Toplumsal Dönüşümün Aynası(nda) Müzik

Toplumsal Dönüşümün Aynası(nda) Müzik
Gündelik hayatımızda müzikle iç içeyiz, özellikle teknolojik gelişmenin kültürel
alanda etkili olmasından beri müziksiz bir dünya düşünemiyoruz. Müzik, toplumsal
grupların kendini ifade etmesi için bir vasıta olduğu gibi toplumsal değişimi
okuyabileceğimiz bir ayna olduğu gibi farklı toplumsal aktörlerin de birbirleriyle
etkileşime girdiği bir mücadele alanı. Müziğin kapsayıcılığı nedeniyle,
modernleştirmeci kültür politikalarında müziğe müdahale belirleyici önemdedir.
Modernleştirme projelerinin hedefindeki toplumsal gruplar da egemen kültürü müzik
alanında alımlar, benimser ya da muhalefetini ve kültürel alternatiflerini yine müzik
aracılığıyla ifade ederler. Dolayısıyla müzik, hem toplumsal değişimi okumamızı
sağlayan en önemli araç hem de bu süreçte en etkili kültürel unsurdur. Bu nedenle,
kültür alanındaki temel kavramlar ve yaklaşımlarla müziği toplumsal bir olgu olarak
ele alıp, farklı toplumların dönüşümlerini müzikle değerlendirmenin son derece önemli
olduğunu düşünüyoruz.
Toplumsal Dönüşümün Aynası(nda) Müzik Programı 32 saat sürecek bir eğitim
programıdır. Programda her biri 2 saat sürecek olan 16 seansta 16 konu ele alınacaktır.
Dersler, Cumartesi-Pazar günleri günde 4 saat yapılacak ve 4 hafta içinde
tamamlanacaktır. Bu programda farklı dönemlerde ve toplumlarda müziğin etkisini,
modernleşme sürecinde toplumsal/kültürel/siyasal dönüşümü temel alarak tartışacağız.
Bu tartışmalar, Klasik Batı Müziğinin Rönesans’tan bugüne evriminin farklı yönleri,
toplumsal dönüşümün kültürel yansıması ve unsuru olarak Blues, Fado, Rebetiko, gibi
popüler kültür örnekleri değerlendirilerek yapılacaktır. Bunun yanı sıra Türkiye
örneğine odaklanılarak, çağdaşlaşma sürecinde Cumhuriyetin “müzik devrimi” adı
verilen kültür politikasının etkisinde gelişen ancak ona karşı birtakım kültürel direniş
unsurlarını da barındıran popüler kültürün oluşumu, Türk Pop, Rock, Arabesk gibi
örnekler aracılığıyla ele alınacaktır. Tüm dersler öğrencilere önceden verilecek
metinler üzerinden tartışmalar ve görsel-işitsel sunumlar eşliğinde yürütülecektir.
Programın hedef kitlesi müziğin toplumsal bir olgu olduğunun bilincinde olan ve
kendi çalışma alanları için entelektüel katkıya gereksinim duyan müzik insanları; ele
alınan müzik türlerinin dinleyicisi olan ve bilgilerini geliştirmek isteyenler; müziğin
toplumsal temellerini ve toplum üzerinde etkilerini anlamak isteyen müzik meraklıları;
popüler kültür incelemelerine ilgi duyanlardır. Dolayısıyla, Toplumun Aynası(nda)
Müzik Programı konservatuar öğrencileri, sosyal bilim alanlarında öğrenim görenlere,
profesyonel müzisyenler ve genel kültür-entelektüel donanım elde etmek isteyen orta
ve üst düzey yöneticilere seslenmektedir. Programın yürütücüleri bu konuda bilimsel
çalışmalar yapmış, ders ve seminer vermiş öğretim üyeleridir.
Yrd. Doç. Dr. Ateş Uslu
Yrd. Doç. Dr. Hakan Yücel
(İstanbul Aydın Üniversitesi Öğretim Üyesi)
(Galatasaray Üniversitesi) Öğretim Üyesi)
PROGRAM
1- Müzik teorileri ve anlayışları: Klasik Batı Müziği Örneği
Programın açılış seansında müziğe ve müzik-toplum ilişkisine çeşitli yaklaşımların
özetlenmesi amaçlanmaktadır. Bu çerçevede, program boyunca benimsenecek olan
disiplinlerarası yaklaşım konusunda genel bilgi verilecek, daha sonra Batı müziğinin genel
özellikleri üzerinde durulacaktır.
2- Batı müziğinin doğuşu ve gelişimi: Ortaçağ’dan Viyana Klasikleri’ne
Ortaçağ Avrupasında gerek saray müzisyenlerinin, gerek halk ozanlarının, gerekse Kilise
bestecilerinin katkılarıyla gelişen müzik gelenekleri, Rönesans’ta toplumsal-iktisadi
dinamiklerin dönüşümüne bağlı olarak değişim sürecine girmiştir. Bu seansta Ortaçağ’dan 18.
yüzyıla uzanan dönem boyunca ortaya çıkan çeşitli müzik üslupları müzikal örnekler
üzerinden incelenecek, her müzik üslubunun ortaya çıktığı toplumsal bağlam üzerine bilgi
verilecek, katılımcıların sözkonusu üslupları ayırt etme becerisi kazanmaları sağlanacaktır.
3- Operanın doğuşu
Opera, 1600’lü yılların başında İtalyan Yarımadası’nın saray tiyatrolarında doğmuş, daha
sonra hızlı bir şekilde şehir tiyatrolarına doğru yayılmıştır. Bu seansta Fransız Devrimi
öncesinde saray toplumu ve kentli toplumun beğenilerine, yaşam tarzlarına ve beklentilerine
yanıt veren operaların incelenmesi hedeflenmektedir.
4- Romantik Dönemde Avrupa’da Müzik ve Toplum
Avrupa’da 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaygınlaşmaya başlayan romantik akım
müzik ve opera üzerinde de etkili olmuştur. Müzikte duyguların, arzuların önceki dönemlere
kıyasla çok daha belirgin bir şekilde yansıtıldığı bu dönemde gerek orkestrasyon, gerekse
müzik formları alanında önemli değişimler gerçekleşmiştir. Aynı dönem, sanatçıların deha
sahibi kişiler olarak tanımlanmaya başladığı ve “sanat için sanat” kavrayışının ilk modern
örneklerinin görülmeye başlandığı dönemdir. Bu seansta, 1800’lü yıllar boyunca devam eden
bu süreç müzik örnekleriyle ve toplumsal dönüşümlere atıfla incelenecektir.
5- Milli Operalar
19. yüzyıl, “milliyetçilikler çağı” olarak nitelenebilir. Fransız Devrimi’ni izleyen dönemde
Avrupa’nın çeşitli ülke ve bölgelerinde milliyetçi akımlar ortaya çıkmış, bu akımların gelişim
sürecinde özellikle “milli kültürel değerler” olarak adlandırılan değerler bütününün
savunulması önem kazanmıştır. Milli kimlik oluşumunda opera temsilleri çok önemli bir rol
oynamıştır; bu dönemin milli operalarında halk dansları, milli tarihe ilişkin konular ve siyasi
semboller sıklıkla kullanılmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan milli opera örnekleri günümüzde
halen milli repertuarların önemli bileşenleridir.
6- Marşlar I: Halk yaratan marşlar
Avrupa’da kolektif siyasi bilinçlerin oluşumunda marşlar çok önemli bir rol oynamıştır.
Kitlesel askere alım süreçlerinden resmi-milli marşlara ve askeri marşlara uzanan geniş bir
repertuar sayesinde kitlelerin politize olması yönünde önemli adımlar atılmıştır. Bu seansta
marş kavramı ve toplumsal izdüşümlerinin incelenmesi amaçlanmaktadır. Milli marşlarda
kullanılan semboller ve müzikal unsurların tahliline özel bir yer ayrılacaktır.
7- Marşlar II: Halkın yarattığı marşlar
Bu seansta Fransız Devrimi’nin devrimci marşları temel çıkış noktası olarak alınacak, 19. ve
20. yüzyıllarda halk hareketlerine ve siyasi hareketlere bağlı olarak ortaya çıkan marşlar
incelenecektir. Marşlar toplumsal etkileri, sözlerinin ideolojik boyutu ve müzikal dokuları
düzlemlerinde incelenecektir.
8- Türkiye’de modernleşme, milliyetçilik ve müzik: Türk Beşleri’nden Fazıl Say’a
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ortaya çıkan modernleşme sürecinde müzik çok
önemli bir rol oynamıştır. Tanzimat döneminde bir yandan Osmanlı şehirlerinde opera
temsilleri önemli bir kitle çekmeye başlamış, diğer yandan Osmanlı Devleti’ne çağırılan Batılı
müzisyenlerin modern besteler yapmaları sağlanmıştır. Cumhuriyet dönemi modernleşme
projesinin en önemlilerinden biri de müziktir. Bu seansta ele alınacak konular arasında erken
cumhuriyet döneminin müzik politikaları, Türk milli operaları ve Türk Beşleri’nin geleneksel
müzik mirasını dönemin Batı müziği anlayışları doğrultusunda yeniden yorumlama
denemeleri incelenecektir.
9- Blues, Caz… Siyah Müzikleri: Pamuk tarlalarındaki köle çığlığı metropollerin konser
salonlarında yankılandığında
Bu seansta siyahlarla beyazlar arasında yüzyıllar süren kültürel etkileşim süreci içinde oluşan
ve önemli altkültür örnekleri oluşturan başta Blues ve Jazz örneği çerçevesinde bir altkültürün
nasıl popülerleşip ardından ulusal kültürün simgesi olarak evrenselleştiği toplumsal dönüşüm
merkezli sosyolojik bir perspektifle tartışılacaktır. Bu tartışmalar kapsamında bazı
belgesellerden parçalar izlenip yorumlanacaktır.
9- Fado: Bir altkültürün ulusal kültüre dönüşümü ve evrenselleşme macerası
19 yüzyılın sonlarında Lizbon’un kenar mahallerinde doğan bir altkültür olan ve bir dönem
yasaklanan marjinalleştirilen Fado, 1970’lerin sonlarında demokratikleşen Portekiz’i
Eurovision’da ülkeyi temsil eden bir müzik tarzı olduğu gibi Portekiz ruhunu dünyaya
yansıtan, world music alanında önemli yere sahip bir müzik türü oldu. Marjinaller ve
bohemler arasında yayılan, Lizbon ve Coimbra Fadoları örneğinde içinde bulunduğu mekânla
farklı biçimlere bürünen, Portekiz toplumunun 20 yüzyıl boyunca dönüşümüne eşlik edip
yansıtan Fado aracılığıyla, alt kültür, ulusal kültür, toplum ve mekan ilişkileri tartışılacaktır.
Fado örneğinde kentsel marjinalliğin, hüznün sesinin nasıl ulusal ve evrensel ölçekte
entelektüel alımlamanın nesnesi bir üstkültür haline geldiği metinler ve görsel işitsel
malzemeler eşliğinde tartışılacaktır.
10- Rebetiko: Toplumsal marjinallikten bohemliğe
Rebetiko bir müzik türünden çok daha fazla bir şeydir; başka bir kısım popüler kültür ürünü
olana müzik türleri (fado, blues) gibi bir yaşam tarzını yansıtmaktadır. Farklı dönemlerde
farklı içerik ve müzik tarzıyla kendini ifade eden Rebetiko, aynı zamanda, 20.yüzyıl boyunca
Yunan toplumunun gelişiminin, sosyal ve kültürel gerilimlerinin ve Türk-Yunan
toplumlarının kültürel alışverişinin okunabileceği uygun bir kültür alanı sunmaktadır. Ders
kapsamında Rebetikoyu 1990’lı yıllardan itibaren Türkiye üzerindeki etkisi üzerinden de
tartışacağız.
12- Mağripten Maşrık’a Arap Dünyası’nda gelenekle modernleşme: Mısır popüler
müzikleri, Rai ve Berberi Müziği
Bu derste Kuzey Afrika ülkelerindeki toplumsal dönüşüm müzik ve müzik politikaları
merkeze alarak okunacak, “Batılı” ve “Doğulu” formların, enstrümanların birlikteliği
toplumsal ve müzikal açıdan değerlendirilecektir. Özellikle Mısır örneğinde geleneğin Batı
etkisiyle yeniden üretilmesine Ümmü Gülsüm ve Abdül Vahap gibi Türkiye’de de tanınan
önemli sanatçılar, neredeyse hiçbir konuda birleşemeyen Arap dünyasının ortak değer olarak
kabul ettiği simge isimler üzerinden okunacaktır. Ayrıca Rai örneğiyle popüler kültürün
muhafazakâr kültür ve seçkinci siyasi merkezle ilişkisi/çatışması ele alınacaktır.
11- Arabesk: Türkiye’nin ilk özgün popüler kültürü
Bu derste Türkiye’de siyasi merkezin modernleştirme hedefli müzik politikalarının hem
geleneksel kültürleri dönüştürücülüğünün kanıtı hem de kültür politikalarına bir tepki
alternatif bir modernleşme örneği olarak Arabesk örneği incelenecektir. Arabeskin
popülerleşmesi, kentleşme, göç sonucu çokkültürel karşılaşma eksenlerinde tartışılacaktır.
Ayrıca Arabeskin diğer müzik türleri üzerindeki etkisi, klasikleşerek entelektüel alımlamanın
nesnesi olması ve sanatsal projelerdeki yeniden biçimlendirilerek kullanımı da ele alınacaktır.
14- Türkiye’de Pop ve Rock: Kolejlerden mahallelere, aranjmandan özgün üretime
Türkiye’de Batı popüler müzikleri
Bu derste 1960’lı yılların başında orta sınıf kökenli ve seçkin öğretim kurumlarında yetişen
gençler arasında üretici ve dinleyici bulan Batı popüler müziklerinin nasıl yerlileştiği ve
kitlelere yayıldığına odaklanılacak, bu bağlamda 1960’lardan bugüne kültürel Batılılaşma
dinamikleri tartışılacaktır. Bu okuma, dönemler, starlar ve üretimleri üzerinden yapılacak,
pop/rock müzik üzerinden Türkiye’deki gençlik altkültürleri de değerlendirilecektir.
15- Türkiye’de Protest Müzik: 1968’den bugüne müzikle muhalefet
Bu derste Protest Song geleneğinin Türkiye’deki gelişimine ve özellikle 1980 sonrası Pop,
Rock, Arabesk ve Latin Amerika geleneklerinin etkisiyle çeşitlenme sürecine girmesi
tartışılacaktır. Bu bağlamda kültürel/siyasal muhalefetin sesi kırsal, kentsel ve evrensel
unsurları örnekler aracılığıyla değerlendirilecektir.
16- Anadolu’nun sesleri: Türkiye’de folklorun modernleşme macerası
Bu derste 1990’lı yıllardan itibaren kimlik hareketlerine paralel olarak Anadolu coğrafyasında
yerel ve/veya etnik müziklere özellikle geri dönüşüne ve yerel geleneklerin modern bağlamda
yeniden üretilişinin toplumsal/siyasal kökenlerine ve etkilerine değinilecek, çokkültürülülük
tartışmaları müzik aracılığıyla ele alınacaktır.
KAYNAKÇA
AKÇURA Gökhan, “Istanbul Twist”, İstanbul Dergisi, no:45, s.92-96.
AYMAN Oya, “Yeni yetme eğlence!”, İstanbul Dergisi, no:62, s.56-58.
DISTER Alain, Cultures Rock, Edition Milan, 1996.
DİLMENER Naim, Bak Bir Varmış Bir Yokmuş Hafif Türk Pop Tarihi, İletişim yay., édition,
2006.
ERKAL Güven Erkin, Türk Rock Tarihi - 1, Esen Kitap, 2013.
FINKELSTEIN Sydney, Bir Halkın Müziği Caz, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009.
GREVE Martin, Almanya’da ‘Hayali Türkiye’nin Müziği, İstanbul Bilgi Üniversitesi yay.,
2006.
HEBDIGE Dick, Subculture The meaning of style, Routledge, Methuen and Co. Ltd. 1979
HOLST Gail, Rembetika, Pan yay., 1993.
JONES LeRoy, Blues people, Harper Perennial, 1999.
KAHYAOĞLU Orhan, Grup Yorum, Dharma Yay., 2003,
KAYHAN Aslı, “Bu Barlarda Ne Söyleniyor? Türkülerin Yeni Mekanı: Türkü Bar”, İstanbul
Dergisi, no:62, s. 125-127
KETENCOĞLU Muammer, “İstanbul Din Dışı Rum Müziğine Genel Bir Bakış”, İstanbul
Dergisi, no: 45, s.73-74
KIRCA Süheyla SOMERSAN Semra, “Sulukule mikrokozmosu”, İstanbul Dergisi, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, no:62, s.88-91
KONYAR Hürriyet, “Küresel Kent İstanbul’da Göçle Gelen Yeni Yoksulluk ve Yeni Müzik
Kültürü: Hip Hop”, Toplumbilim, no:23, 2008, s.137-153.
MAC GREGOR Craig, Pop Kültür Oluyor, Logos yay., 1990.
MERİÇ Murat, Pop Dedik, İletişim yay., 2006.
MİMAROĞLU İlhan, Caz sanatı, Pan yay., 2013.
NEYZİ Leyla, “Metin-Kemal Kahraman’ın Müziği: Yaşlı kuşağın belleği yoluyla Dersimli
kimliğinin yeniden keşfi”, in Toplum ve Bilim, no:92, 2002, s. 163-175.
ÖZBEK Meral, “Arabesk kültür: bir modernleşme ve popüler kimlik örneği”, in
BOZDOĞAN Sibel; KASABA Reşat (der.), Türkiye'de Modernleşme Ve Ulusal Kimlik, Tarih
Vakfı Yurt Yay, 1998, s.168-187
ÖZBEK Meral, Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski, İletişim Yay.,, 2006.
PELLERIN Agnès, Le Fado, Eds. Chandeigne, 2003.
PETROPOULOS Ellias, Songs of the Greek Underworld: The Rebetika Tradition, Saqi
Books, 2000.
POLAT Tayfun, “Adidas Puma ve Club Kültürü”, İstanbul Dergisi, no:45, s. 110-112
SOYKAN Timur, “Dışarıdakilerin oyun alanı”, İstanbul Dergisi, no:62, s.63-65
ŞORHON Karen Gerson, “Türk Sefarad Müziği ve Los Paşaros Seferadis Gurubu”, İstanbul
Dergisi, no:45, s. 78-79
TURAN Namık Sinan, "“Bir Toplumsal Ayna Olarak Sanatçı"", Evrensel Kültür, ss.14-17,
2012.
TURAN Namık Sinan, "“Mısır Kültürel Kimliğinin Özgün Yüzü: Ümmü Gülsüm"", Evrensel
Kültür, s.20-24, 2012.
TURAN Namık Sinan, "“Opera Tutkunu Bir Sultan: Ii. Abdülhamid"", Evrensel Kültür, s.2731, 2012
UĞUR Aydın, “Cumhuriyet ilk özgün popüler kültürü: arabesk”, Argos, Aralık 1998, sayı 4
UĞUR Aydın, “Kitle kültürü: Kızmadan önce anlamak”, Argos, Şubat 1989, sayı 6
UĞUR Aydın, “Vurana elsiz, sövene dilsizliğimiz, artık, gerimizde”, in Gergedan, Mayıs
1987, sayı 3.
USLU Ateş, (2010a) “On Dokuzuncu Yüzyılda Opera: Bir İnceleme Çerçevesi”, Afşar
Timuçin’e Armağan içinde, der. Çetin Veysal ve Zehragül Aşkın, İstanbul: Etik, 291-321.
ÜNLÜ Cemal, “Ses Kayıt Gereçleri Musikinin Hizmetinde”, İstanbul Dergisi, no: 62, s. 8689.
VURTOK Simge, “Muhafazakar eğlence durakları”, İstanbul Dergisi, no:62, s. 59-61.