MCA Hak

Tiirkbilig,
20
l0/
19
: 213 - 224.
MELiH CE\DET ANDAY'IN ABSURD TIYATROSU:
KONU$A KONU$A
ir,sri$imsizt ix
Murat Devrim
Oinf,iXVlplN.
Ozet Melih Cevdet Anday'm oyunlan, dtS gerqekler degil, iqset yaqanhlar
iizerine kurulmuStur. @u, kisileri, iqsel stkmhlarla o kadar
sktqtmlmrylardrr ki, sahneye son derece biiytik bir konuSma dzlemi ve
arzusuyla qilvnry gibidirler. Konusmayt sevismeye tercih ederler. oti)rken bile
miithis bir konusma aql@t iqindedirler. sahnede sanki bir patlama, bir iq
driJmte seanst ya$anff.
Bu "iq ddkme"yi, karsiltklt
konuqma
g\riintiisii
igincle
birbirleriyle degil, kendileriyle konusarak yapryor olmarart ise, Merih cevdet
tiyatrosunun en dnemli dzelliklerinden biridir. Bu durum, anlammt
"iletisimsizlik" kavrammda bulur. iletiqimsizlik, Anday'm yalntzca
oyttnlannda defiil, siirlerinde ve romanlannda da stkltkla gledifii temalardan
biridir,
.4nahtar kelimeler: Melih Cevdet Anday, konuqma aqlr{t, iletisimsizlik,
ciris ei I i k,
d liim,
Absurd Tiy atro.
Melih Cevdet Anday's Absurd plays: Lack of Communieation despite
Conversation
Abstract: Flays ofMelih Cevdet Anday are not based on external realities but
rather on intemal experiences. characters are so stucked by inner troubles
that they seem to come to the scene on[, with a great want and longing
for
speaking. They prefer speaking instead o/'making love. They star-ve to talk
even when dying. So to say, on the stage we can see a great explosion, an
enormous elfusion seance. The most important characteristics af Melih
cevdet Anday's plays is that characters effise not by talking with themselves
but by talking to oneself. This is just the expression of ,,tack of
communication". Lack of communication is the Ji.equent basic theme of not
only his plays but also his poems and novels.
Key words: Melih Cetdet Anday, starvatiott of speaking, lack of
communication, sexuali1t, death, Absurd Theatre.
$iirden romana, denemeden tiyatroya, incelemeden geviriye kadar, ele aldrg her
tliriin en giizei cirneklerini veren Melih Cevdet Anday'rn, diler tiirlerde oldugu gibi,
tiyatroda da kendine tizgii bir yeri vardrr. Bir sciylegisinde bir tiirden citekine gegmek
igin "kafayr degigtirmek ldzrm" diyen (Qelik 1995: 205) Anday, her tiiriin
gereklerini ayfl ayrr yerine getirme ve tiiriin "usta"sl olma noktasrnda dnemli bir
baqan saflamrgtrr. Bu gahgmada Melih cevdet'in -Melih cevdet olarak cine crkan
Yrd. Dog. Dr., Lefke Arrupa Universitesi (KKTC).
Tiirkbilig,
20 I 0/ I
9.
2
I 3-2 24.
Murat Devrim DIRLIKYAPAN
temel cizellikleri qergevesinde- oyunlarl incelenecek, onu absurd tiyatro ile
bulugturan "iletigimsizlik" kavramt iizerinde durulacaktrr.
Absurd tiyatro (uyumsuzluk tiyatrosu).
ikinci Drinya
Savaqt'nln yarattr$r
umutsuz ruh durumlarrndan kaynaklanan sanat hareketlerinden biridir,
Bilim
ve
sanat aianlarrnda yaganan geiiqmelerin hayatr daha anlamh hale getirmesi
beklenirken, savagm yaratttlr yrktm, insanlarl bir anlamstzhk ve higlik duygusuyla
baq baga brrakmrg, gelecele olan giivenin de yitirilmesine yol agmrqttr. insantn var
olma nedenlerine iligkin kugkular artml$, ulum duygusunun yerini korku, endige,
srklntl ve gi<lerek artan amagslzltk, aniamstzhk, sagmaltk ve bunahm almlgtrr. igte
bdyle bir ortamda do[an absurd tiyatronun amacl, "diinyamn u]'umsuz oldufunu,
toplumda insanca bir diizenin kurulamadrfrnt, bireye usunun de[il, ilkel giidiilerinin
egemen oldu$unu gdstermek, b<iylece insanrn kendini yapmtl dlizenlemelerle
avutmaktan vazgeqip sagmanln bilincine ermesini saglamaktlr" ($ener 1982: 252).
Absurd tiyatroya gcire, insanlar arasrnda gergek bir iletiqimden soz etmek mtimkiin
de!ildir.
"Konugma bir anlaqma aracr delildir, anlamstz bir gevezeliktir. Stiziin nesnel
bir kargrhlr yoktur. Konuqmalarda stjz ile anlam birbiri ile geligir. Bu yrizden
konuqmalar anlamr agtklamaz, gtzler. Gergek anlamr boqaltrlmrg konuqma,
yalan, drizmece bir gerqele igaret eder. Bilingaltr gergeklerden kopup gelen
sayrklamalar, galrrgrmlar, bu scizde manttkl konugmalardan daha dogru, daha
anlamirdrr." ($ener I982: 253).
ilk rirnekleri Samuel Beckett ve Eugene Ionesco tarafindan verilen absurd
tiyatro, ilkeleri herhangi bir manifestoyla belirlenmiq bir akrmtn degil, her
sanatglmn kendine ozgri bigimiyle uyguladrgr ya da geligtirdili bir hareketin adrdrr.
Bu ttirde iiLriin vermiq yazarlartn en onemli orlak noktalart, insantn varolu$unun
temelinde yatan sagmahla, bireyin toplumdaki ulumsuzlu[una, kiqiler arastndaki
iletiqimsizlige ve yabanctlagmaya odaklanmalartdr. Benzer tematik ilgiler, Melih
Cevdet Anday'rn olunlannda da goriiliir. Anday'rn oyunlarrndaki iletiqimsizlik,
sessizlikten ya da "sozsiizliikten" kaynaklanmaz; konugmaya raEmen vardlr.
"Karqrlrkh Ama Tek Baqtna": Birbirimizi Anlayamaytz
Melih Cevdet Anday'rn Babalar ve Olullar, Dikkat Kdpek Var, iqerdekiler.
Ktskanglar, Mikado'nun Qdpteri, Miifettister, Oltller Konuqmak isterler,
Oliintsiizler ya da Bir Cinayetin Soylencesi, Yann Baqka Koruda ve Yilanlar olmak
iizere, biri uyarlama toplam 10 oyunu vardtr. Bunlardan Oktay Rifat'la birlikte
kaleme aldtpl Ktskanqlar adh, oyununu "toplu olunlart"na almayan yazarfiryaklzca
iqerdekiter, Ktskanqlar, Mikado'nun Qopleri ve )liimsi);ler ya da Bir Cinayetin
Sdy I enc
es
i adh olunlan sahnelenebilmiqtir.
Melih Cevdet tiyatrosu igin dncelikle belirlilmesi gereken, olunlann
drg
gergekler de$il, igsel yagantrlar iizerine kurulmug oldu[udur. "Gerqekqi" oyunlarda
2t4
Tilrkbilig,
20 I 0/1 9 : 2 I 3-224.
MELiH CEVDET ANDAY'rN ABSURD TvATROSU: KONU$A KONU$A iLEri$iMSZLiK
gdrmeye ahqkrn oldulumuz "olay" ya da "drg gergek" belirleyiciliginin, Melih
cevdet'in oJunlannda -ilk olunlanndan olan Ktskanqlar ve Yilqnlar bunun drqmda
tutulabilir belki- pek etkin olmadrgr sciylenebilir. onda rine grkan, kigilerin i9
srkrntrlan ve bu srkrntrlarrn olugturdulu "dramatik durum"un konugmalarla devinim
kazanmasrdrr. Elbette ki ig srkrnllara neden oian toplumdaki garprkhklardrr ve
bunlara oyun kiqilerinin anlattrklan "anr-ciykiiler"le geqitli giindermeler yaprlrr.
Ancak bunlar, "gergekgi" adr altmda degerlendirilen olunlarda oldufu gibi
belirleyici defildir.
Meiih cevdet tiyatrosunun oyun kigileri, sahneye son derece biiyiik bir konugma
6z1emi ve arzusuyla grkmrg gibidirler. igsel srkrntrlarla o kadar srkrgtrrrlmtqlardrr ki,
sahnede sanki bir pallama, bir ig d6kme seansl ya$anlr. "Ogte Uytcusundan
Uyantrken" adh qiirinde "sciz'iin yetersizlili bizi yenik ve mutsuz diiqiiriiyor. Bir
giin gergek 'scjz' bulunacaktrr" (Anday 1996b 33) diyen Melih Cevdet, oyun
kiqilerine. de bunu yaptrrmaktadrr. Britiin oyunlannda "gergek sciz" arayrgrndan
kaynaklanan bir "konuqma agh[r"nrn ve buna bagh olarak da "konugmak,'
eyleminin sorgulanmastnrn s6zi konusu oldugu sciylenebilir. Bu sorgulamayr iiLriiLn
verdili biittin tiirlerde yapan Melih cevdet, okulucusunu her qeyden 6nce "neden
konuguyoruz, nasrl konuguyoruz, konuqmakla ne kazantyoruz?" gibi sorularr
diiqtinmeye ydnlendirmektedir. Yine "Ogte Uyt<usundan Uyamrken" adh qiirinde
"Ah konugmanrn anlamsrzhklatdan dogdulunu bir aniasak!" (Anday 1996b: 33)
diyen yazarn "Konuqmantn Dinselligi" adh giiri ise biitriniiyle bu eksen etrafinda
d<inmektedir:
I
Denizvekara
Bir gift kumru gibi yanyana
Ne denizdeyiz ne karada
Biling masalsr bir ev
Be11elimiz avara.
Birgok kez ciliir insan
Ve konuga konuga. (Anday 1996b: 217)
Melih Cevdet'in olun kiqilerinin dliirken bile bUytik bir konuqma agh[r iginde
olmalarrnrn yanrnda daha rinemli bir bagka dzellikleri de, bu "ig dcikme"yi, kargrhkh
konuqma gdnintrisii iginde birbirleriyle degil, kendileriyle konugarak yaplyor
olmalandrr. Yazartn neredeyse trim olunlarrnda diyalog qeklinde kurulmuq
"monolog"lardan, Aygegril Yiiksef in belirlemesiyle "gok sesii diyalog"lardan s6z
edilebilir (Ytksel t.y: 62). Ornegin, gegmigi hatrrlamaya gahqan bir Kadrn'la
yalnrzca gelecefiin hatrrlanabilecelini ileri siiren bir Erkek arasrndaki gatrgmaya
dayanan Yarm BaSka Koruda, bu rizelli$iyle rine grkan oyunlardan biridir. O1un,
anrlannr yagamak igin bir krr pansiyonuna giden Kadrn ile Erkek'in bu
215
Tilrkbilig,
2 0
I A/ I 9 :
2
I
3 -2
24
Murat Devrim DIRLiKYAPAN
pansiyondaki insanlarla olan iliqkilerini, benzerliklerini ve kargrthklarrm konu alrr.
Kadrn, Erkek ve Evsahibi Kadtn arasmda gegen qu diyalog, "karqrhkh ama tek
baqrna" konuqmaya iyi bir dmek niteligindedir:
KADIN: A[lamrgtm o gece, hepsini hatrrhyorum. Ne gok mendilim vardr'
Mendilleri daima sevmigimdir. Bir de taranmafr severitn. G6zlerimi
kapryordum o gece hep. $ark dinler gibi.
ERKEK; Boq bir yatak getiriyorum goztimiin tiniine. Korkung bir qey. iqinde
kimse olmayan bir yatak. Belki de o saate kadar kimsenin yatma&gr. Olmek
iqin hazrrlanmrq.
KADIN: Diiqiintiyorum o giinti. Diigrindiikqe ekleyecek bir qey daha
buluyorum. Btiyle boyle uzuyor, geniqliyor, kabarryor. Ne kadar anrstz
biiytidiim, ne kadar!
EVSAHiBI KADIN: Hatrrhyorum, hrrgrn bir ktzdrm. Qok iizerdim annemi.
Annem o zaman burada degildi, biitiin aynalan ahp gitmigti' Qiinkii ben
korkardrm aynadan. Ytiziimii gdrlince basardrm gr[it[t.
KADIN (Erkek'e): Agladr[rm hatrrhyorsun de[il mi sevgilim? (Sorar, fakat
karStltk beklemez. Gene dalgtn.) Dilimin ucu ile gcizyaglarrmr tadryordum. Bir
hoguma gitsin...
ERKEK: Hatrrltyorum, orrnana gidecegimizi, a$aglara
yazacap.tmrzt.
Ve higbir
qey bulamayacaltmrzr. Bagrmza
adlanmtzr
biitiin gelecekleri
hatrrhyorum. (Anday 1996a: 17)
Burada gdriildiig[ gibi Melih Cevdet'in oJun kigileri, anla$mak igin delil,
birbirlerine, hatta daha gok kendi kendilerine iglerini drjkmek igin konuqmaktadrrlar.
Bu durumun gok belirgin oldulu diger bir olun ise Mikado'nun Qdpleri'dir. Oyun,
bir erkegin kucalrnda gocu$uyla sokakta kar altmda kalan bir kadrm evine
getirmesiyle baglar. ikisi de konuqma isteli igindedirler ve bu konuqma sabaha dek
surer. iki perdelik o)'unun ilk perdesi boyunca erkek ve kadrn tarafindan siirekli
olarak "karqrhkh ama tek baqrna" (Anday 1996a: 205) konugfuklarrmn altr gizilir.
Bunu ilk vurgulayan ise erkektir:
ERKEK: Gordtiniiz mii? ikimizin de akh bagka yerde. Konugmamlz saqma
oiuyor bu durumda. Ama yadrrgamamalt bunu, biittin konuqmalar bdyledir
agalr 1ukan. Ben bir grln bir deneme yapml$tlm, karglmdakini dinlemiyordum
hig, bagka qeyler dligiiniiyordum, akltma ilk geien bir sdzil soyledim
birdenbire, gegmig grin, "tiiktirmeli" dedim galiba. Karqrmdaki, "Tamam, igte
ben de onu sdyliiyordum demez mi?" Ttpatrp uygun diiqmiiq demek benim
sciztim. (Anday i996a: 185)
itt< perdenin sonlanna doEru kadrn da erkek gibi kendi kendilerine
konuqtuklanntn ve bir "ig dokme" oyununun iginde olduklarrmn bilincine varlr:
ERKEK: Yanq de$il bu, kendi bagrmtza konuqur gibi konuquyoruz.
2t6
Tiirkbilig,
2 0
I A/ 1 9. 2 I
3 -2
24.
MELIH CEVDET ANDAY'rN ABSURD TiyATRosu: Kol{u$A KONU$A iLETi$iMSizLiK
KADIN: Kendi
baqrma konuqur gibi... Kendi baqrma... Sahi 6yle... IJep 6y1e
oiriradr mr? Ama ben bunu anlayamadrm, hig anlayamadrm. Hakh oldugun
ortaya grkryor gitgide. Sana borgluyum bunu... Hep kendi bagrma konugtum.
(Anday 1996a:219)
Omekleri gogaltrlabilecek olan "kargrhkh ama tek baqrna" konuquyor olma
durumu, anlamlnl "iletigimsizlik" kavramrnda bulmaktadrr. Melih Cevdet'in biitiin
olunlanna bir iletiqimsizlik atmosferinin egemen oldulu sOylenebilir. iletigimsizlik,
onun yalruzca o)'unlarlnda de$il, qiirlerinde ve romanlannda da srklftla iqledili
temalardan biridir. Ornegin, yazarrn ikinci romant olan Birbirimizi Anlayamayz,
adrndan da anlagrlaca$ gibi "iletiqimsizlik" iizerine kurulmug bir eserdir. Romanda
dykiicii ve alukat olan Tekin'in, sevgilisi ve bir ruh hastasr olan kansr arasmdaki
pargalanmrq ya$aml ele ahnmaktadrr. Ruhsal srkrntrlanm, geliqkilerini ve bir tiirlii
kendisi olamayrqrnr ig diyaloglarla sergileyen Tekin, siirekli olarak kendi kendine
konugmakta ve igindeki "6teki ben"e "sen" diye hitap etmektedir:
"Peki..." diye diigiinriyor Tekin, "iginde bulundufum durumu allayrp pullayrp
kendime lutturmuyor muyum?"
Sonra cevap veriyor:
- Biraz riyle,
- Demek hem gerge[i biliyorum, hem de gerqek olmayanl yatlyonrm.
- Evet.
- Peki, bunu nasrl yapryorum? anlatsana bana..." (Anday 1992: 40).
iletiqimsizlik ve Cinsellik
Birbirimizi Anlayamaytz'da iletiqimsizlilin nedenlerinden biri olarak kargrmrza
"cinsellik" ve cinsellilin insan iligkileri igindeki dncelikli rolii grkmaktadrr. Melih
Cevdet, "Cinsellik" ve "iletigimsizlik" arasrndaki bu iligkiyi diler tiirlerde verdiSi
eserlerde de kullanmrgtrr. Ornelin Mikado'nun Qdpleri'nde Kadrn ve Erkek,
"sevigmek" ile "konugmak" arasmda kararsrz kalrrlar ve hangisini segeceklerine
"yazi-tota" atarak, bir kur'a ile karar verirler. Kur'arun sonucunda "konuqmak"
grkar ve s0rekli olarak konuqtuklarr igin seviqmeyi unuturlar. Bir anlamda
konuqarak tatmin olmuqlardrr ve aralanndaki iletigim -tabii buna iletiqim
denebilirse- bu qekilde kurulur. Oyunda Kadm ve Erkek arasmdaki aym tatmin ya
da iletigimin "seviqmek"le kurulamayacalr da agrk bir gekilde gizilmigtir.
insanlar arasmdaki iletiqimde "konuqma"run, daha do!ru bir deyiqle "ig
ddkme"nin "sevi$me" kargrsrndaki iisttinlii$ii, Melih Cevdet'in iqerdekiler adh
oyununda da ele almmr gtr. iqerdekiter, 345 glftn boyunca karakolda tutuklu bulunan
bir d$etmenin ilk perdede Komiser ile, ikinci perdede ise onu ziyarete gelen
baldrnyla art,larrtda gegen diyaloglar iizerine kurulmugtur. Tutuklu, "igerde" ve
"iletigimsiz" olmanrn getirdifi ruhsal bunahmrn etkisiyle cinsellili bir "takrnak"
halinde yagamakta, y{iztinii bile hatrrlayamadrlr ve yalntzca bir diqi olarak dzledili
217
Tiirkbilis,
20
I 0/ I
9.
2
I
3 -2
24.
Murat Devrim DinI-
ffYalaN
kansryla yatmak istemektedir. Komiser, tutuklunun
bu
zaaftndan yararlanmak
amacryla, onun kanslylayarlm saatlifine gtinigmesine izin verir. Ancak, gdriiqmeye
tutuklunun karrsr yerine baldtzt gelir. Tutuklu, cinsel istefiini baldrnna ydnlendirir
ve aralarrnda yarrm saat siirecek olan gerilimli bir konuqma baglar. Mikado'nun
Qdpleri'tde oldugu gibi burada da konugmak, seviqmeyi unutturmugtur. Tutukiu,
"i9 ddkme"nin verdifi rahathkla seviqme tsranndan vazgeger.
iqerdekiler ile ilgili altr gizilmesi gereken bir nokta, tutuklunun biitiin konuqma
aghfirna raSmen komiserin istediklerini sOylememesi, konuqmamasrdrr. Bu durum,
Melih Cevdet'in oyun kiqilerinin gergek anlamryla iletigim igin delil i9 ddkmek igin
konuquyor olduklanna iligkin gdriigiimiizti destekler. Konugmak eylemi bir
dayatmaya ddniiqtiisti anda ig ddkme iglevini yerine getiremedigi igin son
bulmaktadrr. Tutuklu da bu yiizden komiserin btitUn konuqturma ydntemlerine
susma ile karqrhk verir. Onun konugma strast, daha dogru bir deyiqle ig ddkme
srrasr, ikinci perdede gelecektir; yani dayatanrn kendisi oldugu perdede. Tamamtyla
baldrz lle tutuklu arasrnda geqen ikinci perdede "dayatma", artrk komiserin de$il,
tutuklunun elindedir. Bir anlamda tutuklu, komiserin yerine gegmiqtir. Gergi burada
dayatrlan eylem konuqmak defil, sevigmektir, ancak lukanda da ifade ettilimiz gibi
konugmak, sevigmenin dniine gegmiq ve dolayrsryla ig dokme iqlevini yerine
getirebilmiqtir.
Melih Cevdet'in "sevigmek" ile "iletiqimsizlik" arasrnda kurdugu iliqkiye
giirlerinden de gok sayda cirnek gcisterilebilir" Ornegin "Cinsel itiqkiye Ovgri" adh
giirinde bunu gu qekilde iqlemiqtir:
Islanan bir kadrndrr alag alti
Seviqmek yabancrlaqmaktan
Baqka nedir? Bakrlan yerde kadrnrn
Kendinden bagkasr. (Anday 1998: 199)
Burada da gortildiilii gibi Melih Cevdet'te konugmarun sevigme kargrsrnda
daima dncelikli bir konumu bulunmaktadrr. Adeta konugmantn insana, seviqmenin
ise hayvana dzgii oldu[u savunulur. Seviqmek, iletigim kurmarun bir engeli olarak
kargrmrza grkarken, konuqmak da iletiqimi miimktin krlmayan bir eylem olarak kalrr.
Sonugta okuyucu nereden yola grksa Birbirimizi Anlayamayz'a, iletiqimsizlile
varmaktadrr. Asrl olan insanrn igini ddkebilmesi, bogalabilmesidir. Melih Cevdet'e
g<ire bu boqalma, seviqmekle delil konugmakla mrimkiin olabilir.
Konuqmak ve 6tiim
Konuqmamn yalmz seviqmekle ya da iletiqimsizlikle degil, Oliimle de bir ilgisi
vardrr Melih Cevdet'te. Batmak iizere olan bir vapurdaki birbirlerini tantmayan
insanlarrn iletigimsizliklerini konu alan Oliller KonuSmak isterler adlr oyruirda esas
olarak bu iligki iizerinde durulur. Kimse vapurun batryor oluquna miidahale etmez,
panik olmaz ya da gare aramaz. Herkes, cilecelini bile bile igini ddkmeye ve
218
Tiirkbilig,
MELiH CEVDET ANDAY'IN ABSURD TiyATRosU: KoNUgA KONU$A
20 1 0/ I
9
:
2 I 3-2
24.
irnrignasizrir
birbirleriyle ilgisiz bir qekilde konugmaya devam eder. Bu oyun, yukarlda birinci
bdliimiinii ahntrladrlrmrz "Konugmanrn Dinsellifi" adh qiirin bir arka fonu gibidir.
$iirde ele ahndrlr gibi, konugmarun i9 ddkme iglevi o kadar gtigliidiiLr ki, buna ciliim
bile engel olamaz. Konuqmanrn 6ltim ile olan iliqkisinde oyundaki "sdz" ile qiirdeki
"sciz" o kadar ig igedir ki, bu birliktelik, qiirin tamamlnl ahntrlamayr gerekli
krlmaktadr:
il
Belki rtltim az gene
Kar kaprlarr tuttu
Konuquluyor gene de.
Yataptmtz srcak, diig dolu
Oca$rn giimiiqten k<irti[ii bile
Diyor, oliim az gene.
Ve diiqiindiiniyor glintin namlusu
Nabzrn avlagrndaki
Can qoSalryor belki.
Konuquluyor konuquluyor konuguluyor
Belki ithim az gete.
u
Akqamla birlikte konuqma
Kesiliverir bir an
Kabufuna gekilir egya
Higbir konugma gelmez mezarhktan
Onurumuzun ay aydrnhlrnda
Sdz
kufi gibi yaban
Konugma trireni baglar apnnda
SabahErl insanrn, o zamal1
Ohiler de kahlrr bahge sulamaya.
Konug konuq Lazarus durma
Usun genlik ovalannda. (Anday 1996b: 218-19)
Hem "Konugmanrn Dinselligi" adlr qiirde. hem de Oltiter Konusmak isterler adh
o kadar baqanh ve turun gerektirdili <ilgtide
yaprlmrgtrr ki, birini dilerinin taslalr olarak gtirmenin pek miimkiin olmadr$r
sriylenebilir. Olsa olsa her ikisinde de bir "sciz" araylgr egemen oldugu igin oyuna
oyunda ele ahnan betzer temalar,
qiirin arka fonu olarak bakrlabilir.
Biling Drqr
Ye
Dii;iincenin Oyunu
Absurd tiyatroya gcire, biling drqr gergeklere dayanan saylklamaiar ve
gibi gdriinen bilingli konuqmalardan daha dofiru, daha
ga$rrqrmlar, mantrkh
219
Tilrkbilig,
20 I 0/ I 9 : 2 I
3
-2 24.
Murat Devrim DiRLIKYAPAN
anlamlrdr ($ener 1982: 253). Melih Cevdet de, Mikado'nun Qdpleri ile ilgili bir
yazlsltrda, absurd tiyatromrn bu Ozelliline paralel olarak, insanlann konuqarak
degilse de biling drqr yolu ile anlagabileceklerini ifade eder:
"insan, baqkasrdrr. Bizdeki, bize yetmez. Sdz'iin (diyalofun) gereli de burdan
dofar. Konugmaya yargl/'ryrz. Birbirlerini tanrmayan bir kadrnla bir erkeli
konugturmak istedim. igte bu kadar. Ama onlarrn sonunda anlagtrklanm
sanlyorum; bilingli olarak defil, biling drqr yolu ile. Qiinkii insanlarda ortak
olan bilingdrgr'dr." (Anday t.y.).
Melih Cevdet'in Mikado'nun Qcipleri'yle ilgili sdylediklerini kamtlayan, oyunun
bizzat kendisidir. Olunun sonunda Kadrn ile Erkek'in bilingli olarak anlagtrklarrna
dair bir saruya kaprkn. C)ysa ortada bir belirsizlik vardlr; Kadrn itre Erkek
gergekten anlagabilmiqler midir, yoksa artrk yorulduklan
igin mi
konugmayr
brrakmrglardrr, tam belirgin degildir. Ancak, ortada bir anlaqmadan sciz edilecekse,
bunun biling drgr yoluyla olma oiasrhlr daha yiiksektir. Bu noktada Kadrn ile
Erkek'in sabaha kadar konyak igmeleri cinemli bir ipucudur. Dolayrsryla biling drqr
giuikge daha da agrlmakta ve anlagmalarr da bunun etkisiyle olmaktadrr.
Burada Kadrn ile Erkek'in "konuqma" ve "diigiinme" hrzlarrndaki de$iqmeden
de sciz edilebilir. Oyun boyunca konugmalar o kadar canh ve soluk solufadrr ki,
okur, "konugma"nln "diigiinme"den hrzh gittifini duyumsar. Ancak, sarhog olmaya
bagladrklarr andan itibaren konuqmamn diiqiinmenin gerisinde kaldr$ hissedilir.
Oyuncular artrk daha az konuqmaya, daha fazla diigiinmeye baqlamrqlardu. Bunun
biling drqrnrn baskrsmdan ya da serbestlifinden kaynaklanan bir diiqiinme oldulu
agrktrr.
Melih Cevdet'i absurd tiyatroyla buluqturan yalmzca "iletigimsizlik" ya da
"bilingdrgr" kavramlan degildir elbette. Dikkat Kdpek Var, Miifettisler, Oltiler
Konuqmak isterler ve Yann BaEka Koruda adh oyunlarrnda absurd tiyatroya dzgi.i
"sagma durum"lardan da sciz edilebilir. Yukarrda sciziinti etl|gimiz Oliiler KonuSmak
isterler adh oyunda siirekli olarak konuqan insanlann dliime karqr tepkisizlikleri, bu
durumlardan biridir. Dikkat Kdpek Var adh. oyunda ise Kadrn, hem yatalak hem de
gezip tozabilen biridir. Sabahlarr kalkrp jimnastilini yapar, ortahfr toplar, yemek
piqirir ve sonra da yatapna gidip bir "yatalak" olarak doktorunu bekler. Yann BaSka
Koruda adh oyunun Kadrn'r ise Evsahibi Kadrn'a pansiyona ilk geldikleri giinii
hatrlatmakta diretirken, bunda o kadar ileri gider ki, Evsahibi Kadrn'rn tamk
olmadrlr olaylan da hatrrlamasrm ister: "Apandisit ameliyatr olmamrqtrm daha.
Hastalrk ortaya grkmamrgtr. Hatrrladrntz mr? [....] Kocaman bir kayrn aSactta
adlarrmtzt kazrmrqtrk [kocamla]. Rica ederim, rica ederim hanrmefendi hatrrlayrn"
(Anday 7996a: 15). Evsahibi Kadrn ise hatrrlamasrmn miimkiiLn olmadrlr bir yrlrn
olayr elbette ki hatrrlamamrgtrr ama, "sagma" bir gekilde hatrrlamrg gibi davranrr. iki
yaglr Adam ile Kadm'm evlerini satma girigimlerinin konu edildili MtifettiEler adh
olunda da diyaloglar sagma i.izerine kurulmugtur. Bu oyunda Adam ile Kadrn'rn
220
Tiirkbilig,
20 I 0/ I 9
: 2I
3
-22 4.
MELiH CEVDET ANDAY'IN ABSURD TiYATROSU: KONU$A KONU$A iLETi$iMSiZLiK
"fe]vinizi sattn altyorlar, bir de baktyorsunuz, bagkastna satml$lar. Giivenilmiyor.
-da yrkrp yerine yenisini yapryorlar. [....] Dahasr var, kiraya veriyorlar
[....] Ya
(Anday 1996a: 160) qeklindeki "sagma" qagkrnhklarr oldukga ilgi
"t".roi.,'
gekicidir. Bu gekilde okurun ya da seyircinin de "sagma"ya siiLr0klendifi,
..qaqrlmayacak olaylara qa$lrarun qagkrnhfrna gagrrma" gibi bir durumia kargr
kargrya brrakrldr$r sdylenebilir.
Absurd tiyatronun seyirciyi qagrrtmayr ve rahatstz etmeyi amaglayan ydnii,
Melih Cevdet'in birqok oyununda kullandrlr bir yontemdir. Ayqegtl Yiiksel,
bir ydntemle inceledipi Yaptsalultk ve Bir Uygulama
adh kitabrnda bu "qaqrrtma"mn bilinqli olarak uygulanan bir "yabanctlagtrma"
eylemiyle yaprldrgrm ifade eder. Yiiksel'e gore Melih Cevdet, okuru genel sanat
bigimlerinin oluqturdulu beklentiler igine sokar. Hemen ardrndan ise tarudrk
durumun drqrna beklenmedik bir bigimde grkarak okurun tiim bektrentilerini yrkar.
Bu, yazafln otomatik algrlamayr krrmak, olaylarrn ve nesnelerin ilk kez
algilanryormusgaslna algrlanmasrnl saElamak, okuru zorlu bir diigiinme ve
de[erlendirme gabaslna yoneltmek iqin kullandr[r bir ycintemdir. Okur, genel sanat
bigimleri karqrsrnda duydu[u rahathktan yoksundur artrk. Melih Cevdet
tiyatrosunun diiqiinsel ortamt iginde yeni bir deneyimle karqt karqtyadrr (Yiiksel
l98t:234).
sevda $ener'e grire ise, duygu titreqimleriyle yetinmeye altqkrn seyirciyi
ahgmadrlr bir bigimde diigiindiirmek kolay de$ildir. "seyirci, inang kahplarmt
yazartn oyunlanm yaprsalcr
sarsan durumlara tamk olmaktan hoqlanmaz. Baqka bigimde diigiimneye zorlandt'Pt
igin tedirgin olur, yabancrhk geker. onu oyuna katmantn, yeni deserlendirmelere
davet etmenin bagka bir yolu olmairdr". $ener'e gdre Melih Cevdet bdyle bir
ydntem bulmugtur. Bu ydntern, seyircinin bir diigiince bombardtmamna tutuldu$u
yerde oyun kiqilerinden birinin bir amstm anlatmasrdrr. Bu "ant-oykii"ler,
"oyunlarrn diiqiince eirgiisiine zarar vermeyen, diiqiinceyi sulandrrmadan yaqama
gegirme ve duygu ile pekigtirme yoludur" ($ener 1995: 171)'
Garip sonrasr ddnemde qiirde "diigiincenin iirigi"ni dnemseyen ve qiirin akrlla
yazlabllece$ini salunan Melih Cevdet, tiyatro yazarh|rnda da aym tavrr stirdiirmiig
ve diiqiincenin oyununu yazml$tlr. Okuyucunun sezgisine ya da duygusuna degil
aklna ydnelmig, bir bakrma onun diigiincesini yenilemiqtir. Ancak burada dnemle
ifade edilmesi gereken bir nokta vardrr ki, golunlukla gdzden kagmrqtrr. Melih
cevdet'in "diiqiince"ye bu kadar vurgu yapmasl, onun duygusal olmadrfr anlamtna
gelmemelidir. Onun tavrl ne kuru ve sofuk bir "bilgelik", ne de kof bir
*duygululuk"tur. Buna "bilingli duygusaihk" demek daha isabetli olacakttr. Bu
noktayr Adnan Benk ve Tahsin Yiicel ile yaptrgr bir konuqmada 9u qekilde dile
getirir:
..Mozart'rn bir keman kongertosunu birkag giin arka atkaya dinledim. sonra
onu anladrm ve gdzlerim yaqardr. Ben mtizikten duygulanmam. Miizik
22t
Tiirkbilig,
20 I 0/l
9.
2
I
3
-224.
Murat Devrim DiRLiKyApAN
duygulanmak iqin de[ildir bence. Miikemmel yaplyr anladlm, a[lath beni.
Miikemmellili aglattr. Sanat eseri bu demektir. Biz duygulandrk sanryoruz;
gergekte ise bizi esir eden o miikemmelliktir" (ahntilayan Hrzlan 2000: 95).
olunu olan Olfimsiizler ya da Bir Cinayetin sc)ylencesi, tam da bu qekilde
cine qrktrlr o)'Llnlanndan biridir. "Oliimstizliik"ten "tarih"e, "aqk"tan
"bilim"e kadar emin oldu$umuzu sandrfrmrz kavramlar r.izerinde kugkuya
di.iqmemize neden olan Oli)msiizler,dliimiinden ikibin yrl sonra bir ciliimsiiz olarak
karqrmrza grkan Jtil Sezar'r konu edinir. iletiqimsizlikten do[an bir yalruzh$r
yaqayan Sezar, oyun boyunca dliimsrizhigiin ne kadar atlamstz bir yalan oldulunun
bilincine vanr. Aqkrm kaybetmiqtir. Bu noktada bize oliimsiizlerin aqklannr, "seni
dhinceye kadar sevecefim" gibi sOzleri bir cihimsiizon sdylemesindeki giig
durumlan drigrindiiLriir. Sezar'm tarihi de$iqtirmek, tarihgilere olaylann do!rusunu
yazdvmak igin grrprnmasl da bir ige yaramamrgtrr. Tarihgilerin Sezar'a de$il,
Son
bir diigrincenin
belgelere ihtiyaglarr vardrr grinkii. Jril Sezar ve Baghekim arasrnda gegen gu diyalog,
tarih sorgulamasrna iyi bir cirnek teqkil etmektedir:
JUL SEZAR (gtkmak ilzere iken tlurur, geri ddner): Doktor, size bir
qey
sormak istiyorum.
BA$HEKiM; Bulurun
Sezar.
JUL SEZAR: Tarihe merak sardtnrz mr hig?
BA$HEKiM
:Y
ahtzca delililin tarihini bilirim.
JUL SEZAR: Oyleyse delilikte bir ilerleme olup olmadrlrnr bilirsiniz..
BASHEKiM: Nasrl? iyi anlayamadrm.
JUL SBZaR: $unu demek istiyorum: Yeni deliler, eski delilere gore daha mr
ileri? gdyle de
sorsam
olur: Yeni deliler, delili[in
tarihinden
yararlanabiliyorlar mr?
BA$HEKiM: Delilik tarihi deliler igin degildir
Sezar.
lUt
SBZaR: Tarih de ciyle.. insanlar igin degil. (Bir an diisiinilr.) B,tgnn
benim yaqamam ne kadar ya$ama sayrlrsa, gergekten yaqadrklanm sananlann
ya$amasl da o kadar. Bumur tarihi olur mu? Biliyorsunuz, ben iki bin yr1
tincesini yagadtm; ama o grinden bu giine bir tarih yagadr$rmr hig sanmryorum
(Anday 1996a:311-12).
Melih Cevdet'in bu oyunundaki Jiil Sezar, qiirlerinde ise Timur olarak karqrmrza
grkmaktadrr. "Olii timur Gdkyrizrine Bakryor" adh qiirinde Sezar igin de sciz
konusu olan "zafer yalmzh[r"nr Timur, qu qekilde dile d6ker: ..Bitecek miydi
gdkleri de alsam?
/
olanr biteni bagtan baqladrm ya$amaya / Utkularrn cidtilii
yalntzh.k, unutmam (Anday 1996b: 235)".
Melih cevdet'in Oliimsiizler ya da Bir cinayetin sdylencesi adh -oyunda
sergiledigi tarih tavn, qiirlerinde ve denemelerinde de net bir qekilde ortaya
222
Tilrkbilig,
MEL|H CEVDET ANDAY'IN ABSURD T|YATROSU: K6NUSA KoNtJ$A
20 10/ I 9
: 2 I 3'2 24.
iLEri$iMSiZLiK
bir
konmugtur. Bu tavn "Troya Oniinde Atlar" adlt giiriyle ilgili bir yazlslnda aErk
Yani
koydum.
oraya
altp
atlar
yer
zamanlardan
ve
"[D]eEiqik
gekilde ifade eder:
en
Ludur tarihi demek istedim. Ne diye srrayla okuyoruz tarihi?'. Yani biz tarihi
gegmiqtengeleceledo!rumuokuyoruz?.'Kimiddiaedebilir:bunu?Tarih
Irriuyrqr*rriyeniden sorguya gekmek gerekir (ahntrlayan Hrzlan 2000: 95)".
Melih Cevdet'in biitiin eserleri okundu[unda son derece tutarh bir yapr ve kigilik
Melih
ortaya grkmaktadrr. $unu rahathkla sdyleyebiliriz ki, bir tavtr adamrdrr
eserinden
Her
Ceviet. Yaqama karqr biitrinctil kavrayqa sahip olan bir sanatqtdr.
birbirleriyle ilgisiz, lutarsrz kigilikler defil, biitiin yaprtlanndan tek bir kigilik ortaya
grkar. Dolaytsryla oyun da yazsa, qiir de roman da yazsa onun yazdrp.m brliriz'
begiqen diiqiinceler, kaygrlar, sorunsallar ya da ustalk degil, ttir olur yalnlzca.
gair
an"ur. qr,ruil du agrktrr ki, Melih cevdet'in oyunlart, her qeyden once bir qairin,
Melih Cevdet'in oyunlafldtr. Bunu yine en iyi qekilde kendisi ifade eder:
"Ben qiirden oyuna, oyundan romana gegmeyi, yazr tekni[indeki punto ve
bigim defigik1iline benzetirim' $unu soyleyeyim ki, olunlanmr' giirimin
mantrfr ya da mantrkstzh|tyla yaztyorum' Bunu Gizii Emir adh tomanrmda
da denedim. Ama tiiriin zoriadtlr ozellikler de vardrr ki, onlardan kaqimaz'
t...']$ii',diledayananbiitiinsanatlarlnanasldrrbence''(alintrlayanHrzlan
2000: 94).
Sonug olarak diyebiliriz
ki, Melih cevdet Anday, difer tiirlerde_ verdigi
yaparken hem
eserlerinde oldugu gibi, oyunlarrnda da bizrbize gdstermekte, bunu
rahatslz etme, Lem de memnun etme amacrna ulaqmaktadrr. Oyrn kigilerine
srkrgtrnlmrq igsel yaqantrlartm "akrl"la didik didik ettirmekle, onlar aracthftyla
ne "ders
seyircilere de kendilerini tanrma ve sorgulama olanaft vermektedir. Bunu
uur-",,, ne de "yabancrlagtrrma efektlerine baqr,r[ma" geklinde delil de' yalttzca
diyaloglann yaratf F gerilimle yaplyor olmast ise, onun en biiyiik baganlanndan
Uiri sayrtmatidrr. Ustejik bu diyaloglar, "karqrhkl ama tek baqrna" olmalartna
rafmen, bozulmayan bir akrcrhfa sahiptirler'
Kaynaklar
ANDAy, Melih cevdet (1989). igerdekiler: Toplu oyunlu'
2, istanbul: Adam Yayrnlan.
Yayrnlarr.
ANDAY, Melih cevdet (1gg2). Birbirimizi Anlayamaytz, istanbul: simavi
Yaytnlan'
ANDAy, Melih Cevdet (1996;). filrtmsiiz1er: Toplu Oyunlaru 1, istanbul:Adam
2, istanbul:
Toplu
Gilgamq:
$iirteri
\ltimsr;ztiik1ramai
Cevdet
Melih
ANDAy,
ilsqOil
Adant Yayrnlarr.
Adam
ANDAY, Meli.h Cevdet (1998). Rahatt Kaqan Afiag: Toplu $iirleri 1, istanbul:
Yaynlan.
1982ANDAY, Melih cevdet (tarih yok). "Mikado'nun Qtipleri Uzerine", Devlet Tiyutrolart
yok.
1gg7 yillarr. R"pnriurori,Ankara: Devlet Tiyatrolan Yayrnevi, sayfa no
Metih Ceudet Anday Giinleri,
AEL1( V"hp*. (19195). "Meiih Cevdet Anday'la Yiizytize",
'
(Ed
Yayrnlarr, 205-209'
$ii'i<rii erUaq), Ankara: Edebiyatqrlar Dernegi
223
Ttirkbilig,
20 I 0/1 9
; 2 I 3 -2 24.
Murat Dewim DIRLiKYAPAN
HIZLaN, Dogan (2000). "giiri Siz Tamamlayrn", Kitap-htq 39:91_104.
$ENER, Sevda (1982). "Absurd Tiyatro (Uyumsuzlukliyatrosu)", Diinden Bugiine Tiyatro
Diisiincesi, istanbul: Adam yayrnlarr, 251-59.
$ENER' Sevda (1995). "Melih Cevdet Anday'rn Oyunlarrnda Am-Oyktilerin islev.. Melih
cevdet Anday Giinleri, (Ed. $tikdi Erbaq), Ankara: Edebiyatgilar Dernegi yayrnlan,
17t-82.
YUKIFL..Aygegiil (1981). vapraluhh ve Bir (Iygulama: Melih cevdet Anday Tiyatrosu
..
yurser,
Ustiine. Istanbul: Yazko Yayrniarr.
Aygegiil (tarih yok). ;Melih cevdet Anday Tiyatrosunda ig Devinim",
ea{dag
Tiirk Tiyatrosundan On Yazur, istanbll: Mitos Boyut yayrnlart, AO_AA.
4$rk-Vilrg
224
t9 t%*har ;2"ro)