1. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi 2007

I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan 2007, İTÜ, İstanbul
BİLDİRİ KİTABI
Editörler
Ahmet ÖZTOPAL
Zekâi ŞEN
1
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan 2007, İTÜ, İstanbul
Climate - Environment
Research & Development
Centre
I. TÜRKİYE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KONGRESİ
TİKDEK 2007
11 - 13 Nisan, 2007
İTÜ Maslak Kampüsü Kültür ve Sanat Birliği Salonu
İSTANBUL
BİLDİRİ KİTABI
EDİTÖRLER
AHMET ÖZTOPAL ve ZEKAİ ŞEN
DESTEKLEYEN KURULUŞLAR
2
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan 2007, İTÜ, İstanbul
KONGRE YÜRÜTME KURULU
Zekai Şen
Dursun A. Çodur
Hasan Z. Sarıkaya
Ahmet Öztopal
Ahmet Duran Şahin
Selami Oğuz
KONGRE SOSYAL ETKİNLİKLER KURULU
Mehmet Akkaya
Ömer Faruk Birpınar
Muhiddin Yenigün
Nigar Şen
Serhat Bulut
KONGRE BİLİM KURULU
AHMET D. ŞAHİN
AHMET DEMİR
AHMET METE SAATÇİ
ALİ UYUMAZ
ALİ ÜMRAN KÖMÜŞÇÜ
DOĞAN KANTARCI
ENGİN TÜRE
ERCAN KAHYA
EROL KESKİN
ERTUĞRUL ACUN
FİLİZ KARAOSMANOĞLU
FUAT Z. TOPRAK
GÜNAY APAK
HASAN Z. SARIKAYA
İBRAHİM DİNÇER
İBRAHİM GÜRER
KASIM YENİGÜN
LEVENT KAVVAS
LEVENT ŞAYLAN
MEHMET E. BİRPINAR
MERT SAVRUN
MİKDAT KADIOĞLU
MURAT TÜRKEŞ
MUSTAFA ÖZTÜRK
NECATİ AĞIRALİOĞLU
NEJAT VEZİROĞLU
ORHAN ŞEN
ÖMER LÜTFİ ŞEN
SELAHATTİN İNCECİK
SEVİNÇ SIRDAŞ
ÜMİT DOĞAY ARINÇ
ÜNAL ŞORMAN
VEYSEL EROĞLU
YURDANUR S. ÜNAL
ZEKAİ ŞEN
3
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan, 2007, İTÜ, İstanbul
İklim Değişikliği Türkiye Balık Üretimini Nasıl Etkileyecek?
Ahmet Adem TEKİNAY1 ve Derya GÜROY1
1
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, 17100, Çanakkale
[email protected]
[email protected]
ÖZET
Dünyada görülmekte olan iklim değişiklikleri, denizleri ve doğal olarak da balıkları,
balıkçılığı ve su ürünleri yetiştiriciliğini etkilemekte ve etkilemeye devam etmesi
beklenmektedir. Dünyadaki sıcaklık artışına paralel olarak su sıcaklığının yükselmesi, balık
populasyonlarının davranışlarını doğrudan etkilemektedir. İklim değişikliğinin Türkiye
balıkçılığı ve balık yetiştiriciliğinde de önemli sonuçlar doğurabileceği açıktır. Bu derlemede,
Türkiye balıkçılığı ve su ürünleri yetiştiriciliğinin iklim değişikliklerinden nasıl
etkilenebileceği ve bu değişikliklerin muhtemel etkilerine karşı ekolojik dengenin korunması
adına alınabilecek önlemler hakkında ön açıklamalarda bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler : iklim değişikliği; balıkçılık; su ürünleri yetiştiriciliği.
ABSTRACT
The climate change effects fish, fisheries, and aquaculture and is expected to continue to
influence. Water temperature increase in relation to global warming will directly influence the
behaviour of fish populations. It is inevitable that climate change may have significant
consequences on Turkey’s fisheries and aquaculture. In this review, it is explained that how
Turkey’s fisheries and aquaculture could be affected by climate change and precautions to be
realized against possible effects of climate change for the sake of ecological balance of the
nature.
Key Words: Climate change; fisheries; aquaculture.
329
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan, 2007, İTÜ, İstanbul
1. GİRİŞ
Sucul ekosistem çeşitli yollarla iklim değişikliğinden etkilenmektedir [1]. Dünyadaki iklim
değişikliğinin en şaşırtıcı konularından birisi küçük sıcaklık değişimlerinin meydana
gelmesidir [2]. Atmosferde meydana gelen birkaç derecelik sıcaklık artışı sadece okyanus,
deniz, göl ve gölet gibi büyük su kütlelerinin sıcaklığını artmasını sağlamamakta aynı
zamanda suyun fiziksel ve kimyasal özelliklerinin değişmesine neden olan hidrolojik olayları
da oluşturmaktadır. Su sıcaklığı, sucul canlıların yaşam döngüsünü, fizyolojisini ve
davranışlarını etkileyen en önemli çevresel parametredir. Balıklar soğukkanlı canlılar olup,
memeliler
ve
kuşlardan
farklı
olarak
bulunduklara
ortama
göre
vücut
ısılarını
ayarlayabilmektedirler. Balıklar yaşadıkları bölgenin su sıcaklığına göre soğuk su, sıcak su ve
tropikal balıklar olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Balıkların yem alımları sıcaklığın
yükselmesi ile artmakta, belli bir noktada pik yapmakta ve daha sonra da düşmektedir [3].
Örneğin, alabalıklar 5 °C ile 25 °C arasındaki su sıcaklıklarında yaşayabilmelerine rağmen, 15
°C ile 17 °C arasında en iyi yem alımını ve büyümeyi göstermektedirler.
Su ürünleri avlama teknolojilerinin gelişmesi, balık avcılığından kaynaklanan üretimin
artmasına neden olmuş; ancak bilinçsiz avlanma ve iklim değişikliği sonucu balık
stoklarındaki azalmalar hatta bazı türlerin nesilleri yok olma tehlikesi baş göstermiştir.
Yukarıda değinilen bu nedenlerden dolayı, balık başta olmak üzere bütün ekonomik su
ürünlerinin kontrollü şartlarda yetiştirilmesine (akuakültür) ayrılan yatırım bütçeleri önemli
derecede artmıştır [4].
Su ürünleri yetiştiriciliği neredeyse son 20 yılın en hızlı büyüyen gıda üretim sektörüdür.
Dünya toplam su ürünleri üretimi 2004 yılında, yaklaşık 140,5 milyon ton olarak rapor
edilmiş olup, avcılık yoluyla yapılan üretim 95,0 milyon ton, yetiştiricilikten elde edilen
toplam su ürünleri miktarı ise 45,5 milyon ton olarak belirlenmiştir. 2000 yılında 95,6 milyon
ton olan avcılık yoluyla üretim 2001 yılında % 0,2 oranında düşüş göstermiş, bununla birlikte
2000 yılında yaklaşık 35,5 milyon ton olan dünya toplam yetiştiricilik üretimi 2004’de % 28
oranında artmıştır [5].
İklim değişikliği su kaynaklarının azalmasına, balık göçlerinin değişmesine ve balık
yetiştiriciliği üzerine çeşitli etkilere sahiptir. Bu çalışmada da, iklim değişikliğinin
330
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan, 2007, İTÜ, İstanbul
Türkiye’deki balıkçılık ve balık üretimi sektörü üzerine olan etkileri incelenmiş ve konuya
ilişkin çözüm önerileri getirilmiştir.
1.1. İklim Değişikliğinin Balıkçılık Üzerine Olan Etkileri
Denizlerde balıkların göç, yumurtlama, beslenme gibi faaliyetleri su sıcaklığına bağımlıdır.
Bir balık türünün yaşamı ve yaşam süresi ve türün gelişmesine, deniz suyu sıcaklığının yanı
sıra diğer çevresel parametreler de etkili olmaktadır. Ancak, sıcaklığın iklimsel olarak
değişimi balık miktarının ve konumunun tespitinde önemli rol oynamaktadır. İklimsel
değişimler yumurtlama ve beslenme bölgelerinin yerlerini değiştireceğinden balık sürülerinin
de yerleri ve türleri üzerinde önemli değişiklikler oluşturmaktadır [6]. Özellikle son yıllardaki
küresel ısınmadan dolayı Türkiye denizlerindeki balıkların göç yolları değişmeye başlamıştır.
Türkiye balıkçılığı için potansiyel bir kaynak olan hamsinin bu denli az avlanması su
sıcaklığındaki değişimlere bağlanabilir.
1.2. İklim Değişikliğinin Su Ürünleri Yetiştiricilik Sektörü Üzerine Olan Etkileri
Göl, gölet ve akarsu gibi iç sularda iklim değişikliği yağış döngüsü ve buharlaşmayı
etkilemektedir ki bu durum iç sularda denizlere göre daha ciddi bir konudur. İklim
değişikliğinden dolayı sıcaklığın artması tahmin edilebilmesine rağmen, buharlaşmanın ne
kadar olacağını önceden belirlemek oldukça zordur. Buharlaşma, sıcaklığa ilave olarak
havadaki rüzgar durumuna ve bulut örtüsüne bağlıdır [1]. Kapalı havzalarda balık
yetiştiriciliği yapılmadan önce o bölgenin taşıma kapasitesinin belirlenmesi gerekmektedir
[7]. Bir içsu havzasının taşıma kapasitesini belirlemek ve kurulacak olan balık üretim
tesislerinin etkisini önceden tahmin etmek için işletmenin kurulacağı göl veya göletin drenaj
alanı, yüzey alanı ve gölet hacmi, gölün derinliği, toplam su akışı, gölette su değişim oranı ve
su yenilenme kapasitesi ve fosfor tutma katsayısı bilinmesi gerekir [7, 8]. Bu parametreler
arasında iklim değişikliğine bağlı olarak bölgenin hacmi değişebilmekte olup, o havzada
yapılacak olan yetiştiricilik faaliyetlerinin izlenmesi gerekmektedir. Eğer havzada buharlaşma
sonucu hacminde bir azalma meydana gelirse yetiştiricilik yapan tesislerin üretim
kapasitelerini düşürmeleri gerekecektir aksi halde yetiştiricilik faaliyetleri havzanın
kirlenmesine neden olabilir ve ekosisteme zarar verebilir.
331
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan, 2007, İTÜ, İstanbul
Türkiye’deki balık çiftliklerinde işletme maliyetinin yaklaşık % 60’ını balık yemi
oluşturmaktadır. Balık yeminin en önemli bileşenini oluşturan proteinlerin ve yağların temel
kaynakları ise balık unu ve balık yağıdır. Türkiye’de üretilen balık unu ve balık yağı
Karadeniz Bölgesinde kurulu olan fabrikalarda hamsinin işlenmesi ile elde edilmektedir.
Ancak, su sıcaklığında yaşanan dalgalanmalar sonucu hamsi stokları Karadeniz’in daha soğuk
olan kuzey bölgelerine göç etmektedir. Bu durum, hamsi stoklarının azalmasına ve buna
bağlı olarak balık unu ve yağı üretimini, dolayısıyla da balık yemi üretimini etkilemektedir.
Balık unu ve yağının sınırlı olması ve fiyatlarındaki artıştan dolayı su ürünleri ile ilişkili olan
bütün sektörler su ürünleri yetiştiriciliğinin devamlılığını sağlaması için yeni gelişmeler
yapmak zorundadırlar [9]. Dünya genelinde yem dönüşüm oranı 1,5 ve rasyonda kullanılan
balık unun ortalama % 10 olduğu varsayılırsa, 6,0 – 7,4 mmt balık ununa ihtiyaç olduğu
hesaplanmaktadır ve ilerleyen yıllarda ihtiyaç duyulan balık unu doğal stoklardan
karşılanamayacak düzeye gelecektir. Bu durum, balık yağı söz konusu olunca daha da
tehlikeli bir hal almaktadır. New ve Wijkstrom (2002) [9] balık yağı yerine diğer yağların
yada katkıların kullanımın artmaması durumunda, akuakültür endüstrisindeki dünya balık
yağı kullanımını 2015 yılına kadar % 145 artacağını ve bu kullanım oranı, karides ve karnivor
balık üreticileri tarafından 2010 yılından önce hissedileceğini bildirmiştir. Su ürünleri üretim
sektörünün büyümesini sınırlayıcı en büyük faktör kültürü yapılan canlının üretim karakterini
optimumda tutabilecek ekonomik ve sürdürülebilir alternatif protein ve yağ kaynaklarının
kullanılabilirliğidir. Bu kaynakların yüksek oranda sindirilebilir, besinsel olarak yararlı,
yüksek kalitede kullanılabilir ve son olarak da sürdürülebilir olması gerekmektedir.
2. SONUÇ VE ÖNERİLER
Global iklim değişikliğinin Türkiye balıkçılığına ve tüm su ürünleri sektörüne olan etkileri
hissedilmeye başlamıştır ve bu etkilerin giderek artması beklenmektedir. Şu ana kadar yapılan
gözlem ve araştırmalara göre, sıcaklık dalgalanmaları ve yağışların azalması balık
populasyonlarının dağılımını ve bolluğunu etkilemektedir. Bu sonuca etkisi olan başka bir
etmen de kıyısal bölgelerde artan turizm ve sanayi tesisleridir. Bu nedenle de, kısa vadede
kıyı bölgelerde kurulu olan endüstriyel işletmelerdeki arıtma tesislerinin çalıştırılmasını
sağlamak gerekmektedir.
Hamsi populasyonunun azalmasına paralel olarak balık unu ve balık yağında yaşanan
problemlerin üstesinden gelebilmek için bu kaynaklara alternatif olabilecek, balıkların
332
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan, 2007, İTÜ, İstanbul
büyüme performansına ve çevreye olumsuz etki etmeyecek olan yeni ürünler araştırılmasına
gerek vardır.
Su kaynaklarının azalması, özellikle balık yetiştiriciliği yapılan akarsuların içme suyu amaçlı
kullanılmak zorunluluğunu beraberinde getirebilecektir. Bu nedenle, akarsu ve kapalı
rezervuarlarda üretim yapan balık üretim işletmelerinin kapasite ve kullanımlarının kontrol
altına alınıp çevresel etkilerinin azaltılması için önlemler alınmalıdır. Yeni tesislerin kurulum
izinleri de gelecek planlanarak düzenlenmelidir.
Son olarak da; iklim değişikliklerinin balıkçılık ve balık yetiştiriciliği üzerine etkileri, bilimsel
olarak Üniversite – Tarım ve Köyişleri Bakanlığı- DSİ işbirliğinde çalışmalarla netleştirilip
gereken önlemler alınmalıdır.
3. KAYNAKLAR
1. Handisyde, N.T., Ross, L.G., Badjeck, M-C., Allison, E.H. “The Effects Of Climate
Change On World Aquaculture: A Global Perspective. DFID, Erişim 2007.
2. Roessig, C., Woodley, M., Joseph, J., Cech, Jr., Hansen, L.J. “Effects Of Global Climate
hange On Marine And Estuarine Fishes And Fisheries” Reviews in Fish Biology and
Fisheries, 14: 251–275, 2004
3. Houlihan, D., Boujard, T., Jobling, M. “Food Intake In Fish”. Blackwell Science Ltd., 131
– 145, 2001.
4. Alpbaz, A., G., “Deniz Balıkları Yetiştiriciliği”. E.Ü. Su Ürünleri Y.O. No: 20, 355 s.,
1990.
5. FAO. “Fishery Information, Data and Statistics Unit: FAO Yearbook, Fishery Statistics,
Capture Production”. FAO. 2006.
6. Alpaslan, M., Tekinay, A.A., Sağlam, M. “Çanakkale Boğazı’na Ait Bazı Meteorolojik
Parametreler ve Bunların Yöre Balıkçılığı Üzerine Etkileri”. E.U. Journal of Fisheries &
Aquatic Sciences, 20, (1-2): 185 – 192, 2003.
7. Tekinay, A. A., Öztürk, Ş., Güroy, D., Çevik, N., Yurdabak, F., Güroy, B., Özdemir, N.
“Göllerde Yapılan Balık Yetiştiriciliğinin Çevresel Etkileri”. I. Balıklandırma ve
Rezervuar Yönetimi Sempozyumu, Antalya, 2006.
333
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi – TİKDEK 2007, 11 - 13 Nisan, 2007, İTÜ, İstanbul
8. Pulatsü, S. “The Application Of A Phosphorus Budget Model Estimating The Carrying
Capacity Of Kesikköprü Dam Lake”. Turkish Journal of Veterinary Sciences. 27, 11271130, 2003.
9. New, M.B. ve Wijkstrom, U.N. “Use Of Fish Meal And Fish Oil İn Aquafeeds: Further
Thoughts On The Fish Meal Trap”. FAO. Fish Circ. 975. Rome, 61 pp., 2002.
334