­lar ta­ra­f›n­dan al›n­m›­t›r. De­niz­li ve ci­va­
r›­na yer­le­en Türk­le­rin do­ku­ma­c›­l›­¤› Bi­zans­l›­lar­dan ö¤­ren­di­¤i ri­va­yet edil­mek­te­dir.
Bir di­¤er söy­len­ce de öy­le­dir:Or­ta As­ya’n›n ku­ze­yin­den Kaf­kas­ya’n›n gü­ne­yin­den
Mer­zi­fon, Kas­ta­mo­nu üze­rin­den Sö­¤üt ve Kü­tah­ya do­lay­la­r›­na ge­len Türk­ler, geç­tik­
le­ri yer­ler­de do­ku­ma­c›­l›­¤› ö¤­re­ne­rek bu­gün­kü Kes­ta­ne de­re­si­nin bu­lun­du­¤u böl­ge­ye
gel­mi­ler ve bu­ra­ya yer­le­mi­ler­dir. Bu­ra­da teks­ti­lin to­hum­la­r›­n› at­m›­lar­d›r. Ti­ca­
ret yol­la­r› üze­rin­de bu­lun­ma­s› ne­de­niy­le geç­mi­te Bul­dan’da her tür­lü ti­ca­ri ma­l›n
bu­lun­du­¤u bi­lin­mek­te­dir. Çe­it­li e­hir ve böl­ge­ler­den al›-ve­ri için yö­re­ye ge­len­ler
bir­bir­le­ri­ne, ”BUL DA AL” di­ye­rek Bul­dan ke­li­me­si­nin do¤­ma­s›­na ne­den ol­mu­tur.
Do­ku­ma­c›­l›­¤› ge­nel­lik­le ka­d›n­lar yap­mak­tay­d›. Ova­lar­da ye­ti­ti­ri­len ka­li­te­li pa­muk­
lar, ip­lik ha­li­ne ge­ti­ri­lip, ce­viz yap­ra­¤›, so­¤an ka­bu­¤u, pa­la­mut, su­mak, ma­z›, bir­çok
ot ve kök­ler­den el­de edi­len bo­ya­lar­la renk­len­di­ril­mek­te, yö­re­de bes­le­nen uzun ve
in­ce tüy­lü bir ko­yun cin­sin­den el­de edi­len yün­ler­den de za­rif yün­lü ku­ma­lar do­ku­
nmak­tay­d›. Her iki tür­de­ki ip­lik el­ya­f›­n›n iyi ni­te­lik­li olu­u ve kuv­vet­li­ce e¤i­ril­me­si,
ku­ma­›n ka­li­te­li ve uzun sü­re da­yan­ma­s›­n› sa¤­l›­yor­du. Bu ku­ma­lar ya­p›l­d›k­la­r› ken­
tin ad›y­la an›­l›r, yur­ti­çi ve yurt­d›­› pa­zar­la­ra da ih­raç edi­lir­di. ”Bul­dan ii” gi­bi.
Es­ki ad› Çar­am­ba­y› La­zi­ki­ye olan Bul­dan’da dö­ne­min pa­di­ah ve bey­le­ri­ne
al ve kaf­tan ola­bi­le­cek ka­dar ka­li­te­li ku­ma­lar do­kun­mu­tur. ‹b­ni Ba­tu­tu’ya gö­re
bu­ra­da ei ben­ze­ri gö­rül­me­yen al­t›n i­le­me­li pa­muk­lu el­bi­se­ler do­ku­nur­du. Os­man
Ga­zi’nin Bul­dan’da do­ku­nan k›r­m›­z› al­dan el­bi­se yap­t›­r›p giy­di­¤i bi­lin­mek­te­dir.
Genç Os­man’›n göm­le­¤i­nin, Bar­ba­ros Hay­ret­tin Pa­a’n›n a­l›­n›n Bul­dan’da do­kun­
du­¤u bi­lin­mek­te­dir. O dö­nem­de sa­ray ka­d›n­la­r› ta­ra­f›n­dan kul­la­n›­lan iç ça­ma­›r­la­r›­
KENTLER ve
IMGELER
BULDAN'DA DOKUMACILIK VE BULDAN ‹‹
n›n ku­ma­la­r›, in­ce be­yaz ku­ma­lar, bay­rak­l›k k›r­m›­z› ku­ma­lar, al­var ku­ma­la­r›
Bul­dan’da do­kun­mu­tur. ‹s­hak Fa­kih, 14. yüz­y›­l›n ikin­ci ya­r›­s›n­da Os­man­l› Sul­ta­n›
1. Mu­rat’a ve Ger­mi­ya­no¤­lu Sü­ley­man ah’›n k›­z›­n›n Y›l­d›­r›m Be­ya­zid ile ev­len­me­si
ne­de­niy­le, Bul­dan’dan alem­li ak bez­le­ri al›n­d›­¤›­n› söy­le­mek­te­dir. 17. yüz­y›l ‘da De­niz­
li’yi zi­ya­ret eden Ev­li­ya Çe­le­bi de Ak­da¤’›n be­yaz pa­muk be­zi­nin, Acem ve Mu­sul
be­zin­den da­ha in­ce ol­du­¤u­nu söy­le­mek­te­dir. Bu ifa­de­si­ne gö­re, De­niz­li, Bul­dan ‘da
do­ku­nan ku­ma­la­r›n dün­ya ku­ma­la­r› ile ya­r›­a­cak dü­zey­de ol­du­¤u an­la­›­l›­yor.
19. yy. ›n ba­la­r›­na de­¤in Bul­dan ve çev­re­sin­de do­ku­ma­c›­l›k ger­çek bir sa­nat
ni­te­li­¤i ta­›­mak­ta­d›r. Bu dö­nem­de böl­ge­de bez ge­rek­si­ni­mi­ni ta­ma­m›y­la yö­re­de­ki
üre­ti­ci­ler kar­›­l›­yor­du. Os­man­l› ‹m­pa­ra­tor­lu­¤u’nun aç›k pa­zar du­ru­mu­na gel­me­sin­
den ön­ce yö­re­de ye­ti­ti­ri­len pa­muk, ge­le­nek­sel yön­tem­ler­le i­le­nir, do­ku­ma için
ge­rek­li ip­lik bu yol­la sa¤­la­n›r­d›.
1914’ten ön­ce Bul­dan do­ku­ma­la­r› renk ve de­sen­le­ri ile üs­tün ni­te­lik­te ürün­ler­di.
Her böl­ge­nin ün­lü do­ku­ma­la­r› ol­du­¤u gi­bi, ki­mi us­ta­la­r›n ken­di ad­la­r› ile bi­li­nen ürün­
le­ri de bu­lu­nu­yor­du. 1. Dün­ya Sa­va­›n­da as­ke­re gi­den us­ta­la­r›n yer­le­ri bo kal­m›,
do­ku­ma­c›­l›k yer yer dur­gun­la­m›­t›r. Yu­ma­¤›­n› bi­tir­me­den as­ke­re gi­den us­ta­la­r›n
yu­mak­la­r›, y›l­lar­ca as›­l› kal­m›, bu ii de­vam et­ti­re­cek us­ta bu­lu­na­ma­m› ve ki­mi
yer­ler­de do­ku­ma­c›­l›­¤› ka­d›n­lar sür­dür­mü­tür. Sa­va so­nun­da sa¤ ka­la­bi­len us­ta­lar
ge­ri dö­ne­rek bu sa­na­t› can­lan­d›r­m›­lar­sa da es­ki ni­te­li­¤i­ne ula­a­ma­m›­t›r.
El do­ku­ma­c›­l›­¤› bu dö­nem­de yay­g›n bi­çim­de ev­ler­de ve atöl­ye­ler­de ya­p›l­mak­
tay­d›. Do­ku­ma­c›­l›k ba­ba­dan o¤u­la ge­çer­di. Son­ra­la­r› her is­te­yen er­kek ço­cuk bu
sa­na­ta ve­ri­lir­di. 7-10 ya ara­s›n­da­ki ço­cuk­lar us­ta­ya tes­lim edi­lir, ço­cuk us­ta­n›n
eli­ni öp­tük­ten son­ra dük­ka­n›n ve us­ta­n›n ma­l› olur­du. Us­ta ilk ön­ce ço­cu­¤u ç›k­r›­¤›n
ya­n›­na otur­tur, bir ip­lik ko­yar, ona ip­lik ko­par­ma­s›­n› ö¤­re­tir­di. Bu ilk al›­t›r­ma­dan
son­ra ç›­ra­¤a ka­pan ip­li­¤i yap­t›­r›­l›r­d›. Bu i­ler ço­cu­¤un ka­bi­li­ye­ti­ne gö­re 1-2 sa­at
ve­ya bir­kaç gün sü­rer­di. Bun­dan son­ra ço­cuk us­ta­n›n ma­s›­r› na­s›l sar­d›­¤›­na dik­kat
eder­di. Bu i 1-2 y›l­l›k za­man is­ter­di. En çok 2 y›l son­ra ç›­ra­¤a tez­gah ve­ri­lir­di. Tez­
ga­ha gi­ren ço­cu­¤un 1, 5-2 y›l ça­l›­ma­s› ge­re­kir­di. Ç›­rak uzun tec­rü­be­ler­den ge­çi­ril­
dik­ten son­ra s›­k› bir di­sip­lin al­t›n­da tez­ga­ha dü­zen ver­me­si­ni ö¤­re­nir ve kal­fa­l›­¤›n
yo­lu­nu tu­tar­d›. Kal­fa­l›k tec­rü­be­si ar­tan genç­ler za­man­la us­ta­l›­¤a ge­çer­ler­di. Bul­dan­l›
Ah­met Tun­cer’in ver­di­¤i bil­gi­le­re gö­re, kal­fa­la­r›n an­cak ka­r›n­la­r›­n› do­yu­ra­cak ka­dar,
us­ta­la­r›n ise mal­la­r›­n› ip­lik fi­ya­t›­na bi­le ver­se­ler çok pa­ra ka­zan­d›k­la­r› ö¤­re­nil­mek­
te­dir.
Gü­nü­müz­de de Bul­dan’da el do­ku­ma­c›­l›­¤› yi­ne ev­ler­de ve atöl­ye­ler­de de­vam
et­mek­te­dir. Do­ku­ma tez­ga­h› ol­ma­yan ev yok gi­bi­dir. Do­ku­ma­c›­l›­¤›n bü­yük ço­¤un­
lu­¤u­nu ya­tak çar­af­la­r›, ör­tü­ler ve ala­ca­lar olu­tu­rur. Ak­bez, ala­ca bez­ler, bur­gu,
boh­ça, per­de, yas­t›k k›­l›­f› i­le­me­le­ri Bul­dan ve köy­le­rin­de üre­ti­len di­¤er el do­ku­ma­
c›­l›­¤› ürün­le­ri­dir.
Bul­dan il­çe mer­ke­zi, Bul­dan be­zi ba­ta ol­mak üze­re fan­ta­zi do­ku­ma­c›­l›­¤›­n›n ve
hav­lu, bor­noz üre­ti­mi­nin oda­¤›­d›r. 4. 000’e ya­k›n tez­gah he­men her ai­le­nin ge­lir kay­
na­¤›­d›r. Do­ku­nu­lan ve di­ki­len ürün­ler il­çe mer­ke­zin­de dük­kan ve ma­¤a­za­lar­da do¤­
ru­dan mü­te­ri­ye ula­t›­r›l­mak­ta­d›r. Ay­r›­ca De­niz­li mer­kez­de bu­lu­nan ma­¤a­za­lar­dan
da bu ürün­le­re ula­mak müm­kün­dür. Özel­lik­le, do­ku­ma ürün­le­ri­nin hal­ka su­nul­ma­
BULDAN'DA DOKUMACILIK VE BULDAN ‹‹
KENTLER ve
IMGELER
s›n­da bir sim­ge ha­li­ne gel­mi olan ‘Ba­ba­da¤ ‹­ha­n›‘nda Bul­dan do­ku­ma ürün­le­ri­ni
ko­lay­l›k­la bul­mak müm­kün­dür. De­niz­li hal­k›­n›n ol­du­¤u ka­dar yö­re­yi gez­me­ye ge­len
yer­li ve ya­ban­c› tu­rist­le­rin de al›-ve­ri­te ter­cih et­tik­le­ri ilk yer­dir.
DE­N‹Z­L‹ EL EME­⁄‹­N‹N AV­RU­PA SA­NA­Y‹­‹NE D‹­RE­N‹­Ş‹
Ba­t› Av­ru­pa’da h›z­la ge­li­en fab­ri­kas­yon sa­na­yi üre­ti­mi ile bir­lik­te, 19. yy‘›n
ba­la­r›n­dan iti­ba­ren Os­man­l› ‹m­pa­ra­tor­lu­¤u­nun it­ha­la­t›, ih­ra­ca­t›n­dan çok da­ha h›z­l›
bü­yü­dü ve bu ne­den­le d› ti­ca­re­tin­de bü­yük aç›k­lar gö­rül­me­ye ba­lan­d›. Os­man­l›
yö­ne­ti­mi Ba­t›­da gi­de­rek ya­y›l­ma­ya ba­la­yan ma­ki­ne­le­mi sa­na­yi ve yük­sek tek­no­
lo­ji­ye uyum sa¤­la­ma, ge­rek­li ya­t›­r›m­la­r› yap­ma ko­nu­sun­da ye­ter­siz kal­d›. Os­man­l›
im­pa­ra­tor­lu­¤u dö­ne­min­de iz­le­nen yan­l› tu­tum­lar kö­tü so­nun ba­lan­g›­c› ol­du. Ulu­sal
ba­¤›m­s›z­l›k mü­ca­de­le­si ba­la­d›­¤›n­da da az sa­y›­da­ki sa­na­yi te­sis­le­ri, ve­rim­li ova­lar,
li­man ve ter­sa­ne­le­rin bu­lun­du­¤u bü­tün e­hir­ler i­gal al­t›n­day­d›. Ba­¤›m­s›z­l›k mü­ca­de­
le­si ba­la­d›­¤›n­da böy­le­si­ne yok­luk için­de ba­vu­ra­ca­¤› tek kay­nak, bin­ler­ce y›l­dan
be­ri Ana­do­lu’da var olan k›r­sal el eme­¤i idi. De­niz­li yö­re­si ayak­ta ka­lan bu ya­p›­s› ile
ül­ke­nin kur­tu­lu­u için önem­li bir kay­nak olu­tur­du.
De­niz­li yö­re­si­nin, sa­na­yi­le­mi Ba­t› Av­ru­pa ül­ke­le­rin­den ge­len ürün­le­re kar­›
uzun sü­re di­ren­me­si­nin ba­l›­ca ne­den­le­ri­ni öy­le s›r­la­ya­bi­li­riz:
Ön­ce­lik­le el sa­nat­la­r›­na da­ya­l› za­na­at di­ye­bi­le­ce­¤i­miz sa­na­yi he­nüz ma­ki­ne­le­
me­mi, fab­ri­ka­lar ku­rul­ma­m›­t›. Bu ne­den­le, y›­k›l­ma­s› muh­te­mel bir sa­na­yi­den söz
ede­me­yiz. K›r­sal­da çok yay­g›n olan do­ku­ma araç­la­r›, yay­la­dan ken­te ve kö­ye ta­›­na­
bi­lir ni­te­lik­te ba­sit ve pra­tik­ti. Nü­fu­su oran­sal ola­rak %90 ‘la­ra va­ran k›r­sa­l›n do­ku­ma
ih­ti­yaç­la­r› pa­zar­dan de­¤il ken­di iç üre­tim­le­rin­den kar­›­la­n›­yor­du.
Bul­dan’da üre­ti­len tip­te­ki do­ku­ma­lar, or­ji­nal özel­lik­le­ri ve süs­le­me­le­ri ne­de­niy­le
fab­ri­kas­yon üre­ti­min gi­re­me­di­¤i ürün tip­le­ri du­ru­mun­day­d›. Kon­so­los­luk ra­por­la­r›­na
gö­re ‹n­gi­liz Lan­cas­hi­re pa­muk­lu teks­til sa­na­yi, ken­di adam­la­r›­n›n ve Fo­re­ign Of­fi­ce
tem­sil­ci­le­ri­nin bü­tün ça­ba­la­r›­na kar­›, Os­man­l› ‹m­pa­ra­tor­lu­¤u­nun de­¤i­ik böl­ge­le­rin­
de ara­nan çe­it­li zevk­le­re uy­gun pa­muk­lu ve k›s­men pa­muk­lu ku­ma de­sen­le­ri­ne
olan ta­le­bi kar­›­la­ya­ma­m›­t›r. Ye­rel be­¤e­ni­le­rin var­l›­¤›­n› sür­dür­me­si ise it­hal ma­l›
ip­lik­le köy ev­le­rin­de ve özel­lik­le kent ima­lat­ha­ne­le­rin­de do­ku­ma­c›­l›­¤›n de­va­m› an­la­
m›­na ge­li­yor­du.
Bul­dan’da bu tür­le­ri üre­ten atöl­ye­ler var­l›k­la­r›­n› gü­nü­müz­de de sür­dür­mek­te­dir.
‹l­çe­nin en önem­li ge­çim kay­na­¤› do­ku­ma­c›­l›k­t›r. Ev­ler­de ku­ru­lan tez­gah­lar­da do­ku­
nan ku­ma­lar çok çe­it­li alan­lar­da kul­la­n›­ma su­nul­mak­ta­d›r. ‹l­çe­nin sim­ge­si ha­li­ne
ge­len do­ku­ma­c›­l›k ger­çek bir sa­nat ni­te­li­¤i ta­›­mak­ta­d›r. Hal­k›n % 80 ‘i ge­çi­mi­ni el
tez­gah­la­r›n­dan ka­zan­mak­ta­d›r. Ge­li­en tek­no­lo­ji ve sa­na­yi­le­me­ye ra¤­men el eme­
¤i var­l›­¤›­n› sür­dür­me­yi ba­ar­m›­t›r. Bu­nun ne­de­ni üre­ti­len do­ku­ma­la­r›n ken­di­ne has
süs­le­me­le­ri ve ge­li­mi sa­na­yi ma­ki­ne­le­rin­de üre­ti­len ku­ma­la­r›n el eme­¤i ile olu­
tu­ru­lan ürün­ler­den or­ji­nal­lik aç›­s›n­dan uzak­l›­¤›­d›r. Gü­nü­müz­de de­sen­ler gün­ler­ce
sü­ren emek ve ça­ba­la­r›n so­nu­cun­da el­le i­len­mek­te­dir. Bu­gün­kü i­le­me­ci­li­¤in kö­ke­
ni el­de ya­p›­lan kas­nak i­le­me­ci­li­¤i­ne da­ya­n›r. El tez­gah­la­r›n­da üre­ti­len do­ku­ma­lar
olu­um­la­r›n­da har­ca­nan eme­¤in ve al›n te­ri­nin en gü­zel ör­nek­le­ri­dir. Do­ku­ma­la­ra
i­le­nen mo­tif­ler halk zev­ki­nin ve kül­tü­rü­nün yan­s›­ma­la­r›­d›r. Bul­dan ‘n›n nos­tal­ji
ko­kan ürün­le­ri­ne, ça¤­da tek­no­lo­ji ürün­le­ri­nin ya­n›n­da ay­r› bir de­¤er ve­ril­mek­te,
Bul­dan ürün­le­ri Tür­ki­ye’nin bü­yük fir­ma­la­r›n­dan Vak­ko ve Bey­men gi­bi fir­ma­lar­ca
KENTLER ve
IMGELER
BULDAN'DA DOKUMACILIK VE BULDAN ‹‹
da aran­mak­ta­d›r.
De­niz­li eko­no­mi­si­ne de kat­k›­s› son de­re­ce faz­la olan Bul­dan’da­ki do­ku­ma­c›­
l›­¤› De­niz­li’de­ki sa­na­yi­ci, ia­dam­la­r› ve pa­zar­la­ma sek­tö­rü­nün du­yar­l› yak­la­›m­la­r›
sa­ye­sin­de, çe­it­li en­gel ve so­run­la­ra ra¤men ayak­ta kal­ma­y› ba­ar­m›­t›r. ‹l­çe be­le­di­
ye­si ta­ra­f›n­dan aç›­lan kurs­lar­da ve­rim­li ve e¤i­tim­li i­çi­ler ye­ti­ti­ril­mek­te ve ku­ru­lan
atöl­ye­ler­de bu i­çi­le­re i im­kan­la­r› sa¤­lan­mak­ta­d›r. Bu­gün il­çe­de ça­l›­›r du­rum­da­ki
do­ku­ma tez­ga­h›­n›n sa­y›­s›­n›n 4000, do­ku­nan ip­lik mik­ta­r›­n›n yak­la­›k 150 tn/ gün
ol­du­¤u he­sap­lan­mak­ta­d›r. Hal­k›n %80’i ge­çi­mi­ni ken­di atöl­ye­le­rin­de ve­ya ku­ru­lan
atöl­ye­ler­de i­çi ola­rak ka­zan­mak­ta­d›r. Üre­ti­len do­ku­ma­lar il­çe­de­ki çe­it­li dük­kan ve
ma­¤a­za­lar­da yer­li ve ya­ban­c› tu­rist­le­rin zev­ki­ne su­nul­mak­ta­d›r. Do­ku­ma­la­r›n ya­n›n­
da, el tez­gah­la­r› ve atöl­ye­ler de özel­lik­le yö­re­ye ge­len ya­ban­c› tu­rist­le­rin il­gi­si­ni çek­
mek­te­dir. Bu yö­nüy­le Bul­dan do­ku­ma­la­r› eko­no­mi­ye ol­du­¤u ka­dar yö­re tu­riz­mi­ne
de önem­li kat­k›­lar sa¤­la­mak­ta­d›r.
Bedri Rahmi Eyubo¤lu "Denizli Destan›" adl› iirinde yöre dokumalar›ndan
öyle söz eder.
Al gö­züm sey­rey­le De­niz­li pa­za­r›­n›
Bir ki­lim, bir hey­be, bir na­k›
Dün­ya­da ei em­sa­li gö­rül­me­mi
Bu­na ne sa­b›r­d›r Al­la­h›m bu göz nu­ru ne­dir?
Am­man na­k› de­yip co­ma Mer­nu
Sit­tin se­ne ön­ce de ay­n› ki­lim, ay­n› hey­be, ay­n› ör­gü
“Ay­n› tez­gah­lar­da böy­le do­ku­nur­muş
Yi­ne ay­n› yün, ay­n› ip­lik, ay­n› tez­gah, ay­n› el­ler”
Ama ara­dan ne­ler geç­mi, ne­ler geç­mi, ne­ler…
BED­R‹ RAH­M‹ EYÜ­PO⁄­LU
KAY­NAK­ÇA
De­niz­li Ti­ca­ret Oda­s› Ya­y›n­la­r›: 27
De­niz­li Va­li­li­¤i ‹l Kül­tür Mü­dür­lü­¤ü
Eko­no­mik Yö­nü ile De­niz­li / 2000
Par­la­yan Y›l­d›z De­niz­li 1999
. Te­kin Kap­lan, De­niz­li ‘nin Halk Kül­tü­rü Ürün­le­ri 1995
Türk Kül­tür Ta­ri­hin­de De­niz­li Sem­poz­yu­mu Bil­di­ri­le­ri / 27-30 Ey­lül 1988
BULDAN'DA DOKUMACILIK VE BULDAN ‹‹
KENTLER ve
IMGELER
AN­KA­RA KE­Ç‹­S‹
Se­rap ARA­LAN
Bir ken­tin ad›­n› duy­du­¤u­muz za­man zih­ni­miz­de o kent ile il­gi­li, o ken­ti ça¤­r›­t›­
ran, an­la­tan kent ile bü­tün­le­mi im­ge­ler can­la­n›r. Ba­kent An­ka­ra’da bi­ze ken­tin
im­ge­le­ri ha­li­ne gel­mi olan “An­ka­ra Sey­me­ni­ni” “An­ka­ra Ka­le­si­ni” An­ka­ra Tav­a­
n›­n›” “An­ka­ra Ba­l›­n›” ve “An­ka­ra Ke­çi­si­ni” ha­t›r­la­t›r. Ben de bu bil­di­ri­de An­ka­ra’n›n
yi­tir­mek üze­re ol­du­¤u bir im­ge­sin­den ya­ni An­ka­ra Ke­çi­si’nden bah­se­de­ce­¤im.
An­ka­ra ke­çi­si uzun, in­ce, lü­le lü­le ve ipek gi­bi par­lak tüy­lü bir ke­çi tü­rü­dür.
An­ka­ra ke­çi­si­nin be­de­ni­ni ör­ten k›l ör­gü­sü ge­nel­de be­yaz­d›r. Renk­li tip­le­ri­ne de
rast­la­n›r. Or­ta Ana­do­lu’da­ki­le­rin ren­gi ta­ma­men be­yaz olup, Si­irt ve Mar­din ‘de
kah­ve­ren­gi, gri ve­ya si­yah renk­li tif­ti­ğe sa­hip An­ka­ra ke­çi­le­ri de ye­tiş­ti­ril­mek­te­
dir. An­ka­ra ke­çi­le­rin­de or­ta­la­ma ola­rak vü­cut yük­sek­li­ği 55 cm. , vü­cut uzun­lu­ğu
56cm. olup ke­çi­le­re yan ta­raf­tan ba­k›l­d›­ğ›n­da bir ka­re şek­lin­de gö­rü­lür. Can­l› ağ›r­
l›k­la­r› 30-40 kg. , do­ğum ora­n› %80-90 ve ikiz­li­lik ora­n› %2-5’dir. Me­ra­dan çok iyi
fay­da­la­n›r­lar ve ağaç dal ve yap­rak­la­r›y­la bes­le­nir­ler. (Kay­nak Ki­şi 1)
An­ka­ra ke­çi­si es­ki­den “An­go­ra” di­ye bi­li­nen An­ka­ra yö­re­sin­de ye­tiş­ti­ril­di­ği için
“An­ka­ra ke­çi­si” ad›­n› al­m›ş­t›r. Halk ara­s›n­da “Tif­tik ke­çi­si” di­ye bi­li­nen An­ka­ra
ke­çi­si za­man­la şeh­rin bir im­ge­si ha­li­ne gel­miş­tir. Or­ta Ana­do­lu böl­ge­sin­de ya­p›­lan
An­ka­ra ke­çi ye­tiş­ti­ri­ci­li­ği k›r­sal alan­da­ki halk için önem­li bir ge­çim kay­na­ğ›­d›r.
Tür­ki­ye ke­çi var­l›­¤› 2000 y›­l› ve­ri­le­ri­ne gö­re 7. 200. 000 ba ci­va­r›n­da­d›r. An­ka­
ra ke­çi­si sa­y›­s› ise 420. 000 ba­t›r. Tür­ki­ye’de An­ka­ra ke­çi­si ve top­lam ke­çi sa­y›­s›
git­tik­çe azal­mak­ta­d›r.(1,2)
Tab­lo:1 Tür­ki­ye’de y›l­la­ra gö­re An­ka­ra ke­çi­si ve top­lam ke­çi sa­y›­la­r› (mil­yon ba)
1970 An­ka­ra ke­çi­si sa­y›­s›
4. 5 Top­lam ke­çi sa­y›­s›
19. 5
Top­lam için­de A. K’nin pa­y› 23. 1
An­ka­ra ke­çi­si sa­y›­s› in­dek­si
1970=100 ise
100
1980
3. 7
19. 1
19. 4
82. 2
1990
1. 3 11. 0
11. 8
28. 9
1995
0. 7
9. 1
7. 7
2000
0. 4
7. 2
5. 6
15. 6
8. 9
“Ge­rek An­ka­ra ke­çi­si ge­rek­se k›l ke­çi­si sa­y›­s›­n›n azal­ma­s›n­da ke­çi­le­rin or­ma­na
za­rar ver­me­si­nin en­gel­len­me­si ama­c›y­la 1962 y›­l›n­dan iti­ba­ren al›­nan bir di­zi ted­bir­
et­ki­li ol­mu­tur. Bu amaç­la ke­çi­le­rin or­ma­na gir­me­si­nin ya­sak­lan­ma­s›, ih­ra­ca­t›n te­
vik edil­me­si, bu alan­lar­da ke­çi ye­ri­ne ko­yun ve s›­¤›­r›n ika­me edil­me­si, or­man için­de
ve ci­va­r›n­da ya­a­yan hal­k›n el sa­nat­la­r›­na ve ba­z› sa­na­yi dal­la­r›­na yön­len­di­ril­me­si
ek­lin­de ted­bir­ler­le k›l ke­çi­si ve An­ka­ra ke­çi­si sa­y›­s›n­da za­man­la azal­ma mey­da­na
gel­mi­tir. ” (Ak­ça­p›­nar, 2000, s. 47)
“An­ka­ra ke­çi­si­nin Ana­do­lu’da yer­le­ti­ril­me­ye ba­lan­d›­¤› ta­rih hak­k›n­da çe­it­li
KENTLER ve
IMGELER
ANKARA KEÇ‹S‹
gö­rü­ler var­d›r. En çok ka­bul gö­ren gö­rü An­ka­ra ke­çi­si­nin Ana­do­lu’ya 13. yüz­
y›l­da, Ha­zar De­ni­zi’nin do­¤u­sun­da­ki “Ha­rezm” böl­ge­sin­den Ana­do­lu’ya göç eden
Türk­ler ta­ra­f›n­dan ge­ti­ril­di­¤i ve bu­ra­da­ki çev­re ko­ul­la­r›­n›n et­ki­siy­le bi­li­nen ya­p› ve
tif­tik özel­lik­le­ri­ne ka­vu­tu­¤u ve An­ka­ra ke­çi­si kim­li­¤i­ni ka­zan­d›­¤› gö­rü­ü­dür. 13.
yüz­y›l­dan ön­ce­ki dö­nem­ler­de Ana­do­lu’da An­ka­ra ke­çi­si­nin var­l›­¤›­na ili­kin her­han­gi
bir ar­ke­olo­jik ka­n›­ta rast­lan­ma­ma­s› bu gö­rü­ü do¤­ru­la­mak­ta­d›r.” (Ba­tu, a(1940)s.
155, b(1951)
Dün­ya­n›n bir­çok ül­ke­si­ne An­ka­ra ke­çi­si Ana­do­lu’dan ya­y›l­m›­t›r. An­cak uzun
y›l­lar An­ka­ra ke­çi­si­nin d› ül­ke­le­re ç›­ka­r›l­ma­s› ya­sak­lan­m›­t›r. ‹lk de­fa 1541 y›­l›n­da
Hol­lan­da kra­l›­na he­di­ye ola­rak gön­de­ril­mi­tir. Da­ha son­ra­la­r› 18. yüz­y›l­da Fran­sa,
‹s­pan­ya, ‹tal­ya’ya gö­tü­rül­mü, an­cak ye­ti­ti­ri­ci­lik­te ba­a­r›­l› olu­na­ma­m›­t›r. 1838
y›­l›n­da Gü­ney Af­ri­ka’ya, 1849 y›­l›n­da ABD’ye (Ka­li­for­ni­ya ve Tek­sas ‘a) gö­tü­rül­
mü ve bu ül­ke­ler­de ye­ti­ti­ri­ci­lik­te ba­a­r›­l› olun­mu­tur. Da­ha son­ra Ar­jan­tin, Rus­ya,
Avust­ral­ya ve Ye­ni Ze­lan­da’ya gö­tü­rü­le­rek ye­ti­ti­ri­ci­li­¤e ba­lan­m›­t›r. Bu­gün Ame­
ri­ka’da­ki tif­tik ke­çi­le­ri­nin sa­y›­s› biz­de­kin­den da­ha faz­la­d›r. (Abi­din, 1932) (Tun­cel,
1993)
1830’la­ra ka­dar An­ka­ra ke­çi­si ve tif­ti­¤i­ni te­ke­lin­de bu­lun­du­ran Tür­ki­ye, 1839’da
‹n­gil­te­re’de tif­tik i­le­me sa­na­yi­isi­nin ku­rul­ma­s›y­la ih­ra­cat­ta­ki ko­nu­mu­nu yi­tir­me­ye
ba­la­d›. 19. yüz­y›l­da ih­ra­ca­t› ya­sak­la­ma ka­ra­r› al›n­d›y­sa da uy­gu­la­na­ma­d›. An­cak
Cum­hu­ri­yet’ten son­ra 1924’te ç›­ka­r›­lan “Tif­tik Ke­çi­le­ri­nin Men-‹ ‹m­rar Ve Tek­sir-‹
Adat” ya­sa­s›y­la da­m›z­l›k sa­t›­› ya­sak­la­na­bil­di. Ama bu ara­da öbür ül­ke­ler de ke­çi
var­l›­¤›­n› ar­t›r­m›, hat­ta da­m›z­l›k sa­t›­›­na ba­la­m›­lar­d›.
Tür­ki­ye 1820 y›­l›­na ka­dar ba­a­r›­l› bir e­kil­de tif­tik ip­li­¤i ve tif­tik­ten do­kun­mu
ku­ma ih­ra­ca­t› ya­par­ken za­man­la bu ih­ra­cat ya­va­la­m›, 1839’dan iti­ba­ren ip­lik
ve ku­ma ih­ra­ca­t› ta­ma­men bit­mi­tir. Bu s›­ra­da ‹n­gil­te­re’de tif­tik i­le­me tek­nik­le­ri
ge­li­mi ve bu­na ba¤­l› ola­rak Tür­ki­ye’den sa­de­ce ham tif­tik ih­ra­ca­t› ba­la­m›­t›r.
(Tun­cel, 1993)
2000 y›­l›n­da­ki is­ta­tis­tik­sel ve­ri­le­re gö­re;
*Tür­ki­ye’de tif­tik üre­ti­mi her y›l azal­mak­ta­d›r. Tür­ki­ye 1980 y›­l›n­da dün­ya­da­ki
tif­tik üre­ti­mi­nin %33. 52’si­ni kar­›­lar­ken bu de­¤er 2000 y›­l›n­da %4’e dü­mü­tür.
*tif­tik üre­ti­min­de gü­ney Af­ri­ka 1. s›­ra­da, ABD 2. s›­ra­da yer al­mak­ta­d›r.(3,4)
Bu­gün Tür­ki­ye’nin d›­›n­da en bü­yük tif­tik ke­çi­si ve tif­tik üre­ti­ci­le­ri Gü­ney Af­ri­ka
Cum­hu­ri­ye­ti, ABD, Avust­ral­ya, Ar­jan­tin, Le­sot­ho, es­ki SSCB ve Ye­ni Ze­lan­da’d›r.
Tür­ki­ye’de ise An­ka­ra ke­çi­si­nin en çok ye­ti­ti­ril­di­¤i il­ler; An­ka­ra, Kon­ya Es­ki­e­hir,
Mar­din, Çan­k›­r›, Kü­tah­ya, Kas­ta­mo­nu ve Yoz­gat’t›r. (Tun­cel, 1993)
An­ka­ra ke­çi­si­nin eko­no­mik bo­yu­tu­nun ya­n› s›­ra var olan kül­tü­rel bo­yu­tu­nu folk­
lo­rik ürün­ler­de gör­mek­te­yiz. Ör­ne­¤in Ev­li­ya Çe­le­bi Se­ya­hat­na­me­si­nin 2. cil­din­de
“Ve Me’ku­lat- U Me­ru­bat U Sa­na­y›’at›­n›n Mem­du­ha­t›n Be­yan Eder” ba­l›­¤› al­t›n­da
En­gü­rü tif­tik ke­çi­le­ri­nin eti­nin lez­zet­li ol­du­¤u­nu, bu­nun da ke­çi­le­rin da¤­lar­da p›r­nar
yap­rak­la­r› ile bes­len­me­sin­den ile­ri gel­di­¤i­ni an­la­t›r. Ay­r›­ca ren­gi­nin süt be­ya­z› olup,
tüy­le­ri­nin ma­kas­la ke­sil­di­¤in­de sert, el­le yo­lun­du­¤un­da yu­mu­ak ol­du­¤un­dan bah­
set­mi­tir. Be­ya­n›n de­va­m›n­da An­ka­ra ke­çi­si­nin özel­lik­le­ri ve sof hak­k›n­da bil­gi ve­rir.
(Koçu, 1943, C. 2, S. 226)
An­ka­ra ke­çi­si, folk­lo­rik ürün­ler­de ren­gi­nin be­yaz­l›­¤›n­dan do­la­y› “ak ke­çi” ola­
rak da ge­çer. Bu­nu An­ka­ra’da der­le­nen “ak ke­çi­yi gö­ren içi do­lu ya¤ sa­n›r.” Ata­sö­
zün­de de gör­mek­te­yiz. (Kay­nak Ki­i 2)
ANKARA KEÇ‹S‹
KENTLER ve
IMGELER
1582 y›­l›n­da An­ka­ra’ya u¤­ra­m› olan ‹n­gi­liz sey­yah John Nev­bery “ol­duk­ça
gü­zel bir va­di­nin ya­k›­n›n­da yer alan ‹m­ren­di yer­le­i­mi­nin gü­ne­yin­de, bu­ra­ya ya­r›m
gün uzak­l›k­ta Ang­ria ad­l› bir kent var­d›r. Bu­ra­da am­let ve grog­ren ola­rak bi­li­nen
ku­ma­la­r›n bü­yük bir bö­lü­mü üre­til­mek­te­dir.” di­ye yaz­m›­t›r.
Çok ya­k›n sa­y›­la­cak bir ta­rih­te ka­le­me al­d›­¤› “Muh­te­em Sü­ley­man” ad­l› ki­ta­b›n­
da A. Clot o dö­nem An­ka­ra’s›­n›n ke­çi­le­ri­nin yü­nü­nü Av­ru­pa’ya ka­dar yol­la­ya­bi­len
önem­li bir ti­ca­ret mer­ke­zi ol­du­¤u­nu be­lirt­mi; bu ke­çi­le­rin k›l­la­r›­n›n y›l­da 20-30 cm.
uza­d›­¤›­n› ve her al­t› ay­da bir k›r­k›­la­rak bir hay­van­dan aa­¤› yu­ka­r› 2-2, 5 kg. ya­pa­¤›
el­de edil­di­¤i­ne de­¤i­nmi­tir.(5)
An­ka­ra ke­çi­si­nin kül­tü­re ve folk­lo­ra ya­y›l­ma­s› ve yer­le­me­si­nin ya­n›n­da eko­
no­mik ha­ya­ta da ya­y›­l›­m› ile sa¤­la­d›­¤› ya­ra­rlan­ma im­kan­la­r›n­dan bah­set­mek is­ti­yo­
rum.
An­ka­ra ke­çi­si­nin eti lez­zet­li­dir ve ge­nel ola­rak ye­ti­ti­ril­di­¤i böl­ge­de tü­ke­ti­lir.
Ke­çi­nin süt ve­ri­mi çok dü­ük­tür. Bu ne­den­le o¤­lak­la­r›­n›n bes­len­me­si için sa­¤›l­maz.
An­ka­ra ke­çi­si­nin dün­ya­ca en önem­li ve ün­lü olan ve­ri­mi tif­ti­¤i­dir. (Kay­nak Ki­i 1)
Tif­tik ve soft : Tif­tik da­ya­n›k­l›, par­lak, elas­ti­ki, za­rar­l› gü­ne ››n­la­r›­n› ge­çir­me­
yen, nem çe­ke­bil­me, ›s›­ya da­ya­n›k­l›, yük­sek ya­l›­t›m özel­li­¤i­ne sa­hip, ko­lay bo­ya­na­
bi­len, düz­gün ve kay­gan ya­p›­s› ne­de­niy­le ko­lay kir­len­me­yen bir teks­til mad­de­si­dir.
An­ka­ra’ya u¤­ra­m› tüm gez­gin­le­rin dik­ka­ti­ni çe­ken ve an›­la­r›n­da yer al­m› olan
sof, An­ka­ra tif­tik ke­çi­si­nin k›­l›n­dan do­ku­nan bir tip ku­ma­t›r. Hans Derns­ceh­wam’›n
“sa­de ve il­kel” bul­du­¤u i­lem, ger­çek­te öy­le­si­ne sa¤­l›k­l›y­d› ki, üre­ti­len ku­ma­›n y›l­
lar­ca ne ren­gi atar, ne de ni­te­li­¤i bo­zu­lur­du.
Tif­ti­¤in kim­ya­sal ya­p›­s› ya­pa­¤›­ya ben­zer­lik gös­te­rir. Tif­tik el­ya­f› Me­ri­nos ko­yun­
la­r›n­dan el­de edi­len in­ce ya­pa­¤›­dan da­ha ka­l›n ol­mak­la be­ra­ber, da­ha sa¤­lam, da­ha
düz dü­zey­li ve do­la­y›­s›y­la da­ha par­lak­t›r.
Tür­ki­ye’de tif­ti­¤e da­ya­l› özel bir en­düst­ri he­nüz ge­li­me­mi­tir. Bu ne­den­le tif­tik
ya­pa­¤›­ya da­ya­l› en­düst­ri da­l› ile el sa­nat­la­r› ve tez­gah­lar­da kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Tif­tik
dö­e­me­lik, per­de­lik, el­bi­se­lik ve de­ko­ra­tif ku­ma­lar; tri­ko­taj en­düst­ri­si ile bat­ta­ni­ye
ve ha­l› ima­lin­de kul­la­n›l­mak­ta­d›r. (Kay­nak Ki­i 1, 2, 3, 4)
An­ka­ra ke­çi­si Or­ta Ana­do­lu fa­kir me­ra ve ik­lim ko­ul­la­r›­na uyum gös­ter­mi­tir.
En ka­li­te­li tif­tik bu böl­ge­nin ik­lim ko­ul­la­r›n­da el­de edil­mek­te­dir. ‹k­li­mi ru­tu­bet­li olan
yer­ler­de ve de­niz k›­y›­la­r›n­da bu ke­çi­le­rin özel­lik­le­ri kay­bo­lur. Ev­li­ya Çe­le­bi 17. yy.
da yaz­d›­¤› Se­ya­hat­na­me­sin­de “so­fu tif­tik ke­çi­si­nin ip­li­¤in­den do­kur­lar. Frenk­ler bu
En­gü­rü ke­çi­le­rin­den Fren­gis­tan’a gö­tü­rüp in­ce­cik ip e¤i­re­rek sof do­ku­mak is­ter­ler.
Ke­çi­ler bir y›l için­de ba­ya­¤› bil­di­¤i­miz ke­çi­ler­den olur. Do­ku­duk­la­r› sof ol­maz” de­mi­
tir. (Koçu, 1943, C. 2, S. 226)
Dün­ya tif­tik üre­ti­mi­nin bü­yük k›s­m›, ken­di­ne öz­gü tif­tik en­düst­ri­si­ni ge­li­tir­mi
olan ‹n­gil­te­re ba­ta ol­mak üze­re ‹tal­ya, ‹s­pan­ya ve Fran­sa ‘da i­len­mek­te­dir. ‹­le­ni­len
tif­ti­¤in bü­yük bir k›s­m› di­¤er ül­ke­le­re sa­t›l­mak­ta­d›r. ABD ve Av­ru­pa ül­ke­le­rin­de son
y›l­lar­da renk­li tif­tik ke­çi­si tif­ti­¤i­nin kul­la­n›l­d›­¤› e­ya­la­r›n üre­til­di­¤i ve yük­sek fi­yat­la­ra
sa­t›l­d›­¤› gö­rül­mek­te­dir. ABD An­ka­ra ke­çi­si i­let­me­le­rin­de ge­li­rin % 70’i tif­tik sa­t›­›n­
dan sa¤­la­n›r.(4) (Yal­ç›n, 1990, s. 450)
Pre­to­ria Ti­ca­ret Mü­a­vi­ri Ha­san Ali Er­dem “Bir Ba­a­r› Öy­kü­sü; Gü­ney Af­ri­ka’da
Tif­tik Üre­ti­mi” ba­l›k­l› ya­z›­s›n­da tif­tik ke­çi­si­nin Gü­ney Af­ri­ka’da­ki öy­kü­sü­nü an­la­t›r.
Çan­k›­r› ‹l Ta­r›m Mü­dür­lü­¤ü ta­ra­f›n­dan ç›­ka­r›­lan Ka­ra­te­kin Der­gi­si­nin 10-13.
sa­y›­s›n­da “Çan­k›­r›‘da An­ka­ra ke­çi­si ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i pro­jey­le yay­g›n­la­t›­r›­l›­yor” ba­l›­¤›
KENTLER ve
IMGELER
ANKARA KEÇ‹S‹
ile An­ka­ra ke­çi­si­nin öne­mi ve Çan­k›­r›’da An­ka­ra ke­çi­si ye­ti­ti­ri­ci­li­¤in­den bah­se­dil­
mi­tir.
An­ka­ra’n›n il­çe­le­ri olan Çan­ka­ya, Gü­dül, Bey­pa­za­r› be­le­di­ye­le­ri gi­bi bir çok
be­le­di­ye­nin ‹n­ter­net si­te­le­rin­de An­ka­ra ke­çi­sin­den bah­se­dil­mi ve il­çe eko­no­mi­sin­de
An­ka­ra ke­çi­si­nin öne­mi ol­du­¤u be­lir­til­mi­tir.
Ye­ni a­fak ga­ze­te­si­nin 13. 08. 2002 ta­rih­li sa­y›­s›n­da “Ka­la­ba Va­di­sin­de Cey­lan­
lar Do­la­a­cak” ba­l›k­l› ha­be­rin­de An­ka­ra tav­a­n›, An­ka­ra ke­çi­si gi­bi nes­li tü­ken­mek­
te olan hay­van­la­r›n “Ka­la­ba Va­di­si Pro­je­si” ile do­¤al or­ta­ma ka­vu­a­cak­la­r› Ke­çi­ören
Be­le­di­ye­si Ba­ka­n› Tur­gut Al­t›­nok ta­ra­f›n­dan du­yu­rul­mu­tur.
Hür­ri­yet ga­ze­te­si­nin 2 Mart 2001 ta­rih­li sa­y›­s›n­da Ha­kan Ak­p›­nar’a ait “Tür­ki
Dolly­ler” ba­l›k­l› ha­ber­de 1 Mart 2001 ta­ri­hin­de TBMM Ge­nel Ku­ru­lun­da ka­bul edi­
len “Hay­van Is­la­h› Ka­nu­nu”ile Tür­ki­ye’de ko­yun dolly de ol­du­¤u gi­bi kop­ya­la­ma
yön­te­mi ile hay­van ço­¤al­t›­la­bi­le­ce­¤i­ni ve böy­le­ce “De­niz­li Ho­ro­zu”, “Kan­gal Kö­pe­¤i”
ve “An­ka­ra Ke­çi­si” gi­bi mil­li hay­van­la­r›­m›­z›n ko­ru­ma al­t›­na al›­na­ca­¤› bil­di­ril­mi­tir.
Bu hay­van­lar için özel soy kü­tü­¤ü olu­tu­ru­lup ve on­la­ra nü­fus cüz­da­n› ve­ri­le­ce­¤i
bil­di­ril­mi­tir.
Tür­ki­ye’de ba­z› dev­let ku­rum­la­r›n­da da An­ka­ra ke­çi­si ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i ya­p›l­mak­
ta­d›r. Bu ku­rum­lar­da An­ka­ra ke­çi­si­nin ve­rim­le­ri­nin art­t›­r›l­ma­s›­na ça­l›­›l­mak­ta­d›r.
Ta­r›m ve Köy ‹­le­ri Ba­kan­l›­¤›n­ca ha­z›r­la­nan 2002-2003 ara­t›r­ma prog­ra­m›n­da yer
alan “Hay­van­c›­l›k Alt Sek­tö­rü Ara­t›r­ma­la­r›’nda” E mad­de­si ola­rak “Nes­li Tü­ken­
mek­te Olan An­ka­ra Ke­çi­si’nin Var­l›­¤› Ve Tif­tik Üre­ti­mi­nin Art­›­r›l­ma­s›­na Yö­ne­lik Ça­l›­
ma­lar” ba­l›k­l› pro­je yer al­mak­ta­d›r.(6)
“Ta­r›m ve Köy Der­gi­si’nin Tem­muz-A¤us­tos 2000 ta­rih­li 134. sa­y›­s›n­da La­la­
han Hay­van­c›­l›k Ara­t›r­ma Ens­ti­tü­sü Mü­dür­lü­¤ü’nce ha­z›r­lan­m› Umut Ta­de­mir ve
Aziz Öz­türk’e ait “Nes­li Tü­ken­mek­te Olan Hay­van Var­l›­¤›­m›z An­ka­ra Ke­çi­si” ba­l›k­l›
bir ya­z› yer al­mak­ta­d›r.(7)
“An­ka­ra Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si Park Ve Bah­çe­ler Mü­dür­lü­¤ü” ve “E¤i­tim-Kül­tür
Da­ire Ba­kan­l›­¤›” ta­ra­f›n­dan An­ka­ra’n›n park ve bah­çe­le­rin­de­ki An­ka­ra ke­çi­si hey­
kel­le­ri ve An­ka­ra reh­ber­le­rin­de­ki An­ka­ra ke­çi­si bah­si­nin yer al­ma­s› An­ka­ra ke­çi­si­
nin eh­rin bir im­ge­si ha­li­ne gel­di­¤i­ni gös­ter­mek­te­dir.
An­cak An­ka­ra’da bu im­ge­nin kül­tü­rel aç›­dan es­ki­si ka­dar i­len­me­di­¤i ve bu
im­ge­ye es­ki­si ka­dar önem ve­ril­me­di­¤i­ni gör­mek­te­yiz.(8,9)
An­ka­ra ke­çi­si gü­nü­mü­zün en önem­li ile­ti­im me­ka­niz­ma­la­r›n­dan bi­ri olan ‹n­ter­
net si­te­le­ri­ne gir­mi­tir. An­ka­ra ke­çi­si hak­k›n­da bil­gi bu­la­bi­le­ce­¤i­miz bir çok ‹n­ter­net
ad­re­si var­d›r.
An­ka­ra’n›n Gü­dül il­çe­si Bo­ya­l› kö­yün­de “An­ka­ra Ke­çi­si­ni Ge­li­tir­me Ve Ya­at­
ma Fes­ti­va­li” ad›y­la bir fes­ti­val dü­zen­len­mek­te­dir. Son iki y›l­d›r 14 Ni­san ‘da dü­zen­
le­nen bu fes­ti­val se­ne eko­no­mik kriz do­la­y›­s›y­la ya­p›­la­ma­m›­t›r. 2003 Ni­san ay›n­da
ya­p›l­ma­s› dü­ü­nü­len bu fes­ti­val Bo­ya­l› kö­yü muh­ta­r›n­dan edindi¤imiz bil­gi­ye gö­re
ekim ay›­na er­te­len­mi­tir. Ya­p›­lan bu fes­ti­val­ler Ta­r›m ve Köy ‹­le­ri Ba­kan­l›­¤›, An­ka­
ra ‹l ta­r›m Mü­dür­lü­¤ü ta­ra­f›n­dan des­tek­len­mek­te­dir. Fes­ti­va­le üst dü­zeyde ka­t›­l›m
olup, o köy­deki An­ka­ra ke­çi­le­ri ve o¤­lak­la­r› ara­s›n­da gü­zel­lik ya­r›­ma­s› dü­zen­le­nip,
ilk üçe ödül­ler ve­ril­mek­te­dir. Ay­r›­ca fes­ti­val­ler­de An­ka­ra sey­men eki­binin gös­te­ri­
le­ri An­ka­ra’n›n bir ba­ka im­ge­si­nin da­ha kül­tü­rü­müz­de­ki öne­mi­ni aç›k­ça or­ta­ya
koy­mak­ta­d›r.
Fes­ti­va­li dü­zen­le­yen Gü­dül Bo­ya­l› Kö­yü muh­ta­r› Yu­suf a­hin, fes­ti­va­li yap­mak­
ANKARA KEÇ‹S‹
KENTLER ve
IMGELER
ta­ki amaç­la­r›­n›n An­ka­ra ke­çi­si­nin An­ka­ra’n›n en önem­li im­ge­si ol­du­¤u­nu, ye­ni nes­
lin An­ka­ra ke­çi­si­ni an­cak fo­to¤­raf ve hey­kel­le­rin­den ta­n›­d›­¤›­n›, gün geç­tik­çe nes­li
tü­ken­me­ye ba­la­yan, es­ki öne­mi­ni yi­ti­ren An­ka­ra ke­çi­si­ni ya­at­mak, ta­n›t­mak ve
ge­li­tir­mek” ol­du­¤u­nu söy­le­mi­tir.
Te­me­li 13. yüz­y›­l›n da ge­ri­si­ne da­yan­d›­r›­lan ve son ye­di yüz­y›l­d›r var­l›­¤›­n› sür­
dü­ren, ya­ban­c› ül­ke­le­rin ba­z›­la­r›­n›n ül­ke­sin­de ye­ti­tir­mek için Ana­do­lu’dan ka­ç›­r›p
ik­lim art­la­r› uy­gun ola­ma­d›­¤› için yaatamad›¤›, ba­z›­la­r›­n›n da ül­ke­le­rin­de An­ka­ra
ke­çi­si sa­na­yii ku­rup Tür­ki­ye’yi geç­me­si­ni sa¤­la­yan önem­li mil­li var­l›­¤›­m›z olan
An­ka­ra ke­çi­si­ne gü­nü­müz­de ge­rek­ti­¤i ka­dar önem ve­ril­me­mek­te­dir. Biz mil­let ola­
rak eli­miz­de­ki var­l›­¤›n de­¤e­ri­ni bil­mi­yor, ya­ba­c› ül­ke­le­re kap­t›­r›­yor, ve ken­di ürün­le­
ri­mi­zin de­¤e­ri­ni ya­ban­c› ül­ke­ler­den it­hal ola­rak al­d›­¤›­m›z­da an­la­ya­bi­li­yo­ruz. Biz­ler
bir­kaç se­ne son­ra Ame­ri­ka’dan, ‹n­gil­te­re’den, Gü­ney Af­ri­ka’dan, Ye­ni Ze­lan­da’dan
it­hal An­ka­ra ke­çi­le­ri al­ma­mak için eli­miz­de­ki kül­tü­rel ve eko­no­mik var­l›­m›­z›n de­¤e­
ri­ni bi­le­lim ve onu ge­li­tir­mek ve ya­at­mak için eli­miz­den ge­len her­e­yi ya­pa­l›m.
Bu­nun için ilk ön­ce Ta­r›m Ve Köy ‹­le­ri Ba­kan­l›­¤›’n›n, Ta­r›m ‹l Mü­dür­lük­le­ri­nin bu
ko­nu­ya du­yar­l› ol­ma­la­r›­n›, bu ko­nu­da­ki pro­je­le­ri­nin art­›­r›l­ma­s›­n› ve k›­sa za­man­da
uy­gu­lan­ma­s›­n› diliyorum.
NOT­LAR
1: Ano­nim(2001): D‹E Ta­r›m­sal Gös­ter­ge­ler(1923-1998), An­ka­ra
2: Ano­nim(2002):D‹E Ta­r›m ‹s­ta­tis­tik­le­ri Öze­ti (1981-2000), An­ka­ra
3: Ano­nim(1997): Tif­tik Eko­no­mik Ra­po­ru, Tif­tik Bir­lik, An­ka­ra
4: Ano­nim(2001) Tif­tik Bir­lik Ka­y›t­la­r›, An­ka­ra
5: Kül­tür Ba­kan­l›­¤› Ya­y›n­la­r›, An­ka­ra
6: Ta­r›m Ve Köy ‹­le­ri Ba­kan­l›­¤› 2002-2003 Ara­t›r­ma Prog­ra­m›
7: La­la­han Hay­van­c›­l›k Ara­t›r­ma Ens­ti­tü­sü Mü­dür­lü­¤ü
8: An­ka­ra Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si E¤i­tim-Kül­tür Da­ire Ba­kan­l›­¤›
9: An­ka­ra Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si Park Ve Bah­çe­ler Mü­dür­lü­¤ü
KAY­NAK­ÇA
1) Ano­nim(2001): D‹E Ta­r›m­sal Gös­ter­ge­ler(1923-1998), An­ka­ra
2) Ano­nim(2002):D‹E Ta­r›m ‹s­ta­tis­tik­le­ri Öze­ti (1981-2000)
3) Ano­nim(1997): Tif­tik Eko­no­mik Ra­po­ru, Tif­tik Bir­lik, An­ka­ra
4) Ano­nim(2001) Tif­tik Bir­lik Ka­y›t­la­r›, An­ka­ra
5) Abi­din, ‹. (1932): Tif­tik ‹s­tih­sal­den ‹s­tih­la­ke Ka­dar, Ka­der Mat. ‹s­tan­bul
6) Ak­ça­p›­nar, H. (2000) Ke­çi Ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i Ders Not­la­r›, An­ka­ra
7) Ba­tu, S. (1940):An­ka­ra Ke­çi­si­nin Ta­ri­hi Ve Men­ei Hak­k›n­da Bir Tet­kik. Y. Z. E. Ya­y›n No:155,
An­ka­ra
8) Ba­tu, S. (1951: Tür­ki­ye Ke­çi Irk­la­r› Ve Ke­çi Ye­ti­tir­me Bil­gi­si A. Ü. Vet. Fak. Ya­y›n No:4, An­ka­
ra
9) Koçu, R. Ekrem (1943), Ev­li­ya Çe­le­bi Se­ya­hat­na­me­si, 2. Cilt, S. 226
10) Tun­cel, E. (1993): An­ka­ra Ke­çi­si­nin Kö­ke­ni Ve Ya­y›­l›­m›. An­ka­ra Ke­çi­si Ve Tif­tik Kong­re­si Teb­li¤
(20-21 Ekim, 1993)An­ka­ra
11) Yal­ç›n, B. C. (1990): Ke­çi Ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i Ve Ye­ti­tir­me Tek­ni­¤i (Ko­yun Ve Ke­çi Has­ta­l›k­la­r› Ve
Ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i S:450-484, Tüm Vet Hay­van­c›­l›k Hiz­met­le­ri Ya­y›­n› No:2, ‹s­tan­bul
12) www. an­go­ra­go­at. com. /
13) www. ag. ndsu. no­da. edu.
14) An­ka­ra Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si E¤i­tim-Kül­tür Da­ire Ba­kan­l›­¤›
15) An­ka­ra Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si Park Ve Bah­çe­ler Mü­dür­lü­¤ü
16) La­la­han Hay­van­c›­l›k Ara­t›r­ma Ens­ti­tü­sü
17) Ka­ra­te­kin Der­gi­si, Sa­y›:10-13 Çan­k›­r› (Çan­k›­r› ‹l Ta­r›m Mü­dür­lü­¤ü)
18) Ye­ni a­fak Ga­ze­te­si 13. 08. 2002
19) Hür­ri­yet Ga­ze­te­si 02. 03. 2001
20) Ta­r›m Ve Köy ‹­le­ri Ba­kan­l›­¤› 2002-2003 Ara­t›r­ma Prog­ra­m›
si
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1) Dr. Nec­met­tin Ünal, An­ka­ra Üni­ver­si­te­si Ve­te­ri­ner Fa­kül­te­si Zo­otek­ni Ana Bi­lim Da­l› Ö¤­re­tim Üye­
2) Yu­suf a­hin; An­ka­ra-Gü­dül ‹l­çe­si Bo­ya­l› Kö­yü Muh­ta­r›, 1954 Gü­dül Do­¤um­lu, Li­se Me­zu­nu
KENTLER ve
IMGELER
ANKARA KEÇ‹S‹
YOZ­GAT’IN ARA­BA­I YE­ME­⁄‹
Ah­met AS­LAN
YOZ­GAT­LI­LAR ARA­BA­I YE­ME­⁄‹­NE SA­H‹P ÇI­KI­YOR
Ara­ba­›, bel­li mik­tar­lar­da kul­la­n›­lan un, tuz, su, ya¤, sal­ça, pi­i­ril­mi ve “di­dil­
mi” ta­vuk eti, ka­ra­bi­ber, k›r­m›­z› bi­ber ve li­mon su­yu kul­la­n›­la­rak ya­p›­lan bir ye­mek
çe­i­di­dir. Ara­ba­› ye­me­¤i geç­mi­ten gü­nü­mü­ze Ana­do­lu’da ba­ta Yoz­gat ol­mak üze­
re ki­mi yö­re­ler­de gö­rül­mek­te­dir.
Ara­ba­› ye­me­¤i, is­mi­ne ba­k›l­d›­¤› taktir­de ge­nel­de te­laf­fuz­da or­ta­ya ç›­kan ek­liy­
le Arap­lar’a öz­gü bir ye­mek tü­rü gi­bi al­g›­la­na­bil­mek­te­dir. An­cak bu ye­me­¤in im­di­
ye ka­dar Arap­lar­la her­han­gi bir ili­ki­si tes­pit edi­le­me­mi­tir. Arap ye­mek kül­tü­rün­de
bu tür­den bir ye­me­¤e rast­la­n›l­ma­mak­ta­d›r. Arap­lar böy­le bir ye­me­¤i bil­me­mek­te­dir.
Ara­ba­› ke­li­me­si­nin as­l›n­da “Ara A›” ve­ya “Ara Ba­›” ol­du­¤u yö­nün­de ri­va­yet­ler
bu­lun­mak­ta­d›r. Bu yö­nüy­le ke­li­me ku­ak­tan ku­a­¤a ak­ta­r›­l›r­ken “Ara­ba­›” ek­li­ne
dö­nü­tü­¤ü dü­ü­nül­mek­te­dir. (K. K 1-2-3)
Ara­ba­› ye­me­¤i, a¤›r­l›k­l› ola­rak Yoz­gat mer­kez, Sor­gun, Sa­r›­ka­ya, Yer­köy gi­bi
mer­ke­ze ya­k›n il­çe­ler ve bun­la­ra ba¤­l› köy­ler­de yay­g›n ola­rak gö­rül­mek­te­dir. K›s­
men da­ha ku­zey­de ka­lan Çe­ke­rek, Ay­d›n­c›k, Ka­d›­eh­ri gi­bi ka­za­lar­da da ara­ba­›
bi­lin­mek­le bir­lik­te Yoz­gat mer­ke­zi ve ci­va­r› ka­dar yay­g›n bir ye­mek çe­i­di de­¤il­dir.
(K. K 8-9)
Ara­ba­› ye­me­¤i çor­ba ve ha­mur ol­mak üze­re iki k›s­m›n­dan olu­mak­ta­d›r. Ara­
ba­› ha­mu­ru için bir kap­ta su kay­na­t›­l›r ve bu su­yun içi­ne da­ha ön­ce­den ba­ka bir
kap­ta ha­z›r­la­nan ezil­mi un, tuz ve su ka­r›­›­m› ya­va ya­va ila­ve edi­lir. Bu es­na­da
ba­ka bir ki­i ta­ra­f›n­dan to­pak to­pak ol­ma­ma­s› için bir ok­la­va yar­d›­m›y­la ha­mur
ka­r›­t›­r›­l›r. Ha­mur bel­li bir sü­re pi­i­ril­dik­ten son­ra k›­va­m›­n› al›p al­ma­d›­¤›­n› an­la­mak
için, ok­la­va, kap­tan bi­raz ç›­kar­t›­l›r ve e¤er sa­k›z gi­bi sü­ner­se, bu ha­mur k›­va­m›­n›
bul­mu de­mek­tir. Da­ha son­ra bu ha­mur ha­fif ›s­la­t›l­m› bü­yük­çe bir si­ni­ye dö­kü­lür
ve si­ni­nin her ye­ri­ne eit e­kil­de da­¤›l­ma­s› sa¤­la­n›r. Tep­si­ye dö­kü­len bu ha­mu­run
ne in­ce ne de ka­l›n ol­ma­s› ge­re­kir. 6-7 mm ka­l›n­l›­¤›n­da olan ha­mur ide­al ola­rak
ka­bul edil­mek­te­dir. Bu s›­cak ha­murun, tep­si­le­re dö­kül­dük­ten son­ra so­¤u­tul­ma­s› için
en gü­zel ve otan­tik so­¤ut­ma i­lem­le­rin­den bi­ri­si de ha­mu­run kar üze­rin­de so­¤u­tul­
ma­s›­d›r. Çor­ba­n›n ha­z›r­la­n›­› ise öy­le: Bir mik­tar un, ya¤­la ka­r›­t›­r›­la­rak bir kap­ta
pi­i­ri­lir. Da­ha son­ra sal­ça, ta­vuk eti, ta­vuk su­yu s›­cak ola­rak ek­le­nir ve kay­na­t›­l›r.
Da­ha son­ra li­mon ve ba­ha­rat çor­ba­ya ek­le­nir ve ha­mur tep­si­si­nin or­ta­s›n­da aç›­lan
bir bö­lü­me ka­lay­lan­m› ba­k›r bir kap için­de ko­nu­lur. Ara­ba­› ha­mu­ru­nun ke­si­mi
de ay­r› bir önem ta­›­mak­ta­d›r. De­vam­l› su­ya ba­t›­r›­lan bir b›­çak yar­d›­m›y­la e­ke­nar
dört­gen ek­lin­de ke­sil­mek­te­dir. Es­ki dö­nem­ler­de bu ye­mek ye­ni­lir­ken tah­ta ka­›k
kul­la­n›l­mak­tay­m›. Fa­kat gü­nü­müz­de da­ha çok me­tal ka­›k kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Bu
ye­me­¤in püf nok­ta­s›, ka­›­¤a al›­nan bir par­ça ha­mu­run çor­ba­ya ba­t›­r›­l›p çi¤­nen­me­
den yu­tul­ma­s›­d›r. Bu ye­mek­le ilk kar­›­la­an­lar ge­nel­de ye­me­¤in ha­mu­ru­nu gö­rün­ce
YOZGAT'IN ARABAI YEME⁄‹
KENTLER ve
IMGELER
bi­raz çe­kin­mek­te­dir. Fa­kat da­ha son­ra ye­me­¤in ta­d›­na va­r›n­ca du­ru­mun gö­rün­dü­¤ü
gi­bi ol­ma­d›­¤› an­la­›­l›r. Çün­kü bu ye­mek­ten ne ka­dar çok ye­se­niz de mi­de­niz­de her­
han­gi bir ra­hat­s›z­l›k his­set­mez­si­niz. Ara­ba­› ye­me­¤i­nin özel­lik­le çor­ba­s› çok be­¤e­nil­
mek­te­dir. (K. K 7)
Es­ki dö­nem­ler­de ara­ba­› çor­ba­s›­n›n ya­p›­m›n­da av hay­van­la­r› kul­la­n›l­mak­
tay­m›. Bu ye­mek ya­p›­la­ca­¤› za­man ava ç›­k›­l›p kek­lik, b›l­d›r­c›n, tav­an av­la­n›r­m›.
An­cak e­hir­le­me so­nu­cun­da bu av hay­van­la­r›­n›n ye­ri­ni za­man­la ta­vuk eti al­m›­t›r.
Özel­lik­le y›l­ba­› ge­ce­le­rin­de ara­ba­› çor­ba­s›­n›n ha­z›r­lan­ma­s›n­da hin­di eti­nin kul­la­
n›l­d›­¤› da gö­rül­mek­te­dir. Ara­ba­› ye­me­¤i­nin en bü­yük özel­lik­le­rin­den bi­ri­si de bu
ye­me­¤in k› gün­le­rin­de ya­p›l­ma­s›­d›r.
Ara­ba­› ye­me­¤i Yoz­gat ve ci­va­r›n­da her ö¤ün­de ye­nen bir ye­mek de­¤il­dir. Böl­
ge hal­k› bu ye­me­¤i ge­nel­lik­le ak­am ye­me­¤i­ni ta­kip eden bir-iki sa­at için­de ye­mek­
te­dir. Ara­ba­›, Yoz­gat kül­tü­rün­de üst s›­ra­lar­da yer alan bir ye­mek çe­i­di­dir. Es­ki
dö­nem­ler­de kö­ye ha­t›r­l› bir mi­sa­fir gel­di­¤i za­man he­men ara­ba­› ha­z›r­la­n›r ve ik­ram
edi­lir­di. Köy­le­re ge­len jan­dar­ma dev­le­ti tem­sil et­ti­¤i için on­la­ra da he­men ara­ba­›
ha­z›r­la­n›r­d›. K› mev­si­min­de uzak­tan ko­nuk­lar da­vet edi­lin­ce on­lar için de bu ye­mek
vaz­ge­çil­mez ye­mek­ler ara­s›n­day­d›. K›r­sal ke­sim­ler­de ha­n›m­lar ay­r› bir tep­si­den,
er­kek­ler ay­r› bir tep­si­den ara­ba­›­ yemektedirler. Ara­ba­› ye­ni­lir­ken in­san­lar bir­lik ve
be­ra­ber­lik için­de olur­lar. Ara­ba­› ye­me­¤i et­ra­f›n­da top­la­nan ki­i­ler bir­bir­le­ri­ne an›­la­
r›­n› an­la­ta­rak dost­luk­la­r›­n› da­ha da pe­ki­tir­mek­te­dir. ‹n­san­lar bu e¤­len­ce­li ve s›­cak
or­tam­da bir­bir­le­ri­ne da­ha s›­k› bir e­kil­de ba¤­la­n›r­lar. (K. K 3-4-5)
Ara­ba­› ye­me­¤i­nin yu­ka­r›­da bah­se­dil­di­¤i ek­liy­le sos­yal bir yö­nü de bu­lun­mak­
ta­d›r. Bu­nun gü­nü­müz­de en gü­zel ör­nek­le­ri­ni bir­çok il ve il­çe­miz­de ku­rul­mu olan
Yoz­gat­l›­la­ra ait der­nek­le­rin dü­zen­le­mi ol­du­¤u or­ga­ni­zas­yon­lar­da gör­mek­te­yiz. Bu
der­nek­le­rin ku­ru­lu ama­c› çe­it­li se­bep­ler­le do¤­duk­la­r› yer­ler­den gur­be­te ge­len
in­san­la­r›n mem­le­ket­le­ri­ne olan has­ret­le­ri­ni gi­der­mek, bir­lik ve be­ra­ber­lik için­de
ol­mak­t›r. Bu ko­nu­da An­ka­ra’n›n Ma­mak il­çe­sin­de bu­lu­nan Yoz­gat­l›­lar Der­ne­¤i ba­
ka­n› Ek­rem K›­z›l­ka­ya da ay­n› e­kil­de dü­ün­mek­te­dir. Der­nek­le­ri­ne ka­y›t­l› bin­den
faz­la üye bu­lun­mak­ta­d›r. Ma­mak Yoz­gat­l›­lar Der­ne­¤i yö­ne­ti­mi her se­ne k› ay­la­r›n­da
“Ara­ba­› Ge­ce­si” dü­zen­le­mek­te­dir. Ek­rem K›­z›l­ka­ya dü­zen­le­nen bu ge­ce­de Yoz­gat’a
öz­gü ye­mek­le­rin ba­›n­da ge­len, ken­di­ne has özel­lik­le­ri bu­lu­nan ara­ba­› ye­me­¤i ile
hem­eh­ri­le­ri­nin bir­lik ve be­ra­ber­li­¤i­nin da­ha da güç­len­di­¤i­ni dü­ün­mek­te­dir. Ge­ce­
de özel­lik­le ye­ni nes­lin bu ye­mek kül­tü­rüy­le ta­n›­ma­s› sa¤­la­n›­yor. Bu­nun ya­n›n­da
in­san­la­r›n bir­bi­ri­ni da­ha ya­k›n­dan ta­n›­ma­s› ve gur­bet el­de yal­n›z ol­ma­d›k­la­r›­n› his­
set­me­le­ri amaç­la­n›­yor.
An­ka­ra’da Yoz­gat­l›­la­ra ait 100’ün üze­rin­de der­nek fa­ali­yet gös­ter­mek­te­dir. Bu
hem­eh­ri der­nek­le­ri­nin için­de yo­¤un e­kil­de fa­ali­yet gös­te­ren­ler­den bi­ri­si de Sin­
can Yoz­gat­l›­lar Der­ne­¤i’dir. ‹b­ra­him Tun­cer’in ba­kan­l›­¤›­n› yü­rüt­tü­¤ü bu der­ne­¤in
1300 ci­va­r›n­da ka­y›t­l› üye­si bu­lun­mak­ta­d›r. ‹b­ra­him Tun­cer üye­le­ri­nin ara­s›n­da­ki
bir­lik ve be­ra­ber­li­¤i da­ha da güç­len­dir­mek ama­c›y­la her y›l 24 Ocak ta­ri­hin­de “
Ara­ba­› Ge­ce­si” dü­zen­le­mek­te­dir. ‹b­ra­him Bey ara­ba­› ye­me­¤i­nin özel­lik­le k›­›n
ye­nil­me­si ge­rek­ti­¤i­ni be­lir­tip bu­nu u ör­nek söz­le aç›k­l›­yor : “Kaz kar ye­me­yin­ce,
kaz yen­mez!”. ‹b­ra­him Bey dü­zen­le­nen bu ge­ce­de Sin­can’da bu­lu­nan Yoz­gat­l›­la­r›n
ara­s›n­da­ki mu­hab­be­tin da­ha da art­t›­¤› inan­c›n­da­d›r. Dü­zen­le­nen bu ge­ce­ye Yoz­gat­l›
olan Ada­let Ba­ka­n› Ce­mil Çi­çek ba­ta ol­mak üze­re bir çok mil­let­ve­ki­li ve bü­rok­rat
ka­t›l­m›­t›r. Ge­ce­de tam 130 tep­si ara­ba­› tü­ke­til­mi­tir. Sin­can’da ç›­kan ye­rel ga­ze­
KENTLER ve
IMGELER
YOZGAT'IN ARABAI YEME⁄‹
te­ler­den Gim­sa Ha­ber’de ara­ba­› ge­ce­si ha­ber ola­rak yer al­m›­t›r. Bu­nun­la bir­lik­te
Yoz­gat’›n ye­rel ga­ze­te­le­rin­den Son Ha­ber’de de bu ha­ber yer al­m›­t›r.
Ko­ca­eli’nde fa­ali­yet gös­te­ren Yoz­gat Kül­tür ve Da­ya­n›­ma Der­ne­¤i­nin dü­zen­le­
di­¤i “Ara­ba­› Ge­ce­si”nde ise Yoz­gat’a ait kül­tür de­¤er­le­ri ko­nu­ul­mu­tur. Der­ne­¤in
Kör­fez u­be­sin­ce dü­zen­le­nen ge­ce­ye Ko­ca­eli ge­ne­lin­de ika­met eden Yoz­gat­l›­lar ka­t›l­
m›­t›r. Der­ne­¤in ge­nel sek­re­te­ri Ce­mal Aç›k­göz, Yoz­gat’›n en önem­li üç ün­lü­sün­den
bi­ri­nin ara­ba­› ye­me­¤i ol­du­¤u­nu söy­le­mi­tir. (K.K. 8)
Sa­kar­ya’da 21 Ha­zi­ran 2002 ta­ri­hin­de, Sa­kar­ya’n›n dü­man i­ga­lin­den kur­tu­
lu­u en­lik­le­riy­le ay­n› ta­rih­te ku­ru­lan ve ku­ru­lu­un­dan bu gü­ne Sa­kar­ya’da ya­a­
yan 250 Yoz­gat­l›­y› bün­ye­sin­de top­la­yan, sos­yal ve kül­tü­rel fa­ali­yet­ler­de­ki yo­¤un
ça­l›­ma­la­r›y­la, Sa­kar­ya’da­ki Yoz­gat­l›­lar ara­s›n­da da­ya­n›­ma ve yar­d›m­la­ma­n›n
ya­n› s›­ra, Sa­kar­ya­l› Yoz­gat­l›­la­r›n bir­lik, be­ra­ber­lik ve kay­na­ma ör­nek­le­ri ser­gi­le­yen
Yoz­gat­l›­lar Kül­tür Yar­d›m­la­ma ve Da­ya­n›­ma Der­ne­¤i, e­hir mer­ke­zin­de­ki der­nek
lo­ka­lin­de Ocak ay› bo­yun­ca Ara­ba­› zi­ya­fet­le­ri­ne de­vam et­mi­tir. Ara­ba­› zi­ya­fet­le­ri­
ne Sa­kar­ya ‹l Kül­tür Mü­dür­lü­¤ü Türk Halk Mü­zi­¤i Ko­ro­su da Tür­kü­le­riy­le saz­l›-söz­lü
soh­bet­le­riy­le renk kat­m›­t›r. (K.K. 9)
Tür­ki­ye için­de­ki der­nek­le­rin d›­›n­da özel­lik­le Al­man­ya, Fran­sa, Hol­lan­da gi­bi
ül­ke­ler­de ya­a­yan Yoz­gat­l›­lar da özel ge­ce­ler­de top­la­na­rak ara­ba­› ye­me­¤i ye­mek­
te­dir­ler.
Yoz­gat’ta ara­ba­› ye­me­¤i ye­ni­lir­ken dik­kat edil­me­si ge­re­ken ba­z› un­sur­lar­la
kar­›­la­mak­ta­y›z. Ör­ne­¤in ye­mek es­na­s›n­da ka­›k­ta­ki ha­mu­run çor­ba­ya dü­ü­rül­me­
me­si ge­rek­mek­te­dir. E¤er bir ki­i ha­mu­ru ka­›k­tan çor­ba­ya dü­ü­rür­se bir da­ha­ki
ara­ba­› zi­ya­fe­ti­ni ken­di­si ver­mek zo­run­da ka­l›r. Ara­ba­› çor­ba­s› de­vam­l› s›­cak bol
ek­i­li ve bol ac›­l› ol­ma­l›­d›r. Ka­se­ler­de­ki çor­ba­lar so­¤u­duk­ça de­vam­l› s›­cak çor­ba
tak­vi­ye­si ya­p›l­mak­ta­d›r. Ye­mek he­men bi­ti­ril­mez ve bi­raz uzun sü­rer. Özel­lik­le ara­
ba­› tir­ya­ki­le­ri çor­ba­n›n bol ac›­l› ve bol ek­i­li ol­ma­s›­na çok dik­kat eder­ler. Ara­ba­›
tir­ya­ki­le­ri ka­›­¤a diz­dik­le­ri 5-6 ara­ba­› di­li­mi­ni bir an­da yu­ta­bi­lir­ler. Bu ki­i­ler 5-6
ara­ba­› di­li­mi­ni yut­tuk­la­r› za­man mi­de­le­rin­den de­¤i­ik bir ses ç›­kar­t›r­lar. Ara­ba­›
tir­ya­ki­le­ri ara­s›n­da bu se­si ç›­kart­mak bir ma­ha­ret ola­rak gö­rül­mek­te­dir. Yoz­gat’ta
fa­ali­yet gös­te­ren ye­rel te­le­viz­yon­lar­da ara­ba­› yut­ma ya­r›­ma­la­r›­n›n dü­zen­len­di­¤i
gö­rül­mü­tür. Bu ya­r›­ma­la­ra ka­t›­lan ara­ba­› yu­tu­cu­la­r› bu ko­nu­da­ki bü­tün ma­ha­ret­
le­ri­ni gös­te­rir­ler.
Ara­ba­› çor­ba­s›­n›n be­sin de­¤e­ri yük­sek­tir. Ba­z› ço­cuk ge­li­i­mi uz­man­la­r› ara­
ba­› çor­ba­s›­n›n ço­cuk­la­r›n ge­li­im dö­nem­le­rin­de çok fay­da­l› ol­du­¤u­nu söy­le­mek­
te­dir­ler. Bu­nun ya­n›n­da bu çor­ba­n›n bol ek­i­li ve ac›­l› ol­ma­s› se­be­biy­le in­san­la­r›,
so­¤uk k› ge­ce­le­rin­de s›­cak tut­tu­¤u­na da ina­n›­l›r.
Ara­ba­› ye­me­¤i Yoz­gat­l›­la­r›n ha­ya­t›n­da­ki öne­mi­ni geç­mi­ten gü­nü­mü­ze ha­len
de­vam et­tir­mek­te­dir. Yoz­gat­l› ol­ma­yan bir ba­yan­la ev­le­nen er­kek­ler ha­n›m­la­r›­n›n
ara­ba­› ye­me­¤i­ni yap­ma­s›­n› bil­me­dik­le­rin­den ya­k›n­d›k­la­r›­n› çe­it­li ve­si­le­ler­le di­le
ge­tir­mek­te­dir­ler. Bu ba¤­lam­da ya­ça bü­yük olan ara­ba­› tir­ya­ki­le­ri genç­le­re ev­le­ne­
cek­le­ri za­man mut­la­ka ara­ba­› yap­ma­y› bi­len k›z­la­r› ter­cih et­me­le­ri­ni sa­l›k ver­dik­le­ri
bi­lin­mek­te­dir.
Bir an­la­t›­ya gö­re, es­ki­den ho­ca­lar ak­am­la­r› bir ev­de top­la­n›p ye­mek yer­ler­mi.
Bir gün bu­lu­tuk­la­r› ev­de ara­ba­› ye­me­¤i ile ta­n›­m›­lar­d›r. Bu ye­me­¤i çok sev­mi­
ler ve he­men bi­tir­mi­ler­dir. Son­ra­ki ak­am­lar­da da­vet edil­dik­le­ri ev­le­re git­me­den
ön­ce ye­mek­te ara­ba­› olup ol­ma­d›­¤›­n› sor­mu­lar­d›r. (Öz­ba, 1966 s. 4265) Bu­nun
YOZGAT'IN ARABAI YEME⁄‹
KENTLER ve
IMGELER
ya­n›n­da a­ir Sa­k›p Ulu­soy “Unu­ta­m›­yo­rum” ad­l› a›k tar­z› i­irin­de kö­yü­ne olan öz­le­
mi­ni di­le ge­ti­rir­ken, ara­ba­› ye­me­¤in­den de bah­set­mek­te­dir :
UNU­TA­MI­YO­RUM
‹çin­de do¤­du­¤um ker­piç ya­p›­y›, G›­c›r­da­yan bi­zim ça­tal ka­p›­y›, Çer­çi­le­rin sat­t›­¤› bon­cuk ta­k›­y›, Unu­ta­m›­yo­rum geç­se de y›l­lar. Me­le­yen ko­yun ku­zu se­si­ni, On­la­ra ve­ri­len yon­ca ke­si­ni, Ba­ba­m›n al­d›­¤› zor ne­fe­si­ni, Unu­ta­m›­yo­rum geç­se de y›l­lar. Oda­lar­da ye­di­¤i­miz ara­ba­ş›,
Dur­ma­dan hav­la­yan Ka­ra­ba’›
Kö­yü­mün sem­bo­lü, Di­ki­li­ta’›
Unu­ta­m›­yo­rum geç­se de y›l­lar.
Yu­mur­ta pi­en ker­me­nin kü­lü­nü,
Bi­zi y›­ka­yan Pa­a­köy’ün ki­li­ni,
Bur­cu bur­cu ko­kan, bah­çe­le­rin gü­lü­nü
Unu­ta­m›­yo­rum geç­se de y›l­lar.
Ba­c›­m›n top­la­d›­¤›, erik ku­ru­su
Ana­m›n yap­t›­¤›, ar­mut tur­u­su,
Yem­ye­il bah­çe idi, evin kar­›­s›,
Unu­ta­m›­yo­rum geç­se de y›l­lar.
(Sa­k›p Ulu­soy)
Ara­ba­› ye­me­¤i özel­lik­le k› gün­le­rin­de Yoz­gat’ta bu­lu­nan ba­z› lo­kan­ta­la­r›n
ye­mek lis­te­le­rin­de ye­ri­ni al­mak­ta­d›r. Va­tan­da­lar can­la­r› is­te­di­¤i za­man bu lo­kan­
ta­lar­da ara­ba­› yi­ye­bil­mek­te­dir­ler. Bu ba­k›m­dan ara­ba­› ye­me­¤i Yoz­gat­l›­la­r›n ti­ca­ri
ha­ya­t›n­da da ye­ri­ni al­m›­t›r.
So­nuç ola­rak; ara­ba­› ye­me­¤i ba­ta Yoz­gat ol­mak üze­re Tür­ki­ye’nin çe­it­li yö­re­
le­rin­de ya­p›l­mak­ta­d›r. Türk ye­mek kül­tü­rün­de önem­li bir ye­re sa­hip olan bu ye­me­¤e
ger­çek an­lam­da sa­hip ç›­kan il­ler ara­s›n­da Yoz­gat’› ilk s›­ra­da gös­te­re­bi­li­riz. Bü­tün bu
ne­den­ler­den ötü­rü ara­ba­› ye­me­¤i Yoz­gat’›n bir im­ge­si ha­li­ne gel­mi­tir.
KAY­NAK­ÇA
1. Gim­sa Ha­ber Ga­ze­te­si, 2003, 25 Ocak
2. Gö­zay­d›n, Nev­zat; Ba­z› Ana­do­lu Ye­mek­le­ri, “Ke­kek ve Ara­ba­›”, Türk Folk­lor Ara­t›r­ma­la­r›, C.
11, 223. sa­y›, s. 4657
3. Koz, M. Sab­ri, 2002, Ye­mek Ki­ta­b›, Ta­rih-Halk­bi­li­mi-Ede­bi­yat, Ki­ta­be­vi, ‹st.
4. Öz­ba, Ha­san; 1966, Yoz­gat’ta S›z­g›t ve K› Yi­ye­cek­le­ri, Türk Folk­lor Ara­t›r­ma­la­r›, C. 10, 209.
sa­y›, s. 4265
5. Son Ha­ber Ga­ze­te­si, 2003, 25 Ocak
6. Yoz­gat ‹l Y›l­l›­¤›, 1973, An­ka­ra, Ay­y›l­d›z Mat­ba­as›, Ye­mek­ler, s. 123-125, 142-143
7. Yurt An­sik­lo­pe­di­si, C. 10, ‹s­tan­bul, Ana­do­lu Ya­y›n­c›­l›k A. . , Yoz­gat Ye­mek­le­ri 7690. s
8. www. za­man. com. tr
9. www. yoz­gat­l›­lar. com
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1. Ali Tu­fan, Yoz­gat-Çe­ke­rek-Baz­lam­baç Kö­yü 1933 do­¤um­lu, il­ko­kul me­zu­nu, emek­li
2. Çe­le­bi P›­nar­ba­›, Yoz­gat-Yer­köy-Poy­raz Kö­yü 1938 do­¤um­lu, il­ko­kul me­zu­nu, çift­çi
3. Ek­rem K›­z›l­ka­ya, Ma­mak Yoz­gat­l›­lar Der­ne­¤i Ba­ka­n›
4. Fa­di­me Öz­ta­k›n, Yoz­gat-Yer­köy-Poy­raz Kö­yü 1931 do­¤um­lu, ev ha­n›­m›
5. Ha­lil As­lan, Yoz­gat-Yer­köy-Poy­raz Kö­yü 1932 do­¤um­lu, il­ko­kul me­zu­nu, emek­li
6. ‹b­ra­him Tun­cer, Sin­can Yoz­gat­l›­lar Der­ne­¤i Ba­ka­n›
7. ‹l­yas Öz­kan, Yoz­gat-Yer­köy-As­lan­ha­c›­l› Kö­yü 1930 do­¤um­lu, il­ko­kul me­zu­nu, çift­çi
8. Mus­ta­fa Gök­çe, Yoz­gat-Yer­köy-Zin­cir Kö­yü 1926 do­¤um­lu, il­ko­kul me­zu­nu, çift­çi
9. Yük­sel Tu­fan, Yoz­gat-Çe­ke­rek-Baz­lam­baç Kö­yü 1964 do­¤um­lu, Ö¤­re­tim üye­si
KENTLER ve
IMGELER
YOZGAT'IN ARABAI YEME⁄‹
BEY­PA­ZA­RI'NIN TA­R‹­HÎ EV­LE­R‹
Ay­şe­gül ATU­ÇU­RAN
Ara­t›r­ma­n›n ama­c› Bey­pa­za­r› il­çe­sin­de­ki ge­le­nek­sel Türk ev­le­ri­nin na­s›l bu
il­çe­nin im­ge­si ha­li­ne gel­di­¤i­ni ve bu im­ge­den gü­nü­müz kent ha­ya­t›n­da na­s›l ya­rar­la­
n›l­d›­¤›­n› be­lir­le­mek­tir. Ön­ce­lik­le Bey­pa­za­r› ev­le­ri hak­k›n­da bil­gi ver­mek is­ti­yo­rum:
Bey­pa­za­r›’nda mi­ma­ri aç›­dan en er­ken ta­rih­li ör­nek l3. yy.’a ait­tir. Bu­gün yo­¤un
ola­rak gö­rü­len ev­ler ise l9. yy. Os­man­l› dö­ne­mi­ne ait­tir.
Ta­rih bo­yun­ca Bey­pa­za­r› yan­g›n­lar­la bir­çok de­fa ha­rap ol­mu­tur. Son bü­yük
yan­g›n­dan son­ra Saf­ran­bo­lu’dan ge­len us­ta­lar Bey­pa­zar­l› us­ta­lar­la bir­lik­te ça­l›­a­rak
bu­gün­kü ev­le­ri in­a et­mi­ler­dir.
Bey­pa­za­r› ev­le­rinden Ev­li­ya Çe­le­bi, Se­ya­hat­na­me­si(1638)nde de öy­le bah­set­
mek­te­dir: “Ka­le­si­nin bi­na­s› bir de­re için­de va­ki olup, iki ta­ra­f› ba­l›k ar­ka­s› gi­bi bir
s›rt­l›­ka­ya üze­rin­de­dir. Aa­¤›­da eh­ri iki va­si de­re için­de olup yir­mi ma­hal­le k›rk bir
mih­rap­t›r. Hep­si 3060 adet, iki­er kat ha­ne­le­ri var­d›r. Du­var­la­r› ker­piç­ten­dir. Üzer­le­ri
tah­ta ile kap­l›­d›r.”
Ev­ler mi­ma­ri aç›­dan ana tip cum­ba­l› ve­ya üs­tün­de ku­ka­na ola­rak ad­lan­d›­r›­lan
bir ça­t›­dan olu­an 2 ya da 3 kat­l› ya­p›­lar­d›r. Ev­le­rin d› yü­zü­nü ör­ten ah­ap per­vaz­lar
harç s›­va ile s›­van­m›­t›r. Bu s›­va­ya “am­dol­ma” de­nir. Bu ya­p›­la­r›n ze­min kat­la­r› ta­
tan ge­ri ka­lan k›s­m› ah­ap­tan ya­p›l­m›­t›r. Ev­le­rin pla­n› ye­rel özel­lik­ler­le yo¤­rul­mu
ge­le­nek­sel Türk evi pla­n›­n› yan­s›t­mak­ta­d›r. (Gü­rol:2001)
Ev­le­re gi­ri­ler me­yil­li ke­sim­ler­de di­rekt ola­rak so­kak­tan­d›r, ba­z› kü­çük bah­çe­si
olan ev­ler­de ise ara gi­ri ve bah­çe gi­ri­i so­kak­la ba¤­lan­t›­l›­d›r.
Ev­le­rin gi­ri­in­de ya­ni ha­yat­ta ge­nel­lik­le de­mir ka­p›­l› mah­zen­ler bu­lu­nur. Bu
mah­zen­ler­de k›y­met­li e­ya­lar, ya¤­ma­c›­lar­dan ve yan­g›n­lar­dan ko­run­mak için bu­lu­
nur.
Ta­l›k­ta bir ya­lak ve ocak da bu­lun­mak­ta­d›r. Bu me­kan­dan üst kat­la­ra, ilk 3-4
ba­sa­ma­¤› ta ah­ap mer­di­ven­ler­le ula­›­l›r. Üst kat­lar as›l ya­a­ma kat­la­r›­d›r. So­fa
(Çar­dak) et­ra­f›n­da yer alan oda­la­r›n d›­›n­da tuvalet, mut­fak gi­bi ser­vis me­kan­la­r›
da bu­lu­nur. (e­ner:1997)
Ba­z› ev­ler­de ze­min ka­t›n üze­rin­de ara kat mev­cut­tur. Bu kat tüm ze­mi­nin üs­tü­
nü ve­ya bir k›s­m›­n› kap­lar. Bu­ra­s› ge­nel­lik­le k›­l›k ola­rak kul­la­n›­l›r.
Üst kat­ta­ki so­fa, so­fa­ya ba¤­l› oda, ey­van, se­ki­lik gi­bi plan ele­man­la­r›­n›n cep­
he­de ç›k­ma­lar olu­tur­ma­s›, de­¤i­ik ha­re­ket ve ka­rak­ter­le­rin ge­li­me­si­ni sa¤­la­m›­t›r.
So­fa ba­z› plan­lar­da bir bal­kon­la son bu­lur.
Kat­lar ara­s›n­da ser­vi­si ko­lay­la­t›­ra­bil­mek için ye­rel dil­de “dön­me do­lap” ola­rak
an›­lan ser­vis do­la­b› ile ya­tay ya­da dü­ey bir e­kil­de kat­lar ara­s›n­da ser­vis sa¤­la­n›r.
Pen­ce­re­ler dik­dört­gen ve­ya ke­mer­li, dört­lü ve­ya 6’l›, gi­yo­tin ve­ya 2 ka­nat­l›­d›r. Ço­¤u
ev­de pen­ce­re per­va­z›­n›n üs­tü üç­gen bi­ti­ril­mi­tir.
BEYPAZARI'NIN TAR‹HÎ EVLER‹
KENTLER ve
IMGELER
Bu ya­p›­lar­da ka­p›­lar çift ya da tek ka­nat­l›, üs­tü ah­ap ka­fes­li mi­ma­ri ele­man­lar­
d›r. Bu ka­fes­li aç›k­l›k ze­min ka­ta ha­va ve ››k sa¤­la­mak için ya­p›l­m›­t›r. (E­NER:
1997)
EV­LE­R‹N ‹M­GE OLA­RAK OLU­MA­SI
Türk in­sa­n› her e­yi sa­de­ce söz­ler­le an­lat­mak ye­ri­ne ken­din­ce sim­ge­sel bir dil
ge­li­tir­mi­tir. Ay­n› in­ce­li­¤i ev­le­ri­ne de ta­›­m› ve her e­yi en in­ce ay­r›n­t›­s›­na ka­dar
dü­ü­nüp, ev­le­ri­ni öy­le in­a et­mi­tir. Yüz­y›l­lar ön­ce Türk ev­le­rin­de uy­gu­lan­m› olan
ebe­veyn ban­yo­su, bar­be­kü, ser­vis do­la­b› gi­bi ele­man­lar dün­ya­da ya­k›n bir geç­mi­e
sa­hip­tir. Bey­pa­za­r› ta­ri­hi ev­le­rin­de her oda­da ge­nel­lik­le ban­yo­luk, bu­gün bar­be­kü
de­ni­len ocak­l›k, yük­lük ve se­dir var­d›r. Bun­lar ah­ap ile ya­p›l­m›­t›r.
Ev­le­rin is­ke­le­ti ah­ap­tan­d›r. Bu ah­a­b›n üze­ri­ne s›­va­nan s›­va yö­re­ye ait tat­l›
ki­reç de­ni­len bir mal­ze­me­dir. Bu ki­re­cin en önem­li özel­li­¤i oda­lar­da­ki kir­li ha­va­y› ve
ne­mi al­ma­s›­d›r. Bu da ev­le­re ay­r› bir özel­lik kat­mak­ta­d›r.
Ay­r›­ca ev­le­rin ta­van ara­s›n­da­ki ma­ha­lin ça­t›­dan yük­se­le­rek ç›­kan bö­lü­mü olan
gu­ga­na Bey­pa­za­r› ta­ri­hi ev­le­ri­ni di­¤er ev­ler­den fark­l› k›­lan özel­lik­ler­den­dir. Çan­t›
ad› ve­ri­len oda­n›n ise s›­van­ma­dan, i­len­me­den b›­ra­k›l­ma­s› di­¤er bir özel­lik­tir. Bu­ra­
n›n i­len­me­den b›­ra­k›l­ma­s›­n›n se­be­bi ise Bey­pa­zar­l›­lar’›n dün­ya­da ya­pa­cak­la­r› ey­le­
rin bit­me­di­¤i, da­ha ya­pa­cak­la­r› i­le­rin ol­du­¤u, Az­ra­il’in can­la­r›­n› al­ma­ma­s› ge­rek­ti­¤i
gi­bi bir inanç­la­r›n­dan kay­nak­lan­mak­ta­d›r.
1800’lü y›l­lar­dan gü­nü­mü­ze ula­an 3000’i a­k›n ta­ri­hi ev özel­lik­le son y›l­lar­da
ev­ler üze­rin­de ya­p›­lan res­to­ras­yon ça­l›­ma­la­r› so­nu­cun­da da­ha da ön pla­na ç›k­m›­
t›r. Ta­ri­hi ve kül­tü­rel do­ku­su bo­zul­ma­dan bu­gü­ne ka­dar ge­len ev­ler il­çe­nin im­ge­si
du­ru­mu­na gel­mi­tir. ‹l­çe­nin gi­ri­in­de as­l›n­da elekt­rik tra­fo­su olan ya­p›­n›n d›­› eh­rin
im­ge­si olan bir ta­ri­hi ev gö­rün­tü­süy­le ah­ap kü­çük bir ev ha­li­ne ge­ti­ril­mitir.
Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye Ba­ka­n› Man­sur Ya­va’›n ön­der­li­¤in­de Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­
si, span­sor­la­r›n des­te­¤iy­le 400’ü a­k›n evin mi­ma­ri özel­lik­le­ri­ni boz­ma­dan cep­he
iyi­le­tir­me ve ça­t› ta­di­lat­la­r› ya­p›l­m›­t›r. Böy­le­ce yok ol­ma teh­di­di al­t›n­da­ki kül­tür
mi­ra­s›­n›n ko­run­ma­s› ve ge­le­cek ne­sil­le­re sa¤­l›k­l› bir e­kil­de ula­t›­r›l­ma­s› yö­nün­de
önem­li bir ad›m at›l­m›­t›r.
Bey­pa­za­r› ev­le­ri­nin bir­bi­ri­ne ya­k›n ve bi­ti­ik ol­ma­s›, ka­p›­la­r›n, pen­ce­re­le­rin,
gu­ga­na­la­r›n bir­bi­ri­ne ba­kar e­kil­de dü­zen­len­me­si­nin se­be­bi es­ki y›l­lar­da sos­yal
ha­ya­t›n sa­mi­mi bir e­kil­de ger­çek­le­me­si, kar­›­l›k­l› ili­ki­le­rin üst dü­zey­de tu­tul­ma­s›
ve ge­rek­ti­¤in­de ih­ti­yaç­la­r›n en k›­sa za­man­da kar­›­lan­ma­s› dü­ün­ce­siy­le iç içe yer­le­
im tar­z› be­nim­sen­mi­tir.
Bü­tün bu özel­lik­le­riy­le Bey­pa­za­r› ta­ri­hi ev­le­ri il­çe için bir im­ge ha­li­ne ge­le­rek
il­çe­nin d›­›n­dan ge­len her­ke­sin dik­ka­ti­ni çek­mek­te­dir.
‹l­çe­nin gi­ri­in­de as­l›n­da tra­fo olan ya­p›­n›n üze­ri ah­ap ev ek­lin­de ya­p›l­m› ve
ken­tin im­ge­si ol­du­¤u­ vur­gu­lan­mak­ta­d›r. Ay­r›­ca Bey­pa­za­r›`­na öz­gü yi­ye­cek­ler olan
ku­ru ve ha­vuç lo­ku­mu pa­ket­le­ri­nin üze­rin­de de bu­lu­nan ev re­sim­le­ri ve çöp te­ne­ke­
le­ri­nin de ev bi­çi­min­de ya­p›l­ma­s› ev­le­rin Bey­pa­za­r› için im­ge ha­li­ne gel­di­¤i­ni gös­
ter­mek­te­dir. Bey­pa­za­r› den­di­¤in­de ak­la ta­ri­hi ko­nak ev­le­ri­nin gel­me­si ev­le­rin bu­ra­s›
için ar­t›k im­ge ha­li­ne gel­di­¤i­ni is­pat­la­mak­ta­d›r.
EV­LER­DEN ‹MGE OLARAK YA­RAR­LAN­MA
Ev­le­rin gü­zel­li­¤i, ih­ti­a­m› ve iç içe olu­u gü­nü­müz a­ir­le­ri­ne de -özel­lik­le Bey­
pa­zar­l› olan­la­ra- il­ham kay­na­¤› ol­mu ve Bey­pa­za­r›’n› tan›t›r ni­te­lik­teki i­ir­le­rin­de
ev­le­rin bu özel­lik­le­rin­den bah­set­me­den ge­ri dur­ma­m›­lar­d›r. Bu i­ir­ler­den ba­z›­la­r›
un­lar­d›r;
KENTLER ve
IMGELER
BEYPAZARI'NIN TAR‹HÎ EVLER‹
GE­L‹­YOR­SAN BEY­PA­ZA­RI­NA
Ta­ri­he bak ne can­l›
‹­te sa­na han­l› ha­mam­l›
Kub­be­li ah­ap ta­van­l›
‹­len­me­mi çan­t›­l›
Ba­k›n ba­k›n ona do­ya do­ya
‹­len­mi te­ras­la­r› oya oya
Süs­len­mek için sür­me­dik bo­ya
‹­te bak ko­nut mi­ma­ri­si ku­ka­na­ya
Ba­k›n u can­l› mü­ze­si­ne
Dün­ya­da rast­lan­maz ei­ne
Yat­sa­n›z da­hi dü­ü­ne
Rast­la­ya­maz­s›­n›z iki­zi­ne
Bey­mi­ti aha­li­si-Bey­te­pe­ma­hal­le­si
‹­te gö­rü­nü­yor va­ri­si
Hey­bet­li ev­le­ri­nin di­zi­si
E­siz­dir her bi­ri­si
San­ki ah­ap pa­na­y›­r›
Ya­p› tar­z› bir­bi­ri­ni ay›­r›
Bi­ri­ne vur­san hep­si­ne ga­yu­ru
Bi­ri­ne ek­mek ver­sen hep­si­ni do­yu­
ru
Ev­le­ri­nin du­ru­u ye­ter
Ba­ca­la­r› ba­ka tü­ter
Ta üs­tün­de a¤aç bi­ter
Bül­bül­le­ri a­k› a­k› öter
Ye­ni­ce so­kak ha­ri­ka­s›
Sa­¤› so­lu kök­lü ka­ya­s›
Bi­ri ak bi­ri ka­ra do­¤a bo­ya­s›
Bu­ra­da ev­le­rin ha­s›
Tek tek olu­yor mü­ze
Ta­rih su­nu­yor gö­zü­mü­ze
a­hit­lik ya­p›­yor gör­gü­mü­ze
Ade­ti­mi­ze ör­fü­mü­ze yö­re­mi­ze
Ev­le­ri he­ce he­ce
Oda­la­r› bil­me­ce
Bir­bi­ri­ne ev­le­ri ek­le­me­ce
Ne­ler gö­rür­sün ne­ler ge­zin­ce
(Beypazarl› Ömer DO⁄AN)
KAF DA­⁄IN­DA DE­⁄‹L
O gü­zel­li­¤in du­rur ha­la, H›­d›r­l›k­tan bak­t›k­ça
Aç›k ha­va mü­ze­si ola­cak biz sa­hip ç›k­t›k­ça
‹ki yüz y›l­l›k çar­›n üç bin be yüz ah­ap evin­le
Kül­tür ay­nen ya­›­yor, övü­nü­yo­ruz se­nin­le
Pek çok yer­de var, bi­li­riz ah­ap ta­ri­hi ev­le­ri
Bi­zim far­k›­m›z ya­am de­vam edi­yor, bo dur­mu­yor iç­le­ri
Üç kat­l›­d›r biz­de ev­ler, alt kat ta­tan örü­lür
Di­¤er iki ka­t›n da ah­ap ol­du­¤u gö­rü­lür
Ku­ka­na­y›, çan­t›­y› duy­ma­d›y­san sen de duy
‹ki yüz y›­lön­ce ney­se, in­sa­n›n­da ay­n› huy
Kar­de gi­bi ya­a­m›­lar as›r­lar­ca bu­ra­da
Ev­ler bi­le kay­na­m›, he­pi­si bir ara­da
Man­sur Ba­kan­la bir h›z­l› ça­l›­ma­y› ba­lat­t›k
Üç yüz yir­mi evi iki y›l­da par­lat­t›k
Spon­sor­lar va­s›­ta­s›y­la res­to­ras­yon yü­rü­yor
He­def bin ev bu i ha­la sü­rü­yor
(Ru­muz: BÖR­TE­HAN-MEH­MET AÇIK­GÖZ)
BEYPAZARI'NIN TAR‹HÎ EVLER‹
KENTLER ve
IMGELER
BU­RA­SI BEY­PA­ZA­RI
Ta­ri­hi ev­le­ri­ni so­na do¤­ru sak­la­d›m
Gör­dü­¤ü­mü yaz­d›m ya ben ken­di­mi ak­la­d›m
Bir gü­ze­li bir yer­de gö­rün­ce ba­ka­kal­d›m
Aş›k ol­dum ves­se­lam bu­ra­s› Bey­pa­za­r›
Taş mek­tep­te iç­tim ac› Türk kah­ve­si­ni
Kah­ve ve­rir­ken­gör­düm ha­n›­me­fen­di­si­ni
Al­t› gün ta­da­bil­dim su­yu­nu ha­va­s›­n›
Çok gü­zel bir­di­yar bu­ra­s› Bey­pa­za­r›
(ER­CAN GÜN­DÜZ)
Ev­le­rin Ta­n›­t›­m› Hak­k›n­da Ya­p›­lan Ça­l›ş­ma­lar ve Al›­nan Ödül­ler:
Türk Ame­ri­kan Der­nek­le­ri Fe­de­ras­yo­nu­nun 14-21 Ma­y›s 2002 ta­rih­le­rin­de her
y›l Ame­ri­ka’n›n New York ken­tin­de dü­zen­le­di­¤i “^Türk Gü­nü Yü­rü­yü­ü­ne” Be­le­di­ye
Ba­ka­n› Av. Man­sur Ya­va da ka­t›l­d›. Ba­kan Ya­va Bey­pa­za­r› Stan­d› aça­rak Bey­
pa­za­r› Kül­tü­rü­nü ta­n›t­m›­t›r. 18 Ma­y›s’ta Bey­pa­za­r› Ta­ri­hi Ev­le­ri­nin ma­ket­le­ri de
stant­ta yer al­m›­t›r.
-25-27 Ocak 2002 de dü­zen­le­nen Ta­ri­hi Kent­ler Bir­li­¤i­nin An­tak­ya top­lan­t›­s›n­
da Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si “2001 y›­l› Ör­nek Ko­ru­ma Pro­je­le­ri ve Uy­gu­la­ma­la­r› Te­vik
Ödü­lü”nü al­d›.
-Bey­pa­za­r›’n›n Kül­tür mi­ra­s›y­la da ya­k›n­dan il­gi­le­nen ÇE­KÜL Vak­f› ön­der­li­¤in­de
aç›­lan, Bey­pa­za­r› Ana­do­lu Ara­t›r­ma­la­r› ve Uy­gu­la­ma­la­r› Mer­ke­zi Bey­pa­za­r› ta­ri­hi­ni,
kül­tü­rü­nü ve ta­ri­hi ev­le­ri­ni dün­ya­ya ta­n›t­mak ve UNES­CO ta­ra­f›n­dan des­tek­le­nen,
Dün­ya Kül­tür Mi­ras Lis­te­si­ne al›n­ma­s›­n› sa¤­la­mak için ça­l›­ma­la­r›­na ba­la­d›.
-Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si, Bey­pa­za­r› Kül­tür Da­ya­n›­ma ve Yar­d›m­la­ma Der­ne­¤i
(An­ka­ra), Bey­pa­za­r› ve Yö­re­si Da­ya­n›­ma Der­ne­¤i (‹s­tan­bul) ve Bey­pa­za­r› Kül­tür,
Kal­k›n­ma ve Yar­d›m­la­ma Vak­f› ‹­bir­li­¤i ile 02 Ha­zi­ran 2002 ta­ri­hin­de l. Ge­le­nek­sel
Bey­pa­za­r› Ta­ri­hi Ev­le­ri, El Sa­nat­la­r›, Ha­vuç ve Gü­veç Fes­ti­va­li dü­zen­len­mi­tir.
-05-l3 Ekim 2002 de ba­la­yan Tür­ki­ye Es­naf ve Sa­nat­kar­la­r› Kon­fe­de­ras­yo­nu
Da­ire­sin­de ger­çek­le­ti­ri­len An­ka­ra ve Çev­re­si ko­nu­lu ser­gi­de Bey­pa­za­r› Ev­le­ri­nin
ori­ji­nal ma­ket­le­ri ve Bey­pa­za­r› ürün­le­ri ser­gi­len­di.
-12-20 Ekim 2002 ta­rih­le­ri ara­s›n­da AKM’de ya­p›­lan “8. Ulus­lar ara­s› Sa­nat ve
El Sa­nat­la­r› Fu­ar›”nda Bey­pa­za­r› ev ma­ket­le­ri ve il­çe­ye öz­gü ma­mül­ler ser­gi­len­di.
-H. Ü, (Eko­no­mi Yük. Li­sans) EYL bö­lü­mü me­zu­nu Ner­min Öz­türk 27-31 Ma­y›s
2002 ta­rih­le­ri ara­s›n­da Kay­se­ri’de Ata­türk Evi Dev­let Gü­zel Sa­nat­lar Aka­de­mi­sin­de
Bey­pa­za­r› Ev­le­ri­nin ser­gi­len­di­¤i bir fo­to¤­raf ser­gi­si aç­m›­t›r.
-Tem­po Der­gi­si 2002 Ara­l›k sa­y›­s›n­da “Neo-Os­man­l› Kül­tür Ken­ti Do­¤u­yor”
ba­l›k­l› man­et­le Bey­pa­za­r› ev­le­ri ve Bey­pa­za­r› hak­k›n­da bil­gi ver­mi­ti.
-26 Ara­l›k 2002 Mer­ha­ba Ga­ze­te­si, Ka­s›m 2002 Be­ko Der­gi­si, 28 Ka­s›m 2002
Ga­ze­te An­ka­ra, Ho­li­day Der­gi­si 2002 Ka­s›m sa­y›­s›, ll Ocak 2003 Dün­ya Ga­ze­te­si,
22 u­bat 2003 Pos­ta Ga­ze­te­si, O7 Mart 2003 sa­bah Ga­ze­te­si, 19 Mart 2003 Ye­ni
a­fak Ga­ze­te­si’nde Bey­pa­za­r› ve Bey­pa­za­r› Ta­ri­hi Ev­le­ri ile il­gi­li ya­z›­lar mev­cut­tur.
-Ay­r›­ca Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si ta­ra­f›n­dan ç›­kar­t›­lan Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si Bül­
ten­le­rin­de de ta­ri­hi ev­le­ri, Bey­pa­za­r›, res­to­ras­yon ça­l›­ma­la­r› hak­k›n­da ge­ni bil­gi
ve­ril­mek­te­dir.
KENTLER ve
IMGELER
BEYPAZARI'NIN TAR‹HÎ EVLER‹
-Yi­ne Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si ta­ra­f›n­dan ç›­ka­r›l­m› pek çok bro­ür, ve ki­tap­ç›k­ta
Bey­pa­za­r› Türk ev­le­ri ko­nak­la­r› hak­k›n­da bil­gi mev­cut­tur. (Bey­pa­za­r›, Bey­pa­za­r›
“Geç­mi­ten bir say­fa”)
Hür­ri­yet ga­ze­te­si­nin 11 Ni­san 2003 Cu­ma ekin­de Tür­ki­ye’nin en gü­zel 10 ka­sa­
ba­s›n­da Bey­pa­za­r› 6. se­çil­mitir. Bu­ra­da O¤uz Ay­de­mir; “Ev­le­ri, es­ki çar­›­s›, ba­ka
bir dö­ne­min, dur­mu bir za­ma­n›n gü­zel bir ör­ne­¤i” demektedir.
Ga­zi Üni­ver­si­te­si’nde dü­zen­le­nen Tür­ki­ye’de Halk­bi­lim Mü­ze­ci­li­¤i ve so­run­la­r›
Sem­poz­yu­mu’na Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye Ba­ka­n› Sn. Man­sur Ya­va da ka­t›l­m› ve “Bey­
pa­za­r›’nda Geç­mi­e Yol­cu­luk” ko­nu­lu bir bil­di­ri sun­mu­tur.
Bey­pa­za­r› ev­le­ri­nin ta­n›­t›­m› için in­ter­net si­te­le­ri de mev­cut­tur.
www. bey­pa­za­ri-bld. gov. tr
Bugü­ne ka­dar res­to­re edil­mi ve res­to­ras­yo­nu­na de­vam edi­len ta­ri­hi ev­ler ile
Bey­pa­za­r› ade­ta bir “aç›k ha­va mü­ze­si” ha­li­ne dö­nü­mek­te­dir. Böy­le­ce her­ke­sin
ra­hat­ça ge­ze­bi­le­ce­¤i ve ya­rar­la­na­bi­le­ce­¤i bir ha­le gel­mek­te­dir.
Ev­le­rin pek ço­¤un­da ha­la ya­am de­vam et­mek­le bir­lik­te ba­z› ev­ler ko­nak­la­mak
için otel, pan­si­yon olur­ken, ba­z›­la­r› res­to­ran ol­mu­tur. Ta Mek­tep res­to­ran ve pan­si­
yon için ön­cü­lük et­mi­tir. Ha­c› Bas­ton Ko­na­¤›, Müf­ti­za­de Ho­ca ‹z­zet Efen­di Ko­na­¤›,
Me­va­lar’›n Ko­na­¤› bun­lar­dan ba­z›­la­r›­d›r.
Bey­pa­za­r› Kay­ma­kam­l›­¤› ve Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye Ba­kan­l›­¤›­n›n ça­l›­ma­la­r› so­nu­
cu Nu­ret­tin Ka­ra­o¤uz ta­ra­f›n­dan ba­¤›­la­nan ev Bey­pa­za­r› Ta­rih ve Kül­tür Evi ola­rak
1996 da hiz­me­te aç›l­d›. Bu ev­de Bey­pa­za­r› ta­ri­hi­ni or­ta­ya ko­yan ta­ri­hi ha­ri­ta­lar,
kay­bo­lan halk kül­tü­rü ve ya­am bi­çi­mi­ni or­ta­ya ko­yan eser­ler, k›y­met­li ma­den­ler,
an­ti­ka e­ya­lar, Bey­pa­za­r› ta­ri­hi­ne ››k tu­ta­cak her tür­lü bel­ge zi­ya­ret­çi­le­re ser­gi­len­
mek­te­dir.
Yi­ne Bey­pa­za­r›’n›n me­hur ürün­le­rin­den olan Bey­pa­za­r› ku­ru­su Bey­pa­za­r›
Ma­den Su­la­r›­n›n ve ha­vuç lo­kum­la­r›­n›n pa­ket­le­ri üze­ri­ne bu ta­ri­hi Ko­nak ev­le­ri res­
me­dil­mi­tir ve ta­ri­hi ev­le­rin da­ha çok ta­n›n­ma­s›­na ve­si­le ol­mu­tur.
Ay­r›­ca bu ev­le­rin ma­ket­le­ri ya­p›­la­rak sa­t›­a su­nul­mu­tur ve böy­le­ce hem ti­ca­ri
aç›­dan hem de kül­tü­rü yay­ma aç›­s›n­dan et­ki­li ol­mu­tur.
Ev­ler hak­k›n­da bil­gi ve­ren çe­it­li ki­tap, ki­tap­ç›k ve bro­ür­ler ba­s›l­m›­t›r. Bey­pa­
za­r› Be­le­di­ye­si ta­ra­f›n­dan ç›­ka­r›­lan bül­ten­de ev­ler hak­k›n­da bil­gi­ler mev­cut­tur.
Bey­pa­za­r›n­da­ki ge­le­nek­sel Türk ev­le­ri Kez­ban Gü­rol ta­ra­f›n­dan me­zu­ni­yet te­zi
ola­rak in­ce­le­nip ta­k› ta­sa­r›­m› için esin kay­na­¤› ol­mu­tur.
Ev­le­rin öne­mi­ni vur­gu­la­mak için Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si il­çe­de­ki çöp ku­tu­la­r›­n›
ev bi­çi­min­de yap­t›r­m›­t›r.
KAY­NAK­ÇA
1- Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si Bül­te­ni; 01 Ka­s›m-31 Mart 2003-04-30
2- Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si Bül­te­ni; 01 Ocak-15 Ekim 2002
3- Bey­pa­za­r›, Geç­mi­ten Bir say­fa (Bro­ür), Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si
4- Bey­pa­za­r› (bro­ür); Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si
5-Bal­c›, Pe­ri­han; (Tür­ki­ye Ta­ri­hi Ev­le­ri Ko­ru­ma Ba­ka­n›) Bey­pa­za­r› Ta­ri­hi Türk Ev­le­ri Bro­ü­rü
6- Er­türk, Gül­ten; 2002, Pay­la­›­la­cak Duy­gu­lar, An­ka­ra
7- Gü­rol, Kez­ban; 2001, Bey­pa­za­r› Ge­le­nek­sel Türk Ev­le­ri ve Ta­k› Ta­sa­r›­m›, T. C. Ga­zi Üni­ver­si­te­si
Bey­pa­za­r› Mes­lek Yük­se­ko­ku­lu Ku­yum­cu­luk ve Ta­k› Ta­sa­r›­m› Bö­lü­mü; , Me­zu­ni­yet Ara­t›r­ma Pro­je­si,
Bey­pa­za­r›
8- e­ner, Ya­ar; 1997, Bey­pa­za­r›: Ta­rih­te ve Bu­gün, An­ka­ra
BEYPAZARI'NIN TAR‹HÎ EVLER‹
KENTLER ve
IMGELER
BEY­PA­ZA­RI KU­RU­SU
‹lk­nur BAY­RAK
Ta­rih, Bey­pa­za­r› çev­re­sin­de s›­ra ile Hi­tit­le­rin, Frig­le­rin, Ga­lat­la­r›n, Ro­ma­l›­la­r›n,
Sel­çuk­lu ve Os­man­l›­la­r›n ege­men ol­duk­la­r›­n› gös­ter­mek­te­dir. Bey­pa­za­r›, Ro­ma
dö­ne­min­de ‹s­tan­bul’u Ba¤­dat’a ba¤­la­yan önem­li ta­ri­hi ge­çi yol­la­r›­n›n üze­rin­de­dir.
Bi­zans dö­ne­min­de ise Pis­ko­pos­luk mer­ke­zi­dir.
Türk­le­rin Sul­tan Al­pars­lan ko­mu­ta­s›n­da Ana­do­lu’ya gir­me­sin­den k›­sa bir sü­re
son­ra Mar­ma­ra’ya ula­ma­la­r› ile Bey­pa­za­r› da ilk Türk ak›n­c›­la­r› ile kar­›­la­m› olur.
Sel­çuk­lu yö­ne­ti­min­de­ki Bey­pa­za­r› ko­num iti­ba­r›y­la s›k s›k göç eden Türk­men boy­la­
r›­na yurt­luk yap­m›­t›r. Bun­lar­dan en me­hu­ru da Ka­y› Bo­yu­dur.
Bey­pa­za­r› Sel­çuk­lu­lar dö­ne­min­de ‹s­tan­bul-Ba¤­dat yo­lu üze­rin­de bir ti­ca­ret
mer­ke­zi idi. 1868’den ön­ce Bur­sa ili­ne ba¤­l› bir bu­cak ol­du­¤u hal­de, ay­n› ta­rih­ten
iti­ba­ren An­ka­ra’ya ba¤­la­n›r ve 1868’den bu ya­na An­ka­ra’ya ba¤­l› bir ka­za ola­rak
öne­mi­ni sür­dü­rür. (e­ner, 1976:7)
Bu­gün için de Bey­pa­za­r› önem­li bir il­çe­dir. Bin­ler­ce y›l­l›k geç­mi­i­ne ba¤­l› ola­
rak kül­tü­rel zen­gin­lik­le­ri ol­duk­ça faz­la­d›r. ‹­te bu kül­tü­rel zen­gin­lik­le­rin bir ta­ne­si de
Bey­pa­za­r›’na öz­gü ha­le gel­mi olan “Bey­pa­za­r› Ku­ru­su­dur”.
Bey­pa­za­r› Ku­ru­su; un, te­re­ya­¤›, tar­ç›n, tuz, süt ve ma­ya ile ya­p›­lan bir pek­si­met
tü­rü­dür. Bey­pa­za­r› Ku­ru­su­nun ta­ri­hi ay­n› Bey­pa­za­r› ta­ri­hi gi­bi çok es­ki­le­re da­yan­
mak­ta­d›r. Bey­pa­za­r› Ku­ru­suy­la ilk ola­rak Or­ta As­ya’dan Ana­do­lu’ya ge­len O¤uz
Türk­le­ri za­ma­n›n­da kar­›­la­mak­ta­y›z. E¤er ki öy­le dü­ü­ne­cek olur­sak, bu id­di­am›­
z›n ka­bul edi­le­bi­lir­li­¤i da­ha ke­sin­lik ka­za­na­cak­t›r; Türk­ler at­l›-gö­çe­be bir kül­tü­re
sa­hip olup sü­rek­li ha­re­ket ha­lin­de­dir­ler. ‹­te, bu du­rum­da­ki­le­rin be­sin ih­ti­yaç­la­r›­n›
kar­›­la­yan da Bey­pa­za­r› Ku­ru­su ol­mu­tur. Çün­kü; Bey­pa­za­r› Ku­ru­su ko­lay ta­›­na­bi­
lir, do­yu­ru­cu ve uzun sü­re ta­ze ola­rak ka­la­bil­me özel­lik­le­ri­ne sa­hip­tir.
O¤uz Türk­le­riy­le bir­lik­te Ana­do­lu’ya ge­len ku­ru, Sel­çuk­lu dö­ne­mi ve Bey­lik­ler
dö­ne­min­de var­l›­¤›­n› de­vam et­tir­di ki Os­man­l›­ya ka­dar ge­le­bil­di hem de Os­man­l›’n›n
19. yüz­y›­l›­na ka­dar. Sul­tan Ab­dül­me­cit’in an­ne­si, Sul­tan Ab­dül­me­cit’e gön­der­di­
¤i mek­tu­bun­da ay­nen öy­le de­mek­te­dir: “Be­nim nur-› di­dem efen­dim gön­de­ri­len
ku­ma­la­r› ka­d›­ne­fen­di­le­re iki­er da­ne, bi­la­de­ri­ni­ze iki­er da­ne, hem­i­re­ni­ze iki­er
da­ne gön­der­dim ve se­lam­l› ev­ke­ti­niz­den pek mem­nun olup dua it­di­ler ve mü­ba­rek
hak-i pay-i e­ri­fi­ni­ze yüz­le­ri­ni sü­rer­ler. ‹ki top bü­rün­cük zat-› nefs-i a­ha­ne içün tev­
kif olun­mu idi. Ba­na he­di­ye­niz si­zin sa¤­l›­¤›­n›z. Bir ku­tu ku­ru gön­der­dim. Ora­lar­da
bu­lun­maz, ik­ti­za eder efen­dim de­yü”. (Sa­ha­o¤­lu, Ak­ba­y›r, ?:272)
Bu­gün için de Bey­pa­za­r› Ku­ru­su var­l›­¤›­n› de­vam et­tir­mek­te­dir.
O hal­de ku­ru, sü­rek­li göç­le­re ma­ruz ka­lan Bey­pa­za­r›’nda, bu sü­reç­ler içe­ri­sin­de
KENTLER ve
IMGELER
BEYPAZARI KURUSU
olu­mu ve ta­rih için­de de Bey­pa­za­r›’n›n im­ge­si ha­li­ne gel­mi­tir. ‹m­ge ha­li­ne ge­li­in­
de Bey­pa­za­r›’n›n bu­lun­du­¤u co¤­ra­fi ko­num önem­li­dir.
Bey­pa­za­r› Ku­ru­su ön­ce­le­ri ev­ler­de, ma­li du­ru­mu iyi olan ai­le­ler ta­ra­f›n­dan, k›­
l›k yi­ye­cek ih­ti­yaç­la­r›­n› kar­›­la­mak ama­c›y­la, tek tek as­ma yap­ra­¤› üze­ri­ne ko­nul­
mak su­re­tiy­le, odun f›­r›n­la­r›n­da pi­i­ri­lir­di. Ku­ru, uzun sü­re ta­ze­li­¤i­ni ko­ru­ya­bi­len bir
yi­ye­cek­tir. Ru­tu­bet­siz or­tam­da k› bo­yun­ca sak­la­na­bi­lir.
Ev­ler­de ya­p›­lan Bey­pa­za­r› Ku­ru­su bir ne­vi Bey­pa­za­r› hal­k›­n›n k›­a ha­z›r­l›­¤›
ol­mak­la be­ra­ber, ay­n› za­man­da ge­len mi­sa­fir­le­re çay­la bir­lik­te ik­ram edi­len bir yi­ye­
cek­tir.
Bey­pa­za­r› hal­k› ara­s›n­da, Bey­pa­za­r› Ku­ru­su­na “Ha­c› Ku­ru­su” da de­nil­mek­te­dir.
Bey­pa­zar­l›­la­ra gö­re ku­ru ev­le­rin­den uzak­ta, za­ma­n›­n› yol­lar­da ge­çi­ren ha­c›­la­ra az›k
ola­rak da ya­p›­l›r­m›.
Bu­gün ise ku­ru ya­p›­m› ev­ler­den, ku­ru f›­r›n­la­r›­na b›­ra­k›l­m›­t›r. Bey­pa­za­r›’nda
mer­kez­de ku­ru ima­la­t›­n› sür­dü­ren iki ku­ru f›­r›­n› bu­lun­mak­ta­d›r. Bun­lar­dan il­ki “Ara­
bul Ku­ru F›­r›­n›” yüz el­li y›l­l›k bir geç­mi­e sa­hip­tir. Bu­ra­n›n sa­hi­bi Mah­mut Ka­ra­ta,
ba­ba­s›y­la bir­lik­te bu ii ha­la de­vam et­tir­mek­te­dir ve bu ku­ru f›­r›­n› bü­tün Bey­pa­zar­l›­
lar­ca bi­lin­mek­te­dir. Di­¤er bir ku­ru f›­r›­n› ise “Yö­re­miz Bey­pa­za­r› Ku­ru­su”dur.
F›­r›n­lar­da ku­ru­ ya­p›­l›­›, ev­ler­de ku­ru­ ya­p›­l›­›­na gö­re zor ve yo­ru­cu­dur. Çün­kü
ku­ru­nun en son ha­li­ne gel­me­si için çe­it­li ev­re­ler­den geç­me­si ge­re­kir. ‹lk pi­ir­me
ev­re­si yak­la­›k k›rk be da­ki­ka sü­rer. Da­ha son­ra be al­t› kez f›­r›n­lar­da ku­ru­tu­lur.
Bu f›­r›n­lar, hem Bey­pa­za­r› hal­k›­n›n hem de Bey­pa­za­r›’ndan ba­ka e­hir­le­re
git­mi ki­i­le­rin (kar­go va­s›­ta­s›y­la) ku­ru is­tek­le­ri­ni, ih­ti­yaç­la­r›­n› kar­›­la­mak­ta­d›r­lar.
Bu is­tek­ler da­ha çok An­ka­ra ve il­çe­le­rin­den ol­mak­la be­ra­ber An­tal­ya, ‹s­tan­bul gi­bi
e­hir­le­ri­miz­den de ya­p›l­mak­ta­d›r.
Bey­pa­za­r›’nda ku­ru f›­r›n­la­r›n­dan ba­ka, ku­ru sa­t›­› çar­› içe­ri­sin­de­ki çe­it­li dük­
kan­lar­da da ger­çek­le­mek­te­dir.
Bey­pa­za­r› Ku­ru­su hal­k›n ya­at­t›­¤› bir im­ge ola­rak, hal­k›n gün­lük ya­an­t›­s›n­da
yer al­d›­¤› gi­bi halk a­ir­le­ri­nin i­ir­le­rin­de de yer al­mak­ta­d›r. . Gü­nü­müz Mo­dern Halk
a­ir­le­rin­den bi­ri sa­y›­lan Mus­ta­fa Can­ka­ra “Bey­pa­zar Tür­kü­sü”ad­l› i­irin­de Bey­pa­za­
r›’na duy­du­¤u öz­le­mi­ni di­le ge­ti­rir­ken duy­gu­la­r›­n› öy­le ifa­de et­mek­te­dir:
Ve bir k› gü­nü dün­der­me­ler­den
Ce­viz­li pek­mez su­cu­¤u gi­bi
Ko­ca ko­ca buz­lar sar­kar­ken
G›l­d›r g›l­d›r ya­nan odun so­ba­s›­n›n ya­n›n­da
KU­RU­NU iki­ye bö­lüp de be ça­y›­na ban­d›r­d›n m›?
O so­ba­n›n üs­tün­de kes­ta­ne pat­lat­t›n m›?
Bir Ra­ma­zan ak­a­m›
S›­ra s›­ra Han­la­rö­nü tez­gah­la­r›n­dan
Te­re­ni, tur­pu­nu, ye­il so­¤a­n›­n›
Bir de f›­r›n­dan pi­de­ni al›p
Mut­fa­¤› da yi­ye­cek­mi gi­bi
Evi­ne dön­dün mü?
Sof­ra­da tah­ta ka­›­¤›n elin­de
Ku­la­¤›n H›­d›r­l›k to­pu­nun se­sin­de
BEYPAZARI KURUSU
KENTLER ve
IMGELER
Kib­ri­tin, c›­ga­ran at›­a ha­z›r ya­n›n­da
To­pun güm­bür­tü­sü du­yu­lun­ca
Ya Al­lah! Bis­mil­lah! De­yip
K›y­ma­s› bol tar­ha­na­ya sal­d›r­d›n m›?
Bey­pa­zar­l› Ömer DO­⁄AN ta­ra­f›n­dan ya­z›­lan bir ba­ka i­ir­de de ku­ru u e­kil­de
ifa­de edil­mek­te­dir:
F›­r›n­dan ç›­kar ya ku­ru­su
Ç›­kar ç›k­maz ba­ka olur ko­ku­su
Sa­at­ler­ce f›­r›n­da ku­rur ku­ru­su
Çay­la bam­ba­ka ye­me­si do¤­ru­su
Ha­mu­ru yo¤­ru­lur süt­ten
Ça­ya ba­t›­r›­l›r tek­ten tek­ten
Ken­di­ni ala­maz eri­mek­ten
Vaz­ge­çil­mez biz­de ku­ru ye­mek­ten.
Bu­gün için Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­sin­ce de Bey­pa­za­r› Ku­ru­su­nun ta­n›­t›l­ma­s›n­da
önem­li ça­l›­ma­lar ya­p›l­mak­ta­d›r.
Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si ta­ra­f›n­dan ku­ru­nun pa­ten­ti al›n­m›­t›r. Ay­r›­ca Bey­pa­za­r›’na
ge­len tu­rist­le­re Bey­pa­za­r› Ku­ru­su ik­ram edi­lir­ken yan­la­r›n­da ko­lay­ca gö­tü­re­bil­me­le­ri
ve ko­lay­ca ta­›­ya­bil­me­le­ri ama­c›y­la da kü­çük e­kil­de am­ba­laj­lan­ma­s› sa¤­lan­ma­ya
ça­l›­›l­mak­ta­d›r.
Yi­ne Bey­pa­za­r› yö­ne­ti­min­de il­gi­li ma­kam­lar­da bu­lu­nan kim­se­ler de Bey­pa­za­r›
d›­›­na git­tik­le­ri yer­le­re pro­mos­yon amaç­l› ola­rak Bey­pa­za­r› Ku­ru­su­nu gö­tü­rüp, ku­ru­
nun hem ta­n›n­ma­s›­n› hem de ya­y›l­ma­s›­n› sa¤­la­mak­ta­d›r­lar.
Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si ta­ra­f›n­dan da sah­te ku­ru ya­p›­m› en­gel­len­me­ye ça­l›­›l­mak­
ta ve sah­te ku­ru ya­pan­la­ra kar­› ya­sal i­lem­ler ye­ri­ne ge­ti­ril­mek­te­dir.
Bey­pa­za­r› Ku­ru­su bu­gün için Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si’nin kur­mu ol­du­¤u Web si­te­
sin­de de bü­tün Tür­ki­ye’ye ta­n›­t›l­mak­ta­d›r. Be­le­di­ye­nin Web si­te­sin­den ba­ka, çe­it­li
web si­te­le­rin­de de Bey­pa­za­r› Ku­ru­su ta­n›­t›l­mak­ta ve ya­p›­l›­› an­la­t›l­mak­ta­d›r.
Bey­pa­za­r›’nda ku­ru imal eden ki­i­ler bi­rey­sel ola­rak ça­l›­mak­ta­d›r­lar. Ba¤­l› ola­
rak ça­l›­t›k­la­r› her­han­gi bir der­nek ve­ya top­lu­luk yok­tur.
Bey­pa­za­r›’nda Bey­pa­za­r› ku­ru­su­na ait, özel bir fes­ti­val yok­tur. Fa­kat, Bey­pa­za­r›
Be­le­di­ye Ba­ka­n› Sa­y›n Man­sur YA­VA, ile­ri­ki za­man­lar­da ku­ru­nun ori­ji­nal­li­¤i­ni
öne ç›­ka­ra­bi­le­cek bir ku­ru yap­ma ya­r›­ma­s›­n›n dü­zen­le­ne­bi­le­ce­¤i­ni söy­le­mek­te­dir.
Çal›mam›z›n ba­›n­da da be­lirt­ti­¤imiz gi­bi, ku­ru as­l›n­da as­ma yap­rak­la­r›­n›n üze­rin­de
ve odun f›­r›n­la­r›n­da pi­i­ril­mek­te­dir ve bu ya­r›­may­la da amaç, ku­ru­nun unu­tu­lan bu
özel­li­¤i­ni ön pla­na ç›­kar­mak­t›r.
8-13 Tem­muz 2002 ta­rih­le­ri ara­s›n­da, Ana­do­lu Folk Dans Genç­lik Ku­lü­bü
ta­ra­f›n­dan dü­zen­le­nen VI. Ulus­la­ra­ra­s› An­ka­ra Halk Oyun­la­r› ve Genç­lik Fes­ti­va­li
kap­sa­m›n­da, An­ka­ra’n›n otan­tik mut­fa­¤›n­dan di­¤er yi­ye­cek­ler­le Bey­pa­za­r› Ku­ru­su
da ik­ram edil­mi­tir.
Ge­rek ge­len tu­rist­le­re, ge­rek­se Türk hal­k›­na Bey­pa­za­r›’n› ta­n›t­mak ama­c›y­la
KENTLER ve
IMGELER
BEYPAZARI KURUSU
ha­z›r­la­nan bro­ür­ler­de, ta­n›­t›m ki­tap­ç›k­la­r›n­da da Bey­pa­za­r› ku­ru­su­na yer ve­ril­mi­
tir. Ora­da”çay soh­bet­le­rin­de ara­nan ma­hal­li bir yi­ye­cek ola­rak ta­n›­t›l­mak­ta­d›r”.
Ay­r›­ca ku­ru d›­a­r›­dan ge­len tu­rist­ler ta­ra­f›n­dan da s›k­ça so­ru­lan bir ürün özel­li­
¤i­ne sa­hip­tir.
Çe­it­li fa­kül­te ve yük­se­ko­kul­lar­ca ya­p›­lan ge­zi­ler kap­sa­m›n­da da Bey­pa­za­r›
Ku­ru­su genç­le­re ta­n›­t›l­mak­ta­d›r.
Ay­r›­ca; muh­te­lif se­ya­hat fir­ma­la­r› ta­ra­f›n­dan dü­zen­le­nen Bey­pa­za­r› ge­zi­le­rin­de
de Bey­pa­za­r› Ku­ru­su, ge­zi­ye dik­kat çek­mek ama­c›y­la kul­la­n›­lan Bey­pa­za­r›’na has
ürün­ler ara­s›n­da kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si’nin ama­c› Bey­pa­za­r›’n› dün­ya­da ei ben­ze­ri ol­ma­yan bir
Aç›k Ha­va Mü­ze­si ha­li­ne ge­tir­mek­tir. ‹­te u s›­ra­lar­da An­ka­ra’n›n çe­it­li yer­le­rin­de,
rek­lam pa­no­la­r›n­da gör­dü­¤ü­müz “Bey­pa­za­r› Aç›k Ha­va Mü­ze­si” ta­n›­t›­m›n­da da Bey­
pa­za­r›’n›n di­¤er yi­ye­cek­le­riy­le bir­lik­te Bey­pa­za­r› Ku­ru­su­na da yer ve­ril­mi­tir.
Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye­si’nin yap­m› ol­du­¤u bu ça­l›­ma­lar­dan ba­ka Bey­pa­za­r›’n›
ve yö­re­sel ye­mek­le­ri­ni ta­n›t­mak ama­c›y­la ba­ta TRT ol­mak üze­re çe­it­li te­le­viz­yon
ka­nal­la­r›n­da ya­p›­lan te­le­viz­yon prog­ram­la­r›n­da da Bey­pa­za­r› Ku­ru­su­na yer ve­ril­mi­
tir.
KAY­NAK­ÇA
1- e­ner (Ya­ar), 1976, Bey­pa­za­r› Ta­rih­te ve Bu­gün, An­ka­ra, Ö¤­ret­men­ler Mat­ba­as›.
2- Sa­ha­o¤­lu (Nec­det), Ak­ba­y›r (Nu­ri), ?, Av­ru­pa Yo­lun­da Bir Pa­di­ah; Sul­tan Ab­dül­me­cit, De­niz­bank
Ya­y›n No:8
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1- Man­sur YA­VA, Bey­pa­za­r› Be­le­di­ye Ba­ka­n›, 1955 Bey­pa­za­r›
2- Mah­mut KA­RA­TA, Ku­ru f›­r›­n› i­le­ti­yor, 1953 Bey­pa­za­r›
3- Ha­san BEY; ‹n­a­at Mü­hen­di­si, 1980 Bey­pa­za­r›
4- Se­mi­ha AY­DIN; Ö¤­re­tim Üye­si, Bey­pa­za­r› 1953
5- Emi­ne BAY­SAL; Ev Ha­n›­m›, Bey­pa­zar­l›, 72 ya­›n­da
BEYPAZARI KURUSU
KENTLER ve
IMGELER
ÇAY­CU­MA YO­⁄UR­DU
Gül­can BI­ÇAK
Yo­¤urt, sü­tün ma­ya­lan­ma­s›y­la olu­an be­yaz ko­yu k›­vam­da süt ürü­nü­dür. Tam
ya¤­l› ve ya­r›m ya¤­l› ola­rak iki­ye ay­r›­l›r. En iyi yo­¤urt ko­yun ve man­da sü­tün­den ya­p›­
l›r. Yo­¤urt mi­de­de ken­di ken­di­ne sin­di­re­bi­len tek g›­da ola­rak bi­lin­mek­te ve ve­rem
ar­bon d›­›n­da ti­fo, pa­ra ti­fo, dif­te­ri, di­zan­te­ri, ko­le­ra, tü­ber­kü­loz gi­bi 22 has­ta­l›­¤a
ait mik­ro­bu im­ha ede­bil­mek­te­dir.
Sü­tün yo­¤ur­da dö­nü­me­si­ni “Türk Ba­si­li” de­nen ve lak­tik asit ç›­ka­ran bir mik­
ro­or­ga­niz­ma sa¤­lar. Bu mik­ro­or­ga­niz­ma en iyi vü­cut s›­cak­l›­¤›n­da ge­li­ir. Yo­¤urt,
süt e­ke­ri­nin(lak­to­zun) yo­¤urt ma­ya­s›­n›n et­ki­siy­le k›s­men lak­tik asit ha­li­ne gel­me­
sin­den mey­da­na ge­len p›h­t›­la­m› bir süt­ten ba­ka bir ey de­¤il­dir. Süt­te­ki asit­li­¤in
yük­sel­me­si ne­de­niy­le sü­tün bi­le­i­min­de­ki kal­si­yum ka­za­inat­tan kal­si­yum, ay­r›­la­rak
ka­ze­in jel ha­li­ne ge­çer ya­ni ka­t›­la­›r. Bu ola­ya yo­¤urt­la­ma de­nir.
Yo­¤urt ya­p›­la­cak süt ön­ce kay­na­t›­l›r. (has­ta­l›k ya­p›­c› fak­tör­ler­den ar›n­d›r­mak,
faz­la su­yu uçu­ra­rak yo­¤ur­da da­ha iyi k›­vam ver­mek, ok­si­je­ni ber­ta­raf et­mek ve ham­
mad­de­de­ki ya­¤› yu­mu­at­mak için süt ›s›­t›­l›r.) kay­na­t›­lan sü­tün su­yu dört­te bir ora­
n›n­da aza­l›n­ca süt yo­¤urt ma­ya­la­ma ka­b›­na ak­ta­r›­l›r 2 çay ka­›­¤› ek­i yo­¤urt ya­r›m
kah­ve fin­ca­n› ka­dar süt­te su­lan­d›­r›l­d›k­tan son­ra s›­cak­l›­¤› 40-45 de­re­ce­ye in­mi olan
sü­tün yü­ze­yi­nin bir k›­y›­s›n­dan içi­ne so­ku­lup iyi­ce çal­ka­la­n›r. Yo­¤urt ka­b›­n›n üze­ri
sü­tün so­¤u­ma­ma­s› için s›­k›­ca ka­pa­t›­l›r. S›­cak­l›k uzun sü­re 37 de­re­ce ol­ma­l›­d›r. 4-5
sa­at ma­ya­lan­ma­ya b›­ra­k›­l›r. Ma­ya­lan­ma or­ta­m›n­da da­ha faz­la bek­le­ti­lir­se yo­¤ur­dun
ta­d› ek­ir. Yo­¤urt, üze­ri aç›­l›p 2 sa­at se­rin bir yer­de din­len­di­ri­lir.
Ay­r›­ca yo­¤ur­dun bir­çok ya­ra­r› var­d›r. e­ker has­ta­la­r› için ya­rar­l› bir be­sin­dir.
Sa­bah­le­yin ye­nen yo­¤urt sin­di­ri­mi ko­lay­la­t›­r›p, ba­¤›r­sak­la­r›n ça­l›­ma­s›­na yar­d›m
eder. Her ya­ta he­men her­kes için uy­gun­dur. Yo­¤urt has­ta­lar ve za­y›f bün­ye­ler
için süt­ten da­ha bes­le­yi­ci sin­di­ri­mi ko­lay bir g›­da­d›r. Ay­n› za­man­da ba­¤›r­sak­lar­da
bu­lu­nan za­rar­l› ve teh­li­ke­li mik­rop­la­r›n ço­¤al­ma­la­r›­na ve hat­ta ya­a­ma­la­r›­na en­gel
olan bir be­sin­dir. Yo­¤urt ay­n› za­man­da bu­la­›­c› has­ta­l›k­la­r›n te­da­vi­sin­de de ol­duk­ça
bü­yük bir öne­me sa­hip­tir.
Ka­ra­de­niz böl­ge­si­nin ba­t› Ka­ra­de­niz bö­lü­mü­nün i­rin bir ili olan Zon­gul­dak’a
ba¤­l› Çay­cu­ma il­çe­si yo­¤urt üre­ti­mi ba­k›­m›n­dan bü­yük bir öne­me sa­hip­tir. Do­¤al
ya­p›­s› iti­ba­r›y­la ta­r›­ma el­ve­ri­li alan­lar ve onun et­ra­f›­n› çe­vi­ren yay­la­lar ve ye­il­lik­
ler­den olu­ur. Bu ne­den­le yö­re­de bü­yük­ba hay­van­c›­l›k önem­li bir yer te­kil eder.
Hay­van tü­rü ola­rak man­da ve inek ye­ti­ti­ri­lir. Özel­lik­le man­da yo­¤urt üre­ti­mi aç›­
s›n­dan önem­li­dir. Bu­nun so­nu­cu ola­rak da ha­ri­ka kay­ma­¤› ve ne­fis ta­d› ile ün­le­nen
Çay­cu­ma yo­¤ur­du ön pla­na ç›k­mak­ta­d›r. Çaycuma yo¤urdunun özel­li­¤i hay­van­la­r›n
do­¤al yol­lar­dan bes­len­me­si­ne ba¤­l› ola­rak çok lez­zet­li­ ol­ma­s›­d›r. Özel­lik­le yö­re­nin
KENTLER ve
IMGELER
ÇAYCUMA YO⁄URDU
ye­il­li­¤i sa­ye­sin­de bu lezzeti al­m›­t›r. Çay­cu­ma yo­¤ur­du­nun sim­ge ha­li­ne gel­me­si
man­da ve inek sü­tü­nün ka­r›­t›­r›l­ma­s›n­dan kay­nak­lan­mak­ta­d›r.
Yo­¤urt­çu­luk Çay­cu­ma yö­re­sin­de k›r­sal ke­sim­de ya­a­yan halk için önem­li bir
ge­çim kay­na­¤›­d›r. Özel­lik­le man­da yo­¤ur­du her­kes ta­ra­f›n­dan ter­cih edi­lir. Kay­ma­¤›­
n›n çok ka­l›n ol­ma­s› ve ka­t› ol­ma­s› ter­cih se­be­bi­dir. ‹çin­de­ki su ora­n› da çok az­d›r.
Çay­cu­ma de­yin­ce ak­la ge­len ilk ey yo­¤urt­tur. Yo­¤urt Çay­cu­ma’y› ta­n›­tan
Çay­cu­ma­l›­la­r›n kül­tü­rü­nü yan­s›­tan bir sim­ge ol­mu­tur. Yö­re­de ar­k›­la­ra, tür­kü­le­re,
i­ir­le­re ko­nu ol­mu­tur. Çay­cu­ma­l› a­ir ya­zar Beh­çet ‹. Ka­lay­c› “K›­v›r­c›k” ad­l› ro­ma­
n›n­da Çay­cu­ma da yo­¤urt­çu­lu­¤un çok yay­g›n ol­du­¤u­nu be­lir­tir. Bir iki par­mak ka­l›n­
l›­¤›n­da kay­ma­¤› olan man­da yo­¤urt­la­r›­n›n ta­n›­d›k­la­ra ve ha­t›r­l› ki­i­le­re he­di­ye ola­rak
gö­tü­rül­dü­¤ü­nü an­la­t›r. Hat­ta ‹s­met ‹nö­nü’ye bi­le Çay­cu­ma’dan bak­raç­la özel ola­rak
yo­¤urt ge­ti­ril­di­¤i ifadesine yer verir. u ­an­da da k›r­sal ke­sim­de­ki halk bi­ri­si­ne he­di­ye
gö­tü­re­ce­¤i za­man man­da yo­¤ur­du gö­tü­rür.
Çay­cu­ma­l› olan, bir dönem An­ka­ra rad­yo­sun­da “Ma­hal­li Sa­nat­ç›” ola­rak ça­l›­
an ba¤­la­ma sa­nat­ç›­s› Hü­se­yin Ça­k›r ken­di ya­z›p bes­te­le­di­¤i bir tür­kü­sün­de:
Çay­cu­ma de­dik­le­ri
Yo­¤urt­tur ye­dik­le­ri
Çok ho­u­ma gi­di­yor
Ah ana­c›m de­dik­le­ri
Di­ze­le­rin­de Çay­cu­ma’n›n yo­¤urt yap­mak­ta ve tü­ket­mek­te çev­re­de ün­lü ol­du­¤u­
nu di­le ge­ti­rir.
Ay­n› sa­nat­ç›­n›n Çay­cu­ma ad›y­la ya­z›p bes­te­le­di­¤i bir tür­kü­sü de Çay­cu­ma’ da
yo­¤ur­dun öne­mi­ni be­lir­tir.
Bu­run­köy’ün bul­gu­ru var unu var
ah­na­lar’›n ala­ca­dan do­nu var
Çay­cu­ma’n›n yo­¤ur­duy­la ünü var
Çay­cu­ma Çay­cu­ma kül et­tin be­ni
A­k›n­la in­le­rim se­ve­rim se­ni
Yi­ne Çay­cu­ma yö­re­si­ne ait olan ano­nim bir tür­kü­de de yo­¤ur­dun Çay­cu­ma da
önem­li ol­du­¤u be­lir­ti­lir.
DÖK­TÜ­RÜ MU­AZ­ZEZ
Zon­gul­dak’tan ge­lir ma­den kö­mü­rü
Al­lah genç k›z­la­ra ver­sin ömü­rü
Dök­tü­rü Mu­az­zez dök­tü­rü
Al ya­nak­tan öp­tü­rü öp­tü­rü
Oda se­nin anay anay
Oda se­nin na­lay na­lay
Oda se­nin dey­zey dey­zey
Amas­ra’dan ge­lir Arap hur­ma­s›
Çok me­hur­dur Çay­cu­ma’n›n yo­¤ur­du
ÇAYCUMA YO⁄URDU
KENTLER ve
IMGELER
Bar­t›n’dan da ç›­kar k›­z›n yos­ma­s›
Fe­lek be­ni naz­l› yar­dan ay›r­d›
Dök­tü­rü Mu­az­zez dök­tü­rü
Dök­tü­rü Mu­az­zez dök­tü­rü
Yo­¤ur­dun bu ka­dar me­hur ol­ma­s› eko­no­mik ha­yat aç›­s›n­dan da önem­li­dir.
Özel­lik­le k›r­sal ke­sim­de­ki halk ge­çi­mi­ni yo­¤urt­çu­luk­tan sa¤­la­mak­ta­d›r. Köy­lü halk,
bak­raç­la­ra yap­t›­¤› yo­¤urt­la­r› Cu­ma gü­nü il­çe­de ku­ru­lan “köy­lü pa­za­r›”de­ni­len yer­de
sa­tar. Pa­za­r›n ya­n› s›­ra il­çe­de bu­lu­nan lo­kan­ta ve pas­ta­ne­le­re de yo­¤urt sa­t›­l›r.
Çay­cu­ma da yo­¤urt­çu­lu­¤u ken­di­ne mes­lek ha­li­ne ge­ti­ren Os­man Sa­mi Al­kan
kü­çük bir ima­ret­ha­ne­den im­di bü­yük bir süt ürün­le­ri fab­ri­ka­s› mey­da­na ge­tir­mi­
tir. im­di ­de bu ii Çay­cu­ma’da gü­zel bir e­kil­de Hüs­nü Sa­mi Al­kan yü­rüt­mek­te­dir.
Bu­nun ya­n› s›­ra bir­çok süt ürün­le­ri fab­ri­ka­s› ku­rul­mu­tur. Bun­lar­dan önem­li­le­ri “Çay­
cu­ma süt ürün­le­ri fab­ri­ka­s›” ve “Ba­ö­ren yo­¤urt fab­ri­ka­s›”d›r.
Yo­¤urt sa­ye­sin­de Çay­cu­ma sa­na­yi­le­me­ye ve ge­li­me­ye ba­la­m›­t›r. Çay­cu­
ma’n›n gi­ri­in­de ku­ru­lan or­ga­ni­ze sa­na­yi böl­ge­sin­de her ge­çen gün ye­ni bir yo­¤urt
fab­ri­ka­s› ku­rul­mak­ta­d›r. Bu da i­siz­lik so­ru­nu­na bir neb­ze de ol­sa çö­züm ge­tir­mek­te­
dir. Fab­ri­ka­lar­da üre­ti­len yo­¤urt­lar Zon­gul­dak ve çev­re­si­ne, An­ka­ra, ‹s­tan­bul, Ka­ra­
bük, Bo­lu, Bar­t›n, Düz­ce, Ada­pa­za­r›’na gön­de­ril­mek­te­dir.
Be­le­di­ye­ler­ de ken­di üzer­le­ri­ne dü­en gö­re­vi yap­ma­ya ça­l›­m›­lar­d›r. ”Çay­
cu­ma Yo­¤urt, Kül­tür ve Sa­nat Fes­ti­va­li”ad› al­t›n­da dü­zen­le­nen fes­ti­val­le­rin Çay­
cu­ma’n›n çok yön­lü ta­n›­t›­m›­na, sos­yo-kül­tü­rel ye­ni bir iv­me ka­zan­ma­s›­na önem­li
ve ka­l›­c› kat­k›­la­r› ol­du­¤u her­kes ta­ra­f›n­dan bi­li­nen bir ger­çek­tir. ‹lk ola­rak 1993’te
dü­zen­le­nen fes­ti­val halk ta­ra­f›n­dan bü­yük il­gi gör­mü­tür. Da­ha son­ra 1996 y›­l›n­da
ve en son ola­rak da 1997 y›l­la­r›n­da dü­zen­le­nen fes­ti­val­ler ar­t›k ge­le­nek­sel­le­me­ye
ba­la­m›­t›r. Fes­ti­val­ler sa­ye­sin­de hal­k›n bir­bi­riy­le kay­na­ma­s› sa¤­lan­mak­ta­d›r. Fes­
ti­val­de yo­¤urt­la il­gi­li de­¤i­ik et­kin­lik­ler ya­p›l­mak­ta­d›r. En gü­zel ve en lez­zet­li yo­¤urt
seçilmektedir. Bu yo­¤urt­lar k›r­sal ke­sim­de­ki köy­lü ka­d›n­la­r›n ge­tir­di­¤i yo­¤urt­lar­d›r.
Ya­r›­ma so­nu­cun­da bi­rin­ci­ye de­¤i­ik ödül­ler ve­ril­mek­te­dir. Bu­nun ya­n› s›­ra fes­ti­val­
de de­¤i­ik sa­nat­sal et­kin­lik­ler­ de ya­p›l­mak­ta­d›r. Çay­cu­ma’n›n kül­tü­rel bir sim­ge­si
olan yo­¤urt her za­man Çay­cu­ma’y› ta­n›­tan bir im­ge ola­cak­t›r. Ge­çim kay­na­¤› ola­rak
da ge­çer­li­li­¤i­ni her za­man sür­dü­re­cek­tir.
KAY­NAK­ÇA
1. Çay­cu­ma Yo­¤urt, Kül­tür ve Sa­nat Fes­ti­va­li ki­tap­ç›­¤›, Çay­cu­ma, 1996.
2. Çay­cu­ma Yo­¤urt, Kül­tür ve Sa­nat Fes­ti­va­li Ki­tap­ç›­¤› Çay­cu­ma, 1997.
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1. Çay­cu­ma Süt Ürün­le­ri fab­ri­ka­s› sa­hi­bi “Hüs­nü Sa­mi Al­kan”
2. Çay­cu­ma es­ki be­le­di­ye ba­ka­n› “Me­tin Yurt­bay”
3. Fes­ti­val ko­mi­te­si ba­ka­n› “Er­dal Ko­lay­c›”
4. Ga­ze­te­ci “Ha­san Al­tay”
5. Yo­¤urt sa­tan ka­d›n­lar­dan “Fat­ma Ön­cü”
KENTLER ve
IMGELER
ÇAYCUMA YO⁄URDU
MA­LAT­YA'NIN ‹MGES‹ KA­YI­SI
Hil­mi BOY­RAZ
Ka­y›­s›­n›n Ta­ri­hi :
Ta­ri­hi kay­nak­la­ra gö­re Tür­kis­tan, Or­ta As­ya ve Ba­t› Çin’i içe­ri­si­ne alan çok
ge­ni bir böl­ge­nin ka­y›­s›­n›n ana va­ta­n› ol­du­¤u sa­n›l­mak­ta­d›r. Gü­nü­müz­den 5000 y›l
gi­bi çok uzun bir za­man ön­ce ka­y›­s› bu böl­ge­de bi­lin­mek­te ve ta­r›­m› ya­p›l­mak­tay­d›.
Bü­yük ‹s­ken­der’in se­fer­le­ri s›­ra­s›n­da ka­y›­s› M. Ö. IV’yy’da Ana­do­lu’ya ge­ti­ril­mi
ye­ti­me­si için uy­gun ik­lim ve top­rak Ana­do­lu’da bu­lun­du­¤un­dan Ana­do­lu ka­y›­s›­
n›n ikin­ci va­ta­n› ol­mu­tur. M.Ö. 1.yy’da Ro­ma ve Pers sa­va­la­r› s›­ra­s›n­da Er­me­ni
tüc­car­lar ta­ra­f›n­dan ön­ce ‹tal­ya’ya son­ra da Yu­na­nis­tan’a gö­tü­rül­mü­tür. ‹tal­ya ve
Yu­na­nis­tan’dan di­¤er Av­ru­pa ül­ke­le­ri­ne ge­çi­i uzun y›l­lar al­m› 13.yy’da ‹s­pan­ya ve
‹n­gil­te­re, 17.yy’da da Fran­sa ve Ame­ri­ka’ya da gö­tü­rül­mü­tür. Ka­y›­s›, co¤­ra­fi ola­
rak dün­ya­n›n he­men he­men her ye­ri­ne da­¤›l­m› ol­sa da da­ha çok Ak­de­niz’e ya­k›n
olan ül­ke­ler­de Av­ru­pa, Or­ta As­ya, Ame­ri­ka ve Af­ri­ka k›­ta­la­r›­na ya­y›l­m› ve bu­ra­da
ye­ti­me alan­la­r› bul­mu­tur.
Gül­gil­ler fa­mil­ya­s›­n›n Ar­me­ni­aca cin­si­ne ait olan ka­y›­s›­n›n bir­çok ara­t›­r›­c›­ya
gö­re ana­va­ta­n› Çin ve Or­ta As­ya olup Bü­yük ‹s­ken­der’in As­ya Se­fer­le­ri s›­ra­s›n­da
(M. Ö. 330-323) ‹ran ve Trans­kaf­kas­lar yo­lu ile Ana­do­lu’ya ge­ti­ril­mi­tir. An­cak
da­ha son­ra ya­p›­lan ara­t›r­ma­lar Bü­yük ‹s­ken­der’in As­ya se­fer­le­rin­den çok da­ha
uzun y›l­lar ön­ce ka­y›­s›­n›n Ana­do­lu’da ye­ti­ti­ril­di­¤i­ni gös­ter­mek­te­dir. Yoz­gat’a ba¤­l›
Bo­¤az­köy’de ya­p›­lan ka­z›­lar­da bu­lu­nan ve Hi­tit’le­rin M. Ö. 1650-1200 y›l­la­r› ara­s›n­
da­ki ya­am­la­r›n­dan bil­gi­ler içe­ren çi­vi ya­z›­l› tab­let­le­ri­nin okun­ma­s›y­la Ana­do­lu’nun
geç­mi­i ile il­gi­li çok de­¤er­li bil­gi­ler el­de edil­mi­tir. Hi­tit­le­re ait bir ara­zi va­k›f tab­le­ti
olan Kbo’da Ti­ua­ta­pa­ra ad›n­da­ki bir ah­s›n 42 adet ka­y›­s› a¤a­c›­n›n ol­du­¤un­dan
bah­se­dil­mek­te­dir. Yi­ne Kbo tab­le­tin­de üzüm, in­cir, el­ma ve ka­y›­s› a¤aç­la­r›­n›n tah­rip
edil­me­si­ni hat­ta mey­ve­le­ri­nin top­lan­ma­s›­n› ön­le­mek için Hi­tit­li­ler ta­ra­f›n­dan ka­nun
ç›­ka­r›l­ma­s› o de­vir­de bu a¤aç­la­r›n Hi­tit eko­no­mi­sin­de­ki öne­mi­ni aç›k­la­mak­ta­d›r.
(As­ma, 2000; 5)
Ma­lat­ya ka­y›­s›­c›­l›­¤›­n›n bi­li­nen ta­ri­hi 1655 y›­l›n­da eh­re ge­len Ev­li­ya Çe­le­bi’nin
Se­ya­hat­na­me’sin­de ver­di­¤i bil­gi­le­re da­ya­n›r. Ev­li­ya Çe­le­bi’den son­ra da bir­çok kay­
nak Ma­lat­ya ka­y›­s›­s›n­dan bah­set­mi­tir. An­cak ka­y›­s›­n›n Ma­lat­ya için ti­ca­rî bir önem
ka­zan­ma­s› Cum­hu­ri­ye­tin ila­n› ile ba­la­mak­ta­d›r.
‹m­ge­nin Olu­şu­mu:
Dün­ya­da be­re­ket­le an›­lan e­hir­ler var­d›r: Bal ve süt ül­ke­si Ku­düs gi­bi. Ye­ti­tir­di­
¤i na­di­de ürün­le­riy­le an›­lan e­hir­ler var­d›r: Ha­ha­›n her­ey ol­du­¤u Af­yon gi­bi...
Ka­y›­s› da Malatya'n›n böyle bir imgesidir. Çin’in ba­t›­s›n­dan Tür­kis­tan’a uza­nan
alan­la­ra, Ti­yan­an Da¤­la­r›­na; ‹pek Yo­lu ile ‹ran’a, Ana­do­lu’ya, Av­ru­pa ve Af­ri­ka’ya;
Kaf­kas­ya’n›n ku­ze­yin­den Rus­ya’ya; Av­ru­pa ve Ame­ri­ka’ya k›­sa­ca Dün­ya bah­çe­si­
nin her ta­ra­f›­na ya­y›­lan ka­y›­s›­n›n as›l üne ka­vu­tu­¤u e­hir Ma­lat­ya’d›r. Ma­lat­ya, ad›
ka­y›­s›y­la an›­lan tek e­hir­dir.
MALATYA'NIN ‹MGES‹ KAYISI
KENTLER ve
IMGELER
Ma­lat­ya, su­yu, top­ra­¤› ve ha­va­s›y­la ade­ta bu ürü­nü ken­di­ne has k›l­mak için
ça­l›­›r.
Ma­lat­ya, dün­ya­da ve Tür­ki­ye’de en çok ka­y›­s› ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i ile ta­n›n­mak­ta­d›r.
‹k­lim, ara­zi ya­p›­s› ve top­rak özel­lik­le­ri­nin muh­te­em uyu­mu, renk, tat, ko­ku, ku­ru
mad­de, içer­di­¤i mi­ne­ral mad­de­ler ve vi­ta­min­ler ba­k›­m›n­dan dün­ya­n›n en ka­li­te­li
ka­y›­s›­la­r›­n›n Ma­lat­ya yö­re­sin­de üre­til­me­si­ne ne­den ol­mu­tur.
Ül­ke­miz­de al­t› ay­r› böl­ge­de ka­y›­s› ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i ya­p›l­mak­ta­d›r. Bu böl­ge­le­ri
öy­le s›­ra­la­ya­bi­li­riz: 1. Ma­lat­ya Böl­ge­si 2. Ela­z›¤-Er­zin­can-Si­vas Böl­ge­si 3. KarsI¤­d›r Böl­ge­si 4. Ak­de­niz Böl­ge­si 5. Ege Böl­ge­si 6. ‹ç Ana­do­lu böl­ge­si
Bu­na kar­›n ül­ke­miz­de ti­ca­rî ma­na­da ya­p›­lan ku­ru ka­y›­s› üre­ti­mi­nin ta­ma­m›­na
ya­k›­n›­n› Ma­lat­ya ili ger­çek­le­ti­rir. Dün­ya­n›n bir­çok ye­rin­de ye­ti­ti­ril­me­si­ne ra¤­men
Ma­lat­ya’n›n bu pa­zar­da en bü­yük ye­ri al­ma­s›­n›n ne­de­ni yö­re­ye has ka­y›­s› çe­it­le­ri­
dir. Ha­c›­ha­li­lo¤­lu, Ha­san­bey, Ka­ba a› gi­bi bu yö­re­ye özel çe­it­ler­den üre­ti­len ka­y›­
s›­lar dün­ya ge­ne­lin­de bü­yük bir pa­zar bul­mak­ta ve Ma­lat­ya hal­k›­na önem­li öl­çü­de
ge­lir sa¤­la­mak­ta­d›r. (Ka­ra­ka­y› :1998 : 34)
Bir eko­no­mik fa­ali­yet, bir ül­ke­yi, bir ili ya da bir ilin bir bö­lü­mü­nü isim­len­di­re­
rek, onu ge­ne­lin içe­ri­sin­den ç›­ka­r›p özel bir ko­nu­ma ge­ti­re­bi­lir. Ni­te­kim ku­rut­ma­l›k
ka­y›­s› üre­ti­mi de Ma­lat­ya’y› Tür­ki­ye’de ol­du­¤u gi­bi dün­ya­da da özel bir ko­nu­ma
ge­tir­mi­tir. Ade­ta ku­ru kay­s› is­mi Ma­lat­ya is­mi ile öz­de­le­mi ve ilin im­ge­si ha­li­ne
gel­mi­tir.
Ka­y›­s›­n›n geç­mi ça¤­lar­dan gü­nü­mü­ze ka­dar yö­re­ye olan eko­no­mik ge­ti­ri­le­ri
bu alan­da ka­y›­s›­c›­l›­¤›n bü­yük bir önem ka­za­na­rak ge­li­me­si­ne ve yö­rey­le öz­de­le­
me­si­ne ne­den ol­mu­tur.
Ka­y›­s›­n›n Ma­lat­ya için im­ge du­ru­mu­na gel­me­sin­de üp­he­siz Ma­lat­ya ka­y›­s›­s›­n›n
di­¤er böl­ge­ler­de ye­ti­ti­ri­len ka­y›­s› çe­it­le­ri­ne gö­re çok da­ha ka­li­te­li ol­ma­s›­n›n ve
yö­re­ye öz­gü ka­y›­s› çe­it­le­ri­nin ye­ti­ti­ril­me­si­nin bü­yük bir öne­mi var­d›r. Bu im­ge­le­
me sü­re­cin­de bü­tün bu fak­tör­le­rin ya­n›n­da böl­ge in­sa­n›­n›n ürü­ne ver­di­¤i de­¤er de
göz ar­d› edi­le­mez. Ka­y›­s› sek­tö­rü­ne ma­hal­li kül­tü­rü içe­ri­sin­de bü­yük bir yer ay›­ran
Ma­lat­ya hal­k›, ken­di­si için en bü­yük ge­lir kay­na­¤› olan bu ürü­ne her yö­nüy­le sa­hip
ç›k­m›­t›r. Uzun bir ta­ri­hî dö­nem içe­ri­sin­de ka­y›­s›, gü­nü­mü­ze ge­lin­ce­ye ka­dar ge­rek
söz­lü ge­rek­se ya­z›­l› folk­lor ürün­le­ri içe­ri­sin­de bü­yük bir ye­re sa­hip ol­mu­tur. Ürün
yö­re­sel i­ir­ler­de, bil­me­ce­ler­de, f›k­ra­lar­da ve çe­it­li halk an­la­t›­la­r›n­da her za­man ye­ri­
ni al­m›­t›r.
Ve bu­gün yö­re hal­k› ve ti­ca­ret­çi­si sek­tö­rü can­l› tu­ta­bil­mek, ürü­nü dün­ya ge­ne­
lin­de önem­li bir nok­ta­ya ge­ti­re­bil­mek için böl­ge­de kur­du­¤u bir­çok va­k›f, der­nek,
ta­n›­t›m rek­lam­la­r› ve film­le­ri ile ça­¤a uy­gun bir yön­tem­le ürü­nü dün­ya ge­ne­lin­de
ta­n›t­mak­ta­d›r.
‹n­ter­net­te ürün ile il­gi­li aç›l­m› olan si­te­ler de ge­nel­lik­le Ma­lat­ya’n›n res­mi
ku­rum­la­r› ve bu­ra­l› ti­ca­ret­çi­ler ta­ra­f›n­dan aç›l­m›­t›r. Bu si­te­ler­de Ma­lat­ya ile ka­y›­s›
sek­tö­rü bir­lik­te ele al›­na­rak ta­n›­t›l­m›­t›r.
Bü­tün bu fa­ali­yet­le­rin bir ne­ti­ce­si ola­rak bu­gün Ma­lat­ya de­ni­lin­ce, in­san­la­r›n
zih­nin­de ka­y›­s›; ka­y›­s› de­ni­lin­ce de Ma­lat­ya can­lan­mak­ta­d›r.
‹m­ge­nin Ya­y›­l›­m›:
Ya­z›­l› kay­nak­lar ait ol­duk­la­r› dö­ne­min özel­lik­le­ri­ni gü­nü­mü­ze ka­dar ta­›r­lar. Bir
yö­re­ye ait ya­z›­l› kay­nak­tan, o yö­re­de geç­mi­te ya­p›­lan eko­no­mik fa­ali­yet­le­ri ve bu
fa­ali­yet­le­rin in­san­lar üze­rin­de­ki iç­ti­maî et­ki­le­ri­ni bul­mak müm­kün­dür. Bu ba¤­lam­da
KENTLER ve
IMGELER
MALATYA'NIN ‹MGES‹ KAYISI
Ma­lat­ya mey­ve­ci­li­¤i­nin geç­mi­te­ki du­ru­mu­nu ve bu­nun folk­lor ala­n›n­da­ki et­ki­le­ri­ni
o dö­ne­me ait ba­z› eser­ler­den ö¤­re­ne­bi­li­riz.
Ma­lat­ya mey­ve­ci­li­¤i­ni ve ka­y›­s›­c›­l›­¤›­n› bi­ze ta­n›­tan en es­ki kay­nak­lar­dan bi­ri­si
17. Yüz­y›­l›n ün­lü sey­ya­h› Ev­li­ya Çe­le­bi’dir. Ev­li­ya Çe­le­bi, 17. yüz­y›l­da Ana­do­lu’nun
do­¤al or­tam özel­lik­le­ri­ni, o dö­nem­de­ki in­san­la­r›n eko­no­mik ve sos­yal ya­an­t›­la­r›­n›
gü­nü­mü­ze ta­›r. 1655 y›­l›n­da Ma­lat­ya’ya ge­len E. Çe­le­bi, Ma­lat­ya’da­ki As­pu­zu Ba¤­
la­r›­n›n çe­it­li bü­yük­lük­te 7500 ba¤­dan olu­tu­¤u­nu ya­zar (As­pu­zu Ba¤­la­r› bu­gün­kü
Ma­lat­ya eh­ri­nin yer­le­ti­¤i alan­da bu­lun­mak­ta­d›r). Ev­li­ya Çe­le­bi bu dö­nem­de­ki
Ma­lat­ya ka­y›­s›­c›­l›­¤›­n› ise öy­le an­la­t›r; “Al, sa­r›, müs­mü, be­yaz, bey, su­lu, et­li ad­la­
r›y­la ye­di tür­lü ka­y›­s›­s› olur ki, ba¤­dan eh­re se­le­ler­le güç­lük­le ge­ti­ri­lir. Bi­raz in­cin­se
su­yu kal­maz. Her bir ka­y›­s› k›rk, el­li­er dir­hem ge­lir. Zer­da­li­si­nin he­sa­b›­n› Hu­da
bi­lir. Pek faz­la ol­du­¤un­dan be­il(pes­til) ya­p›p tüc­car­la­r› di­yar di­yar yük­ler­le ta­›r­lar.
” (Seyahatname, 1986:425)
Ev­li­ya Çe­le­bi, Ma­lat­ya ka­y›­s›­s›­n›n ka­li­te­si­ni, “her bi­ri k›rk el­li­er dir­hem ge­lir”
söz­le­riy­le aç›k­ça or­ta­ya ko­yar. Yi­ne bu cüm­le­ler­den o dö­nem­de Ma­lat­ya ba¤­la­r›n­da
ka­y›­s›­n›n ye­di ay­r› çe­i­di­nin ol­du­¤u­nu an­l›­yo­ruz ki, bir mey­ve­nin her­han­gi bir böl­ge­
de ya­y›­l›p çe­it­len­me­si de­mek, alan içe­ri­sin­de o mey­ve­nin uzun bir sü­re ye­ti­ti­ril­di­
¤i­ni ve böl­ge hal­k› ta­ra­f›n­dan önem­li bir ye­re sa­hip ol­du­¤u­nu gös­te­rir. Bu­ra­dan yo­la
ç›­ka­rak ka­y›­s› ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i­nin Ma­lat­ya­l› için çok es­ki bir sek­tör ol­du­¤u­nu ve böl­ge
hal­k› ta­ra­f›n­dan önem­li bir ye­re sa­hip ol­du­¤u­nu söy­le­ye­bi­li­riz. Se­ya­hat­na­me­den
yo­la ç›­ka­rak söy­le­ye­bi­le­ce­¤i­miz di­¤er bir hu­sus ise; ka­y›­s›­n›n 17. yüz­y›l­da ti­ca­rî bir
bo­yut ka­zan­m› ol­ma­s›­d›r. Bu da ürü­nün 17. Yüz­y›l­da sey­yah­lar ta­ra­f›n­dan ya­y›­la­rak
ma­hal­li bir me­ta ol­mak­tan ç›­ka­r›­l›p, ulu­sal an­lam­da Türk kül­tü­rü­ne ka­zan­d›­r›l­ma­s›
hu­su­sun­da önem­li bir nok­ta­d›r di­ye­bi­li­riz.
Ma­lat­ya­l› Ni­ya­zi M›s­ri i­ir­le­rin­de mey­ve a¤aç­la­r› ile do­nan­m› As­pu­zu’nun “Cen­
ne­te ben­ze­yen çok gü­zel bir do­¤a par­ça­s›” ol­du­¤un­dan bah­se­der. (Can­türk, 1996;
64)
Os­man­l› or­du­su­nu e¤it­mek için Ma­lat­ya’ya ge­len Hel­mut Von Molt­ke, As­pu­zu
Ba¤­la­r›­n› ka­y›­s›, el­ma, ce­viz, ki­raz ve el­ma a¤aç­la­r›n­dan olu­mu, iki sa­at bo­yun­ca
gi­di­le­bi­len bir or­ma­na ben­zet­mi­tir. Molt­ke’nin bu söz­le­ri ka­y›­s› a¤aç­la­r›y­la süs­len­
mi As­pu­zu Ba¤­la­r›­n›n ya­ban­c› bir ko­mu­tan ta­ra­f›n­dan hay­ran­l›k­la di­le ge­ti­ril­me­si
aç›­s›n­dan önem­li­dir. (Ka­ra­ka­y›, 1998; 68)
Ka­y›­s›­n›n Ma­lat­ya folk­lo­ru üze­rin­de­ki et­ki­si bi­zim aç›­m›z­dan önem­li­dir. Ürü­nün
folk­lo­rik yan­s›­ma­la­r› onun yö­re hal­k› ta­ra­f›n­dan ne de­re­ce iç­sel­le­ti­ril­di­¤i­nin bir gös­
ter­ge­si­dir.
Ma­lat­ya ka­y›­s›­s›­n› bu yö­nüy­le ele al­d›­¤›­m›z­da ürü­nün yö­re folk­lo­run­da önem­li
bir et­ki­ye sa­hip ol­du­¤u­nu gö­rü­rüz. Aa­¤›­ya al­d›­¤›­m›z i­ir ka­y›­s›­y› ko­nu edin­mi­tir.
KA­YI­SI BAH­ÇE­LE­R‹
Geç­tim bu yaz ka­y›­s› bah­çe­le­rin­den,
Ye­il göl­ge­ler­de ge­zen­ler var­d›,
So­¤uk su akar­ken çe­me­le­rin­den,
Ba¤­r›­n› rüz­ga­ra çö­zen­ler var­d›.
Geç­ti­¤i­miz yol­lar çi­çek ko­kar­d›,
Çi­men­ler için­de su­lar akar­d›;
Bül­bül fer­yad eder can­lar ya­kar­d›,
Bu il­ham için­de yü­zen­ler var­d›.
MALATYA'NIN ‹MGES‹ KAYISI
KENTLER ve
IMGELER
Göl­ge­ler­de ter­ler­ken Tem­muz ay›n­da,
Ka­y›­s›­c›­lar iin hep ala­y›n­da;
Y›­ka­n›r­lar iken Der­me Ça­y›n­da,
Ra­k›­y› im­bik­ten sü­zen­ler var­d›.
Uzan­d›k öy­le bir ka­l›n ha­s›­ra,
Do¤­ru­su çöp­len­dik hem ara s›­ra;
Bir âlem ey­le­dik hep ar­d› s›­ra,
Ka­y›­s›­la­r› yer­de di­zen­ler var­d›.
A¤aç­lar süs­len­mi sa­r› kan­dil­le,
Top­la­yan­lar gör­düm bi­rer men­dil­le;
Sev­gi­mi söy­le­dim bir sa­r› gü­le,
Bun­da­ki ma­na­y› se­zen­ler var­d›.
a­fak bu yer­ler­de bir ta­ne­dir,
Ru­hu co­tur­ma­ya bir ba­ha­ne­dir;
Bül­bü­le yap­rak­lar bi­rer la­le­dir;
Bu ahenk için­de yü­zen­ler var­d›.
Ya­de gel­di bir an do¤­du­¤um yer­ler,
Gö­ren­ler vecd ile ken­din­den ge­çer
Hü­sün di­ya­r›­d›r hü­lâ­sa o yer,
(Me­lâl) in a­k›­n› ya­zan­lar var­d›.
Mü­nir Me­lâl
Her­kes ta­ra­f›n­dan bi­li­nen Ma­lat­ya Tür­kü­sü­nün;
“Ka­y›­s› gi­bi al al ol­mu be­nek­li mi­sin ?
Der­me gi­bi ak›­›n var Ker­nek­li mi­sin ?” di­ze­le­ri de yö­re­nin im­ge­si olan ka­y›­s›­n›n
ede­bi eser­ler­de i­len­me­si­ne bir ör­nek­tir.
‹m­ge­le­mi olan bu ürün söz­lü folk­lor ge­le­ne­¤i­nin bir par­ça­s› olan ma­ni ve nin­
ni­ler­de de ken­di­ni gös­te­rir. Ma­ni­ye ör­nek ola­rak u dört­lü­¤ü ve­re­bi­li­riz:
Ma­lat­ya ye­il ba¤­l›­d›r.
Sey­yid Bat­tal oca­¤›­d›r.
e­ker­pa­re ka­y›­s›­m›z
Tüm dün­ya­da nam­l›­d›r
Nin­ni’ye ör­nek ola­rak ise;
Ka­ra kah­ve mi­sin a ku­zum,
Da¤­da mi­mi bal ku­zum,
N’olur u gö¤­sü­mü al ku­zum,
Uyu da bü­yü al›m­l› ku­zum.
dört­lü­¤ü­nü ör­nek ola­rak ve­re­bi­li­riz.
Ma­lat­ya’da Es­ki Ma­lat­ya Ef­sa­ne­si ola­rak bi­li­nen ve Ma­lat­ya’n›n ün­lü ka­y›­s› bah­
çe­le­ri olan As­pu­zu’yla ilgili bir­ de ef­sa­ne var­d›r.
Gü­nü­müz­de­ki ken­tin ya­k›n­la­r›n­da bir yer­le­im ala­n› olan Es­ki Ma­lat­ya, 19.
yüz­y›l ba­la­r›n­da terk edil­mi­tir. As­pu­zu Ba¤­la­r› o bel­de­nin yaz­l›­¤›­d›r. Halk yaz­la­r›
As­pu­zu’ya göç et­mek­te­dir. Ef­sa­ne bu göç­le ve ken­tin b›­ra­k›­l›­›y­la ala­ka­l›­d›r. Es­ki
KENTLER ve
IMGELER
MALATYA'NIN ‹MGES‹ KAYISI
Ma­lat­ya­l›­lar her y›l As­pu­zu’ ya göç eder­ken ate­le­ri­ni bir ku­yu­ya dol­du­rup üs­tü­nü
ka­pat­mak­ta, dö­nün­ce de ay­n› ku­yu­dan ate­i­ni al­mak­ta­d›r.
O y›l As­pu­zu’dan dö­nen Es­ki Ma­lat­ya­l›­lar, ku­yu­da­ki ate­in sön­dü­¤ü­nü gö­rür­ler
ve bu­nu bir u¤ur­suz­luk sa­ya­rak ken­ti bo­al­t›r­lar ve As­pu­zu’ ya yer­le­e­rek ve­rim­li
ka­y›­s› bah­çe­le­ri ye­ti­ti­rir­ler. (Yurt An­sik­lo­pe­di­si)
Ye­ni Ede­bi­ya­t›­m›­z›n ün­lü â­iri Arif Ni­hat bir i­irin­de Ma­lat­ya’n›n ka­y›­s› bah­çe­le­
riy­le ün­lü Tec­de Ma­hal­le­si­ni ko­nu edi­nir.
Pem­bem, ye­i­lim, ta­d›m, ko­kum müj­de be­nim
Al­t›n ye­mi­şiy­le dal­la­r›m sec­de be­nim
Dil­ler der­ler: “Ma­lat­ya’n›n göz­be­be­€i
Yaz kal­bi­ne ey yol­cu: ad›m, Tec­de be­nim
Yö­re­nin im­ge­si ha­li­ne gel­mi olan ka­y›­s›, bu tür söz­lü ve ya­z›­l› kül­tür ürün­le­ri
va­s›­ta­s›y­la yay­g›n­l›k ka­zan­m›­t›r.
‹mgeden Ya­rar­lan­ma:
Halk ara­s›n­da yay­g›n­l›k ka­zan­m› olan im­ge­ler, ait ol­duk­la­r› böl­ge­nin ve­ya
gru­bun kül­tü­rel im­ge­le­ri ha­li­ne ge­le­rek, yüz­y›l­lar bo­yun­ca kül­tü­rel, tu­ris­tik ve ti­ca­rî
et­ki­le­im ve ile­ti­i­min te­mel be­lir­le­yi­ci­le­ri ola­gel­mi­tir. (O¤uz :2002 : 60)
Halk kül­tür im­ge­le­ri­nin te­mel i­le­vi yö­re­nin ti­ca­rî, kül­tü­rel ve eko­no­mik ha­re­ket­
li­li­¤i­ne kat­k› sa¤­la­mak­t›r. (O¤uz : 2002 : 60)
Bu ba¤­lam­da Ma­lat­ya’n›n kül­tü­rel bir im­ge­si ko­nu­mu­na gel­mi olan ka­y›­s› ye­ti­
ti­ri­ci­li­¤i­nin bu­gün yö­re hal­k›­na na­s›l bir fay­da sa¤­la­d›­¤›­n›; onun kül­tü­rel, tu­ris­tik ve
ti­ca­rî ha­re­ket­li­li­¤i­ni na­s›l et­ki­le­di­¤i­ni tes­pit et­mek im­ge­nin i­le­vi­ni ne de­re­ce ye­ri­ne
ge­tir­di­¤i­ni be­lir­le­mek yö­nün­den bi­zim için önem­li­dir.
Ma­lat­ya, ül­ke­miz­de ti­ca­rî ma­na­da ya­p›­lan ku­ru ka­y›­s› üre­ti­mi­nin ba­l›­ca kay­
na­¤› olup, üre­ti­min he­men he­men ta­ma­m›­n› ger­çek­le­tir­mek­te­dir. Tür­ki­ye y›l­l›k
or­ta­la­ma 50. 000 to­nun üze­rin­de­ki, ku­ru ka­y›­s› üre­ti­miy­le dün­ya pa­za­r›n­da bi­rin­ci
s›­ra­da yer al­mak­ta­d›r. Tür­ki­ye d›­›n­da Ce­za­yir, Pa­kis­tan, Su­ri­ye, ABD, Avust­ral­ya,
Îran, Gü­ney Af­ri­ka Cum­hu­ri­ye­ti ve Fas da ku­ru ka­y›­s› üre­ti­mi yap­mak­ta­d›r. Üret­ti­¤i
ka­y›­s›­n›n %95 ini ih­raç eden ül­ke­miz dün­ya ka­y›­s› üre­ti­mi­nin %65 ini ger­çek­le­tir­
mek­te­dir. ‹h­raç edi­len bu ürü­nün ta­ma­m›­na ya­k›­n› Ma­lat­ya’da üre­til­mek­te­dir.
Ka­y›­s› ii ile yak­la­›k 300 bin ki­i Ma­lat­ya eko­no­mi­si­ne kat­k›­da bu­lun­mak­ta­d›r.
Do­la­y›­s›y­la ka­y›­s› Ma­lat­ya’da bi­rin­ci s›­ra­da ye­ri­ni al­m›­t›r. (Ünal­d›:1994 : 94)
Ma­lat­ya için eko­no­mik fay­da­s› tar­t›­›l­maz olan bu sek­tö­rün ge­rek yurt için­de
ge­rek­se yurt d›­›n­da ta­n›t­mak ve sek­tö­rü can­l› tut­mak ama­c›y­la gü­nü­müz­de bir­çok
fa­ali­yet dü­zen­len­mek­te­dir.
“Ma­lat­ya Fu­ar› ve Ka­y›­s› en­lik­le­ri” bu or­ga­ni­zas­yon­lar­dan bi­ri­si­dir. Bu fu­ar
ka­y›­s›­n›n ta­n›­t›l­ma­s›, sek­tör içi ya­k›n­la­ma­y› sa¤­la­mak ve Ma­lat­ya’y› ta­n›t­mak ama­
c›y­la dü­zen­len­mek­te ve Ma­lat­ya/ Mer­kez’de 1978 y›­l›n­dan be­ri Ulu­sal çap­ta kut­lan­
mak­ta­d›r. Fes­ti­val içe­ri­sin­de çe­it­li spor­tif et­kin­lik­ler, kon­ser­ler, ka­y›­s› en­lik­le­ri ve
ka­y›­s› ya­r›­ma­s› ya­p›l­mak­ta­d›r.
Tem­muz ay› için­de ya­p›­lan bu en­lik­le­rin ta­ri­hi her y›l be­le­di­ye ta­ra­f›n­dan be­lir­
len­mek­te­dir. Bu y›l 15 Tem­muz’da ba­la­ma­s› ka­rar­la­t›­r›l­m›­t›r. Bu or­ga­ni­zas­yo­nun
bir Ma­lat­ya Sa­na­yi Fu­ar›­na dö­nü­tü­rül­me­si ve ulus­la­ra­ra­s› ka­t›­l›­ma da aç›l­ma­s› için
son y›l­lar­da bü­yük gay­ret sar­fe­dil­mek­te­dir. 1999 y›­l›n­da 190 ulu­sal fir­ma fu­ara ka­t›l­
m›­t›r. Bu y›l ulu­sal fir­ma­la­r›n ya­n›n­da ya­ban­c› fir­ma­la­r›n da ka­t›­l›­m› için ça­l›­ma­lar
sür­mek­te­dir. Ma­lat­ya Be­le­di­ye­si Fu­ar­c›­l›k A. . ta­ra­f›n­dan dü­zen­le­nen bu or­ga­ni­zas­
MALATYA'NIN ‹MGES‹ KAYISI
KENTLER ve
IMGELER
yo­na, Ma­lat­ya Be­le­di­ye­si­nin ya­n› s›­ra ‹l Özel ‹da­re Mü­dür­lü­¤ü, ‹nö­nü Üni­ver­si­te­si ve
Ma­lat­ya Ka­y›­s› Bir­li­¤i de kat­k›­da bu­lun­mak­ta­d›r.
Ma­lat­ya’da ka­y›­s›­c›­l›k sek­tö­rü­nü des­tek­le­mek ve ge­li­tir­mek için ba­z› ku­rum­
lar olu­tu­rul­mu­tur. Bu ku­rum­lar­dan olan Ka­y›­s› Ara­t›r­ma Ge­li­tir­me ve Ta­n›t­ma
Vak­f›; ka­y›­s›­n›n fi­dan di­ki­min­den üre­tim aa­ma­s›­na ka­dar olan saf­ha­da mey­da­na
ç›­ka­cak so­run­la­ra çö­züm bul­mak, ka­y›­s›­n›n yurt içi ve yurt d›­› pa­zar­la­ma aa­ma­s›n­
da et­kin ça­l›­ma­lar­da bu­lun­mak, kon­fe­rans, sem­poz­yum ve se­mi­ner­ler dü­zen­le­mek
gi­bi amaç­lar­la ku­rul­mu­tur.
‹nö­nü Üni­ver­si­te­si’nin kur­mu ol­du­¤u Ka­y›­s› So­run­la­r› Ara­t›r­ma ve Uy­gu­la­ma
Mer­ke­zi, 1995 y›­l› iti­ba­riy­le yap­m› ol­du­¤u ka­li­te kont­rol ça­l›­ma­la­r› ile Ma­lat­ya
hal­k›­na hiz­met ver­mek­te­dir. Bu ku­ru­lu­la­r›n d›­›n­da, Tü­bi­tak, Ma­lat­ya Ti­ca­ret ve
Sa­na­yi Oda­s› Ba­kan­l›­¤› ve Ma­lat­ya Zi­ra­at Oda­s› da ka­y›­s›­c›­l›k üze­rin­de ça­l›­ma­lar
yap­mak­ta­d›r.
Ka­y›­s›­c›­l›­¤›n ta­n›­t›­m›n­da ça­¤›­m›­z›n en önem­li ta­n›­t›m ara­c› olan in­ter­net de kul­
la­n›l­m›­t›r. Bu­nun için bir­çok in­ter­net si­te­si olu­tu­rul­mu­tur.
Ka­y›­s› Ara­t›r­ma Vak­f›, Ma­lat­ya Be­le­di­ye­si, ‹nö­nü Üni­ver­si­te­si, Ma­lat­ya Ti­ca­ret
ve Sa­na­yi Oda­s› ad›­na aç›l­m› olan si­te­ler bun­lar­dan bir­ka­ç›­d›r.
Ma­lat­ya ka­y›­s›­s›y­la ala­ka­l› çok sa­y›­da ki­tap, der­gi ve ma­ka­le ya­y›m­lan­m›­t›r.
Bu eser­ler­de; ürü­nün ta­n›­t›­m›, prob­lem­le­ri, ih­ra­ca­t› ve halk kül­tü­rü üze­rin­de­ki et­ki­le­ri
ele al›n­m›­t›r.
Ka­y›­s› çe­it­li e­kil­ler­de i­le­ne­rek fark­l› ürün­ler el­de edi­lir. Bu ürün­ler­den ba­z›­
la­r›; don­du­rul­mu ka­y›­s›, ka­y›­s› me­ru­ba­t›, kon­sant­re­si, re­çe­li, mar­me­la­t›, kon­ser­
ve­si, pes­ti­li, e­ker­le­me­si, ka­y›­s› jö­le­si, pas­ta ve kek ya­p›­m›n­da kul­la­n›­lan ka­y›­s›­d›r.
Bu­nun ya­n›n­da ka­y›­s› ken­di­si­ni ye­mek kül­tü­rün­de de gös­ter­mi ve yö­re­sel bir­çok
ye­mek ve pas­ta­da kul­la­n›l­m›­t›r. Ya­p›­m›n­da ka­y›­s› kul­la­n›­lan ye­mek­ler ve pas­ta­lar­
dan ba­z›­la­r›; ka­y›­s›­l› pa­ta­tes dol­ma­s›, ka­y›­s›­l› hin­di dol­ma­s›, je­la­tin­li ka­y›­s› tat­l›­s›,
ka­y›­s› me­ren­gi, mil­föy­lü ka­y›­s› ve ka­y›­s›­l› par­fe­dir.
Bü­tün bu fa­ali­yet­ler ürü­nün yay­g›n­l›k ka­zan­ma­s›­na hiz­met ede­rek, ön­ce ül­ke­
miz son­ra da dün­ya ça­p›n­da ta­n›­t›l­ma­s›­na ve­si­le ol­mu­tur. Bu­nun ya­n›n­da ka­y›­s›­c›­
l›k sek­tö­rün­de bel­li so­run­lar da ya­an­mak­ta­d›r.
Gü­nü­müz ka­y›­s› ye­ti­ti­ri­ci­li­¤in­de bir­çok prob­lem­le kar­›­la­›l­mak­ta­d›r. Bu prob­
lem­ler; kül­tü­rel uy­gu­la­ma­lar, tek­no­lo­jik im­kan­lar, mu­ha­fa­za, pa­zar­la­ma, nak­li­ye ve
ih­ra­cat ala­n›n­da gö­rül­mek­te­dir. Ye­ti­ti­ri­ci­lik­te gö­rü­len en bü­yük prob­lem ilk­ba­har
geç don­la­r›­d›r. Bu so­ru­nun en ke­sin çö­zü­mü so­¤u­¤a da­ya­n›k­l› çe­it­le­rin el­de edil­me­
si­dir. Tek­no­lo­jik prob­lem­ler ise ha­sar s›­ra­s›n­da mey­da­na ge­len ze­de­len­me­ler, kü­kürt­
le­me i­le­mi­nin kont­rol­süz art­lar­da ya­p›l­ma­s› ve rek­la­ma önem ve­ril­me­me­si­dir. Son
y›l­lar­da ta­n›­t›m amaç­l› ba­z› ça­l›­ma­lar ya­p›l­m›­sa da bun­lar ye­ter­siz kal­m›­t›r.
1996
KAY­NAK­ÇA
1. As­ma, B. M.; Ka­y›­s› Ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i, Ma­lat­ya, 2000
2. Ka­ra­ka­y›, Öz­den; Ma­lat­ya Ka­y›­s›­c›­l›­¤›, An­ka­ra, 1998
3. O¤uz, Öcal; Kü­re­sel­le­me ve Uy­gu­la­ma­l› Halk­bi­li­mi, An­ka­ra, 2002
4. Evliya Çe­le­bi Se­ya­hat­na­mesi, ‹s­tan­bul, 1986
5. Ünal­d›, C; Ka­y›­s›­n›n Tür­ki­ye ve Ma­lat­ya Eko­no­mi­sin­de Ye­ri ve Öne­mi, Stan­dart Der­gi­si, s:75
6. Ku­çu­o¤­lu, Mus­ta­fa; i­ir­ler­de Ma­lat­ya An­to­lo­ji­si, 1975
7. Can­türk, Cen­giz; Co¤­ra­fi, Eko­no­mik, Sos­yal, Kül­tü­rel ve Ta­ri­hi Yön­le­riy­le Ma­lat­ya, ‹s­tan­bul,
KENTLER ve
IMGELER
MALATYA'NIN ‹MGES‹ KAYISI
SÜT D‹­YA­RI BEY­L‹­KO­VA
Fer­ya ÇA­LIŞ
Teb­li­¤i­miz­de Es­ki­e­hir’in Bey­li­ko­va il­çe­si­nin süt im­ge­sin­den bah­se­de­ce­¤iz.
Yerel yöneticiler taraf›ndan Bey­li­ko­va de­ni­lin­ce ak­la sütün gel­me­si is­te­ni­yor. Bu­nun
ne­den­le­ri­ni, sü­tün yö­re kül­tü­rü ve ti­ca­re­ti üze­rin­de­ki et­ki­si­ni ele ala­ca­¤›z.
Or­ta Ana­do­lu ka­sa­ba­la­r›n­dan Bey­li­ko­va’ya gi­rer­ken “Süt di­ya­r› Bey­li­ko­va’ya
ho gel­di­niz” iba­re­si ile kar­›­la­›­r›z. Sü­tü ile imaj olu­tu­r­ma­ya ça­l›­an bu il­çe­yi bi­raz
ta­n›­ya­l›m:
TA­R‹­H‹:
M.Ö. 13. yy da Ana­do­lu ile bir­lik­te Eti me­de­ni­ye­ti ya­a­yan Frig­ya Böl­ge­si Bey­
li­ko­va ve ci­va­r› bu böl­ge­nin için­de­dir. Ay­n› as­r›n son­la­r›­na do¤­ru Trak ve Frig­le­rin
ak›n­la­r›­na ma­ruz ka­l›r. Trak­lar ilk de­fa M. Ö. 5 bin y›l­la­r›n­da bi­rin­ci Tru­va eh­ri­ni
kur­mu­lar­d›r. Frig­ya­l›­lar Tu­na boy­la­r›n­dan gel­mi­ler ve bo­¤a­z› ge­çe­rek bi­rin­ci Tru­
va eh­ri­ni y›k­m›­lar­d›r. An­cak e­hir ikin­ci de­fa ye­ni­den ku­rul­mu­tur. Frig­le­rin en
yay­g›n ola­rak yer­le­tik­le­ri yer­ler Sa­kar­ya mez­ra­s› idi. En önem­li eh­ri Gor­di­on Bey­
li­ko­va’ya ya­k›n bir mev­ki­de, Po­lat­l› ya­k›­n›n­da ve Sa­kar­ya üze­rin­de­ idi. Frig­ya hal­k›
çift­çi olup, ba­z› ku­ral­la­r› var­d›. Ör­ne­¤in, bir öküz ke­se­ne, bir sa­pan tah­rip ede­ne
idam ce­za­s› ve­ri­lir­di. Bu ina­n› çift­çi­li­¤in yö­re­de ne de­re­ce­de önem­li bir ye­re sa­hip
ol­du­¤u­nun gös­ter­ge­si­dir. Ay­r›­ca bu cüm­le­ler­den bu yö­re­de hay­van­c›­l›­¤›n bin­ler­ce
y›l­dan be­ri ya­p›l­d›­¤›­n› an­l›­yo­ruz.
M.Ö. 606 y›­l›n­da Lid­ya­l›­lar, Ana­do­lu ile Frig­ya Böl­ge­si’nde ha­ki­mi­yet kur­mu­
tur. M.Ö. 546 y›­l›n­da ‹ran Kra­l› Lid­ya’y› is­ti­la ede­rek böl­ge­ye Pers­le­rin ha­ki­mi­ye­ti­ni
sok­mu­tur. An­cak bu de­vir­de Eti me­de­ni­ye­ti ka­l›n­t›­s› de­vam et­mi, ‹ran sa­na­t›­nda
be­lir­gin i­le­nen sa­ray sa­na­t›, te­sir­le­ri­ni Ana­do­lu’da gös­ter­mi­tir.
Fi­kir adet ve ya­a­y›­ta de­¤i­ik­lik ya­pan bir im­pa­ra­tor­luk ola­rak Ro­ma Dev­le­ti,
Se­zar dev­rin­de Por­suk neh­ri k›v­r›n­t›­s›n­a ha­kim olur. Fa­kat Ro­ma dev­le­tin­den kal­ma
her­han­gi bir eser yok­tur. Bu­nun se­be­bi; zi­ra­ata el­ve­ri­li bir ara­zi olan bu yö­re­de,
in­a­ata el­ve­ri­li mal­ze­me bu­lun­ma­ma­s›­d›r. 11. yy. da Ana­do­lu Sel­çuk­lu Dev­le­ti,
Bey­li­ko­va’y› Kü­tah­ya ve Es­ki­e­hir ile bir­lik­te top­rak­la­r›­na kat­m›­t›r. Sel­çuk­lu ‹m­pa­
ra­tor­lu­¤u, 1157 y›­l›n­da Sel­çuk­lu Hü­küm­da­r› San­car’›n ölü­mü ile par­ça­lan­m› ve bu
s›­ra­da bir­çok bey­lik ku­rul­mu­tur. 1064 ta­ri­hin­de Sel­çuk­lu­la­r›n eli­ne ge­çen böl­ge ilk
za­man­lar­da at bes­le­me, ba­k›m mer­ke­zi ve bü­yük bir ah›r ola­rak kul­la­n›l­m›­t›r. Ara­zi
bu i için el­ve­ri­li­dir. Da­ha son­ra­la­r› or­du­ya hay­van ye­ti­ti­ren bir mer­kez ol­mu­tur.
Bun­dan do­la­y› Bey­li­ko­va’ya ön­ce­le­ri “Bey­li­ka­h›r” de­ni­lir­di. Bey­li­ko­va 1305 se­ne­sin­
de ku­rul­mu­tur. 1930’da bu­cak, 1987’de il­çe ol­mu­tur. (Bey­li­ko­va1996)
EKO­NO­M‹­S‹:
Por­suk Ça­y› ke­na­r›n­da bu­lu­nan il­çe be­re­ket­li top­rak­la­ra sa­hip­tir. Böl­ge­de eko­
no­mi­yi te­mel ola­rak hu­bu­bat ta­r›­m›, e­ker pan­ca­r› ve hay­van­c›­l›k olu­tur­mak­ta­d›r.
Süt üre­ti­mi il­çe­de çok ge­li­mi­tir. Bu­na pa­ra­lel ola­rak süt ve süt ürün­le­ri ima­lat­ha­ne­
SÜT D‹YARI BEYL‹KOVA
KENTLER ve
IMGELER
le­ri, fab­ri­ka­lar, be­si­ha­ne­ler ku­rul­mu­tur ve her y›l ha­zi­ran ay›n­da bir gün sa­bah­tan
ge­ce 24’e ka­dar süt en­li­¤i ya­p›l­mak­ta­d›r. (Oku­yan, kay­nak ki­i 1)
‹l­çe­de sü­tün ta­ri­hi Bey­li­ko­va’n›n ta­ri­hi ka­dar es­ki­dir.
Bu böl­ge­de­ki süt fab­ri­ka­la­r›: Da­no­ne­sa ve Gü­ven Süt; Süt po­tan­si­ye­li faz­la
ol­du­¤u için bu böl­ge­den süt alan di­¤er fir­ma­lar: Sü­ta, P›­nar, Eker, Ül­ker…(‹le­ri, k.
k:2)
Bey­li­ko­va yö­re­sin­de e­ker pan­ca­r›, ar­pa, bu¤­day, s›­la m›­s›­r› üre­til­mek­te­dir.
e­ker pan­ca­r›­n›n yap­ra­¤› ve küs­pe­si­ni hay­van­la­ra ye­di­ren çift­çi süt ve­ri­mi­ni ar­t›r­
mak­ta­d›r, yem ma­li­ye­ti­ni dü­ür­mek­te­dir. Çift­çi­ler ar­pa­n›n yar­ma ve ez­me­si, bu¤­da­
y›n ke­pe­¤i­ni, s›­la m›­s›­r›­n›n da tur­u­su­nu ve yu­la­f›­n› hay­van­la­r›­na ye­dir­mek­te­dir­ler.
Ay­r›­ca ara­zi su­lak ol­du­¤un­dan yon­ca ta­r›­m› ya­p›­l›r. (Ça­l›, k. k:4)
Süt fab­ri­ka­la­r› sa­de­ce Bey­li­ko­va’n›n mer­ke­zin­den de­¤il köy­le­rin­den de sa­bah
ak­am kam­yon­lar­la süt top­la­mak­ta­d›r. Çift­çi ön­ce­le­ri ken­di sü­tü­nü ken­di i­le­yip
ya¤, pey­nir ha­li­ne ge­ti­ri­yor, ih­ti­ya­c›­n› kar­›­l›­yor­du. im­di ise üret­ti­¤i sü­tü fab­ri­ka­ya
ve­ri­yor; pey­ni­ri, yo­¤ur­du, ya­¤› ha­z›r ola­rak ge­ri al›­yor. Zah­met­siz, eko­no­mik ve sa¤­
l›k­l› bir ürün el­de edi­yor(Tun­ca­gil, k. k:3)
Bey­li­ko­va’da gün­lük süt üre­ti­mi yak­la­›k 100 ton­dur. Fab­ri­ka­lar­da bu süt;
ka­ar pey­nir, dil pey­ni­ri, be­yaz pey­nir ve çe­it­le­ri, te­re­ya¤, kay­mak, pas­tö­ri­ze süt,
yo­¤urt ve ay­ran ola­rak i­len­mek­te­dir(‹le­ri, k. k:2)
Bir be­si­ci öy­le söy­le­mek­te­dir: “ Süt pa­ra­s› çift­çi­le­re 15gün­de bir ve­ril­mek­te­dir.
Süt pa­ra­s› ve­ril­me­di­¤i tak­dir­de seb­ze pa­za­r› dur­gun­la­›r, kah­ve­ci­ler bir­bi­ri­ne ba­kar,
çay içen ol­maz. Süt pa­ra­s› yok­sa pa­ra­s›z ka­l›­r›z”(Gün­düz, k. k:5)
‹l­çe hal­k›­n›n sof­ra­s›n­dan ek­sik ol­ma­yan süt ve süt ürün­le­ri, geç­mi­ten gü­nü­mü­
ze yö­re­nin sa­de­ce ti­ca­ri ha­ya­t›n­da önem­li rol oy­na­ma­m›, kül­tür ha­ya­t›n­da da ak­tif
bir rol üst­len­mi­tir. Yö­re­nin ma­ni­le­ri­ne, tür­kü­le­ri­ne, bil­me­ce­le­ri­ne, ina­n›­la­r›­na…
kay­nak­l›k et­mi­tir.
Bu yö­re süt ile iç­li d›­l›­d›r. Bun­dan do­la­y› be­le­di­ye ve kay­ma­kam­l›k ta­ra­f›n­dan
süt en­lik­le­ri ter­tip edil­mi, imaj olu­tu­rul­ma­ya ça­l›­›l­m›­t›r. Bu ça­l›­ma­la­r›n mey­ve­
le­ri­ni halk top­la­ma­ya ba­la­m›­t›r.
BEY­L‹­KO­VA SÜT ŞEN­L‹K­LE­R‹
Bey­li­ko­va süt en­lik­le­ri 1997 y›­l›n­dan iti­ba­ren ya­p›l­ma­ya ba­la­m›­t›r. en­lik­ler
her y›l ha­zi­ran ay›n­da okul­la­r›n ta­til ol­du­¤u haf­ta ya­p›l­mak­ta­d›r. Bey­li­ko­va’da süt
üre­tim ban­d›­n›n ge­ni ol­ma­s› ne­de­niy­le, süt ile imaj olu­tur­ma ça­l›­ma­la­r›­na ba­
lan­m›­t›r. Bel­çi­ka-Os­ter­ze­le ile kar­de kent olan Bey­li­ko­va’da önü­müz­de­ki y›l­lar­da
en­lik­ler­de kar­de kent­ten in­san­lar da bu­lu­na­cak. Süt en­li­¤i­nin ya­p›l­ma­s›­n›n ne­de­
ni üre­ti­mi te­vik­tir. Ay­r›­ca bu il­çe an›­l›n­ca ak­la süt gel­me­si is­ten­mek­te, ti­ca­ri ve kül­
tü­rel aç›­dan zen­gin bir il­çe olu­tu­rul­ma­ya ça­l›­›l­mak­ta­d›r. (Oku­yan, k. k:1)
Süt en­li­¤i10:30’da ba­la­mak­ta, bel­li ara­l›k­lar­la ge­ce­ye ka­dar de­vam et­mek­te­
dir. Ö¤­le vak­ti hal­ka ye­mek yo­¤urt ve ay­ran ve­ril­mek­te­dir. Da­ha son­ra ço­cuk­la­r›n
sü­tü sev­me­le­ri için 0-6 ya gru­bu için süt iç­me ya­r›­ma­s› dü­zen­len­mek­te, hep­si­ne
ödül ve­ril­mek­te­dir.
Ay­r›­ca üre­ti­ci­yi ka­li­te­li sü­te te­vik için;
• En iyi ah›r,
• En iyi süt üre­ti­ci­si(ödü­lü fab­ri­ka ta­ra­f›n­dan ve­ril­mek­te­dir),
• En iyi s›­¤›r ›r­k›,
• En iyi 0-6 ay­l›k bu­za­¤›­lar,
KENTLER ve
IMGELER
SÜT D‹YARI BEYL‹KOVA
ya­r›­ma­la­r› dü­zen­len­mek­te­dir. Bi­rin­ci­le­re cum­hu­ri­yet al­t›­n› ve­ril­mek­te­dir. en­lik­te
da­ha son­ra araç­la­r›n ge­çit tö­re­ni ba­la­mak­ta­d›r. Bu araç­lar ta­r›m ve hay­van­c›­l›k­la
il­gi­li va­s›­ta­lar­d›r. Fu­ar ala­n›n­da fir­ma­lar, ta­r›m ile il­gi­li araç ge­reç­le­ri­ni ta­n›­t›r­lar; trak­
tör, yem, güb­re, pul­luk, t›r­m›k…gi­bi
en­lik ge­ce kon­ser ve e¤­len­ce ile de­vam eder. Halk oyun­la­r› iz­le­nir.
Ön­ce­den fark­l› bir amb­le­me sa­hip olan Bey­li­ko­va süt en­lik­le­ri ile bir­lik­te amb­
le­mi­ni de­¤i­tir­mi­tir. Bu amb­lem­de süt ürün­le­ri­nin res­mi var­d›r, gö­rül­dü­¤ü gi­bi bu,
süt ile ken­tin kim­li­¤i­nin olu­tu­rul­mak is­ten­me­si­nin bir gös­ter­ge­si­dir
‹maj olu­tur­mak için ya­p›­lan ilk süt en­li­¤in­de Bey­li­ko­va okul­la­r›n­da ya­r›­ma
dü­zen­len­mi, ö¤­ren­ci­ler­den süt üze­ri­ne gü­zel söz­ler üret­me­le­ri is­ten­mi­tir. Bu söz­
ler­den süt en­li­¤in­de afi ola­rak as›­lan­lar ve el­de ede­bil­dik­le­ri­miz­den ba­z›­la­r› un­lar­
d›r:
• Se­lam ver­dim Bey­li­ko­va­ya
Süt iç­tim do­ya do­ya
• A¤aç su­ya, in­san sü­te muh­taç­t›r.
• Vi­ta­min, mi­ne­ral ba­ha­ne
Sü­tün ta­d› a­ha­ne
• Ba­har gel­di ko­yun ku­zu ya­y›­l›r
‹l­çe­miz sü­tü ile an›­l›r
• ‹l­çe­miz süt di­ya­r›
‹çe­riz sü­tü ay­ra­n›
E¤er yo­lu­nuz dü­er­se
Si­ze de ya­pa­r›z ik­ra­m›
‹l­çe­de hem ti­ca­ri hem de kül­tü­rel aç›­dan önem­li bir ye­re sa­hip olan süt için ya­p›­
lan en­lik­ler ye­rel ga­ze­te­ler­de öy­le yer al­m›­t›r:
25Ha­zi­ran 2000 ta­rih­li Sa­kar­ya ga­ze­te­si: “Ço­cuk­lar süt iç­mek için ya­r›­t›­lar”
Bey­li­ko­va’da ge­le­nek­sel ola­rak ya­p›­lan 4. Süt en­li­¤i dün ya­p›l­d›. Fes­ti­val ha­va­
s›n­da ge­çen en­lik­te çe­it­li ya­r›­ma­lar ve oyun­lar yer al­d›. 3-6 ya gru­bu ço­cuk­la­r›n
ka­t›l­d›­¤› süt iç­me ya­r›­ma­s›n­da ke­yif­li an­lar ya­an­d›.
Ay­n› ga­ze­te­nin ilk say­fa­s›n­da “Süt içe­lim sa¤­l›k­l› ola­l›m” ba­l›­¤› al­t›n­da Bey­li­ko­
va il­çe­si­nin gün­lük süt üre­ti­min­den ve bu il­çe­yi dün­ya­ya du­yur­mak ge­rek­ti­¤in­den
bah­se­dil­mi­tir.
27Ha­zi­ran2000 ta­rih­li “‹ki Ey­lül” ga­ze­te­si: “ Süt Fes­ti­va­li kon­ser­ler­le en­len­di”
ek­lin­de bir ha­be­re yer ver­mi­tir.
Bey­li­ko­va il­çe­sin­de dü­zen­le­nen ge­le­nek­sel Süt Fes­ti­va­li bü­yük il­gi gö­rür­ken,
fes­ti­val çer­çe­ve­sin­de dü­zen­le­nen kon­ser Bey­li­ko­va­l›­la­r›n ne­e­li sa­at­ler ge­çir­me­si­ni
sa¤­la­d›. Bey­li­ko­va Kay­ma­kam­l›­¤› ile Be­le­di­ye Ba­kan­l›­¤›­n›n or­tak­la­a dü­zen­le­di­¤i
Süt Fes­ti­va­li­nin kon­se­ri­ne Ay­e Sa­yan ve Ba­hat­tin Atak ka­t›l­d›. Meh­met­çik­le­re ve
yö­re hal­k›­na gü­zel an­lar ya­at­t›­lar. Bu kon­se­ri yak­la­›k üç bin ki­i din­le­di ve ne­e­li
sa­at­ler ge­çir­me im­ka­n› bul­du.
28Ha­zi­ran 2000 ta­rih­li ‹s­tik­bal ga­ze­te­si “TE­MA Vak­f› Stan­d› ço­cuk­lar­la çi­çek
aç­t›”
Bey­li­ko­va Süt en­li­¤i’nde aç›­lan stand­lar­dan en il­gi çe­ki­ci ola­n›, ço­cuk­la­r›n
çi­çek bah­çe­si­ne çe­vir­di­¤i TE­MA Vak­f› re­yo­nu ol­du. Cu­mar­te­si gü­nü 2-3 sa­at­lik de
SÜT D‹YARI BEYL‹KOVA
KENTLER ve
IMGELER
ol­sa bü­yük bir co­kuy­la ger­çek­le­ti­ri­len 4. Bey­li­ko­va Süt en­li­¤i’nde, çe­it­li ku­ru­
lu­lar yir­mi­ye ya­k›n stand aç­t›. Bu stand­lar ara­s›n­da süt ve süt ürün­le­ri fir­ma­la­r›­n›n
stand­la­r›­n›n ya­n› s›­ra, ta­r›m ma­ki­ne­le­ri ve ta­r›m­la ba¤­lan­t›­l› çe­it­li i kol­la­r›­n›n stand­
la­r› var.
Gö­rül­dü­¤ü üze­re süt yö­re­nin her ala­n›n­da ye­ri­ni al­m›­t›r. Hal­k›n yap­t›­¤› süt­lük­
ler­den mo­dern so­¤ut­ma de­po­la­r›­n›n olu­ma­s›­na ka­dar ge­çen va­kit­te sü­te olan il­gi
öne­mi­ni hiç kay­bet­me­mi­tir. Ön­ce­le­ri süt ürün­le­ri­ni ken­di­si üre­ten halk, ar­t›k bu­nun­
la u¤­ra­ma­mak­ta­d›r.
KAY­NAK­ÇA
1) Bey­li­ko­va, Bey­li­ko­va Be­le­di­ye­si ya­y›n­la­r›, Es­ki­e­hir, 1996
2) Sa­kar­ya Ga­ze­te­si, 25 Ha­zi­ran 2000, Es­ki­e­hir
3) ‹ki­Ey­lül Ga­ze­te­si, 27 Ha­zi­ran 2000, Es­ki­e­hir
4) ‹s­tik­bal Ga­ze­te­si, 28 Ha­zi­ran 2000, Es­ki­e­hir
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1) Ah­met OKU­YAN, 1965, Bey­li­ko­va, li­se me­zu­nu, Bey­li­ko­va Be­le­di­ye­si he­sap i­le­ri mü­dü­rü
2) e­fik ‹LE­R‹, 1973, Si­vas, yük­se­ko­kul me­zu­nu, Gü­ven Süt ka­li­te-kont­rol e­fi
3) Ömer Er­do­¤an TUN­CA­G‹L, 1972, Es­ki­e­hir, zi­ra­at fa­kül­te­si me­zu­nu, Gü­ven Süt Fab­ri­ka­s› mü­dü­
rü
4) Ali ÇA­LI, 1952, Es­ki­e­hir-Siv­ri­hi­sar, il­ko­kul me­zu­nu, za­hi­re­ci
5) Fa­tih GÜN­DÜZ, 1969, Es­ki­e­hir-Mi­ha­l›ç­ç›k, il­ko­kul me­zu­nu, be­si­ci(hay­van­c›­l›k)
KENTLER ve
IMGELER
SÜT D‹YARI BEYL‹KOVA
ES­K‹­E­H‹R LÜ­LE­TA­I
Bir­gül ÇAN­KA­YA
Lü­le­ta­›, yu­mu­ak, ha­fif, gö­ze­nek­li, li­fim­si, ç›­ka­r›l­d›­¤› za­man ko­lay i­le­ne­bi­len
kir­li be­yaz renk­li mag­nez­yum ve si­li­kat mi­ne­ral­le­rin­den olu­an, ye­rin de­rin­lik­le­rin­de
bu­lu­nan bir ta­t›r.
Bu­ra­da “lü­le” ke­li­me­si­ne de­¤in­mek ge­re­kir. Lü­le ke­li­me­si Fars­ça bir ke­li­me­dir.
An­cak bu ke­li­me XVI. yy. dan son­ra Av­ru­pa’ya ora­dan da ül­ke­mi­ze gi­re­rek mil­yon­
lar­ca in­sa­n› ken­di­ne ba­¤›m­l› k›­lan tü­tün ke­li­me­sin­den ön­ce di­li­mi­ze gir­mi­tir. Sa­nat
An­sik­lo­pe­di­si’nin “lü­le” mad­de­sin­de öy­le ifa­de edi­li­yor: “Çu­buk ve nar­gi­le­le­rin
ucu­na ta­k›­lan ve içi­ne tü­tün ve töm­be­ki dol­du­rul­ma­ya mah­sus olup, pi­mi top­rak­
tan ya­p›l­m› fin­can gi­bi a¤­z›, aç›k ve di­bin­de bir de­li­¤i bu­lu­nan kü­çük kap”. (‹v­gin,
1991, s. 7). Lü­le­ta­› i­le­me­ci­li­¤in­de ak­la ilk ge­len ürü­nün “pi­po” ol­ma­s› bu ta­n›m­la
ta­a ve­ri­len ad ara­s›n­da­ki ba­¤›n man­t›k­l› ol­du­¤u­nu gös­ter­mek­te­dir.
Es­ki­e­hir dün­ya lü­le­ta­› re­zerv­le­ri­nin %70’ine sa­hip du­rum­da ve bu­ra­dan ç›­ka­
r›­lan lü­le­ta­›, be­yaz­l›k, ha­fif­lik ve ve­rim­li­lik yö­nün­den hiç­bir tür­le k›­yas­lan­m›­yor.
“Me­ersc­ha­um” den­di­¤in­de tüm dün­ya­da her­ke­sin ak­l›­na “Es­ki­e­hir Ta­›” ge­li­yor.
Ay­r›­ca lü­le­ta­›­na ve­ri­len “Be­yaz Al­t›n” ve “De­niz­kö­pü­¤ü” ad­la­r› da onun de­¤e­ri­ni ve
ren­gi­ni an­lam­l› bir e­kil­de or­ta­ya koy­mak­ta­d›r.
Lü­le­ta­›­n›n Es­ki­e­hir’de 3000 y›l ön­ce bir Ma­car sey­yah ta­ra­f›n­dan bu­lun­du­¤u
ile­ri sü­rü­lü­yor. Os­man­l›­lar za­ma­n›n­da özel­lik­le ka­pi­tü­las­yon­lar­da ad› s›k­ça ge­çen
lü­le­ta­›n­dan o dö­nem­de Avus­tur­ya­l›­la­r›n pi­po, si­ga­ra a¤›z­l›­¤› ve hey­kel­cik­ler yap­
t›k­la­r› tes­pit edil­mi­tir. Es­ki­e­hir’den ba­la­yan bir yol 300 y›l bo­yun­ca Vi­ya­na’ya
lü­le­ta­› ta­›­m›­t›r. Avus­tur­ya bu ta­lar­dan ya­p›­lan pi­po ve ben­ze­ri ürün­le­ri tek sa­t›­c›
ola­rak pa­zar­la­ra sür­mü­tür. Bu du­rum da lü­le­ta­›­n›n Avus­tur­ya’da or­ta­ya ç›k­t›­¤› ve
i­len­di­¤i ka­n›­s›­n› or­ta­ya ç›­kar­m›­t›r.
O dö­nem­de Es­ki­e­hir’de lü­le­ta­›, ocak­la­r›n bu­lun­du­¤u yö­re­ler­de­ki köy­lü­ler ta­ra­
f›n­dan ç›­ka­r›­la­rak Es­ki­e­hir­li tüc­car­la­ra sa­t›l­mak­tay­d›. Ba­lan­g›ç­ta ham ola­rak ih­raç
edi­len ve i­len­di­¤i Av­ru­pa ül­ke­le­ri­ne bü­yük ka­zanç ve öh­ret ka­zan­d›­ran lü­le­ta­›
ül­ke­miz­de an­cak Cum­hu­ri­yet dö­ne­min­de i­len­me­ye ba­lan­m›­t›r.
Lü­le­ta­› i­le­me­ci­li­¤iy­le u¤­ra­an­la­ra “lü­le­ci”, lü­le­ta­›­n›n ç›­ka­r›l­d›­¤› ku­yu­la­ra da
“lü­le­ta­› oca­¤›” ad› ve­ri­lir. Lü­le­ta­› ocak­la­r› Es­ki­e­hir’in do­¤u­sun­da yer alan Se­pet­çi,
Mar­g›, Çe­lik­li, Sö­¤üt­çük, Ba­ö­ren ve Gök­çe­da­¤› köy­le­rin­de bu­lun­mak­ta­d›r.
Ocak­lar­da top­ra­¤›n için­de yum­ru­lar ha­lin­de bu­lu­nan lü­le­ta­›, in­san gü­cüy­le,
kaz­ma ve ay­d›n­lat­ma ara­c› olan kar­pit lam­ba­lar­la ça­l›­›­la­rak 100m – 200m de­rin­
lik­ten ç›­ka­r›­l›r.
Ta­lar, kü­çük­ten bü­yü­¤e do¤­ru c›­l›z, or­ta ta­ne­li, pa­muk­lu bi­rim­bir­lik, apak
ve s›­ra­la­ma di­ye ad­lan­d›­r›­l›r. Ocak­tan ç›­ka­r›­lan ta­›n i­len­me­si için ön­ce yü­ze­yi
ESK‹EH‹R LÜLETAI
KENTLER ve
IMGELER
te­miz­le­nir. Kü­çük par­ça­lar ha­lin­de ke­si­lir. Ya­p›­la­cak e­kil tes­pit edi­le­rek ona uy­gun
b›­çak­lar kul­la­n›­l›r. (ka­ba b›­çak, i b›­ça­¤›, göz b›­ça­¤›, s›­y›r­g›). ‹­le­nen ma­mül f›­r›n­da
iki sa­at ku­ru­tu­lur. ‹n­ce z›m­pa­ra ile z›m­pa­ra­la­n›r ve bal­mu­mu­na (ci­la­ya) at›­l›r. Son­ra
ku­ru­tu­lup özel de­ri ku­tu­la­ra yer­le­ti­ri­le­rek sa­t›­a su­nu­lur.
Lü­le­ta­› sa­na­t› ve pa­zar­lan­ma­s›y­la il­gi­li ilk ça­l›­ma­lar “Kral” la­ka­b›y­la an›­lan
“Ali Os­man De­niz­kö­pü­¤ü” ta­ra­f›n­dan ba­la­t›­l›r. De­niz­kö­pü­¤ü’nün ba­lat­t›­¤› i­let­me­
ci­lik, Es­ki­e­hir’de­ki Çar­› Ca­mii ci­va­r›n­da­ki kü­çük dük­kan­lar­da ge­li­ip yay­g›n­la­a­
rak Es­ki­e­hir için önem­li bir ge­çim kay­na­¤› ol­mu­tur. (Er­koç, 2001, s. 31-32).
Lü­le­ta­› i­le­me­ci­li­¤i, ye­te­nek, tec­rü­be ve sa­b›r­l› bir ça­l›­ma ge­rek­ti­ren zor bir el
i­çi­li­¤i­dir. Bu i­çi­li­¤i ya­pan­la­r›n ço­¤u­nun e¤i­tim­siz ol­ma­s› ve­ya ba­ba mes­le­¤i­ni sür­
dü­rü­yor ol­ma­s› alan­da­ki so­run­lar­dan bi­ri­dir. Lü­le­ta­›­n›n sü­rek­li ih­raç edil­me­si, i­le­
nen mo­del­le­rin s›­n›r­l› kal­ma­s›­na, ta­ma­men si­pa­ri usu­lü ça­l›­›l­ma­s›­na yol aç­m› bu
da öz­gün eser­ler ya­ra­t›l­ma­s›­n› en­gel­le­mi­tir. Lü­le­ta­› sa­na­t›, ala­n›n­da­ki tüm ak­sak­
l›k­la­ra ra¤­men Es­ki­e­hir’in önem­li bir zen­gin­li­¤i ola­rak ya­y›l­ma­ya de­vam et­mi­tir.
Lü­le­ta­›­n›n Es­ki­e­hir’le bü­tün­le­me­si ve ge­li­me­si hak­k›n­da­ki bil­gi­ler yurt içi ve yurt
d›­› çe­it­li kay­nak­lar­da ya­y›n­la­n›r­ken lü­le­ta­› Es­ki­e­hir’de eko­no­mi ve kül­tür ara­
s›n­da sa¤­lam bir ba¤ ku­ra­rak ya­a­m›n da bir par­ça­s› ha­li­ne gel­mi­tir. Es­ki­e­hir’de
bir­çok dük­ka­n›n, i­let­me­nin vit­ri­nin­de gö­re­bi­le­ce­¤i­miz lü­le­ta­› Es­ki­e­hir­li us­ta­la­r›n
ma­ri­fet­le­riy­le ha­yat bul­mu­tur.
Es­ki­e­hir’de lü­le­ta­› sa­de­ce eko­no­mik bir de­¤er ola­rak kal­ma­m›, yö­re­nin kül­
tü­rü­ne de yan­s›­m›­t›r. Hal­k›n lü­le­ta­›­n›n bu­lu­nu­uy­la il­gi­li an­lat­t›­¤› ef­sa­ne­ler var­d›r.
Bir ef­sa­ne­ye gö­re, genç bir ço­ban sü­rü­le­ri­ni ya­yar­ken yo­ru­lur ve bir a¤a­c›n al­t›­na
otu­rur. Gö­zü­ne bir de­lik ili­ir a¤­z›n­da ak ta­la bir kös­te­bek de­lik­ten ç›k­ma­ya ça­l›­
mak­ta­d›r. Bu­nun ne ol­du­¤u­nu me­rak eden ço­ban eli­ni de­li­¤e so­ka­rak iri­ce bir ta
ç›­ka­r›r ve b›­ça­¤›y­la yont­ma­ya ba­lar. Bu s›­ra­da ta çok gü­zel bir k›­za dö­nü­ür ve
ço­ba­na “ey in­sa­no¤­lu ba­na ne­den k›y­d›n” der ve ye­ni­den de­li­¤e gi­rip kay­bo­lur.
Ço­ban da onu bul­mak için de­rin­ce bir ku­yu ka­zar. Gün­ler­den son­ra köy­lü­ler ço­ba­n›
o ku­yu­da elin­de ak ta­la kan­lar için­de öl­mü ola­rak bu­lur­lar. O gün­den be­ri köy­lü­
ler her lü­le­ta­› par­ça­s›n­da ço­ba­n›n ölü­me sü­rük­len­di­¤i sev­da­n›n iz­le­ri­ni gör­mü­tür.
Bu ef­sa­ne­nin lü­le­ta­› i­le­yen­ler için an­la­m› bü­yük­tür. On­lar lü­le­ta­›­n› ye­di kat ye­rin
di­bin­den ç›­ka­ran kös­te­be­¤i sa­nat­la­r›­n›n ön­cü­sü ola­rak ka­bul et­mek­te­dir­ler.
Ço­ba­n›n, b›­ça­¤›y­la ilk de­fa e­kil­len­dir­di­¤i lü­le­ta­›, ha­la i­len­me­ye de­vam et­mek­
te­dir. Ni­ko­ti­ni em­me özel­li­¤in­den do­la­y› “pi­po” üre­ti­min­de bir yer edin­mi olan lü­le­
ta­›, dün­ya­n›n en de­¤er­li pi­po­la­r›­n›n ya­p›l­d›­¤› bir mal­ze­me ol­mu­tur. Lü­le­ta­› i­let­me­
ci­le­ri mal­ze­me­yi Av­ru­pa tar­z› “pi­po” ima­j›n­dan ta­ma­men kur­ta­ra­ma­m›­lar­d›r. Fa­kat
Cum­hu­ri­yet dö­ne­min­den ön­ce ham ola­rak ih­raç edi­len lü­le­ta­› bu dö­nem­den son­ra
k›s­men de ol­sa Türk sa­na­t› özel­li­¤i­ni ta­›­yan ba­z› fi­gür­ler­le i­le­ne­rek bi­ze öz­gü bir
ma­ter­yal ol­ma özel­li­¤i ka­zan­m›­t›r.
Lü­le­ta­›, ül­ke­miz­de pi­po, si­ga­ra a¤›z­l›­¤›; kol­ye, bi­le­zik, kü­pe, ke­mer gi­bi ak­se­
su­ar­lar ve bib­lo ya­p›­m›n­da kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Bu­nun ya­n›n­da lü­le­ta­› to­zu da le­ke
ç›­kar­ma­da kul­la­n›­l›r. Lü­le­ta­›­n›n oto­mo­tiv, elekt­rik ve atom sa­na­yi­sin­de kul­la­n›­m›
he­nüz ba­la­ma­m›­t›r.
Es­ki­e­hir, do­la­y›­s›y­la Tür­ki­ye için bü­yük bir dö­viz kay­na­¤› ve sa­nat ima­j› sa¤­la­
KENTLER ve
IMGELER
ESK‹EH‹R LÜLETAI
yan lü­le­ta­› i­le­me­ci­li­¤i­nin ge­le­ce­¤i teh­li­ke­de­dir. Bu i için ta us­ta bul­mak dö­ne­min
en bü­yük so­ru­nu. Es­ki­si gi­bi ne ocak­lar­dan ta ç›­k›­yor ne de ta­› i­le­yen us­ta bu­lu­
nu­yor. Bu­nun se­be­bi, lü­le­ta­›­n›n de­¤e­ri­nin ül­ke­miz­de geç an­la­›l­ma­s› ve bu ko­nu­da
us­ta­la­ra faz­la des­tek sa¤­lan­ma­m› ol­ma­s›­d›r.
Lü­le­ta­›­n›n ül­ke­mi­zin bir de­¤e­ri ola­rak sü­rek­li­li­¤i­ni sa¤­la­mak için Es­ki­e­hir Va­li­
li­¤i ve Es­ki­e­hir Be­le­di­ye­si ta­ra­f›n­dan ba­z› ça­l›­ma­lar ba­la­t›l­m›­t›r.
Bu alan­da­ki ilk at›­l›m 1989’da lü­le­ta­› i­le­me­ci­li­¤i­ni ya­pa­cak ki­i­le­rin e¤i­til­me­si
ama­c›y­la va­li­li­¤in de­ne­ti­min­de aç›l­m› olan “Lü­le­ta­› Sa­nat Oku­lu”dur. Ö¤­ren­ci­le­rin
ço­¤un­lu­¤u k›z­lar­dan olu­an bu okul­da lü­le­ta­›­n›n olu­u­mu ve i­len­me yön­tem­le­ri,
araç-ge­reç ve mal­ze­me­ler, de­sen-ta­sa­r›m, sa­nat ta­ri­hi, Türk kül­tü­rü, ge­nel eko­no­
mi ve pi­ya­sa bil­gi­si gi­bi ko­nu­lar ve­ril­mek­tey­di. An­cak ele­man s›­k›n­t›­s›n­dan do­la­y›
ka­pa­t›l­m›­t›r.
Bu alan­da­ki di­¤er bir ça­l›­ma da fes­ti­val­ler­dir. “Es­ki­e­hir 1. Ulus­la­ra­ra­s› Lü­le­
ta­› Fes­ti­va­li” va­li­li­¤in ger­çek­le­tir­di­¤i bir et­kin­lik­tir. Bu fes­ti­val kap­sa­m›n­da yer alan
pek çok et­kin­lik lü­le­ta­› i­le­me­ci­li­¤i ve ih­ra­ca­t› ko­nu­sun­da en­di­e du­yu­lan ih­ti­yaç­
la­r› gi­der­mi ve fes­ti­val tü­müy­le Es­ki­e­hir’e mal ol­mu­tur. Bu fes­ti­val­ler her y›l Ey­lül
ay› için­de dü­zen­li bir e­kil­de ye­ni­len­me­ye de­vam et­mek­te­dir.
1. Fes­ti­val­de prog­ra­ma da­hil edi­len “Ulus­la­ra­ra­s› Lü­le­ta­› ve Hey­kel­ci­lik Ya­r›­
ma­s›” ve “Ulus­la­ra­ra­s› Re­sim Ya­r›­ma­s›” ko­nu­la­r› da lü­le­ta­›­n›n ev­ren­sel bir imaj
ya­ra­ta­bil­me­si için ya­p›­lan bir di­¤er et­kin­lik­tir. Bu ya­r›­ma­da Es­ki­e­hir’de ko­nuk edi­
len yer­li ve ya­ban­c› sa­nat­ç›­lar lü­le­ta­›­n› ilk ola­rak bu­ra­da ta­n›­y›p i­le­ye­rek ta­ma­men
ba­¤›m­s›z ve öz­gün eser­ler ya­rat­m›­lar­d›r. Bu eser­ler, 1989 y›­l›n­da aç›­lan “Es­ki­e­hir
Lü­le­ta­› Mü­ze­si”nde özel bir bö­lüm olu­tur­mak­ta­d›r. “Lü­le­ta­› Bi­lim­sel Ara­t›r­ma
Ya­r›­ma­s›” ve “1. Ulus­la­ra­ra­s› Lü­le­ta­› Se­mi­ne­ri” ile lü­le­ta­› ilk de­fa bi­lim­sel de­¤er­
len­dir­me ko­nu­su ol­mu­tur.
‹lk de­fa dü­zen­le­nen “Lü­le­ta­› El Sa­nat­la­r› Ya­r›­ma­s› Ser­gi­si” us­ta­la­r›n te­vi­ki­ne
ve­si­le ol­mu ve bu­ra­da­ki tüm eser­ler “Es­ki­e­hir Lü­le­ta­› Mü­ze­si”nin olu­tu­rul­ma­s›n­
da önem­li bir yer tut­mu­tur.
Fes­ti­val­le­rin d›­›n­da en önem­li et­kin­lik olan ser­gi­ler aç›l­ma­ya ba­lan­m›­t›r.
Es­ki­e­hir d›­›n­da ilk de­fa ‹s­tan­bul’da aç›­lan “Lü­le­ta­› El Sa­nat­la­r› Ser­gi­si” bir sü­re
son­ra Vi­ya­na’da aç›l­m›­t›r. Böy­le­ce Tür­ki­ye’de ya­p›­lan ça­l›­ma­lar Av­ru­pa’ya da
ya­y›l­m› ve bu ser­gi­ler Av­ru­pa’dan ge­len da­vet­ler­le bir­çok Av­ru­pa ül­ke­sin­de aç›l­
ma­ya de­vam et­mi­tir. Bu et­kin­lik­le­rin ya­n› s›­ra va­li­lik ve be­le­di­ye­nin ha­z›r­la­d›­¤›
bel­ge­sel­ler, lü­le­ta­› i­let­me­ci­le­ri­nin olu­tur­du­¤u web si­te­le­ri ve ka­ta­log­lar da ta­n›­t›m
ça­l›­ma­la­r›­n›n bir k›s­m›­n› olu­tu­rur. Yi­ne lü­le­ta­›y­la il­gi­li ki­tap­lar ha­z›r­lan­mak­ta, der­
gi­le­re ma­ka­le­ler ya­z›l­mak­ta­d›r.
Lü­le­ta­›­n›n Es­ki­e­hir ile öz­de­le­mi ol­ma­s›, Tür­ki­ye’yi yurt­d›­›n­da uzun sü­re
ta­n›t­ma­s›, eko­no­mi­mi­ze önem­li bir dö­viz gir­di­si sa¤­la­ma­s› ve üre­til­di­¤i böl­ge­de is­tih­
dam sa¤­la­ma­s› bü­yük bir ka­zanç­t›r. Ül­ke­mi­zin sa­y›­s›z de­¤er­le­rin­den bi­ri olan lü­le­
ta­› ge­le­nek­sel­le­mi ima­j›­n›n d›­›­na ç›­k›­la­rak ser­best dü­ün­ce­yi yan­s›­tan göz nu­ru
ve el eme­¤i ile olu­tu­ru­la­cak sa­nat­sal eser­ler­le de­vam­l› ha­t›r­la­na­bi­lir bir kül­tür ve
sa­nat el­çi­si ko­nu­mu­na ula­a­bi­lir. (Gün­gör, Nus­ret, “Lü­le­ta­›n­da Mev­cut Du­rum ve
Al›n­ma­s› Ge­re­ken Ön­lem­ler”, Es­ki­e­hir, IV. Be­yaz Al­t›n Kong­re­si Not­la­r›, Es­ki­e­hir,
ESK‹EH‹R LÜLETAI
KENTLER ve
IMGELER
1991, s. 17-18).
Lü­le­ta­› ko­nu­sun­da gü­nü­mü­zün eko­no­mik ve sa­nat­sal du­rum ve art­la­r› göz
önün­de bu­lun­du­ru­la­rak ya­p›­la­cak ile­ri­ye dö­nük ve kap­sam­l› ça­l›­ma­lar­la lü­le­ta­›
“Be­yaz Al­t›n”, “Es­ki­e­hir Ta­›” ve “De­niz­kö­pü­¤ü” ad­la­r›y­la ül­ke­mi­ze uzun sü­re bir
pres­tij ka­zan­d›­ra­cak­t›r. Ye­ter ki lü­le­ta­› sa­na­t› ve pa­zar­lan­ma­s› ko­nu­sun­da ta­ma­m›y­
la d›­a ba­¤›m­l› ol­ma­n›n önü­ne ge­çi­le­rek ye­ni kul­la­n›m alan­la­r› ve tek­nik yön­tem­
ler ge­li­ti­ri­le­bil­sin. Bu ça­l›­ma­lar bu ie gö­nül ve­ren us­ta­lar ve dev­le­tin des­te­¤iy­le
müm­kün ola­bi­lir. Böy­le bir de­¤er geç fark edil­mi ola­bi­lir, fa­kat onun hak et­ti­¤i ye­ri
bu­la­bil­me­si için va­kit geç de­¤il.
KAY­NAK­ÇA
1- ‹v­gin, Hay­ret­tin (1991), “Lü­le Ke­li­me­si Üze­ri­ne", Es­ki­e­hir IV. Ulus­lar A­ra­s› Lü­le­ Ta­› -Be­yaz
Al­t›n- Se­mi­ne­ri Not­la­r›, Es­ki­e­hir.
2- Güngör, Nusret (1991), Lüle Ta›nda Mevcut Durum ve Al›nmas› Gereken Önlemler, "Eskiehir
IV. Beyaz Alt›n Kongresi Notlar›, Eskiehir.
3- Es­ki­e­hir Lü­le­ta­› Mü­ze­si Ka­ta­lo­¤u, 1989, Es­ki­e­hir Va­li­li­¤i
4- Te­kin, Cen­giz; Lü­le­ta­›­n›n Eko­no­mik Ana­li­zi, 1973, An­ka­ra, Es­ki­e­hir Sa­na­yi Oda­s› Yay. No:9,
s. 13-45
5- Tür­ki­ye An­sik­lo­pe­di­si, C:4, (L-P) Lü­le­ta­› Mad­de­si, s. 28
6- Yurt An­sik­lo­pe­di­si, C:4, “Es­ki­e­hir”, s. 2872
7- www. go­og­le. com. Ye­liz Er­koç; Lü­le­ta­› Pro­je­si
8- www. mynet. com. Es­ki­e­hir, Lü­le­ta­› ‹­let­me­ci­li­¤i
9- www. kon­cak­me­ersc­ha­um. com
10- Er­koç, Ye­liz (2001), “Gi­zem­li Mi­ne­ral Lü­le Ta­›”, Bi­lim ve Tek­nik Der­gi­si, Ara­l›k 2001.
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
- Beh­çet AK­TA, 42 ya­›n­da, Lü­le­ta­› ‹­let­me­ci­si,
Ad­res: Ha­mam­yo­lu cad. ‹s­met Ya­sin Pa­sa­j›, No:48, 14-15-16, Es­ki­e­hir, Tel: 0. 222. 234 65 25
- Ta­lat ÜRER­SOY, 48 ya­›n­da, Es­ki­e­hir Be­le­di­ye­si Lü­le­ta­› Ara­t›r­ma Gö­rev­li­si, Lü­le­ta­›
‹­let­me­ci­si,
Ad­res: Lü­le­ta­› Mü­ze­si Kül­tür Sa­ra­y› / Es­ki­e­hir,
Tel: 0. 222. 214 52 59
KENTLER ve
IMGELER
ESK‹EH‹R LÜLETAI
ÇO­RUM LEB­LE­B‹­S‹
Ay­şe Ç‹L­BU­RU­NO⁄­LU
Ço­rum, Ka­ra­de­niz Böl­ge­si ve ‹ç Ana­do­lu Böl­ge­si’nin bir­le­ti­¤i alan­da bu­lu­nan
bir ili­miz­dir. Ta­ri­hi ve kül­tü­rel aç›­dan gü­nü­müz­den 7000 y›l ön­ce­si­ne uza­nan bir
geç­mi­e sa­hip­tir. S›­ra­s›y­la Yont­ma­Ta Dev­ri, ‹lk Tunç Ça­¤›, Asur Ti­ca­ret Ko­lo­ni­le­ri,
Hi­tit, Frig, Ro­ma, Ga­lat, Bi­zans, Sel­çuk­lu ve Os­man­l› Dö­nem­le­ri­ni ya­a­m›­t›r. Türk­le­
re ge­çi­i ise Da­ni­ment­li­ler za­ma­n›n­da ol­mu­tur. Ço­rum, Os­man­l› yö­ne­ti­mi za­ma­n›n­
da Si­vas’a ba¤­l› san­cak­lar­dan bi­riy­ken 1841 y›­l›n­da An­ka­ra’ya ba¤­lan­m›­t›r. 1864
y›­l›n­da da Ço­rum San­ca­¤› kal­d›­r›l­m› ve e­hir, bir ka­za mer­ke­zi ola­rak Bo­zok’a ba¤­
lan­m›­t›r. 1894’te ise ye­ni­den san­cak ha­li­ne ge­ti­ril­mi­tir. Cum­hu­ri­yet Dev­rin­de de,
Ço­rum ili­nin mer­ke­zi ol­mu­tur. Ana­do­lu’da ilk kez or­ga­ni­ze dev­let ku­ran Hi­tit­le­rin
ba­ken­ti olan Hat­tu­sas(Bo­¤az­köy)› gör­mek is­te­yen tu­rist­ler, her y›l Ço­rum’a ge­zi­ler
dü­zen­le­mek­te­dir­ler.
Ço­rum, he­pi­mi­zin de ma­lu­mu­dur ki leb­le­bi­siy­le ün­lü­dür. Leb­le­bi no­hut­tan el­de
edi­len bir ku­ru­ye­mi­tir. No­hutun sa­r› leb­le­bi­ye dö­nü­me­si bir bu­çuk ay› bu­lan i­lem­
ler zin­ci­ri­ni ge­rek­tir­mek­te­dir. Leb­le­bi yap­mak için ön­ce­lik­le ate tu¤­la­s›, ker­piç, ta­va
ve ka­r›­t›­r›­c›­dan olu­an bir ka­vur­ma oca­¤› ge­rek­mek­te­dir. Kul­la­n›­la­cak odun­la­r›n
is yap­ma­yan cins­ten ol­ma­s› ise ol­duk­ça önem­li­dir. Ta­bii gü­nü­müz­de odu­nun ye­ri­
ni tüp gaz al­m›­t›r. Ele­me i­le­min­den ge­çi­ri­len no­hut­lar ön­ce­lik­le bo­yut­la­r›­na gö­re
ay­r›­l›r­lar. Bu i­le­min se­be­bi ka­vur­ma i­le­mi s›­ra­s›n­da bir tah­ta yar­d›­m›y­la ka­r›­t›­r›­lan
no­hut­la­r›n her ya­n›­n›n eit e­kil­de kav­rul­ma­s›­d›r. Bi­rin­ci ka­vur­ma i­le­min­den son­ra
s›­cak ola­rak çu­val­la­ra dol­du­ru­lan no­hut­lar iki gün din­len­di­ril­mek­te­dir. ‹kin­ci ka­vur­
ma­dan son­ra yi­ne iki gün din­len­di­ri­len no­hut­lar ku­ru bir ye­re se­ri­le­rek15-20 gün
bek­le­til­mek­te­dir. Bek­le­ti­len bu ye­rin ko­nu­mu, ol­duk­ça önem­li­dir, e¤er ha­va ak›­m›n­
da ka­l›r­sa no­hut­lar kü­çül­mek­te bu ise leb­le­bi­nin ka­li­te­si­ni dü­ür­mek­te­dir. No­hut­lar
üçün­cü ka­vur­ma­dan ön­ce nem­len­di­ri­lip bir gün bek­le­til­mek­te­dir. Üçün­cü ka­vur­ma
i­le­min­de no­hut­la­r›n ka­buk­la­r› ay­r›l­mak­ta­d›r. Bu­na “tek kav­rum­luk leb­le­bi” de­nir.
Tek kav­rum­luk leb­le­bi­ler çu­val­la­ra ko­nur ve is­te­¤e gö­re bu e­kil­de de top­tan ola­rak
sa­t›­a su­nu­lur. Leb­le­bi­nin ka­ba­lak, k›­r›k, ac›­l›, tuz­lu, ka­ran­fi­li, kap­la­ma­l›, cips­li, gi­bi
çe­it­le­ri var­d›r. Çe­it­ler tek kav­rum­luk leb­le­bi­ye ya­p›­lan de­¤i­ik i­lem­ler­den son­ra
el­de edil­mek­te­dir. Leb­le­bi­ci­ler­de son bir ka­vur­ma i­le­min­den son­ra s›­cak s›­cak mü­
te­ri­le­re su­nul­mak­ta­d›r. Leb­le­bi­le­rin uzun sü­re ta­ze­li­¤i­ni ko­ru­mak için am­ba­la­j›­na
özen gös­te­ril­mek­te­dir. Her leb­le­bi­ci­nin ken­di rek­la­m›­n› bas­t›r­d›­¤› ka­¤›t am­ba­laj iç­te
ve nay­lon am­ba­laj d›­ta ola­cak e­kil­de pa­ket ya­p›­l›r ve a¤­z› s›­k›­ca ka­pa­t›­l›r. Ba­z›
leb­le­bi­ci­ler ise ku­e ka­¤›t üze­ri­ne ba­s›l­m›, leb­le­bi re­sim­li pa­ket­ler­de ürü­nü sa­t›­a
sun­mak­ta­d›r.
Ço­rum’da her kö­e ba­›n­da bir leb­le­bi dük­ka­n› bul­mak müm­kün­dür. Öte­den
be­ri, bu yö­re­de ye­ti­en no­hu­dun iri­li­¤i ve leb­le­bi­ye dö­nü­üm s›­ra­s›n­da­ki, ka­vur­ma
ÇORUM LEBLEB‹S‹
KENTLER ve
IMGELER
i­lem­le­rin­de­ki, us­ta­l›k Ço­rum Leb­le­bi­si­ni hak­l› bir üne ka­vu­tur­mu­tur. No­hut ya­p›­s›
ge­re­¤i ku­rak ik­lim­de ye­ti­en bir bit­ki­dir. Ço­rum’un ik­lim özel­lik­le­ri de leb­le­bi ya­p›­
m›n­da ide­al özel­lik­le­re sa­hip no­hu­tun, yö­re­de ye­ti­ti­ril­me­si­ni sa¤­la­m›­t›r. Alt­m›­l› y›l­
lar­dan son­ra ar­t›k böl­ge­de ye­ti­ti­ri­len no­hut, leb­le­bi üre­ti­mi­ne yet­me­me­ye ba­la­m›
ve ba­ka böl­ge­ler­den no­hut ge­ti­ril­mi­tir. Ço­rum, An­ka­ra’y› Ka­ra­de­niz’e ba¤­la­yan
yol üze­rin­de­ki ko­nu­muy­la yol­cu­la­r›n u¤­rak ye­ri ol­mu­tur. e­hir­den ge­çen yol­cu­nun,
d›­a­r› gi­den hem­eh­ri­nin, dost­la­r›­na leb­le­bi he­di­ye et­me­me­si ga­rip­se­nir ol­mu­tur.
Oto­büs­ler­de yol­cu­luk eden­ler de yol­cu­luk s›­ra­s›n­da ye­mek için leb­le­bi al­ma­y› al›­
kan­l›k ha­li­ne ge­tir­mi­tir.
1973 Ço­rum ‹l Y›l­l›­¤›n­da leb­le­bi ima­lat­ç›s› sa­y›­s› otuz al­t› ola­rak kay­de­dil­mi­tir.
Bu­gün ise il mer­ke­zin­de yüz el­li ta­ne ku­ru­ye­mi­çi ba­ka bir de­yi­le leb­le­bi­ci, el­li
ta­ne de ima­lat­ç› bu­lun­mak­ta­d›r. Sa­y›­da­ki bu ar­t› leb­le­bi­ye olan ta­le­bin aç›k gös­ter­
ge­si­dir. Ço­rum­da leb­le­bi ya­pan ilk ki­i Ah­me­di Se­ver isim­li bir us­ta­d›r.
Leb­le­bi­nin kül­tür­le ili­ki­si­ne ge­lin­ce im­di­ye ka­dar tüm top­lum­lar­dan ol­du­¤u
gi­bi mad­di de­¤er­le­rin ma­ne­vi ürün­le­re yan­s›­ma­s›­n› Ço­rum’da da bul­mak müm­kün­
dür. ”Ku­ru­ye­mi­ler, yi­ye­cek kül­tü­rü­müz­de sos­yal bir an­lam ka­zan­m›­lar­d›r. Ku­ru­
ye­mi de­yin­ce hep ak­l›­m›­za bir top­lu­luk gel­mek­te­dir. Ku­ru­ye­mi, top­lu­mu­muz­da,
ön­ce­lik­le mut­lu za­man­lar­da, e¤­len­ce­ler­de kul­la­n›­lan, tü­ke­ti­len bir be­sin mad­de­si­dir.
”(Tez­can, 1984 s. 172)Leb­le­bi di he­dik­le­rin­de ço­cu­¤un, dü­¤ün­ler­de ise ge­li­nin
ba­›n­dan sa­ç›­l›r ve be­re­ket ge­ti­re­ce­¤i­ne ina­n›­l›r. e­ker­li leb­le­bi­ler bay­ram­lar­da
ço­cuk­la­r› se­vin­di­ren ye­ga­ne he­di­ye­ler­dir. ”Leb de­me­den leb­le­bi­yi an­la­mak” ol­duk­ça
yay­g›n bir de­yim­dir. Es­ki­den dü­¤ü­ne da­vet edi­le­cek ta­n›­d›k­la­ra da­ve­ti­ye ma­hi­ye­tin­
de leb­le­bi da­¤›­t›l­d›­¤› da olur­mu.
Rü­ya­da leb­le­bi gör­mek, iyi ol­ma­yan bir i­ten ge­len pa­ra­d›r. Leb­le­bi yi­yen ki­i
bir bor­cu öde­me­ye mec­bur ola­cak de­mek­tir. Leb­le­bi al­d›­¤›­n› gö­ren bir kim­se bi­ri­ne
ke­fil ola­cak­t›r. Rü­ya­da leb­le­bi yen­me­si, ka­ra­ci­¤er ve si­roz has­ta­l›­¤› ola­rak ka­bul edi­
lir. Leb­le­bi ka­vur­du­¤u­nu gör­mek ba­ka­la­r› yü­zün­den bor­ca gir­mek de­mek­tir. Halk
ara­s›n­da ol­duk­ça yay­g›n olan u tür­kü­de leb­le­bi geç­mek­te­dir.
Leb­le­bi koy­dum ta­sa di gel gel
Dol­dur­dum ba­sa ba­sa di gel gel
Be­nim ya­rim çok gü­zel di gel gel
Az›­c›k boy­dan k›­sa di gel gel
Gi­di­yom gi­de­mi­yom di gel gel
Ben yar­siz ede­mi­yom di gel gel
Be­nim ya­rim çok gü­zel di gel gel
B›­ra­k›p gi­de­mi­yom di gel gel
Gi­di­yom gi­den­ler­nen di gel gel
Bo­yu fi­dan­la­r›­nan di gel gel
Be­nim ya­rim çok gü­zel di gel gel
Fis­ta­n›­n› top­la gel di gel­gel
(kay­nak ki­i:4)
Ço­cuk­lu­¤u Ço­rum’da ge­çen bir ki­i­den ö¤­ren­di­¤i­miz bil­gi­ye gö­re Ço­rum’da
tel tel ad›y­la bi­li­nen pi­ma­ni­ye­nin ya­p›l­ma­s› s›­ra­s›n­da leb­le­bi to­zu kul­la­n›­l›r­m›. Tel
KENTLER ve
IMGELER
ÇORUM LEBLEB‹S‹
tel, uzun k› ge­ce­le­rin­de ko­nu kom­u, ak­ra­ba bir ara­ya ge­lin­ce ya­p›­l›r­m›. (kay­nak
ki­i:5)
Bir ma­ni­ci tey­ze­den der­le­di­¤i­miz ma­ni­ler ise un­lar­d›r:
Leb­le­bi­yi ezer­ler
Göz­le­ri­ni sü­zer­ler
Du­dak­la­r›­n› bü­zer­ler
Ço­ru­mun gü­zel­le­ri
Leb­le­bi­nin ha­s›­d›r sa­r›­s›
El­le­ri­nin na­k›­l›­d›r k›­na­s›
Al­d› öm­rüm ya­r›­s›
Ço­ru­mun gü­zel­le­ri
(kay­nak ki­i:2)
Leb­le­bi al­mak is­te­di­¤i­miz bir leb­le­bi­ci­nin söy­le­di­¤i ma­ni­ler il­ginç­tir!
Ta­d›­na bak da al ab­la
Aman dik­kat et a¤­z›n yak­ma
Kaç ki­lo sa­ra­y›m
An­ka­ra­da­ki kom­u­nu da unut­ma
Ge­lir mis ko­ku­su uzak­tan
Her­kes an­la­maz iyi mal­dan
Gö­rü­nü­e al­dan­ma
K›­r›­¤› yen­mez ta­d›n­dan
Ya­r›m­l›k­t›r en gü­ze­li ka­ba­s›n­dan
a­ma sür­me­li, ben­zi sa­r›­s›n­dan
Ço­rum­dan çam sa­k›­z›
Mak­bul­dür An­tep’in bak­la­va­s›n­dan
(kay­nak ki­i:3)
Ya­r›m Leb­le­bi ad›n­da­ki ke­lo¤­lan ma­sa­l›n­da da Ke­lo¤­lan’›n ba­›n­dan ge­çen bir
olay an­la­t›­l›r. :Bir gün ke­lo¤­lan eli­ne ge­çen bir leb­le­bi ta­ne­si­nin ya­r›­s›­n› yer, ya­r›­s›­n›
da emin bul­du­¤u ya­l› bir ka­d›­na ema­net eder. Al­mak için dön­dü­¤ün­de leb­le­bi­nin
man­ga­la dü­tü­¤ü­nü ö¤­re­nir, kar­›­l›­¤›n­da man­ga­l› al›r. Man­ga­l› bi­ri­ne ema­net eder.
Man­ga­l›­n› b›­rak­t›­¤› ki­i onu ah›­ra ko­yar. Ah›r­da­ki inek man­ga­l› ezer. Bu­nun üze­ri­ne
ine­¤i al›r. ‹ne­¤i b›­rak­t›­¤› in­san­lar da onu dü­¤ün­le­rin­de ke­ser­ler. O da kar­›­l›­¤›n­da
ge­li­ni al›r.
Dü­¤ün­den son­ra ge­li­nin du­va­¤›­n› aç­t›­¤›n­da onun süs­len­mi bir ka­bak ol­du­¤u­nu
gö­rür. Me­¤er­se o yö­re­de her y›l ka­bak bay­ra­m› ya­p›­l›r ve bir ka­bak ge­lin gi­bi süs­le­
nir­mi.
Ço­rum’da üne ka­vu­an leb­le­bi­yi ta­n›t­mak ve yay­g›n­la­t›r­mak için ça­l›­ma­lar
ya­p›l­mak­ta­d›r. Leb­le­bi­ci­ler ön­ce bir der­nek bün­ye­sin­de top­lan­m› da­ha son­ra 1952
y›­l›n­da oda ha­li­ne gel­mi­ler­dir. Leb­le­bi­ci es­na­f›­n› bi­linç­len­dir­mek ve te­vik amaç­l›
ça­l›­ma­lar yap­mak­ta­d›r­lar. Oda ba­ka­n› sa­y›n Mah­mut Ah›s­ka ken­di­siy­le yap­t›­¤›m›z
gö­rü­me­de leb­le­bi­ci es­na­f› ara­s›n­da­ki ba­¤› güç­len­dir­mek ama­c›y­la her ari­fe gü­nü
ÇORUM LEBLEB‹S‹
KENTLER ve
IMGELER
en es­ki es­na­f›n dük­ka­n›n­da bu­lu­tuk­la­r›­n›, bay­ram­la­t›k­la­r›­n› ve bu­nu ge­le­nek ha­li­
ne ge­tir­dik­le­ri­ni bil­dir­di. Yap­t›k­la­r› bu bu­lu­ma­lar­da amaç­la­r›­n›n ie ye­ni ba­la­yan
ç›­rak­lar­la iin­de us­ta leb­le­bi­ci­le­ri bir ara­ya ge­tir­mek su­re­tiy­le de­vam­l›­l›­¤› sa¤­la­mak
ve dost­lu­¤u pe­ki­tir­mek ol­du­¤u­nu di­le ge­tir­di.
‹l­ki 1981 y›­l›n­da ya­p›­lan ve ge­le­nek­sel ha­le ge­ti­ri­len Ulus­la­ra­ra­s› Hi­tit Fes­ti­va­
li kap­sa­m›n­da leb­le­bi ya­r›­ma­s› ya­p›l­mak­ta­d›r. Her y›l Tem­muz ay›­n›n on be­i ve
yir­mi be­i ara­s›n­da ya­p›­lan fes­ti­va­le leb­le­bi­ci es­na­f›, e­hir için­den ve d›­›n­dan halk
yo­¤un il­gi gös­ter­mek­te­dir.
Geç­ti­¤i­miz y›l 22. Ulus­la­ra­ra­s› Ço­rum Hi­tit Fu­ar ve fes­ti­va­li çer­çe­ve­sin­de ge­le­
nek­sel ha­le ge­ti­ri­len leb­le­bi ya­r›­ma­s›n­da Bi­rol H›­›­ro¤­lu bi­rin­ci ol­du. Ço­rum Leb­le­bi­
ci­ler Oda­s› ta­ra­f›n­dan or­ga­ni­ze edi­len ve oda­ya ba¤­l› leb­le­bi­ci­le­rin ka­t›l­d›­¤› ya­r›­ma
fu­ar ala­n›n­da­ki sa­na­yi ser­gi­sin­de ya­p›l­m›­t›r.
Ya­r›­ma s›­ra­s›n­da Es­naf ve Sa­nat­kar­lar Oda­la­r› Bir­li­¤i Ba­ka­n› Arif Er­dal bir
ko­nu­ma ya­pa­rak, leb­le­bi­ci es­na­f›­n› te­vik et­mek ama­c›y­la dü­zen­le­nen ya­r›­ma­n›n
Fes­ti­va­lin dü­zen­len­di­¤i ta­rih­ten iti­ba­ren ya­p›l­ma­ya ba­lan­d›­¤›­n› kay­det­mi­tir.
62 leb­le­bi ara­s›n­da ya­p›­lan de­¤er­len­dir­me­de Bi­rol H›­›­ro¤­lu’na ait 30 nu­ma­ra­l›
leb­le­bi bi­rin­ci se­çi­lir­ken Fik­ret H›­›­ro¤­lu’na ait leb­le­bi ikin­ci, e­ref Bo­dur’a ait leb­
le­bi de üçün­cü ol­mu­tur. De­re­ce­ye gi­ren­ler ödül­le­ri­ni Ço­rum va­li­si Sa­y›n At›l Üzel­
gün’den al­m›­lar­d›r.
Leb­le­bi­ci­ler Oda­s› Ba­ka­n› Sa­y›n Mah­mut Ah›s­ka Bey’den al­d›­¤›m›z bil­gi­ye
gö­re Ço­rum’da leb­le­bi­nin ay­l›k üre­tim mik­ta­r› 300 ton ci­va­r›n­da­d›r. Bu­nun 7-8 to­nu
yurt d›­›­na gön­de­ril­mek­te­dir.
Or­ta Ana­do­lu ‹h­ra­cat­ç›­lar Bir­li­¤i’nin Ço­rum u­be­sin­den al­d›­¤›­m›z bil­gi­ye gö­re
ge­çen y›l 263. 990 kg. leb­le­bi ih­raç edil­mi­tir.
Özel­lik­le iç­ki­le­rin ya­n›n­da me­ze ola­rak kul­la­n›l­ma­s› ba­k›­m›n­dan ya­ban­c› pa­zar­
lar­da bü­yük pay el­de et­mek­te­dir. Leb­le­bi mi­de öz su­yu­nu al­ma­s› ve al­kol­lü içe­cek­le­
rin za­rar­l› et­ki­le­ri­ni azalt­ma­s› gi­bi özel­lik­le­ri se­be­biy­le faz­la­ca ta­lep gör­mek­te­dir.
u­nu se­vi­ne­rek be­lirt­mek is­te­riz ki Leb­le­bi­ci­ler Oda­s› bi­zim ve­si­le­miz­le bir si­te
kur­mak yo­lun­da ça­l›­ma­lar ba­lat­m›­t›r. Ço­rum Be­le­di­ye­si’ne ait si­te­de leb­le­biy­le
il­gi­li bil­gi bul­mak müm­kün­dür.
KAY­NAK­ÇA
1) Bil­gir, (Bah­ri­ye):1977 Türk Leb­le­bi­le­ri­nin Ya­p›­l›­› ve Bi­le­i­mi Üze­ri­ne s. 3-17
2) Ço­rum ‹l Y›l­l›­¤›:1973 s. 264-265
3) Ço­rum Ti­ca­ret ve Sa­na­yi oda­s›:1995 “Güm­rük Bir­li­¤i ve Ana­do­lu Sa­na­yi­si­ne Et­ki­le­ri”
4) Hi­tit Fes­ti­val Ko­mi­te­si:1987 “Ço­rum Ta­ri­hi”
5) Sa­r›­yü­ce(La­tif):1982 Ke­lo¤­lan Ma­sal­la­r› “Ya­r›m Leb­le­bi”
6) Tez­can(Mah­mut) :1984 Türk Folk­lo­ru Ara­t›r­ma­la­r› s. 171-176
7) Ye­ni Ha­yat An­sik­lo­pe­di­si :”Ço­rum” C. 2 s. 943-946
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1) Ah›s­ka Mah­mut :Leb­le­bi­ci­ler Oda­s› Ba­ka­n›
2) Ka­l›n­saz Ba­har:69 ya­›n­da; ev ha­n›­m›; oku­ma yaz­ma­s› yok
3) Öz­gür Ne­si­mi:42ya­›n­da; leb­le­bi­ci; li­se me­zu­nu
4) Sa­ra­ço¤­lu Ha­ni­fe:Der­le­me­yi yap­t›­¤›m­da 82 ya­›n­day­d›; 7 Mart­ta ara­m›z­dan ay­r›l­d›.
5) Sa­ra­ço¤­lu e­ra­fet­tin:63 ya­›n­da; emek­li me­mur
KENTLER ve
IMGELER
ÇORUM LEBLEB‹S‹
GA­Z‹­AN­TEP BAK­LA­VA­SI
Es­ma EK‹­C‹
“Tür­ki­ye ve tat­l›” den­di mi ak­la he­men "bak­la­va" ge­lir. Bu son de­re­ce le­ziz
ve bes­le­yi­ci tat­l›­n›n uzun y›l­lar­d›r Ana­do­lu’da ya­p›l­d›­¤› bi­lin­di­¤i gi­bi, Asur­lu­la­r›n
bak­la­va di­ye­bi­le­ce­¤i­miz bir çe­it tat­l› yap­t›k­la­r› da ka­y›t­lar­da yer al›­yor. An­cak bu
tat­l›, iki ka­l›n ha­mur ara­s›­na ku­ru mey­ve­le­rin ser­pi­ti­ri­lip f›­r›n­da pi­i­ril­me­si ile el­de
edi­li­yor­du. Bu­gün bil­di­¤i­miz tür­de­ki bak­la­va­ya ise, ilk ola­rak am’da rast­lan­m›­t›r.
am’dan Ga­zi­an­tep’e ora­dan da Ana­do­lu’nun di­¤er fert­le­ri­ne na­s›l gel­di­¤i, na­s›l yay­
g›n­l›k ka­zan­d›­¤› ise bi­raz tar­t›­ma ko­nu­su­dur. Gül­lü­o¤­lu Bak­la­va­la­r›’n›n; yö­ne­tim
ku­ru­lu ba­ka­n› Ab­dul­ka­dir Gül­lü­o¤­lu ata­la­r›­n›n hac­ca gi­der­ken am’da ilk ola­rak
bak­la­va­y› gör­dü­¤ü­nü ora­da al­t› ay ka­dar ka­la­rak bu ii ö¤­ren­di­¤i­ni ve Ga­zi­an­tep’e
ge­tir­di­¤i­ni söy­lü­yor.
Os­man­l› sa­ra­y›­na ka­dar uza­nan tat­l›, t›p­k› halk ara­s›n­da ol­du­¤u gi­bi bay­ram­lar­
da, dü­¤ün­ler­de ve özel kut­la­ma­lar­da sof­ra­lar­da mut­la­ka yer al­m›­t›r. Hat­ta bak­la­va
ya­p›­m› o ka­dar cid­di­ye al›n­m› ki, 17. yüz­y›l son­la­r›n­da “Bak­la­va Ala­y›” olu­tu­rul­
mu­tur. Ka­nu­ni Sul­tan Sü­ley­man dö­ne­min­de, sa­va­tan ön­ce as­ker­le­re bol­ca pi­lav
ve yah­ni, ya­n›n­da da bak­la­va ik­ram edi­lir­mi. An­cak bir za­man son­ra se­fe­re pek
ç›­k›l­ma­ma­s› ne­de­niy­le bu ge­le­nek Ra­ma­zan’da bak­la­va da­¤›­t›­m›­na dö­nü­mü­tür.
›m­pa­ra­tor­lu­¤un son dö­nem­le­rin­de bu ge­le­nek bo­zu­lup ku­ru gü­rül­tü ha­li­ne ge­len
“Bak­la­va Ala­y›” tö­ren­le­rin­de, si­ni ve fu­ta­lar ia­de edil­mez ol­mu, bu­na ge­rek­çe ola­
rak da “Bak­la­va o ka­dar lez­zet­li idi ki, tat­l› ile bir­lik­te si­ni ve fu­ta­la­r› da ye­dik. ” gi­bi
söz­ler sarf edi­le­rek la­uba­li­lik ya­p›­l›r (Or­tay­l›, Cilt 1)
Ga­zi­an­tep bak­la­va­la­r›­n›n lez­ze­ti­nin üç önem­li özel­li­¤i var­d›r:
An­tep F›s­t›­¤›
Sa­de Ya¤,
Us­ta­l›k
Gü­ney­do­¤u Ana­do­lu Böl­ge­si’nde üre­ti­len f›s­t›k, “ben f›s­t›k” ve “boz f›s­t›k” Ga­zi­
an­tep di­lin­de­ki ad›y­la “ku bo­ku” ola­rak iki­ye ay­r›­l›r. Ben f›s­t›k sa­de­ce çe­rez­lik ola­
rak kul­la­n›­l›r. Boz f›s­t›k, böl­ge­de ilk ç›­kan, tam ol­gun­la­ma­m› kü­çük f›s­t›­¤a ve­ri­len
ad­d›r. Bu f›s­t›­¤›n içi çi­men ye­i­li, f›s­t›k sa­k›­z› ko­ku­sun­da ve çok lez­zet­li­dir. Boz f›s­t›k
çok ya¤­l›­d›r. Ezi­le­rek bak­la­va­n›n or­ta k›s­m›­na ser­pil­di­¤in­de bu­ra­ya ya­¤›­n› b›­ra­k›r ve
ye­il ren­gi­ni ve­rir. (K. K. 1)
Ya¤ ola­rak ise, sa­de ya¤ kul­la­n›­l›r. Sa­de ya¤, te­re­ya­¤› de­¤il­dir. Sa­de ya¤, ke­çi
ve ko­yun sü­tün­den el­de edi­lir. Ay­ran­s›z ve tuz ora­n› çok az­d›r. Ay­ran­l› ya¤ ›s›­t›­l›r,
ay­ran alt k›­s›m­da ka­l›r ve ya¤ üs­te ç›­kar. Böy­le­lik­le ay­r›­t›­r›­l›r. Sa­de ya­¤›n ver­di­¤i
tat bam­ba­ka­d›r. (K. K. 2)
Bak­la­va ya­p›­m›n­da di­¤er önem­li özel­lik de us­ta­l›k­t›r. Us­ta­l›k, yap­t›­¤› ii en iyi
e­kil­de bil­mek­le olur. am’dan ör­nek al›­nan bak­la­va­n›n yuf­ka­la­r› ka­l›n­d›r. Fa­kat
Ga­zi­an­tep’te us­ta­lar bak­la­va yuf­ka­la­r›­n› in­cel­tip, da­ha çok kat­l› ya­pa­rak bu tat­l›­n›n
ta­d›­na tat kat­m›­lar­d›r.
GAZ‹ANTEP BAKLAVASI
KENTLER ve
IMGELER
Bak­la­va­n›n lez­ze­ti gü­nü­müz­de ilk za­man­lar­dan çok da­ha gü­zel­dir. Bu­nun ne­de­
ni, da­ha ön­ce­le­ri toz e­ker çok faz­la yay­g›n ol­ma­d›­¤› için bal ve­ya pek­mez su ile
ka­r›­t›­r›­l›p, kay­na­t›­la­rak er­bet ola­rak kul­la­n›­l›­yor­ ol­ma­s›­d›r. Bak­la­va­n›n er­be­tin­de
toz e­ker kul­la­n›­l›­yor. (K. K. 1)
Bak­la­va halk ara­s›n­da o ka­dar yer­le­mi­tir ki, hak­k›n­da bir çok i­ir­ ya­z›l­m›,
ma­ni di­zil­mi ve söz­ söy­len­mi­tir.
BAK­LA­VAM
Al­d›m gü­mü kop­ça­lar
Ya­rim i­le­¤in için
Ala­cak m›­s›n be­ni
Bir len n bak­la­va için
Ka­le al­t›n­da du­ru­lur
Gül­lü­o¤­lu’ndan al›­n›r
‹çi­ne f›s­t›k k›­r›­l›r
An­tep’in bak­la­va­s›
Ben ka­la­da k›­la­r›m
Bak­la­va­y› i­le­rim
Si­zin gi­bi er­ge­ni
Ok­la­vay­nan ta­la­r›m
Ka­le­de ta at›­l›r
‹mam Us­ta’da sa­t›­l›r
Ha­vuç di­li­mi ya­p›­l›r
An­tep’in bak­la­va­s›
Al­t›n­d›r, alay de­¤il
Gü­­mü­tür, ka­lay de­¤il
Bak­la­va­y› yap­ma­y›
Sev­da­lar ko­lay de­¤il
An­tep’in bak­la­va­s›
Gü­mü­ten ok­la­va­s›
Gü­zel­lik­ler yu­va­s›
Be­nim gü­zel An­tep’im
Gü­zel ya­rim a¤­la­ma
Ka­ra yaz­ma ba¤­la­ma
Ben bak­la­va ge­tir­dim
Kim­se­ye bel ba¤­la­ma
Tep­si­de bu­ram bu­ram
Ga­yet gü­zel man­za­ram
Acep ölür mü der­sin
Dün­ya­da se­ni se­ven
Al­t›n göz­lük ta­kar­s›n
Ce­viz­li kay­mak­l›­s›n
Vit­rin­le­re ba­kar­s›n
Ca­me­kan­da sak­l›­s›n
Pa­ra­s›z a›k­la­r›n
Ba­na yüz ver­me­mek­te
Can­la­r›­n› ya­kar­s›n
Yer­den gö­¤e hak­l›­s›n
Se­ver her­kes her ya­ta
Ge­zer­sin el­de ba­ta
Se­ni yi­yen yi­¤it­ler
e­hit olur sa­va­ta
AIK FA­N‹
En­ter di­ye ka­le­si var
Mor me­nek­e la­le­si var. e­hit­ka­mil ba­la­s› var. Bu­lun­maz ei An­tep’in. Yu­a Ne­bi, Ne­si­mi var.
Mü­nif Pa­a, As›m’› var
Sa­vun­ma­da ka­se­mi var.
Bu­lun­maz ei An­tep’in
Ni­zip, Ara­ban ova­s›
Cen­net ko­ku­yor ha­va­s›
Lah­ma­cu­nu, bak­la­va­s›
Bu­lun­maz ei An­tep’in
Ga­rip Fa­ni me­rak sar­d›,
eh­rin kün­ye­si­ni sor­du,
Türk­men­le­rin ana­yur­du,
Bu­lun­maz ei An­tep’in.
KENTLER ve
IMGELER
ANO­N‹M
GAZ‹ANTEP BAKLAVASI
B‹R AR­KI­YA NA­Z‹­RE “GÖ­RE­S‹M GE­L‹R”
An­tep ne­dir bi­le­ne gö­nül ve­re­sim ge­lir
An­te­bi sev­me­ye­ne ser­sem di­ye­sim ge­lir
Et ne­dir bal­can ne­dir bu­nu bil­mek ge­re­kir.
F›s­t›k­l› bak­la­va­y› her gün gö­re­sim ge­lir.
K› ge­çer, ba­har bi­ter, s›­cak bir mev­sim ge­lir.
K›r­m›­z› top­ra­¤›y­la ye­il ba¤­lar se­ri­lir
Gat­mer ne, gay­mak ne­dir? Bu­nu bil­mek ge­re­kir?
Bul­gur­lu dol­ma­s›­n› her gün gö­re­sim ge­lir.
Bal­ca­n›n ren­gi ç›­kar san­ki bir ley­lak
F›s­t›k gi­bi k›­r›­l›r –Ah- kö­se­se­fer ka­bak
Se­rin bir göl­ge­lik­te ö¤­le vak­ti uyur­sun
Ba¤ evin­de rüz­gar­da hül­ya­la­ra da­lar­s›n
An­tep ne­dir bi­le­ne: gö­nül ve­re­sim ge­lir
An­te­bi sev­me­ye­ne ser­sem di­ye­sim ge­lir
Köy­le­ri, Ba­p›­na­r›, Ka­vak­l›­¤› sah­re­yi
Es­ki gü­zel gün­le­ri na­s›l gö­re­sim ge­lir.
Bey­ti ya¤­l› kah­ge var, Zen­gin­de duz­lu­ca var.
Zen­bil­de­ki da­r›­lar s›­cak s›­cak ko­kar­lar
Y›l­d›z­l› ge­ce­sin­de saz ses­le­ri du­yar­s›n
Ana­son ve ke­bap­la rü­ya­la­ra da­lar­s›n
Et­li fi­rik pi­la­v› ya­n›n­da yuf­ka et­mek
Lok­ma ya­pa­rak ye­mek: An­te­bi sev­mek de­mek
Çi¤ köf­te lah­ma­cu­nun zev­ki­ni al­mak için
Eki sa­la­ta yi­yip, ay­ra­n› iç­mek ge­rek
Bir an ev­vel bit­me­li Ga­zi­an­tep has­re­ti
Ye­me­li dol­ma­s›­n› bir bal­can bir de eti
Çok ha­ra­ret ve­rir­se a­yet ›l›k bak­la­va
Bek­li­yor kö­pü­¤üy­le so­¤uk mi­yan er­be­ti
An­tep ne­dir bi­le­ne gö­nül ve­re­sim ge­lir
An­te­bi sev­me­ye­ne ser­sem di­ye­sim ge­lir
Köy­le­ri, Ba­p›­na­r›, Ka­vak­l›­¤›, sah­re­yi
Es­ki gü­zel gün­le­ri na­s›l gö­re­sim ge­lir.
DE­M‹R DA‹
Geç­mi­ten gü­nü­mü­ze ka­dar ula­an ve bir ken­tin im­ge­si ha­li­ne ge­len bak­la­va,
sa­de­ce da­mak ta­d›­m›­za hi­tap et­mek­le kal­ma­y›p ha­ya­t›­m›­z›n çe­it­li yön­le­rin­de ve
yer­le­rin­de ön plan­da­d›r.
Bak­la­va­c›­l›k gü­nü­müz­de her ey­den ön­ce us­ta-ç›­rak­ ilikisiyle ve­ya ba­ba­dan
o¤u­la ge­çen önem­li bir mes­lek­tir.
Bak­la­va Ga­zi­an­tep­li­nin üzün­tü­lü ve se­vinç­li gün­le­rin­de de ye­ri­ni al­mak­ta­d›r.
Söz ve ev­len­me tö­ren­le­rin­de ta­zi­ye­ye gi­di­lir­ken, ölü­nün tev­hi­di çe­kil­dik­ten son­ra ve
GAZ‹ANTEP BAKLAVASI
KENTLER ve
IMGELER
özel­lik­le bay­ram­lar­da bak­la­va sof­ra­la­r›n vaz­ge­çil­mez tat­l›­s›­d›r.
Ni­an tö­re­nin­den ön­ce, k›z evi k›­z›n ve­ril­me­si­ni uy­gun gö­rüp “k›­z›­m›­z› ver­dik”
de­di­¤i gün o¤­lan evi “i­rin­ce­lik” ye­di­rir. Genç­le­rin ömür bo­yu a¤›z­la­r›­n›n tat­l› ol­ma­s›
için ev­li­lik ka­ra­r› onay­lan­d›k­tan he­men son­ra tat­l› ye­nil­me­si ge­rek­ti­¤i­ne ina­n›­l›r. Bu
yüz­den bak­la­va ye­di­ri­lir. i­rin­ce­lik­te di­¤er tat­l›­lar, pas­ta­lar ka­bul gör­mez.
Ce­na­ze­nin gö­mül­me­sin­den 2-3 gün son­ra tev­hit çek­me tö­re­ni ya­p›­l›r. Bu tö­ren
so­nun­da ka­t›­lan­la­ra mut­la­ka bak­la­va ik­ram edi­lir. Ay­r›­ca ta­zi­ye­ye gi­der­ken yi­ne
bak­la­va gö­tü­rü­le­bi­lir.
Bay­ram­lar­da özel­lik­le de Ra­ma­zan Bay­ra­m›’nda her Ga­zi­an­tep­li ev ha­n›­m› bak­
la­va ve yu­var­la­ma ya­par. Bay­ram­dan bir­kaç gün ön­ce kom­u ba­yan­lar bir ara­ya
ge­le­rek bak­la­va açar­lar. Her ka­d›­n›n ma­ha­re­ti fark­l›­d›r. Bu yüz­den, er­be­ti bay­ram
gü­nü dö­kü­len bak­la­va­n›n ta­d›­na bak­mak için bir­bir­le­ri­ne gön­de­rir­ler. Ev bak­la­va­s›n­
da bi­le us­ta­l›k, yuf­ka­la­r›n in­ce aç›l­ma­s› ile ken­di­ni gös­te­rir. (K.K. 3)
Ana­do­lu ka­d›­n› dü­ün­ce­le­ri­ni, sev­gi­si­ni öz­lem­le­ri­ni, gör­dü­¤ü gü­zel­lik­le­ri yap­
t›­¤› el i­le­ri­ne ak­tar­mak­ta çok ba­a­r›­l›­d›r. Bak­la­va Ga­zi­an­tep­li­nin na­s›l üzün­tü­lü ve
se­vinç­li gün­le­rin­de yer al›­yor­sa ka­d›n­la­r›n, “el eme­¤i göz nu­ru” de­dik­le­ri na­k›­la­r›n­
da, ör­gü­le­rin­de bak­la­va­n›n ek­li, mo­del ola­rak kul­la­n›l­m›­t›r. e­kil ola­rak bak­la­va
di­li­mi­ni oya, ka­zak, ye­lek, sü­ve­ter, pas­pas, ma­ki­ne­de yap­t›k­la­r› sec­ca­de ve be­bek
ye­le­¤i mo­del­le­rin­de kul­lan­m›­lar­d›r.
Ha­l› ve ki­lim do­ku­nan bü­yük atöl­ye­ler­de yi­ne de­sen ola­rak bak­la­va di­li­mi ek­li
kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Özel­lik­le ke­nar sü­sü ola­rak kul­la­n›­l›r.
Bak­la­va ye­mek de öy­le sa­n›l­d›­¤› gi­bi ko­lay de­¤il­dir. Bir di­zi ku­ra­l› var­d›r. Bak­la­
va se­ven­ler, bak­la­va­n›n al­t›­n› ve üs­tü­nü ay­r› ay­r› ye­me­yi, bak­la­va di­lim­le­ri­ni b›­çak­la
ya­da ça­tal­la böl­me­yi pek uy­gun bul­mu­yor­lar.
‹­te ku­ral­lar; ön­ce, ta­ba­¤›­n›­za ko­nan bak­la­va­ya gü­zel­ce bak­ma­n›z ge­re­ki­yor.
Ar­d›n­dan ça­ta­l›­n›­z› di­li­min siz­den uzak ke­na­r›­na do¤­ru, üç­te iki­si si­zin ta­ra­f›­n›z­da
ka­la­cak e­kil­de ba­t›r­ma­l›­s›­n›z. E¤er or­ta­dan ba­t›­r›r­sa­n›z iki­ye bö­lü­nür. Ça­ta­l›­n›­z›
ba­t›r­d›­¤›­n›z­da ç›­kan ç›­t›r­t› ku­la­¤›­n›­za hi­tap ede­cek­tir. Is›r­ma­dan ön­ce iyi­ce kok­la­ma­
l›­s›­n›z, çün­kü bur­nu­nu­za ge­le­cek olan te­re­ya­¤› ko­ku­su ger­çek­ten de muh­te­em­dir.
Is›r­d›k­tan son­ra da­ma­¤›­n›z­da ka­lan tat ise bir ba­ka gü­zel.
Ça­ta­l›­n›­z› ba­t›r­d›­¤›­n›z­da ve ›s›r­d›­¤›­n›z­da ç›­t›r­t› duy­mu­yor­sa­n›z o bak­la­va ba­yat
de­mek­tir. ‹yi aç›l­m› bir bak­la­va ›s›­r›l­d›k­tan he­men son­ra a¤›z­da eri­me­li­dir. E¤er
bak­la­va yer­ken bo­¤a­z›­n›z ya­n›­yor ve e­ker si­zi ra­hat­s›z edi­yor­sa, ha­mur-e­ker ora­n›
iyi ayar­lan­ma­m› de­mek­tir. Bak­la­va ye­dik­ten son­ra mi­de­niz a¤­r›­yor­sa, al›­ve­ri
yap­t›­¤›­n›z ye­ri mut­la­ka de­¤i­tir­me­li­si­niz. Çün­kü bu tür bir ra­hat­s›z­l›k, bak­la­va­c›­n›n
ürün­le­rin­de ka­li­te­li mal­ze­me kul­lan­ma­d›­¤›­n›n gös­ter­ge­si­dir.
Er­kek­ler bak­la­va­c›­l›­¤› mes­lek ola­rak seç­mi, us­ta­l›k­la­r›­n› gös­te­re­rek, pa­ra ka­za­
n›p ti­ca­re­te dö­nü­tür­mü­ler­dir.
Us­ta­lar hü­ner­le­ri­ni kul­la­na­rak bak­la­va­ya fark­l› çe­it­ler ve e­kil­ler ve­rip hal­k›n
be­¤e­ni­si­ne sun­mak­ta­d›r. Göz zev­ki­ne hi­tap eden ka­re, bak­la­va di­li­mi, ha­vuç di­li­mi
ve sar­ma bak­la­va e­kil­le­ri var­d›r. Fark­l› da­mak tat­la­r› için de sar­ma bak­la­va, ku­ru
bak­la­va, f›s­t›k ez­me­si, sa­ray bur­ma­s›, kay­mak­l› bak­la­va, light bak­la­va hat­ta ac›­l›
bak­la­va bi­le ya­p›l­mak­ta­d›r. Ac›­l› ve light bak­la­va çe­it­le­ri Ab­dul­ka­dir Gül­lü­o¤­lu’nun
ken­di bu­lu­u­dur. Ga­zi­an­tep’te tat­l› ka­dar ac› da önem­li bir tat­t›r. Bun­dan ya­rar­la­nan
Ab­dul­ka­dir Gül­lü­o¤­lu isot ve f›s­t›­¤› ka­r›­t›­ra­rak ye­ni bir bak­la­va çe­i­di olu­tur­mu­
tur. Hem tat­l› hem de ac›, fark­l› bir da­mak ta­d› ve­ren ac›­l› bak­la­va, Ga­zi­an­tep hal­k›
KENTLER ve
IMGELER
GAZ‹ANTEP BAKLAVASI
ta­ra­f›n­dan bü­yük bir il­gi gör­mü­tür.
Ga­zi­an­tep’te 250’nin üze­rin­de bak­la­va­c› var­d›r. Bun­la­r›n ço­¤un­lu­¤u hem ima­lat
ya­p›p hem de sa­t›­a su­nul­mak­ta­d›r. Bun­lar­dan en ün­lü­le­ri Gül­lü­o¤­lu, An­tep­li­o¤­lu
ve ›nal’d›r.
Yurt d›­›n­da bu­lu­nan gur­bet­çi­le­ri­miz da­hi sof­ra­la­r›n­dan bak­la­va­y› ek­sik et­mi­yor­
lar. Özel gün­ler­de yurt için­den ve yurt d›­›n­dan ki­lo­lar­ca bak­la­va si­pa­ri edi­li­yor.
(K.K.1)
Tür­ki­ye’de ve özel­lik­le Ga­zi­an­tep’te Tu­rizm Ba­kan­l›­¤›, va­li­lik, be­le­di­ye ve Ga­zi­
an­tep hal­k› ta­ra­f›n­dan bak­la­va ö­len­le­ri ge­çen y›­la ka­dar ya­p›l­ma­m›­t›r. 2002 y›­l›n­
da Ab­dul­ka­dir Gül­lü­o¤­lu ön­cü­lü­¤ün­de “Bi­rin­ci Bak­la­va Ye­me Ya­r›­ma­s›” dü­zen­len­
mi­tir. Ab­dul­ka­dir Gül­lü­o¤­lu, Av­ru­pa’da dü­zen­le­nen çe­it­li ye­mek ya­r›­ma­la­r›n­dan
et­ki­le­ne­rek böy­le bir ya­r›­ma dü­zen­le­di­¤i­ni söy­lü­yor.
Ga­zi­an­tep’te bak­la­va için ay­r›­ca bir ö­len ya da ya­r›­ma ge­çen y›­la ka­dar
dü­zen­len­me­mi­tir. Fa­kat “Ga­zi­an­tep Li­se­si Me­zun­la­r›” 1933 y›­l›n­dan be­ri her y›l 28
u­bat’ta “Ge­le­nek­sel Ga­zi­an­tep Li­se­si Bak­la­va Gü­nü” ola­rak be­lir­le­mi ve hiç ak­sat­
ma­dan her y›l bu gün­de bir ara­ya gel­mi­ler­dir.
Bak­la­va sa­t›­la­r› Ga­zi­an­tep’te çok faz­la­d›r. Fa­kat Ga­zi­an­tep’ten d› ül­ke­le­re
ih­raç edil­me­mek­te­dir. Çün­kü Ga­zi­an­tep’ten Av­ru­pa’ya uçak se­fer­le­ri ol­ma­d›­¤› için
›s­tan­bul’dan ih­raç edil­mek­te­dir. Bak­la­va­n›n ta­ze­li­¤i ta­d›y­la do¤­ru­dan ba¤­lan­t›­l› ol­du­
¤u için ya­p›­lan bak­la­va en k›­sa za­man­da tü­ke­til­me­li­dir.
Ba­s›n­da da bak­la­va ve f›s­t›k­la il­gi­li ya­y›m­lar bu­lun­mak­ta­d›r.
Kent­te ba­z› ii bil­me­yen ki­i­le­rin mal­ze­me­den k›­sa­rak yap­t›­¤› bak­la­va ne­de­ni
ile bak­la­va­c›­l›k sek­te­ye u¤­ru­yor. Kul­la­n›l­ma­s› ge­re­ken mal­ze­me­nin ye­ri­ne ba­ka
mal­ze­me­ler kul­la­na­rak ma­li­ye­ti­ni dü­ü­ren ve pi­ya­sa­ya dü­ük fi­yat­la bak­la­va sü­ren
es­naf far­k›n­da ol­ma­dan bak­la­va­n›n pi­ya­sa­s›­n› öl­dür­me­ye ve pres­ti­ji­ni dü­ür­me­ye
ba­l›­yor. (K.K.1)
Ga­zi­an­tep’e ge­len tu­rist­ler ara­s›n­da da­mak ta­d›­na dü­kün olan­lar, vit­rin­ler­de
çe­it­li e­kil­ler­de du­ran ve f›s­t›­¤›n da kat­k›­s›y­la mü­kem­mel gö­rü­nü­te­ki bak­la­va­y›
özel­lik­le so­rup, ta­d›­na ba­k›­yor­lar. Fa­kat ye­ter­li de­¤il, çün­kü ulus­lar ara­s› plat­form­da
bak­la­va­y› tam an­la­m›y­la ta­n›­ta­m›­yo­ruz. Tür­ki­ye d›­›n­da ya­p›­lan ye­mek fes­ti­val­le­rin­
de Ga­zi­an­tep mut­fa­¤› da ta­n›­t›­l›r­ken tat­l› ola­rak, bak­la­va da su­nu­lu­yor. Fa­kat bu da
ta­n›­t›m için ye­ter­li ol­mu­yor. (K.K.1)
KAY­NAK­ÇA
1. Or­tay­l›, ‹l­ber; ‹s­tan­bul An­sik­lo­pe­di­si Cilt 1
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
K. K. 1; Gül­lü­o¤­lu, Ab­dül­ka­dir; 1960 Ga­zi­an­tep, ‹l­ko­kul me­zu­nu, Gül­lü­o¤­lu Bak­la­va­la­r›­n›n Yö­ne­tim
Ku­ru­lu Ba­ka­n›
K. K. 2; Eki­ci, Hak­k›; 1950, Kah­ra­man­ma­ra, ‹l­ko­kul me­zu­nu, Bak­la­va­c›
K. K. 3; Eki­ci, Y›l­d›z; 1963, Ga­zi­an­tep, ‹l­ko­kul me­zu­nu, Ev Ha­n›­m›
GAZ‹ANTEP BAKLAVASI
KENTLER ve
IMGELER
KAY­SE­R‹ PAS­TIR­MASI
Se­her GE­RES
Bu­gün dün­ya­da pek çok çe­it et ürü­nü i­le­me tek­no­lo­ji­le­ri­nin be­lir­li aa­ma­la­
r›n­da te­mel ku­rut­ma tek­no­lo­ji­si uy­gu­la­na­rak i­len­mek­te, mu­ha­fa­za edil­mek­te ve
tü­ke­til­mek­te­dir. Biz Türk­ler ta­ra­f›n­dan icat edi­len ve bu­gün dün­ya­da, özel­lik­le Or­ta
Do­¤u, Or­ta As­ya, Do­¤u Av­ru­pa ül­ke­le­rin­de üre­ti­len ve yay­g›n ola­rak tü­ke­ti­len pas­
t›r­ma ve ben­ze­ri ürün­ler ti­pik ku­rut­ma tek­no­lo­ji­si uy­gu­la­na­rak üre­ti­len et ürün­le­ri­dir.
Türk­ler ta­ra­f›n­dan ge­li­ti­ri­len pas­t›r­ma es­ki­den Türk hâ­ki­mi­ye­ti olan yö­re­ler­de; Çin,
Rus­ya, Kaf­kas­ya, K›­r›m ve ‹ran’da faz­la­ca ya­y›l­m›­t›r.
PAS­TIR­MA­CI­LI­⁄I­N KI­SA­CA TA­R‹H­ÇE­S‹
Pas­t›r­ma; s›­¤›r kar­kas­la­r›­n›n be­lir­li böl­ge­le­rin­den bü­yük par­ça­lar ha­lin­de ç›­ka­
r›­lan et­le­rin, özel bir yön­tem­le tuz­la­n›p ku­ru­tul­ma­s› ve son­ra da çe­men­len­me­siy­le
el­de edi­len bir ku­rut­ma et ürü­nü­dür. As›r­lar­d›r, ba­ta Türk sof­ra­s› ol­mak üze­re ba­z›
Or­ta­do­¤u, Bal­kan­lar, Ku­zey Ame­ri­ka ül­ke­le­rin­de ter­cih edi­len et ürün­le­rin­den bi­ri­si­
dir. Ha­len Tür­ki­ye’de üre­ti­len et ürün­le­ri ara­s›n­da pas­t›r­ma, ken­di­ne öz­gü ni­te­lik­le­ri
ile ol­duk­ça önem­li bir ye­re sa­hip­tir. (Gö­kalp, 1995:56)
“Pas­t›r­ma” ke­li­me­si “bas­t›r­ma-bas­t›r­mak” söz­cük­le­rin­den tü­re­mi türk­çe bir
isim­dir. Di­van-› Lü­gat-it Türk’te “Ya­zok et” ek­lin­de geç­mek­te­dir. Or­ta ça¤­­da Av­ru­
pa’ya do¤­ru ak›n eden Hun Türk­le­ri’nin pas­t›r­ma­y› g›­da mad­de­si ola­rak kul­lan­d›k­la­r›
Ro­ma­l›­lar’a ait bil­gi­ler­den ö¤­re­nil­mek­te­dir. Or­ta As­ya’da ya­a­yan Türk­ler’in son­
ba­har­da k›­a ha­z›r­l›k ola­rak; çe­it­li e­kil­ler­de tuz­lan­m› ku­ru­tul­mu, du­man­lan­m›
ve­ya du­man­lan­ma­m› et ürün­le­ri yap­ma­la­r› pas­t›r­ma­c›­l›k sa­na­t›­n›n fark­l› uy­gu­la­ma­
la­r›­d›r. Ana­do­lu’ya yer­le­en O¤uz Türk­le­ri k›­a ha­z›r­l›k ola­rak bol mik­tar­da pas­t›r­ma
üret­mek­tey­di­ler. (Gö­kalp, 1995:56)
‹lk söy­le­ni ek­li “bas­t›r­ma” olan pas­t›r­ma da­ha son­ra­la­r› “Sel­çuk­lu­lar” za­ma­
n›n­da Ana­do­lu’ya gel­mi, ya­p›­m› ge­nel­lik­le Kay­se­ri yö­re­sin­de âde­ta bir sa­nat ha­li­ni
al­m›­t›r. Pas­t›r­ma Os­man­l› pa­di­ah­la­r›n­dan II. Ah­met’e (1691-1694) ait bir fer­man­
da yer al­m› ve pas­t›r­ma­c› ile il­gi­li ba­z› hu­sus­lar s›­ra­lan­m›­t›r. Di­¤er bir an­lam­da,
ti­ca­ri ola­rak pas­t›r­ma üre­ti­mi 17. Yüz­y›l­da ba­la­m›­t›r. (Gö­kalp, 1995:57)
PAS­TIR­MA ÜRE­T‹M TEK­NO­LO­J‹­S‹
Pas­t›r­ma üre­ti­mi ge­nel ola­rak, et­le­rin ku­ru kü­ring i­le­mi­ne ta­bi tu­tul­ma­s› ve
ku­rut­ma­n›n be­lir­li aa­ma­la­r›n­da pres­le­nip, son­ra özel “çe­men” ad› ve­ri­len bir sos ile
kap­la­n›p, tek­rar ku­ru­tul­ma­s› ek­lin­de­dir. (Gö­kalp, 1995:57)
Ka­li­te­li pas­t›r­ma üre­ti­min­de ilk ad›m, kul­la­n›­la­cak hay­van ve kar­kas­la­r›n se­çi­
mi­dir. Pas­t›r­ma­c›­l›k etin ha­z›r­lan­ma­s› hay­va­n›n ke­sim ve yü­züm i­lem­le­ri ile ba­lar.
Ke­sim­ler sa­ba­h›n er­ken sa­atin­de ba­lar ve 20-30 ba­l›k par­ti­ler ha­lin­de ya­p›­l›r.
Ke­sim son­ra­s› yü­züm, iç or­gan­la­r›n ç›­ka­r›l­ma­s›, kar­ka­s›n iki­ye par­ça­lan­ma­s› çok
ti­tiz­lik­le ya­p›­l›r. (Gö­kalp, 1995:57)
KENTLER ve
IMGELER
KAYSER‹ PASTIRMASI
Par­ça­la­ma s›­ra­s›n­da et­le­rin ke­si­mi için kes­kin b›­çak­lar, ke­mik­li k›­s›m­la­r›n ke­sim
ve ay›­r›­m› için uy­gun elekt­rik­li tes­te­re­ler kul­la­n›­l›r. Et­le­rin ezil­me­me­si­ne, ke­mik­le­rin
par­ça­lan­ma­ma­s›­na ve hij­ye­nik art­la­ra aza­mi dik­kat gös­te­ri­lir. El­de edi­len par­ça­lar
so­¤uk de­po­lar­da as›­la­rak 5-8 sa­at din­len­di­ri­lir, sö­kü­me ha­z›r ha­le ge­ti­ri­lir. (Gö­kalp,
1995:58)
Sö­küm­de el­de edi­len et par­ça ve blok­la­r›­ pas­t›r­ma­l›k di­lim­le­re ay­r›­l›r. Ucu­na
ip ge­çi­ril­mi ve özel­lik­le küt­le­li kas­la­r›n üze­ri b›­çak­la çe­it­li yer­le­rin­den in­ce ya­ra­lar
(ok­lar) aç›l­m› olan et­ler, ter­ci­hen her çe­it pas­t›r­ma­l›k et ken­di içe­ri­sin­de ol­mak
üze­re, tuz­la­n›r.
‹ki ke­re tuz­la­na­rak is­tif­te kal­m› et par­ça­la­r›­na pas­t›r­ma­c›­l›k di­lin­de “tuz­lu” ad›
ve­ri­lir. Tuz­lu­lar, içi su do­lu olan ve da­ima su­yu akar du­rum­da bu­lu­nan bi­rin­ci tek­ne­
ler­de 30 sa­ni­ye, et­ler par­mak­la­ra ge­çi­ri­lip sa­¤a-so­la ha­fif­çe çal­ka­la­na­rak y›­ka­n›r.
(Gö­kalp, 1995:59)
Y›­ka­ma i­le­mi ta­mam­lan­m› pas­t›r­ma­l›k et­ler as­k›­la­ra (ger­gi) as›­la­rak “pas­t›r­
ma ya­z›” ad› ve­ri­len Ey­lül so­nu ve Ekim-Ka­s›m ay­la­r›­n›n gü­ne­li gün­le­rin­de 3-5 gün
ku­ru­tu­lur. (Gö­kalp, 1995:59)
Ku­ru­ma­s›­n› ta­mam­la­m› olan et par­ça­la­r›, yer­den yük­sek­çe bir be­ton ve­ya pas­
lan­maz çe­lik­ten bir ze­min üze­ri­ne ön­ce bir­bi­ri­ne pa­ra­lel ve yan­ya­na di­zi­lir. 2. s›­ra bu
par­ça­la­ra dik ge­le­cek e­kil­de yan­ya­na ve üs­tüs­te s›­ra­la­n›r. Bu et den­gi­nin üze­ri­ne,
bü­tün denk üst yü­ze­yi­ni kap­la­ya­cak e­kil­de te­miz bir tah­ta par­ça­s› ko­nur. Tah­ta­n›n
üze­ri­ne bo­yun­du­ruk ge­çi­ri­lip, ucu­na 250 kg ci­va­r›n­da bir a¤›r­l›k as›­la­rak et küt­le­si
bas­k›­ya al›­n›r. Pres­le­me sü­re­si in­ce kit­le­ler­de 6 sa­at, ka­l›n­lar­da ise 12-16 sa­at ka­dar­
d›r. (Gö­kalp, Hüs­nü Yu­suf; 1995:59)
Pas­t›r­ma­ya özel bir gö­rü­nüm, renk, ya­p›, tat, aro­ma, lez­zet, ka­zan­d›r­mak ve
özel­lik­le yü­zey mik­ro­or­ga­niz­ma ço­¤a­l›­m›­n› en­gel­le­mek ama­c›y­la ya­p›­lan bir sos­la­
ma i­le­mi olan “çe­men­le­me” ya­p›­l›r. (Gö­kalp, 1995:60)
Tek­no­lo­jik i­lem aa­ma­s› ta­mam­lan­m›, su içe­ri­¤i %40 do­lay­la­r›­na dü­mü pas­
t›r­ma, seç­me, s›­n›f­lan­d›r­ma ve stan­dar­di­zas­yo­na ta­bi tu­tul­duk­tan son­ra pa­zar­la­n›r.
Bu­gün, Kay­se­ri’de pas­t›r­ma par­ça­la­r›, tek tek, te­miz bir be­ze sa­r›­l›p, son­ra tah­ta
san­d›k­la­ra ko­na­rak pa­ket­le­nip, pi­ya­sa­ya sü­rü­lür. Pas­t›r­ma dü­ük ru­tu­bet­li art­lar­da,
so­¤uk zin­cir içe­ri­sin­de pa­zar­la­n›r. (Gö­kalp, 1995:60)
Pa­zar­la­ma ve mu­ha­fa­zada en iyi yön­tem ye­te­rin­ce ku­ru­mu ve pro­ses edil­mi
pas­t›r­ma­n›n tüm ve­ya çe­it­li e­kil­ler­de par­ça­la­n›p ya da di­lim­len­dik­ten son­ra uy­gun
kap ve tep­si­ler içe­ri­si­ne yer­le­ti­ri­lip, va­kum ile am­ba­laj­lan­m› pas­t›r­ma­n›n oda s›­cak­
l›­¤› (20 °C) ko­ul­la­r›n­da 3-4 ay de­po­lan­ma­s› ile ka­li­te­sin­den hiç­bir kay­b›n ol­ma­d›­¤›
gö­rül­mek­te­dir. (Gö­kalp, 1995:60)
Bir s›­¤›r kar­ka­s›n­dan, kar­ka­s›n bü­yük­lü­¤ü­ne gö­re 16-20 çe­it pas­t›r­ma üre­ti­le­
bi­lir. Türk Stan­dart­la­r› Ens­ti­tü­sü­nün pas­t›r­ma stan­dar­d›­na gö­re, pi­ya­sa­ya sü­rü­le­cek
pas­t›r­ma­lar bi­rin­ci, ikin­ci ve üçün­cü s›­n›f ol­mak üze­re 3 s›­n›­fa ay­r›l­mak­ta­d›r. Bir
hay­van­dan el­de edi­len 16 çe­it pas­t›r­ma, ka­li­te­le­ri­ne gö­re bu s›­n›f­la­r›n bi­ri­si­ne da­hil
edil­mek­te­dir. Bi­rin­ci s›­n›­fa; k› gö­mü ve s›rt; ikin­ci s›­n›­fa; boh­ça (e¤­ri­ce), ke­nar,
e­ker­pa­re, but dil­me­si, meh­le, omuz, kü­rek ve ka­pak, üçün­cü s›­n›­fa; ba­cak, dö,
etek, kav­ram, bez, me­me, kel­le ve dil gi­re­bil­mek­te­dir. (Gö­kalp, 1995:60)
Yur­du­mu­zun çe­it­li yö­re­le­rin­de ya­p›l­mak­la be­ra­ber, pas­t›r­ma­n›n mer­ke­zi ola­rak
bi­li­nen Kay­se­ri’de pas­t›r­ma­c›­l›k çok es­ki bir ta­ri­he da­ya­n›r. Ev­li­ya Çe­le­bi Se­ya­hat­
nâ­me’sin­de Kay­se­ri’nin “et­le­riy­le ün ka­zan­m› kim­yon­lu s›­¤›r pas­t›r­ma­s›”ndan öv­gü
ile söz eder. (Ka­d›­o¤­lu, 1995:80)
KAYSER‹ PASTIRMASI
KENTLER ve
IMGELER
Kay­se­ri pas­t›r­ma­s›­n›n ya­p›m tek­ni­¤i ile özel­lik­le­ri­ni ele al­mak­la Tür­ki­ye’de en
çok tü­ke­ti­len pas­t›r­ma tür­le­ri ile il­gi­li en do¤­ru bil­gi­le­ri ak­tar­m› bu­lu­nu­yo­ruz.
Pas­t›r­ma ge­nel­lik­le s›­¤›r etin­den el­de edi­lir. Yoz­gat Yay­la­s›, Si­vas, Ge­me­rek,
Ma­ra, Çu­ku­ro­va, Er­zu­rum ve Kars Yay­la­s›’nda ye­ti­ti­ri­len s›­¤›r­la­r›n pas­t›r­ma için
da­ha el­ve­ri­li ol­du­¤u be­lir­til­mitir. (Ka­d›­o¤­lu, 1995:81)
Pas­t›r­ma için en uy­gun za­man Ekim ve Ka­s›m ay­la­r› olup, bu ay­lar­da Kay­se­ri
ik­li­mi ge­nel­lik­le rüz­gar­s›z ve aç›k gü­ne­li­dir. Nem­siz ve aç›k ha­va­da pas­t›r­ma­n›n
ku­ru­tul­ma­s› da­ha ko­lay­d›r. Ku­ru­mu pas­t›r­ma­n›n nem­len­me teh­li­ke­si yok­tur. Ha­va­
n›n gün­düz s›­cak, ge­ce so­¤uk ol­ma­s›, gün­düz s›­ca­¤›­n› alan pas­t›r­ma et­le­ri­nin ge­ce
so­¤u­ya­rak den­ge­li bi­çim­de ku­ru­ma­s›­na yar­d›m­c› olur. (Ka­d›­o¤­lu, 1995:81)
Pas­t›r­ma, Kay­se­ri’de es­ki­den de­ne­tim­den uzak, ev­ler­de, da­¤›­n›k bi­çim­de üre­
tim ya­pan pas­t›r­ma atöl­ye­le­rin­de üre­til­mek­tey­ken 1945’te be­le­di­ye­nin zor­la­ma­s› ve
uy­gun bir yer gös­ter­me­si üze­ri­ne Kar­pu­za­tan ma­hal­le­si­ne ta­›n­m›­t›r. Kar­pu­za­tan
ma­hal­le­si mer­ke­zin ku­ze­yin­de ge­ni bir alan­d›r.
Kay­se­ri’de üre­ti­len ton­lar­ca pas­t›r­ma Tür­ki­ye’nin dört bir ya­n›­na da­¤›l­mak­ta­d›r.
Pas­t›r­ma­n›n he­men ta­ma­m› yurt için­de tü­ke­til­mek­te­dir. ‹s­tan­bul ve Ada­na en çok
pas­t›r­ma tü­ke­ten il­ler ola­rak bi­li­nir. (www. ata­man­ho­tel. com. tr)
Kay­se­ri mer­kez­de çok faz­la sa­y›­da pas­t›r­ma sa­t› ye­ri bu­lun­mak­ta­d›r. Pas­t›r­ma
fi­yat­la­r›, pas­t›r­ma­n›n ka­li­te­si­ne gö­re de­¤i­mek­te­dir. Ki­lo­su 15-30 mil­yon ara­s›n­da
sa­t›­a su­nul­mak­ta­d›r. Her y›l ey­lül ay›­n›n 15’in­de Kay­se­ri’de pas­t›r­ma fes­ti­va­li ya­p›l­
mak­ta­d›r. Fes­ti­val Kay­se­ri Va­li­li­¤i ta­ra­f›n­dan dü­zen­len­mek­te­dir. Pas­t›r­ma de­yim­le­ri­
miz ara­s›­na da gir­mi­tir. Ada­ma­k›l­l› döv­mek, h›r­pa­la­mak ma­na­s›n­da “pas­t›r­ma­s›­n›
ç›­kar­mak” de­yi­mi kul­la­n›­l›r. (Ka­d›­o¤­lu, 1995:82)
Pas­t›r­ma fi­yat­la­r›­n›n yük­sek­li­¤i ne­de­ni ile gü­nü­müz­de “lüks” yi­ye­cek­ler ara­s›n­
da gö­rül­se de Ra­ma­zan ay­la­r›n­da if­ta­ri­ye­lik­le­re çe­ni kat­ma­s› ama­c›y­la, kah­val­t›­
lar­da kul­la­n›l­mak üze­re tü­ke­ti­ci­le­rin ter­ci­hin­de­ki ye­ri­ni ko­ru­mak­ta­d›r. (Ka­d›­o¤­lu,
1995:82)
Ge­le­nek­sel ke­sim­de pas­t›r­ma, ço­¤un­luk­la seb­ze, pi­de, yu­mur­ta gi­bi ürün­ler­le
bir­lik­te tü­ke­til­mek­te­dir. (Ka­d›­o¤­lu, 1995:82)
Et ürün­le­ri ara­s›n­da yö­re­sel mut­fak­ta ol­du­¤u ka­dar kent mut­fa­¤›n­da da önem­li
bir ye­ri bu­lu­nan ve et­ra­f›n­da bir ge­le­nek oluturulan pas­t›r­ma, özel­lik­le halk ede­bi­
ya­t› ürün­le­ri­mi­ze ko­nu ol­mu­tur. Pas­t›r­ma ile il­gi­li söy­le­nen,
Git çar­›­ya et al, bu­la­maz­san et içi al,
O yok­sa ha­val al, bu­la­maz­san der­ya­y› al,
O da yok­sa yer fit­ne­si al, bu­la­maz­san
K›ç ye­mi­i al, bu da yok­sa kas­ka­t› al,
O da yok­sa upu­zun al...
(Ci­¤er, ku, ba­l›k, ta­vuk, yu­mur­ta, su­cuk, pas­t›r­ma) ek­lin­de­ki çok ce­vap­l› bil­
me­ce­ye ve ya­z›­l› kay­nak­lar­da s›k­ça rast­lan­mak­ta­d›r.
Halk a­ir­le­ri­nin yi­ye­cek­le il­gi­li i­ir­le­rin­de pas­t›r­ma ko­nu­su­nu i­le­yen,
Ma­d›­mak­lar pas­t›r­may­la pi­er­di
Su­lu köf­te kay­na­d›k­ça i­er­di
Ebem yi­ye­mez­di gö­zü dü­er­di
Ona da bir­ey­ler ara­d› anam.
(A›k Mu­sa Mer­da­no¤­lu)
KENTLER ve
IMGELER
KAYSER‹ PASTIRMASI
dört­lük ve di­ze­ler­de ol­du­¤u gi­bi, pas­t›r­ma­y› bel­li ba­l› bir ko­nu ola­rak ele alan i­ir­le­ri
de gör­mek müm­kün­dür. De­ve­li­li A›k Ali Ça­tak’›n pas­t›r­ma ad­l› des­ta­n› bu­na gü­zel
bir ör­nek­tir.
u be ba­ha­rat­t›r biz­ce mu­te­ber
Çe­men, tar­ç›n, kim­yon, sa­r›m­sak, bi­ber
LOK­MAN’›n ru­hun­dan ge­ti­rir ha­ber
Eti, tu­zu ce­mi tü­mü PAS­TIR­MA
Bun­lar ma­cun olur k›­va­ma gi­rer
Us­ta bu­nu etin yü­zü­ne sü­rer
Sa­t›­a arz olur k›y­me­te erer
Dil­de des­tan olur ge­zer PAS­TIR­MA
Ta­ri­hin bi­len yok uzun aa­ma
Ba­ha­rat i­tah ve­rir ya­a­ma
Kah­val­t›­da a¤a, be­ye, pa­a­ma
Ee dos­ta ik­ram olur PAS­TIR­MA
Kim­yo­nun ili­min­den ter­bi­ye al›r
Uzun müd­det cer­de as›­l› ka­l›r
Yü­zü­ne bak­t›k­ça ak­l›­m› al›r
K› gün­le­ri he­kim olur PAS­TIR­MA
Ku­gö­mü­den olur bu­nun âla­s›
Yu­mur­tay­la olur gü­zel ta­va­s›
Ba¤­da ku­rup se­ni ye­sem do­ya­s›
Çe­men­le­rin i­tah açar PAS­TIR­MA
A›k Ça­tak med­hin eder­se bir de
De­vâ­d›r mü­bâ­rek her tür­lü der­de
Do­ya do­ya ye­sem bul­du­¤um yer­de
Ecel te­ri dö­ker ni­ce PAS­TIR­MA
AS­LAN KAY­SE­R‹­L‹M
...
Ken­di yer ken­di­si içer
Ek­me­di­¤i yer­den bi­çer
Be­le­e ken­din­den ge­çer
Be­nim as­lan Kay­se­ri­lim,
Bi­lin­mez böy­le ya­ma­n›
Sa­t›­ta bil­mez ama­n›
Yer pas­t›r­ma­y›, ça­ma­n›
Be­nim as­lan Kay­se­ri­lim
...
RE­CEP ÇAL­KA­NER
KAY­NAK­ÇA
• Hüs­nü Yusuf Gö­kalp “Fer­men­te Et Ürün­le­ri. [Pas­t›r­ma Üre­tim Tek­no­lo­ji­si]Stan­dart Der­gi­si, A¤us­
tos 1995
• Ka­d›­o¤­lu, Ni­hal “Pas­t›r­ma, Su­cuk, Ka­vur­ma’n›n Ge­le­nek­sel Üre­ti­mi ve Mut­fak Kül­tü­rü­müz­de­ki
Ye­ri” Stan­dard Der­gi­si, A¤us­tos 1995.
KAYSER‹ PASTIRMASI
KENTLER ve
IMGELER
BO­YA­BAT P‹­R‹N­C‹
Ha­san GE­ZER
Bu¤­day­gil­ler fa­mil­ya­s›n­dan, su­lak yer­ler­de ye­ti­en, 50-150 cm boy­la­r›n­da, y›l­l›k
ot­su bir ta­r›m bit­ki­si­dir. Pi­rinç ta­ne­le­ri ka­buk içe­ri­sin­de ka­pa­l› ola­rak bu­lu­nur. Ha­sat­
tan son­ra ka­buk­la­r›n­dan ay­r›­l›r. Ka­bu­¤u ç›­ka­r›l­ma­m› pi­rin­ce çel­tik de­nir. Pi­rin­cin
ye­ti­me­si için nem­li ik­lim ve bil­has­sa su­lak ara­zi­ye ih­ti­yaç var­d›r. Pi­rin­cin kök­le­ri­ni
kap­la­yan de­vam­l› bir su ta­ba­ka­s› ol­ma­s› ge­rek­mek­te­dir. Bu se­bep­le su­yu em­me­yen
kil­li top­rak­lar ve de­niz se­vi­ye­sin­den yük­sek­li­¤i faz­la ol­ma­yan s›­cak akar­su va­di­le­ri
pi­rinç ta­r›­m› için el­ve­ri­li ol­mak­ta­d›r. Bo­ya­bat’›n hem top­rak ya­p›­s›, hem de ik­lim
ko­ul­la­r› bu özel­lik­le­ri gös­ter­mek­te ve çel­ti­¤in ye­ti­me­si için ola­nak sa¤­la­mak­ta­d›r.
En çok pi­rinç üre­ti­mi ya­p›­lan yer­ler Edir­ne, Sam­sun, Si­nop’un Bo­ya­bat il­çe­si,
Kas­ta­mo­nu’nun Tos­ya il­çe­si, Ço­rum, ‹z­mir, Ma­ni­sa ve Ba­l›­ke­sir’dir.
Bo­ya­bat’›n su po­tan­si­ye­li­nin yük­sek ol­ma­s› da çel­tik ve­ri­mi­ni önem­li öl­çü­de
art­t›­r›r. Bo­ya­bat’ta­ki tar­la­lar, K›­z›­l›r­mak, Gö­k›r­mak ve Gö­k›r­mak’›n kol­la­r› olan Ar›m
Ça­y› ve Ga­zi­de­re Ça­y› ile bes­le­nir­ler. Su, çift­çi­ye faz­la­s›y­la yet­mek­te­dir. Do­la­y›­s›y­la
çel­ti­¤in ih­ti­yaç duy­du­¤u en önem­li un­sur­lar­dan bi­ri olan su Bo­ya­bat’ta hiç so­run
ha­li­ne gel­me­mi­tir. Ku­rak­l›k ya­a­n›­lan se­ne­ler­de ›r­mak­lar­da aza­lan su­yu ida­re­li kul­
lan­mak is­te­yen çift­çi­ler, tar­la­la­r›­n› nö­bet­le­e su­lar­lar.
Bo­ya­bat’ta pi­rinç, eki­min­den bi­çi­mi­ne ka­dar u aa­ma­lar­dan ge­çer:
Mart ya da Ni­san ay›n­da tar­la ak­ta­r›­l›r. Top­ra­¤›n yu­mu­a­ma­s› için sü­rü­len tar­
la­ya bol­ca su ve­ri­lir. Su­yun ta­ma­ma­s› için ke­nar­la­r› s›­n›r­la çev­ri­lir. Su için­de ka­lan
tar­la­da­ki top­ra­¤› iyi­ce düz­le­tir­mek için trak­tör va­s›­ta­s›y­la “Ke­en Çek­mek” de­ni­len
i ya­p›l­mak­ta­d›r. Trak­tör tar­la­dan ç›k­t›k­tan son­ra tar­la­da ka­lan pis­lik ka­d›n­lar ta­ra­
f›n­dan te­miz­le­nir. Son­ra to­hum eki­mi ya­p›­l›r. Çel­tik to­hum­la­r› tar­la­ya el­le ser­pi­lir. Bir
haf­ta­ya ka­dar ye­e­ren çel­tik su­yun üze­ri­ne ç›­kar.
Çel­ti­¤in için­de ye­ti­me­si­ni en­gel­le­yen ba­ta “Da­r›­can” ol­mak üze­re “Kur­ba­¤a
ka­›­¤›, Ya­ba­ni da­r›, K›n­d›­ra, Dip otu, Ka­ra ot, San­dal­ya sa­z›, Ha­s›r otu” ad­la­r›y­la
an›­lan çe­it­li za­rar­l› ot­lar ye­ti­mek­te­dir. Bu ot­lar es­ki­den ka­d›n­lar ta­ra­f›n­dan el­le top­
la­n›r­d›. Gü­nü­müz­de ise bu ot­la­r› ku­rut­mak için z›­rai ilaç­lar kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
Ey­lül ay›­na ka­dar tar­la de­vam­l› kont­rol al­t›n­da tu­tu­lur. Top­rak ku­ru­duk­tan
son­ra çel­ti­¤in bi­çil­me­si aa­ma­s›­na ge­li­nir. Ara­zi ya­p›­s› e¤er uy­gun­sa bi­çer­dö­ver ile
de­¤il­se köy­lü ta­ra­f›n­dan ime­ce usu­lü ya da pa­ra kar­›­l›­¤› orak­la çel­tik bi­çi­lir. Bi­çi­len
çel­tik tar­la­ya des­te­ler ha­lin­de ku­ru­ma­s› için b›­ra­k›­l›r. Yak­la­›k bir haf­ta son­ra har­
man ma­ki­ne­si kul­la­n›­la­rak ba­ak­ta­ki çel­tik ta­ne­le­ri sap­tan ay­r›­l›r. Ay­r›­lan ta­ne­ler
gü­ne alan düz bir ye­re se­ri­le­rek ku­ru­ma­s› için gün için­de bir­kaç de­fa ka­r›­t›­r›­l›r.
Da­ha son­ra çu­val­la­nan çel­tik ta­ne­le­ri e¤er tam ku­ru­ma­m›­sa çu­val için­de ›s›­n›r.
Halk ara­s›n­da bu ola­ya “Çel­ti­¤in k›­z›­ma­s› ve yan­ma­s›” de­nir. Bu­nu ön­le­mek için
çel­ti­¤in iyi­ce ku­ru­tul­ma­s› çok önem­li­dir. Çu­val­la­nan çel­tik­ler ka­buk­la­r›­n›n pi­rinç­ten
ay­r›l­ma­s› için fab­ri­ka­ya gö­tü­rü­lür. (K.K:3)
KENTLER ve
IMGELER
BOYABAT P‹R‹NC‹
Çel­tik, fab­ri­ka­da a¤›z de­ni­len k›s­ma bo­al­t›­l›r. Elek­ler va­s›­ta­s›y­la ya­ban­c› mad­
de­ler­den ar›n­d›­r›­l›r. Son­ra mer­da­ne­ler ta­ra­f›n­dan so­yu­lan çel­ti­¤in d› ka­bu­¤u at›­l›r.
Da­ha son­ra par­la­t›­c› ta­la­ra ge­li­nir. Bu ma­ki­ne­ler sa­r› renk­te bu­lu­nan pi­rinç ta­ne­si­ni
be­yaz­la­t›r. Ön­ce iki ta­ne ta­l› par­la­t›­c› ma­ki­ne­den ge­çen pi­rinç ta­ne­le­ri son ola­rak
ha­va par­la­t›­c›­s›n­dan ge­çer. Par­lat­ma aa­ma­s›n­da pi­rinç­ten ay­r›­lan in­ce s›r ta­ba­ka­s›
bir yer­de top­la­n›r. Ke­pek de­ni­len bu toz ha­lin­de­ki mad­de hay­van­la­r›n bes­len­me­si
için ya­p›­lan ve “yal” ad› ve­ri­len ye­min ha­z›r­lan­ma­s›n­da kul­la­n›­l›r. Par­lat­ma­dan son­ra
pi­rinç ba­ka bir ele­¤e ge­lir. Bu elek­te, par­lat­ma es­na­s›n­da k›­r›­lan pi­rinç­ler, sa¤­lam­la­
r›n­dan ay­r›­l›r. K›­r›k pi­rinç­ler de, in­ce k›­r›k ve iri k›­r›k ol­mak üze­re iki­ye ay­r›­l›r. K›­r›k
pi­rinç­ler ay­r› bir yer­de, bü­tün­ler ay­r› yer­de de­po­la­n›r. Am­ba­ra bi­ri­ken pi­rinç­ler da­ha
son­ra çu­val­la­ra dol­du­ru­lup çu­val­la­r›n a¤›z­la­r› di­ki­lir.
Bir fab­ri­ka sa­at­te yak­la­›k iki ton çel­ti­¤i pi­rinç ha­li­ne ge­ti­re­bi­lir. 100 kg. çel­tik­
ten yak­la­›k; 60 kg bü­tün pi­rinç, 20 kg. d› ka­buk, 10 kg. k›­r›k pi­rinç, 7-8 kg. ke­pek,
1-2 kg ya­ban­c› mad­de ç›k­mak­ta­d›r. (K.K. 1)
Bo­ya­bat’ta ye­di adet pi­rinç fab­ri­ka­s› var­d›r. Bu fab­ri­ka­la­r›n pi­rinç üret­me ka­pa­
si­te­le­ri he­men he­men ay­n›­d›r. ‹l­çe Ta­r›m Mü­dür­lü­¤ün­den al­d›­¤›­m›z bil­gi­le­re gö­re
Bo­ya­bat’a ba¤­l› köy­ler­de 15. 279 dö­nüm ekim ala­n› ve 1077 ta­ne ka­y›t­l› çift­çi bu­lun­
mak­ta­d›r. Bir dö­nüm­den yak­la­›k 600-800 kg ara­s› çel­tik üre­til­di­¤i he­sap­la­n›r­sa bu
top­rak­lar­da y›l­da yak­la­›k ola­rak 10. 000 ton çel­tik üre­til­mek­te­dir. Bo­ya­bat’ta­ki
fab­ri­ka­lar­da ise Bo­ya­bat’a ba¤­l› ol­ma­yan köy­ler­den ge­len çel­tik­ler­le bir­lik­te y›l­da
yak­la­›k 20. 000 ton pi­rinç üre­til­mek­te­dir. Tür­ki­ye’nin y›l­da üret­ti­¤i top­lam pi­rin­cin
yak­la­›k %10’u Bo­ya­bat’ta üre­til­mek­te­dir. Fa­kat Tür­ki­ye’de üre­ti­len çel­tik, ih­ti­ya­c›
kar­›­la­ma­mak­ta do­la­y›­s›y­la d›­a­r›­dan pi­rinç it­hal edil­mek­te­dir.
Top­rak Mah­sul­le­ri Ofi­si(TMO), her y›l ha­sat za­ma­n› iki ay sü­re ile Bo­ya­bat’ta
çel­tik al›­m› yap­mak­ta­d›r. Amaç çift­çi­yi ko­ru­mak ve pi­ya­sa­da bor­sa gö­re­vi gör­mek­
tir. TMO Bo­ya­bat’ta üre­ti­len çel­ti­¤in 4-5 bin to­nu­nu al›r. Ge­ri ka­lan çel­tik ürün sa­hip­
le­ri ya da tüc­car­lar ta­ra­f›n­dan de­¤er­len­di­ri­lir. Bo­ya­bat’ta üre­ti­len pi­rinç çok ka­li­te­li­
dir. Öy­le ki pi­rin­ci me­hur ola­rak bi­li­nen Tos­ya, Bo­ya­bat’tan pi­rinç al­mak­ta­d›r.
Bo­ya­bat’ta Bal­do, Os­man­c›k 97, Ka­ra­k›l­ç›k, Ri­ba, Sa­r› Bur­sa, Bo­ro­ka, Ya­ar,
Cris­co, Ma­ra­tel­li, Ak Çel­tik, K›­sa Ba­cak, Sa­r› K›l­ç›k ad­la­r›y­la an›­lan pi­rinç çe­it­le­ri
ye­ti­ti­ril­mek­te­dir. Bun­lar­dan en iri ta­ne­li­si Bal­do’dur. Fa­kat Bo­ya­bat’ta en çok ye­ti­
ti­ri­len­le­ri Ri­ba ve Os­man­c›k’t›r. (K.K. 2-3)
Bo­ya­bat Be­le­di­ye­si amb­le­min­de çel­tik ba­a­¤›­n› im­ge ola­rak kul­lan­mak­ta­d›r.
Bo­ya­bat’a ait bir tür­kü­de de Bo­ya­bat pi­rin­ci­nin is­mi­nin geç­ti­¤i­ni gör­mek­te­yiz:
LE­MÂ
Bo­ya­bat’›n pi­rin­ci le­mâ Al›­n› da gi­yer al­la­n›r le­mâ
Dö­kü­lür in­ci in­ci le­mâ a­l›­n› da gi­yer sal­la­n›r le­mâ
Be­nim bir sev­di­¤im var le­mâ Gör­me­ye fi­dan bo­yu var le­mâ
Bo­ya­bat’ta bi­rin­ci le­mâ Sar­ma­ya in­ce be­li var le­mâ
(Si­nop ‹l Y›l­l›­ğ›,
1993)
u Ker­til’i aa­l›m le­mâ
Çam­l›k­ta bu­lu­a­l›m le­mâ
Be­kir Pa­a Su­yu’nda le­mâ
Meh­tap­ta ko­nu­şa­l›m le­mâ
Bu tür­kü­nün ba­ka bir var­yan­t› da Be­kir Ba­o¤­lu’nun ese­rin­de var­d›r. Bu tür­
kü­nün de söz­le­rin­den ya­rar­la­na­rak Bo­ya­bat­l› Ali Ç›­nar, “Ha­di Bo­ya­bat­l›m” ad­l› bir
BOYABAT P‹R‹NC‹
KENTLER ve
IMGELER
tür­kü yaz­m›­t›r. Bu tür­kü­de de Bo­ya­bat pi­rin­ci yer al­mak­ta­d›r(EK1).
Bo­ya­bat’ta her y›l Ekim ay›­n›n 16’s›n­da ba­la­ya­rak bir haf­ta de­vam eden pa­na­
y›r dü­zen­le­nir. e­hir d›­›n­dan ve için­den es­naf­lar bu pa­na­y›r­da tez­gah açar­lar. Bu
pa­na­y›r özel­lik­le bu ta­rih­te ya­p›­l›r. Çün­kü çel­ti­¤i­ni sa­tan çift­çi­nin eli­ne pa­ra geç­mi­
tir. Do­la­y›­s›y­la en ra­hat al›­ve­ri ya­pa­bi­le­ce­¤i dö­nem bu dö­nem­dir. Nor­mal­de de
Bo­ya­bat­l› çift­çi­ler bü­tün plan­la­r›­n› ha­sat za­ma­n›­na gö­re yap­mak­ta­d›r­lar. Bu du­rum
Bo­ya­bat’ta bir ge­le­nek ha­li­ni al­m›­t›r. Çift­çi­ler ih­ti­ya­c› olan her e­yi bu dö­nem­de al›r­
lar, borç­la­r›­n› bu dö­ne­me gö­re ayar­la­y›p, öde­me­le­ri­ni bu dö­nem­de ya­par­lar. K›­sa­ca
Bo­ya­bat’ta ti­ca­ri ha­ya­t›n en yo­¤un ve ve­rim­li ola­rak ya­an­d›­¤› za­man­d›r.
Bo­ya­bat’ta pi­rinç ile il­gi­li, de­vam­l›­l›k gös­te­ren özel bir prog­ram dü­zen­len­me­mek­
te­dir. H›d­rel­lez en­lik­le­ri kap­sa­m›n­da, be­le­di­ye­nin mad­di du­ru­mu­na gö­re pi­lav gü­nü
dü­zen­len­di­¤i olur. Fa­kat bu de­vam­l› de­¤il­dir. Be­le­di­ye, mad­di kül­fe­ti çok ol­du­¤u için
pi­rinç fes­ti­va­li dü­zen­le­ye­me­mek­te­dir. 1996 y›­l›n­da be­le­di­ye ta­ra­f›n­dan ka­d›n­lar ara­
s›n­da en iyi pi­lav ya­r›­ma­s› dü­zen­len­mi­tir. Fa­kat her­han­gi bir e­kil­de bu et­kin­lik­ler
gö­rün­tü­len­me­mi, ha­f›­za­lar­da ya­a­t›l­m›­t›r. (K.K. 4)
Bo­ya­bat’ta pi­rinç dük­kan­la­r›­n›n ya­n›n­da, çar­› için­de­ki dük­kan­la­r›n bü­yük bir
k›s­m›n­da pi­rinç sa­t›­› ya­p›l­mak­ta­d›r. Bo­ya­bat’a ge­len bir ki­i ka­li­te­li pi­rin­ci faz­la
ara­maz ve bul­mak­ta zor­lan­maz. Bo­ya­bat’a yo­lu dü­en bir­çok ki­i­nin, yan­la­r›n­da
ba­ka­la­r›­na he­di­ye et­mek için pi­rinç gö­tür­dük­le­ri çok s›k gö­rü­lür. Hat­ta Bo­ya­bat’a
gi­den ki­i­le­re e ve dost­la­r› pi­rinç si­pa­ri eder­ler. Bo­ya­bat hal­k› hem ucuz hem de
ka­li­te­li pi­rinç tü­ket­mek­te­dir.
Ço­¤un­luk­la, çift­çi bir ai­le­den ge­len ve ö¤­re­nim­le­ri­ne de­vam et­me­yen ço­cuk­lar
e¤er ba­ka bir mes­le­¤e yön­len­di­ril­mez­ler­se çift­çi­lik­le u¤­ra­›r­lar. Ba­ba mes­le­¤i­ni
b›­rak­mak is­te­mez­ler.
Pi­rinç bir­çok ye­mek­te kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Kul­la­n›­lan pi­rin­cin Bo­ya­bat pi­rin­ci
ol­ma­s› ye­mek­le­re ay­r› bir tat ver­mek­te­dir. Su­yu da­ha iyi çek­me­si ve ko­lay pi­me­si
ba­k›­m›n­dan ter­cih edi­lir.
Pi­rinç Tür­ki­ye ge­ne­lin­de bel­ki de en çok tü­ke­ti­len ta­h›l­d›r. Ül­ke­mi­zin ne­re­si­ne
gi­di­lir­se gi­dil­sin mut­la­ka pi­rinç pi­la­v› ile kar­›­la­›­l›r. Dü­¤ün ye­mek­le­ri­nin da­ima
ba­›n­da yer al›r. Bo­ya­bat’ta, ce­na­ze evi­ne, gi­den­ler ta­ra­f›n­dan ye­mek gö­tü­rü­lür.
Gö­tü­rü­len bu ye­mek ço­¤un­luk­la pi­lav­d›r. Bo­ya­bat hal­k› pi­rin­ci bir ni­met ola­rak ni­te­
len­di­rir.
Az ön­ce bah­set­ti­¤imiz, fab­ri­ka­da par­lat­ma es­na­s›n­da olu­an k›­r›k pi­rinç­ler iç­ki
fab­ri­ka­la­r› ta­ra­f›n­dan al›n­mak­ta ve bi­ra ya­p›­m›n­da kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
HA­D‹ BO­YA­BAT­LIM
Bo­ya­bat’›n dü­zü­ne Pi­rinç ek­tim yü­zü­ne
Bo­ya­bat’›n k›z­la­r› Dü­zi­ne­dir dü­zi­ne
Bo­ya­bat’›n genç­le­ri Dü­zi­ne­dir dü­zi­ne
Has­ta gi­de­rim has­ta
Anam yok ki ağ­la­sa
Ba­bam yok­tur a¤­la­sa
Me­za­r›­ma su dol­mu
Ça­y›r çi­men bağ­la­sa
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Dil­le­ri bal­dan tat­l›m
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Dil­le­ri bal­dan tat­l›m
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
KENTLER ve
IMGELER
BOYABAT P‹R‹NC‹
Söz­le­ri bal­dan tat­l›m
Bo­ya­bat’›n ba­›­na Yük­sek ka­le ku­rul­du
Ne gü­na­h›m var be­nim Sa­na gön­lüm vu­rul­du
Ne gü­na­h›m var be­nim Gön­lüm sa­na vu­rul­du
Ar­ka­da­›m k›z ol­sa
Söz­le­ri bal­dan tat­l›m
Da­var güt­sem yüz ol­sa
Da¤­la­r›­m›z düz ol­sa
De­re te­pe düz ol­sa
O da­va­r› gü­de­rim
Ar­ka­da­›m k›z ol­sa
Ço­ban­l›k­tan ay­r›l­mam
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Dil­le­ri bal­dan tat­l›m
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Söz­le­ri bal­dan tat­l›m
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Dil­le­ri bal­dan tat­l›m
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Söz­le­ri bal­dan tat­l›m
AL‹ ÇI­NAR
Bo­ya­bat’›n pi­rin­ci
Dö­kü­lür in­ci in­ci
Bo­ya­bat’›n k›z­la­r›
Tür­ki­ye’de bi­rin­ci
Bo­ya­bat gü­zel­le­ri
Bi­rin­ci­dir bi­rin­ci
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Dil­le­ri bal­dan tat­l›m
Ha­di ha­di ha­di ha­di Bo­ya­bat­l›m da
Söz­le­ri bal­dan tat­l›m
KAY­NAK­ÇA
1. Ba­o¤­lu, Be­kir, 1990, Bo­ya­bat Yö­re­si Ara­t›r­ma­la­r›, Bo­ya­bat Mat­ba­as›, Bo­ya­bat
2. Mey­dan La­ro­us­se Bü­yük Lü­gat ve An­sik­lo­pe­di, C. 16 s. 107-108
3. Si­nop ‹l Y›l­l›­¤›, 1993, Va­li­lik Ya­y›n­la­r›, s. 165, Si­nop
4. Tür­ki­ye Ga­ze­te­si, 1994, Ye­ni Reh­ber An­sik­lo­pe­di­si, Pi­rinç Mad. , C. 16, s. 289-290, ‹st.
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1. Ah­met Ge­zer, Si­nop-Bo­ya­bat, 1949 Do­¤um­lu, ‹l­ko­kul me­zu­nu, o­för.
2. Ha­cer Ge­zer, Si­nop-Bo­ya­bat, 1948 Do­¤um­lu, Oku­ma yaz­ma bi­li­yor, Ev ha­n›­m›
3. Hü­se­yin Ge­zer, Si­nop-Bo­ya­bat, 1969 Do­¤um­lu, Li­se me­zu­nu, ser­best mes­lek sa­hi­bi.
4. Mus­ta­fa Kü­çük, Si­nop-Bo­ya­bat, Bo­ya­bat Be­le­di­ye­si Halk­la ‹li­ki­ler Mü­dü­rü
BOYABAT P‹R‹NC‹
KENTLER ve
IMGELER
AN­TAL­YA'NIN MOR ÜZÜ­MÜ
Os­man GÜ­NAL
Mor üzüm; k›r­m›z­l› renk­li, çok iri ta­ne­li, 2-4 adet çe­kir­de­¤i olan, or­ta ka­l›n­l›k­ta
ka­bu­¤a sa­hip gü­nü­müz­de “car­di­nal” is­mi ile bi­li­nen er­ken­ci, sof­ra­l›k üzüm çe­i­di­nin
ad›­d›r.(1)
Mor üzüm er­ken ye­ti­en bir tür ol­ma­s› se­be­biy­le ön­ce­lik­le sof­ra­l›k ola­rak kul­la­
n›l­mak­ta fa­kat di­¤er üzüm tür­le­riy­le bir­lik­te pek­mez, sir­ke, pes­til, ku­ru üzüm, gi­bi
ma­mul­le­rin ya­p›­m›n­da da kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
“Ana­do­lu’da ba¤­c›­l›k kül­tü­rü­nün ta­ri­hi ol­duk­ça es­ki­dir. Ya­p›­lan ar­ke­olo­jik ka­z›­
lar­dan Ana­do­lu’da ba¤­c›­l›k kül­tü­rü­nün M. Ö 3500 y›­l›­na ka­dar da­yan­d›­¤› sap­tan­m›­
t›r. An­tal­ya’da ba¤­c›­l›k kül­tü­rü Ana­do­lu’da­ki ka­dar es­ki ol­ma­mak­la bir­lik­te mi­la­d›n
ilk y›l­la­r›­na ka­dar uzan­mak­ta­d›r.”(2)
“Son 20 y›l­da es­ki öne­mi­ni kay­be­den ba¤­c›­l›k, gü­nü­müz­de ye­ni yön­tem­ler­le
ve An­tal­ya’da­ki halk kül­tü­rü­nün be­lir­le­yi­ci un­su­ru olan Yö­rük yer­le­i­mi­nin, yer­le­ik
kül­tü­re kay­ma­s›, ya­ni ko­nar gö­çer kül­tür­den uzak­la­›p, yer­le­ik ya­am tar­z›­na geç­
me­siy­le es­ki öne­mi­ni ka­zan­ma­ya ba­la­m›­t›r.”(3)
An­tal­ya’da üzüm ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i bahçe tar›m›n›n önem­li bir bö­lü­mü­nü olu­tur­mak­
ta­d›r. Bu­nun se­be­bi ise Ak­de­niz böl­ge­si ik­li­mi­nin ba¤­c›­l›k için el­ve­ri­li ol­ma­s›­d›r.
Mey­ve ve seb­ze üre­ti­min­de en önem­li özel­lik ürü­nün er­ken ye­ti­me­si­dir. Za­ten mor
üzü­mün ön pla­na ç›k­ma­s›­n›n se­be­bi de er­ken­ci­lik özel­li­¤i­dir.
Pe­ki ne­den An­tal­ya’n›n mor üzü­mü. Bir­çok yer­de Mar­ma­ra ve Ege böl­ge­sin­de
de mor üzüm ye­ti­mek­te­dir. Is­par­ta, Bur­dur, Mer­sin gi­bi kom­u il­ler­de de mor üzüm
ye­ti­mek­te­dir ama mor üzüm An­tal­ya’da ün­len­mi im­ge ha­li­ni al­m›­t›r. Bu­nun ne­de­
ni mor üzü­mün ye­ti­ti­¤i di­¤er il­ler­le An­tal­ya’n›n ik­lim özel­lik­le­ri­nin fark­l› ol­ma­s›­d›r.
Gü­nü­müz­de ör­tü al­t›­na al­ma ve ye­ni ter­bi­ye sis­tem­le­ri ile da­ha er­ken ye­ti­ti­ri­
le­bi­len mor üzüm bu sis­tem­ler kul­la­n›l­ma­ya ba­la­ma­dan ön­ce ol­gun­la­an çe­it idi.
(kay­nak ki­i 1)
Mor üzüm bu ol­gun­la­ma için ge­rek­li ik­lim art­la­r›­n› An­tal­ya’da bul­mu ve bu
se­bep­ten “An­tal­ya’n›n Mor Üzü­mü” ün­va­n›­n› al­m›­t›r.
“26 Ni­san 2003 ta­ri­hin­de “Ter­cü­man” ga­ze­te­sin­de Af­ri­ka’dan it­hal üzüm­le­rin
17. 900. 000 TL. ’ye sa­t›l­d›­¤› ha­be­ri yer al­mak­ta­d›r. Bu ola­y›n ha­ber ni­te­li­¤i ta­›­ma­
s›­n›n se­be­bi üzü­mün ast­ro­no­mik fi­ya­t›­d›r. Fi­ya­t›n bu ka­dar yük­sek ol­ma­s›­n›n se­be­bi
ise üzüm mev­si­mi­ne ay­lar var­ken ye­ti­mi ol­ma­s› ve d›­a­r›­dan it­hal edil­di­¤i için çok
az ge­ti­ri­le­bil­me­si­dir. ‹­te bu­nun gi­bi mor üzüm de ilk ola­rak An­tal­ya’da ol­gun­la­mak­
ta, çev­re il­le­re gö­tü­rül­mek­te­dir. Bur­dur, Is­par­ta, Mer­sin gi­bi kom­u il­ler­de ilk ön­ce
ye­nen üzüm An­tal­ya’dan gö­tü­rü­len mor üzüm­dür.(5)
Bun­la­r›n ya­n›n­da mor üzüm, di­¤er üzüm tür­le­ri ile k›­yas­lan­d›­¤›n­da gö­rün­tü­sü
KENTLER ve
IMGELER
ANTALYA'NIN MOR ÜZÜMÜ
ve ta­d› ba­k›­m›n­dan da ön pla­na ç›k­mak­ta­d›r. ‹­te bu özel­lik­ler­ de mor üzü­mün im­ge­
le­me­sin­de et­ki­li ol­mu­tur.
‹m­ge ha­li­ne ge­len mor üzüm halk kül­tü­rün­de ye­ri­ni al­m› halk ede­bi­ya­t› ürün­le­
rin­de, tür­kü­ler­de ve ma­ni­ler­de ya­a­ma­ya ba­la­m›­t›r. An­tal­ya’da der­le­nen
An­tal­ya’n›n mor üzü­mü
Se­ver­ler bo­yu uzu­nu
‹ma­m›n kü­çük k›­z›­n›
Sar­sam ne za­man, ne za­man
Sev­sem ne za­man, ne za­man
Sa­ran kol­lar yo­ru­lur mu bir za­man
Se­ven kol­lar yo­ru­lur mu bir za­man(6)
ek­lin­de de­vam eden tür­kü bi­ze mor üzüm im­ge­si­nin kül­tü­rel ürün­le­re yan­s›­ma­
s›­n› gös­ter­mek­te­dir.
TRT Mü­zik Da­ire­si Ya­y›n­la­r› Türk Halk Mü­zi­¤i Re­per­tu­ar›n­da 1396 s›­ra no ile yer
alan “An­tal­ya’n›n mor üzü­mü” isim­li tür­kü­yü An­tal­ya Be­le­di­ye­si Kon­ser­va­tu­ar› ‹c­ra
He­ye­ti Üye­si Türk Halk Mü­zi­¤i Sa­nat­ç›­s› “Er­dal ‹yi­öz” ses­len­dir­mek­te­dir.
Bu tür­kü­nün ya­n› s›­ra u ma­ni­de de mor üzüm sim­ge­si kul­la­n›l­m›­t›r.
Mor üzüm as­ma­s›­y›m
An­tal­ya yos­ma­s›­y›m
Ana dok­tor ge­tir­me
Ben ya­rin has­ta­s›­y›m (Çim­rin, 1989, s. 93)
An­tal­ya’n›n ta­r›m kül­tü­rün­de önem­li ye­re sa­hip olan ba¤­c›­l›k di­¤er ürün­le­ri ile
de halk kül­tü­rü­ne yan­s›­m›­t›r.
An­tal­ya’da ba­ca­s›z sa­na­yi ola­rak ni­te­le­nen tu­riz­min ge­li­me­si sa­na­yi­inin ge­li­i­
mi­ni en­gel­le­mi, tüm ya­t›­r›m tu­rizm üze­ri­ne kay­m›­t›r. Bu, di­¤er sa­na­yi ürün­le­rin­de
ol­du­¤u gi­bi ba¤­c›­l›k­la ala­ka­l› sa­na­yi ürün­le­ri üze­rin­de de olum­suz et­ki­le­re se­bep
ol­mu­tur.
Ba¤­c›­l›k ürün­le­ri sa­na­yi ürü­nü ha­li­ne gel­me­mi ol­ma­s›­na ra¤­men Kum­lu­ca ve
Ke­mer il­çe­le­ri ha­ri­cin­de­ki il­çe­le­re ait köy­le­rin bir ço­¤u ge­çi­mi­nin önem­li bir bö­lü­
mü­nü ba¤­c›­l›k­la sa¤­la­mak­ta­d›r. Köy­lü­ler ta­ra­f›n­dan üre­ti­len ma­mül­ler il­çe­ler­de ve
An­tal­ya’da sa­t›l­mak­ta kü­çük bir bö­lü­mü­ de çev­re il­le­re git­mek­te­dir.(8)
‹b­ra­d› il­çe­sin­de 1987 ‘den be­ri her y›l ey­lül ay›­n›n ilk haf­ta­s›n­da “üzüm bay­ra­m›”
ad›y­la bir fes­ti­val ya­p›­l›r ve bir üzüm gü­ze­li se­çi­lir. ‹b­ra­d›’n›n 4000 ki­i­lik nü­fu­su
ta­r›m ve zi­ra­at­le u¤­ra­mak­ta­d›r. Bu fes­ti­va­le Tür­ki­ye’nin bir­çok ye­rin­den ka­t›­l›m
ger­çek­le­mek­te­dir. Mil­let­ve­ki­li dü­ze­yin­de ka­t›­l›m­la­r›n ol­du­¤u bu fes­ti­val­ler Ta­r›m
Or­man Ve Köy ‹­le­ri Ba­kan­l›­¤› ta­ra­f›n­dan da des­tek­len­mek­te­dir. (kay­nak ki­i 2)
08. 06. 2001 ta­rih­li Hür­ri­yet ga­ze­te­si­nin “Ya­am” ekin­de yer alan ha­ber­de
“Ame­ri­kan bi­lim adam­la­r› mor üzüm su­yu­nun kalp has­ta­l›k­la­r›­na kar­› ko­ru­yu­cu
ve an­ti-kan­se­ro­jen ol­du­¤u­nu be­lir­le­di. Ge­or­ge­town Üni­ver­si­te­si bi­lim adam­la­r›n­dan
Dr. Ja­ne E. Fre­ed­man üzüm su­yun­da­ki an­ti-kan­se­ro­jen et­ki­yi ilk kez sap­ta­d›k­la­r›­na
de­¤in­mi, ara­t›r­may­la han­gi üzüm su­yu­nun vü­cu­da da­ha ya­rar­l› ol­du­¤u­nun or­ta­
ya ç›k­t›­¤›­n› be­lirt­mi­tir. Ko­nuy­la il­gi­li ara­t›r­ma ra­po­ru Cir­cu­la­ti­on ad­l› der­gi­de yer
ANTALYA'NIN MOR ÜZÜMÜ
KENTLER ve
IMGELER
al­m›­t›r.” de­nil­mek­te­dir.
Hak­k›n­da bu bil­gi­le­re sa­hip ol­du­¤u­muz mor üzü­mün eh­rin eko­no­mik ha­ya­t›n­
da­ki ye­ri­ni sa¤­lam­la­t›­r›p ar­t›­ra­bil­me­si için ye­ni ter­bi­ye sis­tem­le­ri h›z­la yay­g›n­la­t›­r›l­
ma­l›­d›r. Ta­r›m Ve Köy ‹­le­ri Ba­kan­l›­¤›’n›n yay­g›n çift­çi e¤i­ti­mi pro­je­si çer­çe­ve­sin­de
çift­çi­ler bil­gi­len­di­ril­mek­te­dir. Bu yar­d›m­la­r›n art­›­r›l­ma­s› ve tek­nik un­sur­lar­la des­tek­
len­me­si ha­lin­de mor üzüm es­ki ye­ri­ni tek­rar ala­cak hat­ta da­ha ile­ri gi­de­rek An­tal­
ya’n›n eko­no­mi­sin­de ve kül­tü­rün­de et­ki­li ol­ma­ya de­vam ede­cek­tir.
NOTLAR
1:Ta­r›m Or­man Ve Köy i­le­ri Ba­kan­l›­¤› Stan­dart Üzüm Çe­it­le­ri Ka­ta­lo­gu. An­ka­ra 1990
2: www.Bag­c›­l›k.com.tr Ad­re­sin­den Ba¤­c›­l›k ‹le ‹l­gi­li Bil­gi­ler
3: www.An­tal­ya-Bld.gov.tr
5: AT­SO Ta­r›m Ürün­le­ri Ve Kul­la­n›m Alan­la­r› Ka­ta­lo­¤u say­fa:27
6: TRT Mü­zik Da­ire­si Ya­y›n­la­r› T. H. M Re­per­tu­ar› S›­ra No:1396, Der­le­me Ta­ri­hi: 1953 Der­le­yen:
Ne­ri­man Tü­fek­çi Der­le­me Ye­ri :An­tal­ya-Ak­se­ki
9:T. C Ba­ba­kan­l›k Dev­let ‹s­ta­tis­tik Ens­ti­tü­sü Ta­r›m ‹s­ta­tis­tik u­be­sin­ce ha­z›r­la­nan üzüm üre­ti­mi­nin
il­çe­le­re da­¤›­l›­m›­n› gös­te­ren is­ta­tik­sel bil­gi­ler.
KAY­NAK­ÇA
1) Ta­r›m Or­man Ve Köy i­le­ri Ba­kan­l›­¤› Stan­dart Üzüm Çe­it­le­ri Ka­ta­lo­¤u. An­ka­ra 1990
2) www.Bag­c›­l›k.com.tr Ad­re­sin­den Ba¤­c›­l›k ‹le ‹l­gi­li Bil­gi­ler
3) www.An­tal­ya-Bld.gov.tr
4) Ter­cü­man Ga­ze­te­si 26. 04. 2003 Sa­y›­s› Say­fa 4
5) AT­SO Ta­r›m Ürün­le­ri Ve Kul­la­n›m Alan­la­r› Ka­ta­lo­¤u s. 27
6) TRT Mü­zik Da­ire­si Ya­y›n­la­r› T. H. M Re­per­tu­ar› S›­ra No:1396, Der­le­me Ta­ri­hi: 1953 Der­le­yen:
Ne­ri­man Tü­fek­çi Der­le­me Ye­ri :An­tal­ya-Ak­se­ki
7) Çim­rin Hü­se­yin; An­tal­ya Folk­lo­ru, Ak­de­niz Ki­ta­pe­vi 1989 S. 93
8) An­tal­ya Ta­r›m Or­man Ve Köy i­le­ri Mü­dür­lü­¤ü’nün ha­z›r­la­d›­¤› Ürün De­¤er­len­dir­me­si Ka­ta­lo­¤u s.
21
9) Hür­ri­yet Ga­ze­te­si 08. 06. 2001 Ta­rih­li Sa­y›­s›
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1 Ça­l›­ko¤­lu Gül­süm; An­tal­ya Ta­r›m ‹l Mü­dür­lü­¤ü Çift­çi E¤i­ti­mi Ve Ya­y›m u­be Mü­dür­lü­¤ü Mü­dür
Yar­d›m­c›­s›, Li­se Me­zu­nu, 1962 Do­¤um­lu
2) Me­tin Cev­det: ‹b­ra­d› Ta­r›m ‹l­çe Mü­dü­rü, li­se me­zu­nu, 1952 do­¤um­lu
KENTLER ve
IMGELER
ANTALYA'NIN MOR ÜZÜMÜ
KARS'IN KA­AR PEY­N‹­R‹
Ze­ri­can ‹L‹M­SE­VER
Ka­ar pey­ni­ri; ko­yun, ke­çi ve inek sü­tün­den ya­p›­lan ge­nel­lik­le te­ker­lek bi­çi­
min­de sert sa­r›m­t›­rak ek­lin­de olan bir pey­nir­dir. ‹b­ra­ni­ce ka­er ya da ko­er söz­cü­
¤ün­den gel­di­¤i söy­le­nir. Ka­ar pey­ni­ri pas­ta fla­ta, “plas­tik te­le­me­li” ya da ha­la­ma
pey­nir­ler gu­ru­bun­da yer al›r.
Ka­ar pey­ni­ri­nin ana­va­ta­n› ola­rak Bal­kan Ül­ke­le­ri be­lir­til­mi­tir. Bir ri­va­ye­te
gö­re bu pey­ni­ri bir Ya­hu­di k›­z› ilk kez Se­la­nik’te yap­m›­t›r. Ba­ka bir ri­va­yet ise Tür­
ki­ye’de­ki üre­ti­mi hak­k›n­da­d›r. Ana­do­lu’da bu pey­ni­ri ilk kez or­ta­ya ç›­ka­ran Ya­hu­di
bir k›z o za­ma­n›n tat us­ta­s› olan ha­ha­ma gö­tü­rüp de tat­t›­r›n­ca ha­ham ‹b­ra­ni­ce “ye­ni­
le­bi­lir” an­la­m›­na ge­len ka­ar is­mi­ni ver­mi­tir. Ka­ar üre­ti­mi ilk de­fa yüz ­y›l ön­ce
ba­la­m›­t›r.
Ka­ar pey­ni­ri es­ki ve ta­ze ka­ar ol­mak üze­re iki çe­it­tir. Es­ki ka­ar ta­ze ka­a­ra
gö­re da­ha ya¤­s›z, sa¤­l›k­l›, da­ya­n›k­l› ve tuz ora­n› da­ha yük­sek­tir. Bu yüz­den da­ha
çok ter­cih edi­lir. D›­›n­da­ki ye­il ta­ba­ka es­ki ka­a­r›n da­ha uzun sü­re kul­la­n›l­ma­s›­n›
sa¤­lar. Vi­ta­min de­po­su ol­ma­s›n­dan do­la­y› sa¤­l›k aç›­s›n­dan da en te­mel be­sin mad­
de­le­rin­den bi­ri­dir. Ta­ze ka­a­r›n üç ay es­ki ka­a­r›n ise da­ha uzun sü­re sak­la­na­bil­me­si
bu tü­rün be­yaz pey­nir gi­bi öte­ki tür­ler ara­s›n­da üs­tün­lük ka­zan­ma­s›­n› sa¤­la­m›­t›r.
Gü­nü­müz­de ka­ar pey­ni­ri hij­ye­nik or­tam­lar­da ve en son tek­no­lo­ji ürü­nü ma­ki­ne­ler­
de ya­p›l­mak­ta­d›r. Ka­ar pey­ni­ri ya­p›­m›n­da ko­yun, ke­çi ve inek süt­le­ri­nin ka­r›­›m­la­r›
kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
Ge­le­nek­sel ka­ar üre­ti­mi yön­te­min­de çi¤ süt kul­la­n›­l›r. Ça¤­da yön­tem­ler­le
ka­ar üre­ti­min­de ise te­miz­le­me se­pe­ra­tör­le­rin­de te­miz­le­nen süt kay­na­t›l­d›k­tan
son­ra öte­ki i­lem­le­re ge­çi­lir. Ka­ar pey­ni­ri 85 °C de ha­la­n›p, yir­mi­ye a­k›n aa­ma­
dan ge­çi­ri­lir. Bir iki haf­ta so­¤uk de­po­lar­da bek­le­til­dik­ten son­ra tü­ke­ti­ci­ye su­nu­lur.
Ka­ar pey­ni­ri­nin ba­ka bir özel­li­¤i ise kul­la­n›­lan sü­tün de bek­le­til­mi süt ol­ma­s›­d›r.
Bu i­lem­le­rin ya­p›l­d›­¤› bü­tün ma­ki­ne­ler pas­lan­maz çe­lik­ten ol­ma­l›­d›r. Ay­r›­ca ka­ar
pey­ni­ri­nin sü­zü­len su­yun­dan lor, çe­çil gi­bi öte­ki pey­nir tür­le­ri de ya­p›l­mak­ta­d›r.
Tür­ki­ye’de ka­ar pey­ni­ri üre­ti­mi Trak­ya, Or­ta Ana­do­lu özel­lik­le de Do­¤u Ana­do­lu
Böl­ge­sin­de yo­¤un­dur.
Olu­u­mu :
Kars ili Tür­ki­ye’nin ku­zey­do­¤u­sun­da bu­lu­nur. ‹k­li­min el­ve­ri­siz­li­¤i, da¤­l›k bir
alan ol­ma­s› ve sa­na­yi­nin ge­li­me­me­si gi­bi ne­den­ler­den do­la­y› Kars’ta te­mel ik­ti­sa­di
sek­tör hay­van­c›­l›k­t›r. Kars yö­re­si ge­ni ot­lak ve ça­y›r­la­r›y­la y›l­lar­dan be­ri Tür­ki­ye’de
hay­van­c›­l›k sek­tö­rü­nün oda­¤› ol­mu­tur ve Tür­ki­ye’nin en bü­yük can­l› hay­van pa­za­
r›­d›r.
Öte­ki böl­ge­ler­de çift­lik­ler­de su­ni bes­len­me­ye ta­bii tu­tu­lan hay­van­lar Kars’ta
ta­bi­at­la içi­çe en do­¤al yol­lar­dan bes­len­mek­te­dir­ler. Böy­le ol­ma­s› ne­ti­ce­sin­de el­de
edi­len hay­van­sal ürün­le­rin ka­li­te­si yük­sel­mi­tir. Bu yüz­den süt ve süt ürün­le­ri
KARS'IN KAAR PEYN‹R‹
KENTLER ve
IMGELER
Kars’ta en önem­li ge­lir kay­na­¤› ol­mu­tur. Ka­ar pey­ni­ri de Kars’ta üre­ti­mi en faz­la
olan süt ürü­nü­dür. Eko­no­mi­nin bir yö­re­nin d›­a­r›­ya aç›­lan ka­p›­s› ol­du­¤u ça­¤›­m›z­da
en faz­la üre­ti­len ürün de o yö­re ile bir­lik­te an›l­mak­ta­d›r. Bu yüz­den Kars ad› ka­ar
pey­ni­riy­le an›l­mak­ta, her ge­çen gün ar­tan üre­ti­mi ve ünü ile de ka­ar pey­ni­ri Kars’›n
im­ge­si ol­mu­tur.
Kars’ta be on y›l ön­ce­si­ne ka­dar özel­lik­le de köy­ler­de­ki man­d›­ra­lar­da ka­d›n­lar
ta­ra­f›n­dan ya­p›­lan ka­ar pey­ni­ri bu­gün aç›­lan bir­çok fab­ri­ka­da özel ka­ar ma­ki­ne­le­
rin­de g›­da tek­ni­ker­le­ri gö­ze­ti­min­de ka­ar us­ta­la­r› ta­ra­f›n­dan ya­p›l­mak­ta­d›r.
Ka­ar pey­ni­ri­nin ba­ka böl­ge­ler­de ko­yun ve ke­çi sü­tü ka­r›­›m­la­r›y­la ya­p›­l›r­ken
bu­ra­da sa­de­ce inek sü­tün­den ya­p›l­ma­s› Kars ka­a­r›­n›n ka­li­te­si­ni yük­selt­mek­te­dir.
Çün­kü ka­r›­›k süt­ler­le ya­p›­lan ürün­ler da­ha ça­buk bo­zu­lur ve has­ta­l›k ta­›­ma ora­n›
da­ha faz­la­d›r.
Ya­y›l­ma :
Ka­ar pey­ni­ri Türk Mut­fa­¤›­n›n vaz­ge­çe­me­di­¤i bir ürü­nü­dür. Kah­val­t›­n›n ya­n›
s›­ra bir çok ye­mek­te de kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Sa­la­ta­lar (‹tal­yan sa­la­ta­s› vb.), ma­kar­na­
lar, piz­za, tost, sand­viç ve ha­mur­dan ya­p›­lan yi­ye­cek­ler (bö­rek, po­aça, ha­mur k›­zart­
ma­s›, yuf­ka) ka­ar pey­ni­ri­nin kul­la­n›l­d›­¤› yi­ye­cek­ler­dir. Bun­lar gös­te­ri­yor ki ka­ar
Türk Mut­fa­¤›n­da ol­du­¤u gi­bi dün­ya mut­fa­¤›n­da da kul­la­n›­lan vaz­ge­çil­mez bir tat­t›r.
Ör­ne­¤in “‹tal­yan Mut­fa­¤›n­da be­a­mel so­su, k›r­m›­z› a­rap ve ka­ar pey­ni­ri ay­r›l­maz
bir üç­lü­dür” gi­bi cüm­le­le­ri bir­çok ye­mek ki­ta­b›n­da gö­rü­rüz.
Kars’›n yö­re­sel ye­mek­le­ri olan eri­te, pi­i (ha­mur k›­zart­ma­s›) ga­ga­la, yo­¤urt
kuy­ma­¤›, ve­li­ba¤, si­mit ke­ba­b›, kay­ga­na, efe­lek dol­ma­s›, gü­veç­te ta­vuk gi­bi ye­mek­
ler­de de ka­ar pey­ni­ri kul­la­n›l­d›­¤› gö­rül­mek­te­dir. Üze­ri­ne ren­de­le­nip ser­pil­me­sin­den
do­la­y› ka­ar pey­ni­ri ye­mek­ler için hem lez­ze­ti ar­t›r­mak hem de süs­le­mek için kul­la­
n›l­mak­ta­d›r.
Pey­ni­rin Kars’ta bu ka­dar çok kul­la­n›l­ma­s› a›k­la­r›n i­ir­le­ri­ne de do¤al olarak
yan­s›­m›­t›r. Kars’ta a›k­l›k ge­le­ne­¤i­nin gü­nü­müz­de­ki en önem­li tem­sil­ci­lerinden biri
olan e­ref Ta­l›­ova mem­le­ke­ti­ni an­lat­t›­¤› bir i­irin­de Kars'›n pey­ni­ri­ni öv­mek için
i­irin­de öy­le bir ifa­de kul­lan­m›­t›r:
GÜL­YÜZ­LÜ
Ser­hat bo­yu ses­le­ni­rim bir köy­den
Ha­va­s› da gü­zel su­yu da gü­zel
Ta­rif­ler ede­yim yi­¤it­ten bay­dan
Ec­da­d› da gü­zel su­yu da gü­zel
Türk’e ge­çit hem de il ol­mu bu­ra
Gül­den isim al­m› gül ol­mu bu­ra
Sul­tan Al­pars­lan’a yol ol­mu bu­ra
Yi­¤i­di de gü­zel ba­y› da gü­zel
Da­¤›n­dan ba­kar­san ç›l­d›­r›n gö­lü
Gel­diy­se ça­¤›­r›r kük­re­yen se­li
Ozan il­ham al›r hiç sus­maz di­li
Ir­ma­g› da gü­zel ca­y› da gü­zel
Züm­rüt gi­bi ye­il­le­nir yay­la­¤›
So­¤uk su­la­r›n­da ala­ba­l›­¤›
Me­hur­dur PEY­N‹­R‹, yo­¤ur­du, ya­¤›
Kuv­ve­ti de gü­zel pa­y› da gü­zel
KENTLER ve
IMGELER
KARS'IN KAAR PEYN‹R‹
Vi­la­ye­tim Kars’t›r Ç›l­d›r da ka­zam
Sa­z›m­la va­ta­na i­ir­ler ya­zam
Ana­do­lu yur­dum do­la­›m ge­zem
Ka­za­s› da gü­zel kö­yü de gü­zel
Söy­le­mek­le bit­mez e­ref’in sö­zü
Türk’e Türk’ü söy­ler elin­de sa­z›
Ben do¤­dum kö­yün ad› Gül­yü­zü
Ha­va­s› da gü­zel su­yu da gü­zel
E­REF TA­LI­OVA
Ka­ar ke­li­me­si stan­dart Türk­çe­de“Ka­ar­lan­mak” de­yi­mi içe­ri­sin­de ge­ni bir
kul­la­n›m ala­n›­na sa­hip­tir. Ka­ar­lan­mak:Bir i­te bir ey­lem­de çok de­ne­yim ka­zan­m›
ol­mak an­la­m›n­da kul­la­n›­l›r. ‹kin­ci bir an­la­m› ise s›k s›k yi­ne­le­nen ve ho ol­ma­yan
bir ola­ya, bir dav­ra­n›­a al›­a­rak ar­t›k ona al­d›r­maz ol­mak­t›r.
Ar­go­da ve­ya halk ara­s›n­da­ki kul­la­n›­m› ise, çok faz­la er­kek­le be­ra­ber olan genç
k›z­lar ve­ya ka­d›n­lar kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
Ya­rar­lan­ma:
Ka­ar pey­ni­ri Kars’ta en faz­la üre­ti­len süt ürü­nü­dür. Bu­na pa­ra­lel ola­rak en faz­la
pa­zar­la­nan ürün de ka­ar­d›r. Ya­ni Kars eko­no­mi­si­nin hay­van­c›­l›k ve süt ürün­le­ri­ne
da­ya­l› ol­ma­s› ka­ar pey­ni­ri­ni en önem­li ge­lir kay­na­¤› yap­m›­t›r. Bu pey­ni­ri bu ka­dar
önem­li ya­pan onun öte­ki pey­nir­ler­den da­ha lez­zet­li ol­ma­s›, da­ha çok pro­te­in içer­me­
si, da­ha uzun sü­re sak­la­na­bil­me­si ve da­ya­n›k­l› ol­ma­s›­d›r.
Kars sa­na­yi­si­nin bü­yük bö­lü­mü­nü süt ürü­nü fab­ri­ka­la­r› olu­tur­mak­ta­d›r ve bu
fab­ri­ka­lar un­lar­d›r :
Fi­ga­ro, Can­süt, Ser­süt, Esen­yay­la Süt, Öz­kar­süt. Fi­ga­ro Kars’›n hij­ye­nik or­ta­m›
aç›­s›n­dan en sa¤­l›k­l› olan ve en faz­la Pa­zar bu­lan fab­ri­ka­s›­d›r. Kars’ta üre­ti­len ka­ar
pey­ni­ri ba­ta Ka­ra­de­niz ve Gü­ney­do­¤u Ana­do­lu Böl­ge­si ol­mak üze­re Tür­ki­ye’nin
bir­çok ye­ri­ne pa­zar­lan­mak­ta­d›r. Ay­r›­ca ka­ar pey­ni­ri üre­ti­mi ma­ki­ne­le­ri­ni ya­pan
fab­ri­ka­lar Kars’ta­ki ba­ka bir sa­na­yi ko­lu­dur.
Ka­ar pey­ni­ri­nin Kars’›n im­ge­si ol­ma­s› onu fark­l› bir ko­nu­ma ge­tir­mi­tir. Bu pey­
nir Kars hal­k›­n›n mi­sa­fir­per­ver­li­¤i­ni de et­ki­le­mek­te­dir. Çün­kü Kars insan›n›n evi­ne
ge­len ko­nu­¤u­na ik­ram et­ti­¤i, ba­ka bir e­hir­de­ki ak­ra­ba­s›­na ve­ya dos­tu­na gön­der­di­
¤i he­di­ye de ka­ar­d›r. (Özel­lik­le te­ker­lek ek­lin­de­ki es­ki ka­ar gön­de­ri­lir.)
Ay­r›­ca 2002 y›­l›­n›n Ma­y›s ay›n­da Ata­türk Kül­tür Mer­ke­zin­de aç›­lan il­le­ri ta­n›­t›m
fu­ar›n­da Kars’›n Fi­ga­ro ta­ra­f›n­dan üre­ti­len ka­ar pey­ni­ri ile tem­sil edil­me­si, ta­n›­t›l­
ma­s› bu pey­ni­rin Kars için öne­mi­ni aç›k­ça gös­ter­mek­te­dir.
KAY­NAK­ÇA
Mey­dan La­uro­us­se An­sik­lo­pe­di­si, Cilt 13
Ana Bri­ta­ni­ca An­sik­lo­pe­di­si, Cilt 10
Ün­sal Ar­tun, Tür­ki­ye’de pey­nir üre­ti­mi, 1997
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
Gü­lay Özan­l› (G›­da Tek­ni­ke­ri), 04. 02. 2003, Fi­ga­ro, Kars
Ab­dur­rah­man Ay­d›n (Ka­ar Us­ta­s›), 04. 02. 2003, Fi­ga­ro, Kars
WEB AD­RES­LE­R‹
www.ser­hat­seh­ri.com
www.kars­sev­gi­si.com
KARS'IN KAAR PEYN‹R‹
KENTLER ve
IMGELER
AN­KA­RA BA­LI
Ley­la KA⁄­NI­CI
An­ka­ra Ana­do­lu’nun en es­ki yer­le­me­le­rin­den bi­ri­si­dir. Ar­ke­olo­jik ka­z›­la­ra da­ya­
na­rak, bu böl­ge­de in­san ya­a­m›­n›n ta­rih ön­ce­si de­vir­ler­de, ta ça¤­la­r›n­da ba­la­d›­
¤›­n› söy­le­ye­bi­li­yo­ruz. (Bü­yük La­ro­us­se, C2, s. 634) ‹­te An­ka­ra Ba­l›’n›n ta­ri­hi de,
An­ka­ra’n›n ta­ri­hi ka­dar es­ki­ye da­ya­n›r.
Kent, ilk ça¤­dan bu ya­na de­¤i­ik ama bir­bi­ri­ne çok ben­ze­yen ad­lar­la an›l­m›
ve pek­çok uy­gar­l›­¤› bün­ye­sin­de ba­r›n­d›r­m›­t›r. (Gör­sel Tür­ki­ye An­sik­lo­pe­di­si, C.1,
s.95) Bu uy­gar­l›k­lar­dan Ro­ma Uy­gar­l›­¤› dö­ne­min­de eh­rin is­mi son kez de­¤i­e­rek
gü­nü­müz­de de kul­lan­d›­¤›­m›z ek­le gel­mi ve e­hir bu­gün “An­ka­ra Ba­l›” di­ye bi­li­nen
ba­la ad›­n› ver­mi­tir.
An­ka­ra’da ar›­c›­l›k çok es­ki bir geç­mi­e sa­hip ol­ma­s›­na kar­›n, kent­te ar›­c›­l›­¤›n
ge­li­me­si bi­lim ve tek­no­lo­ji­de­ki iler­le­me­le­re ba¤­l› ola­rak son yüz­y›l­lar­da ol­mu­tur.
Ön­ce­le­ri ta­ma­men il­kel art­lar­da yü­rü­tü­len ar›­c›­l›k ça­l›­ma­la­r›, Cum­hu­ri­ye­tin ilâ­n›
ile 1950 y›l­la­r› ara­s›n­da çok az da ol­sa dev­let ta­ra­f›n­dan yü­rü­tü­len e¤i­tim ve ya­y›m
ko­nu­sun­da­ki ba­z› ça­l›­ma­lar­la sür­dü­rül­mü­tür. (Ak­bay 1986: 153) An­cak An­ka­ra
Ba­l›’n›n in­san­la­r›n tü­ke­ti­mi­ne ilk ne za­man su­nul­du­¤u ya­ni ar›­la­r›n ko­van­lar­da üre­til­
me­ye ne za­man ba­lan­d›­¤› ke­sin ola­rak be­lir­le­ne­me­mek­te­dir.
An­ka­ra Ba­l›, geç­mi­te sö­¤üt a¤a­c›n­dan örü­len, d›­› hay­van güb­re­siy­le kap­la­nan
ve ad›­na “se­pet ko­van”, “il­kel ko­van” ya da “ka­ra ko­van” de­ni­len ko­van­lar­dan al›­n›­
yor­du. Bu tip ko­van­lar­da sa­de­ce ar›­la­r›n ge­çe­bi­le­ce­¤i bir gi­ri mev­cut olup, ar›­c›­n›n
ürü­nü ya da ar›­la­r› kont­rol et­me­si müm­kün de­¤il­di. Bu ne­den­le de ve­rim dü­ük
olu­yor­du. (KK. 5) 1940’l› y›l­lar­dan iti­ba­ren fen­nî ko­van kul­la­n›­m›­na ba­lan­m› ve
böy­le­ce bal ve­ri­min­de be-al­t› kat ar­t› sa¤­lan­m›­t›r. (Ak­bay 1986: 150)
An­ka­ra ili ve il­çe­le­ri ar›­c›­l›k po­tan­si­ye­li ba­k›­m›n­dan uy­gun bit­ki ör­tü­sü­ne sâ­hip
olup, kent­te­ki ge­ni me­ra­lar ve na­das alan­la­r› da yö­re­de ar›­c›­l›­¤›n ge­li­me­si­ne kat­k›
sa¤­la­m›­t›r.
An­ka­ra’da ta­r›m alan­la­r› par­ça­la­na­rak kü­çül­mek­te, ta­r›m i­let­me­le­ri­nin sa­y›­s›
azal­mak­ta­d›r. Bu­na kar­›n ar›­c›­l›k top­ra­¤a ba­¤›m­l› ol­ma­ma­s›, ya­t›­r›m ve i­let­me
ma­li­yet­le­ri­nin dü­ük ol­ma­s›, di­¤er ta­r›m kol­la­r›­na k›­yas­la az i­gü­cü kul­lan­ma­s›, ürün­
le­ri­nin ko­lay­ca sak­la­na­bil­me­si gi­bi özel­lik­le­ri ne­de­niy­le yö­re­de faz­la­ca ra¤­bet edi­len
bir i ko­lu hâ­li­ne gel­mi­tir. (An­ka­ra Ta­r›m Der­gi­si 2001: 7)
Yö­re­de ar›­c›­l›­¤›n ge­li­me­sin­de, kul­la­n›­lan ar›­la­r›n önem­li bir ye­ri var­d›r. An­ka­ra
Ba­l›­n› ya­pan ar›­lar, ba­ka ar›­la­ra gö­re fark­l›­l›k gös­te­rir. Bu fark­l›­l›k­la­r› öy­le s›­ra­la­
ya­bi­li­riz:
a) Ça­l›­kan ve uy­sal­d›r
b) Faz­la bal top­la­ma ve top­lan­d›­¤› ba­l› de­po ede­bil­me ka­bi­li­ye­ti yük­sek­tir.
c) K›­a da­ya­n›k­l›­d›r ve kö­tü ha­va art­la­r›n­da da iyi ça­l›­›r.
d) Has­ta­l›k­la­ra kar­› di­renç­li ve da­ya­n›k­l›­d›r.
e) O¤u­la me­yil­li­dir
KENTLER ve
IMGELER
ANKARA BALI
f) ‹lk­ba­har­da ge­li­me­si ve ana ar›­n›n yu­murt­la­ma­s› faz­la­d›r. Ana ar› gün­de or­ta­
la­ma 1400-2000 adet yu­mur­ta b›­ra­k›r.
g) Güç­lü ar›­n›n, za­y›f ar›­n›n ba­l›­n› çal­ma­s› an­la­m›­na ge­len ya¤­ma­c›­l›­¤a me­yil­li
de­¤il­dir. (KK. 1-KK. 5)
Bu­ra­da sa­y›­lan olum­lu özel­lik­ler, bu ar›­la­r› ar›­c›­lar için câ­zip k›l­m› ve yö­re­de
ar›­c›­l›­¤›n ge­li­me­si­ne kat­k› sa¤­la­m›­t›r. Böy­le­ce An­ka­ra Ba­l›’n›n üre­ti­mi ve bu­na
ba¤­l› ola­rak da öh­re­ti art­m›­t›r.
An­ka­ra ve çev­re­sin­de ar›­lar, bal yap­mak için da­ha çok ke­kik, yon­ca, i¤­de,
ko­run­ga, akas­ya, ke­ven, üç­gül ve de­ve­di­ke­ni bit­ki­le­ri­ni se­çer­ler. (KK. 2-KK. 6) Bu
bit­ki­le­rin çi­çek­le­ri ge­nel­lik­le aç›k sa­r› renk­te­dir. Bu ne­den­le An­ka­ra ve çev­re­sin­den
el­de edi­len ba­l›n ren­gi de aç›k al­t›n sa­r›­s› renk­te­dir. (KK. 4) Ba­l›n ren­gi, An­ka­ra Ba­l›­
n›n en önem­li özel­lik­le­rin­den bi­ri­si­dir. Ay­r›­ca yö­re ba­l› ha­fif ko­ku­lu ve lez­zet­li ol­ma­s›
ile de dik­kat çe­ker.
An­ka­ra Ba­l›­n›n önem­li bir ba­ka özel­li­¤i ise er­ken kris­ta­li­ze ol­ma­s›­d›r. (KK. 8)
Kris­tal­le­me, ba­l›n za­man­la ak›­c›­l›­¤›­n› kay­be­de­rek ka­t›­la­ma­s›, e­ker­len­me­si de­mek­
tir. (Bü­yük La­ro­us­se, C14, 7099)
Pek­çok ki­i kris­tal­le­mi ba­l›n ya­pay ol­du­¤u­nu ya da ar›­la­ra e­ker ye­di­ri­le­rek
yap­t›­r›l­d›­¤›­n› dü­ü­nür an­cak bu do¤­ru de­¤il­dir. (Bü­yük La­ro­us­se, C14, 7099) Hiç
e­ker­len­me­yen bal­lar çi­çek­ler­den der­le­nen bal­lar ol­ma­y›p, çam ba­l› gi­bi, yap­rak
sal­g›­la­r›n­dan ç›­ka­r›­lan bal­lar­d›r. (KK. 7)
Ka­li­te­li bal­lar e­ker­le­ne­rek ade­tâ te­re­ya­¤› renk ve k›­va­m›­n› al­mak­ta­d›r. Öy­le ki
bir­çok Av­ru­pa ül­ke­sin­de, bal sa­tan fir­ma­lar, eti­ket­le­ri üze­ri­ne “e­ker­len­mi­tir” iba­re­
si­ni ko­ya­rak rek­lam yap­mak­ta­d›r­lar. (KK. 7) An­ka­ra ba­l› da er­ken kris­ta­li­ze ol­ma
özel­li­¤i sa­ye­sin­de ken­di­si­ni ka­n›t­la­mak­ta ve ka­li­te­si­ni gös­ter­mek­te­dir.
Yö­re­de üre­ti­len bal, sa­y›­lan bu özel­lik­le­ri ne­de­niy­le çok be­¤e­nil­mi ve ken­tin
ad›y­la bir­lik­te an›­l›r ol­mu­tur. Böy­le­ce bal, An­ka­ra’n›n bir im­ge­si hâ­li­ne gel­mi­tir.
An­ka­ra’da bal üre­ti­mi özel­lik­le son y›l­lar­da yay­g›n­la­t›­r›l­ma­ya ça­l›­›l­mak­ta ve
bu­nun da kar­›­l›­¤›­n›n al›n­d›­¤› gö­rül­mek­te­dir.
Bu ça­l›­ma­lar kap­sa­m›n­da Ta­r›m ‹l Mü­dür­lü­¤ü, An­ka­ra’da var olan po­tan­si­ye­lin
de­¤er­len­di­ril­me­si ve çift­çi­le­rin ge­lir­le­ri­nin art­t›­r›l­ma­s› ama­c›y­la bir pro­je ha­z›r­la­m›­
t›r. “An­ka­ra Ar›­c›­l›­¤›­n› Ge­li­tir­me Pro­je­si” ad› ve­ri­len pro­je ile ‹l özel ‹dâ­re Mü­dür­lü­
¤ü’nün de i­bir­li­¤i sa¤­lan­m›, 1996 ve 1998 y›l­la­r›n­da yö­re­de ar›­c›­l›­¤a is­tek­li çift­çi­le­
re ar›­l› ko­van da­¤›­t›­m› ya­p›l­m›­t›r.
An­ka­ra ili ve il­çe­le­rin­de 4 bin 200 çift­çi ai­le­si sa­bit ar›­c›­l›k ve 60 ai­le ge­zi­ci
ar›­c›­l›k yap­mak­ta olup, 50 bin fen­nî ko­van ve 2 bin se­pet ko­van bu­lun­mak­ta­d›r.
An­ka­ra’da üre­ti­len bal, y›l­la­ra gö­re de­¤i­mek­le bir­lik­te y›l­l›k or­ta­la­ma 500 ton ci­va­
r›n­da­d›r. (An­ka­ra’da Ta­r›m Der­gi­si 2001: 7) Y›l­l›k ya­¤› mik­ta­r›, ya­¤›­›n mev­sim­le­re
da­¤›­l›­›, yaz ve son­ba­har mev­sim­le­ri­nin sü­re­si An­ka­ra’da y›l­l›k bal üre­ti­mi­ne et­ki
eden fak­tör­ler­den­dir. Yö­re­de bal mev­si­mi Ma­y›s ay›­n›n 15’i ile Tem­muz ay›­n›n 15’i
ara­s›n­da­d›r. (KK. 7)
An­ka­ra’da üre­ti­len ba­l›n ta­ma­m›­na ya­k›­n› yö­re­de ve %85 ila %95’i sof­ra­l›k ola­
rak tü­ke­til­mek­te­dir. Bal yö­re­de ha­mur i­le­rin­de ve pas­ta­lar­da da kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
Kat­t›­¤› ho tad ve aro­ma­n›n ya­n›n­da, su tut­ma özel­li­¤in­den do­la­y›, bu yi­ye­cek­le­rin
uzun sü­re ba­yat­la­ma­dan ta­ze kal­ma­s›­n› sa¤­la­mak­ta­d›r. (KK. 8)
An­ka­ra ba­l›­n›n ün­len­me­sin­den ve yay­g›n­la­ma­s›n­dan son­ra An­ka­ra­l› ar›­c›­lar,
alan­la­r›y­la il­gi­li di­¤er ko­nu­la­ra yö­nel­me­ye ba­la­m›­lar ve ar› sü­tü, bal­mu­mu, po­len,
pro­po­lis, ar› ze­hi­ri gi­bi de­¤i­ik ar› ürün­le­ri­ni de üret­mi­ler­dir.
ANKARA BALI
KENTLER ve
IMGELER
An­ka­ra ba­l›­n›n kül­tür­de de önem­li bir ye­ri var­d›r. Bal, ken­tin ad›y­la öz­de­le­mi
ve ün­len­mi­tir. Öy­le ki; des­tan­lar­da, i­ir­ler­de bi­le bu im­ge ile kar­›­la­a­bil­mek­te­yiz.
Â›k Mu­zaf­fer Ha­mit’in “Ye­mek­ler” ba­l›k­l› des­ta­n›n­da bu im­ge öy­le ge­çer:
Ya¤ de­¤il am­ber­dir Trab­zon ma­l›,
Bö­re­¤iy­se t›p­k› An­ka­ra ba­l›,
‹ba­dül­müs­li­min se­la­me­ti­çün
Vü­cûd-› e­ri­fin sa­ade­ti­çün (Ha­l›­c› 1990: 37)
a­ir­le­ri­miz­den Meh­met Kap­lan Kur­un­lu­o¤­lu ise An­ka­ra Ba­l› im­ge­si­ni bir i­irin­
de öy­le kul­lan­m›­t›r:
SEN
Dal­d›n sen,
Se­rin su ba­la­r›n­da ey­le­en,
Bir sö­¤üt da­l›!...
Bal­d›n sen,
Bin­bir boz­k›r çi­çe­¤in­den sü­zül­mü,
An­ka­ra Ba­l›!...
Yap­rak­t›n sen,
U¤­ru­na ya­an­m›, ölün­mü,
Va­tan top­ra­¤›!...
1950 y›­l›n­da An­ka­ra’da ku­ru­lan Ar›­c›­l›k Ens­ti­tü­sü kent için çok ya­ra­l› ol­mu­tur.
Ens­ti­tü­nün ama­c› ar›­c›­l›­¤a ili­kin ko­nu­lar­da, ile­ri tek­ni­¤i ve eko­no­mi­yi göz önün­de
tu­ta­rak, Tür­ki­ye ko­ul­la­r›­n›n ge­rek­tir­di­¤i uy­gu­la­ma­la­r›, e¤i­tim ve ya­y›m yo­luy­la hal­
ka mâl et­mek­ti. (Bü­yük La­ro­us­se, C2, s. 784) Bu amaç çer­çe­ve­sin­de ens­ti­tü­nün
hal­ka fen­nî ko­van sa¤­la­ma­ya yö­ne­lik ça­l›­ma­la­r› da ol­mu­tur. Ku­ru­lu, mo­dern
ko­van­la­r›n yay­g›n­la­›p ço­¤al­ma­s›n­da et­kin rol oy­na­m› ve An­ka­ra’da mo­dern ar›­c›­
l›­¤›n te­mel­le­ri­ni at­m›­t›r. (Ak­bay 1986: 153)
1953’te ka­pa­t›­lan Ar›­c›­l›k Ens­ti­tü­sü’nün gö­rev­le­ri bu ta­rih­ten son­ra An­ka­ra
Ta­vuk­çu­luk Ens­ti­tü­sü’nde­ki bir bö­lü­me dev­re­dil­mi, 80’li y›l­la­r›n son­la­r›­na do¤­ru da
bu bö­lüm tü­müy­le kal­d›­r›l­m›­t›r. (Bü­yük La­ro­us­se, C2, s. 784)
An­ka­ra’n›n Ka­zan, El­ma­da¤, K›­z›l­ca­ha­mam ve Ka­le­cik il­çe­le­ri An­ka­ra Ba­l›­n›n
üre­til­di­¤i önem­li yer­ler­dir. Özel­lik­le Ka­zan il­çe­si, An­ka­ra Ba­l› üre­ti­mi­nin mer­ke­zi
ka­bul edil­mek­te­dir. Bun­da Tür­ki­ye Kal­k›n­ma Vak­f›’n›n mer­ke­zi­nin Ka­zan’da ol­ma­s›­
n›n önem­li bir pa­y› var­d›r. (KK. 9)
An­ka­ra’da­ki Ata­türk Or­man Çift­li­¤i’nin, An­ka­ra Ba­l›’n›n ti­ca­ri­le­me­si­ne kat­k›­s›
bü­yük­tür. AOÇ bün­ye­sin­de, a­rap fab­ri­ka­s› ola­rak ku­ru­lan fab­ri­ka­da 1965 y›­l›n­da
pe­tek­li bal­la ba­la­yan fa­li­yet­ler, 1966 y›­l›n­da süz­me ba­l›n dev­re­ye so­kul­ma­s›y­la
bü­yük ge­li­me gös­ter­mi­tir. “Ne­fis An­ka­ra Ba­l›” ad› al­t›n­da üre­ti­len bal 1/2, 1/4
ve 1 kg.’l›k am­ba­laj­lar­da pi­ya­sa­ya su­nul­mu­tur. Üre­ti­len bu bal s›h­hî bir or­tam­da,
ta­ma­m› ma­ki­ne­ler­le, el de¤­me­den dol­du­rul­mak­ta, ka­pa­t›l­mak­ta ve eti­ket­len­mek­te­
dir. Fab­ri­ka­n›n 1998 y›­l› bal üre­ti­mi 308, 319 kg. d›r. (KK. 3)
Fab­ri­ka se­ne­lik bal ih­ti­ya­c›­n› be­lir­le­dik­ten son­ra ihâ­le aç­mak­ta ve Türk G›­da
Ko­dek­si’nin Bal Teb­li­¤i­ne uy­gun olan ürün­le­ri ala­rak i­le­mek­te­dir. (KK. 3)
AOÇ, An­ka­ra’da­ki bal sa­t›­›­n› bel­li bir se­vi­ye­ye ge­tir­dik­ten son­ra, ‹s­tan­bul ve
KENTLER ve
IMGELER
ANKARA BALI
Es­ki­e­hir’de de ba­yi­lik­ler aç­m› ve An­ka­ra Ba­l›’n›n An­ka­ra d›­›n­da da ta­n›n­ma­s›­na
yar­d›m­c› ol­mu­tur. AOÇ ay­r›­ca çe­it­li fu­ar­la­ra ka­t›l­m›, ge­len zi­ya­ret­çi­le­re An­ka­ra
Ba­l›­n› tat­t›r­m› ve bu ba­l›n da­ha ge­ni kit­le­le­re ula­ma­s›­n› sa¤­la­m›­t›r. (KK. 3) Böy­
le­ce AOÇ hem kent in­sa­n›­na ça­l›­ma im­kâ­n› sa¤­la­mak­ta, hem de An­ka­ra Ba­l›­n›n
ge­li­me­si­ne kat­k›­da bu­lun­mak­ta­d›r.
AOÇ ay­r›­ca www.aoc.gov.tr si­te­sin­de, ken­di bün­ye­sin­de üre­ti­len An­ka­ra Ba­l›
ile il­gi­li bil­gi de ver­mek­te­dir.
Bal An­ka­ra’n›n kül­tü­rün­de önem­li bir yer edin­mi­tir. Öy­le ki yö­re­de kul­la­n›­lan
de­yim­ler­de bi­le bal im­ge­si­nin geç­ti­¤i­ni gö­rü­yo­ruz. An­ka­ra ar›­c›­l›­¤›­n›n en çok ge­li­ti­
¤i il­çe­ler­den bi­ri­si olan El­ma­da¤’da bal­la il­gi­li ola­rak kul­la­n›­lan ata­sö­zü ve de­yim­ler
un­lar­d›r:
- Se­lam ver­dim An­ka­ra­ya, bal ye­dim do­ya do­ya
- An›z tar­la­s›­na eki­len da­r›­dan, gün dö­nü­mün­den son­ra o¤ul ve­ren ar›­dan, ko­ca­
s›n­dan son­ra ya­ta­¤›n­dan kal­kan ka­r›­dan val­la­hi de bil­la­hi de ha­y›r gel­mez.
An­ka­ra’da ar›­c›­l›­¤›n en çok ge­li­ti­¤i il­çe olan Ka­zan’da ise yu­ka­r›­da­ki­ler­den
ba­ka
- Ar› has­ta­ya i­fa, sa¤­la­ma da se­fâ ve­rir.
- Ar› bir­den, da­var on­dan ço­¤a­l›r.
- Ar› gi­bi eri ola­n›n cen­net gi­bi ye­ri olur.
- Ar›­s›z bah­çe, kra­li­çe­siz sa­ra­ya ben­zer.
gi­bi söz­ler de kul­la­n›l­mak­ta­d›r. (KK. 4)
An­ka­ra’n›n Ka­zan il­çe­sin­de, ar›­c›­l›­¤›n ge­li­me­si­ne ba¤­l› ola­rak 8 Ey­lül 2001 ta­ri­
hin­de “An­ka­ra Bal Kes­me en­li­¤i” ad›y­la bir fes­ti­val dü­zen­len­mi­tir. Bu or­ga­ni­zas­
yon Ta­r›m ‹l ve ‹l­çe Mü­dür­lük­le­ri­nin or­tak­la­a ça­l›­ma­s› ile ya­p›l­m›­t›r. Ar›­c›­l›­¤› da­ha
faz­la özen­dir­mek, ge­li­tir­mek ve yay­g›n­la­t›r­mak ama­c›y­la ya­p›­lan ve sa­at 11.00‘de
ba­la­yan fes­ti­va­le halk bü­yük il­gi gös­ter­mi­tir. (KK. 9)
Fes­ti­val aç›­l› ko­nu­ma­la­r›y­la ba­la­m›, halk oyun­la­r› eki­bi­nin gös­te­ri­le­riy­le
de­vâm et­mi­tir. Aç›­lan stand­lar­da da­vet­li­le­re bal ik­râm edil­mi, ay­r›­ca bir de bal
ya­r›­ma­s› dü­zen­len­mi­tir. On çift­çi­nin ka­t›l­d›­¤› bu ya­r›­ma­da ya­r›­ma­c›­la­r›n ürün­le­ri
tad, ko­ku, renk, ba­l›n çer­çe­ve­de­ki ek­li gi­bi kri­ter­le­re gö­re de­¤er­len­di­ril­mi ve ilk
üçe gi­ren ya­r›­ma­c›­lar al­t›n­la ve pla­ket­le ödül­len­di­ril­mi­tir.
Çe­it­li e¤­len­ce­ler­le bü­tün gün de­vam eden fes­ti­val sa­at 21. 00’da so­na er­mi­tir.
(KK. 9)
KAY­NAK­ÇA
1) AK­BAY, Rü­vey­de, Ar› ve ‹pek­bö­ce­¤i Ye­ti­tir­me, An­ka­ra, 1986, s. 149, 150, 153
2) An­ka­ra’da Ta­r›m Der­gi­si, Ta­r›m ve Kö­yi­le­ri Ba­kan­l›­¤› ‹l Mü­dür­lü­¤ü, 2001, S. 5, s. 7
3) Bü­yük La­ro­us­se [C2, s. 634], [C2, s. 784], [C14, s. 7099]
4) Gör­sel Tür­ki­ye An­sik­lo­pe­di­si, C1, s. 95
5) HA­LI­CI, Fey­zi, Halk i­ir­le­rin­den Ye­mek Des­tan­la­r›, An­ka­ra, 1990, s. 37-38
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
KK. 1) Dur­sun YA­KI­IR, 1950, El­ma­da¤/An­ka­ra, li­se me­zu­nu, emek­li/il ge­nel mec­lis üye­si
KK. 2) Ha­san Hü­se­yin ERO⁄­LU, 1955, Ka­le­cik/An­ka­ra, li­se me­zu­nu, dev­let me­mu­ru
KK. 3) Ha­ti­ce B‹L­G‹N, 1976, An­ka­ra, üni­ver­si­te me­zu­nu, AOÇ pa­zar­la­ma per­so­ne­li
KK. 4) ‹s­ma­il A­FAK, 1966, Ha­sa­no¤­lan/An­ka­ra, li­se me­zu­nu, za­b›­ta
KK. 5) Mus­ta­fa YAN­T‹­R‹, 1955, El­ma­da¤/An­ka­ra, üni­ver­si­te me­zu­nu, il­kö¤­re­tim oku­lu mü­dü­rü
KK. 6) Ra­sim ÇE­V‹K, 1940, K›­z›l­ca­ha­mam/An­ka­ra, il­ko­kul me­zu­nu, emek­li/ima­lat gö­rev­li­si
KK. 7) Re­fik BAY­RAM, 1954, Er­zu­rum, üni­ver­si­te me­zu­nu, Zi­ra­at Yük­sek Mü­hen­di­si
KK. 8) Ze­ki KI­BI­O⁄­LU, 1965, Tos­ya/Kas­ta­mo­nu, üni­ver­si­te me­zu­nu, tek­ni­ker
ANKARA BALI
KENTLER ve
IMGELER
DEV­REK BAS­TO­NU
Elif KAH­RA­MAN
Bas­ton söz­cü­¤ü di­li­miz­de, yü­rü­me­yi ko­lay­la­t›r­mak için da­ya­nak ola­rak ya­rar­
la­n›­lan, a¤aç­tan ya­p›l­m› bir araç an­la­m›n­da kul­la­n›l­m›­t›r. Bas­ton, ta­rih için­de kül­
tü­rel ve top­lum­sal i­le­vi kü­çüm­se­ne­me­ye­cek bir rol üst­len­mi­tir.
Es­ki M›­s›r’da, Et­rüs­ler­de, an­tik dö­nem­de Yu­na­nis­tan’da, Ro­ma­l›­lar­da çe­it­li
en­lik­le­re gir­mi, za­man za­man bir ko­mu­ta gös­ter­ge­si ol­mu, e¤i­tim ku­ru­lu­la­r›n­da
bir li­ya­kat be­lir­ti­si ola­rak kul­la­n›l­m›­t›r. An­tik dö­nem­de Yu­na­nis­tan’da i­len­mi bi­çi­
miy­le bas­ton, ken­di­ne yay­g›n bir kul­la­n›m ala­n› bul­mu­tur. Pra­tik ha­yat­ta bir ce­za­
lan­d›r­ma ara­c› ola­rak kul­la­n›l­m›­t›r. 1789’a ka­dar bu i­le­vi­ni sür­dür­mü­tür. Bas­ton,
din dam­la­r› ve dev­let yö­ne­ti­ci­le­ri ta­ra­f›n­dan da kul­la­n›l­m›­t›r. 19. yüz­y›l­da Os­man­l›
Dev­le­ti’nde yay­g›n­la­m› ve s›­n›f­la­r› ta­n›m­la­yan ör­nek­ler or­ta­ya koy­mu­tur. Os­man­l›
Dev­le­ti’nde ilk de­fa asa­y› b›­ra­k›p bas­ton kul­la­nan ki­i, II. Sul­tan Mah­mut’tur. II. Sul­
tan Ab­dül­ha­mit dev­rin­de ya ica­b› ve­ya her­han­gi bir ih­ti­yaç ile bir da­ya­nak ol­mak­
tan ç›k­m› ve sa­hi­bi­ni ayak ta­k›­m›n­dan ay›­ran bir ia­ret gi­bi de­¤er­len­di­ril­mi­tir.
Ta­rih­te önem­li bir ye­re sa­hip olan bas­ton; Tür­ki­ye’de Ka­ra­de­niz böl­ge­sin­de Zon­
gul­dak ili­ne 60 km. uzak­l›k­ta olan Dev­rek il­çe­sin­de sa­nat­sal ve kül­tü­rel bir ya­p›­ya
bü­rü­ne­rek kar­›­m›­za ç›k­mak­ta­d›r. Dev­rek, or­man­lar­la kap­l› ge­ni bir ala­na ya­y›l­m›­
t›r. Böl­ge­nin or­man yö­nün­den çok zen­gin ol­ma­s›, hal­k›n ço­¤un­lu­¤u­nu gö­nül­lü ve­ya
zo­run­lu ola­rak or­man ürün­le­ri­nin i­len­me­si­ne yö­nelt­mi ve a¤a­ca yö­ne­lik atöl­ye­ler
aç›l­m›­t›r. Bu­na ba¤­l› ola­rak 18. yüz­y›l­da Dev­rek’te mo­bil­ya­c›­l›k ve za­rif el bas­to­
nu ya­p›­m› ol­duk­ça iler­le­mi­tir. Dev­rek’te, ham­mad­de­si do­¤a­da olan el sa­nat­la­r›­na
da­ya­l› bir sek­tö­rün ge­li­me­si ka­ç›­n›l­maz ol­mu­tur.
Gü­nü­müz­de de Dev­rek de­nin­ce ak­la ge­len ilk ey, el eme­¤i ve göz nu­ru bas­
ton­la­r›­d›r. Dev­rek’te bas­ton ya­p›m­c›­l›­¤› yüz y›­l› a­k›n bir geç­mi­e da­yan­mak­ta­d›r.
‹lk kez 1892 ta­rih­li Kas­ta­mo­nu Sal­na­me­si’nde, Dev­rek’te bas­ton­cu­lu­¤un bir za­na­at
ko­lu ola­rak ya­a­d›­¤› gö­rül­mek­te­dir. Ge­nel ola­rak, Dev­rek’te bas­ton­cu­lu­¤un ba­lan­
g›ç ta­ri­hi, 19. yüz­y›­l›n ikin­ci ya­r›­s› ola­rak ka­bul edil­mek­te­dir. Dev­rek­li ma­ran­goz Ali
Zi­ya Efen­di (SAL­MAN), 1. Dün­ya Sa­va­›’nda M›­s›r’da ‹n­gi­liz­le­re esir dü­er. Bu olay,
Ali Zi­ya Efen­di ka­dar Dev­rek’in ge­le­ce­¤in­de de önem­li bir dö­nüm nok­ta­s› olur. Mes­
le­¤in­den ya­rar­la­n›­la­rak, ‹n­gi­liz su­bay­la­r›­n›n ve asil­le­ri­nin bas­ton­la­r›­n›, em­si­ye­le­ri­ni
onar­mak­la gö­rev­len­di­ri­lir. Bu y›l­lar­da, onar­ma i­lem­le­ri­nin ya­n› s›­ra pek çok bas­ton,
em­si­ye sa­p› ve pi­po ya­pan Ali Zi­ya Efen­di, bas­ton ya­p›­m›­n›n bü­tün in­ce­lik­le­ri­ni
ö¤­re­nir. Onun Dev­rek’e dö­nü­ü ile bas­ton­cu­luk ba­la­m› olur.
Bu hi­ka­ye­ye gö­re, bas­ton­cu­luk, Dev­rek’te Ali Zi­ya Efen­di ile ba­la­m›­t›r. Fa­kat
bu du­rum, ba­z› ara­t›r­ma­c›­lar ta­ra­f›n­dan red­de­dil­mek­te­dir. Ali Zi­ya Efen­di’nin nü­fus
ka­y›t­la­r› in­ce­len­di­¤in­de, 1908 y›­l›n­da Dev­rek’e ge­ri dön­dü­¤ü an­la­›l­mak­ta­d›r. An­cak
1892 ta­rih­li Kas­ta­mo­nu Sal­na­me­si’nde Dev­rek’te bas­ton­cu­lu­¤un var­l›­¤›n­dan söz
KENTLER ve
IMGELER
DEVREK BASTONU
edil­mek­te­dir. Ali Zi­ya Efen­di, Dev­rek’te bas­ton­cu­lu­¤u ba­lat­ma­m›­t›r fa­kat Dev­rek
bas­to­nu­na, sa­nat­sal bir bo­yut ka­zan­d›r­m›­t›r. Yap­t›­¤› bir­bi­rin­den za­rif bas­ton­lar­la,
Dev­rek­li­le­rin gö­zün­de bas­to­nu ih­ti­yar­la­r›n da­ya­na­¤› ol­mak­tan ç›­kar­m›­t›r. Böy­le­ce
bas­ton, Dev­rek’te ger­çek de­¤e­ri­ni bul­mu­tur.
Ali Zi­ya Efen­di’den son­ra, Dev­rek’te bas­ton ya­p›­m› bü­yük önem ka­zan­m›;
ba­ba­dan o¤u­la, us­ta­dan ç›­ra­¤a ge­çe­rek, göz­de bir mes­lek ha­li­ne gel­mi­tir.
Aziz Sal­man Us­ta, ilk kez Dev­rek bas­to­nu­nu 1933 y›­l›n­da dü­zen­le­nen “Ta­sar­ruf
ve Yer­li Ma­l› Haf­ta­s›n­da” ser­gi­le­mi­tir. Da­ha son­ra 1936 y›­l›n­da “‹z­mir En­ter­nas­yo­
nal Fu­ar›”nda kur­mu ol­du­¤u ser­gi­ler­le Dev­rek bas­to­nu­nu yurt ça­p›n­da ta­n›t­m›­t›r.
Bas­ton ya­p›­m› için, ba­ta k›­z›l­c›k ol­mak üze­re ge­nel­lik­le; ak­ça­a¤aç, ak­gür­gen,
ce­viz, çam, gül a¤a­c›, dön­gel, ç›­nar, ka­y›n a¤a­c›, f›n­d›k a¤a­c›, me­e, ki­raz a¤a­c›
ve por­suk a¤aç­la­r› kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Bas­ton ya­p›­m›n­da k›­z›l­c›k a¤a­c›­n›n ço­¤un­luk­la
kul­la­n›l­ma­s›­n›n ne­de­ni; k›­z›l­c›­¤›n, Dev­rek or­man­la­r›n­da bol mik­tar­da bu­lu­nu­u ve
be­da­va el­de edi­li­i­dir. Bas­ton sap­la­r›n­da ge­nel­lik­le; kav­la de­ni­len ç›­nar a¤a­c›, ce­viz
a¤a­c›, ke­mik, boy­nuz, da¤ ke­çi­si ya da ka­ra­ca aya­¤› kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Dev­rek bas­to­
nu, ya­p›l­d›k­la­r› ham­mad­de­ye ve kul­la­n›l­d›k­la­r› yer­le­re gö­re s›­n›f­lan­d›­r›l­mak­ta­d›r:
A. Ya­p›l­d›k­la­r› Ham­mad­de­ye Gö­re;
a)Göv­de­de kul­la­n›­lan ham­mad­de­ye gö­re bas­ton çe­it­le­ri
b)Sap­ta kul­la­n›­lan ham­mad­de­ye gö­re bas­ton çe­it­le­ri. Sap­ta üç çe­it ham­mad­
de kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
1. A¤aç Sap: Kla­sik sap­lar­d›r, bas­ton­lar­da ço­¤un­luk­la bu sap kul­la­n›l­mak­ta­
d›r.
2. Man­da Boy­nu­zu Sap: Özel bas­ton­lar­da kul­la­n›­l›r. Man­da boy­nu­zu­nun özel­li­¤i,
hij­ye­nik ve ste­ril ol­ma­s›­d›r. Böy­le­ce d›­a­r›­da­ki mik­rop­lar, üze­rin­de mik­rop ba­r›n­d›r­
ma­d›­¤› için eve ta­›n­ma­mak­ta­d›r.
3. Gü­mü Sap: De­¤er­li sap­lar­d›r, özel bas­ton­lar­da kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
B. Kul­la­n›l­d›k­la­r› Ye­re Gö­re;
a)Sap e­kil­le­ri­ne Gö­re,
1. Tak­ma Sap­l› Olan­lar
2. Or­to­pe­dik Sap­l›, Da­ya­n›­m› Faz­la Olan­lar
3. Yu­var­lak Sap­l› Olan­lar
4. Ken­din­den Sap­l›, Kla­sik ve Or­to­pe­dik Sap­l› Olan­lar
b)Göv­de e­kil­le­ri­ne Gö­re,
1. Bak­la­va­l›
2. Ço­ban Çen­ti­¤i
3. Bur­ma
4. Y›­lan­l›
5. Çi­çek­li
Bas­ton ya­p›­m›n­da ba­l›­ca iki aa­ma var­d›r:
1. Ham a¤a­c›n ku­ru­tu­lup do¤­rul­tu­la­rak “gus­to” ha­li­ne ge­ti­ril­me­si
2. Süs­le­nip kul­la­n›­a su­nul­ma­s›
Bas­ton ya­p›­m›n­da sa­nat­sal yön, ikin­ci aa­ma­da or­ta­ya ç›k­mak­ta­d›r. Üre­tim
i­lem­le­ri u e­kil­de s›­ra­la­n›r: Ham­mad­de­nin el­de edil­me­si, do¤­rult­ma, ka­fa-tör­pü­le­
me-ren­de­le­me, tor­na­la­ma, oy­ma, sap ve uç k›­s›m­la­r›­n›n ta­k›l­ma­s›, i­le­me-süs­le­mekak­ma-bo­ya­ma-se­def­le­me, ver­nik­le­me.
DEVREK BASTONU
KENTLER ve
IMGELER
Dev­rek bas­ton­la­r›­n›n renk­len­di­ril­me­si i­le­mi kez­zap ve nit­rik asit ile ger­çek­le­
ti­ri­lir. Be­yaz renk­li k›­z›l­c›k a¤a­c›­na kez­zap sü­rü­lüp 5-10 da­ki­ka bek­le­til­dik­ten son­ra
ale­ve tu­tu­lun­ca kah­ve­ren­gi el­de edi­lir. Nit­rik asit­te­ki kat­k›­la­ra gö­re bas­ton renk
de­¤i­ti­rir. ‹s­te­ni­len renk el­de edil­di­¤in­de bas­ton ver­ni­¤e ba­t›­r›­l›r.
Dev­rek bas­to­nu­nun sa­p›­na gös­te­ri­len özen, bas­to­nun gö­rü­nü­mü­nü olum­lu
yön­de et­ki­le­mek­te­dir. Dev­rek bas­to­nu­nun sa­p›n­da kul­la­n›­lan fi­gür­ler de bir­bi­rin­den
fark­l›­d›r. Y›­lan (tek­li ya da çift), kar­tal, at, ku, kö­pek, ör­dek ba­la­r› en çok kul­la­n›­
lan sap fi­gür­le­ri­dir. Bas­ton göv­de­le­rin­de de çe­it­li süs­le­me tek­nik­le­ri kul­la­n›l­mak­ta­
d›r. Dev­rek bas­to­nu­nun ya­p›­m›n­da kul­la­n›­lan a¤a­c›n da­ya­n›k­l›­l›­¤›, ka­li­te­si, es­te­ti­¤i
ka­dar onun üze­rin­de­ki fi­gür­le­ri sem­bol­ler ve mo­tif­ler de çok önem­li­dir. Bu fi­gür­le­rin
ço­¤u­nun ay­r› bir dö­ne­mi ve ay­r› bir geç­mi­i var­d›r. Bu fi­gür­ler için­de en çok i­le­nen­
le­ri; kar­tal ba­›, y›­lan ve ye­di bo­¤um­dur. Her fi­gür, bi­zi ay­r› mi­to­lo­jik bir ko­nu­ya ve
ay­r› bir uy­gar­l›­¤a gö­tü­rür. Es­ki M›­s›r uy­gar­l›­¤›, Ana­do­lu uy­gar­l›k­la­r›, an­tik Ro­ma ve
Yu­nan uy­gar­l›k­la­r›, Dev­rek bas­to­nu­na sim­ge­sel bir a¤›r­l›k ka­zan­d›r­m›­lar­d›r. Dev­rek
bas­to­nu­nu, di­¤er­le­rin­den ay›­ran en önem­li özel­lik­ler­den bi­ri de bu­dur. ‹kin­ci ay›­r›­c›
özel­lik ise, di­¤er bas­ton­la­ra gö­re da­ha in­ce ve da­ya­n›k­l› ol­ma­s›­d›r.
Bas­ton, Dev­rek hal­k›­n›n kül­tü­rü­ne pek faz­la yan­s›­ma­m›­t›r. Fa­kat halk kül­tü­rü,
Dev­rek bas­to­nu­na çe­it­li mo­tif­ler ve fi­gür­ler ola­rak yan­s›­m›­t›r. Dev­rek bas­ton­la­r›­n›n
ge­ne­lin­de gö­rü­len y›­lan fi­gü­rü rast­ge­le se­çil­mi bir fi­gür de­¤il­dir. Bu fi­gü­rün i­len­me­
si­nin al­t›n­da çe­it­li inanç­lar yat­mak­ta­d›r.
Zon­gul­dak yö­re­si­nin bir­çok ye­rin­de, her evin bir y›­la­n› ol­du­¤u­na ve bu y›­la­n›n
ha­ne hal­k›­na za­rar ver­me­di­¤i­ne ina­n›­l›r. Ya­z›n ku­rak­l›k za­ma­n›n­da öl­dü­rü­len bir
y›­lan a¤a­ca as›l­d›­¤›n­da, ya¤­mur ya­¤a­ca­¤› ve bu e­kil­de bol­luk ola­ca­¤› inan­c› da
yay­g›n­d›r.
Dev­rek’te an­la­t›­lan bir ef­sa­ne­ye gö­re; Dev­rek­li eyh Ab­dul­lah Sab­ri Efen­di ve
ya­n›n­da bu­lu­nan der­vi­ler, ha­t›­r› sa­y›­l›r ki­i­ler­di. On­la­ra “Y›­lan­l›” de­ni­lir­di. Y›­lan­dan
hiç kork­maz­lar, y›­la­n› el­le­ri­ne al›p onun­la oy­nar­lar­d›. On­lar, y›­la­na kar­› ef­sun­luy­du­
lar. El­le­rin­de, has­ta­l›k­la­r› iyi­le­ti­ri­ci ve i­fa da­¤›­t›­c› olan “i­fa To­pu­zu” ad›­n› ver­dik­
le­ri bir bas­ton ta­›r­lar­d›.
Bas­ton ve y›­lan mo­ti­fi ile il­gi­li mi­to­lo­jik öy­kü­le­re de s›k­ça rast­l›­yo­ruz.
Olim­pos tan­r›­la­r›n­dan Her­mes, bir gün k›r­lar­da do­la­›r­ken bir­bir­le­riy­le kav­ga
eden iki y›­la­n› gö­re­rek on­la­r› bas­to­nuy­la ay›­r›r. Da­ha son­ra­ki de­vir­ler­de Her­mes, bu
y›­lan­lar ve bas­to­nu ile tas­vir edi­lir.
Kur’an-› Ke­rim’de de ge­çen Hz. Mu­sa’n›n asa­s› ile il­gi­li hi­ka­ye­ler, Dev­rek hal­k›
ara­s›n­da da ya­y›l­m›­t›r. Bu asa­y› me­lek­ler, cen­net­te­ki Mer­sin a¤a­c›n­dan kes­tik­le­ri
dal­la ya­pa­rak bir ço­ba­na ve­rir­ler. Ço­ban asa­s›­n› Hz. Mu­sa’ya ve­rir, son­ra da pi­man
olur ve Hz. Mu­sa’dan ge­ri is­ter. Hz. Mu­sa “O ar­t›k be­nim ol­du. ” di­ye­rek asa­y› ge­ri
ver­mez. Ha­kem­ler de tar­t›­ma­y› çö­züm­le­ye­mez­ler. O s›­ra­da bir me­lek or­ta­ya ç›­kar
ve bu ko­nu­ma­la­ra ku­lak ve­rir. “Ye­re ko­yun, kim yer­den kal­d›­r›r­sa asa onun ol­sun.
” der. Hz. Mu­sa, eli­ni uza­t›r uzat­maz asa ona ge­lir. Hz. Mu­sa’n›n elin­den hiç b›­rak­ma­
d›­¤› asa­s› ile il­gi­li bir­kaç hi­ka­ye da­ha var­d›r. Bas­ton us­ta­la­r›­na gö­re y›­lan mo­ti­fi­nin
al­t›n­da ya­tan an­lam­lar­dan bi­ri de u­dur: Bas­ton, sa­kat­l›k, ya­l›­l›k ve ih­ti­yaç ala­me­ti­
dir. Y›­lan ise, sa¤­l›k ve be­re­ket ala­me­ti­dir.
Dev­rek bas­ton­la­r›­na i­le­nen kar­tal ba­› ve ye­di bo­¤um fi­gür­le­ri­nin al­t›n­da da
KENTLER ve
IMGELER
DEVREK BASTONU
çe­it­li inanç­lar yat­mak­ta­d›r. Bir inan­ca gö­re, tan­r› ta­ra­f›n­dan dün­ya­ya gön­de­ri­len
ilk me­lek kar­tal ek­lin­de­dir. Bir ef­sa­ne­ye gö­re de geç­mi­te Dev­rek ve çev­re­sin­de
ya­a­yan eyh­le­rin el­le­rin­de­ki asa­lar­da, in­sa­n›n Al­lah’a ula­ma­s› için ye­di ma­ka­m›
a­ma­s› an­la­m›­na ge­len ye­di bo­¤um bu­lun­mak­tay­d›.
Bu tür ef­sa­ne ve ina­n›­lar, Dev­rek bas­to­nu­na i­le­nen fi­gür­le­re il­ham kay­na­¤›
ol­mu­tur.
Dev­rek’te bas­to­nun or­ta­ya ç›­k›­› ile il­gi­li an­la­t›­lan bir ef­sa­ne de öy­le­dir:
Bir gün köy­lü­ler­den bi­ri, ka­r›­s›­n› da ala­rak tar­la­s›­na k›­z›l­c›k top­la­ma­ya gi­der.
Tar­la­da k›­z›l­c›k top­lar­ken bir­den k›­z›l­c›k a¤a­c›­n›n da­l›­na do­lan­m› y›­la­n› fark eder.
Y›­lan da­l› bük­mü­tür. Ha­n›­m›­na dö­ne­rek, “Biz bu da­l› ev­de­ki ya­l› ba­ba­ma gö­tü­
re­lim. Bu da­la da­ya­na­rak yü­rü­sün. ” der. Y›­lan da­l›n üze­rin­den dü­tük­ten son­ra,
bas­ton ek­li­ni al­m› da­l› al›r ve ate­te bi­raz da­ha e­kil­len­di­rip dü­zelt­tik­ten son­ra
ba­ba­s›­na ve­rir. Böy­le­ce Dev­rek’te bas­ton ya­p›­m› ba­la­m› olur.
Dev­rek bas­to­nu ile il­gi­li i­ir, ma­ni ve gü­zel söz­ler de söy­len­mi­tir.
Ha­lil Na­ci AK­SE­K‹, 1992 y›­l›n­da “Dev­rek Bas­to­nu Des­ta­n›” ad­l› i­iri­ni yaz­m›­t›r
ve bu i­iri ek­me­¤i­ni a¤aç­tan ç›­ka­ran tüm Dev­rek­li bas­ton us­ta­la­r›­na it­haf et­mi­tir.
DEV­REK BAS­TO­NU DES­TA­NI
EK­ME­⁄‹­N‹ A⁄AÇ­TAN ÇI­KA­RAN TÜM DEV­REK­L‹ BAS­TON US­TA­LA­RI­NA
Dev­rek­lim can ve­rir ş›v­ga­c›k da­la,
Bir na­k›ş vu­rur ki dön­dü­rür gü­le.
Düş­mez­sen onun­la dü­şer­sen yo­la,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Bir fi­da­na en gü­zel bi­çi­mi ver­mek,
Ço­cuk eği­tir­ken en gü­zel ör­nek,
Doğ­ru­ya ba­ka­rak eğ­ri­yi gör­mek,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Bir hü­ner giz­le­nir kak­ma te­li­ne,
Al›n­ca gen­ce­lir yaş­l› eli­ne,
Kör­pe be­be­ye süt, du­vak ge­li­ne,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Fer­hat­ça ek­me­ği ç›­ka­r›r taş­tan,
Ki­mi­si ku­ru­dan, ki­mi­si yaş­tan,
Al­n›­n›n ak›y­la ç›­kar sa­vaş­tan,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Söz­den an­la­ma­za ni­ce ders ve­ren,
Bü­yük din­le­me­ze yo­lu gös­te­ren,
Kar yü­rek­li­yi yer­le­re se­ren,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Bir çift y›­lan süs­ler in­ce­cik da­l›,
Us­ta­s› elin­de dil­le­nir ça­l›,
Par­lar gü­müş sap­l›, se­def kak­ma­l›,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Sphinks’in sor­du­ğu bil­me­ce­dir o,
DEVREK BASTONU
KENTLER ve
IMGELER
Gön­lü gö­ren­le­re bir he­ce­dir o,
Mu­sa’n›n elin­de gör ni­ce­dir o,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Yi­ği­de k›­l›ç­t›r, ço­ba­na ka­val,
Ya­şa­m›n özü­dür, san­ma ki ma­val,
Gün ge­lir, ge­re­kir sen de bas­ton al
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu. ,
Ev­le­rin be­ze­ği Dev­rek bas­to­nu,
Diz­le­rin des­te­ği Dev­rek bas­to­nu,
Can­la­r›n di­re­ği Dev­rek bas­to­nu,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Ey dost, el eme­ği ye­ner her zo­ru,
Al›n te­ri se­li, par­ça­lar su­ru,
Dev­rek­lim bas­to­na dö­ker göz nu­ru,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Ki­mi­si di­ken­li, ki­mi­si bu­dak­l›,
Ki­mi gön­lü çe­ler, alev du­dak­l›,
Ki­mi­ni gö­re­nin del’olur ak­l›,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Na­ci der ki: Ku­ru fi­dan gül aç­m›ş,
San­ki dost elin­den do­lu­yu iç­miş,
Ya­ş›­n› so­rar­san bi­ni de geç­miş,
Bas­ton­lar şa­h›­d›r Dev­rek bas­to­nu.
Ha­lil Na­ci AK­SE­K‹
15. 05. 1992, ‹z­mir
Gün­gör KA­RA, Mart 1981’de Dev­rek’te bas­ton­cu Hü­se­yin Sal­man Us­ta’ya it­haf
et­ti­¤i “Dev­rek Bas­to­nu” ad­l› i­iri yaz­m›­t›r.
DEV­REK BAS­TO­NU
Bil­di­¤i­miz k›­z›l­c›k so­pa­s›,
‹n­ce bir dal par­ça­s›,
Ki­mi e¤­ri, çe­lim­siz ve nat­rel­li,
Ki­mi bu­dak­l› di­ken­li ço­ban çent­me­si.
Geç­ti mi us­ta­s› sa­nat­ka­r›n eli­ne,
Se­ver ok­ar onu san­ki ço­cu­¤u­dur,
Us­ta el­le­riy­le onu do¤­rul­tur,
Bir sa­nat olur, ç›­kar or­ta­ya.
Asa olur; ku­man­da­na, pa­a­ya, ata­ya,
Göz olur, k›­la­vuz olur ama­ya,
Des­tek olur; sa­ka­ta, ih­ti­ya­ra, ya­l›­ya,
Ça­ka olur; k›r­ba­c› gen­ce, de­li­kan­l›­ya.
‹m­ti­han so­ru­su ol­mu­tur,
KENTLER ve
IMGELER
DEVREK BASTONU
El sa­nat­la­r›n­da rad­yo­da,
Bil­gi ya­r›­ma­s›n­da, te­le­viz­yon­da, ma­ra­ton­da,
Dev­rek ad› üs­tün­de na­k›­t›r.
Azal­d› ya­pa­n›, aca­ba ne i­tir,
‹lk us­ta­la­r›n­dan­d›r ba­bam,
Ha­san ile o¤­lu Ab­dul­lah,
Ba­la­r›z ii­mi­ze di­ye­rek Bis­mil­lah.
Kar­tal ba­›, ayak­la­r› çiz­gi­si ek­li,
El eme­¤i, göz nu­ru, mo­ti­fi,
To­ru­num Say­g›n Zen­ger’dir,
De­se­ni­nin mu­ci­di.
Ka­ra­ca aya­¤›, man­da boy­nu­zu ke­mi­¤i,
Sa­p›­d›r y›­lan ba­l›, sü­sü­dür eme­¤i,
Si­ga­ra­ya a¤›z­l›k da­hi ya­p›­l›r on­dan,
Ek­me­¤i­mi­zi te­min ede­riz bun­dan.
Me­rak m› et­tin dos­tum,
Bas­ton der­ler i­te ona,
Gör­mek is­ter­sen u¤­ra,
Dev­rek’te Hü­se­yin Us­ta’ya.
Bas­ton­cu Hü­se­yin Sal­man Us­ta’ya it­haf olu­nur.
Mart 1951, Dev­rek.
Gün­gör Ka­ra
Dev­rek bas­to­nu için, bun­la­r›n d›­›n­da bir­kaç i­ir da­ha ya­z›l­m›­t›r:
DEV­REK BAS­TO­NU
Eli­miz­de de¤­nek bas­to­nu­muz,
Hz. Mu­sa’dan kal­ma asa­m›z,
Bas­to­nu en gü­zel ya­pan us­ta­m›z,
Dev­rek­li­dir, Dev­rek­li...
Onu ya­par­lar k›­z›l­c›k a¤a­c›n­dan,
Gü­mü to­puz­lu elik ba­ca­¤›n­dan,
Y›­lan bur­ma­l›, at ba­›n­dan,
Ona ruh ve­ren us­ta­lar Dev­rek­li...
Bas­ton bi­zim de­de sa­na­t›­m›z,
Ma­hir sa­nat­kar­d›r us­ta­la­r›­m›z,
Dün­ya­da ün­lü­dür bas­to­nu­muz,
Ne gü­zel us­ta­d›r o Dev­rek­li...
Ni­ce de­de­le­re, bü­yük adam­la­ra
DEVREK BASTONU
KENTLER ve
IMGELER
Al­man’a, Ja­pon’a, Ame­ri­ka’ya,
He­di­ye edi­lir bü­tün dün­ya­ya,
Kut­sal sa­nat er­ba­b›­d›r bi­zim Dev­rek­li...
Bas­ton eh­ri­mi­zin sem­bo­lü,
Ne a­he­ser­ler ç›­ka­r›r Ana­do­lu,
Dev­rek’e ne­e ka­tan folk­lo­ru,
Ke­man­c› Meh­met Ali de Dev­rek­li...
Es­ki bas­ton us­ta­la­r›n­dan Mün­te­ka ÇE­LE­B‹’nin, Dev­rek bas­to­nu­nu ta­n›m­la­yan
ve an­la­tan gü­zel söz­le­ri bu­lun­mak­ta­d›r.
“Dev­rek bas­to­nu; bir sev­gi, bir du­yar­l›­l›k, bir ak mah­su­lü­dür.”
“Bas­ton her yer­de bas­ton­dur, üze­rin­de sa­nat ese­ri var­sa o, Dev­rek bas­to­nu­
dur.”
“Bir gün eli­ni­ze mut­lak bir bas­ton ala­cak­s›­n›z. ‹­te o za­man ne­den eli­niz­de dün­
ya­da na­dir olan bir Dev­rek bas­to­nu ol­ma­s›n. ”
‹s­met ‹nö­nü, “Dev­rek­li­ler, dü­ma­n› k›­z›l­c›k so­pa­s›y­la bi­le ko­va­lar­lar. ” di­ye­rek
bas­to­nun pek çok i­le­vi­nin ya­n›n­da si­lah ol­ma özel­li­¤i­ni de di­le ge­tir­mi­tir.
Meh­met Ba­a­ran, “Ozan­lar dü­le­ri­ni, Dev­rek­li­ler or­man da­l›­n› yon­tar. ” de­mi­
tir.
Dev­rek bas­to­nu­nun ta­n›­t›­m› için, Dev­rek hal­k› çok es­ki za­man­lar­dan be­ri u¤­ra­
mak­ta­d›r. Be­le­di­ye ba­ka­n› da bu u¤­ra­a des­tek ver­mi ve bas­to­nun ta­n›­t›­m› için
çe­it­li fa­ali­yet­ler­de bu­lun­mu­tur. Es­ki Be­le­di­ye Ba­ka­n› Na­dir Sa­raç’›n bu ko­nu­da­ki
dü­ün­ce­le­ri öy­le­dir :
“Dev­rek bas­to­nu bi­zim onu­ru­muz, bi­zim ya­am bi­çi­mi­miz. Bi­zi Dev­rek bas­to­nu,
sa­de­ce yurt i­çin­de de­¤il yurt­ d›­›n­da da ta­n›t­t›. 1984 y›­l›n­da bir fes­ti­val ba­lat­t›k.
Amaç­la­nan, el eme­¤i, göz nu­ru, na­di­de bas­to­nu­mu­zu in­san­la­ra ta­n›t­mak. Üs­tün­de
sa­nat ese­ri var­sa o, Dev­rek bas­to­nu­dur, im­ge­si­ni kat­mak ko­u­luy­la ta­n›­t›­yo­ruz bas­
ton­la­r›­m›­z›. Onu sa­de­ce ya­l›­lar ve özür­lü­ler için bir mes­net ola­rak de­¤il ay­r›­ca bir
ak­se­su­ar ola­rak da in­sa­n›­m›­z›n kul­la­n›­›­na aç›­yo­ruz. Dev­rek’e ge­len in­san­la­ra bir
Dev­rek ha­t›­ra­s› ol­ma­s›­n› amaç­la­m›­t›k, bu­nu da ba­ar­d›k.”
Dev­rek bas­to­nu; da­ha ön­ce de be­lirt­ti­¤im gi­bi, ilk kez Zon­gul­dak’ta dü­zen­le­nen
bir ser­gi­de ser­gi­len­mi­tir. Bu ser­gi ile Dev­rek bas­to­nu ilk kez yurt ça­p›n­da ta­n›­t›l­m›­
t›r. Da­ha son­ra 1936 y›­l›n­da “‹z­mir En­ter­nas­yo­nal Fu­ar›”nda ser­gi­len­mi­tir. 1950’li
y›l­lar­da ‹z­mir Fu­ar›’nda ve di­¤er il­ler­de dü­zen­le­nen ser­gi­ler­de ta­n›­t›m da­ha da yay­
g›n­la­m›­t›r. 1965’te rad­yo­da dü­zen­le­nen bir bil­gi ya­r›­ma­s›n­da Or­han Bo­ran, “Dün­
ya­da el sa­na­t› ola­rak, en gü­zel bas­ton­lar ne­re­de ya­p›­l›r?” di­ye bir so­ru sor­mu­tur.
Ce­va­b› ise aç›k­t›r, “Tür­ki­ye’de Zon­gul­dak’›n Dev­rek il­çe­sin­de.”
Da­ha son­ra, 7 Tem­muz 1984 ta­ri­hin­de, dö­ne­min Be­le­di­ye Ba­ka­n› Sa­d›k He­me­
rat ta­ra­f›n­dan “Bas­ton ve Gü­re Fes­ti­va­li” dü­zen­len­mi­tir. 1989 y›­l›n­da bu fes­ti­val
“Bas­ton ve Kül­tür Fes­ti­va­li”ne dö­nü­tü­rül­mü­tür. 21 Ha­zi­ran 1995 y›­l›n­da “Bas­ton­
cu­lar Der­ne­¤i” Ra­it KO­RUM ba­kan­l›­¤›n­da ku­rul­mu­tur. Ku­ru­lu­u­nun bi­rin­ci y›­l›n­da
An­ka­ra’da, Al­man­ya’da, K›b­r›s’ta aç›­lan fu­ar­lar­da bas­ton­la­r› ser­gi­le­mi­ler­dir. Der­ne­
¤in ama­c›; bas­to­nu sa­nat ve ti­ca­ret ürü­nü ola­rak stan­dar­da ka­vu­tur­mak, üye­le­ri
KENTLER ve
IMGELER
DEVREK BASTONU
ara­s›n­da da­ya­n›­ma­y› sa¤­la­mak, hak­s›z re­ka­be­te ma­hal ver­me­mek­tir. 1997 y›­l›n­da
be­le­di­ye­den 360 m2 yer der­nek ta­ra­f›n­dan ki­ra­la­n›r ve “Bas­ton­cu­lar Çar­›­s›”n›n ya­p›­
m›­na ba­la­n›r. 14 dük­kan­dan olu­an çar­›­n›n aç›­l›­›, ay­n› y›l dü­zen­le­nen fes­ti­val­de
ya­p›­l›r. Fes­ti­val ve Bas­ton­cu­lar Çar­›­s›, Dev­rek bas­ton­la­r›­n›n sa­t›­›­na bü­yük kat­k›­da
bu­lun­mu­tur. 19 Tem­muz 1997 y›­l›n­da yi­ne Ra­it KO­RUM ba­kan­l›­¤›n­da, “S. S. Zon­
gul­dak Bas­ton ve El Sa­nat­la­r› Kü­çük Za­na­at Ko­ope­ra­ti­fi” ku­ru­lur. u an­da be­le­di­ye
ta­ra­f›n­dan ku­ru­la­cak olan “Dev­rek Bas­to­nu­nu Ya­at­ma ve Ge­li­tir­me Der­ne­¤i”nin
Dev­rek bas­to­nu ile il­gi­li bir pa­tent ça­l›­ma­s› bu­lun­mak­ta­d›r. Her y›l dü­zen­le­nen fes­
ti­val ile bir­lik­te “Dev­rek Bas­ton Der­gi­si” ya­y›m­lan­mak­ta­d›r. Fes­ti­val bro­ür­le­ri ve
ta­n›­t›m reh­be­ri de be­le­di­ye ta­ra­f›n­dan ya­y›m­la­n›p çev­re il­le­re da­¤›­t›l­mak­ta­d›r. ‹lk
kez 2001 y›­l›n­da fes­ti­val­de “Bas­ton Gü­ze­li Ya­r›­ma­s›” dü­zen­len­mi ve bu olay, ye­rel
ga­ze­te­ler­den Ye­ni Ad›m ga­ze­te­si­nin 24. 07. 2001 ta­rih­li bas­k›­s›n­da “‹­te Bas­ton
Gü­ze­li” ba­l›­¤› al­t›n­da ya­y›m­lan­m›­t›r.
Fes­ti­val ile il­gi­li ba­s›n­da çe­it­li ha­ber­le­re rast­la­mak­ta­y›z:
Ye­ni Ad›m ga­ze­te­si­nin 18 tem­muz 2001 ta­rih­li bas­k›­s›n­da “17. Ulus­la­ra­ra­s› Dev­
rek Bas­ton ve Kül­tür Fes­ti­va­li Ba­l›­yor” ba­l›k­l› bir ha­ber ola­rak ya­y›m­lan­m›­t›r.
Tür­ki­ye Ga­ze­te­si­nin 24 tem­muz 2001 ta­rih­li bas­k›­s›n­da “17. Ulus­la­ra­ra­s› Dev­
rek Bas­ton Fes­ti­va­li So­na Er­di” ba­l›­¤› al­t›n­da bir ha­ber ya­y›m­lan­m›­t›r.
Dev­rek ve bas­to­nu, TRT’nin “Ge­ze­lim Gö­re­lim” prog­ra­m›­na da ko­nu ol­mu­tur.
Dev­rek bas­to­nu, 1994 y›­l›n­da Kül­tür Ba­kan­l›­¤›­n›n des­te­¤i ile, An­ka­ra’da dü­zen­
le­nen bir ser­gi­de ta­n›­t›l­m›­t›r. Dev­rek Bas­ton­la­r›, 65 y›l son­ra ye­ni­den “70. ‹z­mir
En­ter­nas­yo­nal Fu­ar›”na ka­t›l­m›­t›r. 18 or­ta­¤› ile bas­ton ve el sa­nat­la­r›­n›n ge­li­ti­ril­me­
si yö­nün­de ça­l›­an “Zon­gul­dak Bas­ton ve El Sa­nat­la­r› Kü­çük Za­na­at Ko­ope­ra­ti­fi”,
65 y›l son­ra ‹z­mir Fu­ar›­na ka­t›l­ma im­ka­n›­n› bul­mu­tur. Bu olay Hür­ri­yet Ga­ze­te­si’nin
29 Ey­lül 2001 ta­rih­li bas­k›­s›n­da “Ün­lü Dev­rek Bas­ton­la­r› 65 Y›l Son­ra Fu­ar­da” ba­
l›­¤› ile ya­y›m­lan­m›­t›r. Göz­cü Ga­ze­te­si­nin 2 Ey­lül 2001 ta­rih­li bas­k›­s›n­da da “Fu­ar­da
1 Mil­ya­ra Bas­ton Sa­t›­l›­yor” ba­l›k­l› bir ha­ber ya­y›m­lan­m›­t›r.
Türk­ler ta­ra­f›n­dan ya­ban­c› dil­de ç›­kar­t›­lan Da­ily News ga­ze­te­sin­de, Dev­rek
bas­ton­la­r› ile il­gi­li “Wal­king sticks and works of art (Bas­ton­lar ve Sa­nat Ürün­le­ri)”
ba­l›k­l› bir ha­ber ya­y›m­lan­m›­t›r.
Ay­r›­ca, Dev­rek bas­to­nu ile il­gi­li in­ter­net si­te­le­ri de olu­tu­rul­mu ve böy­le­ce in­ter­
net or­ta­m›n­da bas­ton sa­t›­› ger­çek­le­ti­ril­mi­tir.
Bas­to­nun Dev­rek’in im­ge­si du­ru­mun­da ol­du­¤u­nu gös­te­ren en önem­li un­sur­
lar­dan bi­ri­si de, Dev­rek mey­da­n›n­da yer alan “Bü­yük Bas­ton Hey­ke­li” ve “ Elin­de
Bas­ton Tu­tan Adam Hey­ke­li”dir
Dev­rek’te bas­ton­cu­luk, ba­ba­dan o¤u­la ya da us­ta­dan ç›­ra­¤a ge­çen bir mes­lek
du­ru­mun­da­d›r. Gü­nü­müz­de ba­ba­lar o¤ul­la­r›­n›, pa­ra­sal ge­ti­ri­si yük­sek ol­ma­d›­¤› için
bu mes­le­¤e yön­len­dir­me­mek­te­dir­ler. Se­kiz y›l­l›k ke­sin­ti­siz e¤i­tim ka­bul edil­dik­ten
son­ra ç›­rak­l›k sis­te­mi de ke­sin­ti­ye u¤­ra­m›­t›r. Ç›­rak­la­r›n ye­ti­me ya­la­r› var­d›r ve bu
i 15 ya­›n­dan son­ra ö¤­re­ni­le­me­mek­te­dir. Bu tür so­run­lar Dev­rek’te bas­ton­cu­lu­¤un
ge­ri­le­me­si­ne ne­den ol­mak­ta­d›r. Kök­lü, bil­gi­li us­ta­la­r›n gi­de­rek azal­ma­s›, bas­ton­da
yoz­la­ma so­ru­nu­nu do­¤ur­mak­ta­d›r. Dev­rek bas­to­nu­nun sa­nat­sal bo­yu­tu­na uy­gun
bir pa­zar­la­ma ola­na­¤›­n›n sa¤­lan­ma­s›, us­ta­la­r› te­vik ede­bi­le­cek ve bu ie yö­ne­li­i
art­t›­ra­cak­t›r.
DEVREK BASTONU
KENTLER ve
IMGELER
Ül­ke­mi­zin en çok bas­ton üre­ten yö­re­si Bey­koz’dur. Bu yö­re­miz­de y›l­da yak­la­›k
130. 000 adet bas­ton üre­til­mek­te­dir. Bu­ra­da bir se­ri üre­tim söz ko­nu­su­dur. Bel­ki de
bu ne­den­le Bey­koz’da üre­ti­len­ler bas­ton­dur ama Dev­rek’te üre­ti­len­ler “Dev­rek Bas­
to­nu”dur. Dev­rek’te­ki üre­tim sa­y›­s›­na göz ata­cak olur­sak, her ey­den ön­ce üre­tim
sa­y›­s›­na önem ve­ren ve tu­rist­le­re yö­ne­lik ça­l›­an atöl­ye­le­rin üre­ti­mi ha­riç, Bey­koz
üre­ti­mi­nin %10’una bi­le ula­a­ma­ya­ca­¤›­n› gör­mek­te­yiz. Tan­sel Us­ta, atöl­ye­sin­de
ay­da yak­la­›k ola­rak 300 adet bas­ton yap­mak­ta ol­du­¤u­nu söy­le­mek­te­dir. Ya­p›­lan
bas­ton tü­rü­ne gö­re üre­tim sa­y›­s› de­¤i­mek­te­dir. Bu­gün Dev­rek’te, 20 atöl­ye bu­lun­
mak­ta­d›r. Ki­mi us­ta­lar si­pa­ri üze­ri­ne ça­l›­mak­ta, ki­mi us­ta­la­r›n mü­te­ri­le­ri­ni de
ko­lek­si­yon­cu­lar olu­tur­mak­ta­d›r.
Dev­rek bas­ton­la­r› ge­nel­lik­le, he­di­ye ola­rak al›n­mak­ta ve ark kö­e­le­rin­de de­ko­
ras­yon amaç­l› kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Dev­rek’te bas­ton­la­r›n min­ya­tür e­kil­le­ri de ya­p›l­
mak­ta ve he­di­ye­lik e­ya ola­rak, ge­len tu­rist­le­re su­nul­mak­ta­d›r. Bas­ton­la­r›n içi­ne
i, si­lah, k›­l›ç gi­bi mad­de­ler yer­le­ti­ri­le­rek bu bas­ton­la­r›n fark­l› fonk­si­yon­lar­da da
kul­la­n›l­ma­s› sa¤­lan­m›­t›r. Böy­le­ce, fark­l› fonk­si­yon­la­r› da bu­lu­nan bas­to­nun, ge­ni
bir top­lu­lu­¤a hi­tap et­me­si sa¤­lan­m›­t›r.
Dev­rek bas­to­nu­nun ya­p›­m›, tek­nik aç›­dan in­ce­lik is­te­yen bir özel­lik ta­›­mak­ta­
d›r. Bu ürü­nün sa­nat­sal bo­yu­tu ise onun “Dev­rek Bas­to­nu” ola­rak ad­lan­d›­r›l­ma­s›­n›
sa¤­la­m›­t›r. Dev­rek bas­to­nu­nun kar­›­s›n­da­ki en bü­yük teh­li­ke; ba­z› us­ta­la­r›n be­lirt­
tik­le­ri gi­bi, üre­tim­de a›­r› ti­ca­ri kay­g›­la­r›n ön pla­na geç­me­si ola­cak­t›r.
si“
te­si”
KAY­NAK­ÇA
ACAR (Er­dal), 1969, “Ba­ba­dan O¤­lu­na Ge­çen Bir Sa­nat; Bas­ton­cu­luk”, “Dev­rek Der­gi­si“
CAN­DAR (Ce­ren), 05. 09. 2001, “Dev­rek’in Bas­ton­la­r›”, “Hür­ri­yet Ga­ze­te­si”
CAN­DAR (Ce­ren), 29. 09. 2001, “Ün­lü Dev­rek Bas­ton­la­r› 65 Y›l Son­ra Fu­ar­da”, “Hür­ri­yet Ga­ze­te­
ÇE­L‹K­DÖN­MEZ (Ömür), 2000, “Dev­rek Ta­ri­hi”, An­ka­ra, Dev­rek Ti­ca­ret ve Sa­na­yi Oda­s›
ER­DEM (Fik­ri), 24. 07. 2001, “17. Ulus­la­ra­ra­s› Dev­rek Bas­ton Fes­ti­va­li So­na Er­di”, “Tür­ki­ye Ga­ze­
ER­TEM (Cen­giz), 1990, “Bas­ton ve Kül­tür”, “Dev­rek Bas­ton Der­gi­si”, An­ka­ra
ER­TEM (Cen­giz), “Dev­rek’te Bas­ton Ya­p›­m›”, Folk­lor ve Ede­bi­yat Der­gi­si, Sa­y›: 3
ER­TEM (Cen­giz), “Dev­rek Bas­ton­cu­lu­¤u­nun Ge­li­ti­ril­me­si ve Ö¤­re­ti­mi So­run­la­r›­na K›­sa Bir Ba­k›”,
“Mil­li Folk­lor Der­gi­si”
ÖZ­MEN (Ke­mal) “‹lk Kul­la­n›­›m­dan Bu­gü­ne Bas­ton ve Dev­rek Bas­ton­la­r›”, “An­ti­ka Der­gi­si”, ‹s­tan­
bul, Cilt:3, Sa­y›:33
SEZ­G‹N (Çe­tin), 18. 07. 2001, “17. Ulus­la­ra­ra­s› Dev­rek Bas­ton ve Kül­tür Fes­ti­va­li Ba­l›­yor. ”, “Ye­ni
Ad›m Ga­ze­te­si”
YÜ­CEL (Er­dem) - TUR­NA­LI (Esin), ”Dev­rek Bas­ton­la­r›”, “An­tik De­kor Der­gi­si”, Sa­y›: 49
KAYNAK K‹Ş‹LER
1- Çe­le­bi Bas­ton­cu­luk-Rü­tü ÇE­LE­B‹
2- Öz­dev­rek Bas­ton­cu­luk-Ra­it KO­RUM
3- I›k Bas­ton­cu­luk-Tan­sel IIK
‹N­TER­NET AD­RES­LE­R‹
www. dev­rek­bas­ton­la­ri. com
www. kam­ci­lar. com
KENTLER ve
IMGELER
DEVREK BASTONU
KON­YA'NIN ‹MGES‹: MEV­L­NA
Bur­cu KAP­LAN
MEV­L­NA K‹M­D‹R?
Mev­lâ­na 13. yüz­y›l­da Kon­ya’da ya­a­m› en bü­yük ‹s­lam ali­mi­dir. As›l ad›
Mu­ham­med’dir. Sul­tan’ül Ule­ma ya­ni “ alim­le­rin sul­ta­n›” Ba­ha­ed­din Ve­led’in o¤­lu­
dur. Ba­ha­ed­din Ve­led ve ai­le­si ba­z› si­ya­si olay­lar ve yak­la­mak­ta olan Mo­¤ol is­ti­la­s›
ne­de­niy­le Ho­ro­san’›n Belh eh­rin­den ay­r›­la­rak ön­ce Hi­caz’a, son­ra am’a ve en
so­nun­da Ana­do­lu’ya gel­mi­ler, Ka­ra­man’da 7 y›l kal­d›k­tan son­ra Kon­ya’ya ge­le­rek
bu­ra­ya yer­le­mi­ler­dir.
Mev­lâ­na ba­ba­s›n­dan ve çe­it­li ‹s­lam alim­le­rin­den ders­ler al­m›­t›r. Bu alim­ler­den
en önem­li­si ems-i Teb­ri­zi’dir.
Sul­tâ­nü’l Ule­mâ ölün­ce ta­le­be ve mü­rit­le­ri bu de­fa Mev­la­na’n›n et­ra­f›n­da top­lan­
m›­lar­d›r. Çün­kü Mev­lâ­na’y› ba­ba­s›­n›n tek va­ri­si ola­rak gör­mü­ler­dir. Ger­çek­ten de
Mev­lâ­na bü­yük bir ilim ve din bil­gi­ni ol­mu, ‹p­lik­çi Med­re­se­sin­de va­az­lar ver­me­ye
ba­la­m›­t›r. Mev­la­na Kon­ya’da ilim ve ir­fa­n› ile me­hur ol­mu­tur. Öm­rü­nü ta­sav­
vuf yo­lu­nu ö¤­ret­me­ye ada­m› ve bin­ler­ce ö¤­ren­ci ye­ti­tir­mi­tir. Ve ‹s­lam ah­la­k›­n›n
üs­tün­lü­¤ü­nü an­la­tan muh­te­em ese­ri “ Mes­ne­vi”yi yaz­m›­t›r.
Mev­lâ­na her ey­den ön­ce ol­gun, alim ve ve­li bir müs­lü­man­d›r. O’nun ba­ka­la­
r›­n›, do­¤u­dan ve ba­t›­dan çe­it­li din, mez­hep ve me­rep sa­hi­bi ki­i­le­ri ken­di­si­ne hay­
ran b›­ra­kan mer­ha­me­ti, in­san sev­gi­si te­va­zuu, gö­nül ok­a­y›­c›­l›­¤›, men­sup ol­du­¤u
‹s­lam di­ni­nin yük­sek ah­lak te­lak­ki­si­nin ba­z› kü­çük nu­mu­ne­le­ri­dir.
Mev­lâ­na iba­de­te ye­ni e­kil­ler ge­tir­me­mi­tir. Mev­le­vi ta­ri­ka­t›­na son­ra­dan ek­le­
nen ney ve tam­bu­ra çal­mak, ayin yap­mak, Mev­lâ­na ta­ra­f›n­dan ge­ti­ril­mi usul­ler
ol­du­¤u sa­n›l­mak­ta­d›r. Mes­ne­vi’de ge­çen ney ke­li­me­si mü­zik ale­ti ola­rak an­la­›l­m›
ve üs­ta­d›n iba­det­le­ri­ni ney üf­le­ye­rek yap­t›­¤› sa­n›l­m›­t›r. Oy­sa­ki Mes­ne­vi’de ge­çen
“ney”in üç an­la­m› var­d›r; bi­rin­ci­si ka­mil in­san de­mek­tir. ‹kin­ci­si yok, üçün­cü­sü ise
ka­m› ka­lem de­mek­tir ki bu da yi­ne in­san-› ka­mi­le ia­ret eder.
Mev­lâ­na’n›n en önem­li ese­ri k›rk ye­di bin­den zi­ya­de bey­ti ile dün­ya­ya nur sa­çan
Mes­ne­vi’si­dir. Bun­dan ba­ka üs­ta­d›n Di­van-› Ke­bir, Fi­hi Ma Fih, Mek­tu­bat, Me­ca­lis-i
Se­ba gi­bi k›y­met­li eser­le­ri de var­d›r.
Ya­a­m›­n› “Ham­d›m, pi­tim, yan­d›m” söz­le­ri ile özet­le­yen Mev­lâ­na 17 Ara­l›k
1273’de Hakk’›n rah­me­ti­ne ka­vu­mu ve ce­na­ze­si ba­ba­s›­n›n ya­n›­na; Sel­çuk­lu Sa­ra­
y›’n›n gül bah­çe­si­ne def­ne­dil­mi­tir.
Mev­lâ­na ölüm gü­nü­nü ye­ni­den do­¤u gü­nü ola­rak ka­bul et­mi­tir. Onun için
Mev­lâ­na ölüm gü­nü­ne dü­¤ün ge­ce­si ve­ya ge­lin ge­ce­si an­la­m›­na ge­len “eb-i Arus”
ad›­n› ver­mi­tir. Dost­la­r›­na ölü­mü­nün ar­d›n­dan a¤­la­ma­ma­la­r›­n› va­si­yet et­mi­tir.
MEV­L­NA TÜR­BE­S‹
Mev­lâ­na’ya “Ye­il Kub­be” de­ni­len tür­be, Sul­tan Ve­led ve Ala­med­din Kay­ser’in
gay­ret­le­riy­le ve Emir Per­va­ne’nin ei (Sul­tan II. G›­ya­sed­din Key­hüs­rev’in k›­z›) Gür­cü
KONYA'NIN ‹MGES‹: MEVLÂNA
KENTLER ve
IMGELER
Ha­tun’un yar­d›m­la­r›y­la Çe­le­bi Hü­sa­med­din za­ma­n›n­da ya­p›l­m›­t›r. Tür­be­nin mi­ma­r›
Teb­riz­li Bed­ret­tin’dir. Se­li­mo¤­lu Ab­dül­va­hid ad­l› bir sa­nat­kar da, Mev­lâ­na’n›n kab­ri
üze­ri­ne üze­ri Ku­ran’dan ayet­ler­le ve Mes­ne­vi’den be­yit­ler­le kap­l› ce­viz bir san­du­ka
yap­m›­t›r. Bu san­du­ka bu­gün Ba­ha­ed­din Ve­led’in kab­ri üze­rin­de bu­lun­mak­ta­d›r.
Mev­lâ­na tür­be­si gü­nü­müz­de Mev­lâ­na Mü­ze­si ola­rak kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Mü­ze­nin
için­de­ki çi­ni ve na­k› süs­le­ri Türk kül­tü­rü için­de önem­li bir ye­re sa­hip olan süs­le­
me­ci­li­¤in en gü­zel ör­nek­le­ri­ni yan­s›t­mak­ta­d›r. Ay­r›­ca mü­ze­de ney ve tam­bu­ra gi­bi
mü­zik alet­le­ri, Ti­la­vet Oda­s› (Hat Da­ire­si), i­fa­l› Ni­san su­la­r›­n›n top­lan­d›­¤› Ni­san
Ta­s›, Se­ma­ha­ne, der­vi hüc­re­le­ri, Mev­le­vi me­zar ta­la­r› ve Ha­san Pa­a’n›n yap­t›r­d›­¤›
Gü­mü Ka­p› bu­lun­mak­ta­d›r.
Kon­ya’da bu­lu­nan ve Mev­lâ­na ile il­gi­li olan di­¤er yer­ler un­lar­d›r:
a)Bu­lu­ma Ye­ri: Mev­la­na ile ems-i Teb­ri­zi’nin bu­lu­tu­¤u yer­dir. Es­ki e­ker­tu­
ru Ha­n› önün­de bu­lun­mak­ta­d›r.
b)Mev­lâ­na Hüc­re­si: Kon­ya’da Al­tun Aba Ca­mi­nin gü­ne­yin­de ca­mi­ye bi­ti­ik
ola­rak bu­lu­nan kub­be­li kü­çük bir oda­d›r. Mev­la­na’n›n is­ti­ra­hat et­ti­¤i yer ol­du­¤u söy­
le­nir.
Kon­ya’da tu­rizm Mev­lâ­na sev­gi­si­ne da­yan­mak­ta­d›r. Bu sev­gi­den kuv­vet al­mak­
ta­d›r. Bu de­rin ve kök­lü sev­gi­nin iz­le­ri­ni ta­›­mak­ta­d›r. Tür­ki­ye’nin ve dün­ya­n›n dört
bir ya­n›n­dan bu sev­gi ile tu­rist gel­mek­te­dir.
Mev­lâ­na de­nin­ce ak­la ge­len di­¤er bir un­sur da “se­ma”d›r. Se­ma el­le­rin du­ru­un­
dan ha­re­ket­le Al­lah’tan al›p ku­la da­¤›t­ma­y› sim­ge­le­mek­te­dir. Ba­z› kay­nak­lar her ne
ka­dar Mev­le­vi­lik­te se­ma­n›n ye­ri­nin ol­ma­d›­¤›­n› söy­le­se­ler de se­ma, Mev­le­vi ta­ri­ka­t›­
n›n en önem­li özel­li­¤i­dir(Reh­ber ans. C. 3 s. 195). Çün­kü bu ha­re­ket Mev­lâ­na’n›n
in­san sev­gi­si­ni, ho­gö­rü ve an­la­y›­›­n› tem­sil et­mek­te­dir.
Mev­lâ­na’n›n bir im­ge ha­li­ne gel­me­si en çok Kon­ya ti­ca­ret er­ba­b›­n› kar­l› ç›­kar­
m›­t›r. Kon­ya’da he­men he­men tüm mar­ket­le­rin, res­to­ran­la­r›n, e­ker­le­me­ci­le­rin,
et­li ek­mek­çi­le­rin isim­le­ri “Mev­lâ­na”d›r. Mev­lâ­na e­ker­ci­si, Mev­lâ­na Ke­bap­ç›­s› gi­bi...
Her ad›m­da Mev­lâ­na ad›­n› ta­›­yan bir ti­ca­ret­ha­ne bul­mak müm­kün­dür. Bu in­san­la­
r›n dük­kan­la­r›­na bu is­mi koy­ma­la­r›­n›n tek bir ne­de­ni var­d›r, o da böl­ge­ye ak›n eden
tu­rist­le­rin dik­kat­le­ri­ni çe­ke­rek mü­te­ri top­la­mak­t›r. (K. K I). Mev­la­na’y› an­la­mak
is­te­yen, onun ha­yat fel­se­fe­si­ni, ya­am tar­z›­n› ve Kon­ya’da b›­rak­t›­¤› iz­le­ri me­rak eden
yer­li ve ya­ban­c› tu­rist­ler ilk ön­ce Mev­la­na Tür­be­si’ni zi­ya­ret eder­ler. Da­ha son­ra s›­ra
ye­mek ye­me­ye ge­lir. Ya da mem­le­ket­le­ri­ne Kon­ya’dan bir ar­ma­¤an gö­tür­me­ye...
‹­te bu­ra­da dev­re­ye Mev­lâ­na ad›­n› ta­›­yan ti­ca­ret­ha­ne­ler gir­mek­te­dir. Da­ha çok il­gi
çek­mek ama­c› ile dük­kan­la­r›­na bu im­ge­nin ad›­n› koy­mu­lar­d›r. An­cak bu da do­¤al
ola­rak re­ka­be­te yol aç­m›­t›r. Çün­kü her­kes ka­sa­b›­n›n, ma­na­v›­n›n, ke­bap­ç›­s›­n›n,
et­li ek­mek­çi­si­nin ad›­n› Mev­la­na koy­mak is­ter. an­cak bu im­kan­s›z­d›r. Çün­kü her­kes
koy­du­¤u is­me pa­tent al­m›­t›r. Bu­nun için ma­¤a­za­s›­n›n ad›­n› “Mev­la­na” ko­ya­bi­len­
ler ans­l›­d›r. (K. K. I) An­cak dük­ka­n›­n›n is­mi­ni Mev­la­na ko­ya­rak mü­te­ri çek­me­yi
amaç edin­me­yen yer­ler de var­d›r. Me­se­la Kon­ya- Mev­la­na Pi­de ve Ke­bap Sa­lo­
nu’nun sa­hi­bi sa­y›n Ak›n Kü­çü­kel de­de­le­ri, za­ma­n›n­da Mev­la­na’ya hiz­met et­ti­¤i için
Mev­la­na hay­ra­n› ol­duk­la­r›­n›, onu çok sev­dik­le­ri­ni ve dük­ka­n›n ad›­n› da bu ne­den­le
Mev­la­na koy­duk­la­r›­n› söy­le­mek­te­dir. Hat­ta Ga­zi üni­ver­si­te­si ö¤­ren­ci­le­ri ile be­ra­ber
her y›l Kon­ya’ya gü­nü­bir­lik ge­zi­ler dü­zen­le­mek­te ol­duk­la­r›­n› da be­lir­mek­te­dir.
Mev­la­na’dan ya­rar­lan­mak ad›­na Kon­ya’da gö­ze çar­pan en önem­li nok­ta­lar­dan
bir ta­ne­si de “Mev­la­na e­ke­ri” ad›y­la an›­lan e­ker­ler­dir. Ba­ka bir ar­ka­da­›­m›­z›n
KENTLER ve
IMGELER
KONYA'NIN ‹MGES‹: MEVLÂNA
yap­t›­¤› ça­l›­ma­dan ha­re­ket­le bu e­ker­le­rin de ad›­n› ti­ca­ri bir amaç­la al­d›­¤› söy­le­ne­
bi­lir(Ünü­var, Kent­ler ve ‹m­ge­ler se­mi­ner ara­t›r­ma­s›). Çün­kü Mev­la­na e­ker­le­ri­nin
es­ki ad› “Pey­nir e­ke­ri”dir. Kon­ya’da ya­a­yan bir e­ker us­ta­s› bu e­ker­le­rin ad›­n›n
Mev­la­na ol­ma­s›­n› yal­n›z tu­riz­me ba¤­la­mak­ta­d›r. Hat­ta çe­it­li tu­rist­le­rin e­ker al›r­ken
“Bu e­ke­rin ad› ne­den Mev­la­na, aca­ba Mev­la­na bu e­ker­ler­den çok mu yer­mi?”
gi­bi so­ru­lar sor­duk­la­r›­n› söy­ler. An­cak bu e­ke­rin Mev­la­na ile bir il­gi­si yok­tur; yal­n›z­
ca il­gi çek­me amaç­l› bu is­mi al­m›­t›r.
Bu­gün Kon­ya, Mev­la­na’dan önem­li öl­çü­de ya­rar­lan­mak­ta­d›r, özel­lik­le tu­rizm
ko­nu­sun­da. Kon­ya Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si ve Sel­çuk Üni­ver­si­te­si ba­ta ol­mak üze­re
Mev­lâ­na sev­gi­si­ni ve an­la­y›­›­n› tüm in­san­la­ra a›­la­mak ve Mev­lâ­na’y› en iyi e­kil­de
an­lat­mak ama­c› ile ça­l›­ma ya­pan bir­çok ku­ru­lu var­d›r. Ör­ne­¤in Kon­ya Bü­yük­e­hir
Be­le­di­ye­si Ara­l›k ay›­n›n ikin­ci pa­za­r›n­dan 17 Ara­l›k’a ka­dar de­vam eden “Mev­la­na
Haf­ta­s›”n› dü­zen­le­mek­te­dir. Bu tö­ren­ler Kon­ya’da tu­riz­mi can­lan­d›r­mak­ta­d›r. Mev­la­
na Haf­ta­s›, se­ma gös­te­ri­le­ri, mü­zik ve i­ir din­le­ti­le­ri, i­ir, kom­po­zis­yon ve bil­gi ya­r›­
ma­la­r›, gü­zel sa­nat­lar ser­gi­le­ri, Tür­ki­ye’nin her ya­n›n­dan ge­len bi­lim adam­la­r›­n›n
kon­fe­rans­la­r› ve ti­yat­ro gös­te­ri­le­rin­den olu­mak­ta­d›r.
Mev­lâ­na ile il­gi­li kon­fe­rans­lar, ya­r›­ma­lar, se­ma gös­te­ri­le­ri i­ir din­le­ti­le­ri yal­n›z
Kon­ya’da de­¤il, Tür­ki­ye’nin dört bir ya­n›n­da hat­ta yurt d›­›n­da da dü­zen­len­mek­te­
dir. Ör­ne­¤in geç­ti­¤i­miz gün­ler­de An­ka­ra’da, Ge­nel sa­nat yö­net­me­ni Se­mih Ser­gen
ta­ra­f›n­dan “Mev­la­na Ak ve Ba­r› Ç›¤­l›­¤›, i­ir ve Mü­zik Re­si­ta­li” dü­zen­len­mi­tir. Re­si­
tal­de Mev­lâ­na’n›n in­san sev­gi­si ve ho­gö­rü­sün­den bah­se­dil­mi, ney ve i­ir din­le­ti­si
su­nul­mu­tur.
Mev­la­na’y› ulus­lar ara­s› bo­yut­lar­da ta­n›t­ma­y› amaç edi­nen bir ku­ru­lu da Ulus­
lar ara­s› Ru­mi Der­ne­¤i’dir. Bu ku­ru­lu Türk bi­lim adam­la­r› ile be­ra­ber Mev­la­na’y›
ta­n›t­ma amaç­l› Ulus­lar ara­s› Mev­la­na Se­mi­ner­le­ri dü­zen­le­mi­ler­dir. Bu se­mi­ner­ler­de
Mev­la­na’n›n i­ir­le­ri­ni bu­gü­nün di­liy­le yo­rum­la­m›­lar­d›r.
Mev­la­na ile il­gi­li ça­l›­ma­lar ya­pan bir di­¤er ku­ru­lu da Ça¤­da Mev­la­na A›k­la­r›
Top­lu­lu­¤u­dur. 1989 y›­l›n­da ma­ne­vi ba­kan­la­r› Ha­san De­de ta­ra­f›n­dan ku­ru­lan top­lu­
luk Mev­la­na’n›n ay­d›n fel­se­fe­si­ni ya­at­ma­y› ve ta­n›t­ma­y› amaç­la­m› ve bu do¤­rul­tu­
da­ki ça­l›­ma­la­r›­n› ku­rul­du­¤u ta­rih­ten iti­ba­ren ara­l›k­s›z de­vam et­tir­mi­tir.
Kon­ya ve Mev­la­na’y› dün­ya­ya ta­n›t­ma ama­c›y­la Sel­çuk Üni­ver­si­te­si ve Kon­ya
Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si ça­l›­ma­la­r›­na sa­nal dün­ya­y› da da­hil et­me­yi unut­ma­m›­lar­
d›r. Bu­na da­ir bir­çok in­ter­net si­te­si kur­mu, ay­r›­ca üni­ver­si­te­nin, eh­rin ve be­le­di­
ye­nin ta­n›­t›l­ma­s› ama­c› ile aç›l­m› olan web si­te­le­ri­ne Mev­la­na ile il­gi­li bir bö­lü­mü
ek­le­mi­ler­dir. ‹l y›l­l›k­la­r›n­da ve be­le­di­ye ta­n›­t›m bro­ür­le­rin­de Mev­la­na’ya ge­ni
öl­çü­de yer ver­mi­ler­dir.
Mev­la­na’n›n yal­n›z Türk mil­le­ti­ni de­¤il tüm in­san­l›­¤› ken­di­si­ne hay­ran b›­ra­kan
ho­gö­rü­sü ve in­san sev­gi­si, o unu­tul­maz sö­zü “NE OLUR­SAN OL Y‹­NE GEL” ile
halk a›k­la­r›­n›n i­ir­le­rin­de yer al­mak­ta­d›r. Ama ne ac›­d›r ki bu ho­gö­rü bu­gün gün­
lük ha­ya­t›n a›l­maz so­run­la­r› al­t›n­da ezil­me­nin ve pa­ra­n›n tut­sa­¤› ha­li­ne ge­ti­ril­me­nin
ge­ri­lim­le­ri­ni yok ede­me­mek­te, hat­ta bu ne­den­le yok ol­mak­ta­d›r. ‹n­san sev­gi­si ve
ho­gö­rü kav­ram­la­r› biz­den ya­va ya­va uzak­la­mak­ta­d›r.
Kon­ya gün­lük ha­yat­ta Mev­la­na’y› söy­ler, Mev­la­na’y› du­yar, Mev­la­na’y› ya­ar...
Mad­de­nin öte­sin­de bir ma­na ya­a­y›­›­d›r bu... Mev­la­na’n›n ölüm­süz ki­i­li­¤i, ölüm­süz
eser­ler, sa­nat ve kül­tür çev­re­si, ya­k›n­la­r› dost­la­r›...
KONYA'NIN ‹MGES‹: MEVLÂNA
KENTLER ve
IMGELER
Kon­ya ve Mev­la­na bir bü­tün­dür. Ne Mev­la­na Kon­ya’dan ay­r› dü­ü­nü­le­bi­lir, ne
de Kon­ya Mev­la­na’dan. Ve son ola­rak Mes­ne­vi’nin son bul­du­¤u ah be­yi­te yer ver­
mek is­ti­yo­ruz:
Gönülden gönüle bir pencere vard›r...
Mev­lâ­na
Mev­lâ­na üs­ta­d›m, şu ye­şil Kon­ya’da,
Se­mah dö­ner, hu rah­man hu de­yu de­yu..
Onun aşuk­la­r›, ya­nar, ya­k›­n›r dün­ya­da,
Çağ­r› ya­par, bir­li­ğe gel de­yu de­yu...
Mev­lâ­na üs­ta­d›­m›n ye­şil, ye­şil tür­be­si,
Se­ma­ha kalk­m›ş, hu de­yu mim­li kub­be­si,
Mih­man ey­ler, cüm­le ca­n› yer­mez her­ke­si,
Se­ver, se­ver hu rah­man hu de­yu de­yu. .
Nur s›­z›­yor nur, dün­ya­ya Kon­ya­lar­dan,
Aş›k­la­r›n har­man ol­du­ğu me­ka­n›n­dan,
Ye­di yüz y›l­d›r, ica­zet dev­ra­n›n­dan,
Se­mah tut­muş dö­ner, hu hu de­yu de­yu..
Mev­lâ­na üs­ta­d›m der, ara­ma­y›n bi­zi ka­bir­ler­de,
Bi­zim ye­ri­miz ka­bir­ler­de de­ğil gö­nül­ler­de,
Gü­ne­şin hem doğ­du­ğu, hem bat­t›­ğ› yer­de,
Se­mah tut­muş dö­ner, hu, hu de­yu de­yu.
AŞIK ÇA⁄­LA­R‹
KAY­NAK­ÇA
ARAZ, Ne­zi­he; “Mev­la­na’n›n Ha­ya­t›/ Ak Pey­gam­be­ri” 1922
ER­GUN, Sa­adet­tin Nus­ret; “Mev­la­na”, Ank. 1927
GÖL­PI­NAR­LI, Ab­dül­ba­ki; “Mes­ne­vi Ve er­hi” 1900-1982
ÖN­DER, Meh­met, “Ham­d›m, Pi­tim, Yan­d›m”; Ank. 1926
ÖN­DER, Meh­met, “Mev­la­na Bib­li­yog­raf­ya­s›”
ÖN­DER, Meh­met, “Mev­la­na Ce­la­led­din-i Ru­mi”
Reh­ber An­sik­lo­pe­di­si Ce­la­led­din_i Ru­mi mad­de­si c. 3 s. 194-196
Reh­ber An­sik­lo­pe­di­si Kon­ya mad­de­si c. 10 s. 216-242
Ak­e­hir Be­le­di­ye­si 2002 Y›l­l›­¤›
Kon­ya Bü­yük­e­hir Be­le­di­ye­si ‹l y›l­l›k­la­r› 1995-2001
2. Mil­li Mev­la­na Kong­re­si 3-5 Ma­y›s 1986 Kon­ya
2. Ulus­lar ara­s› Mev­la­na Sem­poz­yu­mu Bil­di­ri­le­ri 1976
www. kon­ya-bld. gov. tr
www. kon­ya. com
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
I. Ak›n Kü­çü­kel, Kon­ya- Mev­lâ­na Pi­de-Ke­bap Sa­lo­nu Ga­zi Mah. An­ka­ra
II. Gül­can Ünü­var, Ga­zi Üni­ver­si­te­si Fen- Edb. Fak. Türk Di­li Ve Ede­bi­ya­t› 3. s›­n›f ö¤­ren­ci­si
KENTLER ve
IMGELER
KONYA'NIN ‹MGES‹: MEVLÂNA
KIR­E­H‹R'‹N ‹MGES‹ AH‹ EV­RAN
Se­rap KA­RA­KI­LIÇ
Siz­le­re, bu­gün K›r­e­hir’in bir im­ge­si du­ru­mun­da olan “Ahi Ev­ran” üze­ri­ne yap­t›­
¤›­m›z ara­t›r­ma­la­r› su­na­ca­¤›z. Bil­di­ri­de, u üç ana ba­l›k üze­rin­de durulmutur:
1) “Ahi Ev­ran” ›n ya­a­m› ve ki­i­li­¤i ile, onun K›r­e­hir’ in bir im­ge­si ha­li­ne gel­
me­si sü­re­ci
2) K›r­e­hir’in bir im­ge­si olan “Ahi Ev­ran”›n kül­tü­rü­müz­de ya­y›l­ma alan­la­r›
3) Ça¤­da ken­tin “Ahi Ev­ran” yo­ru­mu
“AH‹ EV­RAN” IN YA­ŞA­MI VE K‹­Ş‹­L‹­⁄‹ ‹LE, ONUN KIR­ŞE­H‹R’ ‹N B‹R ‹M­GE­S‹
HA­L‹­NE GEL­ME­S‹ SÜ­RE­C‹
Eser ve davran›lar› ile ta­n›­y›p an­la­ya­bil­di­¤i­miz Ahi Ev­ran, sa­nat­kâr, mu­ta­sav­
v›f, bil­gin, bil­ge ve te­ki­lat­ç› yön­le­riy­le tan›nmakta; hem ger­çek, hem de ile­ri­de
de­¤i­ne­ce­¤i­miz gi­bi ef­sa­ne bir ah­si­yet ola­rak kar­›­m›­za ç›k­mak­ta­d›r. Az tar­t›­›­l›r
ni­te­lik­te­ki bil­gi­ler­le s›­n›r­l› ka­la­rak, ha­ya­t›­n› öy­le özet­le­ye­bi­li­riz:
“Ahi Ev­ran eyh Na­si­rud­din Mah­mut, ‹ran’›n Hoy eh­rin­de do¤­mu ve da­ha son­
ra Ho­ra­san’da bü­yük bil­gin Fah­ret­tin Ra­zi’nin ders­le­ri­ne de­vam et­mi­tir. Ba¤­dat’ta
da bir dö­nem ka­lan Ahi Ev­ran, o dö­nem Ab­ba­si Ha­li­fe­si­nin kur­mu ol­du­¤u Fü­tüv­vet
te­ki­lâ­t›­na gi­rer. Da­ha son­ra ey­hi Ev­ha­düd­din Kir­ma­ni ile bir­lik­te 13. as­r›n ba­la­
r›n­da Ana­do­lu’ya ge­len Ahi Ev­ran, Kay­se­ri’ye yer­le­mi ve bu­ra­da bir ta­bak­ha­ne
ku­ra­rak deb­ba¤­l›k (de­ri­ci­lik) yap­m›­t›r. Bu yüz­den de Ana­do­lu’da bu mes­lek­le u¤­ra­
an­la­r›n-ay­n› za­man­da 32 çe­it es­naf ve sa­nat­kâ­r›n da-pi­ri sa­y›l­m›­t›r.
Türk­men ey­hi Eva­düd­din Kir­ma­ni’nin k›­z› Fat­ma Ba­c› ile ev­le­nen Ahi Ev­ran,
Kir­ma­ni ile bir­lik­te Ana­do­lu’yu e­hir e­hir gez­mi ve git­ti­¤i her yer­de Ahi ör­gü­tü­nü
kur­mu­tur. Sel­çuk­lu­lar dö­ne­min­de ise, Kon­ya’ya gel­mi ve te­ki­lâ­t›­n› bu­ra­da yay­
ma­ya ba­la­m›­t›r. Kon­ya’da da­ha çok ilim­le me­gul olan ve “Mu­had­dis” la­ka­b›y­la
da an›­lan Ahi Ev­ran’ ›n bi­li­nen yir­mi ka­dar ese­ri ol­du­¤u tah­min edil­mek­te­dir. Ahi
Ev­ran’›n, za­ma­n›n­da Sad­red­din Ko­ne­vi ve di­¤er ba­z› kim­se­le­re yaz­d›­¤› mek­tup­la­r›
da ün­lü­dür. Da­ha son­ra Ahi Ev­ran’›n K›r­e­hir’e gö­çü, ha­ya­t›­n›n son önem­li mer­
ha­le­si­dir. Ahi Ev­ran, bu­ra­da kal­d›­¤› sü­re içe­ri­sin­de ba­z› eser­le­ri­ni, K›r­e­hir Emi­ri
Sey­fed­din Tu¤­rul’a it­haf et­mi olup; bu eser­ler­den bir ta­ne­si “Me­va­hi­ci Sey­fi” ad›­n›
ta­›­mak­ta­d›r.
K›r­e­hir’de kal­d›­¤› on be y›l­l›k sü­re içe­ri­sin­de ka­ram­sar, in­san­la­ra küs­kün olup,
dev­let adam­la­r›­n›n zul­mün­den i­ka­yet eden ve ‹s­lam di­ni­nin ru­hu­nu kay­bet­ti­¤i­ni
her f›r­sat­ta di­le ge­ti­ren Ahi Ev­ran, bu­ra­da ve­fat et­mi­tir. Bir ri­va­ye­te gö­re Ahi­le­rin
Mo­¤ol­la­ra is­ya­n› s›­ra­s›n­da öl­dü­rü­len Ahi Ev­ran’›n, ken­di ad›y­la an›­lan ma­hal­le­de ve
ca­mi­nin bi­ti­i­¤in­de­ki tür­be­de gö­mü­lü ol­du­¤u bi­lin­mek­te­dir.” (Ba­y›r 1991: 12, Ça­¤a­
tay 1982 : 431)
Ahi Ev­ran’›n K›r­e­hir’in bir im­ge­si ha­li­ne gel­me­sin­de­ki en önem­li se­bep onun
KIREH‹R'‹N ‹MGES‹ AH‹ EVRAN
KENTLER ve
IMGELER
bu­ra­da sos­yal bir bir­lik ve da­ya­n›­ma te­me­li­ne da­ya­nan Ahi­lik ör­gü­tü­nü kur­mu
ol­ma­s›­d›r. K›r­e­hir, Ahi­lik ör­gü­tü­nü Ahi Ev­ran is­mi ile bir­lik­te be­nim­se­mi­tir.
KIR­ŞE­H‹R’ ‹N B‹R ‹M­GE­S‹ OLAN “AH‹ EV­RAN” IN ‹L‹N KÜLTÜRÜNE YAN
SIMALARI
Bu ko­nuy­la il­gi­li ola­rak dik­kat­le­ri­ni­zi ön­ce­lik­le, em­si Yas­t›­man’a ait olan “Mem­
le­ket Has­re­ti” isim­li des­ta­na çek­mek is­ti­yo­ruz. Bu des­ta­na ait olan dört­lük­ler, Ahi
Ev­ran’›n bu­gün K›r­e­hir’in bir im­ge­si du­ru­mun­da ol­du­¤u­nu ka­n›t­la­yan, en gü­zel
ör­nek­ler­den­dir.
Ha­c› Bek­ta, Ahi Ev­ran Sul­ta­n›
A›k Pa­a, Ka­ya ey­hi ca­na­n›
‹ma­ret­te nes­lim eyh Sü­ley­man'›
Ak ile ba¤­r›­ma sar­mak is­ti­yom.
“Ahi Ev­ran”, ba­ta K›r­e­hir ol­mak üze­re, Ana­do­lu hal­k› üze­rin­de önem­se­ne­cek
bo­yut­lar­da iz­ler b›­rak­m›­t›r. Onun b›­rak­m› ol­du­¤u iz­ler, kül­tü­rü­mü­zü de uzun y›l­lar
et­ki­le­mi; onun için pek çok i­ir, des­tan söy­len­mi­tir. Ay­r›­ca halk ara­s›n­da onun­la
il­gi­li pek çok ef­sa­ne te­ek­kül et­mi­tir. Ahi Ev­ran ta­ra­f›n­dan ku­ru­lan Ahi ör­gü­tü­nün
kül­tü­rü­müz­de­ki öne­mi ise her­kes­çe ma­lûm­dur.
Yap­t›­¤›m›z ya­z›­l› kay­nak ara­t›r­ma­la­r›n­da K›r­e­hir üze­ri­ne söy­len­mi pek çok
i­ir ve des­tan­da “Ahi Ev­ran” is­mi ile kar­›­la­t›k. K›r­e­hir üze­ri­ne söy­len­mi bir ba­ka
i­irin ikin­ci dört­lü­¤ün­de Ahi Ev­ran, di­¤er K›r­e­hir bü­yük­le­rin­den olan Â›k­pa­a, Ha­c›
Bek­ta-› Ve­li, Gül­eh­rî gi­bi isim­ler­le bir­lik­te an›l­m›­t›r.
KlRŞE­H‹R
Ey ta­ri­hi e­hir; kül­tür mer­ke­zi...
Se­ni ya­de­de­rim, duy­duk­ça ad›n.
Or­ta­as­ya as›l­l›, o ay­d›n­la­r›
Okur, du­yar se­vi­ni­rim K›r­e­hir
A›k­pa­a, Ha­c› Bek­ta Ve­li­yi
Gül­eh­ri'yi Ahi Ev­ran Ve­li'yi...
Bir kök­te uza­m› sar­ma­›k gi­bi,
Hep­si­nin da­l›­s›n, bi­ri­sin K›r­e­hir
Ah­met DUL­KA­D‹­RO⁄­LU
Ahi Ev­ran, ay­n› an­da hem ef­sa­ne, hem de ger­çek bir ah­si­yet ola­rak kar­›­m›­za
ç›k­mak­ta­d›r. O, ba­z› men­k›­be­ler­de sa­ha­be gös­te­ri­le­cek ka­dar uzak, ba­z› kay­nak­lar­
ca da Or­han Ga­zi ile ça¤­da bi­li­ne­cek ka­dar ya­k›n­d›r. Türk sa­nat ve ti­ca­ret ah­lâ­k›­n›n
te­ek­kül et­me­si ve ya­y›l­ma­s›n­da çok önem­li hiz­met­ler gör­mü, Ana­do­lu Ahi te­ki­la­
t›­n›n en ba­ta ge­len ku­ru­cu­su olan “Ahi Ev­ran”, ay­n› za­man­da onun men­k›­be­si­nin
ad›­d›r.
“Bü­tün Ahi se­ce­re­na­me­le­rin­de ve fü­tüv­vet­na­me­ler­de onun y›­lan­lar­la ba­z›
ha­ri­ku­la­de­lik­le­ri an­la­t›l­mak­ta­d›r. Onun hak­k›n­da an­la­t›­lan y›­lan­la il­gi­li bu ef­sa­ne­
den do­la­y› ken­di­si­ne “Ev­ran” den­di­¤i bu kay­nak­lar­da be­lir­til­mek­te­dir ve bu ad› ile
me­hur olup, esas ad› olan eyh Na­si­rud­din Mah­mut unu­tul­mu ve­ya kul­la­n›l­maz
ol­mu­tur.” (Ba­y›r 1991 : 12)
KENTLER ve
IMGELER
KIREH‹R'‹N ‹MGES‹ AH‹ EVRAN
im­di de siz­le­re, Ga­zi­an­tep Ahi Tek­ke­si’ne ait olan bir “Ahi Se­ce­re­si”nden bah­
set­mek is­ti­yo­ruz.
“Söz ko­nu­su olan se­ce­re­de, Ahi Ev­ran’›n soy kü­tü­¤ü ve Ev­ran ad›­n› al›­›y­la il­gi­li
bö­lü­mün öze­ti u e­kil­de­dir:
“Adem nes­lin­den Ab­dul­me­naf, bun­dan Ha­›m, bun­dan Ab­dul­mut­ta­lip, bun­dan
da Ab­bas ol­du. Ab­bas’›n o¤­lu Sul­tan Ahi Ev­ran’d›r. Bir gün Haz­ret-i Mu­ham­med,
es­ha­b›n ha­z›r bu­lun­du­¤u bir s›­ra­da Hü­se­yin Ga­za­s› için si­lah­la­r›y­la bir­lik­te ha­z›r
bu­lun­ma­la­r›­n› söy­le­di. Am­ca­s› Ab­bas’a san­ca­¤› si­ze ve­ri­yo­rum, de­di. Ab­bas : Ya
Re­su­lul­lah ben çok ya­l›­y›m, bu gö­re­vi o¤­lum Mah­mud’a ve­rin, di­ye ko­nu­tu. Bu
s›­ra­da Ceb­ra­il, Mi­kâ­il, ‹s­ra­fil, Az­ra­il ve öbür me­lek­ler de ha­z›r­d›. Tan­r›’n›n el­çi­si el
kal­d›­r›p dua et­ti. Bu san­cak k›­ya­me­te ka­dar Ab­bas’›n so­yun­da ka­l›p 32 es­na­fa yol
ve er­kan ö¤­re­tir. Kal­k›n ga­za­ya gi­din, de­di. Per­em­be gü­nü yo­la ç›­k›l­d›. Sul­tan Ahi
Ev­ran ve ya­n›n­da­ki­ler Hü­neyn’i fet­he­dip dön­dü­ler. Tan­r› el­çi­si­nin so­ru­su üze­ri­ne
Haz­ret-i Ali, Ya Re­su­lul­lah, Ahi Sul­tan Mah­mud bir elin­de san­cak, öbü­rün­de k›­l›nç
her yan­da Ev­ran gi­bi sa­va­t›. Bu­nun için ona Sul­tan Ahi Ev­ran de­di­ler, di­ye ya­n›t­
la­d›. Bu­nun üze­ri­ne as­hab­dan her bi­ri bi­rer ar­ma­¤an ve ye­il bay­rak ver­di­ler. Tan­r›
el­çi­si Haz­ret-i Ali’ye, sen ne ve­re­cek­sin di­ye sor­du. Ali, ben de k›­z›­m› ve­ri­rim de­di.
Tan­r› el­çi­si, Ali’nin k›­z› Ru­ki­ye ile ni­kâh­la­r›­n› k›y­d›. Üç gün üç ge­ce dü­¤ün ya­p›l­d›.
‹lk gün 33 ko­yun, ikin­ci gün 33 ke­çi, üçün­cü gün 33 s›­¤›r ke­sil­di. Üç gün son­ra el
öpül­dü. Tan­r› el­çi­si, Ahi Ev­ran Sul­tan Mah­mud’un eli­ni sa¤ eli­ne al›p Haz­ret-i Ali’nin
mut­fa­¤›­na gö­tür­dü. Dü­¤ün­de ke­si­len de­ri­ler bu­ra­da top­lan­m›­t›. Bun­la­r› Ahi Ev­ran’a
tes­lim et­ti. Ahi Ev­ran bir ge­ce, bir gün­düz bun­la­r› renk renk bo­ya­d›. Son­ra Tan­r› el­çi­
si­ne gö­tür­dü. Haz­ret-i Ali kam­ç›­n›n sa­p›y­la bun­la­r› ci­lâ­la­d›. Tan­r› el­çi­si Ahi Ev­ran’›n
be­li­ne ke­mer ba¤­la­d›. ‹zin ver­di, dua et­ti. Bu s›­ra­da Ceb­ra­il, Mi­kâ­il, ‹s­ra­fil, Az­ra­il
ve ba­ka me­lek­ler, Haz­ret-i Ali 32 sa­nat 7250 es­na­f›n pir­le­ri el kal­d›­r›p dua et­ti­ler.
Sa­nat ve es­naf pir­le­ri Ahi Ev­ran’ ›n yol ve er­ka­n›­na ba¤­lan­d›­lar. Ahi Ev­ran 830’ da
Rum di­ya­r›­na ayak bas­t›­lar. Bir yer­de dur­ma­d›­lar. K›r­e­hir’e ge­lip bu­ra­da bir i ye­ri
aç­t›­lar. Halk zi­ya­re­ti­ne ge­lip bi­zim bir kor­ku­muz var. Bir ej­dar­ha or­ta­ya ç›k­t›. Onun
ya­pa­ca­¤› kö­tü­lük­ler­den bi­zi kur­tar, di­ye yal­var­d›. Ej­der­ha­y› ona gös­ter­di­ler. Ahi
Ev­ran Ej­der­ha­y› za­rar­s›z ha­le ge­tir­di. 93 y›l ya­a­d›. ” (Gü­zel­bey 1984 : 86)
Bel­ge­nin bun­dan son­ra­ki bö­lü­mün­de Ahi Ev­ran’› öven bir i­ir yer al­mak­ta­d›r.
(EK 3)
Türk es­naf ve sa­nat­kâr­la­r› ara­s›n­da ku­ru­lan s›­k› i­bir­li­¤i, Ahi Ev­ran ta­ra­f›n­dan
ku­ru­lan Ahi­li­¤in bir yan ko­lu ve uzan­t›­s› olan “ya­ren ör­gü­tü” ara­c›­l›­¤›y­la köy­le­re dek
ta­›n­d›. Te­me­lin­de Ahi­lik dü­ze­ni bu­lu­nan es­naf te­ki­la­t›, son­ra­la­r› “lon­ca­lar” ya da
“ge­dik sis­te­mi” gi­bi ad­lar­la an›­lan dü­zen­le­re dö­nü­mü­tür.
Kül­tü­rü­müz­de Ahi ve Ahi­lik üze­ri­ne söy­len­mi pek çok i­ir var­d›r. Bun­lar­dan
bi­ri de, bu ko­nu­da epey­ce il­mi ara­t›r­ma­ yap­m› olan Ay­han ‹nal’a ait­tir. (EK 4)
ÇA⁄­DAŞ KEN­T‹N “AH‹ EV­RAN” YO­RU­MU
Buraya kadar, 13. yy. ba­la­r›n­da K›r­e­hir’e ge­le­rek, öm­rü­nün ge­ri ka­lan k›s­m›­n›
bu­ra­da ge­çi­ren Ahi Ev­ran ve onun kur­mu ol­du­¤u Ahi­lik te­ki­la­t›­n›n K›r­e­hir’in bir
im­ge­si du­ru­mu­na gel­me­si sü­re­cin­den ve onun kül­tü­rü­müz­de­ki ye­rin­den bah­set­me­
ye çal››lm›t›r.
Bu bö­lüm­de ise, gü­nü­müz “K›r­e­hir”inin bu im­ge­yi na­s›l de­¤er­len­dir­di­¤in­den,
KIREH‹R'‹N ‹MGES‹ AH‹ EVRAN
KENTLER ve
IMGELER
en az›n­dan bu im­ge­yi de­¤er­len­dir­mek ad›­na gösterdi¤i gay­ret­ler­den bah­set­me­ye ça­l›­
a­ca­¤›z. Bu konudaki tespitler alan arat›rmas› tekni¤iyle elde edilmitir.
K›r­e­hir’e bu ko­nu­da ara­t›r­ma yap­mak için git­ti­¤imiz­de, oto­ga­r›n önün­de “Ahi
Ev­ran Ca­mii” ta­be­la­s› ile kar­›­la­t›k. Bu­nun üze­ri­ne der­hal bu ca­mi­yi gör­mek üze­re
yo­la ko­yul­duk.
Ahi Ev­ran Ca­mii, K›r­e­hir'in merkezinde olan ve ken­di ad›y­la an›­lan ma­hal­le­de
yer al­mak­ta­d›r. 1482 y›­l›n­da Ahi Ev­ran’›n ta­kip­çi­le­rin­den bi­ri­si ta­ra­f›n­dan yap­t›­r›l­m›­
t›r. Mes­cit, Ahi­li­¤in ku­ru­cu­su Ahi Ev­ran’›n tür­be­si ve za­vi­ye-tek­ke ola­rak kul­la­n›­lan
me­kan­lar­dan olu­mak­ta­d›r.
Ahi Ev­ran Ca­mii’nin önün­de bü­yük bir alan var­d›r. Bu alan Ahi Ev­ran Mey­da­n›
ola­rak bi­lin­mek­te­dir. Ay­r›­ca bu mey­da­n›n için­de Ahi Ev­ran’› tem­sil eden bir hey­kel
var­d›r.
K›r­e­hir Be­le­di­ye­si, “Ahi Ev­ran” ve Ahi­li­¤in ya­a­t›l­ma­s› ko­nu­sun­da­ki ilk ça­l›­
ma­la­r›­n› es­naf­la­r›n dük­kan isim­le­ri­nin Türk­çe ol­ma­s› yo­lun­da gay­ret sar­fe­de­rek ba­
lat­m›­t›r. Bu­nun için de mec­lis, 1995’te ka­rar al­m›­t›r. Ay­r›­ca, ka­li­te­li mal üret­mek
ve hak­s›z re­ka­be­ti ön­le­mek için za­b›­ta­la­ra ta­li­mat­ ve­ri­le­rek iler­le­me­ kay­de­dil­mi­tir.
(KK:1)
Ay­r›­ca e­hir­de, va­li­nin ba­ka­n›, be­le­di­ye ba­ka­n›­n›n da ba­kan yar­d›m­c›­s›
bu­lun­du­¤u “Ahi Üni­ver­si­te­si Vak­f›” var­d›r. Bu va­k›f, e­hir­de üni­ver­si­te­le­me­yi ve
fa­kül­te­le­rin ço­¤al­ma­s›­n› sa¤­la­ma­ya ça­l›­mak­ta­d›r. Ay­r›­ca, Cum­hur­ba­kan­l›­¤› ve
Ga­zi Üni­ver­si­te­si Rek­tör­lü­¤ü gi­bi üst ka­de­me­ler­le gö­rü­me­ler ya­p›­la­rak h›z­l› bir ge­li­
im sü­re­ci içi­ne gi­ril­mi­tir.
Bu­nun­la bir­lik­te ya­k›n bir za­man­da aç›­l›­› ya­p›­lan “Ahi Ev­ran Üni­ver­si­te­si Kam­
pü­sü”, Ahi Ev­ran is­mi­nin ya­a­t›l­d›­¤› yer­ler­den­dir. Bu ça­l›­ma­lar hak­k›n­da­ki bil­gi­le­ri
K›r­e­hir be­le­di­ye ba­ka­n› ile yap›lan gö­rü­me­ler so­nu­cu elde edilmitir.
K›r­e­hir’de Ahi­lik­ten kal­ma bir ku­ru­lu ola­rak “K›r­e­hir Es­naf ve Sa­nat­kâr­lar
Oda­la­r› Bir­li­¤i Ba­kan­l›­¤›”n›n var­l›­¤› da dik­kat çe­ki­ci­dir. Bu ku­ru­lu­un ba­ka­n› olan
Ke­nan Ke­ri­mo¤­lu ile yap›lan gö­rü­me­ler son­ra­s›n­da ise, bün­ye­sin­de 20 ta­ne mes­lek
oda­s› bu­lun­du­¤u­ ö¤renilmitir.
K›r­e­hir Es­naf ve Sa­nat­kâr­lar Oda­la­r› Bir­li­¤i Ba­kan­l›­¤›, ka­mu ku­ru­lu ni­te­li­¤in­de
ve Es­naf Oda­la­r› Bir­li­¤i­ne ba¤­l› bir ku­rum­dur. Bu ku­ru­mun ama­c›, bu­gün­kü ça­¤›­
m›z­da es­naf ve sa­nat­kâr­la­r›n çek­ti­¤i s›­k›n­t›­la­r› bir el­de top­la­y›p, dev­let bün­ye­sin­de
çö­züm yol­la­r› ara­mak ve bu yol­lar­la be­ra­ber es­naf ve sa­nat­kâ­r›n çek­ti­¤i s›­k›n­t›­la­r›
yet­ki­li a¤›z­la­ra ilet­mek­tir. Yö­re­de ay­r›­ca, bir Ahi­lik Ara­t›r­ma ve Do­kü­man­tas­yon
Mer­ke­zi” ku­rul­mu­tur.
Ahi­lik Ara­t›r­ma ve Do­kü­man­tas­yon Mer­ke­zi’nde ara­t›r­ma­c› ola­rak ça­l›­an,
Ha­lil Ça­l›­›r’›n ver­di­¤i bil­gi­le­re gö­re bu mer­kez, Kül­tür Ba­kan­l›­¤› bün­ye­sin­de bu­lu­
nan “Halk Kül­tür­le­ri­ni Ara­t›r­ma ve Ge­li­tir­me Ge­nel Mü­dür­lü­¤ü” nün 1998’de
K›r­e­hir’de bir “Ahi­lik Ara­t›r­ma Mer­ke­zi” ku­rul­ma­s› yö­nün­de al­d›­¤› ka­rar ile ku­rul­
mu­tur. Bu ku­ru­lu­un ama­c›, Ahi­lik fel­se­fe­si­nin yur­du­mu­za ve dün­ya­ya ya­y›l­ma­s›­n›
sa¤­la­mak­t›r. Ay­r›­ca bu mer­kez, Ahi Ev­ran ad›­na çe­it­li fes­ti­val­ler, sem­poz­yum­lar ve
kon­fe­rans­lar dü­zen­le­mek­te­dir.
K›r­e­hir’de fark­l› ta­rih­ler­de çe­it­li fes­ti­val ve en­lik­ler dü­zen­len­mek­te­dir. Bu
en­lik­ler­den bi­ri­si de es­naf ku­ru­lu­la­r› bir­li­¤in­ce dü­zen­le­nen Â›k Pa­a’y› an­ma
KENTLER ve
IMGELER
KIREH‹R'‹N ‹MGES‹ AH‹ EVRAN
gü­nü­dür.
Yö­re­de, her y›l Ekim ay›­n›n ikin­ci haf­ta­s›n­da kut­la­nan “Ahi­lik Kül­tür Haf­ta­s›
ve Es­naf Bay­ra­m›”, 1965’ten be­ri ge­le­nek­sel ola­rak sür­dü­rül­mek­te­dir. 1977’den
iti­ba­ren ulus­la­ra­ra­s› ni­te­lik ka­za­nan ve “Es­naf Bay­ra­m›” ola­rak kut­la­nan en­lik­ler,
1987’de K›r­e­hir­li­le­rin yo­¤un gi­ri­im­le­ri so­nu­cu “Ahi­lik Kül­tür Haf­ta­s›” ola­rak res­mi­
yet ka­zan­m›­t›r. Haf­ta sü­re­sin­ce il­de ku­ru­lan kut­la­ma ko­mi­te­si­nin or­ga­ni­zas­yo­nu
ile sem­poz­yum­lar, pa­nel­ler ve gös­te­ri­ler dü­zen­le­nir. Ahi sof­ra­la­r› ku­ru­lur ve Ahi­li­¤in
ge­le­nek­sel tö­ren­le­rin­den “ed Ku­at­ma” gös­te­ri­le­ri ya­p›­l›r. “ed Ku­at­ma” bir tür,
kal­fa­l›k­tan us­ta­l›­¤a ge­çi me­ra­si­mi­dir. Ay­r›­ca bir de “pa­bu­cun da­ma at›l­ma­s›” ola­y›
var­d›r. Bu­nun an­la­m› ise, ka­bul edil­me­yen bir mal­dan ve­ya ma­l›n çü­rük, özür­lü
ç›k­ma­s›n­dan do­la­y› es­na­fa dük­kân ka­pat­ma ce­za­s› ve­ril­me­si­dir. Bu ge­le­nek ak­tif
ola­rak ya­a­t›l­ma­sa da halk ara­s›n­da bi­lin­mek­te­dir.
“Ahi­lik Kül­tür Haf­ta­s›” en­lik­le­ri da­ha ön­ce de­¤in­di­¤i­miz Ahi Ev­ran Ca­mii önün­
de­ki Ahi Ev­ran mey­da­n›n­da ya­p›­l›r.
K›r­e­hir’de her y›l ya­p›­lan Ahi­lik Kül­tür Haf­ta­s› ve Es­naf Bay­ra­m›­n›n ama­c›
u­dur: Türk es­na­f›­n›n ön­de­ri ola­rak bi­li­nen Ahi Ev­ran’ ›n ça¤­da ya­am art­la­r›­na
uy­gun tö­re­le­ri­ni ya­at­mak, ti­ca­ret­te ve sa­nat­ta ah­lâ­ki te­mel­le­re da­ya­l› gü­zel ge­le­
nek­le­ri­ni, tüm dün­ya es­naf ve sa­nat­kâr­la­r›­na du­yu­ra­rak on­la­r›n her y›l K›r­e­hir’de
bi­ra­ra­ya gel­me­le­ri­ni sa¤­la­mak­t›r.
Ay­r›­ca K›r­e­hir’de “Ahi Ev­ran” is­mi, bu gün pekçok ku­rum, ku­ru­lu ve bi­na­
lar­da ya­a­t›l­mak­ta­d›r. Bun­lar­dan ba­z›­la­r› “Ahi Po­lis Mer­ke­zi”, “Ahi Çar­›­s›” ve Ahi
Ev­ran ‹l Te­le­kom Mü­dür­lü­¤ü” dür.
Kül­tür Ba­kan­l›­¤›’na ba¤­l› ola­rak ku­ru­lan “Ahi Ev­ran Halk Kü­tüp­ha­ne­si”de “Ahi
Ev­ran” a ve­ri­len öne­mi ka­n›t­la­y›­c› ni­te­lik­te­dir.
Ahi Ev­ran is­mi­nin ya­a­t›­l›p ko­run­ma­s› için, gü­nü­mü­zün ih­ti­yaç­la­r› ne­ti­ce­sin­de
ge­li­en son tek­no­lo­ji ni­met­le­rin­den olan, bil­gi­sa­yar or­ta­m›n­dan da ya­rar­la­n›l­d›­¤›
gö­rül­mek­te­dir. Bu nok­ta­da “Ahi­lik” ve “K›r­e­hir” ile il­gi­li pekçok in­ter­net si­te­si bu­lun­
du­¤u bi­lin­mek­te­dir.
So­nuç ola­rak “Ahi Ev­ran” is­mi­nin ve onun fel­se­fe­si­nin kül­tü­rü­müz­de ve bu­gün
K›r­e­hir’ de can­l› bir e­kil­de ya­a­t›l­mak­ta ol­du­¤u gö­rül­mek­te­dir.
EK 2
Be­re­kal­lah Tek­ke­miz bul­du ni­zam-› iz­ze­ti
Her ola her bir ge­le­ne bu dün­ya küm­ba­ti
Pi­i­va­m›z Haz­ret-i Adem Sa­fiy­yul­ha­d›r
La ce­rem ol i­le­di bu pir pâ­ki sa­na­t›
Ni­ce ga­ip er­le­ri âlem­de gül­ban­kin çe­ker
Pi­ri­miz ol Ali sul­tan ‹bn-i Ab­bas haz­re­ti
Ta ta­ri­kat er­kâ­n› ha­re­dek yad ede­riz.
Ni­me­tul­lah Ahi Ev­ren tan­r›­n›n bir ni­me­ti.
Ha­li­kin has ku­lu pey­gam­be­rin has üm­me­ti
u¤­li­ya hiz­met-i ih­lak ile hiz­met et bu tek­ke­ye
Ha­l›­k›n has ku­lu Ahi Ev­ran pey­gam­be­rin Has üm­me­ti.
EK 3
AH‹ VE AH‹­L‹K
KIREH‹R'‹N ‹MGES‹ AH‹ EVRAN
KENTLER ve
IMGELER
Ahi o ki gö­nül al›­c› ge­rek
Ahi­lik s›m­n› bi­li­ci ge­rek,
Her­kes bi­lip ya­pa­bi­lir ve la­kin
Yap­t›­¤› ya­rar­l›, ka­l›­c› ge­rek.
Abi Ev­ran Ve­li ve Ha­c› Bek­ta
Ve­li der­ya­s›­na ka­l›­c› ge­rek.
Kalb­de sev­gi, el­de hü­ner, alt­ta at,
Bel­de pe­te­mal­dan k›­l›­c› ge­rek.
Za­y›­fa, yok­su­la yar­d›m ede­rek
Ha­y›r­l›­da ka­rar k›­l›­c› ge­rek,
‹yi­li­¤i, gü­zel­li­¤i, he­lâ­li
‹n­san eme­¤in­de bu­lu­cu ge­rek.
Ça­l›­ma­y› se­vip, sev­dir­mek için
Gön­lü fe­rah, yü­zü gü­lü­cü ge­rek,
Adam ye­ti­ti­rip, i ö¤­re­te­rek
Her ya­na us­ta­lar sa­l›­c› ge­rek.
Yi­¤it­li­¤i, dü­rüst­lü­¤ü taç edip
‹n­san sev­gi­siy­le do­lu­cu ge­rek.
Eli aç›k, gö­zü-gön­lü tok olup
Kâ­r›, hak­ças­ma bö­lü­cü ge­rek.
Sev­gi­siy­le, say­g›­s›y­la, iiy­le
Her alan­da ör­nek olu­cu ge­rek.
Pa­puç da­ma at›l­ma­dan e­ref­le
Ahi­lik yo­lun­da ölü­cü ge­rek.
Ay­han ‹NAL
KAY­NAK­ÇA
Ba­y›r (‹r­fan), u­bat 1991, “Âhi Ev­ran ve Fik­ri­ya­t›”, “Ka­r›n­ca”, Sa­y› : 650, Say­fa : 12-15
Boz­yi­¤it (A. Esat), 1989, Ahi­lik ve Çev­re­sin­de Olu­an Kül­tür De­¤er­le­ri Bib­li­yog­raf­ya­s› (1923-1988)
(De­ne­me), An­ka­ra, An­ka­ra Üni­ver­si­te­si Ba­s›­me­vi
Ça­¤a­tay (Ne­et), 1982, Ana­do­lu’ da Ahi­lik ve Bu­nun Ku­ru­cu­su Ahi Ev­ren, An­ka­ra, Türk Ta­rih Ku­ru­
mu Ba­s›­me­vi
Gü­zel­bey (Ce­mil Ca­hit), 1984, “Bir Ahi Se­ce­re­si”, “XX. Ahi­lik Bay­ra­m› Kong­re­si Teb­li¤­le­ri Ve Es­naf
ve Sa­nat­kâr­la­r›n Sos­yo-eko­no­mik Me­se­le­le­ri­nin Tar­t›­›l­d›­¤› Pa­nel Teb­li¤­le­ri”, K›r­e­hir
‹nal (Ay­han), Ekim 1986, “Ahi­lik ve Ko­ope­ra­tif­çi­lik”, “Ka­r›n­ca”, Sa­y› : 526, Say­fa : 5-6
Ko­ca­türk (Sa­adet­tin), 1984, “Fü­tüv­vet ve Ahi­lik”, “XX. Ahi­lik Bay­ra­m› Kong­re­si Teb­li¤­le­ri”, K›r­e­hir
Soy­kut (Re­fik), 1984, “Ta­rih­te Es­naf­l›k ve Ahi­lik”, “XX. Ahi­lik Bay­ra­m› Kong­re­si Teb­li¤­le­ri”, K›r­e­hir
Tur­han (Sa­lih), Ka­ra (Meh­met), Tan (Na­il), Gün­düz (Ab­dul­lah), 2000, K›r­e­hir Halk Mü­zi­¤i, An­ka­ra
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER :
1) Ha­lil ÇA­LI­IR
2) Arif EK‹­C‹
3) Ke­nan KE­R‹­MO⁄­LU
KENTLER ve
IMGELER
KIREH‹R'‹N ‹MGES‹ AH‹ EVRAN
ÇANKIRI YA­REN MEC­L‹S­LE­R‹
Ben­gi­su KOL­CU
YA­REN KÜL­TÜ­RÜ
Türk­ler, in­san­l›k ta­ri­hi­nin en es­ki ve kök­lü mil­let­le­rin­den bi­ri­dir. Türk mil­le­ti,
ta­rih bo­yun­ca ba­ka mil­let­ler­le sos­yal, si­yâ­sî, ti­câ­rî, ik­ti­sâ­dî, kül­tü­rel, as­ke­rî ili­ki­ler
kur­mu ve bu ili­ki­ler­de ken­di kim­li­¤iy­le or­ta­ya ç›k­m›­t›r. Bu çerçevede Türk kül­tü­
rü­nün bir par­ça­s› olan ‘ya­ren­lik’ üzerinde durulmas› gereken bir kültür ö¤esidir.
Sos­yal bir ku­rum olan Ya­ren Te­ki­la­t›’n›n iki önem­li kay­na­¤› Türk tö­re­si ve
‹s­lâm inan­c›­d›r.
Mo­¤ol is­ti­la­s›­n›n a¤›r bas­k› ve zu­lüm­le­ri al­t›n­da ka­lan Ana­do­lu’da Ahi Te­ki­
la­t›, hem i­gal­ci Mo­¤ol­la­ra kar­› di­ren­mi hem de Türk hal­k›­n›n bir­li­¤i­ni, mad­dî ve
ma­ne­vî gü­cü­nü tem­sil et­mi­tir. Ana­do­lu ahi­le­ri­nin pî­ri Ahi Ev­ran, e­hit olun­ca ahi
eyh­le­ri, An­ka­ra ve Çan­k›­r›’ya çe­kil­mi­ler­dir. Mo­¤ol is­ti­la­s›­n›n et­ki­le­ri, Çan­k›­r›’da
pek his­se­dil­me­di­¤i için ahi­lik çer­çe­ve­sin­de olu­an kül­tü­rel de­¤er­ler, Çan­k›­r›’da ya­a­
ma­y› sür­dür­mü­tür.
Ha­c›­ey­ho¤­lu Ha­san ÜÇOK, ‘Ya­ren Kül­tü­rü’nün ahi­lik ve fü­tüv­vet ku­rum­la­r›y­la
ay­r›­ca ye­ni­çe­ri te­ki­la­t›y­la ya­k›n il­gi­si ol­du­¤u­nu öne sür­mü­tür. (ÜÇOK 1932:45)
Ahi­lik ör­gü­tü, Ana­do­lu’da sa­de­ce kent ve ka­sa­ba­lar­da es­naf ve sa­nat­kâr­lar gi­bi
eko­no­mi­ye yön ve­ren s›­n›­f› e¤it­mek­le kal­ma­m›; köy ba­z›­na ka­dar ör­güt­le­ne­rek e¤i­
tim ve in­san ye­ti­tir­me i­lev­le­ri­ni ye­ri­ne ge­tir­mi­tir. Ya­ren kül­tü­rü ise böy­le güç­lü
sos­yo-eko­no­mik, sos­yo-kül­tü­rel ve sos­yo-po­li­tik ör­gü­tün ken­di­ne öz­gü sen­te­zi­dir.
Ya­ren te­ki­la­t›, bah­se­di­len bu ku­rum­lar­la mü­na­se­bet­le­ri gö­rül­me­si­ne ra¤­men
on­lar­dan fark­l›, ken­di­ne öz­gü mil­lî bir kim­li­¤i olan sos­yal bir ku­rum­dur.
Ya­ren ke­li­me­si yar­lar, sev­gi­li­ler, dost­lar, ar­ka­da­lar ile er­kek­ler yi­¤it­ler an­lam­
la­r›­na ge­lir.
Ya­ren­lik, in­san ye­ti­tir­me, in­sa­n› ha­ya­ta ha­z›r­la­ma; halk mü­zi­¤i, halk mut­fa­¤›,
halk ti­yat­ro­su, halk ede­bi­ya­t› gi­bi ulu­sal kül­tür de­¤er­le­ri­ni ya­at­ma ve ye­ni ku­ak­la­
ra ak­tar­ma gö­rev­le­ri­ni yüz­y›l­lar­d›r ye­ri­ne ge­tir­mi sos­yal bir ku­rum­dur.
Ya­ren ocak­la­r›, es­naf ve lon­ca­la­r›n ak­tif rol al­d›­¤› y›l­lar­da es­na­f›n i ye­ri­ni ka­pat­
t›k­tan son­ra­ki soh­bet, e¤­len­ce mec­lis­le­ri iken za­man­la sa­de­ce es­naf mec­li­si ol­ma
du­ru­mun­dan s›y­r›l­m›­t›r.
Ya­ren mec­lis­le­ri, ya­re­nin ku­ru­lu aa­ma­s›n­dan, ya­ren oda­la­r›­n›n do­na­n›­m›­na,
ya­ren oda­la­r›­na gi­ri ku­ral­la­r›­na, ye­mek­le­rin ye­nil­me­si­ne, oyun­la­r›n oy­nan­ma­s›­na,
mah­ke­me­nin ku­rul­ma­s›­na ve di­¤er un­sur­la­r›­na ka­dar ri­tü­el­le­re bü­yük önem ver­mi
sos­yal bir ku­rum ha­lin­de olu­mu­tur.
Ya­ren mec­lis­le­ri es­ki Türk­ler­de­ki 24 O¤uz bo­yu­nu tem­sil ede­cek e­kil­de bir
ba­a­¤a, bir kü­çük ba­a­¤a ve 22 ya­ren­den olu­ur. Bu mec­lis­ler­de bir de or­ta i­le­re
ba­kan ça­vu var­d›r.
Sa­na­yi­le­me ile ya­a­nan köy­den eh­re göçler, Çan­k›­r› ka­sa­ba ve köy­le­rin­de
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
KENTLER ve
IMGELER
nü­fus azal­ma­s›­na yol aç­m› bu­na ba¤­l› ola­rak kül­tü­rel de­¤er­ler de a›n­ma­ya ve unu­
tul­ma­ya ba­la­m›­t›r. Bu­na ra¤­men An­ka­ra, ‹s­tan­bul, ‹z­mit, K›­r›k­ka­le, Ka­ra­bük gi­bi
yer­ler­de ve Av­ru­pa’da­ki Çan­k›­r›­l›­lar ara­s›n­da ya­ren mec­lis­le­ri dü­zen­len­me­ye de­vam
et­mek­te­dir.
O¤uz boy­la­r›­n›n yo­¤un ve önem­li bir yer­le­im ye­ri olan Çan­k›­r› co¤­raf­ya­s›, ahi­
lik ile Türk kül­tür var­l›­¤›­n›n kay­da de­¤er bir ge­le­ne­¤i­ni ya­at­m›­t›r.
Gü­nü­müz­de ya­ren mec­lis­le­ri­nin sos­yal et­ki­si, git­tik­çe azal­mak­ta­d›r. Es­ki­den
ba­ba­lar, ço­cuk­la­r›­n›n ya­ren soh­bet­le­ri­ne ka­t›l­ma­la­r›­n› ha­ra­ret­le is­ter­ler­mi. Na­s›l
as­ker­lik yap­ma­yan er­kek, Türk top­lu­mun­da ol­gun­la­ma­m› er­kek ola­rak ka­bul edi­
lir­se Çan­k›­r›’da ya­ren mec­li­si­ne da­hil ol­ma­m› er­kek de kâ­mil in­san sa­y›l­maz­m›.
‘At›n iyi­si alay­da, ka­b›n iyi­si ka­lay­da
‹n­sa­n›n iyi­si de YA­RAN­DA bel­li olur’
ifa­de­si, ah­la­kî dü­ün­ce­le­rin ve ku­ral­la­r›n top­lum­da et­ki­si­ni kuv­vet­le his­set­tir­di­¤i
za­man­lar­da ya­ren ocak­la­r›­n›n fert­le­ri ter­bi­ye eden ku­rum­lar ol­du­¤u­nu gös­ter­mek­te­
dir. Bu ne­den­le ya­ren ocak­la­r›, bi­rer okul du­ru­mun­day­m›. Bu özel­lik geç­mi­e na­za­
ran gü­nü­müz­de çok az de­vam et­mek­te­dir. (KIY­MAZ 1996:25)
‘K›z, ana­dan ö¤­re­nir sof­ra düz­me­yi
O¤ul, ba­ba­dan ö¤­re­nir soh­bet gez­me­yi’
ifa­de­si Çan­k›­r›’da bir ha­yat il­ke­si ha­li­ne gel­mi­tir. üp­he­siz bu il­ke­nin kök­le­ri, O¤uz
Türk­le­ri ge­le­ne­¤in­den gel­mek­te­dir. Ni­te­kim De­de Kor­kut Hi­ka­ye­le­rin­de­ki:
‘K›z, ana­dan gör­me­yin­ce ö¤üt al­maz
O¤ul, ata­dan gör­me­yin­ce sof­ra çek­mez’
ifa­de­si ile mü­na­se­be­ti aç›k­t›r. (ÖZ­KAN 2002:2)
Ya­ren­lik, in­san­la­r› tek tek ku­cak­la­yan, in­sa­n›n ken­di­ni ta­n›­ma­s›­n› sa¤­la­yan,
er­dem­li ol­ma­y› ö¤üt­le­yen, ve k›s­kanç­l›k ih­ti­ras gi­bi duy­gu­la­r› diz­gin­le­yen bir ö¤­re­ti­
dir. Ahi­lik­le do­la­y›­s›y­la lon­ca te­ki­la­t›y­la ala­ka­s› olan ya­ren kül­tü­rün­de es­naf, dü­rüst
bir e­kil­de hiz­met et­me­yi ken­di­ne düs­tur edin­mi­tir ki dük­ka­n›­n›n lev­ha­s›­na:
‘Her sa­bah bes­me­ley­le aç›­l›r dük­ka­n›­m›z
Hakk’a iman ede­riz, müs­lü­man­d›r a­n›­m›z
E¤­ri­si var­sa biz­den, do¤­ru­su el­bet si­zin
Hi­le­si, hur­da­s› yok; he­la­lin­den ma­l›­m›z
Mü­te­ri­miz ve­li­ni­met, YA­RA­NI­MIZ ya­ri­miz
Zi­ya­de­si za­rar ve­rir ka­na­atir kâ­r›­m›z’
di­ye ya­za­bil­mi­tir. (ÖZ­KAN 2002: 22)
Ya­ren kül­tü­rü­nün genç ku­ak­la­ra ak­ta­r›l­ma­s› için kü­çük ya­ta­ki er­kek ço­cuk­la­
r›­ ya­ren mec­lis­le­rin­de e¤­len­ceye kat›l›r.
‘Ah yi­ne ak­am ol­du ezan se­si var
Hep el­le­rin YA­RE­N‹ var, ei (›s­s›) var aman ei var’
di­ze­le­riy­le ba­la­yan ‘Ak­am Ha­va­s›’yla aç›­l›r. (EK 1, ÖZ­KAN 2002: 33)Bu tür­kü­den
son­ra çe­it­li yö­re­sel tür­kü­ler bir sa­at ka­dar de­vam eder.
Ya­ren mec­lis­le­rin­de mi­sa­fir­ler u¤ur­lan­d›k­tan son­ra ya­ren a¤a­lar, ba­ba­a ka­l›r­
lar. Ya­ren a¤a­lar da­¤›l­ma­dan ön­ce bir son­ra­ki haf­ta oca­¤› ya­ka­cak ya­ren a¤a­la­ra
‘Arap’ ver­mek için ‘Arap Ver­me Tö­re­ni’ ya­p›­l›r. (‘Arap’, zil­li ma­a ve de­fe ve­ri­len
ad­d›r. Bu ad›n ne­re­den gel­di­¤i ve ne­den ve­ril­di­¤i bi­lin­me­mek­te­dir.) Bu tö­ren s›­ra­
s›n­da saz he­ye­ti, ‘Arap Ver­me Ha­va­s›’n› ça­lar. Bu es­na­da bü­tün ya­ren a¤a­lar ve
sa­zen­de­ler:
KENTLER ve
IMGELER
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
‘Fa­ki­rin gel­di di­va­ne
Elin­de gül da­ne da­ne
YA­RAN ba­› izin ki­me
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun’
di­ze­le­riy­le ba­la­yan tür­kü­yü söy­ler­ler. (EK 2, KIY­MAZ 1996: 24) Bu tür­kü, ya­ren
mec­lis­le­rin­de­ki ada­b›, da­ya­n›­ma­y› ve ba¤­l›­l›­¤› gös­ter­me­si aç›­s›n­dan önem­li­dir.
‘Arap Ver­me Tö­re­ni’yle ya­ren mec­li­si­nin ocak yak­ma ge­ce­si, böy­le­ce so­na er­mi
olur.
Gü­nü­müz­de ya­ren mec­lis­le­ri her ey­den ön­ce es­ki sos­yal gö­rev­le­ri­ni uy­gu­la­
mak­tan uzak­ta­d›r­lar. Es­ki­den esas amaç sos­yal ada­le­ti, yar­d›m se­ver­li­¤i, eit­li­¤i
k›­sa­ca­s› top­lum dü­ze­ni­ni ko­ru­mak­t›; e¤­len­ce ise sa­de­ce bir araç­t›. Bu du­rum özel­lik­
le son otuz y›l için­de de­¤i­ik­lik gös­ter­mi; ya­ren mec­lis­le­ri­nin bir ço­¤un­da e¤­len­ce,
ön pla­na ç›k­m›­t›r. Çan­k›­r›­l› Â›k Mol­la Meh­met AK­ÇA’n›n :
‘u ya­lan dün­ya­n›n so­nu yok­tur
Bu s›r­r›n as­l›­na eren­ler çok­tur
Dev­rin YA­REN­L‹­⁄‹ ba¤­r›­ma ok­tur
Hak­k›n hik­me­ti var onu bi­le­lim
(BA­K‹ 1953:31)
di­ze­le­riy­le ba­la­yan i­iri, bu gün­ de ge­çer­li olan bu yoz­la­ma­y› ele­tir­mek­te­dir.
Sa­de­ce ge­le­nek­te ya­a­yan tür­kü­ler, söz­lü kül­tür ürün­le­ri de­¤il; ha­len ya­ra­t›l­mak­
ta olan ede­bî ürün­ler­de de ya­ren kül­tü­rü­nün Çan­k›­r›’n›n bir im­ge­si ol­du­¤u­nu gö­re­bil­
mek müm­kün­dür. Bu, Çan­k›­r› ya­ren mec­lis­le­rin­de ya­ren a¤a­l›k yap­m› olan Ne­ca­ti
ÜL­KER’in u m›s­ra­la­r›n­dan da an­la­›l­mak­ta­d›r:
‘Sa­at yir­mi dör­dü ge­çer sof­ra ku­ru­lur
mec­li­si­miz­de mi­sa­fir a¤a­lar bu­lu­nur
Yi­yin bey­ler yi­yin afi­yet ol­sun
Ba­a­¤a­lar, YA­REN a¤a­lar, mi­sa­fir a¤a­lar
Si­ze se­lam ol­sun...
Ne mut­lu bi­ze ki YA­REN OCA­⁄I­MI­ZI aç­m›­›z
YA­REN­LER di­ya­r› Çan­k›­r›’m!
(EK 3, KIY­MAZ 1996:75)
Kül­tür Ba­kan­l›­¤›’n›n kat­k›­la­r›y­la ku­ru­lan Çan­k›­r› Ya­ran Kül­tü­rü Ya­at­ma Der­ne­
¤i’, Çan­k›­r›­l›­lar Kül­tür ve Sos­yal Yar­d›m­la­ma Vak­f› ta­ra­f›n­dan ç›­ka­r›­lan ‘Ya­ren Mec­
li­si’ der­gi­si ile Çan­k›­r›­l›­lar Vak­f› ta­ra­f›n­dan ç›­ka­r›­lan ‘Çan­k›­r› Ya­ren ‘der­gi­si ya­ren­li­¤in
Çan­k›­r›’n›n sem­bo­lü ol­du­¤u­nu gös­ter­mek­te­dir.
Ya­ren­le­ri­miz mo­dern ha­yat­ta te­le­viz­yon prog­ram­la­r›­na ka­t›l­mak­ta ve bu yol­la
ge­lir el­de et­mek­te­dir­ler. Bir çok dev­let ku­ru­mun­ca ya­ren kül­tü­rü hak­k›n­da ki­tap
bas­t›­r›l­m›­t›r. Ya­ren kül­tü­rü­nü yay­mak ama­c›y­la ku­ru­lan va­k›f­lar ta­ra­f›n­dan ç›­ka­r›­
lan der­gi­ler, ya­ren mec­lis­le­rin­de söy­le­nen tür­kü­le­ri top­la­yan ka­set­ler, Çan­k›­r›’y› ve
ya­ren kül­tü­rü­nü an­la­tan cdler, in­ter­net si­te­le­ri (www. ka­ra­te­kin. net.) ya­ren­lik im­ge­
si­nden ya­rar­lan­ma sa­ha­la­r›­n› gös­ter­mek­te­dir.
Bu­gün biz ya­re­nin ru­hu­nu ye­ni­den ke­fet­me­li­yiz. Onu, özün­de­ki dü­ün­ce­yi, sev­
me, say­ma, yar­d›m et­me, a­ka­la­ma­n›n özü­ne do¤­ru gö­tü­ren yük­sek va­ro­lu dü­ün­
ce­sin­den ko­par­ma­dan in­ce­le­me­li­yiz. Onu, suf­lî mi­zah ve a­ka­la­r›n, in­sa­n› ya­ra­la­yan
ve kü­çül­ten son­ra­dan ila­ve edil­mi kat­k›­la­r›n­dan ar›n­d›r­ma­l›­y›z. Onu 12. yüz­y›l­da­ki
saf­l›­¤› ile ye­ni­den ke­fe­de­rek ha­ya­t›­m›­za kat­ma­l›­y›z. . (KIY­MAZ 1996: 2)
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
KENTLER ve
IMGELER
Ya­ren kül­tü­rü­nün bi­rin­ci de­re­ce­de ya­a­t›l­d›­¤› ya­ren mec­lis­ler, mü­ze­lik du­rum­la­
r›n­dan kur­ta­r›l­ma­l›, mad­dî ve ma­ne­vî yön­den des­tek­len­me­li­dir. Bu ne­den­le Kül­tür
Ba­kan­l›­¤›, va­li­lik ve­ya be­le­di­ye büt­çe­le­rin­den uy­gun bir öde­nek ay­r›l­ma­l›­d›r. Ay­r›­la­
cak bu öde­nek, il il­çe ve­ya köy­ler­de­ki ya­ren mec­lis­le­ri­nin ih­ti­yaç­la­r›­n› kar­›­la­mak
üze­re bel­li bir plan ha­lin­de da­¤›­t›l­ma­l›­d›r.
Ön­ce­lik­le Çan­k›­r›’da ya­ren kül­tü­rü­nün özel­lik­le­ri­ne uy­gun ya­ren ev­le­ri ya­p›l­
ma­l›, bun­la­r›n sa­y›­ca ve ka­li­te­ce ge­li­ti­ril­me­si yol­la­r› ve ça­re­le­ri aran­ma­l›­d›r. ‹l, il­çe
ve köy­ler­de ye­ni ya­ren mec­lis­le­ri­nin ku­rul­ma­s› ve ya­a­t›l­ma­s› te­vik edil­me­li­dir.
Or­ta okul ve li­se ö¤­ren­ci­le­ri­ne yö­ne­lik dö­nem­lik kurs­lar aç›l­ma­l›, okul­la­ra öz­gü
min­ya­tür ya­ren mec­lis­le­ri­nin ku­rul­ma­s› ve ya­a­t›l­ma­s› sa¤­lan­ma­l›­d›r. Ya­ren mec­lis­
le­ri­nin ba­a­¤a­la­r›, ya­ren a¤a­la­r› her tür­lü si­ya­sî dü­ün­ce­den uzak­ta ol­ma­l›, sos­yal
ili­ki­le­rin­de par­ti­ler üs­tü yak­la­›m tar­z›­n› bü­tün ç›p­lak­l›­¤› ile or­ta­ya koy­ma­l›­d›r­lar.
Ya­re­ne gö­nül ver­mi her in­sa­n›n unut­ma­ya­ca­¤› en önem­li nok­ta; par­ti­zan­ca tu­tum
ve dav­ra­n›­lar­dan mut­la­ka so­yut­lan­mak ol­ma­l›­d›r. (KIY­MAZ 1996: 83)
‘Bir m›h bir nal, bir nal bir at, bir at bir or­du kur­ta­r›r. ’ Öl­çü­sü do¤­rul­tu­sun­da
ya­ren kül­tü­rü­nün ko­run­ma­s› ve ya­a­t›l­ma­s›­n›n ge­rek­li­li­¤i­ni id­rak eden et­ki­li ve yet­ki­
li bü­tün in­san­la­r›n ha­re­ke­te geç­me zo­run­lu­lu­¤u ve so­rum­lu­lu­¤u bu­lun­mak­ta­d›r. Bu
so­rum­lu­lu­¤u ken­di­ne gö­rev edi­nen, ya­ren kül­tü­rü­nü var­l›­¤›­m›­z›n te­mel il­ke­si ola­rak
gö­ren, bu amaç­la ça­re­ler ara­yan ki­i­le­rin gi­ri­im­le­ri des­tek­len­me­li­dir.
Ön­ce­lik­le Çan­k›­r›’dan ye­ti­mi olan dev­let adam­la­r› ve bü­rok­rat­lar ol­mak üze­re
bü­tün yet­ki­li­ler Tür­ki­ye ge­ne­lin­de ya­ren mec­lis­le­ri­ni yay­g›n­la­t›r­mak için mad­dî ve
ma­ne­vî güç­le­ri­ni et­kin bi­çim­de or­ta­ya koy­ma­l›­d›r­lar.
EK 1
AK­ŞAM HA­VA­SI
Ah yi­ne ak­am ol­du ezan se­si var
Hep el­le­rin YA­RE­N‹ var, ei (›s­s›) var aman ei var,
Ben ga­ri­bin u ci­han­da ne­si var, yar yar aman hey...
Ben sa­ra­mam ah efen­dim kim sar­s›n se­ni, yar sar­s›n se­ni,
Vaz­ge­çe­mem gel efen­dim kim sar­s›n se­ni, yar sar­s›n se­ni.
Ak­gül ile k›r­m›­z› gül ga­ru­ur,
Ga­ru­ur da bir ara­da bu­lu­ur, aman bu­lu­ur,
Has­ret olan bir gün olur ga­vu­ur yar yar aman hey...
Ben sa­ra­mam ah efen­dim kim sar­s›n se­ni, yar sar­s›n se­ni
Vaz­ge­çe­mem gel efen­dim kim sar­s›n se­ni, yar sar­s›n se­ni.
Ah sa­bah ol­ma­y›n­ca ka­p› aç›l­maz,
Gün­ler do¤­ma­y›n­ca ben­ler se­çil­mez,
Yav­ru da gel­me­yin­ce ba­de içil­mez,
e­ba­b›m gel gel...
Aman da gel gel, yav­ru da gel gel.
Kalk gi­de­lim Ka­ra­da’a yo­ku­a
Ak me­me­ler bir­bi­ri­ne to­ku­a
Ne is­ter­sin bir ge­ce­lik cum­bu­a
A¤­la­ma kö­mür göz­lüm yol ay­r› dü­tü,
Hey... Aman aman.
Ay­va­da (pat­lak) di­bi se­rin olur yat­ma­ya,
KENTLER ve
IMGELER
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
K›z­lar ge­lür sey­ri­mi­ze bak­ma­ya,
Hey... Aman aman, ha­di yav­rum oh oh,
Ne is­ter­sin bir ge­ce­lik yat­ma­ya,
Li­ra li­ra is­ter ak ger­da­na tak­ma­ya
Hey... Aman aman, ha­di yav­rum oh oh,
Gar­›­da ga­vun yer­ler, biz de var­sak ne der­ler
Otur­sak biz de ye­sek, u u­nun ne­si der­ler
Yav­ru­ca­¤›m, sev­di­ce­¤im, ›­k›r ›­k›r ›­k›r­da­ma gel ya­n›­ma
Al sa­na f›n­d›k, f›s­t›k, f›s­t›k çü­rük ç›k­t› ya­r›­ya
Kar­›­da ha­rar du­rur, zül­fü­nü da­rar du­rur
K›­z›n gön­lü olur­sa o¤­la­n› arar bu­lur,
Yav­ru­ca­¤›m, sev­di­ce­¤im, f›­k›r f›­k›r f›­k›r­da­ma gel ya­n›­ma
Yav­ru­ca­¤›m, sev­di­ce­¤im, ›­k›r ›­k›r ›­k›r­da­ma gel ya­n›­ma
Al sa­na f›n­d›k, f›s­t›k, f›s­t›k çü­rük ç›k­t› ya­r›­ya
EK 2
Fa­ki­rin gel­di di­va­ne
Elin­de gül da­ne da­ne
Ya­ran ba­› izin ki­me
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Ba­›n­da ya¤­l› bir as­tar
Gel a¤am ce­ma­lin gös­ter
Ya­ran­lar soh­be­tin is­ter
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Ha­c› ha­c› ca­n›m ha­c›!
Ba­›n­da al­t›n ta­c›!
Soh­bet tat­l› so­nu ac›!
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Ev­le­rin önü oluk
G›r­na­ta­c› üf­ler so­luk
Pi­la­v›n içi­ne (co­luk)
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Ev­le­ri­nin önü de­re!
Ge­lir gö­¤üs ge­re ge­re
Pi­la­v›n içi­ne (De­ve!)
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Ba­k›r­c›­lar dö­ğer ka­zan
‹çi­miz­de yok­tur (k›­zan)
(Bez­ci­lik) et de pa­ra ka­zan
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
KENTLER ve
IMGELER
Ye­ni­çe­ri, ye­ni­çe­ri
Be­lin­de b›­çak, han­çe­ri
Al Ara­b›, gir içe­ri
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Kalk gi­de­lim bi­zim ba­¤a
Se­lam ver­dim so­la sa­¤a
Al Ara­b› (Ah­met) A¤a!
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Ev­le­ri­nin önü im­ir
Gün­ler do­¤ar ››l ››l!
Pi­la­v› ya¤­l›­ca pi­ir
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Bah­çem­de erik ol­ma­s›n
So­yun­da (Yö­rük) ol­ma­s›n
Evi­niz çü­rük ol­ma­s›n
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
Ma­kat­l›k­ta olur­sa sa­çak
Ki­mi ya­lan ki­mi ger­çek
Ya­ran­lar is­ti­yo kö­çek
‹ç a¤am afi­yet ol­sun
Soh­be­tin mü­ba­rek ol­sun
EK 3
YA­REN MEC­L‹­S‹
Y›l bin do­kuz yüz sek­sen se­kiz
Biz yir­mi be ki­i bir ara­ya gel­mi­iz.
Örf ve adet­le­ri­mi­ze ba¤­l› ka­la­rak
Ça­vu, re­is, ba­a­¤a­la­r›­m›­z› seç­mi­iz
Ne mut­lu bi­ze ki ya­ren oca­¤›­m›­z› aç­m›­›z
YA­REN­LER D‹­YA­R‹ ÇAN­KI­RI’M
Ey Çan­k›­r›­l›m, hem­e­rim!
Söz­le­ri­me ku­lak ver ve din­le,
Çan­k›­r›’y› sev, sev­dir tüm kal­bin­le
Ge­le­cek ne­sil sen­den bir ey­ler kap­ma­l›
Ya­re­ni­mi­zi, örf ve adet­le­ri­mi­zi tat­bik­le ya­at­ma­l›
YA­REN­LER D‹­YA­R‹ ÇAN­KI­RI’M
Çan­k›­r›’m›n ya­ren­le­ri ne­e­li mi ne­e­li
Ben ya­re­ne gir­dim, ol­dum dört kö­e­li
Ya­ren­de örf ve adet­ler ya­a­n›r
Örf ve adet­le­re uy­ma­yan ta­la­n›r
YA­REN­LER D‹­YA­R‹ ÇAN­KI­RI’M
KENTLER ve
IMGELER
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
Ta­rih­te ge­çer Ka­ra­te­kin Fa­tih Ka­le­si
Yok­tur hiç­bir yer­de Ka­ra­te­kin Fa­tih Ef­sa­ne­si
Ef­sa­ne­ler di­ya­ri Çan­k›­r›’m ! Me­si­re yer­le­rin var­d›r
Il­gaz do­ruk te­pe­si, ora­da ge­çer gün­le­rin en a­ha­ne­si
Ne mut­lu bi­ze ki ya­ren oca­¤›­m›­z› aç­m›­›z
YA­REN­LER D‹­YA­R‹ ÇAN­KI­RI’M
Çan­k›­r›’m ! Sen kü­çük i­rin bir yer­sin
‹n­san­la­r›­n› pek çok se­ver­sin
Aman ne de mi­sa­fir­per­ver­sin
Ne mut­lu bi­ze ki ya­ren oca­¤›­m›­z› aç­m›­›z
YA­REN­LER D‹­YA­R‹ ÇAN­KI­RI’M
Sa­at yir­mi dör­dü ge­çer, sof­ra ku­ru­lur
Mec­li­si­miz­de mi­sa­fir a¤a­lar bu­lu­nur
Yi­yin bey­ler yi­yin afi­yet ol­sun
Ba­a­¤a­lar, ya­ren a¤a­lar, mi­sa­fir a¤a­lar
Si­ze se­lam ol­sun...
Ne mut­lu bi­ze­ki ya­ren oca­¤›­m›­z› aç­m›­›z
YA­REN­LER D‹­YA­RI ÇAN­KI­RI’M
Ya­ren Ne­ca­ti Ül­ker söy­lü­yor sö­zü
Ya­ren­ler kar­›­s›n­da var ise yü­zü
Al›n a¤a­lar o gü­zel sa­z›
Ça­l›n oy­na­s›n ya­ren a¤a­lar
NE­CA­T‹ ÜL­KER
EK 4
ÇAN­KI­RI’YA HOŞ GEL­D‹­N‹Z
...
Ça­¤›­r›­yor si­zi yi­ne,
Ku­lak ve­ri­niz se­si­ne,
YA­REN­LE­R‹N mec­li­si­ne
Çan­k›­r›’ya ho­gel­di­niz.
...
Ömer SA⁄­LAM
EK 5
YA­RAN­LAR D‹­YA­RI ÇAN­KI­RI
Se­nin s›­cak, sev­gi do­lu ba¤­r›n­da do¤­mu­um,
‹lk ço­cuk­su ses­le­rim, ku­lar­la bir­lik ol­mu çev­ren­de
Kü­çük­ken se­nin yol­la­r›n­da dü­üp, do­ya­s›­ya ku­cak­la­m›­›m
Göz­ya­la­r›­m, be­re­ket­li top­rak­la­r›­n› su­la­m›, ya¤­mur­ca­s›­na,
Mut­lu ol­du­¤um­da, se­vinç 盤­l›k­la­r›m yan­k›­lan­m›, ‹l­gaz da¤­la­r›n­da
Sev­mi­iz se­nin, i­rin k›­l›k, k›­ya­fe­ti­ni; al­va­r›­n›, üçe­te­¤i­ni, bin­dal­l›­n›
Ça­r›k­la­r›n ayak­la­r›­m›­z› ko­ru­mu k›­tan, ça­l›­a­n›­n›, gü­ne­e kar­› ger­mi po­u­la­r›n,
Ye­me­ni­le­rin, ba­›­m›­z›n ta­c› ol­mu her za­man
Çi­çek çi­çek bin­dal­l›, par­lak gü­mü ke­mer­ler
Tat­l› dil­li, gü­ler yüz­lü k›z­la­r›­n› do­nat­m›,
Buk­le buk­le al­t›n saç­la­r›, el­mas­l› taç­lar süs­le­mi
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
KENTLER ve
IMGELER
S›r­ma i­li cep­ken­ler, püs­kül­lü al ku­ak­lar
Mert, ce­sur de­li­kan­l›­la­r› ku­at­m›
Co­kuy­la oy­na­yan genç­le­rin gö¤­sün­de kös­tek­li sa­at­ler par­la­m›
Mut­lu gün­le­rin­de giy­mi­iz ur­ba­la­r›­n›
Se­ni ya­a­m›, se­ni ya­at­m›­›z da­ima;
Dü­¤ün­de genç k›z­lar oy­na­m›, naz­l› ku­¤u­lar gi­bi,
Al­t›n tas için­de k›­na ya­k›l­m› ge­li­ne
Söy­le­nir ila­hi­ler; k›z ana­s› dök­mü, bur­cu bur­cu göz­ya­la­r›, ye­il ba¤­la­r›n­da yaz­m›­
lar yaz­ma­y›,
Saç üs­tün­de kat kat ol­mu göz­le­me­ler; tür­kü­ler söy­le­nip, ku­rul­mu sof­ra­lar
Bul­gur a› tab­la­n›n ko­nu­¤u, so­¤uk ay­ran­sa ona ar­ka­da ol­mu
Dü­¤ün çor­ba­s› se­vil­mi her­kes­çe, tar­ha­na­n›n, bu­ram bu­ram ko­ku­su, ov­la­r›n­da tüt­
mü
Ya­z›n s›­ca­¤›n­dan sal­k›m sö­¤üt ko­ru­mu,
Ka­vak­la­r›n ol­mu te­li ge­lin, dört bir ya­na ya­y›l­m›
‹l­gaz’›n do­ru­¤un­da, bey­ran­lar çev­ril­mi ate üs­tün­de
Me­si­re ol­mu bül­bül p›­nar’› din­len­mek is­te­ye­ne, ka­le­den sey­re­der Ka­ra­te­kin et­ra­f›
Yal­d›z­l› hat­lar, çi­çek­li na­k›­lar ulu Ca­mii be­ze­mi
Tik tak ses­le­ri sa­at ku­le­sin­den ya­y›l­m› et­ra­fa
Si­fa da­¤›l­m› in­san­la­ra gü­zel ya­p›­l› ta mes­cit
Ya­ran­lar di­ya­r›n­da kar­de­lik per­çi­len­mi, üç ayak Ma­him oy­nan­m› genç­ler­ce
Ya­ran­lar di­ya­r›n­da top­lan­m›, kah­ve­ler içil­mi s›­cak s›­cak.
‹n­san­l›k omuz omu­za ver­mi kö­tü­lü­¤e kar­› her za­man
Bay­ram gün­le­ri dost­lu­¤u tat­m› in­san­lar,
Ana­m›z, ba­ba­m›z, ca­n›­m›z gi­bi sev­mi­iz Çan­k›­r›’y›
E¤er ge­lir­se­niz; Bir gün bu di­ya­ra, a¤›r­la­r›z si­zi eli­miz­den gel­di­¤in­ce;
Ko­nuk ede­riz, Evi­mi­zin ba kö­e­sin­de, se­ve­riz mi­sa­fi­ri, ede­riz ba­›­m›­z›n ta­c›,
Siz­de gö­rür­sü­nüz, ge­zer­si­niz so­kak­la­r›, ta­n›­yan ta­n›­ma­yan bir­bi­ri­ne ve­rir se­lam.
Gö­rür­sü­nüz her ta­raf­ta, te­bes­süm eden tat­l› bir yüz,
Sof­ra­m›z­da, bu­¤u­lu tü­ten ek­me­¤i­mi­ze ede­riz si­zi de or­tak.
Soh­bet­le­ri­miz­le gön­lü­nü­zü en­len­di­rir, gez­di­riz çev­re­yi,
Ta­n›r­sa­n›z bu­ra­y›, emi­niz se­ver­si­niz siz­de Çan­k›­r›’y›
Ha­le ULU
KAY­NAK­ÇA
1- Ba­ki, Meh­met, 1953, Bu­gün­kü Halk a­ir­le­rin­den A›k Mol­la Meh­met AK­ÇA “Ya­ren­lik”, ‹s­tan­bul
2- Il­gaz, R›­fat 1946, Ya­ren­lik: i­ir­ler, ‹s­tan­bul
3- K›y­maz, Ah­met, 1996, Ya­ren Kül­tü­rü, An­ka­ra, Yap­rak Ya­y›n­la­r›
4- Onay, Ah­met TA­LAT, 1932, Çan­k›­r› a­ir­le­ri, Çan­k›­r›
5- Öz­kan, Or­han, 2002, Çan­k›­r› Ge­le­nek­le­ri ve Ya­ran Kül­tü­rü, Çan­k›­r›
6- Sa¤­lam, Ömer, 1993, Ya­ren Mec­li­si, S. 11
7- Tez­can, Mah­mut 1989, Sos­yal De­¤i­me Sü­re­cin­de Çan­k›­r› Ya­ran Soh­bet­le­ri, An­ka­ra
8- Ulu, Ha­le, 1989, Çan­k›­r› Ya­ren, S. 25
9- Üçok, Ha­c› ey­ho¤­lu Ha­san, 2002, Çan­k›­r› Ta­rih ve Hal­ki­ya­t›, An­ka­ra: Oku­yan Adam Ya­y›n­la­r›
10- Uy­gur, Tah­sin Na­hit, 2002, Çan­k›­r› Halk Ede­bi­ya­t›, An­ka­ra: Oku­yan Adam Ya­y›n­la­r›
KENTLER ve
IMGELER
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
BAY­BURT YÖ­RE­S‹ ‹H­RAM DO­KU­MA­CI­LI­⁄I
Ta­mer KURT
Ça­l›­ma­m›­za ko­nu olan ih­ram ge­le­nek­sel do­ku­ma mah­su­lü­dür. Halk di­lin­de
‘eh­ram’, li­te­ra­tü­re gö­re ise ‘ih­ram’ olan söz­cü­¤ün as­l›, Arap­ça ‘ha­ram’dan tü­re­til­mi­
tir. Ke­li­me an­la­m›, bir e­yi ha­ram k›l­mak, ha­ram ola­rak bil­dir­mek olan ih­ram, yi­ne
Arap­ça mah­re­mi­ye­ti giz­le­yen ör­tü an­la­m›n­da da kul­la­n›l­mak­ta­d›r.
Çok es­ki bir geçmie sa­hip olan ih­ram, pe­te­mal­den son­ra in­san­la­r›n kul­lan­d›­¤›
en es­ki di­ki­siz giy­si­ler­den­dir. Do­¤u Ana­do­lu’da­ki kul­la­n›m sa­ha­s›­n›n es­ki­sin­den
fark­l› ol­ma­d›­¤› gö­rü­len ih­ram, Bay­burt, Er­zu­rum, Er­zin­can ve Ur­fa’da çar, çar­af gi­bi
d› gi­yim e­ya­s› ola­rak az da ol­sa ha­la kul­la­n›l­mak­ta­d›r. En önem­li özel­li­¤i ham­ma­
de­si olan yü­nün bo­yan­ma­y›p do­¤al ren­gin­de kul­la­n›l­ma­s›­d›r.
Yu­ka­r›­da kul­la­n›m alan­la­r› be­lir­ti­len il­ler­de ve özel­lik­le ara­t›r­ma ya­p›­lan Bay­
burt’ta ilk kul­la­n›­m› ve yö­re­ye na­s›l gel­di­¤i ile il­gi­li söz­lü ve ya­z›­l› kay­na­¤a rast­lan­
ma­m›­t›r.
An­cak kay­nak ki­i­ler, ih­ra­m›n 100-150 y›l ön­ce Bay­burt’a ge­ti­ri­lip do­kun­ma­ya
ba­lan­d›­¤› ve böy­le­ce ya­y›l­d›­¤›­n› duy­duk­la­r›­n› be­lirt­mi­ler­dir. Bu­nun ya­n›n­da ih­ra­
m›n ‹s­la­mi­yet’in ka­bu­lün­den son­ra mah­re­mi­yet ne­de­niy­le do­¤an ge­rek­si­nim­den
do­la­y› kul­la­n›l­ma­ya ba­lan­d›­¤› dü­ü­nü­le­bi­lir.
‹h­ram, ol­duk­ça zor ve uzun sü­ren i­lem­ler­den ge­çe­rek üre­ti­len bir do­ku­ma tü­rü­
dür. öy­le ki; k›r­k›m yo­lu ile ko­yun­dan el­de edi­len yün y›­ka­n›r ve ku­ru­tu­lur. El­de
di­di­len yün, de­mir ta­rak­lar­da ta­ra­na­rak sü­mek ha­li­ne ge­ti­ri­lir. Te­i ad› ve­ri­len i¤ ile
e¤­ri­lip ip­lik ya­p›l­d›k­tan son­ra fe­le­menk­te sa­r›­l›r. Fe­le­menk­ten ç›­ka­r›­lan ip­li­¤e yö­re­de
ke­lep ad› ve­ri­lir.
‹h­ram­lar ge­nel­lik­le 20 ke­lep ip­lik­ten ya­p›­l›r. Do­ku­ma için ay­r›­lan ke­lep­le­rin
ya­r›­s› çöz­gü­lük (yö­re­de bu i­le­me uzat­ma ad› ve­ri­lir) ola­rak ay­r›­l›r ve sa¤­lam­l›­¤›­n›
ar­t›r­mak için çi­ri unu ile ap­re­le­nir. (çi­ri unu çi­ri otu­nun ku­ru­tu­lup içi­ne ki­reç ta­›
ka­t›­la­rak de­¤ir­men­de ö¤ü­tül­me­siy­le el­de edi­lir) su ve çi­ri unu ka­r›­›­m›y­la bir bu­la­
maç ha­z›r­la­n›r ve ke­lep ha­lin­de­ki ip­lik­ler bu bu­la­ma­ca ba­t›­r›­l›r. Çi­ri­le­nen ve ›s­lak
ola­rak ma­su­ra­la­ra sa­r›­lan ip­lik yi­ne ›s­lak ola­rak ca¤­l›k de­ni­len, üze­ri­ne ma­su­ra­la­r›n
ta­k›l­d›­¤› çöz­gü ale­ti yar­d›­m›y­la, ye­re ça­k›­lan ka­z›k­lar ara­s›n­da is­te­ni­len boy­da çö­zü­
lür. Ha­z›r­la­nan bu çöz­gü tez­ga­ha çe­ki­le­rek do­kun­ma­ya ba­la­n›r.
Ge­nel­lik­le yük­sek tez­gah­lar­da bi­çim­len­di­ri­len ih­ram do­ku­ma­s›­n›n tez­gah­ta­ki
ge­ni­li­¤i 80-100 cm bo­yun­da de­¤i­ir. Bo­yu ha­le­bi de­ni­len yak­la­›k 70 cm bo­yun­
da­ki de­mir bir çu­buk­la öl­çü­lür. Ge­nel­lik­le 7 ha­le­bi (yak­la­›k 480 cm) uzun­lu­¤un­da
do­ku­nan ih­ram, do­ku­ma i­le­mi bit­tik­ten son­ra tam or­ta­s›n­dan ke­si­lir ve par­ça­lar
yan ya­na ge­ti­ri­le­rek di­ki­lir. Bu i­lem­den son­ra ih­ra­m›n alt ve üst uç­la­r›­na at­k› ip­le­ri­
nin aç›l­ma­ma­s› ve es­te­tik bir gö­rü­nüm sa¤­la­ma­s› için püs­kül ve­ya sa­çak ya­p›­l›r.
‹h­ra­ma es­te­tik bir gö­rü­nüm ka­zan­d›­ran di­¤er un­sur ise ke­nar i­le­me­le­ri ve mo­tif­
BAYBURT YÖRES‹ ‹HRAM DOKUMACILI⁄I
KENTLER ve
IMGELER
le­ri­dir. Bun­lar be­yaz ve­ya la­ci­vert renk­te­ki pa­muk ip­li­¤i ile do­ku­nur. Bu i­le­me­ler ve
mo­tif­le­rin bir k›s­m› do­¤a­dan esin­le­ni­le­rek or­ta­ya ç›­ka­r›l­m›, bir k›s­m› da ha­l›, ki­lim
ve ço­rap ör­nek­le­rin­den kop­ya edil­mi­tir.
Bay­burt yö­re­sin­de kul­la­n›­lan ih­ram­lar, di­¤er yö­re­ler­de kul­la­n›­lan ih­ram­lar­dan
ön­ce­lik­le do­ku­ma s›k­l›­¤› ba­k›­m›n­dan, da­ha son­ra ise or­ta di­ki­in uzun­la­ma­s›­na
ol­ma­s›, sa­çak­la­r›n ayak ve ba hi­za­s›n­da bu­lun­ma­s› ve ör­tün­me ek­li gi­bi fak­tör­le­
rle ay­r›­l›r.
Böl­ge­sel ör­tün­me d›­›n­da sos­yal du­rum ve ya­a gö­re mo­tif ve renk se­çi­mi dik­
kat çe­ker. Ge­nel­lik­le genç ba­yan­lar aç›k ton­lar­da­ki süt­lü kah­ve ve be­yaz gi­bi renk­le­
ri, ya­l›­lar ise boz (gri), mor (kah­ve­ren­gi) ve si­yah renk­le­ri ter­cih eder­ler.
Bir kül­tür di­li olan el sa­nat­la­r› ya­am bi­çi­mi ve çev­re art­la­r›­na gö­re olu­an
bi­çim­sel sa­na­t›n kay­na­¤› ol­mu­lar­d›r. Halk­bi­li­mi ça­l›­ma­la­r›n­da çok önem­li bir ye­re
sa­hip bu eser­ler, yer al­d›­¤› top­lu­mun kim­lik gös­ter­ge­le­ri ha­li­ne gel­mi, za­man­la da
kül­tü­rel bir tarz ola­rak or­ta­ya ç›k­m›­lar­d›r.
‹­te yüz­y›l­lar­dan be­ri Bay­burt kül­tü­rün­de ken­di­si­ne çok önem­li bir yer edin­mi
olan ih­ram, bu kül­tür­de sa­de­ce bir d› gi­yim e­ya­s› ola­rak kul­la­n›l­mak­la kal­ma­m›,
için­de va­rol­du­¤u top­lum kül­tü­rü­nün he­men her sa­ha­s›n­da ken­di­si­ni ka­bul et­tir­mi­
tir.
‹hram dokumac›l›¤›, yö­re in­sa­n›­n›n duy­gu­la­r›­n›, dü­ün­ce­le­ri­ni, an­lat­mak is­te­dik­
le­ri­ni di­le ge­ti­ren bir araç ola­rak kul­la­n›l­m›, geç­mi ve ge­le­cek ara­s›n­da bir köp­rü
ko­nu­mun­da var­l›­¤›­n› gü­nü­mü­ze ka­dar gel­mi­tir. Bu özel­lik­le­ri sa­ye­sin­de ih­ram, yö­re
in­sa­n›­n›n ha­yat­la­r›n­da­ki ev­li­lik ve ölüm gi­bi dö­nüm nok­ta­la­r›n­da ye­ri­ni al­m›­t›r.
Gü­nü­müz­de ba­ta en­düst­ri­le­me ol­mak üze­re, de­¤i­en ya­am art­la­r›, h›z­l›
nü­fus ar­t›­›, eko­no­mik ya­p›­n›n ta­r›m ve hay­van­c›­l›k­tan uzak­la­a­rak sa­na­yi­ye kay­
ma­s› ve bu­na pa­ra­lel ola­rak hay­van­c›­l›­¤›n azal­ma­s›, sen­te­tik ürün­le­rin or­ta­ya ç›k­
ma­s› ve en önem­li­si de­¤er yar­g›­la­r›­n›n de­¤i­me­si­ne ba¤­l› ola­rak yö­re­sel do­ku­ma­c›­l›k
ya ge­ri­le­mi ya es­ki öne­mi­ni kay­bet­mi ya da tü­müy­le yok ol­mu­tur. Bir k›s­m› ise
üre­tim bi­çim­le­ri de­¤i­ti­ri­le­rek ken­di fonk­si­yon­la­r›­n›n d›­›n­da fonk­si­yon­lar ka­zan­m›­
lar­d›r.
Yu­ka­r›­da­ki se­bep­le­re ba¤­l› ola­rak kul­la­n›­m› ve do­la­y›­s›y­la da üre­ti­mi aza­lan
Bay­burt ih­ra­m›­n›n bu­gün­kü üre­tim, kul­lan­ma ve pa­zar­la­ma du­ru­mu­nun sap­tan­ma­s›
ve kay­bol­ma­ya yüz tut­mu bu do­ku­ma­c›­l›­¤›n ye­ni­den can­lan­d›­r›l­ma­s› ama­c›y­la ça­l›­
ma­lar ba­la­t›l­m›­t›r.
Teks­til sa­na­yi­nin yo­¤un ol­du­¤u ‹z­mir ve ‹s­tan­bul gi­bi il­ler­de ko­nu­ya il­gi gös­te­
ren teks­til ku­ru­lu­la­r› ile ir­ti­ba­ta ge­çil­mi, yurt içi ve yurt d›­› ba­a­r›­la­r›y­la bi­li­nen
ün­lü mo­da­c›, si­ti­list ve ta­sa­r›m­c›­lar­la gö­rü­ül­mü ve ürün ta­n›­t›l­ma­ya ça­l›­›l­m›­t›r.
Özel­lik­le mo­da sek­tö­rü­nün ye­ni mal­ze­me ara­y›­› için­de ol­du­¤u u dö­nem­ler­de, ge­le­
nek­sel do­ku­ma­la­r›n da kul­la­n›l­ma­ya ba­lan­ma­s› göz önün­de bu­lun­du­rul­mu; ba­vu­
ru­lan ki­i­ler­ce do­ku­ma bü­yük il­gi gör­mü ve be­¤e­ni ka­zan­m›­t›r.
Mo­da­c›­la­r›n bir k›s­m› ürü­nün öz­gün­lü­¤ü­nün bo­zul­ma­dan dö­pi­yes, ye­lek, pe­le­
rin, çan­ta gi­bi d› gi­yim ak­se­su­ar› ola­rak kul­la­n›­la­bi­lir­li­¤i­ni be­lirt­mi, bir k›s­m› ise
ürü­nün kök bo­ya­s› ile renk­len­di­ril­di­¤in­de pi­ya­sa­da da­ha çok il­gi gö­re­bi­le­ce­¤i ko­nu­
sun­da ›s­rar­c› ol­mu­lar­d›r. Bu ne­den­le pro­je ça­l›­ma­s› iki­ye ay­r›l­m›­t›r. Ürü­nün öz­gün
ha­li ile ya­p›­la­bi­le­cek giy­si çi­zim­le­ri ha­z›r­lan­ma­ya ba­lan­m›­t›r. Do­ku­ma­n›n do­ku
özel­li­¤i­nin bo­zul­ma­ma­s›­na dik­kat edi­le­ce­¤i, olum­lu so­nuç­lar al›n­d›­¤› tak­tir­de çi­zim­
KENTLER ve
IMGELER
BAYBURT YÖRES‹ ‹HRAM DOKUMACILI⁄I
le­rin bu yön­de ge­li­ti­ri­le­ce­¤i be­lir­til­mi­tir.
‹kin­ci öne­ri­de ise do­ku­ma­n›n kök bo­ya­s› ile renk­len­di­ril­me­siy­le mo­da renk­le­rin
kul­la­n›­la­rak ha­z›r­la­na­cak ürün­le­rin be­¤e­ni ka­za­na­ca­¤› üze­rin­de du­rul­mu­tur. Ya­p›­
lan bo­ya­ma i­le­min­den olum­lu so­nuç­lar al›n­m› ve do­ku­ma de­ne­me­le­ri­ne ba­lan­
m›­t›r.
Bu ça­l›­ma­la­r›n ya­n› s›­ra en­düst­ri ta­sa­r›m­c›­la­r› ile ya­p›­lan gö­rü­me­ler­de ürü­nün
çe­it­li ev ak­se­su­ar­la­r› ha­li­ne dö­nü­tü­rül­dü­¤ü tak­dir­de bü­yük be­¤e­ni ka­za­na­ca­¤› be­lir­
til­mi­tir. De­ko­ra­tif per­de­ler, yas­t›k­lar, aba­jur ba­l›k­la­r›, ma­sa ör­tü­ler ve pa­no­la­r›n ev
de­ko­ras­yo­nun­da de­¤i­ik ve es­te­tik bir gö­rü­nüm sa¤­la­ya­ca­¤› dü­ün­ce­si ile ça­l›­ma­la­
ra ba­lan­m›­t›r. Ay­r›­ca bu ça­l›­ma­la­ra ön­cü­lük et­mek mak­sa­d›y­la, do­ku­ma­n›n do­ku
özel­li­¤i­nin an­la­›­la­bi­le­ce­¤i, ürün hak­k›n­da de­tay­l› bil­gi ve­ren ve el­de olan bü­tün
mo­tif­le­ri bün­ye­sin­de bu­lun­du­ran bir ka­ta­log ha­z›r­lan­m›; bu ka­ta­log il­gi­li fir­ma, ku­ru­
lu ve ki­i­le­re ula­t›­r›­la­rak ye­ni öne­ri­le­re ve ça­l›­ma­la­ra ze­min olu­tu­rul­mu­tur.
Bay­burt Va­li­li­¤i’ne su­nu­lan ve tam des­tek gö­ren bu ça­l›­ma­lar kap­sa­m›n­da ye­ni
ürün­le­rin ya­p›l­ma­s›n­da kul­la­n›­la­cak do­ku­ma­la­ra ba­lan­m›­t›r. Va­li­lik Halk E¤i­tim
Mer­ke­zi bün­ye­sin­de bir do­ku­ma atöl­ye­si aç­m› ve yö­re hal­k›­n› ye­ni­den bu do­ku­ma­
ya özen­dir­me­ye ça­l›­›l­m›­t›r.
Bu pro­je­le­rin böl­ge­ye ka­zan­d›­ra­ca­¤› sos­yo-kül­tü­rel ya­rar­lar u e­kil­de özet­le­ne­
bi­lir:
• Ön­ce­lik­le ge­le­nek­sel ih­ram do­ku­ma­c›­l›­¤› ya­a­t›­la­cak ve yok ol­ma­s›­n›n önü­ne
ge­çi­le­cek­tir.
• ‹h­ra­m›n ham mad­de­si olan yü­ne du­yu­lan ge­rek­si­ni­min art­ma­s› ne­de­niy­le
yö­re­de h›z­la aza­lan kü­çük ba hay­van­c›­l›k ye­ni­den iler­le­me yo­lu­na gi­re­cek­tir.
• Ge­nel­lik­le eko­no­mik ne­den­le­re ba¤­l› ola­rak köy­den ken­te, kent­ten de bü­yük
e­hir­le­re gö­çün ön­len­me­si­ni sa¤­la­ya­cak, yö­re hal­k›­n›n ge­çi­mi­ni sür­dü­re­bi­le­ce­¤i ye­ni
i sa­ha­la­r› aça­cak­t›r.
• Üre­ti­ci­le­re, bil­has­sa k›r­sal ke­sim­ler­de ya­a­yan genç k›z ve ka­d›n­la­ra öz kay­
nak­la­r›­n› de­¤er­len­dir­me, ula­›­la­bi­len ya­y›n­lar­dan ge­li­me­le­ri iz­le­me be­ce­ri ve al›­
kan­l›k­la­r› ka­zan­d›­r›­la­cak­t›r.
• Üre­til­di­¤i böl­gey­le s›­n›r­l› olan bu el sa­na­t› ürü­nü­nün ül­ke­miz­de ve dün­ya­da
ta­n›­t›­m›­n›n sa¤­la­na­rak, ye­ni bir pa­zar bu­lun­ma­s› sa¤­lan­ma­ya ça­l›­›­la­cak­t›r.
Bu ça­l›­ma­la­r›n olum­lu so­nuç­lan­ma­s› ile ih­ram do­ku­ma­c›­l›­¤›­n›n ye­ni­den can­
lan­d›­r›­la­bi­le­ce­¤i ve mo­dern uy­gu­la­ma­lar­la ya­a­t›­la­bi­le­ce­¤i dü­ü­nül­mek­te­dir. Bu
pro­je­nin di­¤er el sa­nat­la­r›­n›n da yok ol­ma­ma­s› için ge­li­ti­ri­le­cek pro­je­le­re öna­yak
ola­bi­le­ce­¤i umul­mak­ta­d›r.
So­nuç ola­rak her ey in­san fak­tö­rün­de top­lan­mak­ta­d›r. Bu ne­den­le in­san­la­r›­
m›­za bi­lim ve tek­no­lo­ji­ye ayak uy­dur­ma­n›n ge­rek­li­li­¤i ö¤­re­ti­lir­ken, mil­li de­¤er­le­re
önem ver­me­le­ri ve bir ta­rih bi­lin­ci­ne sa­hip ol­ma­la­r› ge­rek­ti­¤i de vur­gu­lan­ma­l›­d›r.
Çün­kü bin­ler­ce y›l­l›k kül­tür bi­ri­ki­mi­mi­zin bi­ze sun­mu ol­du­¤u de­¤er­le­ri ge­rek­ti­¤i gi­bi
an­la­ya­bil­mek, yo­rum­la­ya­bil­mek ve de­je­ne­re et­me­den be­nim­se­ye­bil­mek için bu­na
ih­ti­ya­c›­m›z var­d›r.
Gü­nü­müz in­sa­n› aç›­s›n­dan, ta­ma­men ge­le­nek­sel de­¤er­le­rle ta­sar­lan­m›, ano­
nim, ken­di­ne öz­gü ve do­¤al kul­la­n›m or­ta­m› için ha­z›r­lan­m› el sa­nat­la­r›­m›­z› sa­hip­
len­me­ye ve ser­gi­le­me­ye de­¤er bul­duk. Bu ürün­le­rin yok ol­ma­ma­s› için ge­rek mal­
ze­me, ge­rek bo­ya, ge­rek­se ta­sa­r›m aç›­s›n­dan tam bir imi­tas­yon olan gü­nü­mü­zün
BAYBURT YÖRES‹ ‹HRAM DOKUMACILI⁄I
KENTLER ve
IMGELER
ti­ca­ri ürün­le­ri ile ye­tin­me­me­li, bu ürün­le­ri de­je­ne­re et­me­den, ça¤­da in­sa­n›n es­te­tik
an­la­y›­›­na uy­gun ta­sa­r›m­lar­la ya­at­ma­l›­y›z.
KAY­NAK­ÇA
KAV­VE­C‹, Mü­cel­la: ‘Er­zu­rum, Er­zin­can ve Bay­burt ‹l­le­rin­de Üre­ti­len ‹h­ram Do­ku­ma­la­r›n­da Kul­la­n›­lan
Ham­mad­de ile Üre­ti­le­bi­le­cek Ye­ni Ürün Ta­sa­r›m­la­r›’ Yük­sek Li­sans Te­zi An­ka­ra 1998.
YA­⁄AN, a­hin Yük­sel: ‘Türk El Do­ku­ma­c›­l›­¤›’ Tür­ki­ye ‹ Ban­ka­s› Kül­tür Ya­y›n­la­r› Sa­nat Di­zi­si 29.
Apa Of­set Ba­s›­me­vi ‹s­tan­bul 1978 sy. 177-224.
Tür­ki­ye’de El Sa­nat­la­r› Ge­le­ne­¤i ve Ça¤­da Sa­nat­lar ‹çin­de­ki Ye­ri Sem­poz­yu­mu Bil­di­ri­le­ri: Kül­tür
Ba­kan­l›­¤› Ya­y›n­la­r› An­ka­ra 1997 sy. 296-300.
Art and De­cor: Ay­l›k der­gi Ara­l›k-97 Sa­y›:57 sy. 136-140.
Bay­burt De­de Kor­kut Kül­tür Sa­nat Bül­te­ni: Ocak 2000 Sa­y›:1
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
Mah­bu­be Te­mur, Bay­burt 1940
Ma­ri­fe Kurt, Bay­burt 1961
Gür­ci­naz Kurt, Bay­burt 1930
Ya­di­gar Te­mur, Bay­burt 1935
KENTLER ve
IMGELER
BAYBURT YÖRES‹ ‹HRAM DOKUMACILI⁄I
TOS­YA BI­ÇA­⁄I
Ya­sin KURT
Tür­ki­ye’de ge­nel ola­rak b›­çak­ç›­l›k den­di­¤in­de Bur­sa’n›n ad› zik­re­di­lir. Bur­sa’da
her tür­den ve e­kil­den b›­çak ya­p›l­mak­ta­d›r. Bu b›­çak­lar kes­kin­lik­le­ri ve ka­li­te­le­ri
ile ün yap­m›­lar­d›r. Ama b›­çak­la il­gi­li bir ko­nu var­d›r ki Bur­sa’n›n d›­›n­da Kas­ta­mo­
nu’nun Tos­ya il­çe­si­nin de ak­l›­m›­za gel­me­si­ne ne­den olur. Bu­nun ne­de­ni sa¤­lam­l›k,
ka­li­te, gü­zel­lik ve el eme­¤i göz nu­ru ürü­nü olu­u­dur.
Tos­ya b›­ça­¤› ve­ya Tos­ya b›ç­k›­s› ilk de­fa 1950’li y›l­lar­da Ali Bay­rak­l› ile
tan›nmaya ba­lan­m›­t›r. Gü­nü­müz­de onun to­ru­nu Ya­ar Bay­rak­l› ve onun ye­ti­tir­di­
¤i us­ta­lar olan Yu­suf Bü­yük ve Ah­met Or­ta ba­ta ol­mak üze­re de­vam et­ti­ril­mek­te­
dir. Ali Bay­rak­l› Bur­sa’y› gör­mü ve b›ç­k›­n›n ilk ek­li­ne bu­ra­da rast­la­m›­t›r. Bu­ra­da
ya­p›­lan b›ç­k›­n›n özel­li­¤i tah­ta sap­l› ol­ma­s›y­d›. Ali us­ta bu­nu Tos­ya’ya ge­tir­mi, dört
kar­de­i ve da­ma­d›y­la bir­lik­te b›­çak yap­ma­ya ba­la­m›­lar­d›r. Bu­nun sa­p›­n› yap­mak
için Tos­ya’da za­ma­n›n­da çok olan ama im­di Tos­ya’y› ge­çin Tür­ki­ye’nin il­le­rin­de de
aza­lan ve ni­ha­ye­tin­de Rus­ya’dan ih­raç edil­me nok­ta­s›­na ge­len man­da boy­nu­zu­nun
uç k›s­m›­n› kul­lan­m›­lar­d›r. Man­da boy­nu­zu­nun ka­l›n olan sap k›s­m›­n› ise Ge­re­de
ve Bo­lu yö­re­le­rin­de­ki ta­rak ya­p›­m›y­la u¤­ra­an es­naf kul­lan­mak­ta­d›r. B›­ça­¤a de­¤er
ka­tan di­¤er bir un­sur olan b›­ça­¤›n kes­kin k›s­m› Fran­sa’dan it­hal edil­mek­te­dir. B›­ça­
¤›n bu kes­kin k›s­m›­n›n bu­ra­dan it­hal edil­me­si­nin ne­de­ni ise pas­lan­maz çe­li­¤i­nin
ka­li­te­li ol­ma­s›­d›r. Bun­dan do­la­y›­d›r ki us­ta­lar yap­t›k­la­r› b›­çak­la­r› ji­le­te ben­ze­tmek­
te­dir­ler.
Tos­ya b›­ça­¤›­n› di­¤er b›­çak­lar­dan ay›­ran en önem­li özel­li­¤i onun sa­p›­n›n man­da
boy­nu­zun­dan ya­p›l­m› ol­ma­s›­d›r. Man­da boy­nu­zu­na ke­ser­le e­kil ve­ril­dik­ten son­ra
sa­p› iye yar­d›­m›y­la tef­si­ye ya­p›­l›­yor. Da­ha son­ra b›­ça­¤› olu­tur­ma i­le­mi­ne ge­li­yor
s›­ra. B›­çak ya­p›­m›­n›n en önem­li k›s­m› bu­ra­s›­d›r (Ya­ar, Bay­rak­l›, 29. 04. 2003,
Kas­ta­mo­nu/Tos­ya). Fran­sa’dan it­hal edi­len çu­buk ek­lin­de­ki çe­lik­ler us­ta­lar ta­ra­
f›n­dan dö­vü­lüp e­kil ve­ril­dik­ten son­ra çe­li­¤in sert­li­¤i­ni ve kes­kin­li­¤i­ni te­min için su
ve­ril­me­si i­le­mi­ne ba­la­n›r ki, i­te a­irin i­ir­de ma­ha­re­ti­ni gös­ter­di­¤i ve ye­te­ne­¤i­nin
öl­çül­dü­¤ü fah­ri­ye bö­lü­mü gi­bi b›­çak us­ta­la­r› da ma­ha­ret­le­ri­ne gö­re b›­ça­¤a su ver­me
se­vi­ye­si­ni ayar­lar­lar (Ah­met, Or­ta, 29. 04. 2003, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya). Bu bö­lüm­
de us­ta­lar ma­ha­ret­le­ri­ni gös­te­rir­ler. Ye­te­nek­li ol­ma­ya­n›n b›­ça­¤› hem kes­kin hem
de sa¤­lam ol­maz. Da­ha son­ra b›­çak­la sap k›s­m›­n› bir­le­tir­mek için sa­r› ve krom
çe­lik­ten ya­p›­lan bi­le­zik k›s­m› b›­ça­¤›n sa­p›­na ta­k›­l›r. Tos­ya b›­ça­¤›n­da iki b›­çak bu­lun­
mak­ta­d›r. Bi­rin­ci­si nor­mal b›­çak ikin­ci­si ise ucu tes­te­re ek­lin­de olan bu­da­ma b›­ça­
¤›­d›r. Par­lat­ma ve bi­le­me i­le­min­den son­ra b›­çak ha­z›r­d›r. B›­çak ya­p›­l›r­ken çe­it­li
mal­ze­me­ler kul­la­n›l­mak­ta­d›r. B›­ça­¤› yap­ma i­le­mi­ni on da­ki­ka­da an­la­ta­bi­li­riz, ama
bir b›­çak en az alt­m› kez us­ta­s›­n›n elin­den ge­çer(Ah­met, Or­ta, 29. 04. 2003). ‹­te
Tos­ya b›­ça­¤›­n› di­¤er b›­çak­lar­dan ay›­ran en önem­li özel­lik el eme­¤i göz nu­ru olu­u­
dur. Bur­sa’da ma­ki­ne ii ya­p›­lan tah­ta sap­l› b›­çak­la­r›n ye­ri­ne Tos­ya’da el ii boy­nuz
TOSYA BIÇA⁄I
KENTLER ve
IMGELER
sap­l› b›­çak­lar ya­p›­l›r.
B›­çak ya­p›­m› Tos­ya’da al­t› ki­iy­le ba­la­m›, za­man­la us­ta ç›­rak ili­ki­si içe­ri­sin­
de ar­t› gös­ter­mi­tir. Ç›­rak­la­r›n us­ta­la­r›n­dan ö¤­ren­dik­le­ri en önem­li ey su­yun ve­ril­
me za­ma­n›­d›r. Çün­kü b›­ça­¤›n sa¤­lam­l›­¤›­n› sa¤­la­yan en önem­li un­sur bu­dur. Ge­çen
se­ne­ye ka­dar otuz olan us­ta sa­y›­s› bu se­ne yüz­de el­li­lik bir oran­la on al­t›­ya dü­mü­
tür. Yap­t›­¤›­m›z ara­t›r­ma­lar so­nu­cun­da bu iin ar­t›k ki­i­le­re ca­zip gel­me­di­¤i an­la­›l­
m›­t›r. Çün­kü i hem yo­ru­cu­dur, hem de uzun za­man alan bir ç›­rak­l›k ev­re­si ge­rek­
ti­rir. Ar­t›k ç›­rak ola­rak kim­se­nin ba­vur­ma­ma­s›, ya­la­nan­la­r›n emek­li­ye ay­r›l­ma­s›,
eko­no­mik yön­den ge­ti­ri­si­nin az olu­u gi­bi ne­den­ler­le b›­çak­ç›­l›k gü­nü­müz­de teh­li­ke
çan­la­r›­n›n çal­d›­¤› bir sa­nat ha­li­ne gel­mi­tir(Yu­suf, Bü­yük, 29. 04. 2003, Kas­ta­mo­
nu/Tos­ya). Us­ta­la­r›n de­dik­le­ri­ne gö­re zo­run­lu e¤i­ti­min se­kiz y›­la ç›k­ma­s› gi­bi ne­den­
ler­le de ar­t›k ç›­rak ye­ti­ti­ri­le­mi­yor. Çün­kü in­sa­n›n bir ö¤­ren­me ya­› var­d›r(Ya­ar,
Bay­rak­l›, 27. 03. 2003). Gü­nü­müz­de ham­mad­de­nin pa­ha­l› ol­ma­s› da bu mes­le­¤i
kay­bol­mak­la bu­run bu­ru­na ge­tir­mek­te­dir. Gü­nü­müz­de ne ka­dar da us­ta­l›k ç›­rak­l›k
var den­se de ar­t›k es­ki­si gi­bi ç›­rak­l›k­tan kal­fa­l›­¤a, kal­fa­l›k­tan da us­ta­l›­¤a ge­çi usu­
lü kalk­m›­t›r(Yu­suf Zi­ya, B›­çak­ç›, 1965). Es­ki­den us­ta­lar ta­ra­f›n­dan ya­p›­lan kal­fa­l›k
s›­na­v›n­dan iki ke­re ge­çe­me­yen bi­ri­si mes­lek­ten at›­l›r, es­naf te­ki­la­t› ta­ra­f›n­dan ona
dük­kan aç­t›­r›l­maz­d›. Ama ar­t›k o es­ki ana­ne kal­ma­m›­t›r. Pa­ra­s›­na gü­ve­nen her­kes
ar­t›k bir b›­çak­ç› dük­ka­n› aç›p o ii ya­par ha­le gel­mi­tir(Yu­suf, Bü­yük, 27. 04. 2003,
Kas­ta­mo­nu/Tos­ya).
Tos­ya’da b›­çak­ç›­l›k­la u¤­ra­an es­naf bu ii dük­kan­la­r›n­da ya­par ve yap­t›k­la­r›
bu b›­çak­la­r› dük­kan­la­r›n­da hal­k›n be­¤e­ni­si­ne su­nar­lar­d›. B›­çak­ç›­lar vit­rin­le­ri­ni süs­le­
mek­ten zi­ya­de si­pa­ri al­d›k­la­r› b›­çak­la­r› ya­par­lar ve ge­çim­le­ri­ni böy­le­ce sa¤­lar­lar­d›.
Ek­se­ri­yet­le yap­m› ol­duk­la­r› b›­çak­lar çu­buk k›r­ma b›­çak­la­r›, pas­t›r­ma b›­çak­la­r›,
mut­fak b›­ça­¤›, hay­van yüz­me b›­ça­¤› ve ka­sap b›­çak­la­r›­d›r. Bu ara­da si­pa­ri ve­ril­di­¤i
tak­tir­de ar­zu­ya uy­gun ba¤ tes­te­re­le­ri ve ça­k›­lar da ya­par­lar­d›. Ku­ru Çay ke­na­r›n­da,
B›­çak­ç›­lar Çar­›­s› na­m› ile ma­ruf çar­›­da ic­ra­y› sa­nat eder­ler­di. Umu­mi­yet­le top­lu
bir va­zi­yet­te ça­l›­›r­lar­d›. Ev­de b›­çak ima­lin­de u¤­ra­an­la­ra pek rast­lan­maz­d›. Tos­ya
b›­çak ima­lin­de me­hur sa­nat­kar Ali Bay­rak­l›’n›n yap­m› ol­du­¤u b›­çak­la­r›n üze­rin­
de:
“Yak­la­ma ya­n›­ma b›­ça­¤›m­la ya­nar­s›n
Ya­ra­s›­n› gö­rün­ce, cer­ra­h› mum ile arar­s›n. ”
“La fe­ta il­la Ali, la sey­fe il­la Zül­fi­kar
Her be­la­y› def’ider, ol ga­ni Per­ver­di­gar”
ya­z›­l›­d›r. Son bey­ti ay­n› za­man­da b›­çak­ç› dük­ka­n›­n› aç›p ka­par­ken i­le­ri­nin rast git­
me­si için okur­du. Haz­re­ti Pir’e dua eder­di.
Di­¤er ta­raf­tan, ‹s­ma­il Bek­ta is­min­de­ki sa­nat­ka­r›n yap­t›­¤› b›­çak­lar­da u i­ir ve
m›s­ra­lar var­d›r:
Bu b›­ça­¤› k›l mü­ba­rek
Ey ke­rim ü la ye­zal,
Sa­hi­bi­ne ver­me Ya Rab
Öm­rü ol­duk­ça ze­val.
‹yi söz vah­i­yi inin­den ç›­ka­r›r
KENTLER ve
IMGELER
TOSYA BIÇA⁄I
Kö­tü söz de, b›­ça­¤› k›­n›n­dan ç›­ka­r›r.
B›­çak­ç›­l›k üze­ri­ne a­ir, Ha­c› Ha­f›z Ha­san Çe­vik’in söylemi ol­du­¤u ma­ni­ler­den
bir ka­ç›­n› da öy­le s›­ra­la­ya­bi­li­riz:
Tak­tir ey­le­yen­dir Ha­lik
Kul­la­r›­na ömü­rü
Eh­li fen­dir dün­ya­da
Çe­lik ya­pan de­mi­ri
Sab­rey­le bir­den söy­le­me
Ne ge­lir­se di­li­ne
Ga­za­da Ha­lik’e s›­¤›n
B›­ça­¤› al eli­ne
Ya­rab­bim gös­ter­me bi­ze
u dün­ya­da eza­y›
Av­f›n­la mu­ame­le et
Ha­fif ge­çir ga­za­y›
Gü­ze­lin ade­tin­den­dir
Gö­ren kim­se ba­k›­›r.
B›­çak ade­ti sün­net­tir
Er­kek­le­re ya­ra­›r.
Bir b›­çak her fer­de la­z›m
Er­kek­ler­de bu­lu­na
Rab­bim ka­za­dan h›fz ey­le
Sa­b›r ver ku­lu­na
Hasan ÇE­V‹K
Tos­ya b›­ça­¤› za­man­la ma­ni­ler­de ve “b›­çak, ma­kas, sa­bun el­den ve­ril­mez, bun­
la­r› al›p ve­ren ki­i­ler kav­ga eder­ler­mi”(www. tos­yam. s5. com/kül­tür/ba­t›l_ina­nis­
lar. htm) gi­bi halk ina­n›­la­r›y­la Tos­ya’n›n im­ge­si ol­ma du­ru­mu­na gel­mi­tir. Ön­ce­le­ri
ba¤­da kul­lan­ma ga­ye­siy­le ya­p›­lan b›­çak da­ha son­ra­la­r› k›­l›f­lar va­s›­ta­s›y­la in­san­la­r›n
üzer­le­rin­de gez­dir­dik­le­ri bir süs e­ya­s› ol­mu­tur. ‹lk ya­p›­lan b›ç­k›­lar­da sap ola­rak
kul­la­n›­lan boy­nu­zun ye­ri­ne da­ha son­ra­la­r› sert plas­tik olan mi­ka da kul­la­n›l­m›­t›r.
Ama boy­nu­za gö­re çok da­ya­n›k­s›z olan bu mad­de sa­de­ce süs e­ya­s› ya­p›­m›n­da ve
bü­yük ek­mek b›­ça­¤› ya­p›­m›n­da kul­la­n›l­m›­t›r. B›­çak­lar iki ila yir­mi san­tim bo­yun­da
ya­p›l­mak­ta­d›r­lar(Ya­ar, Bay­rak­l›, 20. 04. 2003, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya). ‹lk ba­lar­da
zo­run­lu amaç­lar için(ba¤ bu­da­ma, ot biç­me, gül a›­s› yap­ma vb.) kul­la­n›­lan b›ç­k›
da­ha son­ra­la­r› bo­yu kü­çül­tü­le­rek ve sa­p› mi­ka va­s›­ta­s›y­la çe­it­li renk­ler­de ya­p›­la­rak
tu­ris­tik bir e­ya ha­li­ne dö­nü­tü­rül­mü­tür. Us­ta­la­r›n her bi­ri­nin üze­ri­ne vur­du­¤u ken­di
ar­ma­s› da bu b›­çak­la­ra ay­r› bir de­¤er kat­mak­ta­d›r. Bu ar­ma­lar ve ya­z›­lar ya­p›­l›r­ken
çe­it­li i­lem­ler­den ge­çer­ler­di. ‹lk ola­rak b›­çak ha­fif­çe ›s›­t›­l›r­d›. Asit­ten et­ki­len­me­me­si
için üze­ri­ne bi­raz bal­mu­mu sü­rü­lür­dü. Mum­la ka­pa­t›­lan k›­s›m üze­ri­ne is­te­ni­len re­sim
TOSYA BIÇA⁄I
KENTLER ve
IMGELER
ve­ya ya­z› siv­ri uç­lu bir ya­za­cak­la ya­z›­l›r­d›. Ya­z› ya­z›­lan ye­rin üze­ri­ne sa¤­lam­l›k aç›­s›n­
dan asit­le bir­lik­te tuz dö­kü­lür­dü. Be on sa­at bek­le­ti­len b›­çak par­lat­ma ge­reç­le­riy­le
par­la­t›­la­rak i­lem ta­mam­la­n›r­d›. Ay­r›­ca bu b›­çak­la­r›n sap­la­r›­na da oya mi­sa­li çe­it­li
mo­tif­ler i­len­mek­te­dir. Bu ar­ma­la­r› ç›­rak­l›k­tan ç›­k›p ken­di dük­kan­la­r›­na sa­hip ol­duk­
la­r› za­man ustalar ken­di­le­ri seç­mek­te­ler. Ki­mi us­ta­n›n b›­ça­¤›n üze­ri­ne ya­z› yaz­d›­¤›
da bi­lin­mek­te­dir(Ali Bay­rak vb.). B›­çak­lar ta­n›­d›k­lar va­s›­ta­s›y­la ya­k›n il­ler­de ve na­hi­
ye­ler­de sa­t›l­mak­ta­d›r. Yer­li halk ta­ra­f›n­dan da çok bü­yük bir ra¤­bet gör­mek­te­dir.
Ay­r›­ca Tos­ya’ya ge­len yer­li ve ya­ban­c› tu­rist­ler de bu b›­çak­lar­dan al›p ya­k›n­la­r›­na
ha­t›­ra ola­rak gö­tür­mek­te­dir­ler.
Tüm bu de­¤in­di­¤i­miz b›ç­k› gü­nü­müz­de bü­yük bir teh­li­key­le kar­› kar­›­ya­d›r.
B›­çak­ç› us­ta­la­r› do­¤al ve­ya eko­no­mik se­bep­ler­le bu ii b›­rak­mak­ta­d›r­lar. Be­le­di­ye­
nin ya­da dev­le­tin en k›­sa sü­re­de bu ie dur de­me­si ge­rek­mek­te­dir. Ç›­rak­l›k yön­te­
miy­le ö¤­re­ni­mi ar­t›k dur­ma se­vi­ye­si­ne ge­len b›ç­k› mes­le­¤i­nin ö¤­re­til­di­¤i mes­lek
edin­dir­me kurs­la­r›­n›n aç›l­ma­s› ge­rek­mek­te­dir. Yet­ki­li­le­ri bu ko­nu­da du­yar­l› ol­ma­ya
ça­¤›r­mak bi­zim gö­re­vi­miz­dir. Ay­r›­ca Kül­tür Ba­kan­l›­¤›­m›­z›n da ta­n›­t›m ii­ni üst­len­me­
si ge­rek­mek­te­dir.
Us­ta­la­r›­m›­z›n ya­k›n­d›k­la­r› bir di­¤er ko­nu da ka­li­te­siz mal­ze­me(ka­li­te­siz çe­lik
ve mi­ka) kul­la­n›l­ma­s›­d›r. Ka­li­te­siz mal­ze­me hem ma­l›n de­¤e­ri­ni hem de ka­li­te­si­ni
dü­ür­mek­te­dir. Ka­li­te­siz çe­lik­ten ya­p›­lan bir ma­l›n bel­li bir sü­re son­ra pas­lan­d›­¤› ya
da kes­me­di­¤i gö­rül­mek­te­dir. Ka­li­te­siz mal­ze­me kul­la­nan us­ta­lar, ma­l›n il­çe­ye ge­len
tu­rist­ler ta­ra­f›n­dan kö­tü ta­n›n­ma­s›­na ne­den ol­mak­ta­d›r. De­¤e­ri dü­en mal o mes­le­
¤e yö­nel­me­yi olum­suz et­ki­le­mek­te­dir. B›­çak us­ta­la­r›­n›n en bü­yük dert­le­ri eko­no­mik
ola­rak bu i­ten faz­la bir pa­ra ka­za­na­ma­ma­la­r›­d›r.
B›­çak­tan ge­nel­lik­le gün­lük ha­yat­ta ba¤ bu­da­ma, a¤aç­la­ra a› yap­ma, ot biç­me
gi­bi alan­lar­da fay­da­la­n›l­mak­la be­ra­ber gü­nü­müz­de iin bir de süs e­ya­s› bo­yu­tu
önem ka­zan­m›­t›r. Bo­yut­la­r› ayar­la­na­bi­len b›­çak­lar anah­tar­l›k ola­rak da kul­la­n›l­ma­
ya ba­lan­m›­t›r. Ay­r›­ca sap­la­r›­n›n renk­li mi­ka (sert plas­tik)dan ya­p›l­ma­s› ile süs
e­ya­s› ol­ma yo­lun­da ad›m at­m›­t›r. Tos­ya’da kul­la­n›­m›­n›n d›­›n­da yap­t›­¤›m›z der­le­
me­ler so­nu­cun­da Tos­ya’n›n bir kö­yü olan Ekin­cik Kö­yü’nden top­tan­c›­la­r›n gel­di­¤i
ve bu­nu di­¤er il­le­re pa­zar­la­d›k­la­r›­n› ö¤­ren­dik. Pa­zar­la­ma ii sa­de­ce bu köy ta­ra­f›n­
dan ya­p›l­ma­mak­ta­d›r. ‹zin­le­rin­de Tos­ya’ya ge­ri ge­len Tos­ya­l›­lar da izin­le­ri bi­tin­ce
ça­l›­t›k­la­r› yer­le­re bu b›­çak­la­r› gö­tü­rüp ta­n›t­mak­ta­d›r­lar. Bu­nun en ya­k›n ör­ne­¤i,
Cum­hur­ba­kan­l›­¤› Kö­kü’nde bah­ç›­van­l›k ya­pan Zey­nel Koç ve ar­ka­da­la­r›­n›n bu
b›­çak­lar­dan bü­yük öl­çü­de ya­rar­lan­ma­la­r›­d›r. Za­ma­n›n­da Zey­nel Koç’un ge­tir­di­¤i
b›­çak­lar, ar­ka­da­la­r› ara­s›n­da ya­y›l­m›­t›r. ‹­te bu ve bu­nun gi­bi se­bep­ler­le b›­çak il­le­
re da­¤›l­mak­ta ve çok bü­yük bir be­¤e­niy­le kar­›­lan­mak­ta­d›r.
EK ME­T‹N
BI­ÇAK­ÇI­LA­RIN MAL­ZE­ME­LE­R‹
B›­çak­ç›­lar sa­nat­la­r›­n› ic­ra eder­ken çe­it­li mal­ze­me­ler kul­lan­m›­lar­d›r. Bu ne­den­
le bu ko­nu üze­ri­ne de e¤il­me ih­ti­ya­c› duy­mak­ta­y›z ve bu­nu ek me­tin ba­l›­¤› al­t›n­da
ve­ri­yo­ruz. ‹lk ola­rak b›­çak­la­r›n çe­lik k›s­m›­n›n olu­tu­rul­du­¤u ocak üs­tün­de du­ra­l›m.
Ocak­lar ocak, kö­rük, ya¤­dan­l›k ve kö­mür­lük k›­s›m­la­r›n­dan te­ek­kül­dür. ‹t­hal çe­lik­
te kar­bon ora­n› faz­la ol­du­¤u için bu çe­li­¤e su ye­ri­ne ya¤ ve­ri­lir­di. Çün­kü su ve­ri­len
KENTLER ve
IMGELER
TOSYA BIÇA⁄I
çe­lik çat­lar­d›.
‹kin­ci mal­ze­me­miz ise örs­tür. Ör­sün bi­ri yu­var­lak di­¤e­ri ka­re ol­mak üze­re, sa¤
ve sol ta­ra­f›n­da iki ta­ne boy­nu­zu var­d›r. Ör­sün üze­rin­de yi­ne iki ta­ne bi­ri yu­var­lak
di­¤e­ri ka­re ol­mak üze­re de­li­¤i bu­lu­nur. ‹ par­ça­s›­n›n du­ru­mu­na gö­re bu de­lik­ler düz
bas­k› ve­ya bon­cuk bas­k› alt­l›k­la­r› ko­nur­du. Örs­ler umu­mi­yet­le adi kar­bon­lu çe­lik­ler­
den ya­p›­l›r, hu­su­si alt­l›k­lar­la bes­len­di­ri­lir­di. Alt­l›k mal­ze­me ola­rak ce­viz a¤a­c› ter­cih
edi­lir­di.
Üçün­cü mal­ze­me­miz ise çe­kiç­tir. Adi kar­bon­lu çe­lik­ler­den ya­p›­l›r. B›­çak­ç›­l›k­ta
par­ça­y› tav­la­y›p döv­mek su­re­tiy­le, e­kil­len­dir­me­ye ya­ra­yan bir alet­tir. Sap­la­r› da­ya­
n›k­l› ol­ma­s› ba­k›­m›n­dan gür­gen a¤a­c›n­dan ya­p›­l›r. Fa­kat Ana­do­lu’da­ki b›­çak­ç›­la­r›n
bü­yük bir k›s­m› çe­kiç sa­p›­n› me­e a¤a­c›n­dan ya­par. (Sa¤­lam ve elas­ti­ki­yet­li ol­du­¤u
için) Sa­na­t›­m›z­da kul­la­n›­lan çe­kiç a¤›r­l›k­la­r› 500 gram ve 1-2 ki­log­ram ara­s›n­da
de­¤i­ir. Adi kar­bon­lu çe­lik çe­kiç­ler­den ba­ka kul­la­na­ca­¤›­m›z ye­re gö­re pi­rinç çe­kiç­
ler­ de var­d›r ki, bun­lar da­ha zi­ya­de ma­ki­ne mon­ta­j› ve­ya ta­mi­ra­t›n­da kul­la­n›­l›r.
Dör­dün­cü mal­ze­me kes­ki ka­le­mi­dir. Düz kes­ki: Ta­k›m çe­lik­le­rin­den ya­p›­l›r. ‹çin­
de (%0, 6-0, 9) kar­bon bu­lu­nur. Ay­r›­ca va­nad­yum­lu çe­lik­ler­den de ya­p›­l›r. Kes­ki ile
b›­çak e­kil­len­di­rir­ken, faz­la­l›k­la­r› al›­n›r. A¤›z aç›­lan di­¤er sa­nat­lar­da ol­du­¤u gi­bi­dir.
Be­in­ci mal­ze­me­miz kol­lu de­mir tes­te­re­si­dir. Sa­na­t›­m›z­da kol­lu tes­te­re ma­kas­la
ke­si­le­me­yen ka­l›n çu­buk­lar ile b›­çak nam­lu­su­nun sa­p›­na per­çin edi­le­ce­¤i za­man,
per­çin çi­vi­si­ni is­te­ni­len boy­da kes­mek için kul­la­n›­l›r. Bu i­lem kol­lu el tes­te­re­si­nin
ile­ri ha­re­ke­ti ile te­min edi­lir. Tes­te­re­nin a¤›z­la­r› kes­me­yi ko­lay­la­t›r­mak ama­c› ile
çap­raz ola­rak di­len­di­ril­mi­tir. Kol­lu tes­te­re­de kes­me a¤­z› ay­n› yön­de te­sir eder,
do­la­y›­s›y­la par­ça­y› ke­se­ce­¤i­miz za­man ay­n› yön­de yük­le­ne­rek kes­me i­le­mi­ni
so­nuç­lan­d›r­mak lâ­z›m­d›r. Tes­te­re a¤›z­la­r›­n› se­çer­ken da­ima ge­re­cin cin­si göz önün­
de tu­tu­lur. Ke­si­len çu­buk sert ise tes­te­re­nin kal­d›­ra­ca­¤› ta­la o nis­pet­te az olur.
Bu­nun için hat­ve­si kü­çük, s›k a¤›z­l› tes­te­re kul­la­n›­l›r. Yu­mu­ak ma­den­ler için bü­yük
hat­ve­li tes­te­re a¤­z› kul­la­n›­l›r. Bu sa­nat­ta kul­la­na­ca­¤›­m›z di hat­ve­si bir par­mak­ta
(25, 4 mm.) 24-28-32 di ara­s›n­da de­¤i­me­li­dir.
Kes­me i­le­mi­ne ba­lar­ken tes­te­re­nin ken­di­ne bir yol aç­ma­s›, mar­ka çiz­gi­si­ni
kay­bet­me­me­si için men­ge­ne­de ba¤­l› bu­lu­nan mal­ze­me­nin ar­ka k›s­m›n­dan ve tes­te­
re a¤­z›­na ha­fif bir aç› ve­ri­le­rek ie ba­lan­ma­s› ge­re­kir. El ile kes­me i­le­mi ya­par­ken
da­ki­ka­da 40-50 de­fa gi­di ge­li ha­re­ke­ti yap­t›r­mak nor­mal­dir.
Al­t›n­c› mal­ze­me­miz ise a¤aç tes­te­re­le­ri­dir. B›­çak sap­la­r›­n› (a¤aç, boy­nuz, mi­ka
vs.) kes­mek için ge­ni hat­ve­li ve dar hat­ve­li ol­mak üze­re iki tip a¤aç tes­te­re­si kul­
la­n›­l›r. Ya­pa­ca­¤›­m›z sap boy­nuz­dan ise, ge­ni hat­ve­li bir tes­te­re ile ke­se­me­yiz, ak­si
hal­de di­le­ri kör­le­nir ve k›­r›­la­bi­lir. Do­la­y›­s›y­la in­ce hat­ve­li z›­va­na tes­te­re­si kul­la­n›­l›r.
B›­ça­¤a ya­pa­ca­¤›­m›z sap a¤aç­tan ola­cak ise, za­man­dan fay­da­lan­mak ama­c› ile
ge­ni hat­ve­li tes­te­re kul­la­n›­l›r. A¤aç tes­te­re­le­rin­de kes­me yö­nü, kol­lu de­mir tes­te­re­le­
rin­de kes­me i­le­mi ya­p›­la­ca­¤› s›­ra­da­ki du­ru­mun ak­si ola­rak, tes­te­re­nin ge­ri ha­re­ke­ti
ile te­min edi­lir.
Ye­din­ci mal­ze­me­miz men­ge­ne­dir. Men­ge­ne­le­rin bu mes­lek­te kul­la­n›­lan­la­r›
ek­se­ri­yet­le ayak­l› de­mir­ci men­ge­ne­le­ri­dir. Va­zi­fe­si, b›­ça­¤› üze­ri­ne ba¤­la­ya­rak e¤e­
le­mek, sap­la­r›­n› tör­pü ile tör­pü­le­mek, per­çin­le­ri kes­mek vs. gi­bi i­lem­ler­dir. Ayak­l›
TOSYA BIÇA⁄I
KENTLER ve
IMGELER
men­ge­ne­le­rin he­ye­ti umu­mi­ye­si döv­me de­mir­den (çe­lik) ya­p›­l›r. A¤›z k›s­m› dar­be­ye
da­ya­n›k­l› ol­ma­s› ba­k›­m›n­dan yek­pa­re­dir. Bu tip men­ge­ne­ler­den ba­ka, ufak b›­çak­
la­r›n tes­vi­ye­sin­de kul­la­n›­lan pa­ra­lel tak­ma a¤›z­l› men­ge­ne­ler de var­d›r. Pa­ra­lel a¤›z­l›
men­ge­ne­le­rin göv­de­si dö­küm­den, a¤›z­l›k­la­r› ise su­lan­d›­r›l­m› çe­lik par­ça­lar­dan ya­p›­
l›r. Bu çe­lik a¤›z­l›k­lar, men­ge­ne­nin a¤­z›n­da mey­da­na ge­ti­ril­mi ka­nal­la­ra vi­da­la­n›r.
S›k­ma ha­re­ke­ti, sey­yar göv­de için­de bu­lu­nan vi­da va­s›­ta­s›y­la ifa olu­nur.
Ye­din­ci mal­ze­me­miz ise k›s­kaç­t›r. K›s­kaç, b›­çak­ç›­l›k sa­na­t›n­da tas­lak ha­lin­de­ki
par­ça­y› oca­¤a so­kup tav­la­mak, üze­rin­de çe­kiç ve var­yoz ile i­lem ya­pa­bil­mek için
par­ça­y› s›k­ma­da kul­la­n›­l›r.
Se­ki­zin­ci mal­ze­me ise mat­kap­t›r. Per­çin de­lik­le­ri­nin de­lin­me­sin­de hal­k›n kul­lan­
d›­¤› ke­ma­ne­li mat­kap ve el mat­ka­b› kul­la­n›­l›r­d›. A¤aç­tan ya­p›l­m› bir pe­dal, uç ta­ra­
f›­na ba¤­lan­m› si­cim va­s›­ta­s›y­la yu­ka­r›­da­ki ma­ka­ra­ya ha­re­ket ve­rir­di. Pe­da­la ayak
ile ba­s›l­d›­¤›n­da yu­ka­r›­da­ki ma­ka­ra­y› sa­¤a ve so­la dön­dü­rür­dü ve ma­ka­ra ucun­da­ki
mat­ka­ba ha­re­ket ve­rir­di.
Do­ku­zun­cu ve so­nun­cu mal­ze­me­miz ise ke­çe­dir. Ke­çe b›­ça­¤›n d› gü­zel­li­¤i­ni
mu­ha­fa­za et­mek­te­dir.
Tüm bun­lar­dan fay­da­la­n›r­ken kay­nak ki­im bi­cak­ci.5u.com si­te­si­ni ha­z›r­la­yan
Yu­suf Zi­ya B›­çak­ç› ol­mu­tur.
KAY­NAK­ÇA
1. www. tos­yam. s5. com
2. www. bi­cak­ci. 5u. com
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1. Ali Kü­lek, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya, 1948, Li­se Me­zu­nu, Mu­te­met
2. Ah­met Or­ta, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya, 1957, ‹l­ko­kul Me­zu­nu, B›­çak­ç›
3. Ya­ar Bay­rak­l›, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya, 1942, ‹l­ko­kul Me­zu­nu, B›­çak­ç›
4. Yu­suf Bü­yük, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya, 1968, Oku­ma­m›, B›­çak­ç›
5. Ha­san Ka­ma­ra, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya, 1934, Or­ta­okul, Emek­li ‹t­fa­iye­ci
6. Ali Ka­ma­ra, Kas­ta­mo­nu/Tos­ya, 1963, Üni­ver­si­te, Be­le­di­ye ‹­çi­si
7. Yu­suf Zi­ya B›­çak­ç›, An­ka­ra, 1954, Üni­ver­si­te, Ya­zar
KENTLER ve
IMGELER
TOSYA BIÇA⁄I
BAR­TIN'IN ‹MGES‹: TEL KIR­MA
Ra­bia MAL­LI­O⁄­LU
Bar­t›n’da yaz­ma­c›­l›k sa­na­t› iki e­kil­de ya­p›l­mak­ta­d›r. Bun­lar­dan bi­rin­ci­si ge­nel­
lik­le ka­d›n­la­r›n, genç k›z­la­r›n ev­le­rin­de i­le­ne­cek tül ve­ya ku­ma­› bir kas­nak ya­da
tez­gah üze­ri­ne ge­re­rek ça­l›­ma­ya ba­la­d›k­la­r› sa­nat­t›r. “Tel K›r­ma” sa­na­t›, tül üze­ri­
ne gü­mü ge­lin te­li ve ben­ze­ri in­ce tel­ler­le, özel i¤­ne­y­le i­le­ne­rek ya­p›­l›r. Di­¤er sa­nat
ise; yi­ne tül­bent üze­ri­ne y›l­lar­dan be­ri ka­l›p bas­k› ile im­di­ler­de ise ba­z› film ka­l›p­lar
ile fab­ri­kas­yon ola­rak ya­p›­lan “Bas­k›­l› Yaz­ma” lar­d›r. “Tel K›r­ma al” ve “Bas­k›­l› Yaz­
ma” Tür­ki­ye’de yal­n›z Bar­t›n’a öz­gü­dür. Tel K›r­ma, tel­le­rin ma­kas kul­la­n›l­ma­dan,
par­mak­la k›v­r›­la­rak ko­pa­r›l­ma­s› so­nu­cu bu ad› al­m›­t›r.
Ya­p›­lan ara­t›r­ma­la­ra gö­re, 1800-1900 y›l­la­r› ara­s›n­da Bar­t›n’›n As­ma Ma­hal­
le­si’nde otu­ran Bar­t›n­l› “Kâ­tip K›­z›” ad›y­la bi­li­nen Ha­ti­ce A¤aç­k›­ran ta­ra­f›n­dan ilk
de­fa ya­p›l­d›­¤› bi­lin­mek­te­dir. Tel K›r­ma ii ön­ce­ki y›l­lar­da do­ku­ma ku­ma­lar üze­ri­ne
ma­kas­la ke­si­le­rek i­le­ni­yor­du. Ma­kas­la kes­me i­le­ri­nin çok za­man al­ma­s› ve si­pa­ri­
le­rin kar­›­la­na­ma­ma­s› ne­de­niy­le te­lin k›­r›­la­rak i­len­me­si de­nen­mi ve pra­tik olu­u
gö­rü­lün­ce ma­kas kul­lan­mak­tan vaz­ge­çil­mi­tir.
Bar­t›n’da Tel K›r­ma Yaz­ma Sa­na­t›, 1930’lu, 1940’l› ve 1950’li y›l­lar­da çok iler­le­
mi, ger­çek­ten Tür­ki­ye’ye ken­di­ni ta­n›t­m›, “Bar­t›n Tel K›r­ma Yaz­ma­s› “ad›y­la ge­ni
kit­le­le­re, hat­ta yurt d›­›­na bi­le du­yu­rul­mu­tur. Bu i­le u¤­ra­an ai­le ka­d›n­la­r›, büt­çe­
le­ri­ne ge­lir sa¤­la­ma­da, yaz­ma­c›­l›­¤›n, önem­li bir ye­ri ol­du­¤u­nu bil­dik­le­ri için bir­çok
ev­de tez­gah­ bu­lu­ndu­ru­yor­lar­d›. Bu­nun d›­›n­da bu ii mes­lek edi­nen ki­i­le­rin sa­y›­s›
bel­li bir dö­nem için h›z­la art­m›­t›.
An­cak, 1960’l› y›l­la­r›n so­nun­da ya­va ya­va “Tel K›r­ma Sa­na­t›” na kar­› il­gi­nin
azal­m› ol­ma­s›, bu el sa­na­t›­n›n unu­tul­ma­ya yüz tut­ma­s›, ba­z› ki­i­le­ri ha­re­ke­te ge­çir­
mi, an­cak bu ki­i­sel öz­ve­ri­li ça­l›­ma­lar pek olum­lu so­nuç ver­me­mi­tir. 1980’li y›l­
la­r›n so­nu­na do¤­ru ise tek­rar can­lan­ma­ya ba­la­m›­t›r. Bar­t›n’da ev­li­lik ön­ce­si genç
k›z­lar ara­s›n­da tel k›r­ma ii­ni yap­mak, ken­di­le­rin­ce bir zo­run­lu­luk gi­bi gö­rü­lür­dü.
Dü­¤ün­den ön­ce çe­yiz as­ma­s› gü­nün­de özel­lik­le ken­di i­le­dik­le­ri çe­yiz­ler ser­gi­le­nir,
ge­len­le­rin be­¤e­ni­si­ne su­nu­lur­du.
Bar­t›n’da “Tel K›r­ma Yaz­ma­s›” si­yah, be­yaz ve ye­il tül üze­ri­ne, gü­mü kap­la­
ma tel ile “Kas­nak-El Ger­ge­fi” ve­ya “Yer Ger­ge­fi” de­ni­len tez­gah­lar­da i­le­nir. Tel
k›r­ma iin­den ba­ka ma­de­ni tel­ler­le i­le­nen bir de “Tel Kak­ma” ii var­d›r ki, bu i
tel k›­r›­la­rak, k›v­r›­la­rak i­le­nir. ‹­le­me tek­ni­¤i ola­rak bir­bi­rin­den fark­l›­d›r. Tel k›r­ma
ii özel bir i¤­ney­le ya­p›­l›r. ‹¤­ne­si yas­s› ve k›­sa­d›r. Ba k›s­m› ge­ni olup uca do¤­ru
in­ce­lir. ‹¤­ne­nin ge­ni ta­ra­f›n­da eni­ne do¤­ru iki uzun de­lik bu­lu­nur. Tel k›r­ma ii, iin
bü­yük­lük-kü­çük­lü­¤ü­ne gö­re bir haf­ta ile bir ay ara­s›n­da ta­mam­lan­mak­ta­d›r. (Çil­sü­
ley­ma­no¤­lu, 1996, 685-686)
BARTIN'IN ‹MGES‹: TEL KIRMA
KENTLER ve
IMGELER
Bar­t›n’›n ye­rel ka­d›n k›­ya­fet­le­rin­den ba­ör­tü­sü ola­rak kul­la­n›­lan pul i­le­me ile
ya­p›­lan “Çat­k›” ne ya­z›k ki, bu­gün­ler­de unu­tul­ma­ya yüz tut­mu­tur. Özel bir i­le­me
tek­ni­¤i olan bu sa­na­t›n unu­tul­ma­ma­s›, genç k›z­la­ra ö¤­re­til­me­si için Bar­t›n Halk E¤i­
tim Mer­ke­zi ve Ak­am Sa­nat Oku­lu Mü­dür­lü­¤ü ko­nu­ya son y›l­lar­da ge­re­ken il­gi­yi
gös­ter­mek­te­dir. Ay­r›­ca, ba­z› ki­i­ler öz­ve­ri­li ça­l›­ma­la­r›y­la bu ii can­lan­d›r­ma ça­ba­s›
içi­ne gir­mi­ler­dir. Bu ki­i­ler, ev­le­re ima­lat mal­ze­me­le­ri da­¤›­ta­rak, ça­l›­an us­ta ba­yan­
la­ra ko­lay­l›k sa¤­la­m›­lar ve üre­ti­mi ar­t›r­m›­lar­d›r.
Bu ki­i­ler ara­s›n­da he­men ad›­n› ve­re­bi­le­ce­¤i­miz Ser­vet Ç›n­ç›n’d›r. Ser­vet Ç›n­
ç›n’›n bu ko­nu­da özel bir ko­lek­si­yo­nu ve “Ser­vet Yaz­ma”ad›y­la bir de dük­ka­n› bu­lun­
mak­ta­d›r.
Bar­t›n’ da son de­re­ce yay­g›n olan bu el sa­na­t› Bar­t›n d›­›n­da pek faz­la ta­n›n­ma­
mak­ta­d›r. An­cak son y›l­lar­da ge­ni halk kit­le­si ta­ra­f›n­dan ta­n›n­ma­s› ve bu sa­na­t›n
ya­a­t›l­ma­s› için çe­it­li ça­l›­ma­lar ger­çek­le­ti­ril­mek­te­dir. Bu sa­na­t›n ya­a­t›l­ma­s›n­da
ön­cü­lük ya­pan ku­ru­lu­la­r›n ba­›n­da Bar­t›n Halk E¤i­tim Mer­ke­zi gel­mek­te­dir. Tel yaz­
ma­c›­l›k ve di­¤er el sa­nat­la­r›y­la il­gi­li il mer­ke­zin­de, çev­re köy ve ka­sa­ba­lar­da çe­it­li
kurs­lar aç›l­m› ve hal­k›n bu ko­nu­ya il­gi­si ar­t›­r›l­m›­t›r. Ay­r›­ca Bar­t›n K›z Mes­lek Li­se­si
bün­ye­sin­de “Bar­t›n ‹i” ad›y­la yö­re­sel “Tel K›r­ma” i­le­ri­ni ya­at­mak, ge­le­cek ne­sil­
le­re ak­tar­mak ama­c›y­la iki us­ta ö¤­re­ti­ci gö­rev­len­di­ril­mi olup, okul­da bu sa­na­t›n
unu­tul­ma­ma­s› için ö¤­ren­ci­ler ye­ti­tir­mek­te­dir­ler.
Bar­t›n’da çok önem­li bir sa­nat da­l› olan “Tel K›r­ma” i­le­ri Cum­hu­ri­yet ön­ce­sin­
de çok yay­g›n­d›. Genç k›z­la­r›n ço­¤u tel k›r­ma yaz­ma­la­r› ve di­¤er in­ce oya i­le­ri­ni
ev­de ya­par­lar, ger­gef­le­rin­de i­ler­ler­di. Bu i­le­me­ler, tel k›r­ma­dan ba­ka, s›r­ma, renk­
li ipek i­le­me­ler ve t›¤­la el­de örü­len dan­tel­ler idi.
Tür­ki­ye’nin her ye­rin­de “Bar­t›n Tel K›r­ma Yaz­ma­s›” ola­rak ta­n›­nan bu yaz­ma­lar
yurt için­de ve yurt d›­›n­da bü­yük il­gi gör­mek­te­dir. Ba­ta Fran­sa ol­mak üze­re Ame­ri­
ka, ‹n­gil­te­re, ‹ran ve Su­udi Ara­bis­tan gi­bi bir çok ül­ke­ye ih­raç edil­mek­te­dir.
TEL KIR­MA YAZ­MA­LA­RIN YA­YIL­MA­SI
Tür­kü­le­rin kay­na­¤› yö­re in­sa­n›­n›n özel ya­a­m›­d›r. Kent­te­ki bir olay, ak­tü­el bir
ko­nu he­men tür­kü ha­li­ne dö­nü­ür ve dil­den di­le do­la­›r. Yö­re­nin im­ge­si ha­li­ne gel­
mi tel k›r­ma sa­na­t›­n› da Bar­t›n halk tür­kü­le­rin­de gör­mek müm­kün­dür.
Ç›­kar ç›­kar yük­sek­ler­den ba­kar­s›n
Co­kun su­lar gi­bi anam ça¤­lar akar­s›n
Pen­ce­re­ye ç›­k›n­ca can­lar ya­kar­s›n
En­gel ya­rim en­gel ko­nak­la­r›y­dan
E¤il bir yol öpe­yim ya­nak­la­r›y­dan
Ir­mak ke­na­r›­na ge­mi ya­na­›r
K›z­lar bay­ram ya­par ev­ler do­la­›r
Tel k›r­ma ba­›n­da ne de ya­k›­›r
“Ç›­kar ç›­kar yük­sek­ler­den ba­kar­s›n” ad­l› bu tür­kü, 1986 y›­l›n­da Müc­te­ba
i­vet’ten der­len­mi­tir. Tür­kü, ”tel k›r­ma yaz­ma” la­r›n yay­g›n­l›­¤›­n› gös­ter­me­si ba­k›­
m›n­dan son de­re­ce önem­li­dir. Tel k›r­ma, ba­z› tür­kü­ler­de ise yal­n›z­ca “tel” ek­lin­de
geç­mek­te­dir.
KENTLER ve
IMGELER
BARTIN'IN ‹MGES‹: TEL KIRMA
Bar­t›n halk tür­kü­le­ri­ni dü­¤ün­ler­den ay­r› dü­ün­mek im­kan­s›z­d›r. ”Mer­di­ven­den
‹ne­ri­ken” ad­l› bu Bar­t›n tür­kü­sü ay­n› za­man­da “Ge­lin ‹n­dir­me Ha­va­s›” ola­rak da
ad­lan­d›­r›l­mak­ta­d›r.
Bar­t›n‘da ge­lin­le­rin yü­zü­ne “tel k›r­ma”dan ya­p›­lan bir ör­tü ört­mek ge­le­nek­tir.
Bu tür­kü­de de ge­li­nin ba­›n­da­ki ör­tü kas­te­dil­mi­tir.
Ne­re­de dost olan­lar
Der­de der­man bu­lan­lar
Ko­la­y›­n› dey­ve­rin
Sev­da­dan kur­tu­lan­lar
Elif üs­tün­de mil­ler
Ger­gef üs­tün­de sim­ler
A be­nim sev­di­ce­¤im
Bi­zi ay›­ran kim­ler
“Ne­re­de Dost Olan­lar” ad­l› bu Bar­t›n tür­kü­sü de 1987 y›­l›n­da Se­la­hat­tin Çil­sü­
ley­ma­no¤­lu’ndan der­len­mi­tir. Tür­kü, tel k›r­ma­n›n ger­gef­ler­de i­len­di­¤i­ni ve sim­li
ol­du­¤u­nu gös­ter­me­si ba­k›­m›n­dan önem­li­dir.
Son y›l­lar­da Bar­t›n yö­re­sin­de özel­lik­le “Tel K›r­ma Yaz­ma” sa­na­t› her ge­çen gün
h›z­la ya­y›l­mak­ta­d›r.
TEL KIR­MA ÜRÜN­LE­R‹N­DEN YA­RAR­LAN­MA ALAN­LA­RI
Gü­mü tel k›r­ma, gü­mü te­lin tül üze­ri­ne yan­s›­ma­s›­d›r. Gü­mü tel ona bir çi­çek,
bir de­sen ol­mu; ba­zen ba­yan­la­r›n om­zun­da­ki çan­ta­y› süs­le­yen bir ta­vus ku­u,
ba­zen bir çift kalp, ba­zen de ma­sa­m›­z›n ör­tü­sü­nü süs­le­yen bir de­sen olup evi­miz­de­
ki ye­ri­ni al­m›­t›r.
Bar­t›n’da es­ki y›l­lar­da ya­p›­lan “tel k›r­ma yaz­ma” la­r›n ör­nek­le­ri­ni in­ce­le­di­¤i­miz­
de; tül bu­lun­ma­dan ön­ce bez üze­ri­ne son­ra tül­bent üze­ri­ne, da­ha son­ra­da ke­ten tül,
ipek ve pol­yes­ter tül üze­ri­ne yak­la­›k 250 y›l­dan be­ri i­len­di­¤i gö­rül­mek­te­dir. Be­lir­ti­
len bu ör­nek tel k›r­ma ii mo­tif­ler­den, tel k›r­ma i­le­rin­den ba­ka es­ki i­le­me­ler­den,
he­sap ii ve dan­tel ör­nek­le­rin­den ya­rar­la­n›­la­rak ha­z›r­la­nan al, ba­ör­tü­sü, ya­tak
ör­tü­sü, ge­ce çan­ta­s›, oda ta­k›­m›, göz­lük k›­l›­f›, aba­jur, fu­lar çe­it­li giy­si ve ak­se­su­ar­
lar vb. gi­bi ürün­ler i­len­mek­te­dir.
Tel k›r­ma ii, de­¤i­ik ku­ma­lar üze­ri­ne i­len­mek­te­dir. Bu i­le­me­ler, çok çe­it­li
ad­la­r› olan mo­tif­ler­le süs­le­nir.
Do­¤a­da­ki bitki ve ci­sim­ler­den, dan­tel­ler­den al›­nan ör­nek mo­tif­le­rin ad­la­r› un­lar­
d›r; Çark-› Fe­lek, De­¤ir­men Ta­›, Ke­mer Köp­rü, Ba¤ Yap­ra­¤›, Kay­mak Ta­ba­¤› (Y›l­
d›z), Sar­ho So­ka­¤› (Mih­rap­l›), Y›l­d›z, Bak­la­va­l› Y›l­d›z, Ka­ran­fil, A¤›r Ka­ran­fil, Gül,
A¤›r Gül, La­le, La­le Su, Ha­l› De­se­ni, Tek­tel, Sü­per La­le, Ki­lim De­se­ni, Yap­rak­l› vb.
mo­tif-de­sen ad­la­r› var­d›r. Bu mo­tif­ler­le “Tel K›r­ma” el iin­den yas­t›k k›­l›­f›, ya­tak çar­
a­f›, ya­tak ör­tü­sü, ma­sa ör­tü­sü, pe­ta­mal, eba­ni­ye, us­ku­fa ye­lek, al, çat­k›, fu­lar,
kaf­tan, hav­lu, sec­ca­de, men­dil, ke­se, ku­ak, kut­nu ye­lek, b›­çak bur­nu tam, ya­r›m
ipek­li, se­dir ör­tü­sü, per­de, her tür­lü çe­yiz e­ya­s› ola­rak ya­p›l­mak­ta­d›r. (Çil­sü­ley­ma­
no¤­lu, Se­la­hat­tin:Bar­t›n-1996, ”Bar­t›n Halk Kül­tü­rü”)
BARTIN'IN ‹MGES‹: TEL KIRMA
KENTLER ve
IMGELER
TEL KIR­MA ÜRÜN­LE­R‹­N‹N TA­NI­TIL­MA­SI ‹Ç‹N YA­PI­LAN ÇA­LIŞ­MA­LAR
Bar­t›n Be­le­di­ye­si, el sa­nat­la­r›­n›n özel­lik­le de yö­re­nin im­ge­si ha­li­ne gel­mi olan
“tel k›r­ma”n›n ül­ke ça­p›n­da ta­n›n­ma­s› için ge­zi, fu­ar, rek­lam ka­ta­log­la­r›, bro­ür vb.
ta­n›­t›m plan­la­r› ger­çek­le­tir­mi­tir. An­ka­ra, An­tal­ya, ‹z­mir, Bur­sa, ‹s­tan­bul gi­bi e­hir­
ler­de ta­n›­t›m ama­c›y­la ya­p›­lan ge­zi­ler so­nu­cun­da Sü­mer Hol­ding A. . An­ka­ra Ma­¤a­
za­s› ile an­la­ma ya­p›­la­rak sa­t› re­yo­nu aç›l­m›­t›r. (Köy­le­re Hiz­met Gö­tür­me Bir­li­¤i)
Ulus Halk E¤i­tim Mer­ke­zi­ni Güç­len­dir­me Der­ne­¤i’nin öne­ri­si ile Gi­ri­im E¤i­tim
ve Da­n›­man­l›k Mer­ke­zi LTD. T‹. ta­ra­f›n­dan “Ba­t› Ka­ra­de­niz Sa­hil Böl­ge­sin­de
Ka­d›n Gi­ri­im­ci­li­¤i­nin Ge­li­ti­ril­me­si” ad› al­t›n­da bir pro­je ha­z›r­lan­m›­t›r. Bu pro­je­de,
Bar­t›n ili Ulus il­çe­si Halk E¤i­tim Mer­ke­zi Güç­len­dir­me Der­ne­¤i, yö­re­nin ta­n›n­m› ve
ge­le­nek­sel el sa­nat­la­r›n­dan bi­ri olan “Tel K›r­ma” ad› ve­ri­len na­k›­› i­le­yen ka­d›n­lar
için öz­gün bir E¤i­tim Mer­ke­zi kur­mak is­te­mek­te­dir. Son dö­nem­de, Ulus Halk E¤i­tim
Mer­ke­zi’nde çok sa­y›­da ba­yan “Tel K›r­ma” iin­de e¤i­ti­ci ola­rak e¤i­til­mi olup, bir e¤i­
ti­ci a¤› olu­tur­mak üze­re da­ha faz­la sa­y›­da ba­yan, e¤it­me­ye ha­z›r du­rum­da­d›r. Bu
e­kil­de ye­ti­ti­ri­le­cek e¤i­ti­ci­ler, çok sa­y›­da ba­ya­n› e¤i­te­cek ve ulu­sal ve/ve­ya ulus­lar
ara­s› pi­ya­sa­da sa­t›­la­bi­le­cek mik­tar ve ka­li­te­de ürün­ler üre­te­bi­le­cek­tir.
Tel K›r­ma ‹le ‹l­gi­li Fu­ar­lar ve Ga­ze­te­ler­de Ç›­kan Ha­ber­ler
• Bar­t›n ili ve il­çe­le­ri Kal­k›n­ma, Da­ya­n›­ma ve Kül­tü­rel Yar­d›m­la­ma Der­ne­¤i
or­ga­ni­zas­yo­nun­da “Tel K›r­ma Kur­su”ürün­le­ri ve “Bar­t›n Tür­kü­le­ri Kon­se­ri”nin bu­lun­
du­¤u “Bar­t›n­l›­lar Ge­ce­si”ad› al­t›n­da ge­ce­ler dü­zen­len­mek­te­dir
• ‹s­tan­bul Y›l­d›z Sa­ra­y› El Sa­nat­la­r› Ser­gi­si, An­ka­ra Ulus­la­ra­ra­s› El Sa­nat­la­r›
Fu­ar›, An­ka­ra Kal­k›n­ma Ban­ka­s› Ser­gi­le­ri(27 ara­l›k) ta­n›­t›m için at›­lan ad›m­lar­dan­
d›r.
• Sa­man­yo­lu TV. “Ha­ya­t›n Ay­na­s›”ad­l› prog­ram­la Tel K›r­ma­n›n ta­n›­t›­m›­n› yap­
m›­t›r.
• 24-27 Ara­l›k 1999 ta­rih­le­rin­de, Bar­t›n Be­le­di­ye Ba­kan­l›­¤› ta­ra­f›n­dan “El Eme­
¤i Göz Nu­ru El Sa­nat­la­r› ve He­di­ye­lik E­ya Fu­ar›”dü­zen­len­mi; Tel K›r­ma ürün­le­ri­nin
de bu­lun­du­¤u stand faz­la­s›y­la il­gi gör­mü­tür.
• Tel K›r­ma”ürün­le­ri ‹s­tan­bul TÜ­YAP Fu­ar›’nda 04-07 Ni­san 2002 ta­rih­le­rin­de;
An­ka­ra Ata­türk Kül­tür Mer­ke­zi’nde 22-28 Ni­san 2002 ta­rih­le­rin­de aç›­lan fu­ar­lar­la
hal­ka ta­n›­t›l­m›­t›r.
• TRT ge­zi­ci eki­bi, ”Ana­do­lu’dan Do­¤an Gü­ne”ad­l› ye­ni bir di­zi­nin çe­ki­min­de,
Ser­vet Ç›n­ç›n’›n Ko­lek­si­yon­la­r›’n› ve Bar­t›n’›n önem­li el sa­nat­la­r›n­dan olan “Çat­k›”
ve “Tel Yaz­ma” i­le­yen genç k›z­la­ra da yer ver­mi­tir. (Esen Ali:”TRT Eki­bi Bar­
t›n’da-Ana­do­lu’dan Do­¤an Gü­ne”)
KAY­NAK­ÇA
Bar­t›n 1998, Cum­hu­ri­ye­ti­mi­zin 75. Y›­l›n­da BAR­TIN.
Bar­t›n-Ulus Kal­k›n­ma Da­ya­n›­ma Der­ne­¤i
Ba­t› Ka­ra­de­niz Sa­hil Böl­ge­sin­de Ka­d›n Gi­ri­im­ci­li­¤i­nin Ge­li­ti­ril­me­si Pro­je­si
Ç‹L­SÜ­LEY­MA­NO⁄­LU, Se­la­hat­tin:Bar­t›n-1996, ”Bar­t›n Halk Kül­tü­rü”
Köy­le­re Hiz­met Gö­tür­me Bir­li­¤i, 2002, Tel K›r­ma
T.C Bar­t›n Va­li­li­¤i Ulus Kay­ma­kam­l›­¤›, 2002, Gü­mü Te­lin Tül­de­ki Dan­s› Tel K›r­ma
http:\\www.bar­tin.gov.tr
http:\\www.tel­kir­ma.net
KENTLER ve
IMGELER
BARTIN'IN ‹MGES‹: TEL KIRMA
KAY­SE­R‹ MAN­TI­SI
Emel ÖZ­GÜR
Kay­se­ri’nin zen­gin bir mut­fak kül­tü­rü var­d›r. Ne­fis ye­mek çe­it­le­ri ara­s›n­da
“man­t›­n›n” özel bir ye­ri var­d›r. Kay­se­ri de­ni­lin­ce ak­la na­s›l Er­ci­yes Da­¤› ve pas­t›r­ma
ge­li­yor­sa man­t› de­ni­lin­ce de ak­la Kay­se­ri ge­lir.
Kay­se­ri mut­fa­¤›, a¤›r­l›k­l› ola­rak un­lu ve et­li ye­mek­ler­den olu­ur. Man­t›, ha­mur
ve etin kul­la­n›l­ma­s›y­la ya­p›­lan Kay­se­ri’nin en göz­de ye­me­¤i­dir. Ara­t›r­ma­la­ra gö­re
36 çe­it man­t› pi­i­ril­mek­te­dir. Bun­lar ara­s›n­da en yay­g›n ola­n› et­li man­t›­d›r.
Bü­tün Tür­ki­ye’de bi­li­nen an­cak mak­bu­lü Kay­se­ri man­t›­s› sa­y›­lan man­t›n›n
ha­mu­ru, un ve su ka­t›­la­rak yo¤­ru­lur. Bu yo­¤ur­ma i­le­mi epey­ce de­vam et­tik­ten son­
ra ha­mur sert­le­me k›­va­m›­na ge­lin­ce bir ya da iki yum­ruk bü­yük­lü­¤ün­de­ki ha­mur
to­pa­¤› 15-20 da­ki­ka din­len­me­ye b›­ra­k›­l›r. Ek­mek tah­ta­s› ya da düz bir yer­de, ok­la­va
ile her ta­ra­f› eit ka­l›n­l›k­ta ol­mak üze­re aç›­l›r. 1-1. 2 mi­li­met­re ka­l›n­l›­¤›n­da aç›­lan bu
ha­mu­run üze­ri­ne un ser­pi­le­rek tek­rar ok­la­va­ya sa­r›­l›r. Ok­la­va­n›n bir ucun­dan çe­ki­le­
rek ç›­kar­t›­l›r ve 1-1. 5 san­ti­met­re ge­ni­li­¤in­de dik­dört­gen par­ça­c›k­lar ha­lin­de ke­si­lir.
Bu par­ça­c›k­lar tah­ta­n›n ba­ka bir kö­e­si­ne ko­nup ku­ru­ma­ma­s› için de üze­ri­ne bi­raz
un ser­pi­lir. Kü­çük kü­çük ke­si­len ha­mu­run içi­ne ba­ha­rat­la ve so­¤an­la ha­z›r­la­nan
ya¤­s›z k›y­ma ko­na­rak bü­kü­lür. Kay­se­ri man­t›­s›­n›n ek­li, di­¤er man­t› çe­it­le­rin­den
s›­k›l­ma ek­lin­den do­la­y› fark­l›­d›r. Kay­se­ri man­t›­s› te­pe­sin­den bü­kü­lür. Kay­se­ri­nin
yer­li­le­ri, bu­nun ne­de­ni­nin man­t›­n›n Kay­se­ri’nin di­¤er bir im­ge­si olan Er­ci­yes Da­¤›­
n›n zir­ve­si­ne ben­ze­til­me­sin­den ile­ri gel­di­¤i­ni söy­ler­ler. “Man­t› dol­dur­ma” de­ni­len bu
ii, ka­d›n­lar, da­ya­n›­ma ha­lin­de, bir­kaç ki­i bir­lik­te ya­par­lar. Da­ha son­ra man­t›­lar,
kay­na­m› su­ya at›­l›r ve bir müd­det pi­i­ri­lir. Man­t›­lar di­e, ya­p›­ma­ya­cak ha­le ge­lin­
ce ocak­tan in­di­ri­lir. Kev­gir­den sü­zü­lür ve bir ka­ba bo­al­t›­l›r. Ay­r›­ca ta­va için­de ya¤
ile sal­ça ve bir mik­tar su­yun ila­ve­siy­le mey­da­na ge­len ka­r›­›m man­t›­n›n üze­ri­ne
dö­kü­lür. Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt ve su­mak man­t›­n›n üze­ri­ne gez­di­ril­dik­ten son­ra ye­me­ye
ha­z›r ha­le ge­lir.
KAY­SE­R‹ MAN­TI­SI­NIN OR­TA­YA ÇI­KI­ŞI ÜZE­R‹N­DE­K‹ F‹­K‹R­LER
Ge­le­nek­sel ya­am tar­z›­n›n sür­dü­rül­dü­¤ü dö­nem­ler­de, bes­len­me ve tü­ke­tim
al›­kan­l›k­la­r› gü­nü­müz­den fark­l›y­d›. Kent ya­a­m›­n›n in­san­la­ra sun­du­¤u ola­nak­lar
üp­he­siz ki, bu al›­kan­l›k­la­r› ve bes­len­me bi­çi­mi­ni de­¤i­i­me u¤­rat­m›­t›r. An­cak Kay­
se­ri’nin yö­re­sel ye­mek­le­ri, bu de­¤i­im­den et­ki­len­me­den ge­le­nek­sel tat ve lez­zet­ler­le
sof­ra­la­r› süs­le­mek­te­dir.
‹k­lim­le in­san­la­r›n ye­mek al›­kan­l›k­la­r› do¤­ru­dan bir­bi­riy­le il­gi­li­dir. Bun­dan
do­la­y›, Ege Böl­ge­si’nin ye­mek kül­tü­rü, zey­tin­ya¤­l› seb­ze ye­mek­le­ri­ne, Do­¤u Ana­do­
lu’nun ye­mek kül­tü­rü, hay­van­sal ürün­le­re da­ya­n›r. ‹ç Ana­do­lu Böl­ge­si’nin ye­mek
KAYSER‹ MANTISI
KENTLER ve
IMGELER
kül­tü­rü­nü ise a¤›r­l›k­l› ola­rak ha­mur i­le­ri olu­tu­rur. Kay­se­ri man­t›­s› da ik­li­min do­¤al
bir so­nu­cu ola­rak or­ta­ya ç›k­m›­t›r.
Türk mut­fa­¤›­n›n en ün­lü ha­mur i­le­rin­den bi­ri­dir man­t›. S›r­r› par­mak uç­la­r›n­da
giz­li olan bu me­ak­kat­li ye­me­¤in ana­va­ta­n› Kay­se­ri ola­rak bi­li­nir. Tüm Ana­do­lu’ya
Kay­se­ri’den ya­y›l­d›­¤› söy­le­nir. Çok es­ki­den, Kay­se­ri’de an­ne­ler bi­ri­cik o¤ul­la­r›­na k›z
be­¤e­nir­ken, man­t›­y› na­s›l yap­t›­¤›­na ba­kar­lar­m›. Ge­lin ada­y› ka­›­¤›n içi­ne ne ka­dar
man­t› ta­ne­si s›¤­d›­r›r­sa o ka­dar ma­ri­fet­li sa­y›­l›r­m›. Bu sa­y› ge­nel­lik­le k›rk ta­ne man­
t›­n›n bir ka­›­¤a s›¤­d›­r›l­ma­s›n­dan do­la­y› k›rk ola­rak be­lir­le­nir. Ge­lin, rey­han­s›z man­t›
yap­t›y­sa ace­mi ola­rak de­¤er­len­di­ri­lir­mi. Çün­kü top­la­nan rey­han çi­çe­¤i­nin yap­rak­la­
r›­n› özel ola­rak ku­ru­tup su­mak ve na­ney­le bir­lik­te üs­tü­ne serp­mek adet­ten­mi.
Man­t›­ya Os­man­l› sa­ray­la­r›n­da bu­har­da pi­i­ri­len ek­liy­le rast­lan­mak­ta­d›r. Man­
t›­n›n kö­ke­ni es­ki­ye da­ya­n›r. “Ama Kay­se­ri­li­ler man­t›­y› sa­hip­len­mek­ten vaz­ge­çe­mi­
yor” cüm­le­si bi­le man­t›­n›n Kay­se­ri’ye ait ol­du­¤u­nun gös­ter­ge­si ni­te­li­¤in­de­dir. (Y›l­
d›­r›m 2003) Türk Halk Kül­tü­rü­nü Ara­t›r­ma ve Ta­n›t­ma Vak­f› ya­y›n­la­r›n­dan ç›­kan
“Türk Mut­fak Kül­tü­rü Üze­ri­ne Ara­t›r­ma­lar” se­ri­si­nin 9. cil­din­de “Kay­se­ri Man­t›­la­r›”
ba­l›k­l› bir ya­z› ya­y›n­lan­m›­t›r. Er­ci­yes Üni­ver­si­te­si Ata­türk Sa¤­l›k Y. O. Bes­len­me
ve Di­ye­tik Bö­lü­mün­den Yrd. Doç. Dr. Nur­ten Bu­dak, Uz. Dyt. Ha­bi­be a­hin ve
Uz­man Dyt. Be­tül Çi­çek’in ara­t›r­ma­la­r›­na gö­re Kay­se­ri’de 8 çe­it man­t› ya­p›l­mak­
ta­d›r. Pa­a, Se­bit, Çer­kez, Pi­ra­vu, Ya¤, Tep­si Man­t›­s›, Bö­rek çor­ba­s› ve me­hur Kay­
se­ri man­t›­s› (et­li man­t›).
Kay­se­ri’de Sa­ha­bi­ye Ma­hal­le­si Muh­ta­r› ve ay­n› za­man­da Kay­se­ri Kül­tür Der­ne­¤i
üye­si olan Âlim Ger­çel’in dü­ün­ce­si­ne gö­re; Kay­se­ri yer­li­le­ri, Kay­se­ri’ye, 1067’de
gel­mi­tir. Bu ta­rih­ten iti­ba­ren Kay­se­ri man­t›­s›­n› yap­mak­ta­d›r.
Bir ba­ka kay­nak­ta ise man­t›­n›n Fars­ça “Men-tu” (ben-sen) ke­li­me­le­rin­den
gel­di­¤i söy­le­nir. Ri­va­ye­te gö­re vak­tiy­le ha­n›­m›n bi­ri, ev­de kar­d›­¤› ha­mu­ru ok­la­va ile
aça­rak, içe­ri­si­ne et ko­yup su­da ha­la­m›, ö¤­le vak­ti tar­la­dan ge­len ko­ca­s›­n›n önü­ne
koy­mu. Adam, o gü­ne ka­dar gör­me­di­¤i ye­me­¤i öy­le bir bak­m› ve ka­r›­s›­na :
Ha­n›m ne­dir, bu ne ola­cak? di­ye so­run­ca ha­n›m:
-Men-tû! Ben-sen yi­ye­ce­¤iz, de­mi. Vak­tiy­le “men-tû” halk a¤­z›n­da Man­t›
ol­mu­tur.
Böy­le­ce man­t› da pas­t›r­ma ve su­cuk gi­bi Kay­se­ri ve Kay­se­ri­li­ler­le öz­de­le­mi­
tir. (Sa­to¤­lu, 2002)
Kay­se­ri­li Halk a­iri Re­cep Çal­ka­ner’e gö­re Kay­se­ri top­rak­la­r› Er­ci­yes’ten ge­len
lav­lar se­be­biy­le ve­rim­siz­le­mi­tir. Kay­se­ri in­san­la­r› da fa­kir ve he­sap­l› in­san­lar ol­duk­
la­r› için he­sap­l› bir ye­mek olan man­t›­y› bul­mu­lar­d›r. Man­t› ha­mur­dan ya­p›l­d›­¤› için
uzun sü­re tok tut­mak­ta­d›r.
KAY­SE­R‹ MAN­TI­SI­NIN HALK KÜL­TÜ­RÜ ‹Ç‹N­DE­K‹ YE­R‹
Man­t› bu­gün ül­ke­mi­zin her yö­re­sin­de bi­lin­mek­te ve çe­it­li e­kil­ler­de ya­p›l­mak­ta­
d›r. Fa­kat man­t› de­yin­ce ak­la, söz­lü ve ya­z›­l› kay­nak­la­ra gö­re ya­p›­lan ara­t›r­ma­lar
so­nu­cun­da Kay­se­ri gel­mek­te­dir. ‹­te bu du­rum man­t›­n›n Türk folk­lo­ru­na yan­s›­yan
yö­nü­dür. Halk de­yim­le­rin­de, a­ka­la­ma­lar­da, des­tan­lar­da ve halk i­ir­le­rin­de man­t›
söz­cü­¤ü­ne ve man­t› ile il­gi­li anek­dot­la­ra s›k s›k rast­la­n›r.
KENTLER ve
IMGELER
KAYSER‹ MANTISI
“Man­t› Des­ta­n›” ve­ya “Kay­se­ri Man­t›­s›” ba­l›­¤›­n› ta­›­yan i­ir bu im­ge­nin kül­tür
için­de­ki ya­y›l­ma­s›­na gü­zel bir ör­nek­tir. Bu des­ta­n›n ya­z›­l› ta­ri­hi ve ya­za­r› tes­pit edi­
le­me­mek­le bir­lik­te des­ta­n›n son dört­lü­¤ün­de Bil­gin mah­la­s› geç­mek­te­dir. Des­ta­n›n
bu ek­li ile as­l› olup ol­ma­d›­¤› ko­nu­sun­da te­red­düt­ler söz ko­nu­su­dur. Bu des­ta­n›n
bil­has­sa Kay­se­ri mer­kez­le­ri­ne ba¤­l› köy­ler­de bi­lin­di­¤i söy­len­mek­te­dir. Bu des­ta­n›
Yük­sel So­yu­türk der­le­mi­tir. (So­yu­türk, 1978)
Des­tan­dan bir dört­lük ise öy­le:
K›y­ma ile ma­cun olur so­¤a­n›
En mak­bu­lü ufak ufak ola­n›
K›rk ta­ne­si bir ka­›­¤a do­la­n›
Du­vak­la ör­tü­lü ge­lin­sin man­t›
Kim­se­le­rin de­¤il be­nim­sin man­t›
(Tamam› için bkz. Ek 1)
Man­t› pek çok a­irin i­iri­ne ko­nu ol­mu ve ba­z› i­ir­ler­de geç­mi­tir. A›k Mu­sa
Mer­da­no¤­lu’nun “Ana­m›n Ye­mek­le­ri” ad­l› i­irin­de 3. dört­lük­te man­t› söz­cü­¤ü geç­
mek­te­dir. em­si Yas­t›­man’›n “Yek­te” isim­li i­irin­de su­mak­l› man­t› tam­la­ma­s› geç­
mek­te­dir (Ha­l›­c› 1990) Ali Bay­ka­ra’n›n “Kay­se­ri Man­t›­s›” ad­l› i­irin­de ba­tan so­na
ka­dar man­t›­dan bah­se­dil­mek­te­dir.
Ha­mu­ru zer­rin unun­dan,
Olur Kay­se­ri man­t›­s›,
P›­nar­ba­›’ndan Bün­yan’dan,
Ge­lir Kay­se­ri man­t›­s›
(Tamam› için bkz. Ek 2)
Kay­se­ri halk a­iri Re­cep Çal­ka­ner “As­lan Gay­se­ri­lim” ad­l› i­ir­de bir Kay­se­ri­li tip­
le­me­si çi­zer­ken man­t› ke­li­me­si­ni kul­lan­m›­t›r. Yi­ne Re­cep Çal­ka­ner’in “Man­t›­nâ­me”
ad­l› i­iri ba­tan so­na man­t›­y› an­la­tan bir i­ir­dir (Çal­ka­ner 2002) i­ir­den bir bö­lüm
öy­le;
Kay­se­ri’nin man­t›­d›r has ye­me­¤i,
Be al­t› ye­me­¤e be­del­dir eme­¤i
Çok se­ve­rim mi­sa­fir­le ye­me­¤i
Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt, üs­tü su­mak­l›
Ge­lin­le­re ben­zer, yü­zü du­vak­l›
(Tamam› için bkz. Ek 5)
KAY­SE­R‹ MAN­TI­SIN­DAN YA­RAR­LAN­MA SÜ­REÇ­LE­R‹
Kay­se­ri’de mey­ve, seb­ze ve ba­z› yi­ye­cek­le­rin fes­ti­va­li ya­p›l­mak­ta­d›r. An­cak
özel­lik­le ter­tip­le­nen man­t› fes­ti­va­li yok­tur. Halk ara­s›n­da man­t› gün­le­ri, man­t› ge­ce­
le­ri, man­t›­l› otur­ma­lar ve ba­z› or­ga­ni­zas­yon­lar­da man­t› yap­ma ve ye­me ya­r›­ma­la­r›
KAYSER‹ MANTISI
KENTLER ve
IMGELER
dü­zen­le­nir. Kay­se­ri G›­da Sa­na­yi ko­lun­da 36 ku­ru­lu mev­cut­tur. son y›l­lar­da ise el
ya­p›­m› man­t› ya­p›­m› ve da­¤›­t›­m› h›z ka­zan­m›­t›r. Kay­se­ri­li ha­n›m­la­r›n ha­z›r­la­d›­¤›
man­t›­lar yurt için­de bü­yük ra¤­bet gör­mek­te­dir. Va­kum­la­na­rak sa­t›­a su­nu­lan Kay­
se­ri man­t›­s›­n› mar­ket­ler­de ko­lay­ca bul­mak müm­kün­dür.
Kay­se­ri­li ia­dam­la­r›, Av­ru­pa­l›­la­ra da man­t›­y› sev­dir­mi­tir. Kay­se­ri­li ia­dam­la­r›,
Avrupa Birli¤i Ülkelerine mant› satmak için 2002’de tam 3 bin ton­luk an­la­ma im­za­
la­m›­lar­d›r. Bu da man­t›­n›n eko­no­mik ge­ti­ri­si­nin se­vin­di­ri­ci bir ge­li­me­si­dir.
Kay­se­ri’de ve di­¤er e­hir­ler­de aç›­lan lo­kan­ta­la­ra isim ve­ri­lir­ken ge­nel­lik­le man­
t›­n›n önü­ne Kay­se­ri is­mi ko­yul­mak­ta­d›r. Kay­se­ri’ye ge­len yer­li ya­ban­c› tu­rist­ler
ger­çek Kay­se­ri man­t›­s›­n› ye­mek için Tu­ana, Ha­n›­me­li, Se­vinç …. gi­bi lo­kan­ta­la­ra
u¤­ra­ma­dan Kay­se­ri’den dön­mez­ler. Bu­gün An­ka­ra’da ise çok faz­la sa­y›­da Kay­se­ri
man­t›­s› ya­pan lo­kan­ta­lar bu­lun­mak­ta­d›r. To­ka­na Man­t›, Ana­do­lu Man­t› Evi, Ba­ba
Evi ad­l› lo­kan­ta­lar­da Kay­se­ri man­t›­s›­n› tat­mak müm­kün­dür. An­cak bu­nun ya­n›n­da
da ger­çek Kay­se­ri man­t›­s›­n›n gö­rün­tü­sü­nü ve ta­d›­n› yan­s›t­ma­yan pek çok yer­ de
mev­cut­tur. Bu du­rum­dan i­ka­yet eden bir ya­za­r›­m›­z›n ko­nuy­la il­gi­li dü­ün­ce­le­ri u
e­kil­de :
“Ka­d›n­la­r›n i ha­ya­t›­na faz­la gir­me­siy­le bir­lik­te man­t› gi­bi ha­z›r­lan­ma­s› za­man
alan ye­mek­ler mec­bu­ren ge­ri pla­na itil­me­ye ba­lan­d›. Ger­çi ar­t›k her kö­e ba­›n­da
rast­la­d›­¤›­m›z “man­t› ev­le­ri” sa­ye­sin­de fast fo­od tar­z›­na uyar­lan­m› olan man­t›­y› ca­n›­
m›z çek­ti­¤i s›k­l›k­ta ye­me an­s›­na sa­hi­biz. O ol­maz­sa bü­tün hi­per­mar­ket­ler­de ki­loy­
la sa­t›­lan man­t›­lar­dan al›p ça­bu­cak pi­ir­mek müm­kün. Ama kâr et­me man­t›­¤›y­la;
ka­li­te­siz un­lar­la ve ne­re­dey­se hiç k›y­ma koy­ma­dan sa­de­ce so­¤an ve sal­ça içe­ren iç
mal­ze­me­siy­le üre­ti­len bu “ya­lan­c› man­t›­la­r›n” an­ne­le­ri­mi­zin ve ni­ne­le­ri­mi­zin yap­t›­¤›
man­t›­lar­la gö­rü­nü­ü d›­›n­da hiç­bir or­tak özel­li­¤i ol­ma­d›­¤›­n›n da far­k›n­da­y›z. Ger­çek
man­t› ye­me zev­ki­ni ta­da­m›­yo­ruz. Y›l­d›­r›m, son ola­rak bu du­rum­dan duy­du­¤u üzün­
tü­ye, Öz­de­mir Asaf’›n bir i­iri­ne uyar­la­m›.
“Bü­tün renk­ler h›z­la kir­le­ni­yor­du
Bi­rin­ci­li­¤i be­ya­za ver­di­ler. ”
Bu­nu mut­fa­¤›­m›­z›n kay­bo­lan lez­zet­le­ri­ne uyar­la­mak ge­re­kir­se :
Bü­tün tat­lar h›z­la bo­zu­lu­yor­du
Bi­rin­ci­li­¤i man­t›­ya ver­di­ler. (Y›l­d›­r›m, 2003)
Her ne ka­dar ge­le­nek­sel lez­zet­le­ri­mi­zin ta­d› bo­zul­sa da Kay­se­ri man­t›­s› Kay­se­
ri’de yi­ne es­ki­si gi­bi ya­p›l­mak­ta, halk kül­tü­rü­müz için­de bu im­ge ye­ri­ni sa¤­lam­la­
t›r­mak­ta­d›r. Son ola­rak Kay­se­ri man­t›­s›y­la il­gi­li gü­zel bir ge­li­me ola­rak, Kay­se­ri’de
va­li­li­k ta­ra­f›n­dan Tu­ran El­ma­a¤aç­l› ba­kan­l›­¤›n­da dü­zen­le­nen “Kent Kim­li­¤i” pro­je­
sin­de man­t› ko­nu­su­na da de­¤i­nil­mek­te­dir.
KENTLER ve
IMGELER
KAYSER‹ MANTISI
EK 1
MAN­TI DES­TA­NI VE­YA KAY­SE­R‹ MAN­TI­
SI
Man­t›k­la aran­da bir “k” har­fi var
Man­t›o’a o ka­dar uy­gun­sun man­t›
Se­ni yi­yen do¤­du­¤u­nu bil­mez ki
Be­nim haf­ta­da bir kay­gum­sun MAN­TI
Bo­¤a­za ta­k›l­man kay­gan­s›n MAN­TI
Man­t› yap­mak o ka­dar ko­lay de­¤il­dir
Her ka­d›n ya­pa­maz us­ta eh­li­dir
Ok­la­vay­la be­be­le­re se­yir­dir
Yuf­ka gi­bi aç›­l›r­s›n sen MAN­TI
Sos­ye­te­den ka­ç›­n›r­s›n sen MAN­TI
Be­zi­me çe­vi­re­rek ba­s›­l›r
‹n­ce na­zik yuf­ka gi­bi yas­s›­l›r
Ha­z›r­la­n›r kö­e kö­e ke­si­lir
Et­li k›y­ma ile do­lar­s›n MAN­TI
Tah­tay­la kö­e­ye ko­nar­s›n MAN­TI
K›y­ma ile ma­cun olur so­¤a­n›
En mak­bu­lü ufak ufak ola­n›
K›rk ta­ne­si bir ka­›­¤a do­la­n›
Du­vak­la ör­tü­lü ge­lin­sin MAN­TI
Kim­se­le­rin de­¤il be­nim­sin MAN­TI
Ör­tü­nün al­t›n­da bek­len bu­cak­ta
Su­yun kay­nar ka­za­n›­nan ocak­ta
Kör­pe be­bek ba­¤›­r›­yor ku­cak­ta
K›­na­l› par­mak­la do­lar­s›n MAN­TI
Pi­me­den bek­ler­sen so­lar­s›n MAN­TI
Pa­sak­l› ka­d›­n›n yen­mez MAN­TI­SI
Pi­me­den ya­p›­›r üç be al­t›­s›
Bi­le­mez­se ar­tar sar­kar man­t›­s›
On­lar pi­i­rir­se mah­vo­lur MAN­TI
Us­ta­n› bu­la­maz­san kah­ro­lur MAN­TI
Ge­lin de­sen du­va­¤› ona ben­zer
Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt üs­tün­de ge­zer
Se­ni ilk yi­yen­ler ca­n›n­dan be­zer
Bat­ma­n›­nan su­yu içi­rin MAN­TI
‹n­sa­n› ken­din­den ge­çi­rin MAN­TI
Gur­ba­n›n ol­sun ya¤­la­ma çö­rek
Öl­me­den yü­zü­nü bir da­ha gö­rek
‹nan ye­mek­le­rin a­h›­s›n MAN­TI
Yü­zü çil du­vak­l› Ahû­sun MAN­TI
Sa­na bir de ya­y›k ya­¤› olur­sa
Bil­gin ba¤­da otu­ra­rak ku­rul­san
Ba­na tah­ta ka­›k di­ye ba­¤›r­sa
Yo­¤ur­dun bit­tik­çe eke­rim MAN­TI
KAYSER‹ MANTISI
Su­yu­nu ba¤­r›­ma dö­ke­rim MAN­TI
EK 2
KAY­SE­R‹ MAN­TI­SI
Ha­mu­ru zer­rin unun­dan,
Olur Kay­se­ri man­t›­s›,
P›­nar­ba­›’ndan Bün­yan’dan,
Ge­lir Kay­se­ri man­t›­s›.
Su­yu ge­lir Er­ci­yes’ten,
Kur­tar be­ni bu he­ves­ten,
Ko­ku­su gü­zel­dir mis­ten,
Olur Kay­se­ri man­t›­s›.
Tuz­hi­sar gö­lün­den tu­zu,
Yo­¤ur­sun ge­lin­lik k›­z›
Sev­gi­li­nin iki gö­zü,
San­ki Kay­se­ri man­t›­s›.
Mi­mar Si­nan çiz­mi plan,
Onu ya­par ba­c›n anan,
Ta­d›­na do­yul­maz inan,
Ye­nir Kay­se­ri man­t›­s›.
Le­¤e­ni dö¤­me ba­k›r­dan,
Ka­la­y› ya­p›l­s›n nur­dan,
He­men inin­ce tan­d›r­dan,
Ge­lir Kay­se­ri man­t›­s›.
Sa­r› ge­lin çok yo­¤ur­du,
O’nu han­gi ana do­¤ur­du,
Gö­meç’ten al sen yo­¤ur­du,
Ye­nir Kay­se­ri man­t›­s›.
Çam­dan ya­pa­cak us­ta­s›,
Ala­me­tin ok­la­va­s›,
Yi­ye­nin kal­maz ta­sa­s›,
Olur Kay­se­ri man­t›­s›.
Ak­k›­la’dan al k›y­ma­y›,
‹n­san bi­li­yor doy­ma­y›,
Ney­ler­sin ka­›k say­ma­y›,
Ye­nir Kay­se­ri man­t›­s›.
Sa­r›m­sa­¤› al Am­bar’dan,
Vaz­geç sen kök­ten, sa­ray­dan,
Ka­›­¤› im­ir oy­ma­dan,
Aman Kay­se­ri man­t›­s›.
A›k isen dur­ma ses­le,
Al Ge­si’den bül­bül bes­le,
Üs­tü­nü su­mak­la süs­le
Ye­nir Kay­se­ri man­t›­s›.
Ya­t›r be­be­¤i be­i­¤e,
K›r­k›­n› koy bir ka­›­¤a,
‹l­ham ve­ri­yor a›­¤a,
De­nir Kay­se­ri man­t›­s›.
Bay­ka­ra bu­nu söy­le­di,
i­iri ter­cih ey­le­di,
Man­t›­m›z­dan il­ham gel­di,
Ol­du Kay­se­ri man­t›­s›.
Ali BAY­KA­RA
KENTLER ve
IMGELER
EK 3
ANA­MIN YE­MEK­LE­R‹
....
Mer­ci­mek ko­yar­d› tut­maç a›­na,
Man­t› ya­par top­la­n›r­d›k ba­›­na,
Eri­te­si çok gi­der­di ho­u­ma,
‹çi­ne yu­mur­ta k›­rar­d› anam.
...
A›k Mu­sa MER­DA­NO⁄­LU
EK 4
YEK­TE
...
Ma­kar­na yü­zün­den no­hu­ta küs­tüm,
Se­miz otuy­la da se­la­m› kes­tim.
Su­mak­l› man­t› da pek ya­k›n dos­tum,
Yi­yen ah­bap­la­ra afi­yet ol­sun.
Yek­te yav­rum...
...
em­si YAS­TI­MAN
‹­tah açar si­ni­ler­de di­zi­si,
Yi­ye­nin mi­de­de kal­maz s›­z›­s›.
Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt, üs­tü su­mak­l›
Ge­lin­le­re ben­zer, yü­zü du­vak­l›.
Ufak, ufak do­lar iç­le­ri et­li,
Ye­me­¤e do­yul­maz tat­l› m› tat­l›
K›y­met­li­dir bak­la­va­dan, k›rk kat­l›
Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt, üs­tü su­mak­l›
Ge­lin­le­re ben­zer, yü­zü du­vak­l›.
Bir tah­ta ka­›­¤a s›­¤ar­m› k›r­k›,
Mi­nik man­t›­la­r›n tü­ken­di ›r­k›,
Man­t›­da bi­li­nir ka­d›­n›n far­k›,
Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt, üs­tü su­mak­l›
Ge­lin­le­re ben­zer, yü­zü du­vak­l›.
Ol­sa da her yer­de man­t›­n›n ad›
Kay­se­ri’ye has­t›r lez­ze­ti ta­d›
As›r­lar geç­se de dol­maz mi­ya­d›.
Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt, üs­tü su­mak­l›
Ge­lin­le­re ben­zer, yü­zü du­vak­l›.
Re­cep ÇAL­KA­NER
EK 5
MAN­TI­NA­ME
Kay­se­ri’nin man­t›­d›r has ye­me­¤i,
Be al­t› ye­me­¤e be­del eme­¤i.
Çok se­ve­rim mi­sa­fir­le ye­me­¤i.
Sa­r›m­sak­l› yo­¤urt, üs­tü su­mak­l›
Ge­lin­le­re ben­zer, yü­zü du­vak­l›.
Ma­ya­s›z ha­mur­dan olur be­ze­si.
EK 6
AS­LAN KAY­SE­R‹­L‹M
Her y›l gi­yer pal­to­su var
Ha­n›­m›n kürk man­to­su var
Mi­de­sin­de man­t›­s› var
Be­nim as­lan Kay­se­ri­lim
...
Recep ÇAL­KA­NER
KAY­NAK­ÇA
1. Kay­se­ri, Kay­se­ri Va­li­li­¤i Kül­tür Sa­nat ve Tu­rizm Vak­f› (Kay­sav) Ya­y›n­la­r› : 4
Ha­z›r­la­yan­lar :Gü­zel Sa­nat­lar Ge­nel Mü­dür­lü­¤ü Uz­ma­n›, Na­il Tan, Ara­t›r­ma­c› Ya­zar Ab­dul­lah Sa­to¤­lu,
Kay­se­ri Kül­tür Mü­dü­rü, 1995, An­ka­ra.
2. Kay­se­ri, 1968-1995 ‹l Y›l­l›­¤›
3. Sa­to¤­lu Ab­dul­lah : Kay­se­ri a­ir­le­ri, Kay­se­ri 1962.
4. Kay­se­ri An­sik­lo­pe­di­si, Ab­dul­lah Sa­to¤­lu, T. C. Kül­tür Ba­kan­l›­¤› Kül­tür Eser­le­ri, I. Bas­k› Ba­ba­kan­l›k
Ba­s›­me­vi, An­ka­ra, 2002.
5. Cum­hu­ri­ye­tin 75. Y›­l›n­da Kay­se­ri, Kay­se­ri Va­li­li­¤i, 1999, An­ka­ra.
6. Öz­do­¤an Ka­z›m, Kay­se­ri Ta­ri­hi, Kay­se­ri 1948.
7. Su­ba­›, Muh­sin ‹l­yas, Kay­se­ri’nin Ma­ne­vi Mi­mar­la­r›, 1995, An­ka­ra.
8. Ev­ci ‹s­ma­il, Kay­se­ri ve Kay­se­ri Sof­ra­s›, Kay­sav Vak­f› Ya­y›n­la­r›, 1999, Kay­se­ri.
9. Er­ci­yes Yö­re­si Folk­lor Halk Ede­bi­ya­t› Et­nog­raf­ya Sem­poz­yu­mu Bil­di­ri­le­ri, 2. cilt.
10. Yurt An­sik­lo­pe­di­si, 1983, Kay­se­ri­li ‹li 7. Cilt
11. Ha­lil Ed­hem, 1982, Kay­se­ri eh­ri, Kül­tür ve Tu­rizm Ba­kan­l›­¤› Ya­y›n­la­r› 524, 1000 Te­mel Es. Diz.,
1993 An­ka­ra
12. Çal­ka­ner, Re­cep H. , As­lan Gay­se­ri­lim, Ana­sam Ya­y›n­la­r›, I. Bas­k›, Ka­s›m-2000, Kay­se­ri.
13. So­yu­türk Yük­sel, Man­t› Des­ta­n›, Er­ci­yes-Ay­l›k Fi­kir ve Sa­nat Der­gi­si, 23-24. sa­y›, 1978, Kay­se­
ri)
14. Ha­l›­c› Fey­zi, Halk a­ir­le­ri­nin Ye­mek Des­tan­la­r›, 1990, An­ka­ra.
15. Kal­kan Emir, Ça¤­lar Bo­yun­ca Kay­se­ri a­ir­le­ri, 1988, An­ka­ra.
16. Y›l­d›­r›m Re­nan Lez­zet Der­gi­si, Tür­ki­ye Sof­ra­s›, u­bat 2003, ‹s­tan­bul
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
Gü­ler K›­l›ç (Lo­kan­ta ‹­let­me­ci­si), Öz­gür Na­sip (Lo­kan­ta ‹­let­me­ci­si), Dön­dü Y›l­maz (Ev Ha­n›­m›),
Ha­mi­de Ç›­nar (E v Ha­n›­m›), Tür­kan e­ker (Ev Ha­n›­m›), Üm­mü­han Te­ke­li (Ev Ha­n›­m›),
Alim Ger­çel (Sa­ha­bi­ye Muh­ta­r›), Tu­ran El­ma­a¤aç­l› (Mi­mar), Re­cep Çal­ke­nar (a­ir),
Nur­han Kon­duk (‹l Kül­tür Mü­dür Yar­d›m­c›­s›).
KENTLER ve
IMGELER
KAYSER‹ MANTISI
OL­TU TA­I
Hi­lal PA­MUK
Er­zu­rum ili­nin il­çe­le­rin­den bi­ri olan Ol­tu, ta­rih ve kül­tür ba­k›­m›n­dan ol­duk­ça
zen­gin­dir. Ol­tu ta­› i­le­me­ci­li­¤i ise yö­re­nin zen­gin kül­tü­rü içe­ri­sin­de ken­di­ne has bir
ye­re sa­hip­tir. Bu sa­nat Ol­tu’nun bü­yük ge­lir kay­nak­la­r›n­dan bi­ri­si­dir.
Ol­tu ta­›­n›n as›l ad› si­yah keh­ri­bar­d›r. . Keh­ri­bar ta­rih ön­ce­si a¤aç­la­r›n fo­sil­
le­mi re­çi­ne­le­ri­dir. (Par­lak 2001:11) Es­ki za­man­lar­dan be­ri mü­cev­her ve pa­ra
ya­p›­m›n­da çok­ça kul­la­n›l­m› olan keh­ri­bar aç›k sa­r›, k›­z›l kah­ve­ren­gi, na­di­ren gri ve
ye­i­lim­si renk­ler­de bu­lun­mak­la bir­lik­te ge­nel­lik­le si­yah­t›r. Ya­r› say­dam, ko­lay k›­r›­l›r
ve yon­tu­la­bi­lir bir lin­yit tü­rü­dür(Türk­çe Söz­lük, T. D. K. , 1998, s. 1262).
Ol­tu ta­› il­çe­nin ku­ze­yin­de­ki da¤­l›k ke­si­min­den ç›­ka­r›l­mak­ta­d›r. Çev­re­de­ki köy­
lü­ler da­¤›n ya­maç­la­r›n­da her­han­gi bir yer­den kaz­ma ve kü­rek­ler­le oyuk­lar aç­mak
su­re­tiy­le ta­ba­ka ara­t›r­ma­s›­na gi­ri­mek­te­dir­ler. Rast­ge­le aç›­lan bu oyuk­la­ra “ocak”
de­nil­mek­te­dir. Ocak­lar ge­nel­lik­le bir ai­le­ye ait ol­mak üze­re kö­yün ya­k›n­la­r›n­da­ki
da¤ ya­maç­la­r›n­da aç›l­mak­ta­d›r, bu ocak­la­ra ai­le d›­›n­dan ba­ka kim­se­le­rin gir­me­
me­si, yö­re­de bir te­amül ha­li­ne gel­mi­tir. Bu se­bep­le yö­re­de aç›­lan ocak­lar o ai­le­nin
ad› ile an›l­mak­ta­d›r. (Kay­nak ki­i:1)Ol­tu ta­›­n›n ç›­ka­r›l­ma­s› bu­lun­du­¤u yer aç›­s›n­dan
emek ve sa­b›r ge­rek­ti­ren çok zah­met­li bir i­tir. Ba­zen ölüm­le so­nuç­la­nan ka­za­lar
bi­le mey­da­na gel­mek­te­dir. Yö­re hal­k› ocak­la­ra ya­a­n›­lan olay­la­ra gö­re isim­ler ver­
mi­tir:ke­mik­k›­ran, k›­s›r, ca­na­lan vs. (Kay­nak ki­i :2)
Ocak­tan bin­bir güç­lük­le ç›­ka­r›­lan ta­lar, us­ta­lar ta­ra­f›n­dan te­ne­ke öl­çe­¤i ve­ya
ki­lo ile sa­t›n al›­n›r. Sa­t›n al›­nan ta­lar, kul­la­n›­la­ca­¤› vak­te ka­dar tek­rar top­ra­¤a
gö­mü­lür. Top­rak­tan ilk ç›k­t›­¤›n­da yu­mu­ak olan ta­lar, d›­a­r›­da he­men sert­le­e­rek
çat­la­y›p da­¤›­l›r ve k›­r›­l›r. Bu­nun için ta­›n kul­la­n›­la­ca­¤› vak­te ka­dar nem­li or­tam­da
sak­lan­ma­s› ge­re­kir.
Ol­tu ta­›­n›n i­len­me­si ise öy­le­dir; ke­ser­le k›­r›­lan ta­lar çe­lik b›­çak­lar­la ya­p›­lan
ürü­nün bo­yut­la­r›­na gö­re ka­ba­ca yon­tu­lur. Bu ta­lar tor­na çar­k›­na ta­k›­l›r ve tor­na­
da yont­ma ve dü­zelt­me i­le­mi ya­p›­l›r. Bun­dan son­ra e¤e­ler­le dü­zel­ti­lir, z›m­pa­ra ve
par­lat­ma(ci­la­la­ma)i­le­mi ile son aa­ma ta­mam­la­n›r. Ta­›n i­len­me­sin­de çe­lik b›­çak­
lar, e¤e­ler, z›m­pa­ra­lar ve ya­p›­lan ie gö­re tor­na­lar kul­la­n›l­mak­ta­d›r. Tür­ki­ye’de­ki
as›l va­ta­n› Er­zu­rum’un Ol­tu il­çe­si olan keh­ri­bar(ol­tu ta­›), ‹s­pan­ya’da, ‹n­gil­te­re’de,
Fran­sa’da, ve Rus­ya’da, Öz­be­kis­tan, Da­¤›s­tan ve Gür­cis­tan’da da bu­lun­mak­ta­d›r.
(Do­¤a­nay 1985:112)
OL­TU TA­ŞI­NIN ‹M­GE HA­L‹­NE GE­L‹­Ş‹
Ol­tu ta­›­n›n ta­bi­at­ta bu­lun­ma­s›y­la, bu­nun ta­k› ve süs e­ya­s› ola­rak kul­la­n›­ma
su­nul­ma­s›­n›n 18. yüz­y›­l›n son­la­r› ile 19. yüz­y›­l›n ba­la­r›n­dan be­ri de­vam et­ti­¤i sa­n›l­
mak­ta­d›r. Gi­de­rek ti­ca­ri ve tu­ris­tik bir de­¤er ka­zan­ma­s› da 19. yüz­y›­l›n son­la­r›­na
rast­lar.
20. yüz­y›­l›n or­ta­la­r›­na ka­dar ba­sit, ge­le­nek­sel e­kil­de üre­ti­len ve i­le­ni­len ol­tu
ta­› gü­nü­müz­de çe­it­li alet, çark ve ma­ki­na­lar­la i­len­me­ye ba­lan­m›­t›r.
OLTU TAI
KENTLER ve
IMGELER
Ol­tu ta­›­n›n i­le­ni­i hak­k›n­da yö­re hal­k›n­da bu sa­na­t›n Rus i­ga­li y›l­la­r›n­da ö¤­re­
nil­di­¤i ek­lin­de yan­l› bil­gi yer­le­mi­tir. Oy­sa bu el sa­na­t›­n›n çok da­ha ön­ce­le­ri Türk­
ler ta­ra­f›n­dan bi­lin­di­¤i ve i­len­di­¤i an­la­›l­mak­ta­d›r. Ol­tu ta­› ç›­ka­r›­lan ba­z› köy­ler­de­ki
ocak ka­l›n­t›­la­r› ile ya­l› us­ta­la­r›n “ben ba­bam­dan ö¤­ren­dim, ba­bam de­dem­den, o da
ken­di ba­ba­s›n­dan ö¤­ren­mi”ek­lin­de­ki ifa­de­le­rin­den bu so­nu­ca ula­›l­mak­ta­d›r.
Ta­ri­hi çer­çe­ve içe­ri­sin­de Ol­tu yö­re­sin­de­ki ta i­le­me­ci­li­¤i­nin Ol­tu’ya ba¤­l› Dut­lu
kö­yü­nün Han­kas ma­hal­le­sin­de ba­la­t›l­d›­¤› ve bu­ra­dan çev­re­ye ya­y›l­d›­¤› kay­nak ki­i­
ler ta­ra­f›n­dan be­lir­til­mi­tir. 19. yüz­y›l bo­yun­ca, da­ha son­ra “ta­k›m­c›”, “ne­cef” ad›­n›
alan us­ta­la­r›n dört-be ku­ak bo­yun­ca ge­çim­le­ri­ni bu el sa­na­t›n­dan sa¤­la­d›k­la­r›,
kay­nak­lar­da be­lir­til­mek­te­dir.
Bu ko­nu­da yö­re­de­ki ya­l›­lar­la ya­p›­lan rö­por­taj­lar­da ol­tu ta­› i­le­me­ci­li­¤i­nin beal­t› ne­sil ön­ce­si­ne ka­dar uzan­d›­¤› ifa­de edil­mek­te­dir.
Hal­k›n bel­le­¤in­de bu sa­na­t›n Rus i­ga­li y›l­la­r›n­da ö¤­re­nil­di­¤i yö­nün­de­ki gö­rü­ün
yan­l›­l›­¤›­n› bü­yük ol­tu ta­› us­ta­la­r›n­dan Ah­met Cen­giz de ka­n›t­la­m›­t›r. Ken­di­si bu
sa­na­t› ba­ba­s›n­dan, onun ise Rus i­ga­lin­den ön­ce ken­di ba­ba­s›n­dan ö¤­ren­di­¤i­ni be­lirt­
mi­tir. Ah­met Cen­giz’in ba­ba­s› Dur­sun Cen­giz ol­tu ta­› i­le­me­ci­li­¤i­ni böl­ge­ye ö¤­re­tip
yay­g›n­la­ma­s›­n› sa¤­la­yan in­san­d›r.
As›l ad› “keh­ri­bar” olan bu ta Ol­tu il­çe­sin­de çok bu­lun­du­¤u için ol­tu ta­› is­miy­
le de ya­y›l­m›­t›r. ‹l­çe­de bu­lu­nan ta ocak­la­r›­n›n 18. yüz­y›l­dan iti­ba­ren i­le­til­me­siy­le
yö­re­nin önem­li ge­çim kay­nak­la­r›n­dan bi­ri ol­mu­tur.
Ol­tu ta­›­n›n 19. yüz­y›l bo­yun­ca sa­y›­la­r› k›r­ka yak­la­an es­naf ta­ra­f›n­dan i­len­di­
¤i; bun­la­r›n es­ki­den be­ri i­le­me ve sa­t› mer­ke­zi ola­rak Rüs­tem Pa­a Ha­n›’n› seç­tik­
le­ri bi­lin­mek­te­dir. Bu­ra­da fa­ali­yet­le­ri­ni sür­dü­ren us­ta­lar­dan Tev­fik Us­ta ta­ra­f›n­dan
ya­p›­lan ve dev­rin pa­di­a­h› 2. Ab­dül­ha­mit’e he­di­ye edi­len fin­can ta­k›­m›, tes­bih,
a¤›z­l›k ve “2. Ab­dül­ha­mit’e ük­ran”ya­z›­l› lev­ha Y›l­d›z Sa­ra­y› ta­ra­f›n­dan bü­yük tak­tir
gör­mü­tür. Böy­le­ce bu el sa­na­t› sa­ray ve çev­re­sin­de de ta­n›n­m›, ha­ket­ti­¤i il­gi­yi
gör­mü­tür.
Ge­rek halk ta­ra­f›n­dan ge­rek­se yö­re­ye gi­den yer­li ve ya­ban­c› tu­rist ta­ra­f›n­dan
çok il­gi gö­ren ol­tu ta­›n­dan ya­p›l­m› ürün­ler, yö­re­nin en önem­li sim­ge­le­rin­den­dir.
‹M­GE­N‹N YA­YI­LI­ŞI
HAS­RET­NA­ME
Du­man du­man has­ret çök­mü ba­›­ma, Ak sa­z›m­da iç­li te­lim Er­zu­rum. Nak­et­tim her ge­ce se­ni dü­ü­me, Ya­kut renk­li, i­ir se­lim Er­zu­rum. Sul­tan­se­ki, keh­ri­bar­dan kü­pen­dir,
Hac­ca, min­ber(k›rk e­hit­ler)te­pen­dir,
‹ç­li f›­rat hür al­n›­n› öpen­dir,
Ruh ger­ge­fi, duy­gu ilim Er­zu­rum.
Gök­le­rin kal­bi­ne i­len­mi a­n›n, Yu­nus, Em­rah, Ne­fi mi­sal a­k›­yan,
e­hit­ler ru­hun­da y›­kan­m› ka­n›n, Ger­gef gi­bi a­k› kal­be do­ku­yan,
Bir za­fer ta­c›­s›n bu hür va­ta­n›n, Be­ni duy­gu um­ma­n›n­da y›­ka­yan,
Ke­kik ko­kan süz­me ba­l›m Er­zu­rum. Tek ser­ve­tim ata ma­l›m Er­zu­rum.
R›­za Ümit
Ey ulu da¤­la­r›n züm­rüt ete­¤i,
Ak mih­ra­b›, sev­gi, ve­fa pe­te­¤i,
Ev­li­ya, en­bi­ya, a­ir ya­ta­¤›,
Eren­ler ba­¤›n­da gü­lüm Er­zu­rum.
KENTLER ve
IMGELER
OLTU TAI
MA­N‹
Elim­de yar elim­de
Ol­tu tes­bih elim­de
Ga­rip kal­d›m a¤­la­r›m
u Er­zu­rum elin­de (Kay­nak Ki­i:2)
Yak­la­›k be-al­t› bin ki­i­nin ge­çim kay­na­¤› olan ol­tu ta­› yö­re hal­k›­n›n kül­tü­rün­
de de önem­li bir ye­re sa­hip­tir. Tür­kü­le­re, ma­ni­le­re ko­nu ol­mu­tur.
Ha­la es­ki usul­ler­le ocak­lar­dan ç›­ka­r›­lan ve atöl­ye­ler­de i­le­nen bu sa­nat ko­lu­nun
faz­la mas­raf ge­rek­tir­me­yen an­cak, ta­ma­men ma­ha­re­te ve tec­rü­be­ye da­ya­nan bir
üre­tim ek­li var­d›r. Bü­yük ve mas­raf­l› ya­t›­r›m­la­ra ge­rek ol­ma­dan he­men her ai­le­nin
bu i­le u¤­ra­ma­s› so­nu­cu, bu el sa­na­t› uzun y›l­lar sür­dü­rül­mü­tür. Bu ta­›n kul­la­n›­m›
tek ürün­le s›­n›r­lan­d›­r›l­ma­m›; çok çe­it­li ürün­ler­ de kul­la­n›l­m›­t›r. Ol­tu ta­› ya­p›­s›
ne­de­niy­le ko­lay yon­tu­la­bi­lir bir süs ta­›­d›r. Yö­re­de ol­tu ta­›y­la ya­p›­lan ürün­ler sa­de­
ce ta­›n kul­la­n›­m›y­la ya­p›l­d›­¤› gi­bi al­t›n ve gü­mü gi­bi me­tal­ler­le be­ra­ber çok çe­it­li
ürün­ler kul­la­n›­la­rak pa­zar­lan­mak­ta­d›r. (Kay­nak Ki­i:1)
Ta­›n i­le­me­ci­li­¤i Ol­tu’da ve Er­zu­rum’da der­nek­le­mi ku­yum­cu us­ta­la­r› ta­ra­
f›n­dan ya­p›l­mak­ta­d›r. Bu ta­la­r›n Er­zu­rum’da Rüs­tem Pa­a Ha­n› ile Ka­vaf­lar çar­›­s›
ya­k›­n›n­da­ki Arap­gir­ler Çar­›­s›’nda­ki s›­ra dük­kan­lar­da i­len­dik­le­ri bi­lin­mek­te­dir.
(Gün­do¤­du, Ge­dik 1985:9) Gü­nü­müz­de ise Rüs­tem Pa­a Ha­n›, Ta Ma­¤a­za­lar ve
Cum­hu­ri­yet Cad­de­si ba­ta ol­mak üze­re eh­rin he­men her ye­ri­ne da­¤›l­m› i­ye­ri ve
atöl­ye­ler­de ol­tu ta­›­n›n i­le­nip sa­t›l­d›­¤›­n› gör­mek­te­yiz.
Ol­tu ta­› her tür­lü süs ve ta­k› e­ya­la­r›n­da kul­la­n›l­mak­la be­ra­ber en faz­la tes­
bih ile ün ka­zan­m›­t›r. Er­zu­rum’a gi­dip de ol­tu ta­› tes­bih al­ma­dan dön­mek ol­maz.
Tes­bih, özel­lik­le böl­ge in­sa­n›n gö­zün­de er­kek­li­¤in sem­bo­lü ola­rak gö­rü­lür. El­de­ki
tes­bi­hin ka­li­te­li ol­ma­s› er­kek­li­¤in a­n›n­dan­d›r. (Kay­nak Ki­i :3)
Za­man içe­ri­sin­de bir sa­nat e­ya­s› ek­lin­de i­le­nen ol­tu ta­› tes­bih­ler, Ol­tu ve
Er­zu­rum’da­ki us­ta­la­r›n hü­ner­li el­le­ri­nin ürün­le­ri­dir. Ol­tu ta­› tes­bih­le­rin gü­zel­li­¤i­ne,
ta­ne­le­ri­nin ze­ra­fe­ti­ne ve uyu­mu­na in­san vü­cu­dun­da­ki faz­la elekt­ron­la­r› nötr­le­ti­re­rek
si­nir­le­ri ya­t›­t›r­ma­s›­na dik­kat çe­ki­lir­ken, ken­di­ni kap­t›­ran in­san­la­r›n ol­tu ta­› ile zevk­
le iba­det et­tik­le­ri ve din­len­dik­le­ri ifa­de edil­mek­te­dir. (Par­lak 2001:26)
Ol­tu ta­› ile ya­p›­lan ürün­ler­de bu ta­›n tak­li­di olan ba­ka ta­lar da kul­la­n›l­mak­
ta­d›r. Ol­tu ta­› tak­lit­le­rin­den öy­le ay­r›­l›r:1. Ol­tu ta­› eli­ni­zin içi­ne al›p ne­fe­si­niz­le
bu­har­la­t›r­d›­¤›­n›z­da bu­ha­r› çe­ker ve üze­ri nem­le­nir. 2. Sür­tün­me ile elekt­rik­len­di­¤i
için kü­çük ka­¤›t par­ça­c›k­la­r›­n› ken­di­ne çe­ker. 3. B›­çak­la ha­fif­çe ka­z›n­d›­¤›n­da kah­ve­
ren­gi toz ç›­ka­r›r. 4. Kul­lan­d›k­ça par­lar. (Kay­nak Ki­i: 3)
Yö­re hal­k›­n›n ve eh­re gi­den yer­li, ya­ban­c› tu­rist­le­rin yo­¤un il­gi­si­ni gö­ren ol­tu
ta­›­n›n in­san sa¤­l›­¤›­na ve psi­ko­lo­ji­si­ne de et­ki­le­ri var­d›r. Ol­tu ta­› ile ya­p›­lan ürün­ler
ne­ga­tif ener­ji­yi top­lar. Bu ne­den­le es­ki­den na­zar­l›k ola­rak da kul­la­n›­l›r­d›. Ol­tu ta­›
tes­bih­ler stre­si gi­der­di­¤i gi­bi ol­tu ta­› a¤›z­l›k­la­r›n da ni­ko­ti­ni em­me özel­li­¤i var­d›r.
Ko­lay i­len­me­si ve ze­ra­fe­tiy­le hal­k›n ti­ca­ri ve kül­tü­rel dün­ya­s›n­da ge­ni ya­y›l­ma
ala­n› bu­lan ol­tu ta­›, ha­ket­ti­¤i il­gi­yi gör­mek­te­dir.
OL­TU TA­ŞI­NIN TA­NI­TI­MI ‹Ç‹N YA­PI­LAN ÇA­LIŞ­MA­LAR
Ol­tu’nun sim­ge­si ko­nu­mun­da olan ol­tu ta­›­n› ül­ke ge­ne­lin­de da­ha iyi ta­n›t­mak
ama­c›y­la il­çe­ye 19 km. me­sa­fe­de­ki K›r­da¤ mev­ki­in­de 1999 y›­l›n­dan be­ri ge­le­nek­sel
ola­rak fes­ti­val ve en­lik­ler be­le­di­ye ta­ra­f›n­dan yü­rü­tül­mek­te­dir.
OLTU TAI
KENTLER ve
IMGELER
Er­zu­rum ve di­¤er e­hir­ler­de dü­zen­le­nen el sa­nat­la­r› ser­gi­le­rin­de ol­tu ta­› ve
sa­nat­la­r› ta­n›­t›­m› ya­p›l­mak­ta­d›r. Er­zu­rum’da ve özel­lik­le ay­n› böl­ge­de­ki di­¤er e­hir­
ler­de ol­tu ta­› sa­na­t›­n› ö¤­ret­mek ve ya­y›l­ma­s›­n› sa¤­la­mak ama­c›y­la kurs­lar dü­zen­
len­mek­te­dir.
Er­zu­rum va­li­li­¤i­nin eh­rin ta­n›­t›­m› için dü­zen­le­di­¤i afi­ler­de ol­tu ta­› ile ya­p›­lan
ürün­ler de bu­lun­mak­ta­d›r
Ge­rek Er­zu­rum ge­rek­se Ol­tu Be­le­di­ye­si­nin in­ter­net si­te­le­rin­de ol­tu ta­›­n›n ta­n›­
t›­m› ya­p›l­mak­ta, böy­le­ce dün­ya ça­p›n­da ta­n›n­ma­s› sa¤­lan­mak­ta­d›r.
Ol­tu ta­› ve sa­na­t› üze­ri­ne Ata­türk Üni­ver­si­te­si­nin il­gi­li bö­lüm­le­rin­ce tez­ler ha­z›r­
lan­m›­t›r. Bu­nun d›­›n­da çe­it­li üni­ver­si­te­ler­de de tez ça­l›­ma­la­r› ya­p›l­m›­t›r. Üni­ver­
si­te­ler çer­çe­ve­sin­de dü­zen­le­nen sem­poz­yum­lar­da ol­tu ta­› üze­rin­de du­rul­mu­tur.
Cum­hu­ri­ye­ti­mi­zin ku­ru­lu y›l­la­r›n­da Na­fia Ve­ka­le­ti, Mü­hen­dis Mek­te­bi Kü­tüp­
ha­ne­si’nde Ah­met Me­lik ta­ra­f›n­dan ha­z›r­lan­m› “Me­de­ni­yet ve Ar­zi­yet”ad­l› ki­tap­ta
ol­tu ta­› için u ifa­de­ler yer al­mak­ta­d›r: “Ja­yet, ka­di­fe si­ya­h› renk­li, par­lak, ke­sif
ve mü­te­ca­nis bir li­ke­nit­tir. Bu­na Türk­çe si­yah keh­ri­bar de­nir... Mem­le­ke­ti­miz­de de
Er­zu­rum vi­la­ye­tin­de mev­cut­tur. Bu­nun­la tes­bih, si­ga­ra a¤›z­l›­¤› vs. imal olu­nur. ”
(Par­lak 1989:14)
Ol­tu ta­›­n›n bir el sa­na­t› ola­rak ta­n›­t›­m›­na ait bu ifa­de­ler­den ba­ka je­olo­jik olu­
u­mu ve ya­p›­s› üze­rin­de de bi­lim­sel kay­nak­lar­da du­rul­mu­tur. C. Kö­se­o¤­lu’nun Yurt
An­sik­lo­pe­di­si­ne yaz­d›­¤› “Ol­tu Ta­›(Er­zu­rum Keh­ri­ba­r›) mad­de­si(C. 4, s. 2776) ve
ar­d›n­dan 1985 y›­l›n­da H. Gün­do¤­du ve ‹. Ge­dik’in bir­lik­te ha­z›r­la­d›k­la­r› “Er­zu­rum’da
Ol­tu Ta­› ‹­le­me­ci­li­¤i”ko­nu­lu ma­ka­le, ko­nu­ya üre­tim ve sa­nat­sal aç›­dan yak­la­m›­
t›r. Tah­sin Par­lak da ol­tu ta­› üze­ri­ne eser­ler yaz­m›­t›r.
Ol­tu ta­› es­na­f›, 1989 y›­l›n­da “Ol­tu Ta­› Sa­na­t›­n› Ge­li­tir­me ve Sa­nat­kar­la­r›­n›
Ko­ru­ma ve Kal­k›n­d›r­ma­Der­ne­¤i”ni kur­mu­tur. Bu der­nek de ol­tu ta­› ve sa­na­t›­n›
ta­n›t­mak ama­c›y­la fa­ali­yet­le­ri­ni sür­dür­mek­te­dir.
Er­zu­rum’un önem­li im­ge­le­rin­den bi­ri olan ol­tu ta­›­n›n yurt ve dün­ya ça­p›n­da
ta­n›­t›­m› ya­p›l­mak­ta­d›r. Bu el sa­na­t›­n›n da­ha iyi e­kil­de ta­n›­t›l­ma­s› ve ha­ket­ti­¤i de­¤e­ri
gör­me­si di­le­¤iy­le...
KAY­NAK­ÇA
1. AS­LA­NA­PA, O; 1995, ‹s­tan­bul, Türk Sa­na­t›
2. DO­⁄A­NAY, H.; 21-24 Ka­s›m 1985, ‹z­mir, “Er­zu­rum’da Ol­tu Ta­› ‹­le­me­ci­li­¤i”, Do­kuz Ey­lül Ünv. 4.
Ulu­sal El Sa­nat­la­r› Sem­poz­yu­mu
3. GÜN­DO⁄­DU, H. , GE­D‹K, ‹.; 1982, ‹z­mir, “Er­zu­rum’da Ol­tu Ta­› ‹­le­me­ci­li­¤i ”Bi­lim, Bir­lik, Ba­a­r›
4. ÖZAV, L.; 1966, Er­zu­rum, Ol­tu’nun Be­e­ri ve Eko­no­mik Co¤­raf­ya­s›
5. PAR­LAK, Tah­sin; 2001, Ol­tu, Er­zu­rum’da Ol­tu Ta­› ‹­le­me­ci­li­¤i ve Ku­yum­cu­luk Sa­na­t›
6. PAR­LAK, Tah­sin; 1989, Er­zu­rum, Kay­nak­tan Vit­ri­ne Ol­tu Ta­›
7. ZEN­G‹N, Y.; 1956, An­ka­ra, Ol­tu Ta­› Ocak­la­r›, M. T. A. Der­gi­si, S. 48
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER:
Kay­nak Ki­i 1:Bün­ya­min Ko­ru­cu, Ya :44, Rüs­tem Pa­a Ha­n›, Er­zu­rum
Kay­nak Ki­i 2:Mak­bu­le Pa­muk, Ya:75, K›­r›k­ka­le
Kay­nak Ki­i 3:Ab­dül­me­cit Pa­muk, Ya:80, K›­r›k­ka­le
KENTLER ve
IMGELER
OLTU TAI
AF­YON KAY­MA­⁄I
Mu­rat YAL­ÇIN
Af­yon’a ko­nuk ola­rak ge­len Af­yon’dan ba­ka bir ye­re gez­me­ye gi­den ha­va,
de­mir ve ka­ra yo­luy­la tran­sit ge­çen yol­cu­la­r›n tü­mü­nün sa­t›n ala­rak dost­la­r›­na he­di­
ye ola­rak gö­tür­dü­¤ü Af­yon kay­ma­¤› as­l›n­da kay­mak­l› e­ker­dir.
Af­yon­ka­ra­hi­sar’a öz­gü bir ürün olan kay­mak­l› e­ke­re Af­yon kay­ma­¤› den­me­si­
nin se­be­bi, Af­yon­ka­ra­hi­sar da üre­ti­len kay­ma­¤›n ba­ka yer­ler­de üre­ti­len­le­re oran­la
da­ha üs­tün ka­li­te­de olu­u, kay­mak­l› e­ke­rin Af­yon da bu­lun­mu ol­ma­s›­d›r.
‹lk kay­mak­l› e­ker 1900-1905 ta­rih­le­rin­de e­ker­ci Sa­lih Us­ta ta­ra­f›n­dan ya­p›l­
m›­t›r. Bu ica­d› ile bü­yük üne ka­vu­an Sa­lih Us­ta so­ya­d› ka­nu­nu­nun ka­bu­lün­den
son­ra e­ker so­ya­d›­n› al­m›­t›r. ‹kin­ci ulus­la­ra­ra­s› ‹z­mir fu­ar›n­da kay­mak­l› e­ker
ma­dal­ya ka­zan­m›­t›r. ‹s­te­ni­len dü­zey­de kay­mak­l› e­ker el­de et­mek için ka­li­te­li kay­
mak, ka­li­te­li kay­mak için­de iyi be­si­li man­da­lar (ca­m›z­lar) ge­re­kir. en iyi be­si ye­mi
de ha­ha küs­pe­si­dir. 1972’den son­ra Af­yon­ka­ra­hi­sar da ha­ha eki­mi­nin k›­s›t­lan­
ma­s› ile ha­ha küs­pe­si­nin azal­ma­s› Af­yon kay­ma­¤›­n›n ve e­ke­ri­nin ka­li­te­si­nin dü­
me­si­ne yol aç­m›­t›r.
e­ker­ci Sa­lih Us­ta­n›n ilk ola­rak yap­t›­¤› kay­mak­l› e­ker Af­yon'da ol­du­¤u gi­bi
tüm Tür­ki­ye’de de be­¤e­nil­mi ve sa­hip ç›­k›l­m›­t›r. Öy­le ki za­man­la kay­mak­l› e­ker
üre­ten e­ker­le­me­ci­ler gi­de­rek ço­¤al­m›­t›r. Af­yon’un hem ka­ra­yol­la­r›­n›n hem de
de­mir yol­la­r›­n›n kav­ak nok­ta­s›n­da ol­ma­s› bu ürü­nün tüm Tür­ki­ye’ye ya­y›l­ma­s›­n›
sa¤­la­m›­t›r Kay­mak­l› e­ke­rin Af­yon eko­no­mi­si­ne önem­li öl­çü­de kat­k›­s› var­d›r.
Bü­tün tren­le­rin, kav­ak nok­ta­s› olan Af­yon is­tas­yo­nun­dan geç­me­si, An­ka­ra-‹z­mir,
An­ka­ra-An­tal­ya (Mar­ma­ris, Bod­rum, Fet­hi­ye), ‹z­mir-Ada­na, ‹s­tan­bul-An­tal­ya gi­bi
ka­ra­yol­la­r›n­da sey­re­den mo­tor­lu araç­la­r›n Af­yon­ka­ra­hi­sar’a u¤­ra­mak zo­run­da olu­u
her gün ton­lar­ca kay­mak­l› e­ke­rin tü­ke­ti­mi­ni sa¤­la­m›­t›r.
Yu­ka­r›­da k›­sa­ca ta­ri­hi ge­li­i­mi­ni ver­di­¤i­miz Af­yon kay­ma­¤› Af­yon de­ni­lin­ce ak­la
ge­len bir kaç ürün­den bi­ri­dir. Ge­rek in­ter­net­te ge­rek­se ki­tap ve der­gi­ler­de Af­yon’un
me­hur ürün­le­ri­nin ara­s›n­da Af­yon kay­ma­¤›­n›n gel­di­¤i her­kes ta­ra­f›n­dan bi­lin­mek­te­
dir Yap­t›­¤›m ara­t›r­ma­lar so­nu­cun­da Af­yon kay­ma­¤› ile il­gi­li her­han­gi bir ma­sal
ve­ya hi­kâ­ye­ye rast­la­ma­d›m. An­cak ma­ni­ler­de ve Af­yon­lu a­ir­ler ta­ra­f›n­dan ya­z›­lan
i­ir­ler­de Af­yon kay­ma­¤›­na yer ve­ril­mek­te­dir. Yi­ne Af­yon Be­le­di­ye­si­nin dü­zen­le­mi
ol­du­¤u Af­yon’um ad­l› i­ir, kom­po­zis­yon ve re­sim ya­r›­ma­la­r›n­da bu ürün dik­kat çek­
mek­te­dir.
Cum­hu­ri­yet dö­ne­min­de yurt kö­e­le­ri­ni i­ir­le­rin­de di­le ge­ti­ren­ler, za­man za­man
Af­yon­ka­ra­hi­sar’dan da söz et­mi­ler­dir. Ah­met Kut­si Ta­cer, Beh­çet Ke­mal Ça¤­lar,
Os­man Atil­la bu a­ir­le­rin ba­›n­da ge­lir. Af­yon­ka­ra­hi­sar­l› sa­nat­ç›­lar­dan Os­man Atil­
la, yö­re kül­tü­rün­den ve ürün­le­rin­den i­ir­le­rin­de ya­rar­lan­m›­t›r. Yi­ne Af­yon­lu sa­nat­ç›­
AFYON KAYMA⁄I
KENTLER ve
IMGELER
lar­dan Ali Yö­rük Af­yon’un me­hur ürün­le­rin­den olan ha­ha, kay­mak, mer­mer ve
ma­den­su­yu­na i­ir­le­rin­de yer ver­mi­tir.
(Af­yon’u an­la­tan i­ir­ler ara­s›n­da ödül al­m› bir i­ir­dir. 2001 y›­l›n­da ya­p›­lan i­ir
ya­r›­ma­s›n­da 1. ol­mu­tur.)
GÜ­ZEL AF­YON’UM
Af­yon’a ad ve­ren­le­re sor­ma­l›
Ka­le mi­dir, çi­çek mi­dir Af­yon’um
Ka­ra­hi­sar m› af­yon mu ol­ma­l›
Af­yon­ka­ra­hi­sar, gü­zel Af­yon’um. e­ker­ci us­ta­s› Sa­lih e­ke­rin
Kay­mak­l› şe­ker­le kay­mak­l› lo­ku­mun
Tür­ki­ye’de ei yok­tur su­cu­¤un
Da­mak ta­d› ve­ren gü­zel Af­yon’um
As›r­lar ön­ce­si Türk yur­du iken
Hi­sar-› Dev­le­tin Sel­çuk­lu var­ken Sa­hi­pa­ta ile çok iler­ler­ken, Ad›­na ad kat­t›n gü­zel Af­yon’um Türk kül­tü­rü se­nin öz ben­li­¤in­de,
A¤›t­lar yay­g›n­d›r, Boz­lak di­lin­de
Ka­ra­hi­sar Tür­kü­sü de­di­¤in­de,
Co­ar gü­rül gü­rül, gü­zel Af­yon’um
Ger­mi­yan Bey­li­¤i se­ni be­¤en­mi Sul­tan Y›l­d›­r›m­la Os­man­l› de­mi Kü­tah­ya’ya ba¤­l› san­cak olun­mu O gü­ne ge­lin­mi gü­zel Af­yon’um Tür­be, ‹ma­ret çok ca­mi say­d›m
Pek çok ya­t›­r›n­da du­aya dur­dum
Otuz ra­ma­zan­da az›­n› gör­düm
Ev­li­ya­lar gü­zel Af­yon’um
Dü­man sal­d›­r›n­ca aziz yur­du­ma Ömer ro­ma­tiz­ma, Ge­cek se­fa­ya
Atam hiç du­rur mu, ko­ar yur­du­ma Gaz­l›­göl iyi­dir ta ile ku­ma
Ko­ca­te­pe a­hit ol­du a­n›­ma Hü­da­yi kap­l›­cam be­del dün­ya­ya
Çok çi­le­ler çe­ken gü­zel Af­yon’um Has­ta­ya i­fa­d›r gü­zel Af­yon’um
Göl­le­ri­ni ha­ha­la bir sa­ya­l›m Mor çi­çe­¤i ova­la­ra ya­ya­l›m e­ker pan­ca­r›­na züm­rüt di­ye­lim Be­re­ket­li top­rak gü­zel Af­yon’um Do­¤u, ba­t›, ku­zey, gü­ney se­nin­le
Ana­do­lu ba¤­l› se­nin elin­le,
Ka­ra­yo­lu, de­mir­yo­lu a¤›n­la
Yur­da ku­cak açan, gü­zel Af­yon’um
Mer­me­rin var, lin­yi­tin var, de­mi­rin Kü­çük el sa­na­t›; ha­l›n ki­li­min Çi­men­ton, e­ke­rin al­ko­lo­idin, Ça­l›­an in­sa­n›, gü­zel Af­yon’um H›­d›r­l›k ba­har­da ye­il­lik olur
Ç›­kar in­san­lar hu­zur bu­lur
an­l› Af­yon ka­le­me se­lam
Se­vin­ce gark olur gü­zel Af­yon’um
(Os­man ÇE­T‹N)
Af­yon kay­ma­¤›­na yol ke­nar­la­r›n­da, oto­gar­da, is­tas­yon­da, lüks otel­ler­de ve al›ve­ri mer­kez­le­rin­de ko­lay­l›k­la ula­›­la­bil­mek­te­dir.
Üre­ti­ci­ler kay­ma­¤›n al›­c›­ya de­¤i­ik bi­çim­ler­de su­nul­ma­s› ama­c›y­la son y›l­lar­da
kay­mak­l› lo­kum gi­bi e­ker­le­me­ler­ de yap­mak­ta, üze­ri­ne Hin­dis­tan ce­vi­zi de ser­pi­len
bu e­ker­le­me­ler da­ha çok sa­t›l­mak­ta­d›r, fa­kat içi­ne ka­kao, Hin­dis­tan ce­vi­zi, va­nil­
ya gi­bi mad­de­le­rin ka­t›l­ma­s› e­ker­le­me­le­rin özel­li­¤i­ni kay­bet­me­si­ne yol aç­m›­t›r.
KENTLER ve
IMGELER
AFYON KAYMA⁄I
An­cak son y›l­lar­da kay­mak­l› lo­kum gi­bi e­ker­le­me­le­rin ya­p›­m› ve sa­t›­m› art­m›­t›r.
Oy­sa­ki Af­yon­ka­ra­hi­sar’dan al›­n›p ye­ni­le­cek as›l e­ker­le­me kay­mak­l› e­ker­dir. ‹çe­ri­si­
ne ka­r›­t›­r›­lan mad­de­ler kay­mak e­ke­ri­nin özel­li­¤i­ni yi­tir­me­si­ne ne­den ol­mak­ta­d›r.
Bu­gün için Af­yon­ka­ra­hi­sar ilin­de kay­mak­l› e­ker ya­p›­m› yüz­ler­ce ima­lat­ç›­n›n
ge­çim kay­na­¤›­d›r. An­cak, kü­çük el sa­na­t› ola­rak ya­p›­lan kay­mak­l› e­ke­rin ba­yat­la­
ma­s›­n› ön­le­ye­cek am­ba­laj­la­ma so­ru­nu­nun çö­züm­len­me­mi ol­ma­s› ve pa­zar­la­ma
güç­lük­le­ri bu sek­tö­rün ge­li­me­si­ni en­gel­le­mek­te­dir. Ko­ope­ra­tif­le­me ve ir­ket­le­me
ile üre­tim­de fab­ri­ka­la­ma­ya gi­dil­me­si ha­lin­de Af­yon eko­no­mi­sin­de­ki öne­mi da­ha
da ar­ta­cak­t›r.
Kay­mak üre­ti­ci­le­riy­le yap­t›­¤›m›z rö­por­taj­da üre­ti­ci­ler kay­mak sek­tö­rü­nün ge­li­
me­me­si­ni u ne­den­le­re ba¤­la­mak­ta­d›r­lar:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ko­ope­ra­tif­le­me ve ir­ket­le­me­nin ge­li­me­mi ol­ma­s›.
Re­ka­be­tin çok faz­la ge­li­me­mi ol­ma­s›.
Bil­gi ve tek­nik araç ek­sik­li­¤i.
Di­¤er ürün­le­re (lo­kum) olan ta­le­bin art­ma­s›
Ma­li kay­nak­la­r›n ye­ter­siz ol­ma­s›.
Ha­ha eki­mi­nin k›­s›t­l› ol­ma­s›.
Pa­zar­la­ma güç­lük­le­ri.
Sek­tö­re il­gi­nin gi­de­rek azal­ma­s›.
Üre­tim ma­li­ye­ti­nin yük­sek ol­ma­s›. (KK:1)
Af­yon Be­le­di­ye­si son za­man­lar­da yap­t›­¤› ça­l›­ma­lar­la bu so­run­la­r›n önü­ne
geç­me­ye ça­l›­mak­ta­d›r. Ya­p›­la­cak top­lu dük­kan­lar­la sa­de­ce e­ker­le­me­ci­le­re ait
ye­ni bir sa­na­yi si­te­si ku­rul­ma­s› ça­l›­ma­la­r› var­d›r. Ay­r›­ca be­le­di­ye­nin ön­cü­lü­¤ün­de
güç bir­li­¤i­ne gi­den ir­ket­ler da­ha iyi art­lar al­t›n­da üre­tim yap­ma­ya ba­la­m›­lar­d›r.
Af­yon Be­le­di­ye­si, kay­mak ye­ti­ti­ri­ci­le­ri­ni des­tek­le­ye­rek Af­yon eko­no­mi­si­ne can­l›­l›k
kat­mak için bir­ta­k›m ça­l›­ma­lar yap­mak­ta­d›r. Her y›l Af­yon’un en bü­yük il­çe­le­rin­
den bi­ri olan Bol­va­din’de kay­mak ve kül­tür en­lik­le­ri dü­zen­len­mek­te­dir. Eber gö­lü
çev­re­sin­de ka­li­te­li ve çok ha­ha küs­pe­si üre­til­di­¤i için kay­mak ve kül­tür en­lik­le­ri
bu­ra­da ya­p›l­mak­ta­d›r.
Kay­ma­¤›n öne­mi­ni ar­t›r­mak için her y›l A¤us­tos ay›­n›n ilk haf­ta­s›n­da Kay­mak
ve Kül­tür en­lik­le­ri dü­zen­len­mek­te­dir. en­lik­ler­de kay­mak ya­r›­› ya­p›l­mak­ta­d›r,
tü­ken­mek­te olan kay­mak ye­ti­ti­ri­ci­li­¤i­ni te­vik ama­c›y­la ya­r›­ma­c›­la­ra ödül­ler ve­ril­
mek­te ve çe­it­li dal­lar­da ya­r›­ma­lar dü­zen­len­mek­te­dir. en­lik­le­re renk kat­mak ama­
c›y­la halk kon­ser­le­ri dü­zen­len­mek­te­dir. Bu en­lik­ler kül­tü­rel ha­ya­t›n can­lan­ma­s›­n›
sa¤­la­mak­ta­d›r.
‹lk Kay­mak ve Kül­tür en­li­¤i 1985 y›­l›n­da ya­p›l­m›­t›r. Bu en­lik­ler 17 A¤us­tos
1999 ta­ri­hi­ne ka­dar her y›l dü­zen­li bir e­kil­de ya­p›l­m›­t›r. An­cak, tüm Tür­ki­ye’de
ol­du­¤u 17 A¤us­tos dep­re­mi bu en­lik­le­rin ya­p›l­ma­s›­na da göl­ge dü­ür­mü­tür. Bol­va­
din Be­le­di­ye Ba­ka­n› Meh­met KA­YA­CAN, Kay­mak ve Kül­tür en­lik­le­ri­nin bu y›l­dan
iti­ba­ren tek­rar dü­zen­li bir e­kil­de ya­p›­la­ca­¤›­n› be­lirt­mi­tir.
Ay­r›­ca za­fer haf­ta­s›n­da dü­zen­le­nen ve ge­le­nek­sel ha­le ge­len ulus­la­ra­ra­s› Af­yon
fu­ar› kay­ma­¤›­n›n ta­n›­t›­m›­na önem­li öl­çü­de kat­k› sa¤­la­mak­ta­d›r.
AFYON KAYMA⁄I
KENTLER ve
IMGELER
12. Kay­mak Ve Kül­tür Şen­li­ği
1998 y›­l›n­da ya­p›­lan 12. kay­mak ve kül­tür en­lik­le­rin­deki ka­t›­l›m ora­n›­n›n çok
yük­sek ol­ma­s›, dü­zen­le­nen prog­ram­la­r›­n›n be­¤e­ni ka­zan­ma­s› uy­gu­la­ma­m›­z›n do¤­
ru­lu­¤u­nu gös­ter­di. Bu y›l­ki en­lik­le­ri­miz­de her y›l ol­du­¤u gi­bi Kay­mak ya­r›­ma­s›
ya­p›l­d›. ‹l­çe­miz­de tü­ken­mek üze­re olan kay­mak üre­ti­mi­ni te­vik et­mek ama­c›y­la
ya­r›­ma­c›­la­ra ödül­ler ve­ril­di. Öte yan­dan ilk kez ha­s›r do­ku­ma ve yas­t›k bas­ma
ya­r›­ma­la­r› da ya­p›l­d›. Spor ak­ti­vi­te­le­ri ola­rak da bi­sik­let ya­r›­ma­la­r› ve ha­l› sa­ha
fut­bol tur­nu­va­la­r› dü­zen­len­di. Ya­p›­lan bu prog­ram­la­ra Ja­pon­ya’dan da ko­nuk­lar
da­vet edil­di. Böy­le­ce Af­yon kay­ma­¤›­n›n ve Bol­va­din’in ad­la­r›­n›n Ja­pon­ya’da da
du­yul­ma­s› sa¤­lan­d›.
Kay­mak ve kül­tür şen­lik­le­ri;
Ye­ri ve ta­ri­hi: Bol­va­din - A¤us­tos ‘un ilk haf­ta­s›
Dü­zen­le­yen ku­ru­lu: Bol­va­din Be­le­di­ye­si
Te­le­fon: 0272 612 52 34
KAY­NAK­ÇA
Af­yon­ka­ra­hi­sar Kü­tü­¤ü 1-2 Af­yon Ko­ca­te­pe Üni­ver­si­te­si 2001
Ana­m›n Ye­mek­le­ri (Af­yon­ka­ra­hi­sar) ‹r­fan Ün­ver Nas­rat­t›­no¤­lu 1974
Yurt An­sik­lo­pe­di­si Af­yon ili mad­de­si. 1, cilt
Oba Ga­ze­te­si (Kay­mak ve kül­tür en­li­¤i) sa­y› 29 10, 09, 1998
Bol­va­din Be­le­di­ye­si ba­s›n bü­ro­su ya­y›n­la­r› 10 Ocak 1998
www.af­yon-bld.gov.tr ad­re­si
Kay­mak ve Kül­tür en­li­¤i Tür­ke­li gün­lük si­ya­si ga­ze­te­si (14 ey­lül 1999) ‹b­ra­him Kun­bur­cu
KAY­NAK K‹­Ş‹­LER
1: Ek­rem Ak­tan Af­yon Kay­ma­¤› ima­lat­ç›­s›
2: Bol­va­din Be­le­di­ye Ba­ka­n› Meh­met Ka­ya­can
KENTLER ve
IMGELER
AFYON KAYMA⁄I
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄­KÖF­TE
Ha­san YE­Ş‹L­DA⁄
Üze­rin­de du­ra­ca­¤›­m›z, mil­li ye­mek­le­ri­miz ara­s›n­da en önem­li ye­re sa­hip olan­
lar­dan bi­ri­si, ta­ri­hi mi­lat­tan ön­ce­ye da­ya­nan, çe­it­li g›­da­la­r›n kay­na­ma­s›y­la olu­tu­
ru­lan ve in­san­lar ara­s›n­da­ki kül­tü­rel ba¤­la­r› ar­t›­ran, ba­ta Ur­fa­l›­la­r›n ve bir­çok Türk
in­sa­n›­n›n vaz­ge­çil­mez ye­me­¤i­dir çi¤­köf­te.
Dö­vül­mü ya¤­s›z ka­ra et, bul­gur, ku­ru k›r­m›­z› isot, ba­ha­rat, so­¤an, may­da­noz
ka­r›­›­m›n­dan olu­an ve çok se­vi­len bu Ur­fa ye­me­¤i, her ya­n›y­la Ur­fa­l›’n›n mi­zaç ve
ka­rak­te­ri­ni tem­sil et­mek­te­dir.
Bir ke­re, eti Ur­fa­l›’n›n gön­lü gi­bi tok­mak­lar­la dö­vü­lüp ezik bir du­ru­ma ge­ti­ril­
mi­tir. ‹çe­ri­si­ne at›­lan ac›­lar­dan zevk­li ve ne­e­li bir lez­zet olu­tur­ma­s›­n› bil­mek­te­dir.
Ta­bi­at a›­¤›­d›r, ye­i­li çok se­ver, çev­re­sin­de ye­il­lik art­t›k­ça ev­ki ar­tar. He­le k›r­la­ra
ve su ba­la­r›­na ba­y›­l›r. i­ir ve mu­si­ki­ye dü­kün­dür. On­suz e¤­len­ce ve k›r alem­le­ri­ni
dü­ün­mek müm­kün de­¤il­dir. Çi¤­köf­te­yi ha­z›r­la­mak ve yo­¤ur­mak ba­l› ba­›­na bir
spor say›labilir.
Dost­luk­lu­dur, ken­di­si ile k›­sa bir sü­re be­ra­ber olan­lar, onu bir da­ha unu­ta­maz ve
on­suz ola­maz­lar. Top­la­y›­c›­d›r, cö­mert ve iç­ten­lik­li­dir. Mi­sa­fi­ri çok se­ver ve dost­la­r›n
bir ara­ya gel­me­si­ne ve­si­le olur. Yal­n›z­l›k­tan ho­lan­maz, çev­re­si ne ka­dar en­le­nir­
se iz­ze­ti o ka­dar ar­tar. Ha­z›r­la­n›n­ca, ya­k›n­da olan­la­ra mut­la­ka ik­ram edi­lir. Ba­ka
sof­ra­la­ra da­vet­siz gi­dil­me­si ay›p ol­du­¤u hal­de, çi¤­köf­te sof­ra­s›­na tek­lif­siz gi­di­lir.
Ge­çim­li­dir, her ye­mek­te an­la­a­bi­lir ve her sof­ra­ya ya­k›­›r. Yal­n›z ih­ma­le hiç gel­mez,
he­men tat­s›z­la­›r.
Çiğ­köf­te­nin Ç›­k›ş Ef­sa­ne­si
Za­man, M.Ö. 12. yy. me­kan, Me­zo­po­tam­ya top­rak­la­r›. Bu za­man ve me­kan
için­de odak­la­an yer: Ur­fa...
Ba­bil kra­l› Nem­rut (bu kra­l›n Ha­mu­ra­bi ol­du­¤u da söy­le­nir) küf­rün zir­ve­sin­de­
dir. Ha­a “ben Al­lah’›m” de­mek­te, her­ke­si zu­lüm ve i­ken­ce ile sin­dir­mek­te­dir. Y›l­
lar böy­le­ce ge­çer­ken Hz. ‹b­ra­him do­¤ar, bü­yür ve bu za­li­me kar­› ç›­ka­rak “Tek ve
ger­çek Al­lah” fik­ri­ni yay­ma­ya ça­l›­›r, o za­man­lar Nem­rut son de­re­ce ih­ti­am­l›, kuv­
vet­li ve top­rak­la­r›­n›n için­de her e­ye ha­kim­dir. O nis­pet­te de vic­dan­s›z ve za­lim­dir.
Ken­di­si­ne kar­› ç›­kan Hz. ‹b­ra­him’in ate­e at›­la­rak ya­k›l­ma­s›­na ka­rar ve­rir. Ge­ni
bir ala­na gün­ler­ce odun y›­¤›­l›r. Da¤­da ba­y›r­da, ev­de bark­ta ya­ka­bi­le­cek ne var­sa
hep­si zor­la top­la­n›r, da¤­lar gi­bi bü­yük bir odun y›­¤›­n› mey­da­na ge­lir. Bu ya­k›­la­cak
ate öy­le bü­yük ol­ma­l› ki, ufak bir ate yak­mak, ye­mek pi­ir­mek suç sa­y›l­d›­¤› ve
a¤›r ce­za­y› ge­rek­tir­di­¤i için halk ate­ten hat­ta du­man­dan mah­rum­dur. Ye­me­¤i­ni çi¤
ye­mek zo­run­da­d›r. Oy­sa in­san­lar ye­mek ek­mek pi­ir­mek is­ter. Ye­mek­le­rin bu­¤u­su
bu­run­la­r›n­da tü­ter. ‹n­san­lar kir­den k›­r›­l›r, üür, ka­ran­l›k­ta ka­l›r; fa­kat al­d›­r› eden
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
KENTLER ve
IMGELER
ol­maz. Emir emir­dir... hem de Nem­rut­ça bir emir. Kim kar­› ko­ya­bi­lir? Mut­la­ka ye­ri­
ne ge­ti­ril­me­li ki kel­le kur­tul­sun.
Bir gün evi­ne av­la­d›­¤› bir cey­la­n› ge­ti­ren Ur­fa­l› ha­n›­m›­na bu­nu pi­ir­me­si­ni ve
gü­zel bir ye­mek yap­ma­s›­n› söy­ler ve uyur. Ev­de od-ocak yok... ama ka­d›n­ca­¤›z ei­
ne bir ey­ler ha­z›r­la­ma­n›n id­det­li ar­zu­su için­de­dir. Ay­r›­ca cey­lan eti­ni ken­di­si­nin de
ca­n› çek­mi­tir. “Ne yap­ma­l›­y›m, ne et­me­li­yim?” te­la­›y­la dü­ü­nür­ken bir yol ak­l›­na
gel­mi­tir.
Ka­d›n­ca­¤›z etin en ya¤­s›z k›­s›m­la­r›­n› ay›­r›r, bun­la­r› iki ta ara­s›n­da eze eze
lo­kum gi­bi eder. ‹çi­ne bul­gur, isot, do¤­ran­m› so­¤an, tuz ko­yar, bir le­¤en­de ka­r›­t›­r›r,
yo­¤u­rur. Ta­dar “oh ne iyi ol­mu” der ve ko­ca­s›­n› uyan­d›­ra­rak ça­re­siz­li­¤in do­¤ur­du­¤u
bu sürp­riz ye­me­¤i önü­ne ko­yar­ken bir yan­dan da ko­ca­s›­n›n tep­ki­si­ni bek­ler. Adam
ei­nin bu ma­ri­fe­ti­ne hay­ran ol­mu, min­net­tar kal­m›­t›r. Yi­yen mem­nun; ye­di­ren
mem­nun, ye­mek böy­le­ce dil­den di­le, il­den ile ula­›r.
Çiğ­köf­te­nin ta­ri­hi ile il­gi­li baş­ka bir ri­va­yet:
Çi¤­köf­te, Har­ran üni­ver­si­te­si he­kim­le­ri ta­ra­f›n­dan özel bir ilaç ola­rak ya­p›l­m›
ta­ri­hi bir g›­da­d›r. Ya¤­s›z çi¤ etin ve­rem­li­le­re iyi gel­di­¤i ve kuv­vet ve­ri­ci ol­du­¤u
an­la­›l­m›, ye­dir­me ek­li üze­ri­ne ara­t›r­ma ya­p›­la­rak for­mü­le edil­mi­tir. Za­man­la
ge­li­e­rek de bu­gün­kü ha­li­ni al­m›­t›r. Bu ba­k›m­dan Ur­fa, çi¤­köf­te­nin mer­kez eh­ri­
dir. Çok se­vi­len ve be­¤e­ni­len bu ye­mek çev­re­ye ya­y›l­m› ve git­ti­¤i yer­de bir­çok
de­¤i­ik­li­¤e u¤­ra­m›­t›r. Bu­gün Ur­fa’da­ki, çi¤­köf­te yap­ma bi­çi­mi, ye­me­¤in de­¤i­ik­li­¤e
u¤­ra­ma­m› bi­çi­mi­dir. (KI­LI­ÇARS­LAN, Ha­zi­ran 1978)
Çiğ­köf­te­nin Sos­yal ve Kül­tü­rel Ha­yat­ta­ki Ye­ri
Çi¤­köf­te Ur­fa­l›’n›n öz g›­da­s›­d›r. Ade­ta ha­ya­t›y­la bü­tün­le­mi­tir. O, Ur­fa’da her
ta­ba­ka­dan hal­ka mal ol­mu bir ye­mek­tir. Her Ur­fa­l›’n›n evin­de çi¤­köf­te ya­p›­l›r, onun­
la il­gi­li mal­ze­me­ler­den bah­se­di­lir. Ur­fa­l›­lar çi¤­köf­te­ye ve mal­ze­me­le­ri­ne çok faz­la
önem ve­rir­ler. Çi¤­köf­te­nin mal­ze­me­le­rin­den ol­maz­sa ol­ma­z› Ur­fa­l›’n›n vaz­ge­çil­me­zi
isot ya­ni k›r­m›­z› pul bi­be­rin­den bah­se­de­lim. Ur­fa­l›­la­r›n ta­ze­si ve ku­ru­suy­la bol mik­
tar­da tü­ket­ti­¤i bir ba­ha­rat olan isot. “k›r­m›­z› pul bi­ber, ku­ru isot” isim­le­ri ile ta­n›n­
m›­t›r. K›r­m›­z› bi­be­rin kul­la­n›­lan k›s­m› mey­ve­si­dir. Bu­nun ta­ze­si­ni ve ku­ru­su el­de
et­mek için yal­n›z yur­du­muz­da de­¤il, bü­tün ül­ke­ler­de yo­¤un bir emek sarf edi­lir. Ama
Ur­fa­l›’n›n ve Ur­fa’n›n is­mi isot­la öz­de­le­mi gi­bi­dir... Bir an­ne­nin ya­ra­maz­l›k ya­pan
ço­cu­¤u­na “a¤­z›­na bi­ber sü­re­rim ha!” teh­di­di ba­ka yer­ler­de so­nuç ve­rir, ço­cu­¤u kor­
ku­tur; ama Ur­fa­l› ço­cuk bu sö­zü tu­haf kar­›­lar. Çün­kü ac› bi­ber onun al›­t›­¤›, ek­mek
ka­dar, su ka­dar bil­di­¤i do­¤al bir g›­da­d›r.
‹sot yap­ma me­rak­l›­s› bir Ur­fa­l›, ta­ze k›r­m›­z› bi­be­rin han­gi tar­la­dan gel­di­¤i­ni
ara­t›r­mak­la ie ba­lar. O¤­lu­nu ev­len­di­re­cek ba­ba na­s›l müs­tak­bel ge­li­nin so­yu­nu
so­pu­nu, ah­la­k›­n›, gü­zel­li­¤i­ni ara­t›­r›­yor­sa; çi¤­köf­te­si­ni isot­la ev­len­di­re­cek olan Ur­fa­l›
da o iso­tun tar­la­s›­n›, to­hu­mu­nu öy­le ara­t›­r›r.
Ey­lül ekim ay­la­r› çe­it­li k›­l›k g›­da­la­r› ha­z›r­la­ma ay­la­r›­d›r, ama isot ç›­kar­ma
te­la­› hep­si­ni bas­t›­r›r. Bu ay­lar­da Ur­fa’da ev­ler, av­lu­lar, dam­lar, bal­kon­lar, te­ras­lar
bir isot­çu pa­za­r› olur gi­der.
Bi­lin­di­¤i üze­re çi¤­köf­te­de kul­la­n›­lan çi¤ et bir i­le­me ta­bi tu­tul­ma­dan, do¤­ru­dan
do¤­ru­ya ol­du­¤u gi­bi kul­la­n›l­maz. Ufak par­ça­la­ra ay­r›­lan ka­ra etin si­nir­le­ri ve ie ya­ra­
KENTLER ve
IMGELER
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
ma­yan do­ku k›­s›m­la­r› ay­r›l­d›k­tan son­ra dö­vü­lür ve­ya et döv­me ma­ki­na­s›n­da (k›y­ma
ma­ki­na­s› de­¤il) ma­cun ha­li­ne ge­ti­ri­le­rek kul­la­n›­l›r.
Türk­le­rin çok et yi­yen bir top­lum ol­du­¤u ve bu­nun­la il­gi­li ge­ni bir kül­tü­rü bu­lun­
du­¤u an­la­›l­mak­ta­d›r.
Mi­to­lo­ji­ye gö­re, O¤uz Ka­¤an do­¤un­ca an­ne­si­nin me­me­sin­den bir a¤›z süt al­d›
ve on­dan son­ra “çi¤ et, a ve iç­ki” is­te­di. O gün­kü dil­le “yi¤ et, a, sür­me ti­le­di.”
Bi­zim çi¤­köf­te­nin ef­sa­ne­le­me­sin­de için­de­ki çi¤ etin de önem­li bir pa­y› ol­sa ge­rek.
Ur­fa’da çi¤­köf­te ye­rel ola­rak mil­li bir ye­mek ha­lin­de­dir. Özel­lik­le mi­sa­fir gel­di­
¤in­de ve de Ra­ma­zan ay›n­da he­men her­kes çi¤­köf­te yo­¤u­rur. Ya­n›n­da ise tür­kü­le­re
ka­dar gir­mi olan de­¤i­mez içe­cek ay­ran bu­lu­nur.
Çi¤­köf­te­li ma­ni­le­rin ço­¤un­da ay­ran ke­li­me­si var­d›r. Bu be­ra­ber­lik sof­ra­da
he­men he­men hiç ek­sil­mez. Yo¤­ru­lan çi¤­köf­te­nin için­de hay­van­sal g›­da ola­rak et ne
de­re­ce önem­li ise ay­ran da o de­re­ce önem­li­dir. Onun için ay­r› bir de­¤er ta­›r.
Ara­t›r­ma­c› ve Folk­lor­cu Abu­zer Ak­b›­y›k, Sab­ri Kürk­çü­o¤­lu “Folk­lor ve an­l›­ur­
fa” ad­l› eser­de “S›­ra Ge­ce­si”ni an­la­t›r­ken çi¤­köf­te­ye de öy­le de­¤i­ni­yor­lar:
“...Oyun bö­lü­mü­nün so­nu­na do¤­ru ge­ce de epey­ce iler­le­mi­tir. Oyun­cu­lar­dan
bi­ri s›­ra ge­ce­le­ri­nin ba ye­me­¤i çi¤­köf­te­yi yo­¤ur­mak üze­re oyu­nu b›­ra­k›r ve ev
sa­hi­bi­nin ne­za­re­tin­de el­le­ri­ni gü­zel­ce y›­kar ve çi¤­köf­te le­¤e­ni­nin ya­n›­na otu­ra­rak
mal­ze­me­le­ri kont­rol eder. Ta­mam­sa yo­¤ur­ma­ya ba­lar. Bu ara­da oyu­na son ve­ri­lir
ve sof­ra se­ri­lir çi¤­köf­te­nin ya­n›n­da ye­ni­le­cek do¤­ran­m› turp, na­ne, har­dal, ma­rul,
ay­ran, e­ki­li (bir çe­it tur­u), bos­ta­na (do­ma­tes­le ya­p›­lan bir çe­it sa­la­ta) sof­ra­ya
di­zi­lir. Ay­r›­ca yuf­ka ek­mek de sof­ra­ya ko­nu­lur ve çi¤­köf­te ha­z›r olun­ca ta­bak­la­ra
ko­nu­lup ser­vis ya­p›­l›r.”
Er­kek­le­rin ya­n› s›­ra, ka­d›n­la­r›n da mev­si­mi­ne gö­re çi¤­köf­te top­lan­t›­la­r› var­d›r.
Ka­d›n­lar da ge­nel­lik­le ba­har mev­si­min­de çar­am­ba ve cu­mar­te­si gün­le­ri k›r­la­ra
gi­der­ler. Bu gi­di­len yer e­hir­den bi­raz uzak­ta ba¤, bah­çe ve ci­var da¤­lar ise er­ken­
den gi­di­lir. E¤er eh­rin he­men d›­›n­da­ki yer­ler ise ö¤­le­den son­ra gi­der­ler. Ken­di
ara­la­r›n­da tür­lü e¤­len­ce­ler dü­zen­le­ye­rek e¤­le­nir­ler. Ba­zen de ni­an­l› k›z­la­r›, er­ke­¤in
ai­le­si­nin ta­ra­f› top­lu ola­rak ve ya­k›n ai­le­le­ri de k›r e¤­len­ce­le­ri­ne da­vet edip gö­tü­rür­
ler. Bu ter­tip ve da­vet­ler çok renk­li olur. Ni­an­l› k›­za ta­k›­l›r­lar, tür­kü ve hoy­rat söy­
ler­ler, tür­lü mu­zip­lik­ler ya­p›p k›­z› si­nir­len­di­rir­ler.
Bu top­lan­t›­lar­da da tür­lü ma­hal­li ye­mek­ler ya­p›­l›r. Çi¤­köf­te­ler yo¤­ru­lur, ko­va­lar
do­lu­su ay­ran içi­lir. Ak­a­ma do¤­ru her­kes en ak­rak da­¤›­l›r.
Çi¤­köf­te­nin en önem­li özel­li­¤i ac› ol­ma­s›­na ra¤­men ye­ni­lir­ken zevk du­yul­ma­s›,
top­lu­mu bir­bi­ri­ne kay­na­t›r­ma­s›, lez­ze­ti ve i­tah aç›­c› bir­bi­rin­den k›y­met­li be­sin­le­ri
bir ara­da bu­lun­du­ran bir g›­da komp­lek­si ol­ma­s›­d›r.
Çi¤­köf­te­nin ya­p›l­ma­s›n­da her Ur­fa­l›’n›n ay­r› bir gö­rü­ü ve ken­di­ne gö­re yo­¤u­ru
in­ce­lik­le­ri var­d›r. Bu fark­l›­l›k­lar ve gü­zel ya­p›l­ma­s›­n›n se­be­bi, Ur­fa­da çi¤­köf­te­nin çok
yo¤­rul­ma­s›n­dan­d›r. Her ya­p›­l›­›n­da bir ye­ni­lik ge­ti­ri­le­rek da­ha iyi­ye do¤­ru gi­dil­mi­
tir. Her Ur­fa­l› çi¤­köf­te üze­rin­de bir ara­t›r­ma­c› gi­bi de­ne­yim­ler ya­pa­rak uz­man­la­m›
ve çi¤­köf­te­yi gün­den gü­ne gü­zel­le­tir­mi­tir.
Çiğ­köf­te­nin Eko­no­mik Ha­yat­ta­ki Ye­ri
Çi¤­köf­te i­tah aç›­c› ve lez­zet­li ol­ma­s› ve ye­mek zev­ki­ni bir­lik­te bu­lun­du­ran bir
g›­da ol­du­¤u için çok­ça ter­cih edi­len bir ye­mek­tir. Ay­r›­ca muh­te­va­s›n­da mad­de­le­rin
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
KENTLER ve
IMGELER
bi­li­nen de­¤er­le­rin­den ba­ka he­nüz ke­fe­dil­me­mi vi­tal mad­de­le­rin bi­yo­lo­jik de­¤er­le­
ri­ni ve sa¤­l›k üze­rin­de­ki te­sir­le­ri­ni he­sa­ba ka­tar­sak, çi¤­köf­te­nin mü­kem­mel­li­¤i da­ha
iyi an­la­›­l›r.
Bes­le­yi­ci de­¤e­rini et­ki­le­yen olum­lu fak­tör­ler Ur­fa’n›n top­ra­¤›n­da, su­yun­da, ha­va­
s›n­da var­d›r. Çi¤­köf­te­yi te­kil eden mad­de­ler de el­bet­te bun­dan zi­ya­de­si ile pa­y›­n›
al›r. Ba­ka bir yer­de et, bul­gur, isot Ur­fa­da­ki­nin lez­ze­tin­de zor olur. Onun için bu
mad­de­ler di­¤er e­hir­le­re bu­ra­dan git­mek­te­dir.
Ye­mek­lik ürün­le­rin, özel­lik­le çi¤­köf­te­lik mal­ze­me­le­rin ay›k­lan­ma­s›, te­miz­len­
me­si, ha­z›r­lan­ma­s› ba­l› ba­›­na bir de­¤er ve emek ta­›­d›r. Bü­yük özen gös­te­ri­lir.
Do­la­y›­s›y­la üre­tim mal­ze­me­nin en iyi­siy­le ya­p›­l›r. Ba­yat­la­ma­ya, bo­zul­ma­ya f›r­sat
ve­ril­mez.
Ev­ler­den ta­an çi¤­köf­te bu­gün ti­ca­ri bir amaç­la da ya­p›l­mak­ta, bü­yük e­hir­le­rin
lo­kan­ta­la­r›n­da en iyi­si­nin ye­nil­me­si için mad­di ve ma­ne­vi gay­ret­ler gös­te­ril­mek­te­dir.
Bu g›­da­n›n hem me­zi­ye­ti hem ku­su­ru di­ye­bi­le­ce­¤i­miz özel­li­¤i; ta­ze iken ya­ni ye­ni
yo¤­rul­mu­ken ye­nil­me­si­dir. Bek­le­dik­çe çi¤­köf­te, çi¤­köf­te ol­mak­tan ç›k­mak­ta­d›r.
Bu­gün Ur­fa’n›n d›­›n­da ‹s­tan­bul, An­ka­ra, ‹z­mir gi­bi bü­yük e­hir­le­ri­miz­de bir­çok
Ur­fa­l› ve bir o ka­dar çi¤­köf­te se­ven in­sa­n›­m›z bu­lun­mak­ta­d›r.
Sa¤­l›k Ba­kan­l›­¤› ve be­le­di­ye­ler­den tes­cil­li Ur­fa lo­kan­ta­la­r› bu ih­ti­ya­ca en iyi
e­kil­de ce­vap ver­me­ye ça­l›­mak­ta­d›r. Bir ta­raf­tan çi¤­köf­te yo­¤u­ra­cak ve su­na­cak
ki­i­ler e¤i­ti­lir­ken, di­¤er ta­raf­tan çi¤­köf­te­yi her an ta­ze tu­ta­bil­me­nin yol­la­r› aran­
mak­ta­d›r. Bu ni­yet­le ta­n›n­m› g›­da uz­man­la­r›­na mü­ra­ca­at edi­le­rek çi¤­köf­te­nin
hij­ye­nik art­lar­da be­sin de­¤e­ri­ni ko­ru­ya­rak da­ya­n›k­l›­l›k sü­re­si­nin uza­t›l­ma­s›­na bir
ça­re bu­lun­ma­s› is­te­ni­yor. TÜ­B‹­TAK gi­bi cid­di bir ara­t›r­ma ku­ru­mu­nun bu ko­nu­da
ça­l›­ma­la­r›­n›n ol­du­¤u­nu ö¤­re­ni­yo­ruz. Ek­mek­le­rin ba­z› yer­ler­de don­du­rul­mu ola­rak
tü­ke­ti­min­den yo­la ç›­k›­la­rak lah­ma­cun ve çi¤­köf­te­nin de bu e­kil­de ye­ni­le­ne­bi­le­ce­¤i
ka­na­ati­nin ger­çek­le­ti­ril­me­si­ne ça­l›­›­l›­yor.
Çi¤­köf­te o ka­dar de­¤i­ik ka­li­te­ler­de ya­p›­l›r ki, bun­la­r› s›­n›f­lan­d›­ra­cak olur­sak
yüz­den faz­la çe­it kar­›­m›­za ç›­kar. Tar­ha­na çor­ba­s›­n› da­hi bir stan­dar­di­zas­yo­na
ka­vu­tu­ran Türk Stan­dart­la­r› Ens­ti­tü­sü­nün, çi¤­köf­te için de böy­le bir ça­l›­ma yap­
ma­s› çok ye­rin­de olur. Böy­le bir ça­l›­ma­da el­bet­te ki, an­l›­ur­fa çi¤­köf­te­si hak et­ti­¤i
ye­ri al›r. Tür­ki­ye ve dün­ya çi¤­köf­te­nin esas ner­de ve na­s›l ya­p›l­d›­¤›­n›, çi¤­köf­te­de
stan­dart ve ka­li­te­nin ne de­mek ol­du­¤u­nu ö¤­re­nir.
Bu­gün an­l›­ur­fa’n›n nü­fu­su 850.000 ka­bul edil­mek­te­dir. Her ai­le­yi or­ta­la­ma
be ki­i ola­rak dü­ü­nür­sek (850.000/5=170.000) yüz yet­mi bin ev­de bi­lin ki
se­ne­nin bir­çok gü­nün­de bul­gur, isot, vs. nin ya tü­ke­ti­mi ya­p›l­mak­ta ya da sö­zü
edil­mek­te­dir. Bu ye­mek yö­nün­den bir eh­rin ana ko­nu­su de­mek­tir. Bir de bu­na ila­
ve­ten bü­yük e­hir­le­re yer­le­mi dost, ak­ra­ba­la­r› he­sa­ba ka­tar­sak, bul­gu­run, iso­tun,
ko­nu­ul­ma­d›­¤› gün yok gi­bi­dir. Bu­nu Tür­ki­ye ge­ne­li­ne, Or­ta ve Ya­k›n Do­¤u­ya, Türk
sa­y›­s› ço­¤a­lan Av­ru­pa ül­ke­le­ri­ne do¤­ru ge­ni­le­tir­sek iin sos­yal, kül­tü­rel ve eko­no­
mik bü­yük­lü­¤ü sa­n›­yo­ruz an­la­›­l›r.
Ç‹⁄­KÖF­TE MA­N‹’LE­R‹
KENTLER ve
IMGELER
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
Al›n te­ri,
Y›­¤›l­d›, al›n te­ri
Köf­te­ye ka­r›­ma­s›n,
Al­n›m­dan al›n te­ri...
Bir çi¤­köf­te ol­du mu,
Ha­yal­le­re dal­d›m m›?
Ah çe­ke­rek ara­r›m
B›l­d›r ki iso­tu­mu...
S›­va güç­lü kol­la­r›,
Çi¤­köf­te­mi­zi yo­¤ur,
Se­vin­dir aç kul­la­r›...
Bu na­z›n ba­na m›­d›r?
Ok­la­r›n ca­na m›­d›r?
K›z, eli­ne bu­la­an,
Kif­te mi, k›­na m›­d›r?
Al­lah hak­k› hak ede,
R›z­k›­m›­z› pak ede,
Çi¤­köf­te ya­pan­la­r›n
Yüz­le­ri­ni ak ede...
Ar­t›k gel­me­li key­fin,
ü­kür, kop­ma­d› li­fin,
Çi¤­köf­te bit­ti ama
Ev ol­du efin-te­fin...
Bir o¤­lum ben­zer ha­ha,
Küf­te yir, ka­har a­ha...
Öbü­rü yi­mez ol­du;
Bü­la­ha m›, bü­la­ha...
Bu o¤­lan çok ya­ra­maz,
Ye­rin­de otu­ra­maz,
Ba­yah çi¤­kif­te ye­di,
Ge­ne is­ter du­ra­maz...
Al­t›n­da Arap at›,
Söy­ler Ur­fa hoy­ra­t›,
Yar­la Çi¤­köf­te ye­mi;
Sul­tan­l›k­t›r ha­ya­t›...
Ar­zu­lar,
Tü­ke­nir mi ar­zu­lar?
Ur­fa­l› gur­bet el­de
Hep köf­te­yi ar­zu­lar...
Bir si­hir mi­dir, ne­dir?
Et­li, ot­lu, ta­ze­dir,
Ço­cuk­lar c›­v›l c›­v›l;
S›r­r› çi¤­köf­te­dir...
Bu­gün ki­min s›­ra­s›?
Uzun yan­s›n ç›­ra­s›,
Köf­te ko­ku­su al­d›m;
Yok mu bu­nun ki­ra­s›?...
Ar›­si­li,
Her ta­raf ar›­si­li,
Bu­ra­da küf­te ya­pan­lar,
Üç ay­lar­la be­si­li...
Bo­zu­¤u var, sa­f› var,
Uzun la­f›n ga­f› var,
Çok ye­mek dert ge­ti­rir,
Çi¤­köf­te­nin af­f› var...
Ar­pa, bu¤­da bi­çer­ler,
Ki­le ki­le öl­çer­ler,
Yo­ru­lun­ca küf­te yir,
Sa­v›h ay­ran içer­ler...
Bu der­di­mi çöz A¤am,
Bi­zi et ba­göz A¤am,
Çi¤­köf­te­ni ya­pa­ram;
Bir de ›l­l›k... Söz A¤am
Ar­›n­la­d›k yol­lan,
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
Ava­re­nin ha­ya­t›,
Çi¤­köf­te­nin ba­ya­t›...
Ma­ni­ye gü­cü yet­mez,
Üst­ten al›r hoy­ra­t›...
Bu­gün si­ze u¤­ra­d›m
So­¤an isot do¤­ra­d›m,
Çi¤­küf­te yap­mam için,
Nok­san ney­se, sa¤­la­d›m...
Av­c›­ya bir av ge­rek,
Çak­ma­¤›­ma kav ge­rek,
Çi¤­köf­te­yi ya­va­tan
Yo­¤u­rur­ken tav ge­rek...
Ca­n›­ma can iso­tum,
Ur­fa­ma an iso­tum,
Çi¤­köf­tem­de fer­man­l›;
Bir Cen­giz Han iso­tum...
Bul­gur, isot ta­›­d›m
KENTLER ve
IMGELER
Çift­lik ay­g›r­la­r›y­la...
Çi¤­köf­te­ler yu­¤ur­dum,
Ni­san ya¤­mur­la­r›y­la...
Ya­re gön­de­re­cek­tim,
Gör­mü de be­¤en­me­mi:
Bil­mez ki, ne­ler çek­tim...
Ba­yah­tan,
KoI çem­ren­di ba­yah­tan,
Çi¤­köf­te lo­kum ol­du;
Usul­ca yo¤­rul­mah­tan...
Ç›n­d›­r›,
Et­ten ay›r ç›n­d›­r›,
Çi¤­köf­te­de ç›­kar­sa,
Boy­lar­s›n T›l­f›n­d›r'›...
Cey­lan göz­ler di­ya­r›,
i­rin söz­ler di­ya­r›,
Ön­ce çi¤­köf­te yer­ler,
Son­ra se­ver­ler ya­r›...
Aya git­mi,
Elo¤­lu aya git­mi...
Tek­nik ar­› ala­da;
Ne ya­z›k, ha­ya git­mi...
Bul­gu­rum ta­ze da­ne,
Çi¤­köf­tem bir ef­sa­ne...
‹sot dol­du­rur ye­rim;
Dü­ma­na ne, dos­ta ne?
Çat ka­p›y­la gi­rer­sin,
Çar­a­f›­n› se­rer­sin,
Çi¤­köf­te ye­din im­di,
Bas­t›h -çek­çek is­ter­sin...
Ba­¤›­m›z­da üzüm var,
Yap­t›­¤›n­da gö­züm var,
Ya­k›­›k­l› köf­te­ci;
Yo­¤ur yo­¤ur, sö­züm var;
Sa­na uy­gun k›­z›rn var...
Ça­vu­a, ne­fe­re yap,
‹f­ta­ra, se­he­re yap,
Çi¤­köf­te­yi unut­ma;
Mut­lak bu se­fe­re yap...
Bu­lun­sa da pa­ra­s›,
Pa­ra et­mez pa­ra­s›,
Çi¤­köf­te yap­t›­ra­maz,
Ada­m›n uka­la­s›...
Çer­çi­yem kö­ye gel­dim ,
Bir yük ser­ma­ye gel­dim,
Bir top­rak çi¤­köf­te­ye ,
Yü­küm ver­me­ye gel­dim...
Bah­çe­ye isot ek­tim,
KENTLER ve
IMGELER
Bü­yük ka­p› aç›l­d›,
Tür­lü ta­am sa­ç›l­d›,
Çi¤­köf­te yet­me­yin­ce,
Eme­¤i­miz heç ol­du...
B›­ça­¤›m ke­ser ben­den,
Kö­re­lir kü­ser ben­den,
Ci¤­köf­te­ye ma­ni­ler;
Ye­dik­çe eser ben­den...
Bak­ma­d›m göz ya­ma,
Kir­pi­¤i­ne ka­›­ma,
Yo­¤ur­du­¤u köf­te­yi
Vur­dum mi­henk ta­›­na...
Bir Ana'dan duy­mu­lar:
Em­zi­¤i­ni oy­mu­lar,
Be­be­¤e bir Çi¤­köf­te,
Bir de lo­kum koy­mu­lar...
Bay­ram sey­ran olan­da,
Da­vul zur­na ça­lan­da,
‹l­leh Çi¤­köf­te yi­rem
‹sot­tar top­la­nan­da...
Bay­ra­m›n ara­f› var,
Her iin sar­ra­f› var,
Çi¤­köf­te ya­r›­›­na
Ka­t›l­ma e­re­fi var...
Bel­de-i Ru­ha­ni­yiz,
Ma­ka­m› Re­ha­vi­yiz,
Çi¤­köf­te ma­na­s›n­da
Yo¤­rul­mu tü­ra­b›­y›z...
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
Bi­rin­ci dün­ya sa­va­›n­da k›t­l›k do­la­y›­s›y­la gün­ler­ce köf­te­siz ka­lan fa­kir halk bir
tür­kü düz­mü­tür. Söz­le­ri un­lar­d›r:
Ç‹⁄­KÖF­TE DES­TA­NI
Köf­te ba­›­m›n ta­c›,
Köf­te ba­›­m›n ta­c›,
Ay­ran onun ila­c›,
Ay­ran onun ila­c›,
Tez ge­tir ha­n›m ba­c›,
Tez yo­¤ur ge­lin ba­c›,
Ah köf­te ca­n›m köf­te...
‹l­leh yi­rem çi¤­köf­te...
Ya­n›n­da ay­ran­l› köf­te,
Köf­te da¤­la­r› a­t›,
‹çi de k›y­ma­l› köf­te,
Ay­ran ar­d›­na dü­tü,
im­di ol­ma­l› köf­te...
Çoh ye­dim kar­n›m i­ti,
Gö¤ so­¤an­lar so­yu­lur.
Ge­ne yi­rem çi¤­köf­te...
Ha­n›m k›z­lar yo­¤u­rur,
Köf­te ka­r›n do­yu­rur,
Köf­te bo­¤az­dan aar,
Ay­ran ar­d›­na dü­er...
Ka­vak­lar uzun uzun,
Yap­ra­¤› dü­züm dü­zü,
Ev sa­hi­bi iki gö­züm,
Ha­ni bi­ze çi¤­köf­te?...
Yi­yen küp gi­bi i­er (na­ka­rat)
Eti ka­sap­tan al­sam,
Kay­na­nam gi­le var­sa,
Çi¤­köf­te­nin bul­gu­ru,
Bo­¤az­dan in­mez ku­ru,
Ba­c› ay­ra­n›m du­ru,
‹ter göy­nüm çi¤­köf­te...
On­lar yo­¤ur­sa ben ye­sem...
(na­ka­rat)
Köf­te di­ye in­le­rim,
Ben ay­ran­s›z n'ey­le­rim?..
(na­ka­rat)
Çi¤­köf­te­yi yo­¤u­ran,
Kim­dir se­ni do­¤u­ran?
Bol ay­ran, ta­ze so­¤an,
‹s­ter göy­nüm çi¤­köf­te...
Köf­te gi­der Ba¤­dat'a
Ay­ran ye­ti im­da­da,
Bi­tir­dim ta­da ta­da,
Ge­ne ye­rem çi¤­köf­te...
Ç‹⁄­KÖF­TE­M‹Z
Yo­¤ur­ma­s›­n›, ye­me­si­ni bi­le­ne
Bir göz zi­ya­fe­ti, bir ha­yat ik­si­ri
Bir da­mak Iez­ze­ti­dir; Çi¤­köf­te­miz.
Usu­lün­ce yo¤­rul­ma­yan,
Sof­ra­ya otur­mas­m› bil­me­yen na­da­na
“Cevr ü ce­fa­d›r, çi¤­köf­te­miz...”
Eti ç›n­d›r­s›z, bul­gu­ru gev­rek,
‹so­cil, frenk­su­yu bir­bi­ri­ne denk,
Tu­zu, ba­ha­ra­t› hem ahenk
Bir de,
So­¤an sa­r›m­sak may­da­noz ile na­ne­si
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
KENTLER ve
IMGELER
Kaz sa­ç› gi­bi tel tel do¤­ran­m›­sa e¤er
Ye­nil­me­¤e ha­z›r, sa¤­l›­¤a mu­in­dir;
Çi¤­köf­te­miz...
Ace­le­ci­dir;
Do­yum­luk de­¤il, ta­d›m­l›k­t›r.
Ha­z›r­la­n›­›n­da, yo¤­ru­lu­un­da, ta­am­da K›­sa­ca, her e­yin­de ada­b›, er­ka­n›
Za­ma­n›, me­ka­n› var­d›r.
Mu­hab­bet ale­min­de, sev­gi­ye
Ebe­di dost­luk­la­ra (Mer­ha­ba­d›r...) çi¤­köf­te­miz...
Faz­la ek­mek is­te­mez,
Ay­ran­s›z da sof­ra­ya gel­mez,
Her yo­¤u­ran da, hak­k›m ve­re­mez.
Gö­nül te­lin­den ça­lan us­ta­ya, yi­yen ah­ba­ba
“Fe­rah­fe­za­d›r; çi¤­kôf­te­miz...”
Ras­ge­le le­¤en­de yo¤­rul­maz,
Ça­tal, ka­›k da is­te­mez
Aç göz­lü in­san do­yu­ru­la­maz...
Ac›­s› ho, hem le­ziz
Her mad­de­si ken­di­ne öz­gü, h›­›­r› bol
Ye­nir­ken bi­le edep is­ter; Çi¤­köf­te­miz...:
Et­li­si, frenk­li­si, mer­ci­mek ile yu­mur­ta­l›­s›
Bir­bi­ri­ne kar­de­tir­ler.
Her bi­rin­de ay­r› bir Tat, ay­r› ay­r› ne­fa­set var­d›r.
He­le nar pek­mez­li k›y­ma­s›,
Yuf­ka ek­me­¤in ku­ru­su ile ka­›k­lan­d›­¤›n­da,
Sa­ray ye­mek­le­ri­ni k›s­kan­d›­r›r; çi¤­köf­te­miz...
Naz­l› bir k›z, ta­ze bir ge­lin gi­bi fet­tan,
Ye­i­le ku­cak açar, ye­il ye­il ta­kar-ta­k›­t›­r›r;
Çe­ki­ci­dir, cez­be­der, da­vet eder
Sof­ra­da, ye­mek­ler ara­s›n­da he­men fark edi­lir,
Ma¤­rur de­¤il, onur­lu­dur, he­men vus­lat is­ter.
Ye­ri dol­du­ru­la­maz,
Ken­di­ni unut­tur­maz çi¤­köf­te­miz...
Yal­n›z­l›k­tan haz­zet­mez,
Ken­din­den ba­ka ra­kip bil­mez
Turp, has, har­dal, ku­zu­ku­la­¤›, pir­pi­rim
Ne­di­me­lik için ya­r›­›r;
Mey­ve­le­ri de di­zim di­zim diz­di­rir sof­ra­ya...
Ac›­s›n­dan, bul­gu­run­dan, h›­›­r›n­dan sa¤­l›k f›­k›r­t›r Çi¤­köf­te­miz...
Sof­ra­la­r›­m›­z›n ser­fi­ra­z›
K›rk tür­lü ye­me­¤in ana­s›,
‹k­ram­la­r›n en ala­s›,
Ur­fa­l›'n›n ye­mek­ler için­de (Bes­me­le­si),
KENTLER ve
IMGELER
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
Sev­da­s›, gu­ru­ru­dur; Çi¤­köf­te­miz...
Si­ni­ler­de­ki sih­ri, gör­kem­li ahen­gi
Bir de ev sa­hi­bi­nin gü­ler yü­zü, tat­l› soh­be­ti
Ehl-i di­li, ya­ra­n›, mih­ma­n› ne­e­ye bo­¤ar.
An›­lar ta­ze­le­nir, geç­mi­e yol­cu­luk ba­lar
Gö­nül­den gö­nü­le yol al›r;
Taht kur­du­rur, Çi¤­köf­te­miz...
Dost mec­lis­le­rin­de ara­n›r.
S›­ra ge­ce­le­ri­mi­zin vaz­ge­çil­me­yen un­su­ru­dur.
Ne­e­li mu­hab­bet­le­re, haz­la­ra ve­si­le­dir; Çi¤­köf­te­miz
Yüz­y›l­la­r›n öte­sin­den ge­len ma­zi­si,
a­a­al› ef­sa­ne­si,
Yir­mi­ye ya­k›n ec­za­s› ile,
Dert­le­re de­va, sa¤­l›k ga­ran­ti­miz
Hem gu­ru­ru­muz hem iti­ba­r›­m›z­d›r.
Züm­rüt ye­i­li tar­la­la­r›­m›z­da ye­ti­en
Ya­kut­lar de­¤e­rin­de k›r­m›­z› ge­lin­cik­tir,
Kül­tü­rü­mü­zün el­çi­si, eh­ra­yi­ni­dir; Çi¤­köf­te­miz...
A. Na­ci ‹PEK
KAY­NAK­ÇA
1. Ak­b›­y›k, Abu­zer, Kürk­çü­o¤­lu Sab­ri (1997), Folk­lor ve an­l›­ur­fa, an­l›­ur­fa, Öz­lem Ya­y›­n›
2. Bar­las, ‹h­san (19.12.1990), Çi¤­köf­te, an­l›­ur­fa, Gü­ney Do­¤u Ga­ze­te­si
3. Gül­se­ren, Meh­met (30 Ni­san 1987), an­l›­ur­fa’y› ne ka­dar bi­li­yor­su­nuz?, an­l›­ur­fa, Eksp­res Ga­ze­
te­si.
4. Gün­gör, Ne­ca­ti (Ara­l›k 1988), Ac› Tat­l› ‹m­pa­ra­tor­lu­¤un­da, Hür­ri­yet Ga­ze­te­si.
5. Gü­zel­bey, C. Ca­hit (1940), Ga­zi­an­tep Halk Bil­gi­si Der­le­me­le­ri. Ga­zi­an­tep.
6. ‹nan, A. Ka­dir (1987) Kah­ra­man­lar ve a­ir­ler Bel­de­si an­l›­ur­fa’ya Ar­ma­¤an, an­l›­ur­fa, Kur­tu­lu
Mat­ba­as›
7. Ka­ra­ka, Mah­mut (1995), Cum­hu­ri­yet Ön­ce­si an­l›­ur­fa’da Kül­tür ve E¤i­tim, Kül. Bak. Mil­li Kül.
Ba­s›­me­vi
8. Kürk­çü­o¤­lu, A. Ci­hat (1995), Pey­gam­ber­ler eh­ri an­l›­ur­fa, .Ur­fa, Özal Ba­s›­me­vi
9. Oy­mak, Meh­met (1995), Ur­fa’dan Folk­lo­rik Ye­mek, .Ur­fa, An­z›l­ha Der­gi­si.
10. Oy­mak, Meh­met (1989), Z. ‹b­ra­him Ha­li­lul­lah ve Ur­fa, .Ur­fa Gü­ney­do­¤u Mat­ba­as›
11. Öcal, Meh­met H. (1995), Her Yö­nüy­le Bir Kül­tür Ö¤e­miz Çi¤­köf­te, .Ur­fa, Öz­lem Ya­y›­n›
12. Ön­der, Meh­met (Ekim 1982), ‹l ‹l Tür­ki­yem, Hür­ri­yet Ga­ze­te­si
13. Ras­gel­di, Re­it (1976), Hz. ‹b­ra­him ve Ur­fa, . Ur­fa, Gen­cay Mat­ba­as›
14. an­l›­ur­fa ‹l Tu­rizm Mü­dür­lü­¤ü (1994), ‹l Tu­rizm Reh­be­ri
15. Ta­n›­›k Ha­lil Re­fet (1997), Ur­fa ‹li Ya­k›n Çev­re ‹n­ce­le­me­le­ri, .Ur­fa, F›­rat Ya­y›­n›.
16. Tür­ki­ye’de Bel­de­ler Tu­rizm Der­gi­si (Ara­l›k 1984), an­l›­ur­fa Özel Sa­y›­s›.
17. Ur­sa­va, Ali Sa­ib (1988), Çu­ku­ro­va Fa­ci­ala­r› ve Ur­fa’n›n Kur­tu­lu­u, .Ur­fa, Ba­kent Of­set
18. Ya­zar, Sab­ri (1993) Ha­li­lul­lah ‹b­ra­him ve Ur­fa, .Ur­fa, Za­fer Mat­ba­as›
ANLIURFA'NIN ‹MGES‹ Ç‹⁄KÖFTE
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
ANKARA KEÇ‹S‹
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
YOZGAT'IN ARABAI YEME⁄‹
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
BEYPAZARI TAR‹HÎ EVLER‹
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
BEYPAZARI KURUSU
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
ÇAYCUMA YO⁄URDU
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
MALATYA KAYISISI
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
SÜT D‹YARI BEYL‹KOVA
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
ESK‹EH‹R LÜLETAI
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
ÇORUM LEBLEB‹S‹
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
DEVREK BASTONU
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
GAZ‹ANTEP BAKLAVASI
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
KAYSER‹ PASTIRMASI
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
BOYABAT P‹R‹NC‹
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
ANTALYA'NIN MOR ÜZÜMÜ
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
KARS'IN KAAR PEYN‹R‹
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
ANKARA BALI
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
KONYA'NIN ‹MGES‹ MEVLÂNA
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
BAYBURT YÖRES‹ ‹HRAM DOKUMACILI⁄I
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
TOSYA BIÇA⁄I
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
BARTIN'IN ‹MGES‹ TEL KIRMA
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
OLTU TAI
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
KIREH‹R'‹N ‹MGES‹: AH‹ EVRAN
KENTLER ve
IMGELER
FOTO⁄RAFLAR
ÇANKIRI YAREN MECL‹SLER‹
KENTLER ve
FOTO⁄RAFLAR
IMGELER
O⁄UZ, M. Öcal
1984’te Ka­ra­de­niz Tek­nik Üni­ver­si­te­si Fa­tih E¤i­tim Fa­kül­te­si Türk Di­li
ve Ede­bi­ya­t› Bö­lü­mün­den me­zun ol­du. 1985-1988 y›l­la­r›n­da Kül­tür Ba­kan­
l›­¤› Mil­lî Folk­lor Ara­t›r­ma Da­ire­si Ba­kan­l›­¤›n­da Folk­lor Ara­t›r­ma­c›­s› ola­rak
gö­rev yap­t›. 1988-1992 y›l­la­r›n­da Ga­zi Üni­ver­si­te­si Fen-Ede­bi­yat Fa­kül­te­si
Türk Di­li ve Ede­bi­ya­t› Bö­lü­mü­ne Ara­t›r­ma Gö­rev­li­si ola­rak ça­l›­t›. 1987
y›­l›n­da Ga­zi Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sün­de Yük­sek Li­san­s›­n›, 1991
y›­l›n­da da Dok­to­ra­s›­n› ta­mam­la­d›. 1992 y›­l›n­da Ha­cet­te­pe Üni­ver­si­te­si Ede­bi­
yat Fa­kül­te­si Türk Halk­bi­li­mi Ana­bi­lim Da­l›­na Yar­d›m­c› Do­çent ola­rak atan­d›.
1995 y›­l›n­da Halk­bi­li­mi Do­çen­ti un­va­n›­n› al­d›. 1998- 2001 y›l­la­r› ara­s›n­da
Tu­nus Bir ve 7 Ka­s›m Kar­ca­ta üni­ver­si­te­le­rin­de li­sans ve li­sans üs­tü ders­ler ver­
di. Bu dö­nem­de çe­it­li ulus­lar ara­s› ara­t›r­ma pro­je­le­rin­de gö­rev al­d›. 2002
y›­l›n­da Ga­zi Üni­ver­si­te­si Fen-Ede­bi­yat Fa­kül­te­si­ne Pro­fe­sör ola­rak atan­d›. Mil­li
Folk­lor der­gi­si­ni 1989 y›­l›n­dan be­ri ya­y›m­la­mak­ta­d›r. Yurt için­de ve d›­›n­da
ki­mi folk­lor ku­rum­la­r›­n›n üye­si­dir. Ala­n›n­da ya­y›m­lan­m› 16 ki­ta­b› ve sa­y›­s›z
ma­ka­le ve ulus­lar ara­s› top­lan­t›­lar­da su­nul­mu 50’nin üze­rin­de bil­di­ri­si bu­lu­
nan O¤uz, ha­len Ga­zi Üni­ver­si­te­si Türk Halk­bi­li­mi Ara­t›r­ma ve Uy­gu­la­ma
Mer­ke­zi Mü­dü­rü­dür.
SAL­TIK ÖZ­KAN, Tu­ba
2002 y›­l›n­da Ha­cet­te­pe Üni­ver­si­te­si Ede­bi­yat Fa­kül­te­si Türk Di­li ve Ede­
bi­ya­t› Bö­lü­mü Türk Halk­bi­li­mi Ana­bi­lim Da­l›n­dan me­zun ol­du. Ha­cet­te­pe
Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sü’nde yük­sek li­san­sa ba­la­d›. 2003 y›­l›n­da
Ga­zi Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sü Türk Halk­bi­li­mi Yük­sek Li­sans prog­
ra­m›­na kay­dol­du. Tür­ki­ye’de Halk­bi­li­mi Mü­ze­ci­li­¤i ve So­run­la­r› Sem­poz­yum
Bil­di­ri­le­ri ki­ta­b›­n›n ve Türk Dün­ya­s› Nev­ruz i­ir­le­ri An­to­lo­ji­si'nin edi­tör­le­ri
ara­s›n­da yer al­d›. Ha­len Ga­zi Üni­ver­si­te­si Fen Ede­bi­yat Fa­kül­te­si Türk Di­li ve
Ede­bi­ya­t› Bö­lü­mün­de Ara­t›r­ma Gö­rev­lisidir.
KENTLER ve
IMGELER