doc1 - REC
download 
Şikayet Transkript
1 - REC
Öğretmen El Kitabı Yeşil Kutu Öğretmen El Kitabı Orta ve Doğu Avrupa Bölgesel Çevre Merkezi ile Türkiye, Bulgaristan, Macaristan ve Polonya’dan çok sayıda kişi ve kurumun işbirliğiyle hazırlamıştır. Yeşil Kutu çevre eğitimi setinin ikinci baskısını da içeren Yeşil Kutu Projesi BOSCH Ev Aletleri’nin desteğiyle gerçekleştirilmektedir. Ders planı yazarları Gyorgy Bertalan I Tuğba Can I Jozefa Magdalena Ciszkowska I Malgorzata Cydeyko I Anna Gajer I Justyna Jedrzejewska I Barbara Kekusz I Andras Keri I Izabela Majstruk I Atanaska Margaritiva I Kliment Mindjov I Tatyana Miteva I Urszula Osmolska-Jung I Malgorzata Podkanska I Maria Pirgova I Jerzy Sadowski I Arzu Sarıgül I Anna Schindler I Jacek Schindler I Agnes Boddi Schroth I Miroslawa Sliwka I Judit Heszlenyi Szaszne I Anna Talik I Dr. Fatma Tezcan I Elena Usheva I Honorata Waszkiewicz Uyarlama Esat Akbal I Yunus Akçelik I Damla Akyıldız I Burcu Meltem Arık I Gülden Atkın I Derya Bıyık Özok I Cihan Birden I Tuğba Can I Necla Erdoğan I Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten I Şebnem Feriver I Steven Graning I Nathan Johnson I Kezban Kaya I Ali Kıray I Kliment Mindjov I Zuhal Özer I Arzu Sarıgül I Dr. Derya Sungur I Nilgün Tarkay I Dr. Fatma Tezcan I Serdar Yılmaz İkilem Oyunlarının Yazarı Robert Atkinson İngilizce’den Türkçe’ye Çeviri Semih Aydın I Özden Öktem I Gülden Şen Türkçe Editör Zuhal Özer Türkçe Redaktör Aslı Zülal Millî Eğitim Bakanlığı Redaksiyon Esat Akbal I Cihan Birden I Necla Erdoğan I Dr. Derya Sungur I Dr. Fatma Tezcan Çizimler Laszlo Falvay I Nelly Marinova I Stoyan Nikolov Tasarım Sylvia Magyar Uygulama Robert Adam I Patricia Barna I Sylvia Magyar I Greg Spencer Proje Yönetimi Robert Atkinson I Şebnem Feriver I Kliment Mindjov Dr. Sibel Sezer Basım TypoNova Kft., Macaristan Kitabın bazı bölümleri için şu kaynaklardan yararlanılmıştır: • Connections, Teachers Manual, ECO Education, Saint Paul, MN, USA. • The Green School Program, Center for Environmental Education, Pacific Palisades, CA, USA. • Environment and Development Kit – the Global Perspective, Visual inform, A.S., Oslo, Norway. • State of the World, Lester Brown, World Watch Institute Reports, 1995-2000. • 101 Ideas for Environmental Activities, Borrowed Nature, Bulgaria, 2000. • The Frog and the Ox, Borrowed Nature and Living Earth (UK), 1999. • Caring for our Future, Action for Europe’s Environment, European Commission, 1999. • Europe’s Environment: the Dobris Assessment, European Environmental Agency, 1995. • Europe’s Environment: the Second Assessment, European Environmental Agency, 1998. • Environment in the European Union at the Turn of the Century, European Environmental Agency, 1999. • Living in the Environment, Ninth Edition, G. Tyler Miller, Jr., 1996. © 2007 Orta ve Doğu Avrupa için Bölgesel Çevre Merkezi (REC) ISBN: 978-963-9638-17-4 Yeşil Kutu’da üç farklı tip çevre dostu kâğıt kullanılmıştır. Proje Ortakları Millî Eğitim Bakanlığı I Çevre ve Orman Bakanlığı Yeşil Kutu çevre eğitimi seti, Avrupa Komisyonu’nun “LIFE Üçüncü Ülkeler Programı” ve İtalya Çevre, Arazi ve Deniz Koruma Bakanlığı’nın desteğiyle Kuş Araştırmaları Derneği ile Doğa Derneği ortaklığında gerçekleştirilen uyarlama çalışmalarının ardından Tükiye'ye kazandırılmıştır. Ministero dell’Ambiente e della Tutela del Territorio e del Mare İçindekiler Kurum ve Kuruluşların Ön Sözleri 5 Çalışma Grubunun Ön Sözleri 8 Önceki Yeşil Kutulardan Ön Sözler 10 Teşekkür 11 El Kitabının Kullanımı 12 Yönlendirme Tablosu 13 Çevrenin Ögeleri 15 Hava 17 Su 23 Toprak 36 Biyolojik Çeşitlilik 42 Tehditler ve Baskılar 81 Kentleşme 83 Görünmeyen Tehditler 89 Atıklar 106 Kimyasal Maddeler 115 İnsan Etkinlikleri ve Etkileri 121 Enerji 123 Ulaşım 132 Sanayi 139 Tarım 142 Ormancılık 161 Turizm 167 Küresel Sorunlar 173 İklim Değişikliği 175 Ozon Tabakasındaki İncelme 181 Asit Yağmurları 184 Okyanuslar ve Denizler 188 Değerler 193 3 4 Tüketim 195 Sağlık ve Çevre 211 Vatandaşlık Hakları 225 Gelecekteki Dünyamız 229 Kaynakça 240 Ders Planlarında Önerilen Bazı Yöntemler 241 Sözlük 243 Ortakların ve Donörün Yazıları 245 Kurum ve Kuruluşların Ön Sözleri I Gelişen teknoloji günlük hayatı daha kolay, ancak karmaşık hâle sokuyor. Bu karmaşık durum, giderek artan çevre sorunlarını da beraberinde getiriyor. Havanın, suyun ve toprağın atıklarla kirlenmesi, kaynakların düşünülmeden tüketilmesi, bitki ve hayvan türlerinin giderek azalması ve hatta yok olması, aşırı nüfus artışı, hızlı kentleşme ve bunun yol açtığı problemler, insan sağlığını tehdit eder boyutta artan gürültü kirliliği, kültürel ve tarihsel önemi olan alanların bilinçsiz şekilde tahrip edilmesi, belli başlı çevre sorunları olarak çözülmeyi beklemektedir. İnsanoğlunun, karşı karşıya kaldığı çevre sorunları ile baş edebilmesi için çevre bilinci kazanmış olması gerekir. Çevre bilinci kazanan bireylerin bunu bir yaşam biçimi hâline getirmeleri gerekir. Bu da ancak eğitim yoluyla olur. Çoğu alanda olduğu gibi bunda da eğitim ailede başlar ve değişik kademelerde geliştirilir. Önemli olan çocukların doğayla buluşmasını ve erken yaşlardan başlayarak doğa sevgisi kazanmasını sağlamaktır. Çevre bilincinin kazanılması, gelişmesi ve bir yaşam biçimi hâline gelmesi ancak bu yolla olabilir. Bu amaçla ilköğretim çağındaki çocuklarımız için uygulamaya koyulan Yeşil Kutu Eğitim Projesi çok yararlı olacaktır. Bu projeye emek veren herkesi tebrik ederim. Prof. Dr. Necat Birinci Millî Eğitim Bakanlığı Müsteşarı I Dünyada özellikle son yarım asır içerisinde sanayi ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler, hızlı nüfus artışı, plansız kentleşme sonucu çevre kirliliği hızla artmıştır. Sınırsız zannedilen doğal kaynakların bilinçsiz kullanılması çevre sorunlarının daha da artmasına sebep olmuştur. Çevre kirliliğinin sınır tanımaz özellikte olması da onu küresel bir sorun olarak dünya gündeminin ilk sıralarına taşımıştır. Sürdürülebilir kalkınma için; daha az maliyetle daha fazla üretmek, suyu, gıdayı ve enerjiyi daha tasarruflu kullanmak, daha az atık üretmek ve atıkları geri kazanmak zorundayız. Çevre sorunlarının insan faaliyetlerinden kaynaklandığı düşünülürse, işe önce eğitimle başlanmalıdır. İnsanın en hızlı öğrenme ve öğrendiklerini davranışa yansıtabilme çağında, öncelikle uygulamalı eğitime ağırlık verilmeli, öğrencilerin yaparak, hissederek, yaşayarak öğrenmeleri sağlanmalıdır. Bu konuda en büyük görev ve fedakarlık şüphesiz öğretmenlerimize düşmektedir. Çünkü ülke geleceğine yön verecek nesli yetiştirecek olan öğretmenlerimizdir. İlköğretim çağındaki çocuklarımızın eğitimine yönelik olarak uygulamaya konulan “Yeşil Kutu Eğitim Projesi”nin bu amaca önemli katkıda bulunacağına ve hazırlanan Öğretmen El Kitabı’nın iyi bir rehber olacağına inanıyorum. Bu vesileyle projenin uygulanmasında emeği geçenleri kutluyor, başarılar diliyorum. Prof. Dr. Hasan Zuhuri Sarıkaya Çevre ve Orman Bakanlığı Müsteşarı 5 I Dört buçuk milyar yaşındaki yerküremizin görece yeni sakinlerinden biri olan insanoğlunun başlıca temel güdüsünü, doğanın kontrol altına alınması oluşturmuştur. İnsanoğlu özellikle 19. ve 20. yüzyılda yaşanan sanayi ve iletişim devrimleri sayesinde doğayı kontrol altına aldığı sanısına kapılmıştır. Ancak, bu dönem insan faaliyetlerinden kaynaklanan doğal afetlerin sayısının en hızlı arttığı ve doğanın dengesinin en fazla tahribata uğradığı dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Çağımızda artık sürdürülebilir kalkınmanın önemi anlaşılmıştır. Bu doğrultuda, ülkemizdeki eğitim programlarının bu kavram kapsamında hazırlanmasını şiddetle savunuyoruz. Bu anlayışla Bölgesel Çevre Merkezi (REC) tarafından geliştirilen Yeşil Kutu Eğitim Seti’nin temel yaklaşım ve hedefleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir: 1. Doğaya hükmetme odaklı değil, doğanın dengesini gözeterek gerçekleştirilecek sürdürülebilir kalkınma bilincinin çocuklara aşılanması; 2. Çocukların edilgen birer dinleyici konumundan çıkarılarak, öğrenim sürecinde belirleyici roller üstlenen etkin aktörler haline getirilmesi; 3. Çevre eğitimi konusunda farklı uzmanlık alanlarından eğitimcilere, yararlanabilecekleri tamamlayıcı bir eğitim seti sağlanması; 4. Eğitim sürecinde teknolojik olanaklardan ve görsel-işitsel malzemelerden mümkün olduğunca yararlanılmasının teşvik edilmesi. Söz konusu amaçların gerçekleştirilmesi, ancak ilgili kamu kurumlarıyla eğitim ve çevre konularında çalışmalar yürüten sivil toplum kuruluşlarının uyum içinde çalışmasıyla hayata geçirilebilir. Bu çerçevede, Yeşil Kutu’nun Türkiye’de uygulanmasını mümkün kılan Millî Eğitim Bakanlığı’na ve Çevre ve Orman Bakanlığı’na; proje uygulama aşamasındaki ortaklarımız Kuş Araştırmaları Derneği ve Doğa Derneği’ne; ayrıca, sağlamış olduğu finansal destek için Avrupa Komisyonu’na özellikle teşekkür etmek istiyorum. Yeşil Kutu’yu bir tohum olarak algılıyoruz. Ümidimiz bu tohumun, eğitimcilerimizin özverili ve azimli çabalarıyla gelecek kuşaklarımızın çevre bilincine katkıda bulunmasıdır. Dr. Sibel Sezer Bölgesel Çevre Merkezi REC Türkiye Direktörü 6 Çalışma Grubunun Ön Sözleri I Böyle bir projede çalışmaktan dolayı son derece mutluyum. Bu proje sayesinde, hem kendimizi hem de doğayı yeniden anlamaya çalışıp, bize emanet edilen değerleri sonraki nesillere en güzel şekilde bırakmak benim için büyük bir mutluluk kaynağı olacaktır. Esat Akbal Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı I Çevre sorunlarını ortadan kaldırmak için duyarlı insanların olması gerekir. Bilinçli ve duyarlı insanlarla bu gibi sorunların üstesinden gelmek mümkün olacaktır. Aksi takdirde son yüzyılın en büyük felaketleriyle karşı karşıya kalmak kaçınılmazdır. İşte Yeşil Kutu, insanlara doğayı ve çevreyi sevmeyi, bilinçli bir toplum yaratmayı, çevreye karşı duyarlı insanların oluşmasını sağlamaktadır. Yunus Akçelik Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı I Yeşil Kutu projesiyle Türk Millî Eğitimi, çevre eğitimi konusunda önemli bir kaynağa sahip olacaktır. Bu proje; öğrenci, öğretmen ve velilerde çevre bilinci oluşmasına, doğanın korunmasına ve sürdürülebilir kalkınma eğitimine önemli katkılar sağlayacaktır. Cihan Birden Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı I Çocuklar doğaya yoğun bir ilgi duyarlar ve doğayı gözlemlemeyi severler. Öyleyse, doğa eğitiminin tam zamanıdır! Tuğba Can TÜBİTAK Bilim Çocuk Dergisi I Çevreye ve doğaya duyarlı öğrencilerin yetişmesine büyük katkı sağlayacağına inandığım Yeşil Kutu projesiyle gelecekteki dünyanın daha güzel, daha yaşanılır, daha temiz olacağını umuyorum. Necla Erdoğan Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı I Çevre eğitimi ne kadar erken yaşlarda başlarsa çevre dostu davranışlar da o kadar kalıcı olarak davranışa dönüşecektir. İşte, elinizdeki “Yeşil Kutu” da bu amaca hizmet edecek önemli eserlerden biri olacaktır. Bu kitabın çevre eğitimine katkısının tek şartı ise bütün öğretmenlerin çevre sorunlarını kendi sorunları bilerek branş farkı gözetmeden derslerinde ele alıp işlemeleri olacaktır. Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Öğretmenliği Ana Bilim Dalı I Çocuklarımıza mümkün olduğu kadar erken yaşlarda çevre bilincinin kazandırılmaya başlanması gerektiğine inanıyorum. Yeşil Kutu eğitim paketinin çevre bilinci kazandırmada önemli bir basamak oluşturacağı inancıyla, onu yeniden yapılandırılan Öğretim Programları’na uygun hâle getirmeye çalıştık. Gelecekte güzel bir çevre için şimdiden çocuklarımızla el ele... Kezban Kaya Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı 7 I Hepimizin amacı aynı: “Gelecek kuşaklara temiz, sürdürülebilir bir Dünya bırakmak; çocuklarımıza da bu bilinci kazandırmak.” Bunu da ancak insanı, doğayı, kendini seven çocuklar yetiştirerek başarabiliriz. Yeşil Kutu eğitim paketinin de bu yolda ilerlemek isteyen öğretmenlerimize yol göstereceğine inanıyorum... Zuhal Özer TÜBİTAK Bilim Çocuk Dergisi I Çevreye ve etkilerine bakışımızı “çevremizi koruyalım” sözünden çok daha öteye götürecek, bizlere yaşantıyla desteklenmiş sorumluluklar yükleyerek akılda kalıcı olacak Yeşil Kutu; doğanın dilinden anlayarak Dünyamızın ömrünü uzatacak, bizim de geleceğe dönük hayallerimiz olmasını sağlayacak... Derya Bıyık Özok Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü I Doğa bir bütün, insan da bu bütünün ayrılmaz bir parçasıdır. Bu eğitim setinde doğa-insan arasındaki ilişkilerin bozulmasıyla ortaya çıkan sorunlar ve bunların çözüm yolları konusunda bilgiler yer almaktadır. Bu kaynağın eğitim dünyamıza birçok açıdan katkı sağlayacağı inancındayım. Dr. Derya Sungur Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı I İhtiyacı kadar tüketen, gelecek nesillere karşı sorumluluk hisseden, çevre sorunlarına karşı duyarlı ve bilinçli bir insan modeline ihtiyacımız vardır. Bu bilincin oluşturulmasında en büyük görev ve sorumluluk yine öğretmenlerimize düşmektedir. Yeşil Kutu eğitim paketinin öğretmenlerimizin çalışmalarına katkı sağlaması dileğiyle... Nilgün Tarkay Çevre ve Orman Bakanlığı Eğitim ve Yayın Dairesi I Her alandan örneklerin ve bilgilerin kullanılabilir ve uygulanabilir şekilde verildiği bu eğitim paketinin bütün öğretmenlerimiz ve öğrencilerimiz için faydalı bir kaynak olması dileğiyle... Dr. Fatma Tezcan Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı I Kişisel olarak “çok enteresan ve bir araya getirilmesi zor bir ekip” diye nitelendirdiğim Çalışma Grubu içerisinde, İlköğretim Genel Müdürlüğü’nü temsilen bulunmak şahsım adına büyük bir onur kaynağı olmuş ve vereceklerimden çok alacaklarıma vesile olmuştur. Yeşil Kutu’ya katkıda bulunan herkese ve ekibimizdeki bütün gönüllülere sonsuz şükranlarımı sunuyorum. Serdar Yılmaz Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü 8 Önceki Yeşil Kutulardan Ön Sözler I Ekolojik eğitim çevrenin doğal ve insani boyutları arasındaki dengeyi yeniden kurmamıza yardımcı olur. Var olan ilişkileri öğrenip, ne kadar karmaşık olduklarını anlamamızı sağlar. Bizlere dünyanın ve insanoğlunun varlığını sürdürebilmesi için doğayla aramızda bir bağ kurmamızın şart olduğunu hatırlatır. Yeryüzünde milyarlarca insan yaşıyor olsa da, herbirimizin davranışlarının aynı ölçüde önemli oduğunu anlamamızı sağlar. Honorata Waszkiewicz Ekolojik Eğitim Vakfı, Varşova, Polonya I Doğayı korumak ve varlığını sürdürmek hayatımızın yalnızca çok kısa bir döneminde başlı başına bir hedef olarak gerekli olur. Altı, yedi, en fazla on yaşındayken. Doğayla özdeşleşebilir, insanın verdiği zararı şahsen hissedebiliriz. Ergenlik çağımızda çoğumuz için, kendi farklılığımızın, kimliğimizin nitelenmesi, kendi gözümüzde ve başkalarının gözünde çekiciliğimizin pekiştirilmesi ön plana geçer. Yaşadıkça, sosyal ilişkiler içinde, okulda, işte, ailelerimizde hayata daha çok gömülürüz. Eğer çevreye özen göstermenin hayatımızın kalitesini yükselttiği ve kendimiz hakkında çekici bir imaj yarattığını gösterecek biçimde doğa adına kendi görüşlerimizi, fikirlerimizi oluşturamazsak, sözlerimiz hiçkimseye ulaşmayacaktır. Jacek Schindler Association Eko Idea, Polonya I Zamanımızda kentsel yerleşim bölgelerinin çevre kirliliği ile ilgili sorunlarını çözmek büyük bir sorun halini almıştır. Bu nedenle, kentlerin çevre sorunlarını tartışmak çok önemlidir. Belki de bu çevre artık bizim bildiğimiz şekliyle doğadan çok uzaklaşmıştır. Macar kentlerinde atık su arıtması tatmin edici düzeyde değildir, ancak en büyük gelişme atıkların işlenmesinde gerçekleştirilmelidir. Yeşil Kutu, gürültü düzeyiyle ilgili sorunların analizinde de yardımcı olmaktadır. Öğretmen El Kitabı’ndaki ders planlarını kullanarak atıkların üretimini ve önlenmesini, atıkları ayrıştırarak toplamayı anlatabiliriz. Dr. Agnes Boddi Schroth Trefort Ágoston Gyakorlóiskola, Budapeşte I Yeşil Kutu’daki ders planları aracılığıyla bir dizi hedef belirliyoruz. Bunlar, bilgi edinmek, değerlendirmek ve karar vermek için beceri geliştirmek, sorumlu bir tutum ve tavır geliştirmektir. Bütün bunları farklı yaşlarda çocuklara çekici ve heyecanlı bir biçimde öğretme fırsatına sahibiz. “Yeşil Dersler” eğlendirici, konuyla doğrudan ilişkili, betimleyici ve bilgilendiricidir. Yalnızca çevremizdeki sorunları belirtmekle kalmaz, öğretmenle öğrencilerini de birbirlerinden ayırmazlar. Yeşil Kutu’daki ders planları tüm katılımcıları önemli noktalara değer veren, sorumlu kararlar alan, kendilerini ve dış dünyayı anlamaya istekli birer öğrenci olarak görür. Bu kişiler hiçbir zaman tarafsız kalmazlar. Gelecek için sorumluluk üstlenirler. Tatyana Miteva Earth Forever Association, Sviştov, Bulgaristan I Dünya ve Avrupa’yla ilgili çevresel bilgi ve verilerin öğretmenlere –ve dolayısıyla öğrencilerineanlatılması Yeşil Kutu yaklaşımının önemli bir öğesidir. ‘Çevredeki’ yerimizi ve davranışlarımızın çevreyi nasıl etkilediğini açık bir biçimde göstermek amacındayız. Çevreyle ilgili anlaşılabilir veriler –ve bunların kazandırdığı bilgi- yaşamlarımızı nasıl sürdüreceğimiz ve ülkemizin izleyeceği öncelikler konusunda vereceğimiz kararlarda kilit rol üstlenmektedir. Yeşil Kutu, öğrencilerle öğretmenlerin bu bilgiye erişmeleri için bir araçtır. Umuyoruz ki bu, geçmişteki hataların gelecek kuşaklar tarafından tekrarlanmamasının yolunu açacaktır. Robert Atkinson Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe, Szentendre, Macaristan 9 Teşekkür I Yeşil Kutu’nun içeriğinin oluşturulması pek çok kişi ve kurumun işbirliği ve iyi niyeti sayesinde gerçekleştirilmiştir. I Millî Eğitim Bakanlığı’na, Çevre ve Orman Bakanlığı’na, TÜBİTAK’a en içten teşekkürlerimizi sunuyoruz. I Projenin yürütülmesi süresince gelişmeleri takip edip ekibe gerekli tavsiyelerde bulunan ve destek sağlayan Millî Eğitim Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Salih Çelik, Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkan Yardımcısı Halil Aşıcı, Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürü İbrahim Er, Çevre ve Orman Bakanlığı Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanı Enver Kurgun, Millî Eğitim Bakanlığı Hizmetiçi Eğitim Dairesi Başkanı Ahmet Fikret Bayraklı, Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü TEP, AB ve Projeler Şubesi Müdürü Faik Kazancı’ya ve projenin koordinasyonuna sağladıkları katkılardan dolayı Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü TEP, AB ve Projeler Şubesi’nden Niyazi Kaya’ya ve Çevre ve Orman Bakanlığı Eğitim ve Yayın Dairesi’nden M. Tamer Çobanoğlu’na teşekkür ederiz. I Türkiye’den eğitimci ve çevreciler Esat Akbal, Yunus Akçelik, Damla Akyıldız, Burcu Meltem Arık, Gülden Atkın, Sevilay Atmaca, Cihan Birden, Tuğba Can, Yasemin Dinç, Necla Erdoğan, Sinan Erten, Şebnem Feriver, Kezban Kaya, Zuhal Özer, Derya Özok, Arzu Sarıgül, Derya Sungur, Nilgün Tarkay, Fatma Tezcan, Gaye Tuncer ve Serdar Yılmaz’a; Bulgaristanlı eğitimciler Atanaska Margaritiva, Tatyana Miteva, Maria Pirgova ve Elena Usheva’ya; Macaristanlı eğitimciler Gyorgy Bertalan, Andras Keri, Agnes Boddi Schroth, ve Judit Heszlenyi Szaszne’ye; Polonyalı eğitimciler Jozefa Magdalena Ciszkowska, Malgorzata Cydeyko, Anna Gajer, Justyna Jedrzejewska, Barbara Kekusz, Izabela Majstruk, Urszula Osmolska-Jung, Malgorzata Podkanska, Jerzy Sadowski, Anna Schindler, Jacek Schindler, Miroslawa Sliwka, Anna Talik ve Honorata Waszkiewicz’e ders planlarına değerli katkıları için teşekkür ederiz. I Kaygılarımızın ve mesajlarımızın Yeşil Kutu’nun gelecekteki kullanıcılarının gözünde canlanmasına resimleriyle yardımcı olan sanatçılar, Laszlo Falvay (Macaristan), Nelly Marinova (Bulgaristan) ve Stoyan Nikolov’a (Bulgaristan) da teşekkür ederiz. I Yeşil Kutu’daki eğitici ve belgesel filmleri bize sağlayan organizasyonlara ve kurumlara da teşekkürlerimizi sunmak isteriz: • “Geri Kazanım Neden Önemli” filmi için Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Orman Bakanlığı’na, • “Sıfır Yok Oluş” filmi için Doğa Derneği’ne, • “Çözüm”, “Porselen Balık” ve “Denizin Üstünde Yürümek” için Deniz Temiz/TURMEPA Kuruluşu’na, • “Eden Shorts” adlı film ve DVD’de ve CD’de kullanılan video klipler için Television Trust for Environment’a (TVE-International), • “Daha mı Çok, Daha mı İyi?” adlı film dizisi için Eko Idea Association’a (Wroclaw - Polonya), video-izlenimler için The Borrowed Nature Association’a (Bulgaristan) • “Zehirlerle Maddelerle Yaşamak” ve “Kasabanın İkilemi: İş mi Sağlık mı?” adlı filmler için Çevresel ve Mesleki Sağlık Bilimleri Enstitüsü (EOHSI) ve New Jersey Tıp ve Dişçilik Üniversitesi Halk Sağlığı Fakültesi’nin (UMDNJ-SPH) yardım kuruluşu The Resource Center’a, I Yeşil Kutu Projesi'ne sağladığı finansal destek dolayısıyla BOSCH Ev Aletleri'ne içten teşekkürlerimizi sunarız. Yaptığımız işi anlamaları ve bize güvenmeleri, Yeşil Kutu Projesi'nin tüm Türkiye'ye yaygınlaştırılması çalışmalarında bize cesaret verdi. Teşekkürler 10 El Kitabının Kullanımı Yeşil Kutu Öğretmen El Kitabı, eğitimcilere yol göstermek amacıyla hazırlanmıştır. İçinde çeşitli çevre konularıyla ilgili ders planları bulunmaktadır. Eğitimciler, bu ders planlarını ilköğretim öğrencilerine uygulayabilirler. Ancak bu el kitabındaki ders planları, okul öncesi eğitimden ortaöğretime kadar farklı sınıf düzeylerinde de kullanılmaya uygundur. Ders planlarında resim, matematik, drama, fen ve teknoloji, müzik, tarih vb. derslerle ilişkilendirilebilecek etkinlikler bulunmaktadır. Bu nedenle ders planları, farklı derslerde kullanılabilir. Eğitimciler, ders planlarını aynen uygulamak zorunda değildirler. Etkinlikleri başka konulara uyarlayabilecekleri gibi, farklı konulara uygun yeni etkinlikler de hazırlayabilirler. Yeşil Kutu, Öğretmen El Kitabı’nın yanında, DVD, CD, poster ve İkilem Oyunu kartları da içerir. Tüm bunlar destekleyici birer araçtır ve ders planlarında yeri geldikçe bu araçlara yönlendirme yapılmaktadır. El kitabı beş bölüme ayrılmaktadır: I Çevrenin Ögeleri: Hava, Su, Toprak, Biyolojik Çeşitlilik I Tehditler ve Baskılar: Kentleşme, Görünmeyen Tehditler, Atıklar, Kimyasal Maddeler I İnsan Etkinlikleri ve Etkileri: Enerji, Ulaşım, Sanayi, Tarım, Ormancılık, Turizm I Küresel Sorunlar: İklim Değişikliği, Ozon Tabakasındaki İncelme, Asit Yağmurları, Okyanuslar ve Denizler I Değerler: Tüketim, Sağlık ve Çevre, Vatandaşlık Hakları, Gelecekteki Dünyamız Her konu, bir ya da daha fazla ders planı içermektedir. Ders planları, ana tema, önerilen süre, kazanımlar, öğrenciye kazandırılacak beceriler, yöntem ve teknikler, araç ve gereçler konusunda bilgi verecek şekilde hazırlanmıştır. Ders planlarının “Giriş” bölümlerinde konu hakkında temel bilgiler verilmiştir. Bazı bölümlerde daha fazla bilgi için CD’nin ilgili bölümlerine yönlendirme yapılmıştır. Eğitimciler öğrenci bilgi sayfalarını fotokopiyle çoğaltarak öğrencilere dağıtabilirler. El kitabının başında “Yeşil Kutu Yönlendirme Tablosu” yer almaktadır. Bu tablo, kullanımda kolaylık sağlamak amacıyla verilmiştir. Yeşil Kutu konularının ilköğretim okullarında okutulan derslerle nasıl ilişkilendirileceğini, ders planlarının adlarını ve bu planlarda kullanılması önerilen filmlerin adlarını göstermektedir. Ders planlarında önerilen bazı yöntemlerle bilgiler, el kitabının arkasında, ayrı bir bölümde bulunmaktadır. Yeşil Kutu’daki ders planlarını uygularken bilim insanlarından, sivil toplum örgütlerinden ve Çevre ve Orman Bakanlığı’ndan destek alabilirsiniz. El kitabının amacı, öğrencilere çevreyle ilgili konularda bilgi aktarmaktan çok, farkındalık kazandırmaktır. Böylece öğrenciler çevre koruma konusunda bilinçlenirler. Etkinlikler öğrenci merkezlidir. Öğrenciler çeşitli etkinliklerin gerçekleştirilmesinde, tartışmalarda, oyunlarda ve alınacak kararlarda etkindir. El kitabının bir başka amacı da, eğitimciler ve öğrenciler aracılığıyla ailelere ve toplumun geri kalan bireylerine ulaşmaktır. Kliment Mindjov Orta ve Doğu Avrupa Bölgesel Çevre Merkezi 11 12 Hava Su Çevrenin Ögeleri Toprak Biyolojik Çeşitlilik Hava Havamız Temiz mi? 17 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Havamız Havamızı Nasıl Temiz Tutarız? Su Yaşamın Temel Kaynağı Su 23 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Tatlı Su Su Tasarrufu Nasıl Yapılır? Toprak Topraksız Bir Dünya Düşünülemez! 36 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Topraksız Bir Dünya Düşünülemez! Biyolojik Çeşitlilik Doğaya Gereksinimimiz Var 42 Sulak Alanlarda Yaşam 48 Ormanlar Hazinemizdir 59 Çayır ve Bozkırda Yaşam 66 Kentlerde Yalnız mıyız? 74 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Biyolojik Çeşitlilik ve Kaybolan Türler Zaman Geçiyor Sıfır Yok Oluş Öğrenci Bilgi Sayfaları Atmosfer 20 Hava Kirliliği 21 Tehlikeli Maddeler 22 Deniz Suyu ve Tatlı Su 32 Evde Su Tasarrufu 33 Mavi Tombul’un Yolculuğu 34 Atık Suların İşlenme Aşamaları 35 Toprak Kirliliği 40 Erozyon 41 İnsan ve Biyolojik Çeşitlilik 45 Türkiye'de Soyu Tükenme Tehlikesinde Olan Türler 46 Sulak Alan Biyolojik Çeşitlilik Uzmanları Görev Başında! 51 Sulak Alan Temizlik Uzmanları Görev Başında! 55 Sulak Alan Bitki Çeşitliliği Uzmanları Görev Başında! 56 Sulak Alan Hayvan Çeşitliliği Uzmanları Görev Başında! 57 Çevre Koruma Uzmanları Görev Başında! 58 Ekosistem Uzmanları Görev Başında! 63 Bitki Uzmanları Görev Başında! 64 Hayvan Uzmanları Görev Başında! 65 Ben Olsam Ne Yapardım? 70 Ekosistem Uzmanları Görev Başında! 71 Bitki Uzmanları Görev Başında! 72 Hayvan Uzmanları Görev Başında! 73 Kent Uzmanları Görev Başında! 77 Biyolojik Çeşitlilik Uzmanları Görev Başında! 78 Ev Uzmanları Görev Başında! 79 Hava 1 Havamız Temiz mi? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Soluduğumuz havanın temiz olması sağlığımız için çok önemlidir. 2-3 ders saati • • • • • Havanın içindeki gazları belirtir. Atmosfer tabakalarını sıralar. Hava kirliliğinin nedenlerini açıklar. Havanın temizliğinin önemini fark eder. Havanın temizliğini korumak için alınması gereken önlemleri belirtir. Ölçme, tahminde bulunma, çıkarımda bulunma, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme, karşılaştırma, eleştirel düşünme Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Yerküreyi atmosfer olarak adlandırılan bir gaz örtüsü çevreler. Bu gaz örtüsünün yeryüzüne yakın bölümünde, azot (% 78), oksijen (% 21), karbon dioksit (% 0,03), bazı soy gazlar ve değişen miktarda su buharı içeren bir hava karışımı bulunur. Herhangi bir maddenin, bu karışımın dengesini bozacak şekilde atmosfere karışması sonucunda hava kirliliği oluşur. Havamız Temiz mi? 17 1 Hava Bilim insanlarına göre hava kirliliğinin iki temel nedeninden biri, kirlilik yapıcı doğal maddeler, diğeri de insan etkinlikleridir. Kum fırtınaları ve yanardağ patlamaları, havanın doğal yollarla kirlenmesine neden olur. Yoğunluğu giderek artan trafik, kentlerin büyümesi, hızlı ekonomik gelişme ve sanayileşmeyse hava kirliliğine yol açan insan etkinliklerinin başta gelenleridir. Temiz hava, çocuklar açısından çok önemlidir. Çocukların bedenleri yetişkinlerinkine göre daha küçüktür. Ancak, aldıkları hava miktarı bedenlerinin büyüklüğüne göre yetişkinlerinkinden daha fazladır. Bu da, kirliliğe yol açan tehlikeli maddelerin çocukların bedenlerinde daha yüksek oranlarda birikmesine neden olur. Etkinlikler Hava yaşamımız için çok önemli! 1 Öğrencilere, bir insanın soluk almadan ne kadar süre yaşamını sürdürebileceğini sorun. Ardından birkaç öğrenciyi seçin ve derin bir soluk alıp 30 saniye soluklarını tutmalarını söyleyin. Sonra da soluklarını tuttukları sırada neler hissettiklerini sınıfa açıklamalarını isteyin. 2 “Giriş” bölümündeki bilgileri sınıfa aktarın. Havanın yaşamımız için önemi konusunda bir tartışma başlatın. Ardından öğrencilere, “Atmosfer” bilgi sayfasını dağıtın ve insan etkinliklerinin atmosferi nasıl etkilediğini sorun. Açık alanlardaki hava kirliliği 1 2 Öğrencilere DVD’deki “Havamız” filmini izlettirin. Öğrencilere hava kirliliğinden söz edin. Ardından, hava kirliliğine nelerin yol açtığına ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın (Ulaşım, konutların ısıtılması, sanayi, enerji üretimi vb. için fosil yakıtların yakılması). 3 Öğrencilere “Hava Kirliliği” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Öğrencilerin, beyin fırtınası sırasında ortaya koydukları düşünceleri bu bilgi sayfasındaki bilgilerle karşılaştırmalarını sağlayın. 4 DVD’deki “Havamızı Nasıl Temiz Tutarız?” adlı çizgi filmi öğrencilere izlettirin. Daha az aracın trafiğe çıkmasının, havayı temiz tutmanın yollarından yalnızca biri olduğunu açıklayın. Öğrencilerden başka yollar önermelerini isteyin. 5 Öğrencilere CD’nin “Hava” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın. Kapalı alanlardaki hava kirliliği 18 1 Kapalı alanlardaki hava kirliliğinin en bilinen nedeni sigara dumanıdır. Ancak, kapalı alanlardaki hava kirliliğinin başka nedenleri de vardır. Çok sayıda insanın bir arada bulunduğu kapalı ortamlarda karbon dioksit miktarının artarken oksijenin azaldığını söyleyin. 2 3 Öğrencileri, kapalı bir alandaki hava kirliliğini gözlemleyebilmeleri için, birkaç saat ders işlenmiş bir sınıfa götürün. Hangi maddelerin ya da etkinliklerin kapalı bir odada hava kirliliğine neden olabileceğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecekler şunlar olabilir: Çeşitli temizlik ürünleri, inşaat malzemeleri, boyalar, seyrelticiler, parfümler ve kozmetik ürünleri, baskı ve kopyalama cihazlarında kullanılan kimyasal maddeler, çeşitli sentetik malzemeler, laboratuvarlarda kullanılan kimyasal maddeler ve aletler, çizim, boyama ve model yapım malzemeleri vb. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Havamız Temiz mi? Hava 4 Hava kirliliğine yol açan kimyasal maddelere sık sık maruz kalmanın sağlığımızı nasıl etkileyebileceği konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecekler şunlar olabilir: Solunum sistemi sorunları, aşırı duyarlılık ya da alerjik tepkiler, nörotoksik (sinir hücrelerinin zehirlenmesine bağlı) tepkiler, bağışıklık sisteminde zayıflama vb. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. 5 Formaldehit, radon ve asbest gibi daha az bilinen ve hava kirliliğine yol açan maddeleri tanıtın. Öğrencilere “Tehlikeli Maddeler” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ya da CD’nin “Hava” bölümünde bulunan “Kapalı alanlar” başlıklı bilgileri aktarın. 6 Hava kirliliğinden kaynaklanan sağlık sorunlarının nasıl azaltılabileceği konusunu ele alın (İnsanların bu konuda bilgilendirilmesi, evlerde sentetik ürün kullanımının azaltılması, hava kirliliğinin daha sıkı denetlenmesi, kapalı ortamlarda sigara içilmemesi ve bu alanların düzenli olarak havalandırılması gibi). 1 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Hava” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencileri, kapalı alanlardaki hava kirliliğiyle ilgili öğrendiklerini aileleriyle paylaşmaya yönlendirin. Kapalı alanlardaki hava kirliliğinin önlenmesi ve sağlığa yönelik tehlikelerinin azaltılması için yapılabileceklerin bir listesini hazırlamalarını isteyin. Öğrencilerin önerilerinden hangilerinin sınıfta da uygulanabileceği konusunda konuşun. Her öğrencinin, kendi önerisinden hareketle bir afiş hazırlamasını sağlayın. Bu afişlerle bir sergi düzenleyin. Hava kirliliğinin başlıca nedeninin enerji elde etmek için fosil yakıtların kullanılması olduğunu anlatın. Fosil yakıt kullanımının yol açtığı kirliliği azaltmak için, birçok ülkede çeşitli yasal kısıtlamalar bulunduğunu söyleyin. Öğrencilerden, ülkemizdeki uygulamalara yönelik araştırma yapmalarını isteyin. Havamız Temiz mi? 19 Öğrenci bilgi sayfası Hava Atmosfer Atmosfer, yeryüzünü çevreleyen dört hava tabakasından oluşur. En alt tabakaya troposfer denir. Troposferin ekvator bölgesindeki kalınlığı, 16-17 km, kutuplardaki kalınlığıysa 9-10 km’dir. Atmosferdeki gazların yaklaşık % 75’ini bu tabaka içerir. Su buharının % 100’ü de bu tabakada bulunur. Yeryüzündeki yaşamın sürekliliğinde, troposfer son derece önemli bir rol oynar. Hava olaylarının büyük bir bölümü bu tabakada gerçekleşir. Hava kirliliği yaratan maddeler de daha çok atmosferin bu bölümünde bulunur. Bazı durumlarda bu maddeler, burada bulunan başka maddelerle tepkimeye girer. Troposferin dışında bulunan tabakaya stratosfer adı verilir. Bu tabaka, yeryüzünden yaklaşık 17-50 km yukarıda yer alır. Ozon gazı, troposferin içinde ayrı bir tabaka oluşturur. Ozon tabakasının iki temel işlevi vardır. Birincisi, atmosferin temel ısı dengesinin korunmasına yardımcı olmaktır. İkincisi, Güneş'ten gelen mor ötesi ışınımın yeryüzüne ulaşmasını engellemektir. Ozon tabakasının bu özelliği, yeryüzünde yaşamın var olmasının da nedenlerinden biridir. İnsan etkinlikleri sonucunda ortaya çıkan bazı kirlilik yapıcı gazlar, troposferden stratosfere yükselir ve ozon tabakasına zarar verir. Atmosferin en dışındaki iki tabaka mezosfer ve termosferdir. Mezosfer, atmosferin yerden yaklaşık 50-80 km yukarıdaki bölümünde yer alır. Atmosferin en soğuk bölgesidir. Bu tabaka yeryüzünü gök taşlarından korur. Uzaydan gelen gök taşları, bu tabakaya girdiklerinde yanarlar. Termosfer tabakasıysa atmosferin yerden yaklaşık 80-90 kilometre yukarıdaki bölümünde yer alır. Güneş’ten gelen bazı ışınları soğurduğu için, bu tabakada sıcaklık çok yüksektir. 20 Hava İnsanların bazı etkinlikleri sonucunda atmosfere salınan çeşitli kimyasal maddeler havanın içeriğini değiştirir ve kirlilik ortaya çıkar. Hava kirliliği, yazın ve kışın farklı şekillerde oluşabilir. Yazın, güneş ışığı ve atmosferdeki kirleticilerin etkileşimiyle atmosferin yeryüzüne yakın bölümlerinde ozon artar. Ozonun atmosferin yeryüzüne yakın bölümlerde bulunması insan sağlığı açısından çok tehlikelidir. Bununla birlikte ozonun, atmosferin üst tabakalarında bulunması, Güneş’in zararlı ışınlarının yeryüzüne ulaşmasını engellediği için gereklidir. Kışın ortaya çıkan hava kirliliğiyse kirletici maddelerin (özellikle fosil yakıt kullanımı sonucunda açığa çıkan kükürt dioksitin, azot oksitlerin ve parçacıkların), kentin üzerinde asılı duran bir soğuk hava kütlesinin altında sıkışıp kalması sonucunda oluşur. Bu durumda oluşan dumanlı sis insan sağlığı için çok zararlıdır. Kentsel hava kirliliği: Tüm dünyada kentler büyüyor. Bununla birlikte, hava kirliliği de artıyor. Örneğin, Avrupa ülkelerinde insanların % 70’ten fazlasının kentlerde yaşadığı hesaplanmış. Ülkemizdeyse 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre bu oran yaklaşık % 65. Fosil yakıtların kullanılması, trafik ve sanayi etkinlikleri sonucu atmosfere salınan kirlilik yapıcı maddelerin miktarı gittikçe artmaktadır. Bu kirlilik, insan sağlığına zarar vermenin yanı sıra, kentlerde inşaat malzemelerinin hızlı yıpranmasına, tarihi yapıların ve bitki örtüsünün zarar görmesine de yol açar. Öğrenci bilgi sayfası Hava Kirliliği Ulaşımdan kaynaklanan hava kirliliği: Atmosferdeki kirlilik yapıcı maddelerden karbon monoksitin % 70-90’ı, azot oksit bileşiklerinin % 40-70’i, hidrokarbonların yaklaşık % 50’si ve kurşunun % 100’ü kara yolu taşımacılığından kaynaklanmaktadır. Kara yolu taşımacılığı, havadaki kurşun, benzen, çeşitli parçacıklar ve benzopiren gibi zararlı bileşiklerin de önemli ölçüde artmasına neden olur. Sanayiden kaynaklanan hava kirliliği: Sanayi etkinlikleri de hava kirliliğine yol açar. Bu etkinlikler sonucunda salınan maddelerin etkisi, baca yüksekliğine ve rüzgârların yönüne bağlıdır. Havada uzun süre kalan başlıca kirlilik yapıcı maddeler arasında asitlenmeye neden olan bileşikler (kükürt dioksit, azot oksitler ve amonyak gibi) ve havadaki parçacıklara bağlanan maddeler (toz, ağır metaller ve dirençli organik kirleticiler gibi) bulunur. Sıcak noktalar: “Sıcak nokta”, belirli bir etkinliğin diğer yerlere göre daha fazla olduğu bölgeleri tanımlamada kullanılan bir terimdir. Hava kirliliği açısından, “sıcak nokta”, kirlilik oranının yüksek olduğu bölgeleri ifade eder. Hava kirliliğine ilişkin sıcak noktalar, genellikle trafiğin yoğun olduğu caddeler ve sanayi tesislerinin yakınındaki yerleşim alanlarıdır. Bu tip yerlerin yakınında yaşayan insan toplulukları ciddi sağlık sorunlarıyla karşı karşıyadır. Bu bölgelerdeki kirlilik, etkenleri yok edilince büyük oranda ortadan kalkar. 21 Öğrenci bilgi sayfası Hava 22 Tehlikeli Maddeler Yaşadığımız ortamlardaki havanın temiz olması, sağlıklı yaşamın gereklerinden biridir. İnsanlar, kapalı alanlarda daha fazla zaman geçirirler. Ancak, genellikle kapalı alanlardaki hava kirliliği göz ardı edilir. Yakıtların yanması sonucunda salınan çeşitli gazlar, sigara dumanı, asbest, temizlik ürünlerinden açığa çıkan gazlar, radon gazı gibi maddeler kapalı alanlarda hava kirliliğine neden olabilir. Yetersiz havalandırma, yüksek sıcaklık ve nem düzeyleri de bu kirliliğin artmasına yol açar. Formaldehit, suda çözünebilen, renksiz ve kendine özgü bir kokusu olan, zehirli bir gazdır. Birçok dezenfektan ve tarımda kullanılan kimyasal maddenin içinde bulunur. Bunun yanı sıra, mobilya kaplamalarında yapıştırıcı olarak ve bazı malzemelerin ateşe dayanıklılığını sağlamak için de kullanılır. Bazı cilalar, yağlar, şampuanlar, diş macunları, bira, şarap, duvar kâğıdı, boya, sigara ve hatta otomobil döşemelerinde bile çok az miktarda da olsa formaldehite rastlanabilir. Bu madde, yıllarca gaz olarak kalabilir ve bu süre içinde kokusunu kaybeder. Formaldehit buharı, başta solunum sistemi olmak üzere insan sağlığını olumsuz etkiler. Formaldehitin zararlı etkileri, “zeolit” adı verilen mineraller yardımıyla önlenebilir. Zeolitler, formaldehit buharını yakalayarak tutar. Tıpkı toz, kötü kokular, duman ve kirlilik yapıcı diğer maddeleri tuttuğu gibi. Radon, kaya, toprak ve sudaki doğal uranyumun radyoaktif bozunması sonucunda oluşan bir gazdır. Kokusuz, tatsız ve görünmeyen bir gaz olduğundan varlığını hissetmek pek kolay değildir. Zemindeki ve duvardaki çatlaklardan evlere sızabilir. Radonun solunum yoluyla alınması akciğer dokusunda zarara yol açar ve kanser riski doğurur. Evlerdeki çatlakları onarmak ve havalandırmayı artırmak, radon gazına karşı alınabilecek önlemlerden bazılarıdır. Ayrıca, yer altı sularında da radon bulunabilir. Asbest, belli kayaç tiplerinde doğal olarak oluşan bir grup mineralin adıdır. Ateşe, paslanmaya dayanıklıdır ve iyi bir ısı yalıtım malzemesidir. Solunum ya da ağız yoluyla alınması, kanser gibi önemli sağlık sorunlarına yol açar. Akciğerlerde ve sindirim sisteminde uzun yıllar kalabilir. Bu nedenle asbestin etkileri yıllar sonra bile ortaya çıkabilir. Bu etkilerine karşın, asbest içeren malzemeler doğru şekilde işlenir, kullanılır ve düzenli olarak bakımdan geçirilirse sağlık için büyük bir tehlike oluşturmaz. Birçok ülkede asbest kullanımı yasaktır. Türkiye’deyse bazı asbest türlerinin kullanımına izin verilmektedir. Su 1 Yaşamın Temel Kaynağı Su Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Yaşamın Temel Kaynağı Su Suyu korumak ve suyun kirlenmesini önlemek bizim sorumluluğumuzdur. 7 ders saati • • • • Suyun gündelik yaşamdaki önemini fark eder. Su döngüsünü açıklar. Su kirliliğinin nasıl oluştuğunu fark eder. Su kirliliğinin önlenmesi için başvurulabilecek yöntemleri araştırır. • Alışkanlıklarımızdaki basit değişikliklerin su tasarrufu sağlayabileceğini fark eder. Tahminde bulunma, akıl yürütme, karşılaştırma yapma, sorgulama, yorumlama, gözlem yapma, çıkarımda bulunma, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yansıtıcı düşünme Anlatım, deney, tartışma, beyin fırtınası Bir bardak içme suyu, küçük bir tepsi, 1 kg kum, bir çay kaşığı kırmızı renkli gıda boyası, iki adet 3 litrelik cam kap, huni, 1,5 litrelik pet şişe, bu pet şişenin yaklaşık yarısını dolduracak kadar çakıl taşı, keçe, deterjan, kahve telvesi, tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya, Yeşil Kutu CD ve DVD’si 23 1 Su Giriş Dünya’nın yaklaşık üçte ikisi sudur. Bu nedenle Dünyamız, “Mavi Gezegen” olarak da adlandırılır. Ancak bu suyun çoğu okyanus ve denizlerde bulunur, yani tuzludur. Dünyadaki suların ancak % 2,5’u tatlı sudur ve bu miktarın da yalnızca % 1 kadarı içilmeye elverişlidir. Suyun yeryüzüyle atmosfer arasında sürekli hareket etmesi sonucunda oluşan döngüye “su döngüsü” denir. Yüzey ve yer altı suları, dünyadaki su döngüsünün önemli ögeleridir. Yüzey suları ırmaklar, göller, denizler, okyanuslar ve buzullardır. Yer altı sularıysa yağmur sularının yeryüzüne indikten sonra toprağın içinden süzülerek, su geçirmeyen bir tabakaya kadar ilerleyip orada birikmesi sonucunda oluşur. Su, tarımda sulamada, sanayide ısıtma ve soğutma sistemlerinde, evlerde yıkanmada, temizlikte ve içme suyu olarak kullanılır. Günümüzde, insan etkinlikleri sonucunda ortaya çıkan su kirliliği, önemli çevre sorunlarından biridir. Su, içindeki tehlikeli kimyasal maddelerden ve bakterilerden temizlenerek yeniden kullanılabilir. Dünyadaki su kaynakları çok sınırlıdır. Bunun nedeni, yüzey sularının ve yer altı sularının çok az bir kısmını içme suyu olarak kullanabilmemizdir. Ayrıca, su kaynaklarının dağılımı da coğrafi bakımdan eşit değildir. Çevre kirliliği, küresel ısınma, kentleşme, ormanların zarar görmesi gibi nedenler sonucunda su kaynakları giderek azalmaktadır. Bu kaynakların sürekliliğinin sağlanması, dolayısıyla tükenmemesi için suyun tasarruflu kullanılması ve korunması gerekir. Ülkemizde de çok sınırlı olan su kaynakları, bugünkü gereksinimi ancak karşılamaktadır. Su kaynaklarımızdan elde edilen kullanılabilir su miktarı, 110 milyar metre küptür. Bunun % 16’sı içme ve kullanım suyu olarak, % 72’si tarımsal sulamada ve % 12’si sanayide kullanılmaktadır. Hızlı nüfus artışı, sanayileşme, su kirliliği ve ülkemizdeki yıllık yağış ortalamasının dünya ortalamasından düşük olması su kaynaklarımızı tehdit etmektedir. Bu nedenle, su kaynaklarının daha dikkatli kullanılması ve kirlenmemesi için gerekli önlemlerin bir an önce alınması gerekiyor. Etkinlikler Su döngüsü 1 Bir bardak su alın ve bir öğrenciye tattırıp suyun “Kaç yaşında?” olduğunu tahmin etmesini isteyin. Sınıfa, suyun yaklaşık 4,5 milyar yıl yaşında (gezegenimizle aynı yaşta) olduğunu ve sürekli olarak yeryüzüyle atmosfer arasında dolaştığını açıklayarak su döngüsünü anlatın. Güneş ve rüzgâr; suyun, topraktan, bitkilerin yapraklarından, hayvanların bedenlerinden, ırmak, göl ve okyanus yüzeylerinden buharlaşmasına neden olur. Buharlaşma sırasında su, sıvı hâlden gaz hâline geçer. Suyun gaz hâline “su buharı” denir. Su buharı, hava akımları nedeniyle yukarı doğru yükselir. Ancak yükseklere çıktıkça hava soğuduğu için, su buharı çok küçük damlacıklar hâlinde yoğunlaşır. Bu damlacıklar, bulutları oluşturur. Su damlacıklarının ağırlıkları, içinde bulundukları hava tarafından taşınabildikleri ölçüde artar. Sonra, öyle bir an gelir ki damlacıklar büyür, hava artık bu damlacıkları taşıyamaz. İşte o zaman bunlar, yağmur, sulu kar ya da kar olarak yere düşer. Yağışlar, akarsuları, gölleri, denizleri, okyanusları ve yer altı sularını besler. Ardından, buharlaşmayla su döngüsü yeniden başlar. 2 24 Öğrencilere CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Su döngüsü” başlıklı bilgileri aktarın ve buradaki görüntüleri izletin. Yaşamın Temel Kaynağı Su Su Su her yerde “Deniz Suyu ve Tatlı Su” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın ve sayfadaki soruları yanıtlamalarını isteyin. 1 Yanıtlar 1. % 97,5 2. % 2,5 3. Okyanuslar, denizler ve bazı göller 4. Yer altı suları, buzullar, akarsular ve bazı göller 5. Nil ırmağı, 6695 km 6. Kızılırmak, 1355 km 7. Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu 8. Karadeniz, Akdeniz, Ege ve Marmara Denizi 9. Suyun içine pişmemiş bir yumurta bırakılır. Yumurta yüzüyorsa su tuzludur; batıyorsa tatlıdır. Tuzlu suyun yoğunluğu tatlı suyunkinden daha fazladır. Bu nedenle yumurta tuzlu suda yüzer. Denizde havuzdakine göre daha kolay yüzmemizin nedeni de tuzlu suyun yoğunluğunun daha fazla olmasıdır. Bir sıvının yoğunluğu arttıkça, içine konan maddelerin yüzmesi de kolaylaşır. 10. Tuzlu suyu güneşte bekletirsek su buharlaşır ve geriye tuz kristalleri kalır. 11. Tatlı su, sulama amacıyla tarımda, soğutma ve ısıtma amacıyla sanayide ve içme, temizlik, yıkama vb. amaçlarla ev yaşamında kullanılır. 12. Deniz suyu madencilikte, sanayide ve termoelektrik santrallerinde kullanılır. Susuz yaşayamayız 1 2 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve dünyanın küresel bir su kriziyle karşı karşıya olduğunu anlatın. Ardından aşağıdaki bilgileri verin: • Dünya üzerindeki 1 milyardan fazla insan, temiz içme suyuna erişemiyor. • Dünya üzerindeki 2,4 milyardan fazla insan, kanalizasyon ve evsel atık suları arıtma tesislerinin bulunmadığı, sağlıksız ortamlarda yaşıyor. • 2025 yılında dünya nüfusunun üçte ikisinin su kıtlığı çekeceği tahmin ediliyor. Bu tarihte su sıkıntısı çekmeye başlayacak ülkeler arasında Türkiye de yer alıyor. • Türkiye’de kişi başına düşen yıllık su miktarı, 1600 metre küp; bu miktarın 2020 yılında 1000 metre küpe düşeceği tahmin ediliyor. Öğrencilere, DVD’deki “Tatlı Su” adlı filmi izlettirin. Ardından onlara şu soruları sorarak verdikleri yanıtlar üzerinde konuşun: • • 3 4 Yetişkin bir erkek bir günde kaç litre su tüketir? (Yaklaşık 80 litre) Bir günde kaç kişi kirlenmiş içme suyu nedeniyle yaşamını kaybediyor? (Çoğu çocuk, yaklaşık 25.000 kişi) Öğrencilerin, filmin sonunda sorulan soruların yanıtları üzerinde düşünmelerini sağlayın. • Su kaynaklarının uygun bir şekilde işletilmesi neden önemli? • Suların kirlenmesi, hangi sorunlara yol açar? • Su kaynaklarını nasıl koruyabiliriz? • Su kaynaklarının korunması için biz neler yapabiliriz? (Öğrencilere, “Su Tasarrufu Nasıl Yapılır?” başlıklı metindeki bilgileri aktarın.) Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Avrupa’nın su kaynakları” başlığı altındaki etkileşimli haritayı gösterin. Yaşamın Temel Kaynağı Su 25 1 Su Evde su tasarrufu yapalım Herkesin, günlük alışkanlıklarında bazı küçük değişiklikler yaparak su tasarrufu yapabileceğini sınıfa açıklayın. Diş fırçalarken 1 Öğrencilere dişlerini hangi sıklıkta fırçaladıklarını sorun. Sonra bir öğrenciden, dişlerini nasıl fırçaladığını canlandırarak anlatmasını isteyin. Bu öğrencinin, canlandırma sırasında dişini fırçalarken yaptıklarını adım adım göstermesini sağlayın. Daha sonra, canlandırma sırasında suyu tasarruflu kullanıp kullanmadığını sınıfla birlikte sorgulayın. 2 Öğrencileri, diş fırçalarken suyu daha tasarruflu kullanmanın yolları üzerinde düşünmeye yönlendirin. Bu konudaki önerilerden bazıları, musluğun yalnızca diş fırçasını yıkarken ve ağız çalkalarken açılması ya da ağız çalkalamak için bir bardak su kullanılması olabilir. Onlara, bu yollarla ne kadar su tasarrufu yapılabileceğini sorun. Tıraş olurken 1 Sınıftaki bir erkek öğrenciden nasıl tıraş olunduğunu canlandırmasını isteyin. Öğrenci, canlandırma yaparken suyu açık bırakıyormuş gibi yapıyorsa diğer öğrencilere, su tasarrufu sağlamaya yönelik önerilerinin olup olmadığını sorun. 2 Öğrencilerden, tıraş olurken su tasarrufu yapmanın başka yollarını düşünmelerini isteyin ve bu konuda önerilerde bulunmalarını sağlayın. Önerilerden bazıları fırçayı ıslatmak ve tıraş bıçağını yıkamak için bir kap su kullanmak olabilir. Öğrencilere, yakınları arasında suyu tasarruflu kullanarak tıraş olan biri olup olmadığını sorun. Damlatan musluklar Öğrencilerden, damlatan bir musluktan, bir saatte ne kadar suyun boşa akacağını tahmin etmelerini isteyin. Ardından, onlara bir musluğun damlatmasını nasıl engelleyebileceklerini sorun. Öğrencilerle yanıtları üzerinde konuşun ve damlatan muslukları onarmanın önemini vurgulayın. Biraz da hesap yapalım 1 Sınıfa, yukarıda ele aldığınız üç örneğin, ilk bakışta su tasarrufu için çok etkili birer yöntem gibi görünmeyebileceğini anlatın. Ancak, aynı anda herkes tarafından yapılırsa bu küçük değişikliklerin etkisinin de büyük olacağını belirtin. Öğrencilere, “Evde Su Tasarrufu” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve bu sayfadaki problemleri çözmelerini isteyin. Bu etkinliği bir yarışmaya dönüştürerek eğlenceli hâle getirebilirsiniz. Yanıtlar Diş fırçalarken ne kadar su harcanır? A. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: 6 litre su tüketir. Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: 2 x 6 = 12 litre su tüketir. Bir günde, 30.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 30.000 x 12 = 360.000 litre su tüketir. Bir yılda, 30.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 365 x 360.000 = 131.400.000 litre su tüketir. B. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: 1 litre su tüketir. Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: 1 x 2 = 2 litre su tüketir. Bir günde, 30.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 30.000 x 2 = 60.000 litre su tüketir. Bir yılda, 30.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 365 x 60.000 = 21.900.000 litre su tüketir. C. Su tasarrufu = 131.400.000 - 21.900.000 = 109.500.000 litre 26 Yaşamın Temel Kaynağı Su Su Tıraş olurken ne kadar su tüketilir? A. Erkek sayısı: 40.000 : 2 = 20.000 Tıraş olan erkek sayısı: 20.000 : 2 = 10.000 Bir günde, bir kişi, bir tıraşta: 6 x 2 = 12 litre su tüketir. Bir günde, 10.000 kişi, bir tıraşta: 10.000 x 12 = 120.000 litre su tüketir. Bir yılda, 10.000 kişi, bir tıraşta: 365 x 120.000 = 43.800.000 litre su tüketir. B. Bir günde, bir kişi, bir tıraşta 1 litre su tüketir. Bir günde, 10.000 kişi, bir tıraşta: 10.000 x 1 = 10.000 litre su tüketir. Bir yılda, 10.000 kişi, bir tıraşta: 365 x 10.000 = 3.650.000 litre su tüketir. C. Su tasarrufu: 43.800.000 - 3.650.000 = 40.150.000 litre 1 Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasına neden olur? A. Bir musluktan, 1 saatte, 1 litre su boşa akar. Bir musluktan, 1 günde, 1 x 24 = 24 litre su boşa akar. Bir musluktan, 1 ayda, 24 x 30 = 720 litre su boşa akar. B. Bir musluktan 3 ayda, 720 x 3 = 2160 litre su boşa akar. Yedi musluktan 3 ayda, 2160 x 7 = 15.120 litre su boşa akar. 2 3 Hesaplamalardan sonra yorum ya da gözlemlerini birbirleriyle paylaşmaları için öğrencilere zaman verin. 4 5 Öğrencilere DVD’deki “Su Tasarrufu Nasıl Yapılır?” adlı çizgi filmi izlettirin. Bu çizgi filmde, suyu tasarruflu kullanmanın hangi yolunun gösterildiğini sorun. Öğrencilere, “Mavi Tombul’un Yolculuğu” bilgi sayfasını dağıtın. Ardından, evde suyun daha tasarruflu kullanılabilmesini sağlayacak farklı yollar konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. “Evde Suyu Tasarruflu Kullanalım” başlıklı önerileri öğrencilerle paylaşın ve hep birlikte bunların üzerinde düşünün. Tüm önerileri tahtaya yazıp hangilerinin daha gerçekçi olduğunu ve evde su tasarrufu için kullanılabileceğini kararlaştırın. Öğrencileri, su tasarrufu yapmak üzere aileleriyle birlikte bir plan hazırlamaya ve bu planı sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmaya yönlendirin. Suları kirlenmekten koruyalım 1 2 Dersten bir hafta önce, öğrencilerden, evlerinde kullanılan çeşitli temizlik ürünlerine ait boş kutu ya da şişeleri (etiketlerini çıkarmadan) biriktirmelerini isteyin. 3 Öğrencilere, elma kabuğu, maydanoz sapları, marul yaprakları gibi organik atıkların doğa için büyük bir tehdit oluşturmadığını açıklayın. Çeşitli mikroorganizmalar, bu organik atıkları ayrıştırabilir. Aslında temel sorun, evdeki temizlik işlerinde kullanılan kimyasal maddelerden kaynaklanır. Bu tip kimyasal maddeler doğada birikir, organik atıkları ayrıştıran mikroorganizmalara ve diğer canlılara zarar verir. Temizlik bittikten sonra içinde bulunduğu suyla birlikte tuvalete ya da lavaboya dökülen bu kimyasal maddeler, atık su şebekesine (foseptik çukuru ya da kanalizasyon sistemi) geçer. Çoğu yerde buradan da denizlere, göllere ya da yer altı sularına karışır. Derste, öğrencilerin sınıfa getirdikleri temizlik ürünlerinin kutularını, şişelerini ve bunların etiketlerini incelemelerini sağlayın. Onlara bu kutuların ve şişelerin içindeki ürünlerin kullanıldıktan sonra nereye gittiğini sorun. Doğaya hiç zarar vermeyen bir deterjan üretmenin zor olduğunu belirtin. Temizlikte kullanılan kimyasal maddelerin her biri, kirliliğe farklı düzeylerde katkıda bulunur. Yapabileceğimiz en iyi şey, bu ürünleri doğru şekilde kullanmak ve satın alırken etiketlerinde güvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olanları seçmektir. Bir başka seçenek de, günümüzde unutulmuş bazı çevre dostu temizlik uygulamalarına daha sık başvurmaktır (Bkz. “Suyu Kirlenmekten Koruyalım” başlıklı metin). Öğrencilere, getirdikleri ürünlerin üzerinde güvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olup olmadığını sorun. Yaşamın Temel Kaynağı Su 27 1 Su 4 Çeşitli petrol ürünlerinin (otomobil yağları, yakıtları) çevre açısından çok tehlikeli olduğunu sınıfa anlatın. Bu ürünlerin kanalizasyona atılmaları hiç doğru değildir. Bu ürünler, yalnızca toplama, taşıma ve arıtma işlemlerinin sıkı kurallara bağlı olduğu özel yerlerde (araç servis merkezleri ve yağlama istasyonları gibi) elden çıkarılmalıdır. Suyu kim kirletiyor? 1 Hangi insan etkinliklerinin, su havzalarını nasıl kirlettiğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecek etkinlikler şunlar olabilir: Tarım, sanayi, inşaat, atıklar ve tehlikeli madde sızıntıları, kazalar, evsel atıkların denetimsiz olarak atılması vb. Tüm yanıtları tahtaya yazın. Öğrencilerden, tahtaya yazılanlardan hangilerinin su havzalarının kirlenmesine neden olabileceğini bulmalarını isteyin. 2 İnsanoğlunun çok eski zamanlardan bu yana atıklarını toprağın altında depoladığını anlatın. Bu çöp alanlarının, yer altındaki ve yeryüzündeki suları etkileyen kirlilik kaynaklarına dönüşebileceğini belirtin. Bu etkiyi örneklemek için öğrencilerle birlikte aşağıdaki deneyi yapın: • Plastik bir tepsiye 2-3 cm kalınlığında kuru kum koyun. • Tepsinin kenarına yakın bir bölümünde kuma küçük bir delik açın ve içine bir çay kaşığı gıda boyası doldurun. Öğrencilere, basit bir yer altı atık depolama alanı yaptığınızı anlatın. Böyle bir atık depolama alanının, kirlilik kaynağı oluşturduğunu belirtin. • Tepsinin, “atıkların” bulunduğu tarafını daha yukarıda tutun ve yağmur etkisi oluşturmak için kumun üzerine su püskürtün. • Suyun, toprak altında her zaman dikey bir yol izlemediğini açıklayın. Öğrencilerden, kumun rengindeki değişimi gözlemlemelerini isteyin. Onlara, bu gözlemlerden nasıl bir sonuç çıkarılabileceğini sorun. 3 Çevre kirliliğinin de bu deneydeki gibi oluştuğunu belirtin. Kirliliğe yol açan maddeler, toprakta yol alan suyla yer altı sularına, kuyulara, ırmaklara, göllere ve içme suyu elde ettiğimiz diğer kaynaklara taşınır. 4 Öğrencilerden, bu etkinlik sırasında öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını isteyin. Ayrıca evlerinde bulunan eskimiş ya da kullanılmayan kimyasal maddeleri nasıl elden çıkarabileceklerini düşünmelerini sağlayın. 5 Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Su kirliliği kaynakları” başlıklı bilgileri aktarın. Evsel atık sular nasıl oluşur? 28 1 Öğrencilere, evsel atık suların nasıl oluştuğunu gözlemlemek amacıyla bir deney yapacağınızı anlatın. 3 litrelik bir cam kaba, 1 litre musluk suyu koyun. Bu suya farklı temizlik maddeleri, deterjanlar, kahve telvesi, tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya vb. maddelerden az miktarlarda ekleyerek bir karışım hazırlayın. Evsel atık suların içinde de bu tür maddeler bulunduğunu anlatın. 2 Çizimdekine benzer bir filtre hazırlamak üzere ilk olarak 1,5 litrelik bir pet şişenin dibini kesip çıkarın. Kalan kısmını, yani şişenin ağız kısmını ters çevirip bir huniye dönüştürün. Huninin içine sırasıyla tabakalar halinde çakıl taşları, keçe parçaları ve son olarak da bir miktar kum koyarak bir filtre yapın. 3 Huniyi, 3 litrelik ikinci bir kabın ağzına çizimdeki gibi yerleştirin. Birinci 3 litrelik kabın içinde bulunan evsel atık suyu, hazırladığınız filtre kabına yavaşça dökün. Bu yolla suyun mekanik olarak arıtıldığını söyleyin. Son olarak, arıttığınız suyun rengini musluk suyununkiyle karşılaştırın. Yaşamın Temel Kaynağı Su Su 4 Suyun mekanik olarak arıtılmasını gözlemledikten sonra, öğrencilere bu suyun ne ölçüde temizlenmiş olabileceğini sorun. 5 Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Evlerde kullanılan su” başlıklı bilgileri aktarın. 1 Evsel atık sular nasıl işlenir? 1 Boru hatlarıyla evlerimize gelen içme suyunun, çok aşamalı su arıtma tesislerinde işlendiğini anlatın. Bu arıtma süreci, suların kumdan geçilerek süzülmesini ve ardından dezenfekte edilmesini (örneğin klorlanmasını) içerir. Bu aşamalardan sonra su, tüketicilere gönderilmeye hazır olur. 2 “Atık Suların İşlenme Aşamaları” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın. Kasabalarda ve kırsal kesimlerde, evsel atık suların foseptik çukurlarında toplandığını açıklayın. Yer altı sularının kirlenmesini önlemek için, bu çukurların, düzenli olarak uzman kuruluşlar tarafından boşaltılıp temizlenmesi gerektiğini anlatın. Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Atık su arıtma merkezi” başlıklı bilgileri aktarın. Dünyanın tüm ülkelerinde, atık suların işlenmesiyle ilgili çeşitli girişimler olduğunu vurgulayın. Örneğin, Avrupa Birliği’ne üye olan ülkelerde, nüfusu 10.000’i aşan tüm yerleşim yerlerinde çağdaş atık su arıtma tesislerinin kurulmasının bir zorunluluk olduğunu söyleyin. 3 Aşağıdaki konuları sınıfta ele alın: • Yaşadığınız yere içme suyu nereden geliyor? Nasıl arıtılıyor? • Yaşadığınız yerde kanalizasyon sistemi ve atık su arıtma tesisleri var mı? • Yaşadığınız yerde bir atık su arıtma tesisi yoksa bunun kurulması yönünde planlar var mı? Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Su” bölümünden yararlanabilirsiniz. Yaşamın Temel Kaynağı Su 29 1 Su Tamamlayıcı Çalışmalar • • • Yaşadığınız yerde içme suyu ve atık su arıtma tesisleri varsa buralara geziler düzenleyin. İçme suyunun arıtılması, evlere ulaştırılması ve su kirliliğinin önlenmesinden sorumlu belediye görevlileriyle bir görüşme planlayın. Görevlilerden, belediyenin, içme suyunun niteliğini artırma ve kirliliği önleme yöntemlerini geliştirme planlarıyla ilgili bilgi alın. Yaşadığınız bölgedeki kirlilik kaynaklarının neler olduğunu araştırın ve yerel yöneticilerin bunlara karşı hangi önlemleri aldıklarını öğrenin. Okulunuzda, öğrencilerin görebilecekleri bir yere bilgi aktarımı amacıyla bir “yeşil” duvar hazırlayın. Su kaynaklarını korumanın ve tasarruflu kullanmanın gerekliliğini vurgulamak üzere okulunuzda “su günü” ya da “su haftası” düzenleyin. Nasıl Su Tasarrufu Yapılır? Bilim insanlarına göre, modern teknolojiler kullanıldığında su tüketimi evlerde 1/3, tarımda % 50 ve sanayide % 90 oranında azalır. Su tasarrufu için yapılması gerekenler: • Taşıma sırasında su kaybını en aza indirmek için borular tamir edilmelidir. • Tarımsal sulamada buharlaşmadan kaynaklanan kayıpları en aza indirip suyun daha verimli kullanılmasını sağlamak için “damla sulama” (suyun toprak yüzeyine damlalar halinde verilmesi) yöntemine geçilmelidir. • Uygun olan her yere atık su arıtma tesisleri kurulmalıdır. • Sanayide kullanılan su, geri kazanım yöntemleriyle tekrar tekrar kullanılmalıdır. • Çevre temizlik vergisi örneğinde olduğu gibi, suyun taşınması, işletilmesi ve arıtılmasıyla ilgili giderleri karşılayacak uygun vergilendirmeler yapılmalıdır. Evde Suyu Tasarruflu Kullanalım • • • • • • • • • • 30 Bulaşık yıkamadan önce tabaklardaki yemek artıklarını iyice temizleyin. Bulaşıklarınızı, musluktan akan suyun altında değil, lavaboya doldurduğunuz ya da bulaşık leğenindeki suyun içinde yıkayın. Bu sayede yarı yarıya su tasarrufu sağlanır. Meyve ve sebzeleri, lavaboya doldurduğunuz ya da bir leğenin içindeki suda yıkayın. Sıcak nesneleri musluktan akan suyun altında soğutmayın. Bu, savurganlık olur. Çamaşır makinenizi yalnızca tam dolduğunda çalıştırın. Çok kirli çamaşırları makinede yıkamadan önce ayrı bir kapta deterjanlı suya bastırın. Otomobil yıkarken başta yalnızca sabun ve bir kova su kullanın. Yalnızca son durulamayı hortumdan akan suyla yapın. Bahçede birikmiş yaprakları hortumla su püskürterek temizlemek yerine, bir tırmıkla toplayın. Bahçe sulamasında içme suyu kullanmayın. Kuyu suyu ya da biriktirilmiş yağmur suyu kullanın. Kuvvetli rüzgârda ya da Güneş altında sulama yapmayın. Böyle durumlarda su çok çabuk buharlaşır. Yaşamın Temel Kaynağı Su Su Suyu Kirlenmekten Koruyalım 1 Bulaşık deterjanı yerine sabun, su ve bir miktar sirkeden oluşan bir çözelti kullanılabilir. Cam temizleyiciler yerine ılık su ve sirke karışımı daha güvenli olur. (4 litre ılık suya yarım bardak sirke katılması önerilir.) Tıkanmış lavaboları açmak için kimyasal maddeler yerine sirke ve karbonat karışımı kullanılabilir. Bu yöntemde, çeyrek bardak sirkeyle çeyrek bardak karbonat karıştırıldıktan sonra lavaboya boşaltılıp ardından sıcak su dökülür. Bir başka yöntem de boruyu açmak için pompa ya da tel kullanmaktır. Ağartıcılar yerine yarım bardak sirke ya da karbonat kullanılabilir. Ocak temizleme jelleri ya da tozları yerine karbonat kullanın. Ocağı düzenli aralıklarla bu maddeyle silin. Yaşamın Temel Kaynağı Su 31 Öğrenci bilgi sayfası Su Deniz Suyu ve Tatlı Su Aşağıdaki soruları yanıtlayın 1 Dünya’daki suların % kaçını deniz suyu oluşturur? 2 Dünya’daki suların % kaçını tatlı su oluşturur? 3 Dünya’daki tuzlu su kaynakları nelerdir? 4 Dünya’daki tatlı su kaynakları nelerdir? 5 Dünya’daki en uzun ırmak hangisidir? 6 Türkiye’deki en uzun ırmak hangisidir? 7 Dünya’daki okyanuslar hangileridir? 8 Türkiye’nin çevresinde hangi denizler yer alır? 9 Bir bardaktaki suyun tuzlu mu, tatlı mı olduğu tadına bakmadan nasıl anlaşılır? 10 Tuzlu sudan tuz nasıl elde edilir? 11 Tatlı su hangi işler için kullanılır? 12 Deniz suyu hangi işler için kullanılır? 32 Su Diş fırçalarken ne kadar su tüketilir? Diyelim ki yaşadığınız kentte 30.000 kişi bulunuyor. Bu insanlar, dişlerini ortalama 3 dakikada fırçalıyorlar. Dişlerini fırçalama süresince musluğu açık bırakırsa bir kişi dakikada 2 litre su tüketiyor. Oysa bu sırada musluk yalnızca ağız çalkalamak ve diş fırçasını temizlemek için açılıp kapanırsa, üç dakikalık tek bir diş fırçalamada toplam 1 litre su kullanılır. Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın. A. Bu kentte yaşayanların her biri günde iki kez dişlerini fırçalıyor. Peki, herkes diş fırçalarken musluğu sürekli açık bırakırsa kentte bu iş için yılda ne kadar su tüketilir? B. Herkes musluğu yalnızca ağzını çalkalamak ve diş fırçasını temizlemek için açarsa yılda ne kadar su tüketilir? C. Herkes musluğu yalnızca ağzını çalkalamak ve diş fırçasını temizlemek için açarsa (A’ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır? Tıraş olurken ne kadar su tüketilir? Diyelim ki, yaşadığınız kentin nüfusu 40.000 kişidir. Bu sayının yarısı erkeklerden oluşuyor. Erkeklerin yarısının da her sabah tıraş olduğunu varsayın. Bir tıraş, ortalama 6 dakika sürüyor. Tıraş olurken musluk sürekli açık bırakılırsa bu sırada musluktan dakikada 2 litre su akıyor. Oysa, musluk yalnızca tıraş bıçağı ve yüz yıkamak için açılırsa tek bir tıraş sırasında toplam 1 litre su tüketiliyor. Öğrenci bilgi sayfası Evde Su Tasarrufu Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın. A. Tıraş olan herkes, sabahları tıraş süresince musluğu açık bırakırsa tıraş olmak için yılda ne kadar su tüketilir? B. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğu açarsa yılda ne kadar su tüketilir? C. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğu açarsa (A’ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır? Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasına neden olur? Okulunuzda, saniyede bir damla damlatan bir musluk olduğunu düşünün. Bu musluk, 1 saatte 1 litre suyun boşa akmasına neden oluyor. Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın. A. Bu musluk, bir ay süresince tamir edilmezse ne kadar su boşa akmış olur? B. Aynı miktarda damlatan musluklardan bir okulda 7 tane varsa bunlar da 3 ay boyunca tamir edilmezse, ne kadar su boşa akmış olur? 33 Öğrenci bilgi sayfası Su Mavi Tombul’un Yolculuğu Küçük su damlacığı Mavi Tombul, ormandaki bitkilerin günden güne kurumaya başladığını, kelebeklerin, böceklerin, kuşların ve insanların pek ortalıkta görünmediğini fark etti. Bunun nedenini merak etti ve bir yolculuğa çıktı. Yolculuğun sonunda kendini bir evin lavabosundaki muslukta buldu. Evin kızı Esra, o sırada banyoda dişlerini fırçalıyordu. Mavi Tombul, ona “Merhaba!” diyerek kendini tanıttı. Ardından, Esra’ya insanlar suyu dikkatsiz kullanırlarsa su kaynaklarının tükeneceğini anlattı. Bu, Esra’yı düşündürdü. Orada duran bir bardağa su doldurdu ve musluğu kapattı. Dişini fırçalarken ve ağzını temizlerken bu bardağın içindeki suyu kullandı. Mavi Tombul: “Özen gösterdiğin için teşekkür ederim” dedi. Esra, gülümseyerek başını salladı. Bu sırada Esra’nın kız kardeşi Başak bulaşık yıkıyor, anneannesi de öğle yemeği hazırlıyordu. Mavi Tombul, onlarla da tanıştı. Her ikisi de ondan çok hoşlandılar. Mavi Tombul, Başak’a bulaşıkları bir leğende yıkamayı önerdi. Bulaşık makinesini ancak tam olarak dolduktan sonra çalıştırmak gerektiğini anlattı. Başak, hemen onun söylediklerini yaptı ve artık bulaşıkları bu şekilde yıkayacağını söyledi. Mavi Tombul, anneannenin yanına gitti. Onun, sebzeleri yıkadığı suyla saksıdaki çiçeği suladığını görünce “Yaşa nine!” dedi. Bahçeye çıkan çocuklar ve Mavi Tombul, biraz önce hortumla arabasını yıkamış İsmail dedeyi gördüler. Mavi Tombul, “Ah, ne yapıyorsun?” diye seslendi. İsmail dede, birden hatasını anladı: “Gereksiz yere su harcıyorum değil mi? Aslında arabamı bir kova suyla yıkamalıydım.” dedi. Yağmur başlayınca Esra ve Başak eve girdiler. Babalarının tuvaletteki sifona bir şeyler yaptığını görünce ona ne yaptığını sordular. Sinan baba, “Tuvalet çok kirli olmasa bile her kullanıştan sonra sifonu çekiyoruz. Çok fazla su gereksiz yere akıp gidiyor. Bunu önlemek için bu sifonun deposuna 2 litrelik pet şişeyi suyla doldurup koyacağım. Böylece deponun hacmini azaltacağım ve her seferinde 7 yerine 5 litre su harcanacak.” dedi. Anlaşılan ev halkı Mavi Tombul’dan etkilenmişti. Mavi Tombul da tüm bunlardan etkilenmişti. Ancak, gitme zamanı gelmişti. Ev halkına veda edip o sırada yağan yağmura karışarak ortadan kayboldu. Yağmur bittiğinde Esra ve Başak dışarıya çıktılar. Çevrelerine bakıp içilebilir temiz suyun ne kadar az ve değerli olduğunu, su tasarrufu yapılması gerektiğini, böylece su kaynaklarının korunacağını düşündüler. Bunu onlara öğreten Mavi Tombul’u unutmamak için kendi kendilerine söz verdiler. Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten, Hacettepe Üniversitesi, İlköğretim Bölümü 34 Su İkinci aşama, aerobik (oksijen kullanan) bakterilerin kullanıldığı biyolojik bir süreçtir. Biyolojik olarak ayrıştırılabilen organik atıkların % 90’ı bu aşamada ortadan kaldırılır. 2 Atık sular, içinde bakteriler bakımından zengin bir çamur bulunan, geniş bir tanka pompalanır. Burada, mikroorganizmaların ayrıştırma işlemini kolaylaştırmak için saatlerce oksijen verilerek karıştırılır. Ardından, bu karışım bir çöktürme tankına gider. Sudaki katı parçacıklar ve mikroorganizmalar burada çamur hâlinde dibe çöker. Buna “atık çamuru” denir. Birinci ve ikinci aşamaların sonunda ortaya çıkan çamur, anaerobik (oksijen kullanmayan) bakteriler tarafından parçalanmaya bırakılır. Bu çamur, daha sonra çukur bölgeleri doldurmada kullanılabilir ya da yakıt olarak değerlendirilebilir. Ancak, ikinci aşamadan sonra bile atık sularda hâlâ çeşitli katı parçacıklar, fosfatlar, bazı nitratlar ve zehirli metal bileşikleri gibi kirlilik yapıcı maddeler bulunabilir. Birinci aşama, suyun içindeki taşlar, sopalar, paçavralar gibi kaba kalıntıları süzmek için ızgaraların kullanıldığı mekanik bir süreçtir. Öğrenci bilgi sayfası Atık Suların İşlenme Aşamaları Üçüncü aşama, bu kirletici maddeleri yok eden bir dizi özel biyolojik, kimyasal ve fiziksel işlemden oluşan bir süreçtir. Üçüncü aşama, ileri arıtma aşaması olarak da bilinir. 1 İleri arıtma aşaması, inşaat ve işletme harcamalarının fazla olması nedeniyle nadiren kullanılır. Bununla birlikte birçok ülkede ileri arıtma aşamasına verilen önem artmaktadır. 3 35 1 Toprak Topraksız Bir Dünya Düşünülemez! Ana Tema Önerilen Süre Toprak, yeryüzündeki yaşamın temelidir. 2-3 ders saati Kazanımlar • Toprağın doğadaki işlevlerinin önemini kavrar. • Toprak kirliliği ve erozyon gibi sorunların çevreyi nasıl tehdit ettiğini açıklar. • Toprak kirliliği ve erozyon gibi sorunlar için çözüm önerilerinde bulunur. Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Eleştirel düşünme, ölçme, gözlem yapma, çıkarımda bulunma, yorumlama, karşılaştırma, bulguları kaydetme Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Anlatım, deney, tartışma, beyin fırtınası İki cam kavanoz, iki tülbent parçası, paket lastiği, iri taneli kum, kırmızı gıda boyası, su, iki bardak, kronometre, büyüteç, birkaç küçük çapa, tahtadan yapılmış dört kutu, dört takoz, dört plastik su kabı, sulama kabı, kaşık, çim tohumu, toprak, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Toprak, dünya yüzeyinin en üst kısmında bulunan tabakadır. Bu tabaka, hava koşullarının da etkisiyle ufalanmış kaya parçalarından ve ayrışmış organik maddelerden, uzun sürede oluşur. Toprak, mineraller, su, oksijen, karbon dioksit, azot içerir ve canlılığın temelini oluşturur. 36 Topraksız Bir Dünya Düşünülemez! Toprak Toprağın bazı işlevleri şunlardır: • Toprak, bir doğal yaşam alanıdır. Pek çok bitki ve hayvan toprakta yaşar. • Canlıların çürüme ve parçalanma süreçleri toprakta gerçekleşir. • Toprak, yer altı sularını arıtır, doğal bir filtre görevi görür. • Binalar için temel oluşturur. Yani binaların inşa edildiği ve altyapı ağlarının oluşturulduğu bir alandır. • İnşaat ve seramik sanayii gibi alanlar için ham madde kaynağıdır. • Mimari ve tarihî mirasın beşiğidir. 1 Günümüzde toprakla ilgili önemli birtakım sorunlar yaşanıyor. Bunların başında, toprağın sürekli olarak azalması ve niteliğinin zayıflaması geliyor. Bilinçsiz uygulamalar, toprağın mineral kaybetmesine, kirlenmesine ve erozyona yol açıyor. Toprağın sıkıştırılması, içerdiği oksijenin azalmasına, asit ya da tuz miktarınınsa artmasına neden oluyor. Toprak, çevreye salınan tüm kirletici maddeleri biriktirebilen çok büyük bir depoya benzetilebilir. Kirletici maddeler, hava ve suya göre toprakta çok daha uzun süre kalırlar. Bu nedenle olumsuz etkileri daha geç ortaya çıkar. Toprağın yok olma sürecini durdurmak ve tüm işlevlerini normal bir şekilde sürdürmesini sağlamak bizim elimizdedir. Türkiye’de toprak kirliliği, temel olarak evsel, tarımsal ve sanayi kaynaklı atıklardan kaynaklanıyor. Ülkemizde, özellikle sanayi bölgelerinin bulunduğu İzmit Körfezi ve Edirne’deki Meriç havzası, toprağın ağır metallerle kirlenmesi tehlikesiyle karşı karşıyadır. Türkiye’de, yeryüzü yapısı, iklim ya da yanlış tarım uygulamaları gibi nedenlerden dolayı erozyon da önemli bir sorundur. Araştırmalar, ülkemizde toprakla kaplı alanların % 73’ünde şiddetli erozyon olduğunu gösteriyor. Etkinlikler Toprak neden önemli? 1 Öğrencilere, toprakta yaşayan canlıların adlarını sorun. Bu canlıların adlarını tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından onlara, CD’nin “Toprak” bölümünde bulunan “Toprakta yaşayan canlılar” başlığı altındaki bilgileri aktarın. 2 3 Hava ve su kadar, toprağın da korunması gerektiğini vurgulayın. Bu nedenle insanların, özellikle de toprakla uğraşanların toprağı koruma konusundaki sorumluluklarına değinin. Sınıfa, DVD’deki “Topraksız Bir Dünya Düşünülemez!” adlı filmi izlettirin. Daha sonra öğrencilerle toprağın nasıl oluştuğunu, temel işlevlerini ve toprağa yönelik başlıca tehlikelerin neler olduğunu konuşun. Ardından “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Toprak suyu süzer Öğrencilere, yağmurun toprak tarafından nasıl süzüldüğünü aşağıdaki deneyi yaparak gösterin. 1 2 3 4 Tülbentleri cam kavanozların üzerine paket lastiğiyle tutturun. Tülbentlerden birinin üzerine bir avuç dolusu toprak, diğerine de aynı miktarda iri taneli kum koyun. İçinde eşit miktarda su bulunan iki bardağın her birine, birer damla gıda boyası ekleyin. Öğrencilerin, bu renkli sıvıdan toprağın ve kumun üzerine eşit miktarda dökmelerini ve kronometreyle süre tutmalarını sağlayın. Topraksız Bir Dünya Düşünülemez! 37 1 Toprak 5 Öğrencilerden, hem cam kavanozlardan süzülen sıvıların renk farkına dikkat etmelerini hem de süzülme sürelerini kronometreyle ölçmelerini isteyin. Renkli sıvı, kumdan hızla süzülür ve rengini korur. Oysa, topraktan daha uzun sürede süzülür ve rengi daha soluklaşır. Çünkü, toprağın içerdiği parçacıklar filtre işlevi görür ve gıda boyasını tutar. Bu olay doğada da buna benzer bir şekilde gerçekleşir. Kumlu, taşlı ve çakıllı topraklar yer altı sularının temizlenmesine katkıda bulunur. 6 Öğrencilere, CD’nin “Toprak” bölümünde bulunan “Toprağın işlevleri” başlıklı bilgileri aktarın. Kil pişirilince Öğrencilere şu soruyu sorun ve bir beyin fırtınası yaptırın: • Günlük yaşamda kullanılan nesnelerden hangileri kilden yapılır? (Tuğlalar, fayanslar, saksılar, çömlekler, seramikler, bazı heykeller vb.) Ülkemizde çömlekçilik geleneğinin çok eski olduğunu, Taş Devri’ne ait ilk çömleklerin “Çatalhöyük (Konya) ve Canhasan (Karaman)” adlı yerleşim yerlerinde bulunduğunu söyleyin. Öğrencilere, “Çömlekçilik” başlıklı bilgileri aktarın. Onlardan, daha önce çevrelerinde ya da müzelerde gördükleri kilden yapılmış eserleri anlatmalarını isteyin. Toprağı koruyalım 1 2 Öğrencilere toprakla ilgili çevre sorunlarının neler olduğunu sorun. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. 3 Öğrencilere, toprağın korunmasının bizlerin elinde olduğunu anlatın. Bunun için aşağıdaki konulara dikkat etmemiz gerektiğini belirtin: • Çöplerimizin miktarını azaltmak • Birçok kez kullanılabilen ya da geri kazanımı yapılabilen ürünleri tercih etmek ve geri kazanıma katkıda bulunmak • Piknik alanlarından ayrılmadan önce çöplerimizi toplamak • Yalnızca izin verilen alanlarda ateş yakmak • Pikniğe giderken kâğıt ya da plastikten yapılmış tek kullanımlık mutfak malzemeleri yerine yıkanarak yeniden kullanılabilenlerinden götürmek Toprakla ilgili önemli sorunlardan birinin de kirlilik olduğunu belirtin. Öğrencilere, yaşadıkları yerde toprak kirliliği olup olmadığını sorun. Ardından, “Toprak Kirliliği” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Erozyon nasıl oluşur? 38 1 Öğrencilere, erozyonun etkilerini görmek üzere bir deney yapacağınızı söyleyin. Dört tahta kutunun içini eşit miktarda toprakla doldurun. Kutulardan birine, deney gününden bir hafta önce çim tohumu ekin ve tohumların çimlenmesini bekleyin. 2 Deney günü, kutuları, takoz kullanarak 45 derece eğik konuma getirin. Böylece eğimli bir arazidekine benzer tarla modelleri hazırlamış olacaksınız. Kutuların altına birer plastik su kabı yerleştirin. 3 Bir kaşık sapı yardımıyla birinci kutudaki toprağı enine, ikinci kutudaki toprağıysa aynı yöntemle dikine sürün. Üçüncü kutu, büyümüş çimlerin bulunduğu kutu olsun. Dördüncü kutuya hiçbir işlem yapmayın. 4 Bir sulama kabıyla, tarla modellerinin her birini aynı miktarda suyla, yağmur yağdırırmışçasına sulayın. Daha sonra, plastik su kaplarında biriken toprakların miktarını karşılaştırın ve öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • Hangi plastik kapta daha çok toprak birikti? • Hangi sürüm şekli toprağın sürüklenerek gitmesine neden oldu? • Çimler, toprağın sürüklenmesini nasıl etkiledi? Topraksız Bir Dünya Düşünülemez! Toprak 5 Öğrencilere, “Erozyon” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Yaşadıkları yerde erozyon olup olmadığını sorun. Ardından erozyon konusundaki gözlemlerini paylaşmalarını isteyin. 1 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için, CD’nin “Toprak” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencilerden, ilgili kurum, kuruluş ve sivil toplum örgütleriyle iletişim kurarak toprağın işlevleri ve korunması konusunda bilgi toplamalarını isteyin. Daha sonra, öğrencileri toprağın korunmasının önemini anlatan bir poster hazırlamaya yönlendirin. Hazırladıkları posterleri okul ya da sınıf panosunda sergileyin. Toprağı incelemek amacıyla doğal bir alana gezi düzenleyin. Burada öğrencileri gruplara ayırın. Her grubun farklı bir alan (yol kenarı, su kenarı, ağaç altı vb.) seçmesini sağlayın. Bu alanda, toprağı çapayla 20-25 cm derinliğinde kazmalarını ve toprak örneklerini birer torbaya koymalarını isteyin. Sonra, grupları bir araya toplayın. Toprak örneklerini büyüteçle incelemelerini, toprakta gördükleri canlıların resimlerini çizmelerini ve tüm gözlemlerini not almalarını sağlayın. Çalışmanın sonunda grupları, gözlemlerini birbirleriyle paylaşmaya yönlendirin. Çömlekçilik İnsanı başka varlıklardan ayıran özelliklerin başında yaratıcılık yetisi gelir. Bu yetiyi her alanda kullanan insan, Taş Devrinde hayvanları evcilleştirmiş, toprağı ekip biçmiş, evler kurup yerleşik yaşama geçmiştir. İnsanlar, zaman içinde daha rahat yaşamak için çeşitli yöntemler ve araçlar geliştirmişler. Örneğin, avladıkları hayvanların derilerinden ya da su kabağı gibi bazı sebzelerin dış kabuklarından, besinleri içine koyabilecekleri kaplar yapmışlar. Daha sonra, sepetlerin üzerine balçık sıvamışlar. Kuruyan balçık, ateşle birleşince daha da sertleşmiş. Balçığın bu sert yapıya dönüşmesi insanları şaşırtmış. Ancak, bu sonuçtan yararlanmayı bilerek yemek yiyebilecekleri, su içebilecekleri kaplar yapmışlar ve böylece çömlek ortaya çıkmış. Çömleğin malzemesi topraktır. Ancak her toprak, çömlek yapmak için uygun olmaz. Çömlek yapımına uygun bir miktar toprak ya da farklı toprak çeşitleri belirli oranda suyla karıştırılınca, kolayca şekillendirilebilen bir hamura dönüşür. Bu hamur, havayla temas ettiğinde kurur, sertleşir. Pişirildiğindeyse yüzyıllar boyunca varlığını koruyabilen bir eşya olur. Kiremit, testi, küp, tuğla, tas, çanak, fırın tuğlası, vb. Anadolu toprakları, çömlek ve çömlekçilik adına köklü bir geçmişe sahip. Anadolu’da Taş Devrine ait ilk seramik ürünlere Çatalhöyük ve Canhasan olarak bilinen kazı merkezlerinde rastlanır. Farklı toprak çeşitleri ve yapım teknikleriyle üretilen daha sonraki çağlara ait çok görkemli örnekler de vardır. Her çağın kendine özgü desen, renk, şekillendirme farklılıkları açık bir biçimde çömlekler üzerinde görülür. Ayşegül Türedi Özen’ in Bilim Çocuk dergisinin Aralık 2001 sayısında yayımlanan “Kayapa’da Çömlekçilik” yazısından kısaltılarak alınmıştır. Topraksız Bir Dünya Düşünülemez! 39 Öğrenci bilgi sayfası Toprak 40 Toprak Kirliliği • Atık maddeler, toprağın kimyasal yapısını bozar ve topraktaki canlıların yaşamını güçleştirir. Atık maddelerin toprakta ayrışıp yok olmaları çok zordur. • Atıkların ayrışmasıyla ortaya çıkan maddeler, yer altı sularına karışarak suyu ve toprağı kirletir. • Toprağı kirleten katı atıkların çoğunu plastik, naylon ve lastik gibi sentetik maddeler oluşturur. • Evlerden ve sanayiden kaynaklanan sıvı atıklar arıtılmazsa, toprağın ve suyun kirlenmesine neden olur. • Hava kirliliği de toprağı olumsuz etkiler. Havadaki kirlilik yapıcı maddeler, yağışlarla toprağa düşer. Toprağı kirletir. Hem bitkiler hem de toprakta yaşayan canlılar bundan olumsuz etkilenir. • Fabrikaların bacalarından çıkan bazı ağır metaller de toprakta birikir. Ağır metallerin toprakta çok az miktarlarda bulunması bile canlıları zehirleyebilir. • Tarımda aşırı gübreleme, toprağın yapısını bozar. Çünkü bu durumda topraktaki tuz miktarı artar ve besin dengesi bozulur. Toprağın aşırı gübrelenmesi kirliliğe de yol açar. Bu şekilde kirlenen toprağın eski hâline döndürülmesi çok güçtür. • Zararlı böcekleri, mikroorganizmaları ve yabancı otları yok etmek amacıyla kullanılan tarımsal ilaçlar da doğru kullanılmadıklarında toprağı kirletir. Toprak • Erozyon, toprağın tarım yapılan üst tabakasının, su, rüzgâr, buz ya da canlıların etkisiyle aşınıp taşınmasıdır. • Toprağın bitki örtüsü bakımından yoksul olması erozyon oluşumunu kolaylaştırır. • Bitki örtüsü bakımından zengin bölgelerde, bitkilerin dal, gövde ve yaprakları, yağışın şiddetini azaltır. Toprak, suyu hızla emer. Yağmur damlaları doğrudan toprağa çarpmadığından aşınmaya yol açmazlar. • Bitki örtüsü bakımından yoksul bölgelerde, yağmur damlaları doğrudan toprağa çarpar ve toprağın yüzeyini balçıklaştırır. Böylece toprak suyu ememez. Su, toprağın yüzeyinden akıp gider. Bu sırada bir miktar toprağı da beraberinde sürükler ve erozyon oluşur. • Bitki örtüsü, toprağı rüzgârın aşındırma etkisinden de korur. Oysa, bitki örtüsü zayıf olan ya da hiç olmayan yerlerde en hafif bir rüzgâr bile toprağı yerinden ayırıp başka yerlere taşıyabilir. • Toprak, gevşek ya da sıkı yapılı olabilir. Gevşek topraklar, erozyon oluşumuna elverişli, sıkı topraklarsa erozyona dayanıklıdır. Kil oranının yüksek olması da toprağın erozyona direncini artırır. Çünkü kil, toprak parçacıklarını birbirine yapıştırır. Ülkemiz, genellikle gevşek ve erozyona direnç gösteremeyen bir toprak yapısına sahiptir. • Meralarda hayvanları düzensiz ve aşırı otlatma, tarım alanlarınn nadasa bırakılması erozyona davetiye çıkarır. Ayrıca, tarım alanlarının yerleşim alanlarına ya da sanayi merkezlerine dönüştürülmesi de bitki örtüsünün zarar görmesine yol açar. Bunun sonucunda da erozyon oluşur. • Arazilerin yanlış kullanılması da erozyona neden olur. Örneğin, orman için elverişli bir yerin mera olarak kullanılması ya da tersi uygulamalar erozyona yol açabilir. Öğrenci bilgi sayfası Erozyon 41 1 Biyolojik Çeşitlilik Doğaya Gereksinimimiz Var Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Biyolojik çeşitlilik, doğanın zenginliğidir. 1-2 ders saati • Biyolojik çeşitliliğin önemini kavrar. • Biyolojik çeşitliliğin hızla azalma tehlikesi altında olduğunu fark eder. • Biyolojik çeşitliliğin azalmasını önlemeye yönelik çözüm önerileri sunar. Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Canlılar, çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmanın en küçük birimi “tür”dür. Tür, ortak bir atadan gelen, benzer özellikler taşıyan, doğal koşullar altında kendi aralarında çoğalabilen ve yavruları da çoğalabilme özelliği gösteren canlı grubudur. Yeryüzünde çeşitli özelliklere sahip çok sayıda canlı yaşar. Mikroorganizmalar, mantarlar, bitkiler ve hayvanların tümü biyolojik çeşitliliği oluşturur. Biyolojik çeşitliliği, canlıların yaşam ortamları, bu ortamlardaki iklim, nem, toprağın yapısı gibi etkenler etkiler. 42 Doğaya Gereksinimimiz Var Biyolojik Çeşitlilik Biyolojik çeşitlilik, birbirini tamamlayan üç başlık altında incelenebilir: • Genetik çeşitlilik: Genler, canlıların özelliklerini belirleyen, bir kuşaktan diğerine geçen, kalıtımın en temel birimleridir. Bir türün oluşturduğu topluluktaki üyelerin sahip olduğu genlerin tümüne “gen havuzu” denir. Gen havuzunda, genlerin bir ya da daha fazla çeşidi bulunur. Bu, genetik çeşitliliği oluşturur. Genetik çeşitlilik, türlerin beklenmedik çevre koşullarına uyum sağlayabilme ve soylarını sürdürebilme şansını artırır. Dünyada çok sayıda canlı türünün olmasının temelinde de genetik çeşitlilik vardır. • Türlerin çeşitliliği: Bir bölgedeki canlı türlerinin sayısını gösterir. Günümüzde, dünyada 15-40 milyon kadar canlı türü olduğu tahmin ediliyor. Bilim insanları, bugüne değin bu türlerin yaklaşık 2 milyonunu sınıflandırabilmişlerdir. • Ekosistem çeşitliliği: Belli bir alanda yaşayan ve birbirleriyle sürekli etkileşim içinde olan canlılar ve bunların cansız çevreleriyle birlikte oluşturdukları bütüne “ekosistem” denir. Orman, göl, ırmak, deniz, kent ekosistemi gibi. Ekosistem çeşitliliği de belirli bir alandaki farklı ekosistemlerin sayısını ifade eder. 1 Bir canlının ortam koşullarındaki değişikliklere uyum sağlayıp sağlayamayacağını genetik özellikleri belirler. Ortam koşullarındaki değişikliklere uyum sağlayamayan türler, uzun süreçler içinde yok olur. Günümüzde bu süreç kentleşme, ulaşım, tarım etkinlikleri gibi insan etkilerinin artması nedeniyle daha da hızlanmıştır. Çünkü bu tip etkinlikler, canlıların yaşam alanlarının hızla bozulmasına neden olmaktadır. Etkinlikler Doğa bizim dostumuz 1 Öğrencilere, doğadan nasıl yararlandığımız konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. • Doğa, bize birçok ham madde sağlar. (Yiyecek, inşaat malzemeleri, orman ürünleri, hayvan yemi, ilaçlar, boyalar, kauçuk, madenler vb.) • Doğal alanlar birçok canlının barınağıdır. • Doğal atıkların geri kazanımı kendiliğinden gerçekleşir. • Besinler ve organik maddeler doğal bir döngü içinde yer alırlar. (Su döngüsü, karbon döngüsü, besin zinciri vb.) • Doğal alanlar insanlar için dinlenme yeridir. Ayrıca, kültürel, eğitsel ve bilimsel keşifler için esin kaynağıdır. 2 Öğrencilere, “Giriş” bölümündeki bilgilerden yararlanarak biyolojik çeşitliliğin ne olduğunu ve önemini açıklayın. Biyolojik çeşitliliğin biz insanlara zengin bir besin, malzeme ve kimyasal madde çeşitliliği sağladığını belirtin. CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Doğa bize ne sağlar?” başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın. 3 Öğrencilere “İnsan ve Biyolojik Çeşitlilik” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve aşağıdaki soruları sorun: 4 • Bilim insanlarının türlerin yok olmasına ilişkin tahminleri nelerdir? • Hangi insan etkinlikleri biyolojik çeşitliliğin azalmasına yol açar? • Ülkemizde biyolojik çeşitliliğin zengin olmasının nedenleri nelerdir? Öğrencilere DVD’deki “Biyolojik Çeşitlilik ve Kaybolan Türler” adlı filmi izlettirin. Ardından aşağıdaki sorular üzerine bir tartışma başlatın: • Biyolojik çeşitlilik neden önemlidir? • Türlerin yok olmasının nedenleri nedir? • Bitki ve hayvanları korumak için neler yapabiliriz? Doğaya Gereksinimimiz Var 43 1 Biyolojik Çeşitlilik Soyu tehlike altındaki türler 1 Öğrencilere ülkemizde hangi canlı türlerinin yaşadığını sorun. Onların yanıtlarını aldıktan sonra bazı canlı türlerinin soylarının tehlike altında olduğunu söyleyin. Öğrencilerle bir türün soyunun tehlike altında olmasının nedenlerini konuşun. (Çevre kirliliği, kentleşme, hızlı nüfus artışı, aşırı ve bilinçsiz avlanma, erozyon, yanlış tarım uygulamaları gibi etkenler türleri tehdit eder.) 2 Öğrencilere, “Türkiye’de Soyu Tükenme Tehlikesinde Olan” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Ardından onları dört gruba ayırın. Gruplardan, bilgi sayfasında adı geçen dört türden (deniz çayırı, deniz kaplumbağası, Akdeniz foku ve kara akbaba) birini seçmelerini isteyin. Seçtikleri türle ilgili bilgileri okuduktan sonra, türü tehdit eden etkenleri araştırma ödevi verin. 3 4 Grupların araştırma sonuçlarını birer poster hazırlayarak sunmalarını sağlayın. Öğrencilere, CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” ve “Türkiye biyolojik çeşitliliği” bölümlerinde bulunan bilgileri aktarın. Biyolojik çeşitliliği koruyalım 1 Öğrencilere, biyolojik çeşitliliği korumak için neler yapılabileceğini sorun. Yanıtları aldıktan sonra CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın. 2 DVD’deki “Zaman Geçiyor” adlı çizgi filmi ve “Sıfır Yok Oluş” adlı filmi izlettirin. Filmlerin mesajlarını ele alın. Daha sonra, öğrencilerden bunlarla ilgili kısa bir metin yazmalarını isteyin. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • 44 Öğrencilere, ülkemizin biyolojik çeşitliliği, buna yönelik tehditler ve soyu tehlike altında olan türleri araştırma ödevi verin. Araştırmalarını tamamladıktan sonra bu konuda birer poster hazırlamalarını sağlayın. Daha sonra bu posterleri sınıf ya da okul panosunda sergileyin. Doğaya Gereksinimimiz Var Biyolojik Çeşitlilik Günümüzde doğal alanlar ve biyolojik çeşitlilik büyük bir tehlikeyle karşı karşıyadır. Bazı insan etkinlikleri, doğayı olumsuz etkiliyor. Bunun sonucunda özellikle bazı türler hızla yok oluyor. Örneğin, bugün memeli hayvanların dörtte biri yok olmak üzere. Bir araştırmaya göre 2028’e kadar canlı türlerinin % 20’si yok olabilir. Hatta Edward Osborne Wilson adlı ünlü bir biyolog, insan etkinliklerinin bu şekilde sürmesi hâlinde gelecek yüzyıl içinde tüm canlı türlerinin yarısının yok olacağını ileri sürüyor. Öğrenci bilgi sayfası İnsan ve Biyolojik Çeşitlilik Son 10.000 yıl içinde, insan etkinlikleri sonucunda doğada çok önemli değişiklikler ortaya çıktı. Tropikal yağmur ormanları gibi biyolojik çeşitliliğin zengin olduğu bölgeler tarım alanlarına dönüştürüldü. Ulaşım ağları genişledi, kentler büyüdü. Sulama amacıyla akarsuların yatakları değiştirildi. İnsan etkisiyle ortaya çıkan bu değişikliklerin çoğu, türlerin bunlara uyum sağlamasına izin vermeyecek denli hızlı gerçekleşti. Bu durum, bitki ve hayvan türlerinin sayısının giderek azalmasına yol açtı. Ülkemiz, çok zengin bir bitki ve hayvan çeşitliliğine sahip. Tüm Avrupa’da yaşayan hayvan türlerinin sayısı yaklaşık 60.000 iken, Türkiye’de bu sayı 80.000’dir. Türkiye, birçok hayvan türünün de anavatanı. Avrupa’nın tümünde yaklaşık 12.000, Türkiye’deyse yaklaşık 9000 bitki türü var. Bu sayının yaklaşık 3000’i, yalnızca Türkiye’de bulunan türler. Türkiye’de biyolojik çeşitliliğin Avrupa’ya göre bu kadar zengin olması, ülkenin coğrafi konumu, iklimi ve jeolojik yapısı gibi nedenlerden kaynaklanıyor. Ancak, Türkiye’de biyolojik çeşitlilik tehlike altında. Bu tehlike; kirlilik, kentleşme, hızlı nüfus artışı, aşırı ve bilinçsiz avlanma, erozyon, yanlış tarım uygulamaları ve Türkiye’ye özgü olmayan türlerin ülkeye getirilmesi gibi etkenlerden kaynaklanıyor. 45 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik Türkiye’de Soyu Tükenme Tehlikesinde Olan Türler Deniz kaplumbağaları (Caretta caretta) Deniz kaplumbağaları denizlerde yaşar, yumurtalarını geceleri kumsallarda açtıkları çukurlara gömerler. Bir deniz kaplumbağası bir defada 150 yumurta bırakabilir. Yavrular, 2 ay süren kuluçka döneminin sonunda gece yumurtadan çıkarlar ve denize ulaşmaya çalışırlar. Kıyılardaki kontrolsüz yapılaşma, kaçak kum alımı, kıyı erozyonu, çevre kirliliği, bilinçsiz yapılan balıkçılık gibi insan etkinlikleri nedeniyle, deniz kaplumbağaları tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu nedenle koruma altındadırlar. Deniz kaplumbağalarının ürediği kumsallardan kum alınması yasaktır. Ülkemiz kıyılarında deniz kaplumbağaları için önemli 17 yuvalama kumsalı bulunur. Bunlar; Ekincik, Dalyan, Dalaman, Fethiye, Patara, Kale, Kumluca, Tekirova/Çıralı, Belek, Kızılot, Demirtaş, Gazipaşa, Anamur, Kazanlı, Göksu Deltası, Akyatan ve Samandağ’dadır. Akdeniz fokları (Monachus monachus) Akdeniz fokları, dünyanın sayıca en azalmış 12 memeli türü arasında yer alırlar. Günümüzde, tüm dünyadaki toplam sayılarının 500-550 arasında olduğu tahmin ediliyor. Akdeniz fokları, Yunanistan, Türkiye, Fas, Moritanya, Batı Sahra ve Madeira Adaları’nda yaşar. Akdeniz fokları, ülkemizde Ege Denizi’nde Gelibolu Yarımadası’yla Behramkale arasında ve Yeni Foça’yla Datça arasında; Akdeniz’de, Datça’yla Antalya arasında, Alanya’yla Taşucu arasında ve Hatay/Samandağ’la Suriye sınırı arasında ve Güney Marmara’daki adalarda yaşar. Türkiye kıyılarında yaşayan Akdeniz foklarının toplam sayısının en az 100 kadar olduğu tahmin ediliyor. Kıyılardaki kontrolsüz yapılaşma, bilinçsiz balıkçılık, çevre kirliliği gibi sorunlar nedeniyle bu tür tükenme tehlikesi altındadır ve koruma altına alınmıştır. 46 Biyolojik Çeşitlilik (Devamı) Deniz çayırları (Posidonia oceanica) Deniz çayırları, Akdeniz’e özgü deniz bitkileridir. Bu bitkiler, denizin ilk 50 m’ye kadar olan derinliklerinde bulunur ve kumlu alanları tercih ederler. Denizlerdeki oksijen dengesinin korunması için önemlidirler. Birçok canlı, deniz çayırlarıyla kaplı bölgeleri üreme, saklanma ve barınma alanı olarak kullanır. Kıyılarda ya da deniz dibi kazılarak yapılan balıkçılık, deniz çayırlarına zarar veriyor. Ayrıca, kıyı bölgelerindeki yerleşim alanlarının artmasının yol açtığı çevre kirliliği de deniz çayırlarını tehdit ediyor. Sonuç olarak deniz çayırları gittikçe azalıyor. Akdeniz’e özgü bu bitkinin, hızla gerekli önlemler alınarak korunmaya başlanması gerekiyor. Kara akbaba (Aegypius monachus) Kara akbabalar, Avrupa’nın en büyük yırtıcı kuşlarıdır. Bu yırtıcı kuşlar yaşamak için yaşlı ağaçların bulunduğu ormanları tercih ederler. Yeryüzündeki yaşam alanları, İber Yarımadası’ndan Moğolistan ve Çin’e kadar uzanır. Günümüzde, kara akbabaların dünyadaki toplam sayısının 10.000 kadar olduğu tahmin ediliyor. Kara akbabaların soyu tüm dünyada tehlike altındadır. Öğrenci bilgi sayfası Türkiye’de Soyu Tükenme Tehlikesinde Olan Türler Kara akbabalar, ülkemizde Kuzey Anadolu’nun ve Ege’nin iç kısımlarında yaşarlar. Bu kuşların toplam sayısının Türkiye’de 50-200 çift arasında olduğu tahmin ediliyor. Bu kuşların ülkemizdeki üreme alanları, Türkmenbaba Dağları (Eskişehir), Kızılcahamam Ormanları (Ankara), Murat Dağı (Uşak, Kütahya), Kavaklı Dağı (Ankara, Bolu), Hamam Dağı (Eskişehir), Doğu Karadeniz Dağlarıdır. İnsanlar tarafından rahatsız edilmeleri, yaşam alanlarının zarar görmesi, avcılık ve yasa dışı ticaretlerinin yapılması, orman yangınları, besin kaynaklarının azalması ve kurtlara karşı kullanılan zehirden (bu, doğru olmayan bir yöntemdir) zarar görmeleri nedeniyle kara akbabalar ülkemizde koruma altına alınmıştır. 47 2 Biyolojik Çeşitlilik Sulak Alanlarda Yaşam Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Sulak alanlar, biyolojik çeşitlilik açısından zengin ekosistemlerdir. 3-4 ders saati • Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliği fark eder. • Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliği inceleme yöntemlerini sıralar. • Hangi insan etkinliklerinin sulak alanlara zarar verdiğini açıklar. • Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliği korumanın ve sürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini fark eder. • Sulak alanları korumaya yönelik önerilerde bulunur. Yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme, gözlem yapma, karşılaştırma, akıl yürütme, çıkarımda bulunma, sorgulama, yorumlama, raporlaştırma, hesaplama, tablolaştırma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlem Büyüteç, dürbün, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, bitki ve hayvan tanıma kılavuzları, kap, ağ kepçe, elek, şerit metre, kâğıt, 50 m paket ipi, 12 küçük sopa, Yeşil Kutu CD’si Giriş Biyolojik çeşitlilik, insan etkinliklerinin baskısı altındadır. Bu baskıdan, özellikle de tarımsal sulama etkinliklerinden etkilenen ekosistemlerin başında sulak alanlar gelir. Sulak alanlar, tıpkı büyük bir sünger işlevi görerek, suyun yer altında, toprakta ya da göl, sığ kıyı, koy ve bataklık gibi alanlarda depolanmasını sağlar. Sulak alanlar, suyun akış hızını azaltır, suyla taşınan tortu ve besinlerin çökelerek depolanmasını kolaylaştırır. Sulak alanlar, doğal ya da yapay, sürekli ya da geçici, durgun ya da akarsulu, tatlı, acı ya da tuzlu olabilir. Islak çayırlar, turbalıklar, bataklıklar ve derinliği 6 metreyi aşmayan denizdeki alanlar da sulak alan olarak kabul edilir. Dünyanın % 70’i suyla kaplı olmasına karşın, kullanılabilir su oranı % 0,3’tür. Bu miktarın çoğu sulak alanlarda bulunur. Dünyanın % 3’ü sulak alanlarla kaplıdır. İnsan nüfusunun yaklaşık % 75’i bu alanların yakınında yaşar. Sulak alanlar, yeryüzünde yağmur ormanlarından sonra en fazla canlı türünü barındıran ekosistemlerdir. Bunun nedeni, yüksek miktarda besin ve oksijen içermeleridir. Tatlı su sulak alanları, dünyadaki tüm canlı türlerinin % 40’ını, tüm hayvan türlerinin de % 12’ sini barındırır. Sulak alanlardaki canlı türlerinin zenginliği ve çeşitliliği, ekonomik açıdan da önem taşır. Sulak alanlarda tarım ve balıkçılık yapılabilir; buralardan içme suyu elde edilebilir. Sulak alanlarda ekoturizm etkinlikleri de gerçekleştirilebilir. Tarım alanlarında kimyasal ilaçların aşırı kullanımı, sulama, balıkçılık, yapılaşma ve yanlış ağaçlandırma gibi insan etkinlikleri sulak alanları tehdit eder.Etkinlikler (Activities) 48 Sulak Alanlarda Yaşam Biyolojik Çeşitlilik Etkinlikler 2 Sulak alanları tanıyalım 1 Öğrencilere, çevrelerinde su bulunan alanların adlarını sorun. (ırmak, çay, göl, bataklık, deniz, dalyan vb.) Öğrencilerden, adlarını söyledikleri bu alanları düşünerek, aşağıdaki cümlelerdeki boşlukları doldurmalarını isteyin. • Irmak kıyısındaki bir ağaç olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü .................. • Bataklık kıyısında bir çiçek olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü .................. • Çayda bir balık olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü .................. • Deniz kıyısında bir kuş olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü .................. • Göl kıyısında bir memeli hayvan olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü .................. 2 Öğrencilere neden bu canlıları seçtiklerini sorun ve yanıtları üzerinde konuşun. Öğrencilere, CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Sulak alanda” başlıklı bilgileri aktarın. “Giriş” bölümündeki bilgileri kullanarak sulak alanların ne olduğunu ve önemini sınıfa anlatın. 3 Aşağıdaki konuları sınıfta ele alın: 4 • Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliğin önemi nedir? (Bu alanlar ekonomik öneme sahiptir, ham madde sağlar, canlıların barınağıdır.) • Sulak alanlar, neden diğer ekosistemlere göre daha zengin bir biyolojik çeşitliliğe sahiptir? (Yüksek miktarda besin ve oksijen içerir) • Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliğe yönelik tehditler nelerdir? (Sulak alanların kurutulması ve tarım alanlarına dönüştürülmesi, aşırı su kullanımı, suyun ve toprağın kirlenmesi, akarsu yataklarının değiştirilmesi ve beton kanallar oluşturulması.) Sulak alanlarda yaşayan canlıların birbirleriyle etkileşim içinde olduğunu, bu canlılardan biri zarar gördüğünde diğerlerinin de etkilenebileceğini anlatın. Örneğin, gölde bulunan bir balık türü yok olursa bu balıkla beslenen diğer canlılar aç kalırlar. Sulak alanlarda inceleme yapalım 1 2 Öğrencilere, sulak alanların çok sayıda canlıya ev sahipliği yaptığını hatırlatın. Bu canlıları tanımak ve sulak alanlarda inceleme yapmak amacıyla bir gezi düzenleyeceğinizi belirtin. 3 Her gruba kendi görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri (kâğıt, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın. Öğrenci Bilgi Sayfasında “Suda Yaşayanlar” ve “Suyun Niteliğini Belirleme Tablosu”ndaki Latince adlandrmalar öğretmene bilgi sunmak amacıyla verilmiştir. Sulak alana geldikten sonra öğrencileri beş gruba ayırın. Birinci gruptakileri, “sulak alan biyolojik çeşitlilik uzmanı”; ikinci gruptakileri, “sulak alan temizlik uzmanı”; üçüncü gruptakileri, “sulak alan bitki çeşitliliği uzmanı”; dördüncü gruptakileri, “sulak alan hayvan çeşitliliği uzmanı” ve beşinci gruptakileri “çevre koruma uzmanı” olarak görevlendirin. İncelemelerimiz sonucunda neler öğrendik? 1 Kendilerine verilen görevleri yerine getirdikten sonra grupların inceleme sonuçlarını öteki gruplarla paylaşmalarını sağlayın. Öğrencileri, bu sonuçlara dayanarak sulak alan ekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğin durumu ve bunun, suyun temizliği ve insan etkinlikleriyle ilişkisi konusunda yorumlarda bulunmaya yönlendirin. 2 Öğrencilere “Sulak Alanları Korumak İçin...” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerden, bu bilgilerden yararlanarak, sulak alanların temizliğini sağlamaya ve bu bölgelerdeki biyolojik çeşitliliği korumaya yönelik önerilerde bulunmalarını isteyin. 3 Öğrencilerden, inceleme sonuçlarını bir araya getirerek bir rapor yazmalarını isteyin. Bu raporu, ilgili kişi ve kuruluşlara (belediyeler, belediye başkanları, çevre kuruluşları, Çevre ve Orman Bakanlığı gibi) yollamalarını sağlayın. Sulak Alanlarda Yaşam 49 2 Biyolojik Çeşitlilik Tamamlayıcı Çalışmalar • • İnceleme sonuçlarını okulun diğer öğrencileriyle paylaşmak üzere “yeşil duvar”da ya da bir panoda sergileyin. Yerel basın kuruluşlarıyla iş birliği yaparak inceleme sonuçlarınızın gazete, radyo ya da televizyon programlarında yayımlanmasını sağlayın. Sulak Alanları Korumak İçin... • • • • • • • • 50 Çöpleri suya atmamalıyız. Sulak alanlardaki canlılara zarar vermemeliyiz. Sulak alanlardaki kaynakları dikkatsizce kullanmamalıyız. Tarım alanları açmak için sulak alanları kurutmamalıyız. Sulak alanları korumaya yönelik yasal önlemler alınmasını sağlamak için elimizden geleni yapmalıyız. İlgili kuruluşlardan, su kaynaklarının kullanımı ve su kirliliği konusunda sıkı denetim yapılmasını istemeliyiz. Zarar gören ya da kirlenen sulak alanların hızla eski hâline getirilmesi için ilgili kuruluşlara başvuruda bulunmalıyız. Su kıyılarındaki bitki örtüsünü korumalıyız. Sulak Alanlarda Yaşam Biyolojik Çeşitlilik A. Örnek Toplama Bu çalışmada sudan, canlı örnekleri toplayacak ve suyun kirlilik düzeyine ilişkin ipuçları bulacaksınız. Canlıları incelerken büyüteç kullanabilirsiniz. 1 Suyun çeşitli bölümlerinden canlılar toplayın. Canlıları toplamak için ağ kepçe kullanın. • Yüzeyden toplarken ağ kepçeyi sekiz şeklinde hareket ettirin. Ancak bu sırada kepçenin ağzını yere dik olacak şekilde tutun. • Dipten canlı örneği alırken kepçeniz balçık, kil vb. maddelerle dolabilir. Bu maddeleri elekten geçirerek içindeki canlıları ayırın. Topladığınız canlıları, onlara zarar vermeden inceleyebileceğiniz su dolu bir kabın içine koyun. canlıyı tek tek inceleyin ve tanımlamak için “Suda Yaşayanlar” tablosundan yararlanın. Tanımladığınız canlıların sayısını da not edin. 2 Her canlıların kirlilik düzeyine göre suda bulunma olasılıkları değişir. canlılar (mayıs sinekleri, çamur sinekleri, evcikli böcekler gibi) kirliliğe 3 BuBazı karşı dayanıksızken bazıları (solucanlar, sülükler, midyeler gibi) dayanıklıdır. Bilim insanları, bu canlıların belirli bir alandaki sayısına bakarak suların kirliliğine ilişkin ipuçları elde ederler. Siz de bunun için, “İçinde Yaşayan Canlılara Göre Suyun Niteliğini Belirleme Tablosu” nu kullanın. Çalışmanın sonunda, topladığınız tüm canlıları özenle aldığınız yere geri bırakın. Öğrenci bilgi sayfası Sulak Alan Biyolojik Çeşitlilik Uzmanları Görev Başında! 51 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik 52 Sulak Alan Biyolojik Çeşitlilik Uzmanları Görev Başında! (Devamı) Suda Yaşayanlar 1 2 3 4 Yusufçuk larvası (Odonata) Yakı böceği larvası (Cantharidae) Mayıs sineği larvası (Ephemeroptera) Kerevit (Astacus sp.) 5 6 7 8 Yassı solucan (Tricladida) Çamur sineklerinin larvası (Megaloptera) Su çubuğu (Hydrometridae) Su piresi (Daphnia sp.) 9 10 11 12 Evcikli böcek larvası (Trichoptera) Midye (Bivalvia) Kın kanatlı su böceği (Coleoptera) Tatlı su karidesi (Gammarus sp.) 13 14 15 16 Çamur kurtçuğu (Tubifex sp.) Sülük (Hirudinea) Salyangoz (Gastropoda) Su tespih böceği (Asellus aquaticus) Biyolojik Çeşitlilik (Devamı) B. Biyotik İndeks Bulma 1 Tanımladığınız canlıların sayılarını daha önceden not etmiştiniz. Şimdi her canlı grubunun sayısını, “İçinde Yaşayan Canlılara Göre Suyun Niteliğini Belirleme Tablosu”nda, bu gruba karşılık gelen grup indeksiyle çarpın. Böylece, her canlının biyotik indeksini bulmuş olacaksınız. Tüm canlıların biyotik indekslerini toplayıp bu sayıyı toplam canlı sayısına bölerek ortalama biyotik indeksi bulun. Örneğin; 3 yusufçuk, 5 kerevit, 6 mayıs sineği larvası bulduğumuzu düşünelim. Bu durumda biyotik indeks: 2 Yusufçuk için; 3 x 8 = 24 Kerevit için; 5 x 10 = 50 Mayıs sineği için; 6 x 10 = 60 Toplam biyotik indeks; 24 + 50 + 60 = 134 Toplam canlı sayısı; 3 + 5 + 6 = 14 Ortalama biyotik indeks; 134 : 14 = 9,5 olur Ortalama biyotik indeks 0’la 10 arasında değişir. Biyotik indeks 0’sa, suyun içinde canlı olmadığı, 10’sa suyun içinde çok çeşitli canlı türlerinin olduğu sonucu çıkarılır. Biyotik indeksin 10’a yakın olması, suyun büyük ölçüde temiz olduğunu gösterir. Bu değer ne kadar düşükse, suyun kirlilik düzeyi o kadar yüksektir. Sıfır değere çok ender rastlanır. Öğrenci bilgi sayfası Sulak Alan Biyolojik Çeşitlilik Uzmanları Görev Başında! 53 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik Sulak Alan Biyolojik Çeşitlilik Uzmanları Görev Başında! (Devamı) İçinde Yaşayan Canlılara Göre Suyun Niteliğini Belirleme Tablosu Hayvanlar Suyun niteliği Temiz suda Orta temizlikte Kirli suda bulunma suda bulunma bulunma olasılığı olasılığı olasılığı 1. Yusufçuk larvaları (Odonata) 2. Yakı böceklerinin larvaları (Cantharidae) 3. Mayıs sineği larvaları (Ephemeroptera) 4. Kerevit (Astacus sp.) 5. Yassı solucanlar (Tricladida) 6. Çamur sineklerinin larvaları (Megaloptera) 7. Su çubukları (Hydrometridae) 8. Su pireleri (Daphnia sp.) 9. Evcikli böcek larvaları (Trichoptera) 10. Midyeler (Bivalvia) 11. Kın kanatlı su böcekleri (Coleoptera) 12. Tatlı su karidesi (Gammarus sp.) 13. Çamur kurtçukları (Tubifex sp.) 14. Sülükler (Hirudinea) 15. Salyangozlar (Gastropoda) 16. Su tespih böcekleri (Asellus aquaticus) G Düşük I Orta L Yüksek 54 Grup indeksi 8 I G 8 L 10 I I 10 I I 4 G 4 L 5 L 5 L 5 G 6 G 5 I I I L 6 1 G I 2 G 3 G I I 3 G I Biyolojik Çeşitlilik Suyun görünümünü gözlemleyerek aşağıdaki “Su Gözlem Formu”nu doldurun. Bu formun altındaki “Bulgular” başlıklı listeden hangi maddeleri gözlemlediyseniz “Su Gözlem Formu” nda o maddenin numarasını bulup yanına (+) işareti koyun. Her sütundaki (+) işaretlerinin toplam sayısını “Toplam” bölümüne yazın. Toplamın en fazla olduğu sütunun altında yazan sonuç, incelediğiniz suyun kirlilik düzeyine ilişkin bilgi verecektir. Su Gözlem Formu Sonuçlar 1 4 2 5 3 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Toplam Sonuç Su temizdir Su, doğal etkenler nedeniyle kirlidir. Su, insan etkinlikleri nedeniyle kirlidir. Öğrenci bilgi sayfası Sulak Alan Temizlik Uzmanları Görev Başında! Bulgular: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Su berrak. Su biraz çamurlu. Su çok çamurlu. Su renksiz. Su mavi-yeşil renkte. Su koyu gri ya da tarçın renginde. Su kokusuz. Suda toprak ya da yosun kokusu var. Suda çürümüş madde ya da kanalizasyon kokusu var. 10. Suyun dibi berrak. 11. Suyun dibinde kaygan ya da parlak görünümlü alüvyon var. 12. Suyun dibinde koyu renkli ya da siyah renkli alüvyon var. 13. Üzerinde herhangi bir şey yetişmemiş kayalar var. 14. Üzerinde gri-yeşil ya da tarçın renkli otlar yetişmiş kayalar var. 15. Üzerinde gri-yeşil ya da tarçın renkli otlar yetişmiş ve dibi siyah renkli kayalar var. 16. Suyun yüzeyi temiz. 17. Suyun yüzeyinde yapraklar, böcekler ve larvalar var. 18. Suyun yüzeyinde atıklar, molozlar, yağ ya da köpük birikmiş. 55 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik Sulak Alan Bitki Çeşitliliği Uzmanları Görev Başında! A. Sulak alanın çevresinde bir metre karelik bir alan belirleyin. Bu alanın dört köşesine küçük birer sopa dikin ve sopaların arasına ip gererek alanın sınırlarını belirleyin. B. Seçtiğiniz alanda bulunan bitki türlerinin çeşitliliğini inceleyeceksiniz. Bitki türlerini incelerken büyüteç kullanabilirsiniz. İnceleme alanının özelliğini (ırmak kıyısı, deniz kıyısı gibi), burada gördüğünüz bitki türlerinin adlarını ve sayılarını “Bitki Gözlem Formu”na kaydedin. C. İncelemenizin sonunda, bitki türlerinin sayısını ve her türden kaç bitkiye rastladığınızı tabloya kaydedin. Ayrıca, metre kareye düşen bitki türü sayısını ve bu bir metre kareye her türden kaç bitki düştüğünü de hesaplayın. Bu bulgularınıza dayanarak, incelediğiniz tüm alandaki tür sayısını yaklaşık olarak tahmin etmeye çalışın. Sayısı en çok olan bitki türünü belirleyin. Bitki Gözlem Formu İnceleme alanının özelliği: Nu. Bitki türü Bitki sayısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam Nelere Dikkat Edelim? • Bitki türlerini tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça) • Çalışmaya başlamadan önce, bölgenin basit bir krokisini çizin. Bu kroki üzerinde incelediğiniz alanları işaretleyin. • Herhangi bir bitki türünü tanımlayamazsanız, onu ot, çalı ya da ağaç olarak kaydedin ve fiziksel özelliklerini not alın. Daha sonra, bu türün ne olduğunu bir uzmana sorun. • Bitkilerin, hem yakın plandan hem de yaşam alanıyla birlikte fotoğraflarını çekin. (İsteyen öğrenciler gördükleri bitki türlerinin resimlerini de yapabilir.) 56 Biyolojik Çeşitlilik A. Sulak alandaki ve çevresindeki hayvanların yaşam alanlarını (kumul, çayırlık, çalılık, orman ve su bentleri gibi) inceleyin. B. Gördüğünüz hayvan türleriyle ilgili bilgileri “Hayvan Gözlem Formu”na kaydedin. Hayvanları gözlemlemek için dürbün kullanabilirsiniz. İnceleme alanının özelliğini (ırmak kıyısı, deniz kıyısı gibi) ve burada gördüğünüz hayvan türlerinin adlarını ve sayılarını “Hayvan Gözlem Formu”na kaydedin. C. İncelemeniz sonunda hayvan türlerinin sayısını ve her türden kaç hayvan gördüğünüzü tabloya kaydedin. Sayısı en fazla olan hayvan türünü belirleyin. Hayvan Gözlem Formu İnceleme alanının özelliği: Nu. Hayvan türü Hayvan sayısı 1. 2. 3. 4. 5. Öğrenci bilgi sayfası Sulak Alan Hayvan Çeşitliliği Uzmanları Görev Başında! 6. 7. 8. 9. 10. Toplam Nelere Dikkat Edelim? • Gördüğünüz hayvanları tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça) • Çalışmaya başlamadan önce, bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bu kroki üzerinde işaretleyin. • Eğer bir türü tanımlayamazsanız böcek, solucan, kertenkele, memeli gibi o türün genel adını kaydedin ve daha sonradan tanımlanabilmesi için özelliklerini not alın. • Gördüğünüz hayvan türlerinin resimlerini çizin ya da fotoğraflarını çekin. • Hayvanların çıkarttığı sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduğunu bir uzmana sorun. • Hayvanların bıraktığı izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceğini tahmin edin. İzlerin gerçek boyutta çizimlerini yapın. Bunları, bir uzmana göstererek hangi türe ait olduklarını öğrenin. 57 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik 58 Çevre Koruma Uzmanları Görev Başında! Sulak alanı inceleyin ve aşağıdaki soruların yanıtlarını kaydedin. 1 Sulak alan çevresinde sizden başka insanlar var mı? Bu insanlar ne yapıyorlar? Çevrede sulak alanlara zarar verebilecek bir etkinlik yapılıyor mu? 2 Sulak alanda insan etkinliklerinin izleri (atıklardan kaynaklanan kirlilik gibi) görülüyor mu? 3 Sulak alanda ve çevresinde ölü ya da yaralı hayvanlar var mı? Varsa türünü ve sayısını belirleyin. Bu durumun nedenleri belliyse not alın. 4 Sulak alanda ve çevresinde zarar görmüş bitkiler var mı? Varsa türünü ve sayısını belirleyin. Bu durumun nedenleri belliyse not alın. 5 Sulak alandaki tüm gözlem ve saptamalarınızı içeren bir rapor hazırlayın. Biyolojik Çeşitlilik Ormanlar Hazinemizdir Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler 3 Ormanlar, hem canlılara ev sahipliği yapar hem de ekolojik dengenin korunmasını sağlar. • Gezi süresine uygun ders saati • Ormanlardaki biyolojik çeşitliliği fark eder. • Ormanlardaki biyolojik çeşitliliği inceleme yöntemlerini sıralar. • Hangi insan etkinliklerinin ormanlara zarar verdiğini açıklar. • Ormanlardaki biyolojik çeşitliliği korumanın ve sürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini belirtir. • Ormanları korumaya yönelik önerilerde bulunur. Gözlem yapma, yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme, çıkarımda bulunma, karşılaştırma, tahminde bulunma, yorumlama, tablolaştırma, sınıflama Anlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlem, doğaçlama Dürbün, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, bitki ve hayvan tanıma kılavuzları, şerit metre, kâğıt, termometre, Yeşil Kutu CD'si Giriş Orman denince genellikle akla ağaçlar gelir. Oysa, ormanda birçok başka canlı da yaşar. Ayı, kurt, geyik, vaşak, tavşan, kaplumbağa, köstebek, kirpi, fare, baykuş, mantar, yosun gibi. Bu kadar çok canlıya yaşam alanı sağlayan ormanlar, biyolojik çeşitliliğin korunması açısından büyük önem taşır. Üstelik, ormanlardan kereste, yakıt, besin ve ilaç ham maddesi gibi gereksinimlerimizi de karşılarız. Ormanlardaki ağaçların çevre açısından değeri çok büyüktür. Ağaçlar, hava kirliliğinin oluşmasını önler, su döngüsünde önemli bir rol oynar, atmosfere oksijen sağlar. Bununla birlikte, ormanlar yalnızca birer ağaç topluluğu değil, pek çok canlının bir arada yaşadığı önemli ekosistemlerdir. Bir ekosistem olarak ormanları korumak, çevre açısından geleceğe dönük en büyük yatırımdır. Etkinlikler Ormanlar çok değerli! 1 2 Öğrencilerden, orman denince akıllarına nelerin geldiğini resimlemelerini ya da yazmalarını isteyin (bunun için onlara 5 dakikalık bir süre verin). Ardından bunlar üzerinde konuşun. 3 Öğrencilere ormanların yararlarını sorun. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Öğrencilere, ormanda yalnızca ağaçların değil birçok başka canlının da yaşadığını ve ormandaki biyolojik çeşitliliğin ne kadar zengin olduğunu anlatın ve “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Ormanda” başlıklı bilgileri aktarın. Ormanlar Hazinemizdir 59 3 Biyolojik Çeşitlilik Ormanda inceleme yapalım 1 2 3 4 Öğrencilerle birlikte ormanda bir yürüyüş yapın. Onlara ormanda bulunan bazı yaygın bitki türlerini anlatın. Öğrencilerle birlikte çeşitli bitki topluluklarını bulun ve inceleyin. Öğrencilere, bitki topluluklarının gelişiminin nelerden etkilendiğini sorun. (Topraktaki mineral bileşimi, su alışverişi ve tozlaşma gibi olaylar bitkilerin gelişimini doğrudan etkiler.) Bazı bitkilerin çevre koşullarına ilişkin “biyolojik gösterge” işlevi görebildiğini anlatın. Bu bitkilerin, çevrenin durumu konusunda önemli bilgiler sağladığını da belirtin. Bu bitkilerden bazılarını sınıfa tanıtın: • Kuzu kulağı (Rumex acetosa) ve yonca (Trifolium pratense) toprağın asitli olduğunu gösterir. • Isırgan (Urtica) ve üzerlik (Peganum harmala) toprağın azot açısından zengin olduğunu gösterir. • Bazı bitkiler, kuru toprakta ve bol güneş ışığı alan yerlerde yetişir. Örneğin, dam koruğu (Sedum), yavşan (Artemisia), sığır kuyruğu (Verbascum ssp.) bu bitkilerdendir. • Kızılağaç (Alnus), kargı (Arundo donax), kamış (Phragmites australis) ve hasır otu (Thypha angustifolia) toprağın nemli olduğunu gösterir. • Ormanlarda yönümüzü bulmak için çeşitli işaretlerden yararlanabiliriz. Örneğin, ağaçların yosunlu tarafları kuzeyi gösterir. • Bazı bitkiler ortamda tuz bulunduğunun göstergesidir. Deniz börülcesi (Salicornia europae), andız otu (Linula aucherana), devekulağı (Limonium lilacinum), karahindiba (Taraxacum bessarabicum) gibi. • Ormandaki ağaçların şekline bakarak, rüzgârın en çok hangi yönden estiğini tahmin edebiliriz. Özellikle yüksek kesimlerde, ağaçların rüzgârın estiği yöndeki tomurcukları ve tepe tomurcuklarının bulunduğu kısım, su kaybı ve rüzgârın verdiği zarar yüzünden bayrak şeklini alır. Buna, rüzgârın “bayraklaşma etkisi” denilir. • Çiğdem vb. bazı bitkiler yağmurdan önce taç yapraklarını kapatırlar. Öğrencilere, biyolojik gösterge işlevine sahip başka bitkiler bilip bilmediklerini sorun. Öğrencileri üç gruba ayırın. Birinci gruptakileri “ekosistem uzmanı”, ikinci gruptakileri “bitki uzmanı”, üçüncü gruptakileriyse “hayvan uzmanı” olarak görevlendirin. Her gruba görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri (kâğıt, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın. İncelemelerimiz sonucunda neler öğrendik? 1 60 Grupların, kendilerine verilen görevleri yerine getirdikten sonra inceleme sonuçlarını öteki gruplarla paylaşmalarını sağlayın. Öğrencilerin, bu sonuçlara dayanarak orman ekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğin durumu ve bu durumun insan etkinlikleriyle ilişkisi hakkında yorum yapmalarını sağlayın. Daha sonra aşağıdaki konuları sınıfta ele alın: • Ormanlarda biyolojik çeşitliliği neler belirler ve düzenler? (Besin, su, oksijen, uygun yaşam alanı.) • Bir ormanın sınır bölgelerinde neden daha fazla tür çeşitliliği vardır? (Orman zemininde gelişebilecek bazı bitkiler ve diğer canlılar, yaşamlarını sürdürmek için gereken ışık, yaşama ortamı vb. için ağaçlarla yarışamaz. Bu nedenle, orman içindeki ağaçların diplerinde sınırlı sayıda tür gelişme imkânı bulur. Ormanların sınır bölgelerindeyse ağaçlar biraz daha seyrektir. Bu, güneş ışığının zemine daha çok ulaşmasına fırsat verir.) • Neden doğal ormanlarda yapay olanlardan daha fazla tür zenginliği vardır? (Yapay ormanlar oluşturulurken ortamda bulunan diğer bitkiler temizlendiğinden, bu ormanlarda daha az tür bulunur. Doğal ormanlardaysa farklı mevsimlerde gelişme gösteren türler orman altında yaşamaya devam ederler.) • Orman ekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğe yönelik tehlikeler nelerdir? (Doğal yaşam alanının bozulması, kirlilik, orman yangınları, yasalara uygun olmayan ağaç kesimi vb.) • Ormanlardaki biyolojik çeşitliliğin doğa ve insan için anlamı ve önemi nedir? (Ormanlar, gelişmiş kök sistemine sahip ağaçlar sayesinde daha çok su tutabilir ve erozyonu önler. Farklı yaşam alanlarının oluşmasını ve devamlılığını sağlar. Farklı yaşam alanlarının bir arada bulunmasıyla insanlara ve diğer canlılara yaşama ortamı sağlanmış olur.) Ormanlar Hazinemizdir Biyolojik Çeşitlilik 2 Bir ekosistemdeki tüm canlıların birbirleriyle ilişkili olduğunu belirtin. Bir türün zarar görmesi, sırayla diğer türleri de etkileyebilir. 3 Öğrencilere, biyolojik çeşitliliği korumak için neler yapılabileceği konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. Yanıtları tahtaya yazın ve “Ormanları Koruyalım” metnindeki bilgileri aktarın. Daha sonra öğrencilerden bu bilgileri kendi yanıtlarıyla karşılaştırmalarını isteyin. 3 Ormanda neler oluyor? 1 2 Öğrencilere, “Yenice Ormanları” başlıklı metni okuyun. Ardından bu ormanlarda ne tip sorunlar yaşandığını sorun. Daha sonra ormanlarda yaşanan çeşitli sorunlardan hareketle bir canlandırma hazırlamalarını söyleyin ve aşağıdaki rolleri dağıtın: • Bir avcı (Av sezonu dışında avlanıyor.) • Soğanlı bitki toplayan bir kişi (Ticari amaçlar için topladığı bu bitkilerin tükenmekte olduğunu bilmiyor.) • Keçilerini otlatan bir çoban (Keçilerin yetişmekte olan genç ağaçların filizlerine zarar verdiğinden habersiz.) • Turistler (Gezdikleri bölgeden ayrılırlarken atıklarını geride bırakıyorlar.) • Gazeteci (Tükenmekte olan canlı türleriyle ilgili haber yapmak istiyor.) • Orman koruma memuru (Ormanda devriye geziyor.) • Kuş bilimci (ornitolog) (Ormanda yaşayan kuşlarla ilgili araştırma yapıyor.) Bu kişilerin aynı anda ormanda bulunduklarını söyleyerek canlandırmayı başlatın. Öğrenciler canlandırmayı sergiledikten sonra, hep birlikte bir ormanda yaşanabilecek sorunlar hakkında konuşun. Öğrencilerin bu sorunların nasıl çözümlenebileceğine ilişkin öneriler yapmalarını sağlayın. Tamamlayıcı Çalışmalar • • • Ormana bir gezi düzenleyin. Gittiğiniz ormanda koruma altında türler olup olmadığını öğrenin. Bu türlerin korunması için ne gibi çalışmalar yapıldığını öğrenin. Ülkemizdeki ormancılık etkinlikleri hakkında bilgi almak üzere, Çevre ve Orman Bakanlığı’na ya da bu bakanlığa bağlı bir kuruluşa gezi düzenleyin. Öğrencileri, gezi yaptığınız yerdeki yetkililerden orman ekosisteminin korunması için neler yapıldığı konusunda bilgi almaya yönlendirin. “Ormanda neler oluyor?” etkinliğinde yaptırdığınız canlandırmayı öğrencilerle birlikte geliştirerek okulda sahneleyin. Ormanlar Hazinemizdir 61 3 Biyolojik Çeşitlilik Ormanları Koruyalım • • • • • • • • • • Ormana çöp atmamalıyız. Ağaçları ve çalıları kesmemeliyiz. Ormanda ateş yakmamalıyız. Ormanda yaşayan canlılara zarar vermemeliyiz. Doğal kaynakları dikkatsizce kullanmamalıyız. Tarım alanı açmak için ormanları yok etmemeliyiz. Ormanları korumaya yönelik yasal önlemler alınmasını sağlamak için elimizden geleni yapmalıyız. İlgili kuruluşlardan ormanların korunması için sıkı denetim yapılmasını istemeliyiz. Zarar gören ormanların eski hâline getirilmesi için ilgili kuruluşlara başvuruda bulunmalıyız. Ormanlardaki bitki örtüsünü korumalıyız. Yenice Ormanları Bir yaz günü, ağaçların arasına giriyorsunuz. Ağaçların sıklığı, güneş ışınlarının aşağılara ulaşmasını engelliyor. Siz ilerledikçe ışık da gittikçe azalıyor ve bir serinlik başlıyor. Gökyüzünü neredeyse hiç göremiyorsunuz. Ağaçlar bitmek bilmiyor. Kayınlar, gürgenler, porsuklar ve çınar ağaçları... Ağaçların tabanında birçok başka bitki de var: Tırfıllar, hazeranlar, burçaklar, hanımeliler, lohusa otları... Kuş sesleri, böcek seslerine karışıyor. Burada başka birçok hayvan daha yaşıyor: Kirpiler, sincaplar, fareler, porsuklar, ağaç sansarları, yaban kedileri, domuzlar, karacalar, geyikler, tilkiler, kurtlar, bozayılar... Nerede olduğunuzu, bu kadar çok canlının bir arada yaşadığı bu yerin neresi olduğunu merak ediyorsunuz değil mi? Burası, Yenice Ormanları. Yenice Ormanları, Batı Karadeniz Bölgesi’nde yaklaşık 75 bin hektarlık bir alanı kaplıyor. Bu ormanda, daha çok geniş yapraklı ve iğne yapraklı ağaçlar var. Üstelik, bunların bazıları birer “anıt ağaç”. Bilim insanları, bazı anıt ağaçların 500 yaşında olduğunu tahmin ediyorlar. Yenice Ormanları, ülkemizin ağaç türleri bakımından en zengin, en yaşlı ve bütünlüğü bozulmamış ender ormanlarından biri. Derin vadilerin ve akarsu sistemlerinin bulunduğu bu orman alanı, biyolojik çeşitlilik açısından son derece zengin. 1999 yılında, Dünya Doğayı Koruma Örgütü (WWF), Yenice Ormanları’nın, acil olarak korunması gereken 100 orman alanından biri olduğunu ilan etmiş. Yenice Ormanları’ndan, tomruk ve yakacak elde etmede yararlanılıyor. Bu yörede yaşayan köylülerin en önemli geçim kaynaklarından biri ormancılık. Köylüler, daha çok Orman İşletmesi’nde ve kereste atölyelerinde, ağaçların işlenmesi ve taşınması işlerinde çalışıyorlar. Bazı köylerde tahta kaşık, balta ve kürek sapı üretiliyor. Uzmanlar, hayvanların bilinçsizce orman alanında otlatılmasının, avcılık etkinliklerinin, kaçak ağaç kesiminin ve orman yangınlarının Yenice Ormanları’na zarar verebileceğini söylüyorlar. Bu güzel orman alanının korunması için, Çevre ve Orman Bakanlığı’yla çeşitli sivil toplum örgütleri çalışmalar başlatmışlar. Çünkü, Yenice Ormanları’nı ve ülkemizde bulunan diğer tüm ormanları korumak bizim elimizde! 62 Ormanlar Hazinemizdir Biyolojik Çeşitlilik Aşağıdaki tabloda verilen soruları yanıtlayın. Ormanın dışındaki çevre koşullarını, içindeki koşullarla (sıcaklık, ışık miktarı, nem gibi) karşılaştırın. Nu. Sorular 1. Sıcaklık kaç ˚C’tur? 2. Işık miktarı az mı, çok mu? 3. Toprak kuru mu, nemli mi? 4. Rüzgâr var mı, yok mu? 5. Toprak yüzeyinin hemen üzerinde bitki var mı, yok mu? 6. Diğer gözlemlerinizi yazın. Ormanın dışında Ormanın içinde Öğrenci bilgi sayfası Ekosistem Uzmanları Görev Başında! 63 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik Bitki Uzmanları Görev Başında! A. Ormanda 10 metre karelik bir alan seçin. Bu alanın dört köşesine küçük birer sopa dikin ve sopaların arasına bir ip gererek bu alanın sınırlarını belirleyin. B. Belirlediğiniz alanda, orman tabanında yaşayan bitkileri inceleyin ve aşağıdaki tabloyu doldurun. Bitki Gözlem Formu Nu. Bitki türü Bitki sayısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam Nelere dikkat edelim? • • • • • 64 Bitki türlerini tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça) Çalışmaya başlamadan önce bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bu kroki üzerinde işaretleyin. Herhangi bir bitki türünü tanımlayamazsanız onu, ot, çalı ya da ağaç olarak kaydedin ve fiziksel özelliklerini not alın. Daha sonra bu türün ne olduğunu bir uzmana sorun. Gördüğünüz bitki türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin. Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarla karşılaştırın. Biyolojik Çeşitlilik A. Ormanda 10 metre karelik bir alan seçin. Bu alanın dört köşesine küçük birer sopa dikin ve sopaların arasına bir ip gererek bu alanın sınırlarını belirleyin. B. Belirlediğiniz alanda, orman tabanındaki hayvan çeşitliliğini inceleyin ve aşağıdaki tabloyu doldurun. Hayvanları gözlemlemek için dürbün kullanabilirsiniz. Hayvan Gözlem Formu Nu. Hayvan türü Hayvan sayısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Öğrenci bilgi sayfası Hayvan Uzmanları Görev Başında! 9. 10. Toplam Nelere dikkat edelim? • • • • • • • Gördüğünüz hayvanları tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça) Çalışmaya başlamadan önce, bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bu kroki üzerinde işaretleyin. Herhangi bir hayvan türünü tanımlayamazsanız böcek, solucan, kertenkele, memeli gibi o türün genel adını kaydedin ve daha sonra tanımlanabilmesi için özelliklerini not alın. Gördüğünüz hayvan türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin. Hayvanların çıkardığı sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduğunu bir uzmana sorun. Hayvanların bıraktığı izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceğini tahmin edin. İzlerin gerçek boyutta çizimlerini yapın. Bunları bir uzmana göstererek hangi türlere ait olduklarını öğrenin. Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarla karşılaştırın. 65 4 Biyolojik Çeşitlilik Çayır ve Bozkırda Yaşam Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Çayır ve bozkırlar, biyolojik çeşitlilik açısından çok zengin, ancak önemi fark edilmemiş yaşam alanlarıdır. • Gezi süresine uygun ders saati • Sınıfta 3 ders saati • Çayır ve bozkırlardaki biyolojik çeşitliliği fark eder. • Çayır ve bozkırlardaki biyolojik çeşitliliği inceleme yöntemlerini sıralar. • Çayır ve bozkırları nelerin tehdit ettiğini açıklar. • Çayır ve bozkırlardaki biyolojik çeşitliliği korumanın ve sürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini belirtir. • Çayır ve bozkırları korumaya yönelik önerilerde bulunur. Yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme, çıkarımda bulunma, yaratıcı düşünme, gözlem yapma, yorumlama, ölçme, sınıflama Anlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlem Büyüteç, dürbün, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, bitki ve hayvan tanıma kılavuzları, şerit metre, kâğıt, termometre, Yeşil Kutu CD’si Giriş Çayırlar, çoğunlukla düz ve nemli bölgelerde yer alan küçük bitkilerin ve yer yer ağaçların bulunduğu karma bir bitki örtüsüne sahip alanlardır. Çayırlara, otlak ya da mera da denir. İnsanlar, başta tarım olmak üzere çeşitli etkinliklerle doğayı bu denli değiştirmeye başlamadan önce, yeryüzünün yaklaşık % 40-45’i çayırlarla kaplıydı. Oysa günümüzde çayırlar ve çayırlarda yaşayan canlı türleri büyük ölçüde azalmış durumdadır. Çayırlardaki hayvan türlerinin çeşitliliği sanıldığından çok daha zengindir. Çayırlarda, memeliler, kuşlar, sürüngenler, böcekler ve toprak altında yaşayan omurgasızlar gibi çok sayıda hayvan yaşar. Kurak ve yarı kurak bölgelerdeki, tek ve çok yıllık otsu ve odunsu bitki topluluklarının bulunduğu alanlarsa bozkırları (stepler) oluşturur. Bu bölgelerde ağaçlar çok daha az miktardadır. Ülkemizde; İç Anadolu, İç Batı Anadolu’nun bazı kısımları, Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu ve Trakya’nın orta kesimlerinde bozkırlar vardır. Bozkırlarda yıllık yağış miktarı az olup gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok belirgindir. Öte yandan, buharlaşma ve rüzgâr hızı yüksek, güneşlenme fazladır. Bozkırlarda, bu zor koşullara dayanıklı bitkiler ve hayvanlar yaşar. 66 Çayır ve Bozkırda Yaşam Biyolojik Çeşitlilik Etkinlikler 4 Çayırları ve bozkırları tanıyalım 1 Öğrencilere, çayırların ve bozkırların çok sayıda canlı türüne ev sahipliği yapan ekosistemler olduğunu anlatın. CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Çayır ve bozkırda” başlıklı bilgileri aktarın. “Giriş” bölümündeki bilgilerin yanı sıra, “Çayırlar” ve “Bozkır Bitkileri” başlıklı metinde bulunan bilgileri de aktarın. Çayırların ve bozkırların hayvan otlatma amacıyla aşırı kullanımının ya da tarım alanlarına dönüştürülmelerinin, buralardaki canlıları yok ettiğini, canlıların yaşam alanlarını bozduğunu, saklanabilecekleri yerleri ve besinlerini azalttığını belirtin. 2 Öğrencilere, “Ben Olsam Ne Yapardım?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Ardından sınıfı dört gruba ayırın. Her gruba, bu bilgi sayfasındaki sorunlardan birine çözüm bulmak üzere görev verin. Öğrencilere, bilgi sayfasında verilenlerden başka çözümler de üretebileceklerini anlatın. Gruplara kendi aralarında düşünmek üzere belirli bir süre verin. Süre dolduğunda grupların ele aldıkları sorunu ve bu sorunu çözmeye yönelik önerilerini sınıfın kalanına okumalarını sağlayın. Ardından hangi çözümü, neden seçtiklerini anlatmalarını söyleyin. Çayırda ya da bozkırda inceleme yapalım 1 2 Öğrencilere, bir bozkır ya da çayır alanıyla bir tarım alanını aynı anda gözlemleyecekleri bir yere gezi düzenleyeceğinizi belirtin. Gezi alanında öğrencileri üç gruba ayırın. Birinci gruptakileri “ekosistem uzmanı”, ikinci gruptakileri “bitki uzmanı”, üçüncü gruptakileriyse “hayvan uzmanı” olarak görevlendirin. Her gruba görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri (kâğıt, kullanılacak araç ve gereçler, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın. İncelemelerimiz sonucunda neler öğrendik? 1 2 Grupların, kendilerine verilen görevleri yerine getirdikten sonra inceleme sonuçlarını diğer gruplarla paylaşmalarını sağlayın. Öğrencilerin, bu sonuçlara dayanarak, çayır ya da bozkırdaki biyolojik çeşitliliğin durumu ve bu durumun insan etkinlikleriyle ilişkisi konusunda yorumlar yapmalarını sağlayın. Daha sonra aşağıdaki konuları sınıfta ele alın: • Biyolojik çeşitliliği neler belirler ve düzenler? (Besin, su, oksijen ve uygun yaşam alanları) • Doğal çayırlardaki ve bozkırlardaki tür zenginliği, tarım alanlarına göre neden daha fazladır? (Tarım alanlarında bir ya da birkaç tür yetiştirilir. Çayır ve bozkırlardaysa binlerce tür yaşar.) • Çayırlarda ve bozkırlarda biyolojik çeşitliliğe yönelik tehlikeler nelerdir? (Yoğun tarım, tarım ilaçları, ormancılık, turizm, kentleşme, kuraklık vb.) • Çayırlar ve bozkırlarda biyolojik çeşitliliğin korunması neden önemlidir? (Çayır ve bozkırlar, binlerce bitki ve hayvan türünün bulunduğu önemli yaşam alanlarıdır. Bu alanların yok olması, bu türlerin de yok olması anlamına gelir.) Çayırların biyolojik çeşitliliğini korumak için neler yapabileceğimiz konusunda beyin fırtınası yaptırın. Ortaya konan fikirleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. “Çayırlardaki Yaşam Alanlarını Korumak İçin...” başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın. Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencilerin, yaşadıkları bölgedeki çayırlara ya da bozkırlara ilişkin bir araştırma yapmalarını sağlayın. Bu araştırmayı yaparken, yok olmak üzere olan ya da sayıları giderek azalan bitki ve hayvan türlerini de incelemelerini söyleyin. Onları bölgede yetişen yararlı bitkileri saptamaya yönlendirin. Buralarda yaşayan canlıları nelerin tehdit ettiğini araştırmalarını isteyin. Çevre bilimciler ve biyologlar gibi uzmanlardan, yerel basından ve bölge sakinlerinden bilgi alabileceklerini belirtin. Ardından onları, elde ettikleri sonuçlarla bir “yeşil duvar” ya da bilgi panosu hazırlamaya yönlendirin. Çayır ve Bozkırda Yaşam 67 4 Biyolojik Çeşitlilik Çayırlar Çayırlar, canlılar ve insan yaşamı açısından çok önemli bir yere sahiptir. Bu uçsuz bucaksız yeşil alanlar, birçok canlıya ev sahipliği yapar. Üstelik, çayırların otlak olarak da önemi büyüktür. İnsanlar inek, koyun, keçi gibi hayvanları çayırlarda otlatırlar. Bu alanlar, biyolojik çeşitliliğin zengin olduğu ekosistemlerdir. Çayır ekosistemleri: • Toprakların verimliliğini artırır ve korur. • Su kaynaklarının niteliğini ve oluşumunu etkiler. • Sera etkisinin azalmasına katkıda bulunur. • Yakacak gereksinimimizin karşılanmasını sağlar. • Önemli gen merkezleridir. • Rüzgâr ve suyun neden olduğu toprak kaybını önler. Ülkemizdeki çayırlık alanlar gün geçtikçe azalmaktadır. Bunu, sayısal örneklerle anlatabiliriz. Ülkemizde çayır alanlarının 1938 yılındaki büyüklüğü, yaklaşık 44 milyon hektarken, 1967 yılında 28 milyon hektara, bugünse 13 milyon hektara düştü. Hayvancılık için çok önemli olan bu alanların sağladığı ekonomik yararlar da her geçen gün azalmaktadır. Çayırların zarar görmesinde rol oynayan başlıca etkenler şunlardır: • Çayırların kapasitelerinin üzerinde kullanılması • Çayırların tarım alanlarına dönüştürülmesi • Çayırlarla ilgili planlamaların eksik yapılması ya da yanlış uygulanması Hayvancılık, ülkemiz için önemli bir ekonomik güç kaynağıdır. Ancak hayvancılığın geliştirilmesi için, çayırların zarar görmesinin engellenmesi ve ıslah çalışmalarının arttırılması gerekmektedir. 68 Çayır ve Bozkırda Yaşam Biyolojik Çeşitlilik Bozkır Bitkileri 4 Mayıs ayında bozkırların görünümü birer çiçek bahçesini andırır. Bozkırlar, yılın geri kalan kısmında daha tekdüze bir görünüm sergilerler. Ancak, bu görünüm aldatıcıdır. Bozkırlar, yaz kış binlerce bitki türünün yaşadığı, önemli yaşam alanlarıdır. Geven, yavşan, çakırdikeni, kekik, buğdaygiller, keten, sığırkuyruğu, sütleğen, yapışkan otu, çobanyastığı (kirpi otu), papatya, gelincik, venüs çiçeği, ballıbaba, unutmabeni, şahtere, hazeran ve deve dikeni ülkemizde en sık rastlanan bozkır bitkileridir. Çiğdem ve sarı yıldız da bozkırlarda sıklıkla görülen soğanlı bitkilerdendir. Bozkır bitkilerinin en önemli özelliklerinden biri, köklerinin çok gelişmiş olmasıdır. Bu sayede topraktan çok su alabilirler. Bozkır bitkilerinin yapraklarının yüzeyi genellikle küçüktür, üzeri de çoğunlukla tüylerle kaplıdır. Yapraklarının bu özellikleri, su kaybetmelerini önler. Bozkır bitkileri, soğuk mevsimlerde yaşamlarını toprakta, tohum, soğan ya da yumru olarak geçirirler. Havalar ısınır ısınmaz, hemen yapraklanır ve çiçek açmaya başlarlar. Soğanlı ve yumrulu bitkiler, şubat sonu ve mart başında çiçek açar. Tek yıllık tohumlu bitkiler, nisan ve mayıs aylarında topraktan çıkıp çiçek açmaya başlar. Mayıs ayındaysa, kökleri derinlerde olan bitkiler çiçeklerini açar. Çünkü toprağın derindeki bölümleri daha geç ısınır. Ülkemizin önemli bir bölümü bozkırlarla kaplıdır. Üstelik, Türkiye’ye özgü bitki türlerinin yaklaşık yarısı bozkırlarda yaşar. Ne yazık ki bozkırların ekosistem olarak değeri yeterince anlaşılamamaktadır. Bunun sonucunda da tarla açma, yapılaşma, düzensiz otlatma, orman dışı ağaçlandırma gibi insan etkinlikleri nedeniyle bozkırlar barındırdıkları canlılarla birlikte yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Çayırlardaki Yaşam Alanlarını Korumak İçin... • • • • Çayırlarda yangına neden olabilecek etkinliklerden kaçının. Çayırlarda çok miktarda ot kesmeyin. Hayvanların otlatılması nedeniyle çayırlar zarar görebilir. Bu konuda özenli davranın. Tarımda kullanılan gübreler ve böcek öldürücü ilaçlar çayırlara zarar verebilir. Bu maddeleri dikkatli kullanın. Çayır ve Bozkırda Yaşam 69 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik Ben Olsam Ne Yapardım? Tarlada Yangın Var! Yaşadığınız yerde tarım işçilerinin, bir orman ya da çayır alanının yakınlarındaki tarlada anız yaktığını gördünüz. Ne yaparsınız? • Onlara, anız yakmanın toprak üzerinde kötü bir etkisi olduğunu ve yakındaki orman ya da çayırlıkta yangın çıkarabileceğini anlatırım. • İtfaiyeye haber veririm. • Yetkililere haber veririm. • Diğer Bitkiler Elden Gidiyor! Doğadan bitkileri köküyle toplayan biriyle karşılaştınız. Ne yaparsınız? • Ona bu yöntemin çok yıllık (bir yıldan fazla yaşayan) değerli bitkileri yok ettiğini anlatırım. • Yetkililere haber veririm. • Bu konuda bir broşür hazırlayıp çevremdekilere dağıtırım. • Diğer Tarım İlaçları Arıları Öldürebilir! Komşunuzun patates tarlasına bir böcek zarar veriyor. Komşunuz da tarlasına güçlü bir böcek öldürücü ilaç uyguluyor. Üstelik tarlası, arı kovanlarının yer aldığı bir çayırın yakınında bulunuyor. Ne yaparsınız? • Ona, tarım ilaçlarının çevredeki tüm böcekleri ve diğer hayvanları da tehdit ettiğini anlatırım. • Ona, bu ilacın toprağı da kirleteceğini ve insan sağlığını dolaylı olarak etkileyeceğini hatırlatırım. • Tarlayı böceklerden korumak için, uzmanlara danışarak başka bir yöntem denemesini öneririm. • Tarla sahiplerine bilgi vermek üzere bir toplantı düzenlerim ve uzmanları davet ederim. • Diğer Bir Arazim Var! Size bir arazi verseler bu arazide ne yaparsınız? • Arıcılık yaparım. • Tarım yaparım. • Kendim için küçük bir kulübe yaparım ve hafta sonlarını burada değerlendiririm. • Diğer 70 Biyolojik Çeşitlilik Tabloda verilen soruları yanıtlayın. Çayırdaki çevre koşullarını (sıcaklık, ışık miktarı, rüzgâr vb.) tarladakilerle karşılaştırın. Nu. Sorular Çayır 1. Sıcaklık kaç C’tur? 2. Işık miktarı az mı, çok mu? 3. Toprak kuru mu, nemli mi? 4. Rüzgâr var mı, yok mu? 5. Diğer gözlemlerinizi yazın. o Tarla Öğrenci bilgi sayfası Ekosistem Uzmanları Görev Başında! 71 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik Bitki Uzmanları Görev Başında! A. Çayırda 10 metre karelik bir alan seçin. Bu alanın dört köşesine küçük birer sopa dikin ve sopaların arasına bir ip gererek bu alanın sınırlarını belirleyin. B. Belirlediğiniz alanda yaşayan bitkileri inceleyin ve aşağıdaki tabloyu doldurun. Bitkileri incelerken büyüteç kullanabilirsiniz. Bitki Gözlem Formu Nu. Bitki türü Bitki sayısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam Nelere dikkat edelim? • • • • • 72 Bitki türlerini tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça) Çalışmaya başlamadan önce bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bu kroki üzerinde işaretleyin. Herhangi bir bitki türünü tanımlayamazsanız onu, ot, çalı ya da ağaç olarak kaydedin ve fiziksel özelliklerini not alın. Daha sonra bu türün ne olduğunu bir uzmana sorun. Gördüğünüz bitki türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin. Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz çayır ekosistemini bunlarla karşılaştırın. Biyolojik Çeşitlilik A. Çayırda 10 metre karelik bir alan seçin. Bu alanın dört köşesine küçük birer sopa dikin ve sopaların arasına bir ip gererek bu alanın sınırlarını belirleyin. B. Belirlediğiniz alandaki hayvan çeşitliliğini inceleyin ve aşağıdaki tabloyu doldurun. Hayvanları gözlemlemek için dürbün ve büyüteç kullanabilirsiniz. Hayvan Gözlem Formu Nu. Hayvan türü Hayvan sayısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Öğrenci bilgi sayfası Hayvan Uzmanları Görev Başında! 10. Toplam Nelere dikkat edelim? • • • • • • • Gördüğünüz hayvanları tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça) Çalışmaya başlamadan önce bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bu kroki üzerinde işaretleyin. Herhangi bir hayvan türünü tanımlayamazsanız böcek, solucan, kertenkele, memeli gibi o türün genel adını kaydedin ve daha sonra tanımlanabilmesi için özelliklerini not alın. Gördüğünüz hayvan türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin. Hayvanların çıkardığı sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduğunu bir uzmana sorun. Hayvanların bıraktığı izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceğini tahmin edin. İzlerin gerçek boyutta çizimlerini yapın. Bunları bir uzmana göstererek hangi türlere ait olduklarını öğrenin. Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarla karşılaştırın. 73 5 Biyolojik Çeşitlilik Kentlerde Yalnız mıyız? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Kentlerde bizimle birlikte birçok canlı yaşar. • Gezi süresine uygun ders saati • Sınıfta 3 ders saati • Yaşadığı kentteki biyolojik çeşitliliği fark eder. • Kentlerde, hangi insan etkinliklerinin biyolojik çeşitliliğe zarar verdiğini açıklar. • Kentlerde biyolojik çeşitliliği korumanın ve bu çeşitliliğin sürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini fark eder. • Kent ekosistemini korumaya yönelik önerilerde bulunur. Gözlem yapma, yorumlama, çıkarımda bulunma, eleştirel düşünme, tablolaştırma, karşılaştırma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlem Büyüteç, dürbün, fotoğraf makinesi, bitki ve hayvan tanıma kılavuzları, kâğıt, büyüteç, koli bandı, karton, makas, Yeşil Kutu CD’si Giriş Kent denince akla, insanlar, binalar, taşıtlar gelir. Kentleri, doğayla iç içe geçmiş yaşam alanları olarak da düşünebiliriz. Ancak, kentlerdeki bazı yanlış uygulamalar doğanın zarar görmesine yol açar. Bazı bitki ve hayvan türleri bu nedenle yok olur, bazıları da ortaya çıkan yeni koşullara uyum sağlayıp kentlerde insanlarla birlikte yaşamayı sürdürür. Kentleri, içinde yaşayan insanlar, bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar ve diğer canlılar ile güneş ışığı, besin maddeleri, toprak, su, rüzgâr, binalar gibi cansız varlıklarla bir bütün olarak kabul etmek gerekir. Etkinlikler Ben kimim? 74 1 Öğrencilere, “Ben kimim?” oyununu oynatacağınızı söyleyin. Öğrencilerden sırayla kentte gördüğümüz bir hayvan ya da bitkinin adını söylemelerini isteyin. (Saksağan, güvercin, kumru, yosun, sedir, at kestanesi, çınar, sivrisinek, hamam böceği, örümcek vb.) 2 3 4 Bu adlardan 10 tanesini seçin ve dosya kâğıtlarına uzaktan okunabilecek büyüklükte yazın. 5 6 Bu oyunu, seçtiğiniz diğer 9 canlı için ayrı ayrı oynatın. Öğrencilerden birini seçerek ondan sınıfın karşısına geçmesini isteyin ve kâğıtlardan birini sırtına yapıştırın. Öğrencinin, arkadaşlarına, sırtında yazan canlının özelliklerini anlamaya yönelik ve yanıtı “evet” ya da “hayır” olan sorular sormasını sağlayın. Her soruya “Ben kimim?” diyerek başlamasını isteyin. (“Ben kimim, tüylerim var mı?”, “Ben kimim, kanatlarım var mı?”, “Ben kimim, yapraklarım var mı?” vb.) Her arkadaşına yalnızca bir soru sorabileceğini hatırlatın. Öğrencilere, "Giriş" bölümündeki ve CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Kentte” başlıklı bilgileri aktarın. Kentlerde Yalnız mıyız? Biyolojik Çeşitlilik Kentte inceleme yapalım 1 Öğrencilere, kentte inceleme yapmak amacıyla bir gezi düzenleyeceğinizi anlatın. Öğrencileri üç gruba ayırın. Birinci gruptakileri “kent uzmanı”, ikinci gruptakileri “biyolojik çeşitlilik uzmanı” üçüncü gruptakileriyse “ev uzmanı” olarak görevlendirin. 2 Her gruba, görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri (kâğıt, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın. Gözlem yaparken, çevreyi rahatsız etmeyecek şekilde fotoğraf çekebileceklerini ve dürbün kullanabileceklerini belirtin. 5 Neler bulduk? 1 Gruplardan, çalışmalarının sonuçlarını öteki gruplarla paylaşmalarını isteyin. Öğrencilerin, gözlemlerinden hareketle, kentteki biyolojik çeşitliliğin durumu ve insan etkinliklerinin etkilerine ilişkin sonuçlar çıkarmalarını sağlayın. 2 Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun ve yanıtları üzerinde konuşun. 3 • Kentte yaşayan hayvanları ve bitkileri neler tehdit eder? • Kentteki biyolojik çeşitlilik insanları nasıl etkiler? “Yemyeşil Kentler” metnindeki bilgileri kullanarak konuyu çok yönlü olarak (Çevresel, estetik, duygusal, ahlaki vb.) ele almaya çalışın. • Kentte, bitkiler ve hayvanlarla insanların birlikte yaşamalarından kaynaklanan sorunlar nelerdir? (Alerji yapan bitkiler, başıboş kedi ve köpekler, evlerdeki sivrisinekler, hamam böcekleri, keneler vb.) Bu sorunlar nasıl çözülebilir? • Evlerimize davetsiz giren hayvanlara karşı ne tür önlemler alabiliriz? Öğrencilerin aşağıdaki cümleleri tamamlamalarını sağlayın. • İnsanlar, kentleri diğer canlılarla paylaşmalıdır. Çünkü ... • Bitkilerin ve hayvanların da bizim gibi yaşama hakları vardır. Çünkü ... • Diğer canlılar olmadan yaşayamayız. Çünkü ... • Gelecek kuşaklara sağlıklı bir dünya bırakmalıyız. Çünkü ... Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencilerin “Kentte inceleme yapalım” başlıklı etkinlik sırasındaki gözlemlerini ve saptamalarını okulda sergilemelerini sağlayın. Öğrencileri, kentteki biyolojik çeşitliliğin canlandırılmasını, korunmasını ve artırılmasını sağlayacak yeni projeler üretmeye yönlendirin. Öğrencilerin ürettikleri projeleri okulda sergilemelerini sağlayın. Kentlerde Yalnız mıyız? 75 5 Biyolojik Çeşitlilik Yemyeşil Kentler Kentlerdeki caddelerde, bahçe ve parklarda birçok bitki yaşar. Bunlar arasında, karahindiba, yonca, yabani havuç, gelincik, pıtrak, ayrık otu gibi otsu bitkiler ve at kestanesi, çınar, karaçam, sedir, ladin, akkavak, söğüt, dişbudak, akçaağaç, yalancı akasya gibi ağaçlar bulunur. Bu bitkiler, böcek, kuş, sincap gibi birçok hayvana barınak sağlar. Genellikle, kentlerde pek çok farklı canlı türünün yaşadığını fark etmeyiz. Oysa kentler, nehirleri, gölleri, toprağı, havası, iklimi, bitki örtüsü ve hayvanlarıyla tıpkı diğer ekosistemler gibidir. Bu ekosistemde en çok görülen canlı türüyse insandır. Kentte yaşamak, birçok gereksinimimizin kolayca karşılanmasını sağlar. Ancak, kentte yaşamanın beraberinde getirdiği bazı sorunlar da vardır. Bunlardan biri hava kirliliğidir. Özellikle büyük kentlerin üzerinde, toz ve gazlardan oluşan kirli bir hava kütlesi oluşur. Bu durum, bitkilerin solunum ve fotosentez etkinliklerini azaltır. Kentlerdeki hava kirliliğinin azaltılması için birçok farklı önlem alınabilir. Bu önlemlerden biri de kentlerdeki yeşil alanların artırılmasıdır. Çünkü, bitkiler oksijen üreterek, havadaki nemi artırarak ya da toz parçacıklarını yapraklarıyla tutarak hava kirliliğinin azalmasında önemli rol oynar. Bitkilerin hava kirliliğine duyarlılıkları değişkenlik gösterir. Kirliliğe duyarlı bazı bitki türleri, kentlerdeki hava kirliliğinin göstergeleri olarak kullanılabilir. Bu bitkilere, “biyolojik gösterge” denir. Örneğin, ağaçlarda büyüyen bazı likenler, özellikle havadaki kükürtdioksit yoğunluğunun artmasından zarar görürler. Bu özellikleri sayesinde havanın niteliği hakkında bilgi edinebiliriz. 76 Kentlerde Yalnız mıyız? Biyolojik Çeşitlilik Havada ne kadar toz var? 1. Kentteki hava kirliliğini incelemek amacıyla bir deney yapacaksınız. Bunun için kartondan 5x5 cm’lik kartlar hazırlayın. Bu kartların bir yüzünü, yapışkan kısmı dışta kalacak şekilde koli bandıyla kaplayın. Hazırladığınız kartları, aşağıdaki tabloda belirtilen inceleme noktalarına yerleştirip bırakın. Her birinin üzerine, bulunduğu yeri belirten bir etiket yapıştırın. Kartları bir gün orada bırakın. 2. Bir gün sonra kartları toplayıp büyüteçle inceleyin ve üzerlerindeki toz parçalarını sayın. Sonuçları aşağıdaki tabloya yazın. 3. Elde edilen sonuçları birbirleriyle karşılaştırın ve farklılıkların nedenleri üzerinde düşünün. Nu. İncelenen yer 1. Kentteki bir park 2. Trafiği yoğun bir cadde 3. Mahalle arası 4. İçinde yaşadığınız bina, sınıf ya da oturma odası Toz parçacıklarının sayısı Öğrenci bilgi sayfası Kent Uzmanları Görev Başında! 77 Öğrenci bilgi sayfası Biyolojik Çeşitlilik 78 Biyolojik Çeşitlilik Uzmanları Görev Başında! Kentimizde neler oluyor? Yaşadığınız yerdeki bir parkta, bir caddede ve okulunuzun çevresinde biyolojik çeşitliliği araştırın. Bu yerlerdeki bitki ve hayvan türlerini gözlemleyin. Hayvanları gözlemlemek için dürbün kullanabilirsiniz. Topladığınız verileri aşağıdaki tabloya kaydedin: Gördüğünüz canlı türlerinin sayılarını yazın. Diğer soruları da “evet” ya da “hayır” şeklinde yanıtlayın. Sorular Trafik yoğun mu? Gürültü çok mu? Çevrede çöpler var mı? Kaç bitki türü gördünüz? Kent koşulları bitkileri tehdit ediyor mu? Kaç hayvan türü gördünüz? Kent koşulları hayvanları tehdit ediyor mu? Park Cadde Okul Biyolojik Çeşitlilik Evinizde hangi bitki ve hayvan türlerini görüyorsunuz? Bunların sayıları kaçtır? Evin hangi bölümlerinde (odalar, mutfak, banyo, salon, balkon, vb.) daha çok sayıda bulunuyorlar? Bu bilgileri aşağıdaki tabloya aktarın. Hayvan türü Bitki türü Yaklaşık sayısı Bulunduğu bölümler Öğrenci bilgi sayfası Ev Uzmanları Görev Başında! 79 Kentleşme Görünmeyen Tehditler Tehditler ve Baskılar Atıklar Kimyasal Maddeler Kentleşme Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 83 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Denge Görünmeyen Tehditler Gürültü Her Yerde 89 Işık da Kirletebilir 97 Elektromanyetik Dalgalar ve İnsan Sağlığı 102 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Gürültü Denizin Üstünde Yürümek Atıklar Atıksız Bir Dünya 106 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Kirlilik ve Atıklar Geri Kazanım Geri Kazanım Neden Önemli? Kimyasal Maddeler Çevremizdeki Kimyasal Maddeler 115 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Zehirli Maddelerle Yaşamak Başlangıçta Öğrenci Bilgi Sayfaları İl Rehberi 88 Çeşitli Gürültü Düzeyleri 93 Yusuf Dede İstanbul’da 94 Gürültü Kirliliğini Azaltmanın Yolları 95 Aydınlık Gece 100 Hangisi Doğru? 101 Atıkları Azaltmak İçin Neler Yapabilirim? 112 Bilgisayarları Geri Kazanalım! 113 Çöp Alanları 114 Yaygın Olarak Kullanılan ve Tehlikeli Maddeler İçeren Ürünler 118 Uyarılara Dikkat! 118 Evimizdeki Tehlikeli Maddeler 119 Kentleşme 1 Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler İnsan etkinlikleri yaşadığımız yeri olumsuz etkileyebilir. 3-4 ders saati • Kent kavramını tanımlayarak yaşadığı yerin özelliklerini açıklar. • Yaşadığı yerin zaman içinde değiştiğini fark eder. • Kentteki insan etkinliklerinden hangilerinin çevreye zarar verebileceğini kavrar. • Yaşadığı yeri daha iyi hâle getirmek için önerilerde bulunur. Eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yansıtıcı düşünme, gözlem yapma, yorumlama, sonuç çıkarma, kaydetme, karşılaştırma Tartışma, beyin fırtınası Fotoğraflar, resimler, resim kâğıdı, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Her canlının yaşamını sürdürmek için yiyecek, su, hava ve barınacak bir yer gibi temel gereksinimleri vardır. İnsanlar barınaklarını, diğer temel gereksinimlerini kolayca karşılayabilecekleri ve doğa koşullarının elverişli olduğu yerlere yaparlar. Başlangıçtan beri hep bu çaba içinde olan insanoğlu, zaman içinde kendine ev yapmayı öğrendi. Sonra, kentler ortaya çıktı. Günümüzde dünya nüfusunun yarısı kentlerde yaşıyor. 2025 yılında bu oranın dünya nüfusunun üçte ikisi kadar olması bekleniyor. Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 83 1 Kentleşme Kent de bir ekosistemdir. Örneğin bir orman, içinde barındırdığı bitkiler ve hayvanlarla nasıl bir bütünse kentler de barındırdıkları bitkiler, hayvanlar ve insanlarla bir bütün oluşturur. Kentlerde insan nüfusu çok yoğundur. Bu nedenle kentler daha çok insan etkinliklerine bağlı olarak şekillenir. Kentlerde insan nüfusu arttıkça, yeni yerleşim alanlarına ve daha fazla kaynağa gereksinim duyulur. Bir süre sonra kent sınırları içindeki kaynaklar insanlara yetmemeye başlar. Genellikle, su, doğal gaz vb. kaynaklar, işlenmek ya da tüketilmek üzere kentlere dışarıdan getirilir. Kentlerdeki bazı insan etkinlikleri, çevre sorunlarına yol açar. Ancak kentlerdeki çevre sorunları, etkili bir şekilde ele alınarak çözülebilir. Etkinlikler Kent nedir? 1 Yaşadığınız yer bir kentse öğrencilerden bu kent hakkında bildiklerini paylaşmalarını isteyin. Bir köyde ya da kasabada yaşıyorsanız öğrencilere yaşadığınız yerleşim yeriyle çevresindeki kentler arasında ne tür ilişkiler olduğunu sorun. Örneğin, bazı gereksinimler yakındaki bir kentten karşılanıyor olabilir. 2 Öğrencilerden yalnızca kentlerde bulunan beş şeyi düşünerek bunları yazmalarını isteyin. Yazdıklarını sınıfla paylaşmalarını sağlayın. (Bunun sonucunda öğrencilerin zihinlerinde kent kavramının basit bir tanımı oluşacaktır.) 3 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri, ardından “Kentler Herkesindir” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerle kentte yaşamanın olumlu ve olumsuz yanları hakkında konuşun. Bir ilin tanıtım kampanyasını yapıyoruz 1 2 3 4 5 Öğrencileri beş gruba ayırın. Gruplardan her birinin kendine bir il seçmesini isteyin. Gruplara, “İl Rehberi” bilgi sayfasını dağıtın ve bu sayfadaki tabloya, seçtikleri ille ilgili bilgileri yazmalarını isteyin. Bu tabloyu kullanarak seçtikleri ille ilgili birer tanıtım yazısı hazırlamalarını söyleyin. Grupların hazırladıkları tanıtımları sırayla sunmalarını sağlayın. Sunumlar tamamlandıktan sonra öğrencilere bu beş ilin hangisinde yaşamak istediklerini ve bunun nedenlerini sorun. Yaşadığımız yer ne kadar değişti? 1 2 84 Öğrencilere bir hafta önceden, yaşadıkları yerin eski fotoğraflarını ya da resimlerini bulup sınıfa getirmelerini söyleyin. Öğrencilere ailelerinin kaç yıldır bu çevrede yaşadığını sorun. Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? Kentleşme 3 Aşağıdaki sorularla ilgili bir tartışma düzenleyin: • • • • 4 1 Eski fotoğraflarda ve resimlerde neler dikkatinizi çekiyor, hangi değişiklikleri fark ettiniz? Ortaya çıkan değişiklikler hoşunuza gitti mi? Değişikliklerden hangileri çevreyi olumlu, hangileri olumsuz etkiliyor? Yaşadığınız yerde ya da mahallenizde yeni inşaatlar var mı? Eski binalar onarılıyor mu? Yeşil alanlarda herhangi bir değişiklik var mı? Kentleşmenin gelecekte yol açacağı sorunları önlemek için neler yapabilirsiniz? Çevremizin güzelliğini nasıl koruyabilirsiniz? Öğrencilere CD’nin “Kentleşme” bölümünde bulunan “Kentte üretim ve tüketim” başlıklı bilgileri aktarın. Kent yaşamının su kaynaklarına etkisini inceleyelim (Bu etkinlik akarsu ve göl kıyısındaki yerleşim yerleri için uygundur.) 1 Bir akarsu ya da göl kıyısında gözlem yapmak amacıyla bir yürüyüş planlayın. Yürüyüş rotasını bir yerleşim alanından da geçecek şekilde tasarlayın. 2 Yürüyüş sırasında öğrencilerin, yerleşim alanlarının bulunduğu ve bulunmadığı yerlerde akarsu ya da göl yatağının durumunu ve suyu gözlemlemelerini sağlayın. Öğrencilerden gözlemlerini not almalarını isteyin. 3 Uygun bir yerde hep birlikte durun. Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • • • • • Akarsuyun ya da gölün kıyısında, suyu kirleten herhangi bir sanayi kuruluşu var mı? İnsanlar akarsuya ya da göle evsel atıklar atıyorlar mı? Akarsuyun ya da gölün içinde ve kıyısında bitki ya da hayvanlar yaşıyor mu? Akarsuyun ya da gölün değişik bölümlerindeki suyun niteliğinde herhangi bir farklılık gözlemleniyor mu? Gözlemleniyorsa bunlar ne tip farklılıklardır? Suda kirlilik varsa bu daha çok hangi tip etkinliklerden kaynaklanıyor? 4 Öğrencilere, sınıfça, kent yaşamının su kaynaklarına etkisi konusunda bir broşür hazırlayacağınızı söyleyin. Sınıfı üç gruba ayırın. Her gruba aşağıdaki görevlerden birini verin: 1. Grup: Gözlemleri resimleme 2. Grup: Akarsu ya da göldeki kirliliği azaltacak öneriler geliştirme 3. Grup: Kirliliği azaltma çalışmaları için destek alınabilecek kişi ya da kuruluşlarla görüşme 5 Gruplar çalışmalarını tamamladıktan sonra, çalışmaları bir araya getirin. Hep birlikte bir broşür hazırlayın. Bunu çoğaltıp okula dağıtın. Yaşadığımız yer için neler yapabiliriz? 1 Öğrencilerden, yaşadıkları yerin en sevdikleri özelliklerini düşünmelerini isteyin. Bu yerin doğal (bitkiler, su kaynakları, kayalar, doğal yaşam vb.) ve insan etkinlikleriyle ilgili özelliklerinin (sanayi, tarım, dinlenme tesisleri, yollar, taşıtlar, gürültü vb.) neler olduğunu iki ayrı liste hâlinde yazmalarını söyleyin. 2 Öğrencilerin yaşadıkları yeri geliştirmek ve güzelleştirmek için neler yapılabileceğini düşünmelerini sağlayın. Bunun için neleri değiştirmek gerektiğini sorun. Yapmak istediklerinden hangilerini kendi başlarına, hangilerini başkalarının yardımıyla başarabilecekleri üzerinde konuşun. Öğrencilere DVD’deki “Denge” adlı filmi izletin ve CD’nin “Kentleşme” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın. Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 85 1 Kentleşme Nerede oynamalı? 1 Öğrencilere, genellikle nerelerde oyun oynadıklarını sorun ve aşağıdaki soruları ele alın: • Yaşadığınız yerde oyun ve eğlence amaçlı etkinlikler nerelerde gerçekleştiriliyor? • Bu yerlerden kimler yararlanıyor? Oyun ve eğlence yerlerini kimler kuruyor? • Oyun alanları yeterli mi? Değilse neden? 2 İdeal oyun alanının nasıl olması gerektiğine ilişkin bir beyin fırtınası başlatın. Ortaya atılan fikirleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. 3 Öğrencileri gruplara ayırın. İçinde oyun parkları, çocuk merkezleri, bilim parkları ve spor alanları gibi eğlence yerleri bulunan, içinde yaşayan çocukların çok mutlu olacağı bir kent hayal etmelerini isteyin. Öğrencilerden tahtaya yazılan önerileri de kullanarak böyle bir kentte yaşayan çocukların günlük yaşamlarından bir kesiti canlandırmalarını isteyin. Hazırlanmaları için gruplara 10 dakika süre verin. Her grubun canlandırmasını arkadaşlarına sunmasını sağlayın. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Kentleşme” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar 86 • Öğrencilerden, yaşadığınız yerin yıllar içinde ne tip değişimler geçirdiğini araştırmalarını isteyin. Yaşadığınız yer adına özel bir gün düzenleyin ve buranın ileri gelen kişilerini de davet edin. Aynı gün içinde birçok etkinliğe yer verin. Öğrencilerden daha önceden istemiş olduğunuz fotoğraf ve resimlerle bir sergi düzenleyin. Öğrencilerin gözlemlerini, düşüncelerini ve anne babalarından öğrendiklerini anlatan sunumlar yapmalarını sağlayın. Bazı büyüklerden, bunlarla ilgili anılarını anlatmalarını isteyin. Öğrencilerin, izledikleri filmden esinlenerek yazmış oldukları kompozisyonlardan bazılarını konuklara okumalarını sağlayın. Bu kompozisyonların tamamını bir kitapçık hâline getirip çoğaltarak konuklara dağıtabilirsiniz. Bu özel güne davet ettiğiniz ileri gelen kişilerle bir söyleşi düzenleyin. Öğrencilerin, yaşadıkları yeri nasıl gördükleri konusundaki görüşlerini bu söyleşide de anlatmalarını sağlayın. • Öğrencileri bir “çevreyi güzelleştirme topluluğu” kurmaya yönlendirin. Bu topluluğun okulda ya da yaşadıkları mahallede uygulanabilecek projeler geliştirebileceğini anlatın. Örneğin, okul bahçesinde, küçük bir gölet ya da kelebek bahçesi gibi bir doğal yaşam alanı oluşturulabilir; mahalledeki, kullanılmayan, bakımsız bir alan, parka dönüştürülebilir. Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? Kentleşme Kentler Herkesindir 1 Kent, çok sayıda insanın birlikte yaşadığı ve yaşam biçimleriyle şekillendirdiği, tarihî, sosyal ve kültürel özellikleriyle insanları birbirine bağlayan bir yerleşim yeridir. Çağdaş bir kentte planlı yapılaşma, geniş cadde ve sokaklar, temiz hava, geniş yeşil alanlar, çeşitli spor, sanat ve kültür etkinlikleri yapılacak alanlar bulunmalıdır. Ancak yeryüzündeki birçok kentte çarpık yapılaşma ve çevre kirliliği görülüyor. Kentlerin birçoğunda eğlencedinlence alanları ve kültürel etkinlikler de yetersiz kalıyor. Kentlerdeki iş, eğitim, ve sağlık imkânlarının daha fazla olması, elektrik, su, yol, kanalizasyon vb. altyapı hizmetlerinin gelişmişliği ve spor, sanat, kültür etkinliklerinin varlığı nedeniyle, bugün birçok insan kentlerde yaşamayı tercih ediyor. Kentleşme, plansız bir şekilde gerçekleştiğinde birtakım sorunlar ortaya çıkar. Aşırı göç nedeniyle kent nüfusunun artması, gecekondulaşma, sağlıksız yapılaşma, çevre kirliliği, işsizlik gibi. Kentte yaşayan herkes beceri, deneyim ve eğitimine göre iş bulamayabilir. Üstelik kentlerdeki iş alanlarında yoğun bir rekabet ortamı vardır. Ne yazık ki, günümüzde kentlerde yaşayanların tümü, kentlerin sunduğu olanaklardan eşit olarak yararlanamıyor. Çevre sorunlarının olmadığı, insanların sağlık, refah ve mutluluk içinde yaşayacağı kentler yaratmak için herkes üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmelidir. Çünkü kentler, herkesindir. Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 87 Öğrenci bilgi sayfası Kentleşme İl Rehberi İlin Adı Nüfusu İklimi Doğal özellikleri (dağlar, denizler, nehirler, göller vb.) Bitki örtüsü Yaban yaşamı Gelir kaynakları Tarihî yerler Tarihindeki önemli olaylar Eğitim olanakları Eğlence-dinlence yerleri El sanatları Yerel etkinlikler Yerel yemekler Elektrik, su, ısınma kaynakları Atıkları değerlendirme Çevre sorunları ve diğer sorunlar 88 Görünmeyen Tehditler 1 Gürültü Her Yerde Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Gürültü kirliliği, günümüzde önemli çevre sorunlarından biridir. 2 ders saati • Gürültünün ne olduğunu ve nelerin gürültüye yol açtığını açıklar. • Gürültünün insan sağlığı üzerindeki etkilerini fark eder. • Gürültü çeşitlerini, kaynaklarını ve düzeylerini belirtir. • Gürültü kirliliğini azaltmaya yönelik önerilerde bulunur. Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme, gözlem yapma, sınıflama, tablolaştırma, kaydetme Anlatım, tartışma, gezi gözlem, beyin fırtınası Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Gürültü, insan etkinlikleri sonucunda oluşan ve çevreyi rahatsız eden istenmeyen ses olarak tanımlanır. Yerleşim yerlerinde otoyollar, fabrikalar, taşıtlar, sirenler, gereksiz çalınan kornalar, havalandırma sistemleri ve alarmlar gibi birçok gürültü kaynağı vardır. Gürültünün, insanlar üzerindeki olumsuz etkileri şunlardır: • Fiziksel etkiler Geçici ya da sürekli işitme kaybına yol açabilir. Gürültü Her Yerde 89 1 Görünmeyen Tehditler • • • Fizyolojik etkiler Kan basıncının artmasına, dolaşım bozukluklarına, solunumun hızlanmasına ve kalp atışlarının yavaşlamasına neden olabilir. Psikolojik etkiler Davranış bozukluklarına, aşırı sinirlilik ve gerginliğe neden olabilir. Performansa etkiler İş veriminin azalmasına, dikkat bozukluğuna ve hareketlerin yavaşlamasına yol açabilir. Gürültünün insan bünyesine vereceği zarar, gürültüye maruz kalma süresi ve gürültünün şiddetiyle ilgilidir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın verilerine göre, meslek hastalıklarının % 10’unu gürültü sonucu meydana gelen işitme kayıpları oluşturmaktadır. Meslek hastalıklarının çoğu tedavi edilebildiği hâlde, işitme kaybının tedavisi yoktur. Sanayide, iş yeri gürültüsü azaltıldığında iş veriminin yükseldiği, iş kazalarınınsa azaldığı belirlenmiştir. Etkinlikler Ses mi, gürültü mü? 1 Öğrencilere bir an için sessiz olup çevreden gelen sesleri dinlemelerini söyleyin. Bunun için onlara birkaç dakika süre verin. Daha sonra aşağıdaki soruları sorun: • Neler duyuyorsunuz? • Neden bazı sesleri “kulağı okşayan”, bazılarınıysa “kulakları sağır eden” diye tanımlarız? • Gürültü nedir? (Ses, küresel dalgalar hâlinde her yöne yol alan bir enerji biçimidir. Gürültüyse istenmeyen, rahatsız edici ya da acı veren bir ses olarak tanımlanabilir.) • Hangi sesler ya da gürültüler sizi rahatsız eder? 2 Öğrencilere, DVD’deki “Gürültü” adlı çizgi filmi ve “Denizin Üstünde Yürümek” adlı filmi izlettirin. Daha sonra her iki filmde verilmek istenen mesajları birer cümlede özetlemelerini isteyin. Ardından onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. 3 Öğrencilere “Çeşitli Gürültü Düzeyleri” bilgi sayfasını dağıtın ya da CD’nin “Gürültü” bölümünde bulunan “Çeşitli gürültü düzeyleri” başlıklı bilgileri aktarın. Gürültü yoğunluğunun (sesin şiddeti) “desibel” (dB) adı verilen bir birimle ölçüldüğünü açıklayın. 75 dB civarındaki ses şiddeti işitme duyusu için tehlikelidir. 85 dB üzerindeki gürültüye sürekli maruz kalmak işitme kaybına neden olabilir. Yaklaşık 120 dB düzeyindeki gürültü acı verir, 180 dB üzerindeki sesler öldürücü olabilir. Doğayı Dinleyelim 1 Öğrencilerle birlikte işlek bir kavşağa ya da başka bir gürültülü yere gidin. Burada işittikleri farklı sesleri, bu seslerin özelliklerini ve bulunduğunuz yerin kendine özgü yönlerini not almalarını sağlayın. 2 Öğrencilere herhangi bir doğal alanda yürüyüş yaptırın. Gözlerini kapatıp birkaç dakika süresince dikkatlerini çevredeki seslere vermelerini isteyin. Gözlerini açtıktan sonra işittikleri seslerin uyumu hakkındaki duygu ve düşüncelerini arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın. 3 Bu iki farklı yerle ilgili gözlem ve duygularını karşılaştırmalarını isteyin. Ne yapmalı? 1 Sınıfa döndükten sonra aşağıdaki soruları ele alacağınız bir beyin fırtınası başlatın: • • 90 Temel gürültü kaynakları nelerdir? (Ulaşım, sanayi etkinlikleri, konser ve motor sporları gibi bazı eğlence etkinlikleri vb.). Yaşadığınız yerdeki en gürültülü alanlar nerelerdir? Neden? Gürültü Her Yerde Görünmeyen Tehditler Ortaya konan fikirleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından öğrencilere CD’nin “Gürültü” bölümünde bulunan “Gürültü kaynakları” başlıklı bilgileri aktarın. 2 Öğrencilere, gürültüden rahatsız olan insanların sayısının çok fazla olduğunu açıklayın. “Gürültü Konusundaki Çalışmalar” başlıklı bilgileri aktarın. 3 Gürültünün bir çevre sorunu olduğunun birçok kişi tarafından yeterince fark edilmediğini vurgulayın. Bunun bir nedeni, insan kulağının farklı gürültü düzeylerine uyum sağlayabilme özelliğidir. Ancak bu durum zaman içinde işitme kaybına ve bazı seslerin algılanamamasına yol açabilir. 4 Öğrencilere “Yusuf Dede İstanbul’da” adlı öyküyü dağıtın. Öğrenciler metni okuduktan sonra onlara aşağıdaki soruları sorun: • Yusuf dedeyi hangi sesler rahatsız etti? • Yusuf dede, işittiği bu sesler sonucunda neler hissetmiş olabilir? • Yusuf dedeyi uykusundan uyandıran sesin yüksekliği kaç dB olabilir? 5 Öğrencilerden, gürültüyü azaltmanın yollarını düşünmelerini isteyin. Onlara “Gürültü Kirliliğini Azaltmanın Yolları” başlıklı öğrenci bilgi sayfasını dağıtın ve buradaki bilgileri kendi önerileriyle karşılaştırmalarını sağlayın. 1 Gürültü haritası hazırlayalım 1 2 Öğrencilere okulun “gürültü haritası”nı hazırlayacağınızı söyleyin. Bunun iki aşamada gerçekleşeceğini anlatın ve herkesin aşamaların birinde görev alacağını belirtin. 3 Öğrencilerden hangi saatlerde gözlem yaptıklarını tablonun ilgili bölümüne not etmelerini isteyin. Tabloda belirtilen, kantin, öğretmenler odası, kütüphane gibi bölümlere ek olarak 5 ayrı sınıf seçmelerini ve bu sınıfların adlarını da kaydetmelerini sağlayın. 4 İkinci aşamada görev alacak öğrencilerden, gözlem yapılacak alanın aşağıdakine benzer bir krokisini çizmelerini isteyin. Birinci aşamada elde edilen sonuçların kroki üzerinde gösterilebilmesi için, sessiz, gürültülü, çok gürültülü bölgelerin hangi renklerle ifade edileceğini kararlaştırın. Her öğrenci kendi krokisini hazırlayabilir. Öğrencileri, krokileri seçilen renklere uygun olarak boyamaya yönlendirin. Boyanan krokileri sınıfa asın. Bunları, hep birlikte inceleyin. Öğrencilere, aşağıdaki soruları sorun: Birinci aşamada görev alacak öğrencilere “Gürültü Araştırma Tablosu”nu dağıtın. Bu öğrencilere, okul içinde gürültü araştırması yapacaklarını ve araştırma sonuçlarını “sessiz”, “gürültülü” ya da “çok gürültülü” şeklinde tabloya kaydedeceklerini söyleyin. • • • • 5 Okulun hangi bölümleri daha gürültülü? Bunun nedenleri ne olabilir? Okulun hangi bölümleri daha sessiz? Bunun nedenleri ne olabilir? Okuldaki gürültü sizi nasıl etkiliyor? Okuldaki gürültüyü azaltmak için neler yapılabilir? Öğrencilerin bu etkinliğin sonuçlarını okuldaki diğer öğrenciler ve öğretmenlerle paylaşmalarını sağlayın. Gürültünün azaltılmasına yönelik okul çapında bir proje başlatın. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Gürültü” bölümünden yararlanabilirsiniz. Gürültü Her Yerde 91 1 Görünmeyen Tehditler Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencileri ilgi alanlarına göre drama, resim, müzik ve yazı gruplarına ayırın. Her grubun, gürültü hakkındaki izlenimlerini drama, resim, müzik ya da yazı yoluyla ifade etmelerini sağlayın. Drama grubu, gürültüyle ilgili bir canlandırma yapabilir. Resim grubu, gürültüyü resimleyebilir. Müzik grubu, gürültüyü anlatmak için müziği araç olarak kullanabilir yazı grubu bu konudaki izlenimlerini yazıya dökebilir. Öğrencilerin çalışmalarının okulda sergilenmesini sağlayın. Gürültü Konusunda Çalışmalar Gürültü, özellikle büyük kentlerde önemli bir sorundur. Ülkemizde büyük illerdeki gürültünün temel kaynağı trafiktir. Bunun dışında fabrikalar ve atölyeler de önemli gürültü kaynaklarıdır. Eğlence yeri, spor sahası, okul gibi yerlerden kaynaklanan gürültüler de bunlara eklenebilir. Gürültülü yerlerde bulunmak, insan sağlığına zarar verebilir. Özellikle ev, hastane ve okul gibi yapıların, parkların ve bahçelerin trafik gürültüsünden ya da sanayi bölgelerinden uzakta yer alması önemlidir. Kent planlama çalışmaları yapılırken uzmanlar özel “gürültü haritaları”ndan yararlanırlar. Gürültü haritaları, kentlerdeki gürültünün bölgelere göre dağılımını gösterir. Bu haritalar yardımıyla belirli bir bölgedeki gürültüden etkilenen kişilerin sayısı ve gürültünün ne büyüklükte bir alanı etkilediği hesaplanabilir. Ayrıca gürültünün insan sağlığını tehdit ettiği bölgeler saptanarak bazı binalara ses yalıtımı zorunluluğu getirilebilir. Günümüzde bazı ülkelerde gürültü haritaları çıkarılmıştır. Avrupa Birliği’ne uyum süreci kapsamında Türkiye’de de bu konuda çalışmalar başlatılmıştır. Ayrıca gürültünün insan sağlığı üzerindeki etkileri de araştırılmaktadır. Türkiye’de gürültü konusunda çalışmalar yürüten ana kurum Çevre ve Orman Bakanlığı’dır. Bu kurumun çalışmaları sonucunda “Çevresel Gürültü Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği” adlı bir yönetmelik çıkarılmıştır. 92 Gürültü Her Yerde Görünmeyen Tehditler Öğrenci bilgi sayfası Çeşitli Gürültü Düzeyleri İşitme eşiği 0 dB Soluk alıp verme 10 dB Hafif yaprak hışırtısı 30 dB Sabah 02.00 ve 04.00 arasında kentlerin sakin bölümleri 40 dB Kapalı alanda normal sohbet 50 dB Durduğu yerde çalışan otomobil 50 dB 50 km/s hızla yol alan otomobil 60-80 dB 50 km/s hızla yol alan kamyon 78-92 dB 50 km/s hızla yol alan motosiklet 75-100 dB 100 km/s hızla yol alan tren 100 dB 300 km/s hızla yol alan hızlı tren 110 dB Havalanan jet uçağı 110 dB Rock müzik konseri (işitme kaybına neden olabilir) 120-140 dB 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 Ses düzeyi (Desibel: dB) 93 Öğrenci bilgi sayfası Görünmeyen Tehditler Yusuf Dede İstanbul’da Yusuf dede, torunlarını ziyaret etmek için Sinop’taki köyünden İstanbul’a gelmişti. Bütün gün süren yolculuğun ardından otogarda onu torunları ve oğlu karşılamıştı. Yusuf dede, Türkiye’nin bu en kalabalık kentine ilk defa geliyordu. Otobüsten iner inmez otogardaki satıcıların bağrışmaları kulaklarını tırmaladı. Torunlarını görünce onlara seslenmeye çalıştı ama bu gürültüde onlara sesini duyuramadı. Eşyalarıyla yanlarına kadar yürümek zorunda kaldı. Yusuf dede, oğlu ve torunları arabaya binip evin yolunu tuttular. Yolda bir taraftan torunlarını kucaklıyor, bir taraftan da göz kamaştırıcı ışıkları izliyordu. Trafikte ilerlerlerken “kent, çok gürültülü bir yermiş” diye düşündü. Eve vardıklarında yemek yiyip uzun uzun sohbet ettiler. Yusuf dede, uyku zamanı gelince kendisi için hazırlanan yatağa yattı. Yusuf dede, anlam veremediği bir sesle gece yarısı aniden uyandı. Bu, sanki bir acil uyarı sesiydi. Hemen torunu Berk’i uyandırdı. Berk, şaşırdı. Ancak onun telaşını anladı ve “Dedeciğim merak etme! O, yalnızca bir araba alarmı!” dedi. Birlikte aşağı baktılar. Gerçekten de bir arabadan çıkan sesler sokağı çınlatıyordu. Berk, “Dedeciğim, bir kedi arabanın yanından geçmiş olmalı. Bazı geceler böyle olur. Hadi sen uyu!” dedi. Yusuf dede yatağına yattı. Sabah gün doğarken uyandı. Ancak torunlarının hâlâ uyuduğunu görünce yatağından kalkmadı. Yusuf dedenin kulağına dışarıdan birçok ses geliyordu. Sabahın ilk saatleriyle birlikte arabaların motor ve fren sesleri duyuldu. Sokaktan bir simitçi bağırarak geçti. O sırada üst kattan da gürültüler gelmeye başladı. Bu ses fazlaca açılmış bir televizyondan geliyordu. Yusuf dede, cam kenarındaki koltuğa oturup dışarıyı izlemeye başladı. Sokaktaki insanların sabah telaşı sürüyor, yayalar kendilerine yürüyecek yer arıyorlardı. Yolun ortasındaki çukur, arabaların yolda giderken daha fazla ses çıkarmasına neden oluyordu. Sürücüler, daha hızlı ilerlemek için korna çalıyorlardı. Yusuf dedenin torunları da uyandılar. Küçük torunu Beyza hemen müzik setini çalıştırdı. Ancak müziğin sesini o kadar çok açmıştı ki dedesi elleriyle kulaklarını kapattı. Yusuf dede, bu gürültülü kente geldiğine çoktan pişman olmuştu. Ancak sevdikleri burada yaşıyordu. Torunlarına kavuşmuştu ama kuş sesleriyle uyandığı, yalnızca fırtınalı günlerde gürültülü olan; araba kornalarının duyulmadığı köyünü çoktan özlemişti. Derya Bıyık Özok 94 Görünmeyen Tehditler • • • • • • • • • • • • Kent planlaması yapılırken gürültü etkeninin göz önünde bulundurulması Gürültünün yayılmasını azaltacak önlemler alınması Yolların tekerlek gürültüsünü azaltacak şekilde tasarlanması Hava alanlarının ve sanayi bölgelerinin yerleşim yerlerinden uzağa kurulması Yeni yapılan tüm binalarda ses yalıtımı bulunması Gürültüyü azaltmaya yönelik yasal düzenlemelerin yapılması Halka açık yerlerde ve yerleşim yerlerinde yüksek sesle müzik yayınının engellenmesi Motorlu taşıt sürücülerinin gereksiz korna çalmalarının engellenmesi Gürültü konusunda araştırma ve geliştirme çalışmalarının başlatılması İnsanların gürültünün zararları konusunda bilgilendirilmesi Evlerde radyo, televizyon ve müzik aletlerinin yüksek sesle dinlenmemesi Gürültü haritalarının çıkarılması Öğrenci bilgi sayfası Gürültü Kirliliğini Azaltmanın Yolları 95 Öğrenci bilgi sayfası Görünmeyen Tehditler 96 Gürültü Kirliliğini Azaltmanın Yolları (Devamı) Gürültü Araştırma Tablosu Saat Okul Bahçesi Kantin Koridor Öğretmenler Odası Sınıf-1 Sınıf-2 Sınıf-3 Sınıf-4 Sınıf-5 Kütüphane Sessiz Gürültülü Çok Gürültülü Görünmeyen Tehditler Işık da Kirletebilir Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler 2 Bilinçsiz ve aşırı aydınlatma, hem enerji kaybına yol açar hem de doğaya zarar verir. 2 ders saati • Işığın da bir kirlilik kaynağı olabileceğini fark eder. • Bilinçsiz aydınlatmanın etkilerini fark eder. • Işık kirliliğini önlemek için neler yapılabileceğine ilişkin önerilerde bulunur. • Işık kullanımını azaltmanın sonuçlarını tartışır. Yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme, karşılaştırma, çıkarımda bulunma Anlatım, tartışma, canlandırma El feneri, renkli kartonlar, kalemler, fotoğraflar, eski dergi ve gazeteler Giriş Günümüzde çevre kirliliği, karşı karşıya olduğumuz en önemli sorunlardan biri. Kirlilik denince akla daha çok su, hava ve toprak kirliliği gelir. Oysa, çok önemli bir başka çevre sorunu da “ışık kirliliği”dir. Işık kirliliği, ışık kaynaklarının gereğinden fazla, yanlış biçimde ve yanlış yerde ya da yanlış zamanda kullanılmasından kaynaklanır. Işık kirliliğinin en önemli nedeni, cadde ve sokak aydınlatmalarıdır. Yaşadığımız yerleri aydınlatmak, temel gereksinimlerimizden biridir. Ancak ışık kirliliğinin önüne geçmek için, gerekenden fazla yeri aydınlatmayan ve elektrik tüketimini azaltan aydınlatma sistemleri kullanılmalıdır. Aydınlatmada, daha çok elektrik enerjisi kullanılır. Elektrik enerjisiyse doğal kaynaklardan elde edilir. Bu nedenle, boşa giden aydınlatma, doğal kaynakların da boşa harcanması anlamına gelir. “Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliği” adlı kuruluşun yaptığı bir araştırmaya göre, tüm dünyada sokak aydınlatmalarının yaklaşık % 30’u boşa gitmektedir. Türkiye’de henüz bu konuda bir araştırma yapılmamıştır. Ancak, bu oranın ülkemizde de aynı olduğu düşünülmektedir. Işık kirliliğinden birçok canlı türünün yön bulma becerileri, beslenmeleri ve üremeleri de etkilenir. Örneğin, göçmen kuşlar ışık kirliliği yüzünden yönlerini bulamaz, yumurtadan çıkan deniz kaplumbağaları ışık kirliliği olduğunda denize ulaşamaz ve yaşamlarını kaybeder. Yerleşim yerlerinin gelişigüzel aydınlatılması, gökyüzü gözlemlerini de olumsuz etkiler. Bugün birçok kentte geceleri gökyüzündeki yıldızlar gözlenememektedir. Gök bilimciler, ışık kirliliğinden etkilenmemek için gökyüzü gözlemlerini kentlerden uzak bölgelerde gerçekleştirirler. Ülkemizin en büyük gözlemevi olan TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi de aynı nedenden dolayı Toros Dağları’nın zirvelerinden biri üzerinde kurulmuştur. Uluslararası Gök Bilim Birliği, 4 Temmuz 1998’den beri ışık kirliliğini önleyici her türlü çalışmayı destekliyor. Başta ABD ve İspanya olmak üzere birçok ülke ışık kirliliğine karşı özel yasa ve yönetmelikler çıkardı. Bu ülkeler, hâlâ bu yöndeki çabalarını sürdürüyorlar. Işık da Kirletebilir 97 2 Görünmeyen Tehditler Etkinlikler Boşa giden ışık: Boşa giden kaynaklar 1 Öğrencilere gözlerini bir süre kapatmalarını söyleyin. Ardından aydınlatma araçlarının henüz bulunmamış olduğu dönemlerde yaşayan insanların hava kararınca ne yaptıklarını tahmin etmelerini isteyin. (Gözlerini kapatmaktan hoşlanmayanlar olabilir, onları zorlamayın.) Öğrencilerin yanıtları üzerinde konuştuktan sonra ışığın yaşamımız için ne kadar önemli olduğunu anlatın. 2 Öğrencilere, geçmiş dönemlerde insanların geceleri aydınlanmak için hangi yollara başvurduklarını sorun. (İnsanlar, eskiden gaz lambaları ve mumla aydınlanırlardı.) Günümüzde birçok kent ve kasabada geceleri gerçekten karanlık olan bir yer bulmanın imkânsız olduğunu belirtin. Daha sonra sınıfa aşağıdaki soruları sorun: • Kentlerde ve kasabalarda nerelerde sokak aydınlatması yapılıyor? (Yol, cadde ve sokaklarda, park, bahçe ve spor alanlarında, turistik tesislerde, binaların dış cephelerinde, reklam panolarında, evlerde ve binalarda) • Bu aydınlatmaların hepsi her zaman gerekli mi? 3 4 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Onlara aşırı ve bilinçsiz aydınlatmadan kaynaklanan sorunların neler olduğunu sorun. Yanıtlar üzerinde konuşun. Daha sonra öğrencileri küçük gruplara ayırın. Her grubun, yanlış aydınlatmadan kaynaklanan sorunların önüne geçmek ve ışık kirliliğini azaltmak için neler yapılabileceğine ilişkin öneriler geliştirmesini isteyin. Ardından öğrencileri bu önerileri ortaya koyan birer poster hazırlamaya yönlendirin. Posterlerini hazırlarken dergi ve gazetelerde bulunan fotoğraf ve yazılardan yararlanmalarını sağlayın. Hazırladıkları posterleri okulda sergileyin. Işık kirliliği canlıları nasıl etkiler? 98 1 Öğrencilere “Aydınlık Gece” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve öğrencilerin bu sayfayı okumalarını sağlayın. Onlara bir canlandırma yapacaklarını söyleyin ve sınıfı gruplara ayırın. Öğrencileri canlandırmaya hazırlamak amacıyla, deniz kenarında büyük bir şenlik düzenlendiğini, bütün kıyının bunun için aydınlatıldığını belirtin. Rastlantı sonucu tam şenlik gecesi, deniz kaplumbağalarının yumurtalarından çıktığını ve güneş doğana kadar denize ulaşmaları gerektiğini anlatın. Her grupta, hem yumurtadan yeni çıkmış deniz kaplumbağaları, hem kumsalda eğlenen insanlar hem de koruma görevlilerinin yer alacağı bir rol dağılımı yapılmasını sağlayın. Gruplara canlandırmalara hazırlanmaları için 15 dakika süre tanıyın. 2 Gruplar canlandırmalarını yaptıktan sonra hep birlikte canlıları ışık kirliliğinin olumsuz etkilerinden korumak için neler yapılabileceği hakkında konuşun. Işık da Kirletebilir Görünmeyen Tehditler Nereyi aydınlatıyoruz? 1 Öğrencilere “Hangisi Doğru?” başlıklı öğrenci bilgi sayfasını dağıtın. Buradaki aydınlatma yöntemlerinden doğru olanları çarpı işaretiyle işaretlemelerini isteyin. Daha sonra yanıtlar üzerinde konuşun. Doğru ve yanlış aydınlatma biçimlerine nerelerde rastladıklarını sorun. 2 Öğrencilere, ışık kirliliğinin nedenlerinden birinin, gereksiz aydınlatmalar olduğunu hatırlatın. Sokak lambalarında ışığın tümüyle yere doğru yöneltilmesi gerektiğini söyleyin. Enerji tasarrufunun önemini vurgulayın. Örneğin, reklam ve ilan ışıklarının gece yarısından sonra kapatılmasının sağlayacağı yararlardan söz edin. 2 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Görünmeyen Tehditler” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencilerden aile bireylerinden biriyle bir gece yürüyüşüne çıkmalarını söyleyin. Bu yürüyüş sırasında aşağıdaki soruların yanıtlarını bulmaları gerektiğini belirtin. - Çevredeki en parlak ışık kaynağı nedir? - Açık havada nerelerde ve hangi amaçlarla aydınlatma yapılmış? - Bu aydınlatmalardan hangileri gerçekten gerekli? Bu soruların yanıtlarını bulduktan sonra mümkün olduğunca karanlık bir yere gitmelerini söyleyin. Bu kez gökyüzüne bakıp aşağıdaki soruların yanıtlarını bulmaları gerektiğini belirtin. - Gökyüzünde kaç yıldız görebiliyorsunuz? - Bu yıldızların hepsi parlak mı? • Son olarak, gökyüzüne bir sokak lambasının altından bakmalarını isteyin. Bu şekilde kaç yıldız görebildiklerini not etmelerini söyleyin. • Öğrencilerin gözlemlerinden hareketle ışık kirliliğini azaltmaya yönelik bir slogan yazmalarını isteyin. Sloganları kartonların üzerine yazmalarını sağlayın ve sloganların hepsini sergileyin. Işık da Kirletebilir 99 Öğrenci bilgi sayfası Görünmeyen Tehditler Aydınlık Gece Işık kirliliği, önemini giderek daha da hissettiren çevre sorunlarından biridir. Bu sorunun olumsuz etkilerinden biri de canlılarla ilgilidir. Örneğin, göçmen kuşlar, gece uçuşları sırasında Ay’ın ve yıldızların konumu sayesinde yollarını bulurlar. Ancak bilinçsiz ve aşırı aydınlatma, kuşların yönlerini kaybetmelerine yol açar. Böyle durumlarda kimi zaman deniz fenerlerine, göz kamaştırıcı bir şekilde aydınlatılmış binalara çarparlar ya da yorgunluktan hâlsiz düşene kadar bu ışık kaynaklarının çevresinde dönüp dururlar. Bu şekilde, göç yolundaki binlerce kuş bir gecede yaşamını kaybedebilir. Işık kirliliği, deniz kaplumbağaları için de ciddi bir tehlikedir. Deniz kaplumbağaları, yumurtalarını kumsallarda açtıkları çukurlara gömerler. Bu hayvanlar, üreme dönemlerinde kumsallara binlerce yumurta bırakırlar. Yumurtadan çıkan yavrular, Ay’ın ve yıldızların denizin üzerinde oluşturduğu pırıltılara yönelerek suya ulaşmayı başarırlar. Ancak bütün yavruların denize ulaşma şansları çok düşüktür. Denize ulaşma şansları zaten düşük olan deniz kaplumbağaları bilinçsiz aydınlatmadan da olumsuz etkilenir. Parlak ışıklar ve kıyı aydınlatmaları, dişilerin yuvalamak için kıyıya gelmelerine, yavrularınsa denizi bulmalarına engel olur. Yavrular, denizin tersi yönde ilerler ve sonuç olarak da yaşamlarını kaybederler. 100 Görünmeyen Tehditler Aşağıdaki soruları okuyarak doğru seçeneklerin altındaki kutucuklara çarpı işareti koyun. Aşağıdaki sokak aydınlatma biçimlerinden hangisi doğru? Aşağıdaki duvar aydınlatma biçimlerinden hangisi doğru? Aşağıdaki pano aydınlatma biçimlerinden hangisi doğru? Öğrenci bilgi sayfası Hangisi Doğru? 101 3 Görünmeyen Tehditler Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı Ana Tema Önerilen Süre Gündelik yaşamda yaygın olarak kullandığımız elektrikli cihazlardan kaynaklanan elektromanyetik alanlar insan sağlığını olumsuz etkileyebilir. 3-4 ders saati Kazanımlar • Elektrikli cihazların elektromanyetik alanlar oluşturduğunu açıklar. • Elektromanyetik alanların insan sağlığına etkilerini fark eder. • Elektromanyetik gürültünün önlenmesi için yapılabilecekleri sıralar. Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Eleştirel düşünme, araştırma, yorumlama, çıkarımda bulunma Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Anlatım, tartışma, altı şapkalı düşünme Karton, makas, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD’si Giriş Elektromanyetik alanlar, elektrik akımı geçen yerlerde ortaya çıkan, gözle görülemeyen enerji alanlarıdır. Televizyon, radyo, cep telefonu, telsiz gibi iletişim araçlarında, bir çeşit elektromanyetik dalga olan radyo dalgaları kullanılır. Tıpta kullanılan X ışınları, mikrodalga fırınlardaki mikrodalgalar, televizyon kumandalarındaki kızıl ötesi ışınlar da elektromanyetik dalgaların farklı kullanım alanlarıdır. Elektromanyetik dalgalar, belirli bir düzeyden güçlü olduğunda, “elektromanyetik kirlilik” ortaya çıkar. Elektromanyetik kirliliğin önüne geçmek amacıyla, elektrikli cihazlar için birtakım standartlar belirlenmiştir. Tüm üreticiler bu standartlara uymak zorundadır. Diğer yandan elektromanyetik alanların insan sağlığına etkileri üzerine de çeşitli araştırmalar yapılmaktadır. Uzmanlar, bilgisayar başında uzun süre çalışmanın, televizyonun çok yakınında oturmanın ya da elektrikli battaniyeyle uzun süre temas etmenin insan sağlığını olumsuz etkileyebileceğini belirtmektedirler. Bu nedenle, teknolojik gelişmelerle kaçınılmaz olarak yaşamımıza giren yararlı, ancak sağlığımızı tehdit edebilecek cihazlar hakkında toplumun bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Etkinlikler Cep telefonları elektromanyetik alanlar oluşturur 102 1 Öğrencilere, günümüzde kullanılan yüksek teknoloji ürünlerinden birinin cep telefonları olduğunu söyleyin ve aşağıdaki soruları sorun: • Cep telefonları sağlığımızı etkiler mi? • Çocukların cep telefonu kullanması neden önerilmiyor? 2 Öğrencilere cep telefonunun, çevresinde elektromanyetik alan oluşturan birçok cihazdan biri olduğunu söyleyin. “Giriş” bölümündeki bilgileri kullanarak elektromanyetik alanlar hakkında bilgi verin. Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı Görünmeyen Tehditler Cep telefonlarının insan sağlığına etkileri 1 “Cep Telefonlarının İnsan Sağlığına Etkileri Araştırılıyor” başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın. Onlara sınıfça bu konuda bir çalışma yapacağınızı söyleyin. Bu çalışmada altı şapkalı düşünme yöntemini kullanacağınızı belirterek, onlara bu yöntem hakkında bilgi verin. (Altı şapkalı düşünme yöntemi hakkındaki bilgiyi kitabın sonundaki “Ekler” bölümünde bulabilirsiniz.) 2 Öğrenciler altı şapkalı düşünme yöntemini öğrendikten sonra onları altı gruba ayırın. Gruplardan beyaz, kırmızı, siyah, sarı, yeşil ve mavi renklerden birini seçmelerini isteyin. Her birine makas, boya kalemleri ve kendi gruplarının renginde kartonlar verin. Bu kartonlardan, kendileri için istedikleri şekillerde şapkalar yapmalarını söyleyin. 3 Bir hafta sonraki derse kadar her grubun, cep telefonlarının insan sağlığına etkisi ve kendi şapka renginin simgelediği bakış açısına göre nasıl ele alacağıyla ilgili bilgi toplamasını isteyin. Örneğin, tarafsız yaklaşımı simgeleyen beyaz şapkalı grubun, cep telefonlarının insan sağlığına etkisini bilimsel bilgilere dayanarak, net ve objektif bir tutumla ele alması gerektiğini belirtin. 4 Bir sonraki derste grupların araştırma sonuçlarını birbirleriyle paylaşmalarını sağlayın. Gruplar, bunu kendilerine bir sözcü seçerek yapabilirler. Her grup kendi bakış açısını özetledikten sonra grupları ortak bir karar almaya yönlendirin. Ortak bir karar alınamıyorsa öğrencileri zorlamayın. Onlara cep telefonlarıyla ilgili araştırmaların devam ettiğini, bu konudaki gelişmeleri izlemelerini istediğinizi söyleyin. Dünya Sağlık Örgütü’nün 16 yaşından küçüklerin cep telefonu kullanmamasını önerdiğini açıklayın. Çocukların sinir sisteminin ve beyninin16 yaşına kadar gelişmeye devam ettiğini belirtin. Uzmanlara göre, bu dönemde sinir sisteminin olumsuz etkilere maruz kalması çocukların gelişimine zarar verebilir. 5 Öğrencileri elektromanyetik alanların sinir sistemi üzerindeki olumsuz etkilerini anlatan bir broşür hazırlamaya yönlendirin. Bu broşürün çoğaltılarak tüm okula dağıtılmasını sağlayın. 3 Elektromanyetik gürültü 1 Öğrencilere otobüs ve uçak yolculuklarında cep telefonlarının neden kapatılması gerektiğini sorun. Yanıtları aldıktan sonra “Elektromanyetik Gürültü Nasıl Önlenir?” başlıklı metindeki bilgileri aktarın. 2 Öğrencilerden cep telefonları gibi elektromanyetik alan oluşturan cihazlara başka örnekler vermelerini isteyin. Bu cihazların yaydığı elektromanyetik dalgaların yol açabileceği sorunları önlemek için neler yapılabileceğini sorun. Daha sonra onlara aşağıdaki birkaç basit önlemden söz edin: • Televizyonu en az 2 m uzaktan izlemek • Bilgisayar başında çalışırken ekrandan en az 60 cm uzakta oturmak • Bilgisayarda ekran filtresi kullanmak • Bilgisayar başında çalışırken düzenli olarak ara verip dinlenmek • Gerekmedikçe cep telefonu kullanmamak • Cep telefonuyla uzun süre konuşmamak • Cep telefonunu kullanmadığımız zaman bedenimizden olabildiğince uzakta tutmak • 16 yaşından küçüklerin cep telefonu kullanmaması • Elektrikli battaniye kullanmaktan kaçınmak Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Görünmeyen Tehditler” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • Konuyla ilgili bir uzmanı (örneğin, bir elektronik mühendisini) okulunuza bir şöyleşi için davet edin. • Aileleri, cep telefonlarının etkileri konusunda bilinçlendirmek amacıyla bir seminer düzenleyin. Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı 103 3 Görünmeyen Tehditler Cep Telefonlarının İnsan Sağlığına Etkileri Araştırılıyor Cep telefonları yaşamımıza son on yıl içinde girdi. Bugün birçok insan cep telefonu kullanıyor. Ancak cep telefonları elektromanyetik dalga yayan cihazlar olduğundan sağlığımızı olumsuz etkileyebilir. Bilim insanları, cep telefonlarının etkilerini araştırıyorlar. Cep telefonu kullanmanın sürücülerin dikkatini dağıtarak trafik kazalarına yol açtığı kanıtlandı. Cep telefonlarının insan sağlığına herhangi bir olumsuz etkisinin olup olmadığıysa bugüne kadar kanıtlanamadı. Ancak bu, cep telefonlarının sağlık açısından risk oluşturmadığı anlamına gelmiyor. Elektromanyetik dalgalar, “iyonlaştıran” ve “iyonlaştırmayan” ışınım olarak ikiye ayrılır. İyonlaştıran ışınımın sağlığı olumsuz etkilediği kanıtlanmış durumda. Bu ışınım çeşidiyle ilgili uygulamaların güvenilirliğini sağlamak amacıyla çeşitli standartlar var. Ancak, cep telefonları gibi bazı cihazların yaydığı iyonlaştırmayan ışınımların insan sağlığına etkileri konusundaki kaygılar devam ediyor. Elektromanyetik ışınımla ilgili ilk çalışmalar 1977 yılında başladı ve Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyon Komitesi kuruldu. Bu komite, elektrikli cihazların insan sağlığına olumsuz etkilerini azaltmada benimsenecek standartların neler olabileceğini araştırdı. Komite, 1992 yılında Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan Korunma Komisyonu adı altında, bağımsız bir bilimsel kuruluş olarak çalışmaya başladı. Cep telefonlarının yaydığı dalgalar, Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan Korunma Komisyonu’nun sağlık bakımından risk oluşturduğunu belirlediği düzeylerin altında yer alıyor. Ancak bu cihazların kulağa ve beyne çok yakın tutulmaları uzmanları düşündürüyor. Kanserle ilgili birçok araştırma, iyonlaştıran ışınımın DNA’nın yapısını bozarak hücrelere zarar verdiğini ortaya koydu. İyonlaştırmayan ışınımın böyle bir etkisi olduğuna ilişkin bir bulgu bulunmamaktadır. Yakın tarihli araştırmalar, güvenilir olduğu sanılan bazı elektromanyetik dalgaların da kimi canlıların DNA’sına zarar verdiğini gösterdi. Ancak uzmanlar bu araştırmada elde edilen bulguların, kesin sonuçlara ulaşmak için yeterli olmadığını ve daha fazla araştırmaya gereksinim olduğunu belirtiyorlar. Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan Korunma Komisyonu ve Dünya Sağlık Örgütü, 1998 yılında cep telefonlarının insan sağlığına olası etkileri konusunda kapsamlı bir araştırma başlattı. Uzmanlar araştırmalarını kafatası içindeki, beyin, kulak altı tükürük bezleri, duyma siniri ve lenfatik dokuda oluşabilecek kanser tipleri üzerinde yoğunlaştırma kararı aldı. Deney grubu olarak da uzun süre cep telefonu kullanan kişileri seçtiler. Araştırma, cep telefonlarının en erken kullanılmaya başlandığı yerler olan Kuzey Avrupa ülkelerinde ve bazı başka yerlerde sürdürülüyor. Bu araştırmanın kesin sonuçlarının 2007 yılında açıklanması bekleniyor. Kaynak: Türkiye Bilimler Akademisi’nin (TÜBA) web sayfasında (http://www.tuba.gov.tr/habergoster.php?haber=bhaberler) yer alan “RTD info: Magazine on European Research, sayı 46, Ağustos 2005, s.3- 11.” kaynaklı yazının özetidir. 104 Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı Görünmeyen Tehditler Elektromanyetik Gürültü Nasıl Önlenir? 3 Elektromanyetik dalgalar, tıpkı havuza atılan bir taşın su yüzeyinde ilerleyen dalgalar oluşturması gibi boşlukta yayılır ve uzaklara iletilebilir. Elektronik cihazların hepsi elektromanyetik dalgalar oluşturur. Bunların tümünün oluşturduğu karmaşaya “elektromanyetik gürültü” denir. Bu, seslerin oluşturduğu gürültüden farklıdır. Cep telefonlarının radyo ve televizyonlarda çıkardığı parazit sesi, elektrikli süpürge çalışınca televizyonlarda oluşan parazit, bu istenmeyen etkinin örnekleridir. Hatta bilgisayarın yanında çalışan bir cep telefonu, bilgisayarın yanlışlık yapmasına ya da kilitlenmesine neden olabilir. Bir cihaz, dışarıdan gelen elektromanyetik gürültüden etkilenmeden çalışmasını sürdürebiliyorsa elektromanyetik bağışıklığa sahiptir. Örneğin, yanında cep telefonuyla konuşulduğunda, hiç etkilenmeden çalışmasını sürdüren bir televizyonun cep telefonuna karşı elektromanyetik bağışıklığa sahip olduğunu söyleyebiliriz. Elektronik cihazlar, dışarıdan gelen etkilerden olabildiğince az etkilenecek şekilde tasarlanırlar. Bununla birlikte kendi yaydıkları elektromanyetik gürültü de çok az olmalıdır. Cihazın bu şekilde dışarıdan etkilenmeme ve dışarıyı etkilememe özelliğine “elektromanyetik uyumluluk” denir. Elektronik cihazlar, elektromanyetik uyumluluk (EMU) açısından bazı kurallara göre tasarlanırlar. Türkiye’de bu kurallar Türk Standartları Enstitüsü tarafından belirlenir. Bir elektronik cihaz, bu kurallara uygun olarak üretildiyse EMU özelliğine sahip olduğunu gösteren bir TSE belgesi verilir. Erden Ertörer’in Bilim Çocuk Dergisi’nin Ocak 2004 sayısında yayımlanan “Cep Telefonlarını Neden Bazen Kapalı Tutuyoruz?” adlı yazısından kısaltılarak alınmıştır. Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı 105 1 Atıklar Atıksız Bir Dünya Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Temiz bir dünya için atıkların azaltılması ve değerlendirilmesi gerekir. 5 ders saati • • • • • İnsan etkinlikleri sonucunda atıkların ortaya çıktığını fark eder. Atıkların nasıl azaltılabileceğine ilişkin önerilerde bulunur. Geri kazanımın ne olduğunu açıklar. Çevre dostu malzemeler kullanmanın önemini fark eder. “Çöp alanı” ve “çöplük” kavramlarını karşılaştırır. Yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, tahminde bulunma, değerlendirme, yorumlama, sınıflama, karşılaştırma, kaydetme, hesaplama, akıl yürütme, çıkarımda bulunma Anlatım, gezi-gözlem, tartışma Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Atık üretmek, yalnızca insanlara özgü değildir. Her canlı kaçınılmaz olarak atık ortaya çıkarır. Ancak, doğada her şey değerlendirilir. Bir canlının atıkları başka canlıların besin kaynağı olabilir: Örneğin, ölmüş canlılar, ağaçlardan dökülen yapraklar ve kuru otlar; topraktaki solucanlar, 106 Atıksız Bir Dünya Atıklar bakteriler ve mantarlar tarafından parçalanarak doğaya geri kazandırılır. Bu parçalanma sürecinde ortaya çıkan inorganik maddeler toprağı zenginleştirir. Atıkların doğada başka işlevleri de vardır. Örneğin kuşlar, kurumuş dalları ve yaprakları yuva yapmak için kullanırlar. Diğer yandan, günümüzde, insan etkinlikleri sonucu ortaya çıkan atıklar, doğada değerlendirilmelerine hiç fırsat verilmeyecek ölçüde hızlı çoğalmaktadır. 1 Modern toplumlarda atıkların % 80’i sanayi, tarım ve madencilik etkinlikleri sonucu oluşur. Geri kalanlarsa evsel atıklardır. Bu atıkların büyük bir kısmı doğada parçalanamaz, kirliliğe neden olarak çevreye zarar verir. Canlıların sağlığını tehdit eder; beslenme, üreme, göç etme vb. davranışlarını etkiler. Son yıllarda gittikçe artan çevre sorunları, insanları bu konuda çözümler aramaya yöneltti. Bu konudaki çözüm yollarının başında atıklarımızı azaltmak geliyor. Plastik, metal, kâğıt, cam gibi malzemelerden oluşan atıklarla organik atıkları geri kazanımla tekrar kullanma çalışmaları başlatıldı. Sanayi ve madencilik gibi üretim etkinlikleri sonucu çıkan atıkların da geri kazanımla yeniden kullanılır hâle gelmesine ve azaltılmasına çalışılıyor. Etkinlikler Atıkları inceleyelim 1 Yazı tahtasına büyükçe bir çöp kutusu resmi çizin ve öğrencilere bunun ne olduğunu sorun. Ardından çöp kutusuna ne çeşit atıklar attığımızı sorun. (Yiyecek artıkları, plastik ve cam şişeler, paketleme malzemeleri, eski giysiler vb.) Öğrencilerin yanıtlarını tahtadaki çöp kutusu resminin içine yazın. Onlara, neden bu kadar çok çöp ürettiğimizi sorun ve bu sorunun yanıtları üzerinde konuşun. Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve DVD’deki “Kirlilik ve Atıklar” adlı filmi izlettirin. 2 Öğrencilere “Atıkları Azaltmak İçin Neler Yapabilirim?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Onlardan tahtaya yazmış olduğunuz atık adlarını tablonun birinci sütunundaki boşluklara yazmalarını isteyin. Ardından öğrencileri tablodaki diğer boşlukları örnekteki gibi doldurmaya yönlendirin. Daha sonra onlara “Atık Azaltma İlkeleri” başlıklı bilgileri aktarın; bu ilkelerin benimsenmesinin yararlarından söz edin. Birkaç öğrencinin, tabloyu nasıl doldurduklarını arkadaşlarıyla paylaşmasını sağlayın. Öğrencilerin tabloya yazdıklarının atık azaltma ilkeleriyle uyumlu olup olmadığını konuşun. 3 Hep birlikte, atık azaltma ilkeleri ışığında evlerdeki atıkların nasıl azaltılabileceği üzerinde konuşun. Ardından öğrencilere şu soruyu sorun: “Bu yıl boyunuz çok uzadığı için geçen yıldan kalma yepyeni pantolonunuzun boyu artık kısa geliyor. Ne yaparsınız?” Öğrencilerden bu konuda önerilerde bulunmalarını isteyin. Bir öğrencinin önerileri tahtaya yazmasını sağlayın. Bazı öneriler şunlar olabilir: • Pantolonu gereksinimi olan birine veririm. • Eskiciye satarım. • Anneme veririm. O parçalara ayırıp temizlik için kullanır. • Paçalarını keser, şort olarak kullanırım. • Evdeki artık kumaşlarla paçasına ek yapıp boyunu uzatırım. • Parçalara ayırıp başka giysilere yama yapmak için kullanırım. • Çöpe atarım. 4 Öğrencilerden tahtadaki önerileri değerlendirmelerini isteyin. Onlara önerilerin özgün, gerçekçi ve çevre dostu olup olmadığını sorun. Her öneri üzerinde konuşurken, öğrencilerin şu soruları göz önünde bulundurmalarını sağlayın: • Tüketimin azalmasını sağlıyor mu? • Bu hâliyle uzun süre kullanılabilir mi? • Farklı bir kullanım şekli sunuyor mu? • Yaşadığınız yerin koşullarına uygun mu? Atıksız Bir Dünya 107 1 Atıklar Geri kazanım 1 Öğrencilere atıkları azaltmanın, çevre kirliliğinin önüne geçmenin ve doğal kaynakların tükenmesini önlemenin en etkili yollarından birinin “geri kazanım” olduğunu anlatın. Geri kazanım, atıkların ayrılıp işlenerek yeni malzemelerin üretiminde kullanılması anlamına gelir. Örneğin, kullanılmış cam şişeler ya da kavanozlar toplanır. Bunlar, özel tesislerde yeniden ham maddelerine ayrılır ve yeni cam ürünlerin üretiminde kullanılır. 2 Öğrencilere, cam, kâğıt, plastik ve metalden yapılmış ürünlerin geri kazanımla yeniden değerlendirilebileceğini hatırlatın. Onlara daha karmaşık ürünler olan televizyon ve bilgisayar gibi elektronik cihazların nasıl geri kazanılabileceğini sorun. Yanıtları aldıktan sonra “Bilgisayarları Geri Kazanalım!” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın ve aşağıdaki soruları sorun: • Bir bilgisayarın ortalama ömrü ne kadardır? • Ömrü dolan bilgisayarlara hangi işlemler uygulanır? 3 4 Öğrencilere geri kazanımı yapılabilen ve geri kazanım sonucu üretilmiş ürünlerin üzerinde özel bir işaret bulunduğunu söyleyin. Onlara bu işareti gösterin ve bunun geri kazanım döngüsünün simgesi olduğunu anlatın: Birinci ok, geri kazanımı yapılacak malzemelerin toplanmasını; ikinci ok, bu malzemelerden geri kazanımla yeni ürünlerin üretilmesini; üçüncü ok bu ürünlerin tüketilmesini simgeler. Döngünün tamamlanabilmesi için tüketilen yeni ürünlerin de geri kazanımla değerlendirilmesi gerekir. Geri kazanımın yararları üzerine tartışın. Öğrencilere DVD’deki “Geri Kazanım” adlı çizgi filmi ve “Geri Kazanım Neden Önemli?” adlı filmi izlettirin. Bu filmlerin ana fikrini hep birlikte bulmaya çalışın. Doğaya armağanımız: Organik atıklar 108 1 Öğrencilere, park ve bahçelerdeki bitkilerin budanması sonucu çok miktarda organik atık açığa çıktığını anlatın ve bu atıkların nasıl değerlendirilebileceğini sorun. Bir öğrencinin önerileri tahtaya yazmasını isteyin. Öneriler şunlar olabilir: • Çöpe atılabilir. • Toprağı ve bitki köklerini örtmek amacıyla kullanılabilir. (Kuraklıktan ya da dondan korumak ve nemli tutmak için bazı yerlerde tarlalar ıslak saman ya da doğal gübreyle örtülür.) • Kompost yapımında kullanılır. • Sunta yapımında kullanılmak üzere bir kereste fabrikasına satılabilir. • Kâğıt hamuru ve karton yapımında kullanılmak üzere bir fabrikaya satılabilir. • Kurutulup yakacak olarak kullanılabilir. 2 Tüm önerileri tahtaya yazın. Daha sonra öğrencilerden tahtadaki önerileri değerlendirmelerini ve her öneriye tek tek puan vermelerini isteyin: Atığın çöp alanına gönderilmesini sağlayacak önerilere 1; atığın doğada parçalanmasına olanak tanıyacak önerilere 2; geri kazanımla ham madde olarak kullanılmasını sağlayacak önerilere 3 puan vermelerini sağlayın. Her bir öneriye verilen puanların toplanacağını ve en yüksek puan alan önerinin en iyi olarak kabul edileceğini belirtin. Önerileri, çevre dostu, gerçekçi ve özgün olup olmadıkları bakımından da puan vermeden değerlendirin. 3 Öğrencilere, atıkların yakılmasının doğru bir uygulama olup olmadığını sorun. Çöplerin ve anız yakılmasının çevreyi kirlettiğini, toprakta yaşayan canlıları öldürdüğünü belirtin. Atıksız Bir Dünya Atıklar 4 Öğrencilere, organik atıkların bitki ve hayvan kaynaklı olduğunu söyleyin. Bunların, doğada mikroorganizmalar yardımıyla kolayca bozularak bileşenlerine ayrıldığını belirtin. Evsel atıkların önemli bir bölümünün de organik atıklardan oluştuğunu anlatın. Bu atıklarla “kompost” yapılabileceğini söyleyin. Kompost, organik atıkların belirli bir yerde biriktirilip ara sıra karıştırılarak kontrollü olarak bozulması sağlanarak elde edilir. Doğru şekilde yapılan kompost işleminin çevreye hiçbir olumsuz etkisi yoktur. Tersine organik maddelerin doğaya geri dönmesini sağlar. Kompost yapmak için, organik maddelerin evdeki diğer çöplerden ayrılması gerektiğini hatırlatın. Cam kırıkları ya da zehirli maddelerle karıştırılan organik maddeler bahçecilikte kullanılamaz. Bir yandan diğer atıkların da kullanılamaz hâle gelmesine neden olurlar. 5 “Kompost Nasıl Yapılır?” bilgi sayfasını kullanarak sınıfa kompost yapımını anlatın. Bahçesi olanların, evlerinden çıkan organik atıklarla kompost yapabileceklerini söyleyin. 1 Çevre dostu malzemeler neler? 1 2 Dersten önce öğrencilere, bir hafta boyunca evlerine giren naylon poşetleri sayıp not etmelerini söyleyin. 3 Öğrencilere alış verişlerde kullanılan naylon poşetlerin genellikle daha sonra çöpe atıldığını hatırlatın. Naylon poşetlerin doğada çok uzun zamanda parçalanabileceğini ve ne kadar çok naylon poşet tüketilirse çevrenin de o kadar çok kirleneceğini söyleyin. Onlara gündelik yaşamda sık kullandığımız başka birçok malzemenin daha doğada kolay parçalanamadığını belirtin. Bu nedenle alışveriş yaparken, doğaya zarar vermeyen ya da geri kazanılabilen “çevre dostu” malzemelerden yapılmış ürünleri tercih etmemiz gerektiğini vurgulayın. Hep birlikte naylon poşet kullanımını azaltmak için neler yapılabileceğini konuşun. 4 Öğrencilere alışverişte file ya da bez torba kullanan yakınlarının olup olmadığını sorun. Naylon poşetle bez torbayı karşılaştırın. Bez torba kullanmanın daha az atık üretmek anlamına geldiğini belirtin. Bu konuda başka bir örnek vermek için “Atıklar... Atıklar...” başlıklı bilgilere başvurun. Derste, bir haftada hangi öğrencinin evinde kaç poşet biriktiğini tahtaya yazın. Sonra hep birlikte bunların ortalamasını alarak, bir evde haftada ortalama olarak kaç naylon poşet kullanıldığını hesaplayın. İsterseniz aylık ve yıllık naylon poşet tüketimlerini de hesaplatabilirsiniz. Öğrencilere bu sonuçlara şaşırıp şaşırmadıklarını sorun. Yaşadığımız yerde atıklara ne oluyor? 1 Öğrencilere CD’nin “Atıklar” bölümünde bulunan “Atıkların yaşam döngüsü” başlıklı bilgileri aktarın. 2 Öğrencilere belediyenin atıklardan sorumlu birimine bir gezi düzenleyeceğinizi söyleyin. Geziden önce onlara “Çöp Alanları” başlıklı metni dağıtın. Bu metinden yararlanarak sorular hazırlamalarını söyleyin. Bu soruları orada karşılaşacakları görevlilere sormalarını isteyin. 3 Geziden sonra öğrencilere gözlemlerini sorun ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından şu anda başvurulan atık yönetimi uygulamalarının etkili olup olmadığını tartışın. Öğrencilere şu soruları yöneltin: • Var olan uygulamalar, insanları atıklarını azaltmaya yönlendiriyor mu? • Bu uygulamaların olumsuz yönleri var mı? Varsa nasıl iyileştirilebilir? 4 Öğrencilerin atık yönetimini iyileştirmeye yönelik önerilerini tahtaya yazın. Birkaç öğrenci seçin ve onlardan bu önerileri bir dilekçe hâline getirmelerini isteyin. Bu dilekçeyi belediyenin ilgili bölümüne iletin. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Atıklar” bölümünden yararlanabilirsiniz. Atıksız Bir Dünya 109 1 Atıklar Tamamlayıcı Çalışmalar • • • Öğrencilere günlük yaşamda çöp diye attığımız bazı nesnelerin, başkaları tarafından sanat eserleri ya da yeni eşyalar yapmak için kullanılabileceğini söyleyin. Onlara çevrelerine dikkatlice bakacak olurlarsa çöpe atılan birçok nesnenin yeni ve bambaşka şekillerde kullanılabileceğini göreceklerini belirtin. Örneğin, tuvalet kâğıdı rulolarından kalemlikler, pet şişelerden sulama kapları yapılabileceğini anlatın. Öğrencilere bu tip atıkları başka nasıl değerlendirebileceklerini sorun. Öğrencileri atık malzemeler kullanarak resim, heykel vb. bir sanat etkinliği yapmaya yönlendirin. Daha sonra ortaya çıkan eserlerle bir sergi düzenleyin. Öğrencileri, farklı maddelerin doğada ne kadar sürede parçalanacağını gözlemlemek için bir çalışma yapmaya yönlendirin. Bunun için, metal, cam ve tetrapak içecek kutuları, eski gazete kâğıtları ve meyve koçanları toplayın. Etkinliği sınıfta yapmak için tüm bu malzemeleri alacak büyüklükte bir cam kavanoz kullanabilirsiniz. Atık malzemeleri, bir miktar toprakla birlikte kavanoza doldurun ya da bahçede açtığınız bir çukura gömün. Her ay, kavanozdaki ya da çukurdaki atıkları inceleyerek hangilerinin ne ölçüde bozulduğunu gözlemleyebilirsiniz. (Bu çalışmanın sonunda yalnızca meyve artıklarının ve atık kâğıtların parçalandığını görebilirsiniz.) Hangi atıkların parçalanmakta olduğunu ve hangilerinde değişme olmadığını saptayın. Okulunuzdaki atıkların cinslerine göre (metal, plastik, kâğıt, cam vb.) ayrı ayrı toplanması ve geri kazanımı için bir kampanya başlatın. Bu kampanya için belediye ve çeşitli kuruluşlarla iş birliği yapın. Atıkları Azaltma İlkeleri • • • • • 110 Birçok ürünü paketlenmiş olarak satın alırız. Paketleme malzemelerinin birçoğu doğada çok uzun sürede yok olur. Bazı ürünler, daha çekici görünmeleri için gerçekte gerekenden çok daha fazla malzemeyle paketlenirler. Ürün satın alırken, daha az malzemeyle paketlenmiş olanlarını tercih ederek gereksiz atık oluşumunu engelleyebiliriz. Bir defa kullanılmak üzere tasarlanmış bazı nesneleri çöpe atmak yerine tekrar tekrar kullanabiliriz. Örneğin, cam şişeler ve kavanozlar temizlenerek yeniden kullanılabilir. Bazı eşyalar zamanla eskiyip yıpranabilir. Hemen yenilerini almak yerine bunları tamir ederek ya da bakım yaparak biraz daha uzun bir süre kullanabiliriz. Bu, bilinçli birer tüketici olmakla da ilgilidir. Bilinçli tüketiciler, eşyalarını verimli kullanırlar. Kâğıt, metal, cam ve plastik atıklar geri kazanılabilir. Böylece doğal kaynaklar bir ölçüde korunmuş olur. Daha az atık çöpe gider. Geri kazanım için, atıkların çeşitlerine göre ayrı ayrı toplanması gerekir. Atık malzemeler yeni işlevler kazandırılarak işe yarar hâle getirilebilirler. Örneğin, bir yoğurt kabını saksıya dönüştürebiliriz. Atıksız Bir Dünya Atıklar Kompost Nasıl Yapılır? 1 Kompost, bitkilerin çeşitli bölümleri, saman, meyve-sebze kabukları, yapraklar, yabani otlar ve bir miktar toprak kullanılarak yapılabilir. İçine koyulan toprağın organik bileşiklerce zengin olması kompost oluşumunu kolaylaştırır. Kompostun niteliği, yalnızca içindekilere ve bunların oranlarına değil, nasıl yapıldığına da bağlıdır. Kuru ve gölgelik bir yer kompost alanı olarak seçilir. Kompost yapmak için, yaklaşık 1-1,5 metre karelik bir alan yeterlidir. Bu alanın çevresi tahta ve tuğla gibi doğal malzemeler kullanılarak sınırlandırılır. Ancak bu sınırlandırmanın kabın içindeki kompostun havalanmasına olanak sağlayacak şekilde yapılması gerekir. Kompost alanı, yaklaşık 20 cm derinlikte kazılır. İçine, kompost yapılacak maddeler, toprakla karıştırılarak yaklaşık 20 cm’lik tabakalar hâlinde üst üste konulur. Yüksekliği 1-1,5 metreye ulaştığında, üzeri 10 cm kalınlığında toprak tabakasıyla örtülür. Zaman zaman karışımın içine su da katmak gerekir. Su, çürüme için gerekli nemi sağlar. Kompost, belirli zaman aralıklarıyla birkaç kez karıştırılarak altüst edilir. Sonbahar geldiğinde yapılan altüst işleminden sonra, dondan korumak amacıyla kompostun üzeri yaprak ya da samanla kaplanır. İlkbahar ya da sonbaharda, ekili alanda metre kare başına 20-40 kilogram düşecek kadar kompost gübre olarak kullanılır. Atıklar... Atıklar... Günlük yaşantımızda kullandığımız bazı nesnelerin gelecekte ne tip atıklar oluşturacaklarını genellikle pek düşünmeyiz. Örneğin, sık sık kullandığımız okul gereçlerinden biri olan cetvelleri ele alalım. Cetvel; plastik, tahta ya da metalden yapılır. Peki, bu malzemelerden hangisi doğada daha hızlı parçalanabilir? Tahtanın doğada parçalandığını biliyoruz. Tahta bir cetvel, çevreye zarar vermeden parçalanabilir. Öte yandan, plastik ve metal doğada kolay kolay parçalanamaz. Ancak bu malzemelerden yapılan cetveller daha dayanıklıdır. Tahta yerine plastik ya da metali tercih ederek ormanların korunmasına katkıda bulunulabilir. Ancak, plastik üretiminde petrol kullanılır ve bu da kirliliğe yol açar. Sözünü ettiğimiz bu örnekler, alışveriş yaparken çok yönlü düşünmemiz gerektiğini gösteriyor. Seçim yaparken seçimlerimizin çevreye olası etkilerini de göz önüne almalıyız. Peki, bunu nasıl başaracağız? Yanıtı çok kolay! Yaşamımızın birçok anında karar verirken çevre dostu olmayı temel ilke edinmeliyiz. Atıksız Bir Dünya 111 Öğrenci bilgi sayfası Atıklar 112 Atıkları Azaltmak İçin Neler Yapabilirim? Atıkları azaltmak için yapabileceklerim Atık Çeşitleri Satın almaktan kaçınırım. Pet şişe ■ Tamir ederek ya da bakım yaparak uzun süre kullanırım. Geri Farklı bir kazanım amaçla kumbarasına kullanırım. atarım ya da ilgili kuruluşlara gönderirim. Diğer önerilerinizi yazın: ■ Pet şişeli ürünler yerine cam şişeli ürünler alırım. Kalemlik yaparım. Atıklar Bir bilgisayarın ortalama ömrü yaklaşık 8 yıldır. Bu, pek uzun bir süre değildir. Üstelik her yıl ne kadar çok sayıda bilgisayar üretildiğini düşünürsek… Günün birinde tüm bu bilgisayarlar, kullanım sürelerini tamamladığında, çöplerinden bir dağ bile oluşabilir. Çünkü bilgisayar parçalarının büyük kısmı geri kazanıma giremez. Öğrenci bilgi sayfası Bilgisayarları Geri Kazanalım! Bilgisayar parçalarının % 90’ı ya çöplüğe gider ya da çok ince tabakalar hâline gelene kadar buldozerlerle sıkıştırılır. Ancak, bu parçalar kadmiyum, cıva, kurşun gibi ağır metallerden oluşan zehirli ve çevreye zarar verebilen maddeler de içerir. Bilgisayarlardan çıkan tehlikeli maddeler çevreyi kirletmemeleri için yeniden işlenir. Evlerimizde kullandığımız diğer cihazlar da benzer kirlilikler yaratır. Bazı ülkelerde, bu cihazlar geri kazanımla yeniden değerlendirilir. Eski buzdolabı, televizyon, telefon, aspiratör, ekmek kızartma makinesi, masa lambası, müzik seti ve bilgisayar gibi cihazlar toplanır, diğer çöplerden ayıklanır, parçaları ayrılıp gruplandırılır. Plastik, cam, metal, elektronik devre gibi farklı malzemeler geri kazanılmak üzere fabrikalara gönderilir, geri kalanlarsa yakılır. Elif Yılmaz’ın Bilim Çocuk Dergisi’nin Ocak 2004 sayısında yayımlanan “Bilgisayarları Geri Kazanalım!” adlı yazısından kısaltılarak alınmıştır. 113 Öğrenci bilgi sayfası Atıklar 114 Çöp Alanları Çöp alanları, kentlerdeki çöplerin toplanarak gömüldüğü özel alanlardır. Birçok kentte, toplanan çöplerin bir bölümü geri kazanım fabrikalarına gönderilir, bir bölümü yakılır. Çoğu çöp alanlarında gömülür. Çoğu insan, çöp alanlarıyla çöplükleri birbirine karıştırır; çöp alanlarının çok büyük çöplükler olduğunu düşünür. Oysa çöp alanları, çöplerin üst üste yığılarak kendi hâline bırakıldığı yerler değildir. Bunlar, çöplerin yer altı sularından, yağmurdan ve havadan yalıtılarak saklandığı özel olarak tasarlanmış yapılardır. Bir çöp alanının yapılacağı yer, özel olarak seçilir. Dünyanın birçok bölgesinde, çöp alanlarının nerelere kurulabileceği ve nasıl işletileceği konusunda yasalar vardır. Çöp alanının kurulacağı yer, öncelikle bölgenin toprak yapısına bakılarak seçilir. Çöp alanları taş ocaklarının ya da madenlerin yakınına kurulmaz. Çünkü, bu alanlardan yer altı sularına sızıntı olabilir. Bu sızıntıların sulara karışmasını engellemek için çöp alanının akarsulardan ve sulak alanlardan da uzakta olması gereklidir. Çöplerin depolanacağı yer seçilirken, bu alanın doğal yaşama verebileceği zararların da göz önünde bulundurulması gerekir. Bu nedenle, çöp alanının kurulacağı bölge, örneğin, kuşların yaşadığı yerlerin ya da göç etme yollarının yakınında olmamalıdır. Bir çöp alanının en önemli işlevi, çöplerin çevreye zarar vermeyecek bir biçimde saklanmasıdır. Bu nedenle tabanı, sağlam plastikten ya da kilden bir tabakayla kaplanır. Çöp alanına bir günde getirilen çöpün ağırlığı yüzlerce tonu bulabilir. Her gün, getirilen çöpler üst üste yığılır; buldozer ve traktör gibi ağır araçlar yardımıyla sıkıştırılarak üzeri toprak ya da başka malzemelerle kaplanır. Böylece kuş, fare ve böcek gibi canlılardan korunmuş olur. Çöp alanının olabildiğince kuru tutulması gereklidir. Bu nedenle alana alınmadan önce çöplerdeki su kontrol edilir. Aslı Zülal’in Haziran 2001 Bilim Çocuk Dergisi’nde yayımlanan “Çöp Alanları” yazısından kısaltılarak alınmıştır. Kimyasal Maddeler 1 Çevremizdeki Kimyasal Maddeler Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Kimyasal maddeler, çevreyi ve insan sağlığını olumsuz yönde etkileyebilir. 2-3 ders saati • Kimyasal maddelerin çevreye ve insan sağlığına etkilerini açıklar. • Evdeki kimyasal maddeleri güvenli bir şekilde saklamanın ve kullanmanın önemini fark eder. • Evdeki kimyasal maddeleri güvenli bir şekilde saklamaya ve kullanmaya yönelik önerilerde bulunur. Karşılaştırma, eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, tablolaştırma, çıkarımda bulunma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Yeşil Kutu CD ve DVD'si Giriş Günlük yaşamımızda, içinde çeşitli kimyasal maddeler bulunan pek çok ürün kullanıyoruz. Deterjanlar, parfümler, oda spreyleri, diş macunları, ilaçlar, cilalar, boyalar gibi. Bugün dünyada doğal ya da insan ürünü 10 milyondan fazla çeşit kimyasal maddenin kullanıldığı tahmin ediliyor. Ayrıca her yıl piyasaya 200-300 yeni kimyasal madde sürülüyor. Çevremizdeki Kimyasal Maddeler 115 1 Kimyasal Maddeler Kimyasal maddelerin, modern yaşam için vazgeçilmez oldukları bir gerçek. Ancak birçok kimyasal madde, doğrudan ya da kullanıldıktan sonra çevreye salınır ve çevrede kirliliğe neden olur. Kimyasal maddelerin bazıları zehirlidir. Bunlar, havada, suda ve toprakta birikerek tehlike oluştururlar. Besin zinciri aracılığıyla yiyeceklerimize karışır ve sağlığımızı olumsuz yönde etkilerler. Etkinlikler Kimyasal maddeler hakkında ne biliyoruz? 1 Öğrencilere, günlük yaşamda en çok hangi kimyasal maddeleri kullandığımıza ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. (İlk akla gelecekler şunlar olabilir: İlaç ve diğer eczacılık ürünleri, kozmetikler, plastikler, sabun, deterjan, yapay gübreler ve tarım ilaçları, elyaflar, lastik, boya vb.) Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. 2 Kimyasal maddelerin olmadığı bir yaşamın düşünülemeyeceği gerçeğini vurgulayın. Birçok kimyasal maddenin tartışılmaz yararları olduğu gibi, birçoğunun da çevreye ve insan sağlığına zararları olduğunu belirtin. Kullanılmış piller ne olacak? 116 1 Öğrencilere aşağıdaki soruları sorarak onları konuya hazırlayın: • Kullandığınız saat mekanik mi, yoksa pilli mi? Bu iki saat tipi arasındaki fark nedir? 2 Pillerin en yaygın kullanılan enerji kaynaklarından biri olduğunu anlatın. Ancak pillerin hem insan sağlığı hem de çevre için tehlikeli olabileceğini söyleyin. Pillerin, kullanım sırasında sorun oluşturmadığını ancak bitip çöpe atıldıklarında tehlikeli hâle geldiklerini vurgulayın. Bazı pillerin, çok düşük miktarlarda bile insan sağlığına zarar verebilen kadmiyum, kurşun ve cıva gibi ağır metaller içerdiğini belirtin. Piller çöpe atıldıktan sonra, metal kılıflarının aşınıp parçalandığını ve içindeki ağır metallerin açığa çıktığını anlatın. Yağmur yağdığında topraktan süzülen suyun, bu ağır metalleri ırmaklara, göllere ve yer altı sularına taşıyabildiğini söyleyin. Bu yolla, en tehlikeli ağır metallerden biri olan cıvanın, doğrudan içme suyuyla ya da besinler aracılığıyla bedenimize girdiğini açıklayın. 3 4 Öğrencilere “Günlük yaşamda pilleri nerede kullanırız?” sorusunu sorun. Verdikleri yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. 5 Öğrencilere, yaşadıkları yerde böyle bir geri kazanım kuruluşu yoksa atık pillerin toplanıp depolanmasını sağlamak amacıyla bir girişim başlatabileceklerini söyleyin. Öğrencilere pillerin yaratabileceği sorunların nasıl çözülebileceği konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. Bunlardan bazıları şunlar olabilir: • Şarj edilebilen piller kullanmak. Böylece daha az sayıda pil kullanılır ve çöpe atılır. • Atık pilleri bir toplama kutusunda biriktirmek ve bunları bir geri kazanım kuruluşuna götürmek. Çevremizdeki Kimyasal Maddeler Kimyasal Maddeler Evdeki kimyasal maddeleri tanıyalım A. 1 1 Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • • • • Evinizde ne tip kimyasal maddeler kullanılıyor? Bunlar evin neresinde saklanıyor? Kimyasal maddelerin insan sağlığı ve çevre açısından tehlikeleri neler? Evde kullanılan kimyasal maddelerin zararlarını azaltmak üzere hangi önlemler alınabilir? Bu etkinlik sırasında, CD’nin “Evdeki kimyasal maddeler” adlı bölümünden yararlanabilirsiniz. B. 1 Öğrencilere DVD’deki “Zehirli Maddelerle Yaşamak” adlı filmi izlettirin. 2 Öğrencilere bu filmde üç konunun ele alındığını söyleyin. Bunlar: • • • 3 Kişisel bakım ürünlerinde kullanılan kimyasal maddeler Otomobil bakım ürünlerinde kullanılan kimyasal maddeler Ev ve bahçe bakım ürünlerinde kullanılan kimyasal maddeler Ardından öğrencilere “Başlangıçta” adlı çizgi filmi izlettirin. C. 1 “Yaygın Olarak Kullanılan ve Tehlikeli Maddeler İçeren Ürünler” başlıklı bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın. Bu sayfadaki “Uyarılara Dikkat!” başlıklı bilgiler üzerinde konuşun. Evlerinde bilgi sayfasında adı geçen ürünlerden olup olmadığını sorun. Öğrencilere “Evimizdeki Tehlikeli Maddeler” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Onlara, evlerinde bulunan ürünlerin etiketlerindeki uyarıları bu bilgi sayfasındaki tabloya yazmalarını söyleyin. 2 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Kimyasal Maddeler” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencileri, tehlikeli maddeler içeren ürünler yerine kullanılabilecek doğal ürünleri araştırmaya yönlendirin. Bunun için İnternet’ten ve başka kaynaklardan yararlanmalarını sağlayın. (Örneğin kireç çözücü ya da çamaşır yumuşatıcısı yerine sirke kullanılabilir.) Çevremizdeki Kimyasal Maddeler 117 Öğrenci bilgi sayfası Kimyasal Maddeler Yaygın Olarak Kullanılan ve Tehlikeli Maddeler İçeren Ürünler Çamaşır deterjanları derisi duyarlı olan kişilere zarar verebilir. Ayrıca fazla miktarda kullanıldığında solunum sorunlarına yol açar. Böcek ilaçlarının çoğu, zehirli kimyasal bileşikler içerir. Bu bileşikler, gözlere zarar verebilir. Solunması tehlikelidir. Tuvalet temizleyiciler, hidroklorik asit gibi bazı asitleri içerir. Bunlar, başka kimyasal maddelerle karıştıklarında zehirli gazlar açığa çıkar. Bu gazların solunması sağlık için tehlikelidir. Boyaların çoğu organik çözücüler içerir. Bu çözücüler, gözlere ve deriye zarar verir. Bu maddeleri solumak baş ağrısı, bulantı, kusma gibi sorunlara neden olur. Cam temizleyiciler gözlere, deriye ve solunum yollarına zarar verebilir. Yanlışlıkla yutulduğunda yaşamı tehlikeye sokabilir. Bulaşık makinesi deterjanları derinin zarar görmesine ve yanmasına neden olabilir. Zehirli oldukları için kesinlikle yutulmamaları gerekir. Elde yıkamada kullanılan bulaşık deterjanları bunlara göre daha az zararlıdır. Ocak ve fırın temizleyiciler çok zehirlidir. Deriyi ve gözleri yakabilir. Ayrıca aşındırıcı etkileri vardır. Yutulduğunda yaşamı tehlikeye sokar. Mobilya cilaları gözlere, deriye ve solunum yollarına zarar verebilir. Yutulduğunda bulantı ve kusma görülebilir. Oda spreyleri ve koku giderici maddeler yüksek derecede yanıcıdır. Gözlere, deriye ve solunum yollarına zarar verebilir. Katı olanları yutulursa yaşam tehlikeye girer. Uyarılara Dikkat! Evde kullandığımız pek çok ürün, insanlara, hayvanlara ya da çevreye zarar veren zehirli kimyasal maddeler içerir. Bu tür ürünlerden, genellikle evimizi temizlemek ya da zararlı böceklerden korunmak amacıyla yararlanırız. Bunları güvenli ve verimli bir şekilde kullanmak için üzerlerindeki etiketleri okumak çok önemlidir. Ürün etiketlerinde, kimyasal maddelerin kullanımıyla ilgili öneri ve uyarılar yer alır. Bu öneri ve uyarılara dikkat etmeliyiz. Ayrıca bu ürünlerle hiçbir zaman doğrudan temas etmemeliyiz. Satın aldığımız ürünlerin etiketlerindeki bilgileri dikkatle okumak sağlığımızı güvence altına almamızı sağlar. 118 Kimyasal Maddeler Evinizde, kimyasal madde içeren ürünlerin etiketlerine bakın. Aşağıdaki tabloyu doldurun: Nu. Ürün adı Etikette herhangi bir uyarı var mı? Etikette uyarı varsa bu uyarıda ne yazıyor? Öğrenci bilgi sayfası Evimizdeki Tehlikeli Maddeler 119 Enerji Ulaşım Sanayi İnsan Etkinlikleri ve Etkileri Tarım Ormancılık Turizm Enerji Enerjisiz Yapamayız 123 Enerji Tasarruflu Ampuller 128 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Enerji Kaynaklarımız Isı Tasarrufu Nasıl Yapılır? Elektrik Tasarrufu Nasıl Yapılır? Ulaşım Yaşadığımız Yerde Ulaşım Bisikletli Yaşam 137 132 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Ulaşım, Enerji ve Çevre Daha Temiz Ulaşım Sanayi Çevre Dostu Sanayi 139 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Sanayinin Çevreye Etkileri Sanayi Tarım Tahıldan Ekmeğe 142 Lezzetli Süt Ürünleri 146 Arı Vız Vız Vız!.. 150 Organik Tarım 158 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Tarım Tarımda Ormancılık Benim Güzel Ormanım! 161 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Ormansız Bir Dünya Yeniden Çevrime Sokma Turizm Arkasında İz Bırakmayan Turistler 167 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Hafta Sonu Öğrenci bilgi sayfaları Yenilenebilir Enerji Kaynakları 127 Farklı Ampul Türlerini Karşılaştıralım 131 Enerji Tasarrufu Yapalım 131 Çalışma Grupları İçin Yönergeler 136 Yufka Ekmeği Ne Kadar Güzel! 145 Soframızdaki Ekmek 145 Peynir Yapmak Çok Kolay! 149 “Arım, Balım, Peteğim” 153 Arı Türleri 154 Bal Arıları İşbaşında! 155 Arıcılık Ürünleri 156 Çocuklara Bir Doğa Dostundan Mektup Var! 157 Teşekkürler Ağaç! 165 Ormanda Nelere Dikkat Ederim? 166 Kitle Turizmini Ekoturizmle Karşılaştıralım 171 Enerji 1 Enerjisiz Yapamayız Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Enerji kaynaklarını verimli kullanmalıyız. 4 ders saati • Hangi enerji kaynaklarının kullanılmasının doğaya olumsuz etkilerinin olabileceğini açıklar. • Yenilenebilir enerji kaynaklarını belirtir. • Yenilenebilir enerji kaynaklarının olumlu ve olumsuz özelliklerini fark eder. • Enerjinin ekonomik ve etkin kullanım yollarını keşfeder. Eleştirel düşünme, sorgulama, çıkarımda bulunma, tartışma, akıl yürütme, gözlem, inceleme, plan yapma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Günlük yaşamımızda gerçekleştirdiğimiz birçok etkinlik için enerji gerekir. Enerji kullanarak evlerimizi ısıtır, toprağımızı işler, otomobillerimizi ve diğer makinelerimizi çalıştırırız. Enerji kaynaklarından yararlanabildiğimiz için rahat bir yaşam sürdürürüz. Öyle ki enerjisiz bir yaşam düşünemeyiz. Enerjisiz Yapamayız 123 1 Enerji Dünyada canlılığın sürmesi için gerekli enerjinin büyük bölümü Güneş’ten gelir. Bu enerji var olan tüm enerji kaynaklarının temelidir. Günümüzde kullanılan enerji kaynakları şunlardır: • Fosil yakıtlar (kömür, doğal gaz ve petrol) • Nükleer enerji • Yenilenebilir enerji kaynakları (su, rüzgâr, güneş, jeotermal, biyokütle gibi) Enerji kaynaklarının kontrolsüz kullanımı doğayı olumsuz etkiler. Fosil yakıtların yakılması sırasında asitli gazlar, küller, is ve kirlilik yapıcı diğer maddeler açığa çıkar. Bunlar, asit yağmurları ve iklim değişikliği gibi küresel boyuttaki çevre sorunlarına neden olur. Bunların yanı sıra, fosil yakıtlar yakın bir gelecekte tükenebilir. Bu nedenle dünya nüfusunun enerji gereksinimini karşılamada sorunlar yaşanabilir. Fosil yakıt elde etmek için başvurulan madencilik uygulamaları yeryüzünün değişmesine ve zarar görmesine yol açabilir. Nükleer enerji santralleriyse risklidir; bu santrallerde ortaya çıkan radyoaktif atıkların kontrollü bir şekilde depolanması ve işlenmesi gerekir. Çevreye daha az zararlı olduğu kabul edilen güneş, rüzgâr, su, jeotermal ve biyokütle gibi yenilenebilir kaynaklarla da enerji üretimi yapılabilir. Ancak bu tip kaynaklardan enerji elde etmek için kullanılan teknolojiler henüz yeterince verimli değildir ve maliyetleri yüksektir. Ayrıca çevreye hiçbir olumsuz etkisi olmayan bir yöntem henüz yoktur. Bu nedenle enerjinin verimli kullanımı günümüzün en önemli konularından biridir. Etkinlikler Enerji üretimi çevreyi nasıl etkiler? 1 Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • • • 124 Yürüme, koşma ya da bisiklete binme gibi etkinlikler için enerjiye gereksinimimiz var. Bu enerji nasıl elde edilir? (Besinlerin vücutta “yakılması” sonucunda elde edilir.) Hangi enerji kaynaklarını biliyorsunuz? (Bazı örnekler, kömür, petrol, elektrik, odun, su, güneş ve rüzgârdır.) Enerji kaynaklarının hepsinin asıl kaynağı nedir? (Güneş) 2 Günümüzde modern yaşamın enerji olmadan düşünülemeyeceğini anlatın. Ancak üretimden tüketime kadar olan süreç içinde tüm enerji çeşitlerinin doğayı olumsuz etkileyebileceğini belirtin. 3 4 Öğrencilere DVD’deki “Enerji Kaynaklarımız” adlı filmi izlettirin. Onlara, enerji üretimi için yapılan bazı etkinliklerin çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin neler olduğu konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. Ardından aşağıdaki konuları ele alın: • Bazı madencilik uygulamaları (Yeryüzünün değişmesine ve zarar görmesine yol açar.) • Fosil yakıtların yakılması (Asitli gazlar, küller, is ve kirlilik yapıcı diğer maddeler açığa çıkar.) • Nükleer enerji santralleri (Çernobil’deki gibi kazaların gerçekleşme tehlikesi var; radyoaktif atıkların depolanması ve işlenmesiyle ilgili sorunlar ortaya çıkabilir.) • Dev barajlar ve hidroelektrik santralleri (Çok sayıda insanın yer değiştirmesine ve geçim kaynaklarının ortadan kalkmasına neden olur; ormanlık bölgelerin azalmasına ve ekilebilir arazi kaybına yol açar; doğal yaşam üzerinde olumsuz etki yapar, doğayı değiştirir ve ona zarar verir.) Enerjisiz Yapamayız Enerji 5 Enerji kullanımının çevre üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmanın şunlara bağlı olduğunu belirtin: • Yenilenebilir enerji kaynaklarının daha yaygın kullanımı • Ekonomik ve verimli enerji kullanımı 1 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Siz hangi enerji kaynağını seçerdiniz? Hazırlık yapalım 1 Dersten bir hafta önce sınıfa, ülkemizde daha çok hangi yenilenebilir enerji kaynaklarından yararlanılabileceğine ilişkin bakış açılarını ortaya koyacak bir açık oturum düzenleyeceğinizi açıklayın. 2 Bu açık oturum için sınıftaki öğrencileri altı gruba ayırın. İlk dört gruba “Yenilenebilir Enerji Kaynakları” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Grupların her biri, bu metindeki dört yenilenebilir enerji kaynağından (rüzgâr, güneş, jeotermal ve biyokütle) birini seçsin. Grupların görevi; halkı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nı, savundukları enerji kaynağının kullanımı için yatırım yapmanın gerekliliğine inandırmak, buna bağlı olarak da ülkenin enerji stratejisini belirlemektir. Açık oturum sırasında düşüncelerini daha iyi ortaya koyabilmeleri için öğrencileri önceden kapsamlı bir araştırma yapmaya yönlendirin. 3 Son iki gruptan birini Çevre ve Orman Bakanlığı’nın, diğeriniyse bir doğa koruma örgütünün görüşlerini savunmak üzere görevlendirin. Doğa koruma örgütünü temsil eden grubun görevinin, kullanılmakta olan enerji kaynaklarını yenilenebilir olanlarıyla değiştirmenin gerekliliğini destekleyen veriler sunmak olduğunu belirtin. Bakanlığı temsil edenlerin görevininse gerçekçi ve kalıcı bir enerji stratejisi benimsemek olduğunu anlatın. “Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Olumsuz Etkileri” başlıklı bilgileri, bakanlığı ve doğa koruma örgütünü temsil eden öğrencilere aktarın. 4 Grupları, açık oturum sırasında kullanmak üzere bilgilendirme ve tanıtım malzemeleri (logolar, resimler, fotoğraflar) hazırlamaya yönlendirin. Açık oturum zamanı 1 Açık oturum günü geldiğinde, sınıftaki sıraları daire şeklinde dizin. Öğrencilere açık oturum sırasında birbirlerine saygılı davranmaları gerektiğini hatırlatın. 2 3 Grupların sunuş sırasını kurayla belirleyin. Sunumlar için her gruba beşer dakika süre verin. 4 Bakanlığı ve doğa koruma örgütünü temsil edenleri, öteki dört grubun önerilerini oylamaya yönlendirin. Ülkenin farklı bölgelerinde farklı yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılmasının uygun olabileceğini belirtin. Öğrencileri, farklı enerji kaynaklarının birlikte kullanılabileceği düşüncesine de yöneltin. Güneş ve rüzgâr enerjisi bakımından ülkemizdeki olanakların zengin olduğunu söyleyin. Sunumlar tamamlandıktan sonra bakanlığı ve doğa koruma örgütünü temsil eden gruplar diğer dört gruba soru sorabilirler. Yanıtların kısa ve öz olması gerektiğini öğrencilere hatırlatın. Enerji tasarrufu neden önemli? 1 Öğrencilere evlerinin hangi yöntemle ısıtıldığını sorun. Hep birlikte farklı ısıtma yöntemlerinin listesini yapın. Ardından onlara aşağıdaki soruları sorun: • Farklı ısıtma yöntemlerinin yararları ve zararları nelerdir? • Evinizin ve sınıfınızın ısıtma masrafı çok mu? • Evinizde ve sınıfınızda ısı yalıtımı var mı? Enerjisiz Yapamayız 125 1 Enerji 2 İnşaatlarda yaygın olarak kullanılan malzemelerin neler olduğuna ilişkin bir beyin fırtınası başlatın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın ve bunların neler olduğunu konuşun. Daha sonra öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • Hangi inşaat malzemeleri ısıyı yalıtır? (ahşap, plastik, kumaş) • Hangi inşaat malzemeleri ısıyı iletir? (beton, tuğla, cam) 3 Aşağıdaki soruları ele alın: • • • 4 5 Aralarında hava bulunan çift camlı pencereler ne amaçla kullanılır? Perde neden kullanılır? Sınıfınızda “ısı kaçağı” olan yerler var mı? Isı kaçağı olan yerlerde nasıl daha iyi yalıtım yapılabilir? Öğrencilere DVD’deki “Isı Tasarrufu Nasıl Yapılır?” ve “Elektrik Tasarrufu Nasıl Yapılır?” adlı çizgi filmleri izlettirin. Öğrencilere, bu filmlerin ana fikrinin ne olduğunu sorun. Öğrencilere CD’nin “Enerji” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın. Ardından enerji tasarrufu için evlerinde neler yapabileceklerini sorun. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Enerji” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencilerden evlerinde ısı tasarrufu yapmak ve ısı yalıtımını iyileştirmek için ailece bir plan hazırlamalarını isteyin. Her öğrencinin kendi planını gösteren bir poster hazırlamasını sağlayın. Hazırlanan plan ve önerileri sınıfta ele alın. Bu posterlerin tümünü okulda sergileyin. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Olumsuz Etkileri Yenilenebilir enerji kaynaklarının yararlarının yanında, bazı olumsuz etkileri de vardır. Bu kaynakların kullanılacağı üretim santralleri için çok geniş alanlar gerekebilir. Örneğin, rüzgâr jeneratörleri ya da güneş panelleri doğal görünümü bozabilir. Rüzgâr jeneratörleri gürültüye de neden olabilir. Jeotermal ve biyokütle enerjilerinin kullanımıysa havanın niteliğinin bozulmasına neden olabilir. 126 Enerjisiz Yapamayız Enerji Rüzgâr enerjisi • “Mekanik” bir enerjidir ve asıl kaynağı Güneş’tir. Rüzgâr enerjisiyle çalışan santrallerde mekanik enerji elektrik enerjisine dönüştürülür. • Bu santrallerde elde edilen elektrik, termal enerji santrallerinde üretilenden biraz daha pahalıdır. • Rüzgâr türbinleri havayı kirletmez ancak çok gürültülüdür. • Çok sayıda türbinin yan yana yerleştirilmesi rüzgârdan daha çok yararlanmayı sağlar ve üretimin verimini artırır. • Rüzgârın hızlı estiği yerlerde rüzgâr türbinlerinden daha çok yararlanılır. Ancak rüzgâr türbinleri kasırga hızındaki rüzgârlarda zarar görebilir. Güneş enerjisi • En güçlü enerji kaynağıdır. • Güneş enerjisinden yararlanmanın bir yolu, güneş kazanları kullanmaktır. Bu kazanlarda Güneş’in etkisiyle kaynayıp buharlaşan su, buhar türbinlerini hareket ettirir. Bu sayede enerji elde edilir. Ancak güneş kazanları için geniş alanlar gerekir. • Güneş enerjisinden yararlanmanın bir diğer yoluysa güneş panelleri kullanmaktır. Bu panellerle toplanan güneş enerjisi elektriğe dönüştürülür. Bu şekilde enerji elde etmek çevreyi kirletmez. Ancak panellerin kullanım süreleri dolduğunda atık haline gelerek bir başka çevre sorununun ortaya çıkmasına neden olurlar. • Güneş panelleri için geniş alanların gerekmesi güneş enerjisinden yararlanmayı zorlaştırır. • Güneş panelleri, sıcak mevsimlerin uzun yaşandığı bölgelerde daha çok kullanılır. Jeotermal enerji Öğrenci Bilgi Sayfası Yenilenebilir Enerji Kaynakları • Yer kabuğunun farklı derinliklerinde bulunan sıcak su, buhar ve gazlar da yenilenebilir bir enerji kaynağıdır. • Türbinlerin hareket ettirdiği jeneratörler aracılığıyla sıcak sudan elektrik enerjisi elde edilebilir. • Sıcak su, borularda aşınmaya neden olur. Bu nedenle bu enerji kaynağının kullanımı pahalıya gelebilir. • Türkiye jeotermal enerji kaynakları bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biridir. • Jeotermal kaynakların tükenmesi söz konusu değildir. Biyokütle enerjisi • Bitkisel maddelerin yakılmasıyla elde edilir. • Bu yöntem, çevre için zararlı değildir; çünkü biyokütle yakılması sonucunda atmosfere salınan karbon dioksit miktarı önemsizdir. • Bitkisel maddeler, doğrudan yakılmak yerine çürütülebilir. Bunun sonucunda gaz (metan) elde edilir. Bu gazdan enerji kaynağı olarak yararlanılabilir. Bu yöntem, daha çok tarımsal atıkların bol olduğu bölgelerde kullanılabilir. • Biyokütleden fermantasyonla üretilen metanol ve etanol gibi alkollerse otomobil yakıtı olarak kullanılabilir. 127 2 Enerji Enerji Tasarruflu Ampuller Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Enerji tasarruflu ampuller, hem ekonomik hem de çevre dostudur. 1-2 ders saati • Enerji tasarruflu ampullerin neden daha verimli ve ekonomik olduğunu açıklar. Karşılaştırma, çıkarımda bulunma, gözlem yapma, eleştirel düşünme, hesaplama, yorumlama, tablolaştırma Anlatım, problem çözme, tartışma Kâğıt, karton, çeşitli boya kalemleri, yapıştırıcı, eski gazete ve dergi sayfaları Giriş Aylık elektrik faturalarımızın yaklaşık % 20’si aydınlatma giderlerine aittir. Aydınlatma için evlerde genellikle klasik ampuller kullanılmaktadır. Ancak bunlardan daha uzun ömürlü olan enerji tasarruflu ampuller de vardır. Bunlar, klasik ampullerden altı kat daha az enerji harcar. Üstelik sekiz kat daha uzun süre ışık verir. Enerji tasarruflu ampuller, yararlarının pek bilinmemesi ve daha pahalı olmaları nedeniyle yaygın olarak kullanılmamaktadır. Enerji tasarruflu ampuller doğa dostudur. Çünkü dolaylı olarak çevre kirliliğinin azalmasına katkıda bulunur. Çevre kirliliğinin başta gelen nedenlerinden biri, fosil yakıt kullanılarak elektrik üretilen santrallerdir. Enerji tasarruflu ampul kullanmak, fosil yakıt tüketimini, dolayısıyla çevre kirliliğini azaltır. Ancak birçok insan bundan habersiz olduğundan, alışkanlıkla ya da fiyatının ucuz olması nedeniyle klasik ampul kullanır. Oysa klasik ampul kullanımı, hem bütçemiz hem de çevremiz açısından uzun vadede daha pahalıya mal olabilir. Etkinlikler Ampul türlerini araştıralım 128 1 Dersten bir hafta önce öğrencilere “Farklı Ampul Türlerini Karşılaştıralım” başlıklı tabloyu dağıtın. Öğrencilerin, piyasadaki çeşitli ampuller hakında araştırma yaparak bu tabloyu doldurmalarını sağlayın. 2 Derste, öğrencilerin aşağıdaki soruların yanıtlarını da düşünerek araştırma sonuçlarını değerlendirmelerini isteyin. • Hangi ampuller daha pahalı? Ampul çeşitlerinin aralarındaki fiyat farkları ne kadar? • Hangi ampuller daha uzun ömürlü? • Hangi ampullerin gücü daha fazla? • Hangi ampuller daha yaygın olarak kullanılıyor? • Ailemiz, yakınlarımız ya da komşularımız enerji tasarruflu ampul kullanıyor mu? 3 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Enerji Tasarruflu Ampuller Enerji Enerji tasarruflu ampuller ne kadar verimli? 1 Öğrencilere “Neden klasik ampuller enerji tasarruflu ampullerden daha yaygın olarak kullanılıyor?” sorusunu yöneltin. (Öğrencilerin verdiği yanıtları tahtaya yazın. Bu nedenler arasında şunlar olabilir: Alışkanlıkların etkisi, enerji tasarruflu ampullerin verimliliğine ilişkin bilgi eksikliği, çevre sorunlarını önemsememe, fiyatının uygunluğu vb.) 2 Öğrencilere “Enerji Tasarrufu Yapalım” başlıklı problemin bulunduğu bilgi sayfasını dağıtın. 2 Yanıt: 100 watt/saat gücünde bir klasik ampul bir günde 2 saat kullanılırsa 100 x 2 = 200 watt/saat elektrik harcanır. Bir günde ödenen elektrik bedeli (200 x 13)/1000 = 2,6 YKr olur. (watt’ı kilowatt’a çevirmek için 1000’e bölme işlemi yapılır) Bir yılda günlük 200 watt/saat için ödenen bedel 365 x 2,6 = 949 YKr olur. 20 watt/saat gücünde enerji tasarruflu ampul bir günde 2 saat kullanılırsa 20 x 2 = 40 watt/saat elektrik harcanır. Bir günde ödenen elektrik bedeli (40 x 13)/1000 = 0,52 YKr olur. (watt’ı kilowatt’a çevirmek için 1000’e bölme işlemi yapılır) Bir yılda 40 watt için ödenen bedel 365 x 0,52 = 189,8 YKr olur. Bir yılda 949 – 189,8 = 749,2 YKr tasarruf edilir. (749,2 YKr = 7,49 YTL) 3 4 Problemin sonucu üzerinde konuşun. Onlara hangi ampullerden satın almanın daha kârlı ve verimli olduğunu sorun. “Ekonomik Aydınlatma İlkeleri” başlıklı bilgileri sınıfa aktarın. Ardından hep birlikte enerji tasarruflu ampullerin kullanımının yaygınlaşması için neler yapılması gerektiği üzerinde konuşun. Enerji tasarruflu ampul reklamı hazırlayalım 1 Öğrencilere ampul alırken reklamların, tercihlerini etkileyip etkilemeyeceğini sorun. Ardından çeşitli ampullerin paketlerinde ampulün ne kadar enerji tasarrufu sağladığına ilişkin bilgiler olup olmadığını sorun. Paketin üzerinde bu bilgileri görmenin yararları üzerinde düşünmelerini sağlayın. 2 Öğrencilere ders planının başında, “Araç ve Gereçler” bölümünde belirtilen malzemeleri dağıtıp enerji tasarruflu ampulleri tanıtan reklamlar hazırlatın. Bu reklamlar, afiş, poster ya da öğrencilerin rol alacağı canlandırmalar şeklinde olabilir. Enerji Tasarruflu Ampuller 129 2 Enerji Tamamlayıcı Çalışmalar • • • Dersten önce öğrencilerden ailelerinden izin alarak evlerine ait birer elektrik faturası getirmelerini isteyin. Öğrencilere evlerde, aylık elektrik faturalarının yaklaşık % 20'sinin aydınlatma amaçlı kullanımdan kaynaklanan giderlere ait olduğunu hatırlatın. Ardından yanlarında getirdikleri elektrik faturalarını incelemelerini isteyerek aydınlatma için ne kadar elektrik harcadıklarını hesaplatın. Okulda, “Daha Az Enerji, Daha Az Çevre Kirliliği” konulu bir kampanya başlatın. Bu kampanyaya okul yönetiminin, okul aile birliğinin, öğretmenlerin, öğrencilerin ve velilerin katılmasını sağlayın. Onlara, kampanyanın amacının bir önceki yıla göre daha az elektrik harcamak olduğunu anlatın. Öğrenciler arasından enerji dedektifleri seçin. Bu öğrencilerden enerjinin verimli kullanılması ve enerji tasarrufu konusunda arkadaşlarını bilgilendirmelerini isteyin. Enerji dedektiflerine, okulun bir yıl önceki elektrik harcamasını hesaplatın. Sonucu sınıfa ve okula duyurun. Öğrencileri, gereksiz ışıkları söndürmek gibi enerji tasarrufu sağlayacak davranışlara yönlendirin. Yıl sonunda faturaları karşılaştırarak ne kadar enerji tasarrufu yapıldığını hesaplatın. Öğrencileri bu çalışmayı evlerinde de yapmaya yönlendirin. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü’nün http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/konut_ulas/en_tasarruf_bina_ay.html adresindeki bilgilerden yararlanın. Ayrıca öğrencilere http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/konut_ulas/filmler.html sayfasındaki “Aydınlatmada Enerji Tasarrufu” filmini izlettirin. Ekonomik Aydınlatma İlkeleri • • • • • • • 130 Kullanmadığınız ışıkları kapatın. Olanaklar elverdiğince enerji tasarruflu ampuller kullanın. Daha fazla elektrik tüketen renkli ampullerden kaçının. Işığı iyi yansıtan abajur ya da avizeler kullanın. Çalışırken yukarıdan aydınlatma yerine çalışma lambası kullanın. Düzenli olarak ampullerin tozunu alın. Duvarları açık renklere boyayın. Mobilyaları pencerelere olabildiğince yakın yerleştirin. Böylece güneş ışığından daha çok yararlanırsınız. Enerji Tasarruflu Ampuller Enerji Ampul tipi Güç (watt) Ömür Fiyat Paketteki diğer bilgiler Öğrenci Bilgi Sayfası Farklı Ampul Türlerini Karşılaştıralım Enerji Tasarrufu Yapalım Bir öğrencinin odasında 100 watt/saat gücünde klasik ampul kullanıldığını düşünelim. Öğrenci ders çalışırken bu ampulün sürekli olarak yandığını ve bu sürenin günde yaklaşık 2 saat olduğunu varsayalım. Bu öğrencinin odasında 20 watt/saat gücünde enerji tasarruflu ampul kullanılırsa bir yılda kaç YTL tasarruf edilir? (Bir kilowatt/saat elektriğin bedeli evler için yaklaşık 13 YKr’tur.) 131 1 Ulaşım Yaşadığımız Yerde Ulaşım Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Ulaşım, günlük yaşamın vazgeçilmez bir parçasıdır, ancak ulaşım etkinlikleri çevreye zarar verebilir. • 3 ders saati • Gözlem için 1-3 saat • Ulaşımın çevre üzerindeki etkilerini azaltmak için çözümler üretir. • Hangi özelliklere sahip otomobillerin çevre dostu olduğunu belirtir. Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, inceleme, yaratıcı düşünme, çıkarımda bulunma, planlama, sorgulama, yorumlama, karşılaştırma, tablolaştırma, gözlem yapma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Fotoğraf makinesi, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Ulaşım günlük yaşamımızın ayrılmaz bir parçasıdır. Okula, işe, eve ya da başka kentlere, ülkelere giderken ulaşım araçları bize büyük kolaylık sağlar. Geçmişle karşılaştırdığımızda, ulaşım etkinliklerinin günümüzde giderek arttığını ve insanların eskisinden daha fazla yolculuk ettiğini görürüz. Ulaşım etkinliklerinin artması, benzin, mazot vb. yakıtların daha fazla kullanılması anlamına gelmektedir. Bu da kirlilik ve küresel ısınma gibi pek çok başka çevre sorununu beraberinde getirmektedir. Taşıt sayısının artması da bu sorunların büyümesine yol açmaktadır. 132 Yaşadığımız Yerde Ulaşım Ulaşım Motorlu taşıtlar, üretimlerinden, hurda hâline geldikleri zamana kadar çeşitli şekillerde çevreyi olumsuz olarak etkilemektedirler. Bu etkileri en aza indirmek ve ulaşım araçlarının çevre sorunlarına katkısını azaltmak amacıyla bugün çevre dostu otomobiller geliştirmek üzere çalışmalar yapılmaktadır. Bu otomobillerin en önemli özelliği daha az yakıt harcamaları ya da çevreye zarar vermeyen kaynaklardan enerji elde etmeleridir. 1 Etkinlikler Ulaşım etkinliklerinin çevreye etkisi nedir? 1 Öğrencilere ulaşım aracı çeşitlerinin neler olduğunu sorun. Yanıtlarını aldıktan sonra “Giriş” bölümündeki bilgileri de kullanarak ulaşım etkinliklerinin çevre üzerindeki etkileri üzerinde konuşun. 2 3 Öğrencilere DVD’deki “Ulaşım, Enerji ve Çevre” adlı filmi izlettirin. Film bittikten sonra onlara aşağıdaki soruları sorun: • • • • • 4 Ulaşım araçlarına neden bu kadar bağımlıyız? Ulaşım neden ülkeden ülkeye farklılıklar göstermektedir? Her gün kaç yeni otomobil üretilir? (yaklaşık 100.000) Otomobil sayısı neden sürekli artmaktadır? Toplu taşıma araçlarıyla ulaşım gelecekte nasıl olacaktır? Sınıfı dört gruba ayırın ve öğrencilere her grubun belirli bir konuda dedektiflik yapacağını belirtin. Grupların adlarının Trafik Dedektifleri, Otopark Dedektifleri, Hurda Araç Dedektifleri, Çevre Dedektifleri olduğunu söyleyin. “Çalışma Grupları İçin Yönergeler” başlıklı bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın ve her grubun bu sayfalarda belirtilen görevlerini yerine getirmesini isteyin. Bu dört grup, işlek bir kavşak, bir otopark, hurda araç parkı ve otobüs terminali gibi yerlerde inceleme yapmalarını istediğinizi söyleyin. Öğrencilere, buralara aileleriyle birlikte gidebileceklerini, görevlerini yerine getirirken fotoğraf çekebileceklerini ve izlenimlerini resimleyebileceklerini belirtin. Sonuçları paylaşalım 1 Grupların inceleme sonuçlarını sınıftaki diğer arkadaşlarıya paylaşmalarını isteyin. Her gruba, sunum için 5, diğer gruplardan gelecek soruların yanıtlanması için de 2-3 dakika verin. 2 Aşağıdaki sorular üzerinde bir tartışma başlatın: • • 3 Okulun ya da iş yerinin eve yakın olmasının ulaşım açısından yararları nelerdir? Trafiğe daha az araç çıkmasını teşvik etmek için neler yapabiliriz? Öğrencilere “Yaşadığımız yerde ulaşımı nasıl iyileştirebiliriz?” konulu bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Öğrencileri, sınıfça kendi araştırmalarının sonuçlarını ve iyileştirme önerilerini içeren bir eylem planı hazırlamaya yönlendirin. Hazırladıkları eylem planını yerel yönetimlere sunmalarını sağlayın. Yaşadığımız Yerde Ulaşım 133 1 Ulaşım 4 Öğrencilerden, 2050 yılında ülkemizde ulaşımın nasıl olabileceğini hayal etmelerini isteyin. Hayallerini şiir, öykü, resim, drama vb. yollarla ifade etmelerini sağlayın. Ortaya çıkan çalışmalarla bir sergi düzenleyin. 5 Öğrencilere DVD’de bulunan “Daha Temiz Ulaşım” çizgi filmini izlettirin. Bu filmin ana fikrinin ne olduğunu sorun. Ardından toplu taşımanın ulaşımdaki önemini anlatın. Geleceğin çevre dostu otomobilini aramak 1 Öğrencilere, bir otomobili çevreye en az zarar verecek şekilde kullanmanın yollarını sorun. (Otomobilin yağının düzenli olarak kontrol edilmesi, hava filtresinin düzenli olarak değiştirilmesi, egzoz emisyon ölçümünün düzenli olarak yaptırılması vb.) 2 Öğrencilere, çevreye daha az zarar verecek otomobiller üretmenin yollarını sorun. Onlara “Çevre Dostu Otomobil Nedir?” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencileri, bu konuda İnternet’te araştırma yapmaya yönlendirin. 3 Öğrencilere daha az yakıt tüketmesi için bir otomobilin tasarımında nelere dikkat edilmesi gerektiğini sorun. Onlara CD’nin “Ulaşım” bölümünde bulunan, “Bir otomobilin tükettiği enerji” başlıklı bilgileri aktarın. Ardından öğrencilere hangi otomobil tiplerinin ne gibi nedenlerle verimsiz olduğunu sorun. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Ulaşım” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • • 134 Öğrencilere, derste öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını söyleyin. Öğrencilere çevre dostu bir otomobil tasarımı yaptırın. Tasarımlarını çizim ya da model hâlinde yapabileceklerini söyleyin. Onları artık malzemeler kullanmaya yönlendirin. Ortaya çıkan ürünlerle bir sergi düzenleyin. Öğrencilerden yaşadıkları yerde “çevre dostu” araçların bulunup bulunmadığını araştırmalarını isteyin. Buldukları bilgileri sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın. Yaşadığımız Yerde Ulaşım Ulaşım Çevre Dostu Otomobil Nedir? 1 Otomobille gezmeyi kim sevmez? Ancak, otomobilimiz çalışırken egzozundan havaya; karbon dioksit, karbon monoksit, azot monoksit ve kükürt monoksit gibi gazlar salınır. Bu gazlar, yalnızca insan sağlığını değil, çevre sağlığını da etkiler. Bir otomobilin egzozundan çıkan dumanı hiç dikkatle incelediniz mi? Bu gazın çevreye zarar vermemesi mümkün mü? Egzoz gazlarının çevre sorunlarına neden olduğunu artık herkes biliyor. Bu sorunları gidermek amacıyla çevreye en az ölçüde zarar veren, “çevre dostu” otomobiller üretilmeye çalışılıyor. Bu otomobiller “eko-otomobil”, “temiz otomobil” ya da “yeşil otomobil” olarak da adlandırılıyor. Peki, bu otomobillerin özellikleri nelerdir? Çevre dostu otomobillerin en önemli özelliklerinden biri, çok küçük olmaları. Büyük otomobillere, verimli çalışması için büyük hacimli motorlar takılır. Ancak büyük hacimli motorlar çok yakıt tüketir. Küçük hacimli motorlara sahip otomobiller hem yakıtı tasarruflu kullanır hem de kolay park edilir. Çevre dostu otomobillerin bir diğer önemli özelliği de az miktarda yakıtla çalışabilmeleridir. Uzmanlar, en az miktarda yakıt kullanacak otomobil modelleri üretmenin yollarını arıyorlar. Birçok otomobil, benzin ya da motorinle çalışıyor. Bu yakıtlar, petrolden elde ediliyor. Petrol bir fosil yakıt türü. Fosil yakıtlar, milyonlarca yılda oluşuyor ve bunların yeryüzündeki miktarı çok sınırlı. Hem bu nedenle hem de benzin ve motorin kullanımının çevreye verdiği zararlar yüzünden yeni yakıt türleri aranıyor. Etanol ve hidrojen üzerinde çalışılan yeni yakıt türlerinden ikisidir. Etanolün yakılması sonucunda su buharı ve karbon dioksit açığa çıkar. Hidrojendeyse yalnızca su buharı çıkar. Ancak bunların geniş çaplı kullanımı için yakıtların depolanması ve dağıtımıyla ilgili altyapının tümüyle değişmesi gerekir. Yakıt tasarrufu sağlamada melez otomobiller de umut vadediyor. Günümüzde kullanılan otomobillerin motorlarına elektrik motoru eklenerek üretilen melez otomobillerde, egzozdan daha az miktarda zararlı gaz çıkıyor ve yakıt tüketimi neredeyse yarı yarıya daha az oluyor. Öyle ki, normal boyutlardaki bu yeni otomobillerin 100 kilometrede harcadıkları yakıt, 3 litreden biraz fazladır. Melez otomobillerin en iyi özelliklerinden biri de yeni bir altyapı gerektirmemesidir. Günümüzde bazı ülkelerdeki belediyeler melez taşıtlar kullanmaya başladı. Örneğin, İsveç’in Gottenburg Belediyesi. Otomobillerde yakıt olarak güneş enerjisi kullanılabilir mi? Güneş enerjisiyle çalışan otomobiller de var! Bu otomobiller, Güneş’ten gelen enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Bu araçların üzerine güneş toplayıcıları yerleştirilir. Daha çok toplayıcı yerleştirebilmek amacıyla araçların gövdeleri uzun ve geniş olarak tasarlanır. Yaşadığımız Yerde Ulaşım 135 Öğrenci bilgi sayfası Ulaşım Çalışma Grupları İçin Yönergeler Trafik Dedektifleri İşlek bir kavşağı 15 dakika boyunca gözlemleyin ve aşağıdaki soruları yanıtlayın. • En çok hangi araç çeşidinden gördünüz? Bu araç kaç yolcu taşıyabiliyor? • Bir toplu taşıma aracı tahminî olarak ortalama kaç yolcu taşıyabiliyor? • Toplu taşıma araçlarının yararları nelerdir? Otopark Dedektifleri Evinizin çevresinde araçların park ettiği yerleri gözlemleyerek aşağıdaki soruları yanıtlayın: • Araçlar genellikle nerelere park ediliyor? • Park yerleri yaya trafiğini engelliyor mu, oyun alanlarına taşıyor mu? • Araçlar, park kurallarına uygun biçimde park ediliyor mu? Hurda Araç Dedektifleri Bir hurda araç parkını gözlemleyerek aşağıdaki soruları yanıtlayın: • Hurda araç parkında kaç araç var? • Bu araçlar ne durumda? Nasıl görünüyorlar? • Hurda araçlar parka kim tarafından getiriliyor? • Hurda araçlara ne tip işlemler yapılıyor? Çevre Dedektifleri İşlek bir kavşak, bir otobüs terminali ya da oto tamirhanesini gözlemleyerek aşağıdaki soruları yanıtlayın: • Burada hava kirliliği var mı? Kirliliğin kaynağı neler? • Burası gürültülü mü? Gürültünün kaynağı neler? • Yayalara, bisiklet ve motorlu araç sürücülerine yönelik tehlikeler neler? 136 Ulaşım Bisikletli Yaşam Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler 2 Bisiklet, hem ekonomik hem de çevre dostu bir ulaşım aracıdır. 2 ders saati • Kısa mesafeli yolculuklarda bisiklet kullanmanın önemini açıklar. • Bisiklet kullanımının yaygınlaşmasına yönelik önerilerde bulunur. Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme Anlatım, beyin fırtınası, tartışma Araç ve Gereçler Giriş Modern yaşamda ulaşım daha çok motorlu taşıtlarla gerçekleştirilmektedir. Bu da birçok çevre sorununu beraberinde getirmektedir. Oysa kısa mesafeli yolculuklar için toplu taşıma araçlarını kullanmayı, yürümeyi ya da bisiklete binmeyi tercih edebiliriz. Böylece motorlu taşıtların kullanılmasından kaynaklanan çevre sorunlarının azalmasına katkıda bulunmuş oluruz. Bugün dünyanın birçok ülkesinde bisiklet kullanımı çok yaygındır. Öyle ki dünyadaki bisiklet sayısı otomobil sayısının iki katından fazladır. Asya ülkelerinde, tüm dünyada otomobillerle taşınandan daha fazla sayıda insanın ulaşımı bisikletle sağlanmaktadır. Son 30 yılda birçok Avrupa kentinde bisiklet kullanımı büyük oranda artmıştır. Günümüzde, Hollanda’da nüfusun % 33’ü ulaşım aracı olarak bisikleti tercih ediyor. Odense ve Kopenhag (Danimarka), Basel (İsviçre) ve Hanover (Almanya) gibi kentlerdeki bisikletli sayısı, bu kentlerin toplam nüfusunun yaklaşık % 20-25’ini oluşturuyor. Kent trafiğinde otomobiller ve bisikletler ortalama olarak aynı hızda yol alır. Özel bisiklet yollarında giden bisikletler otomobillerden daha hızlı yol alabilirler. Ülkemizde büyük kentlerde bisiklet kullanma alışkanlığı yoktur. Bunun nedenlerinden biri, bu kentlerde bisikletlilere ait özel yolların bulunmamasıdır. Ancak küçük yerleşim yerlerinde bisikletin ulaşım aracı olarak kullanımına daha sık rastlanır. Etkinlikler Bisiklet hakkında neler biliyoruz? 1 Öğrencilere bisiklete binip binmediklerini sorun. Ardından aşağıdaki soruları yöneltin: • • Bisiklete ne zaman ve hangi sıklıkta binersiniz? Bisiklet kullanırken enerjiye gereksiniminiz var mı? Bu enerji nereden gelir? Bisikletli Yaşam 137 2 Ulaşım 2 Öğrencilere, ulaşım araçlarının hepsinde bir enerji çeşidine gereksinim duyulduğunu açıklayın. Daha sonra onlara aşağıdaki soruları sorun: • Otomobiller hangi tür yakıtlarla çalışır? (benzin, mazot) • Tramvayların enerji kaynağı nedir? (elektrik) • Trenlerin enerji kaynağı nedir? (kömür, mazot, elektrik) • Uçaklar hangi yakıtla çalışır? (gaz yağı: kerosen) Yürümek, koşmak ve hareket etmek için gereken enerjinin besinlerden elde edildiğini açıklayın. 3 Yaşadığınız bölgeye iki ya da üç kilometre uzaklıktaki bir yeri seçerek öğrencilerden buraya nasıl ulaşabileceklerini hayal etmelerini isteyin (yaya olarak, patenle, bisikletle, otobüsle, balonla vb.). Öğrencilerden bu ulaşım şekillerini, harcadıkları tahmini enerji miktarına göre sıralamalarını isteyin. Ardından onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Bisiklet kullanımının artmasını nasıl destekleriz? 1 Öğrencilere, bisiklete binmeye nelerin engel olabileceğini sorun. Yanıtları tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. (Bisiklet yollarının bulunmaması, coğrafi özellikler, kötü hava koşulları, yoğun trafik, hava kirliliği, bisiklet fiyatları vb.) 2 Bisiklete binmenin değeri pek bilinmeyen yararları vardır. Bunlar neler olabilir? Öğrencilerin düşüncelerini tahtaya yazın. (Çevre kirliliğine neden olmaz, enerji tasarrufu sağlar, bisiklete binerek spor yapmış oluruz.) 3 Bisiklet kullanımını artırmak ve desteklemek amacıyla neler yapılabileceği konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan düşünceleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde hep birlikte konuşun. Yaşadığınız yerde bisiklete binmenin güvenli olup olmadığını ve burada bisiklet yollarının bulunup bulunmadığını da ele alın. Tamamlayıcı Çalışmalar • 138 Yakın çevredeki uygun yere bisiklet gezisi düzenleyin. Bu gezi sırasında öğrencilerin bisiklete binmeyi daha güvenli ve pratik hâle getirmek için ne tip değişiklikler yapılabileceğini düşünmelerini sağlayın. Bisikletli Yaşam Sanayi 1 Çevre Dostu Sanayi Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Sanayi etkinliklerinin çevreye verdiği zararlar azaltılabilir. 2 ders saati • Sanayi etkinliklerinin çevreye etkisini belirtir. • Sanayi etkinliklerini çevre dostu hâle getirmede bireylere düşen görevlerle ilgili önerilerde bulunur. Eleştirel düşünme, sorgulama, çıkarımda bulunma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş İnsanlık tarihinin yönünü değiştiren birçok önemli gelişme vardır. Bunlardan biri de Sanayi Devrimi’dir. 1700’lü yıllarda başlayan Sanayi Devrimi’nden sonra makine kullanımı tüm dünyada giderek yaygınlaştı. Demir ve çelik kullanımı arttı. Buhar, elektrik, petrol gibi yeni enerji kaynakları devreye girdi. Tarımsal üretimi hızlandıran makineler yapıldı. Fabrikalar kurulmaya başlandı. Çeşitli ulaşım ve iletişim araçları geliştirildi. Günlük yaşantımızla ilgili pek çok gereksinimimizi sanayi etkinlikleri sayesinde karşılayabiliyoruz. Ancak bu etkinlikler sırasında oluşan atıklar çevre kirliliğine ve önemli sağlık sorunlarına neden oluyor. Oysa çevre dostu teknolojiler kullanılarak sanayi etkinliklerinin zararlarını azaltmak mümkündür. Örneğin, yenilenebilir enerji kaynakları kullanılarak kirliliğin ortaya çıkması önlenebilir ya da kirliliği azaltacak yeni teknolojiler geliştirilebilir. Çevre Dostu Sanayi 139 1 Sanayi Etkinlikler Sanayi etkinliklerini tanıyalım 1 Öğrencilerden günlük yaşamlarında en çok kullandıkları eşyaların neler olduğunu söylemelerini isteyin. Bu eşyaların nerede ve nasıl üretildiğini sorun. Yanıtları tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. 2 Öğrencilere pek çok gereksinimimizi sanayi etkinlikleri sayesinde karşıladığımızı söyleyerek “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Sanayi etkinlikleri hangi çevre sorunlarına yol açar? 1 Öğrencilere DVD’deki “Sanayinin Çevreye Etkileri” adlı filmi izlettirin. Ardından aşağıdaki soruları yanıtlamalarını isteyin: • Sanayi etkinlikleri çevreyi nasıl etkiler? (Hava kirliliği, toprak kirliliği, atık üretimi, aşırı su tüketimi, küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi, asit yağmurları, geniş alanların kullanımı vb.) • Sanayi etkinlikleri sağlığımızı nasıl etkiler? Öğrencilerin yanıtları üzerinde konuştuktan sonra filmdeki sanayi etkinliklerinin tehlikelerine ilişkin örnekleri ele alın. 2 Madenciliğin de bir sanayi etkinliği olduğunu söyleyin. Gerekli önlemler alınmadan yapılan madenciliğin ciddi kazalara neden olabileceğini anlatın ve “Bir Maden Kazası” başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın. Öğrencilere bu konuya ait başka örnekler bilip bilmediklerini sorun. 3 Öğrencilere CD’nin “Sanayi” bölümünde bulunan “Sanayi çevreyi nasıl etkiler?” başlıklı bilgileri aktarın. Çevre dostu sanayi için... 140 1 Sanayinin çevre dostu olmasının çevre sorunlarının çözümünde etkili olacağını vurgulayın. Sanayiden kaynaklanan çevre sorunlarını çözmenin pek çok yolunun (arıtma tesisleri, baca filtreleri vb.) olduğunu söyleyin. 2 Öğrencilere, sanayi etkinliklerinin çevreye olumsuz etkisini en aza indirecek yollar konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. (Daha temiz teknolojiler ve ürünler geliştirme; çevre dostu çözümler arama; çevre dostu fabrika ve kuruluşlarla çalışmayı seçme; çevre dostu ürünleri satın alma vb.) Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Çevre Dostu Sanayi Sanayi 3 Çevre dostu sanayi etkinliklerinin sayısının artmasında bireylere de önemli görevler düştüğünü belirtin. Öğrencilerin bu konudaki görüşlerini alın ve onlara aşağıdaki ipuçlarını aktarın: • Alışveriş yaparken çevre dostu ürünleri satın almak (Fosfat su kirliliğine neden olduğundan, bu maddeyi içermeyen çamaşır tozu kullanılabilir; kloroflorokarbonlar ozon tabakasının incelmesine neden olduğundan bunları içermeyen deodorantlar tercih edilebilir; geri kazanılmış kâğıt kullanılabilir vb.) • Sanayi etkinliklerinin yaşadığınız yere etkilerini dikkatle gözlemlemek ve bunların azaltılmasında etkin rol oynamak • Yetkilileri çevre ve insan sağlığına yönelik tehditler konusunda uyarmak 1 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Sanayi” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencilerden yaşadıkları yerdeki fabrikaların listesini yapmalarını ve bu fabrikaların çevreyi olumsuz etkileyip etkilemediğini araştırmalarını isteyin. Öğrencilere, DVD’deki “Sanayi” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, hep birlikte filmin ana fikri üzerinde konuşun. Bir Maden Kazası Ocak 2000’de, Kuzey Romanya’nın Baia Mare bölgesinde bir maden kazası meydana geldi. Bu, dünyanın en büyük maden kazalarından biriydi. Kaza, bir madencilik şirketinin atık biriktirme gölündeki bentte 25 metrelik bir çatlak oluşması sonucu gerçekleşti. Atık biriktirme gölünde bulunan siyanür, bakır gibi pek çok ağır metal içeren yaklaşık 100.000 metreküp su, çevredeki tarım alanlarına yayıldı. Bu kirli su, bölgedeki büyük akarsulara karışarak dört hafta içinde Karadeniz’e ulaştı. Bu akarsularda yaşayan birçok canlı büyük zarar gördü. Sudaki yüksek siyanür miktarı, yüz binlerce balığın ölümüne neden oldu. Balıkçıl kuşlar, martılar, kuğular, tilkiler, geyikler, sülünler, güvercinler ve tavşanlar gibi çok sayıda canlı türü yüzlerce kilometre uzunluğunda akarsuların kıyısındaki yaşam alanlarından silindi. Uzmanlar, bu akarsularda yaşamın yeniden canlanmasının beş yıl alacağını belirttiler. İçme suyu kesintisi nedeniyle bölgede yaşayan 2,5 milyondan fazla insan da kazadan etkilendi. Bu kaza, gerekli önlemler alınmadığında sanayi etkinliklerinin ne denli büyük tehlikelere yol açabileceğinin en çarpıcı örneklerinden biridir. Çevre Dostu Sanayi 141 1 Tarım Tahıldan Ekmeğe Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Ekmek ve tahıl ürünleri, insanlar için temel besin kaynağıdır. 2 ders saati • Ekmeğin tarihçesini açıklar. • Ekmek çeşitlerini ve ekmek yapımında kullanılan tahılları ayırt eder. Yansıtıcı düşünme, karşılaştırma, çıkarımda bulunma, yorumlama, gözlem yapma Yöntem ve Teknikler Anlatım, deney Araç ve Gereçler Yeşil Kutu CD'si Mozaik için: Buğday başakları, çeşitli tahıl taneleri (buğday, çavdar, yulaf, darı, arpa, mısır, pirinç), bulgur, kepek, saman çöpleri vb., yapıştırıcı, karton, su bazlı vernik Eko-takılar ve süs eşyaları için: Farklı tahıl ve baklagil taneleri, un, tuz, sıvı yağ, ince çubuklar (takılara biçim vermek için), broşlar için çengelli iğneler, küpeler için klipsler, su bazlı vernik Ekmek için: 1 kg un, 1 kibrit kutusu büyüklüğünde maya, tuz, 1 tatlı kaşığı toz şeker, 1-2 bardak su, fırın 142 Tahıldan Ekmeğe Tarım Giriş Ekmek, dünyanın en sevilen ve çok tüketilen besin maddesidir. Her kıtada, her kültürde çeşit çeşit ekmek yapılır. Ekmeğin tarihi, günümüzden 12.000 yıl öncesine kadar uzanır. İnsanların, yerleşik yaşama geçtikleri zamanlarda tahıl yetiştirmeye ve bunları yiyecek maddesi olarak kullanmaya başladıkları tahmin ediliyor. O zamandan bu yana ekmek ve tahıl çeşitleri yaşamın ve refahın simgesi oldu. 1 Araştırmalar, o dönemde yaşamış insanların tahıl tanelerini taşların arasında ezerek bugünkü kepekli unlara benzeyen bir un elde ettiklerini göstermektedir. Un, suyla karıştırılıp yoğurularak hamur elde ediliyordu. Bu hamur, önceden ısıtılmış taşların üzerinde pişiriliyordu. Yufka ekmeğine benzeyen bu tip mayasız ve sert ekmekler, bugün bile birçok Asya ve Afrika ülkesinde görülmektedir. Güney Amerika’nın mısır tortillası, Hintlilerin chapatti’si (çapati) gibi. Bu ekmeklerin yapımında çoğunlukla arpa, darı, mısır ve buğday kullanılıyor. Günümüzde ekmek, buğday ya da çavdardan elde edilen una ekmek mayası katılarak hazırlanmaktadır. İçine maya katılan hamur bir süre sonra kabarır. Bundan 4500 yıl önce Eski Mısır’da da ekmekler buna benzer bir yöntemle yapılırdı. Ancak o dönemde, ekmekler daha az olgunlaşmış tahıllardan elde edilen ve günümüzdeki kadar iyi öğütülmemiş undan üretilirdi. Günümüzde, buğday pek çok işlemden geçirildikten sonra un elde edilir. Bu undan yapılan ekmeklerde “glüten” adlı bir maddenin miktarı fazladır. Glüten, bir protein çeşididir ve ısının etkisiyle sertleşerek özel bir yapı oluşturur. Bu yapı, ekmeğin esnek, kabarık ve hafif olmasını sağlar. Ancak bazı insanlar glüteni sindiremezler ya da bu maddeye alerjik tepki gösterebilirler. Bu nedenle bu kişilere kepekli un, esmer un ya da çavdar unu gibi daha az işlenmiş un çeşitlerinden yapılmış ekmekler tüketmeleri önerilir. Üstelik az işlenmiş un çeşitlerinde daha çok posa bulunur. Posalı besinler, sindirimi kolaylaştırır ve zararlı maddelerin kısa sürede uzaklaştırılmasını sağlar. Bu nedenle daha yararlıdır. Günümüzde tahıllar, çeşitli ülkelerde farklı şekillerde tüketilir. Tahıl taneleri, çiğ ya da pişirilerek yenebilir. Tahıl taneleri, kaynatılarak, kavrularak ya da ateşte közlenerek pişirilebilir; bazılarının lapası ve pilavı da yapılır. Tahıllar kurutulduktan sonra tane ya da un olarak uzun süre depolanabilir. Tanelerden ya da undan yapılan yemekler birçok temel besin maddesi ve selüloz içerir. Tahıl taneleri öğütüldükten sonra ekmek, çörek, makarna ve tatlı gibi farklı ürünlerin yapımında kullanılır. Bunların dışında tahılların kavrulup öğütülmesiyle çeşitli tahıl kahveleri de yapılır. Etkinlikler Ekmek nasıl yapılır? 1 2 3 Öğrencilerle ekmeğin besinlerimiz arasındaki yeri hakkında konuşun. Sonra ekmeğin tarihinden söz edin ve onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. 4 Öğrencilere, yanınızda getirdiğiniz fabrika ekmeği paketini gösterin ve bir öğrenciden paketin üzerindeki bilgileri sınıfa aktarmasını isteyin. Yufka ekmeği ve fabrika ekmeği arasındaki farkları ele alın. 5 Öğrencilere, fabrika ekmeğinde katkı maddesi kullanılıp kullanılmadığını sorun. Ekmeklerde bulunan ayçiçeği ya da haşhaş tohumu gibi maddelerin “katkı maddesi” olmadığını belirtin. Katkı maddelerinin, renklendirici maddeler, antioksidan maddeler, şekerler ve vitaminler olduğunu anlatın. Bunların ekmek hamuruna neden katıldıkları konusunda beyin fırtınası yaptırın. Öğrencilere en çok hangi ekmek çeşidini sevdiklerini, ne tür ekmek yediklerini, ne tür ekmek yemek istediklerini ve nedenlerini sorun. Kültürümüzdeki ekmek çeşitlerinden örnekler verin (yufka, bazlama, lavaş, köy ekmeği, Trabzon ekmeği vb.). Yufka ekmeğinin kültürümüzdeki yerini vurgulayın ve öğrencilere “Yufka Ekmeği Ne Kadar Güzel!” bilgi sayfasını dağıtın. Bundan sonra öğrencilere yufka ekmeğinin içindekileri sorun. Tahıldan Ekmeğe 143 1 Tarım 6 Ekmeğin bileşiminde farklı oranlarda protein, B1, B2, B3, B6, B9, B12 vitaminleri, demir, kalsiyum ve çinko bulunduğunu söyleyin. Son olarak da günlük beslenmemizi ekmek, hamur işleri ve makarnasız düşünemeyeceğimizi vurgulayın. 7 Öğrencilerle birlikte basit tarifli bir ekmek yapın. Bunun için ders planının başındaki “Araç ve Gereçler” bölümünde belirtilen ekmek malzemelerini hazırlayın. Unu bir kaba koyun ve ortasını havuz gibi açın. Bir su bardağı ılık suda şeker ve mayayı eritip kabarmasını bekleyin. Unun içine mayayı tuzu ve suyu ilave ederek kulak memesi yumuşaklığında bir hamur elde edin. Mayalanması için, hamurun üzerine nemli bir bez örterek ılık bir yerde bekletin. Kabarınca örtüyü açıp hamuru biraz dinlendirin. Ardından ekmeği fırına koyup pişirin. Ekmeğin pişmesini beklerken öğrencilere “Soframızdaki Ekmek” bilgi sayfasını dağıtın ve burada yazılanlar hakkında konuşun. Tahıllarla sanat 1 Ders planının başındaki “Araç ve Gereçler” bölümünde belirtilen mozaik malzemelerini hazırlayın. Öğrencilere, farklı tahıl taneleri kullanarak konuyla ilgili bir mozaik yapmalarını söyleyin. 2 “Araç ve Gereçler” bölümünde belirtilen, eko-takı ve süs eşyaları yapmada kullanılacak malzemeleri hazırlayın. Öğrencilerin bunlarla çeşitli takılar yapmalarını sağlayın. Öğrencilerin seramik hamuru hazırlamalarına yardımcı olun. Seramik hamuru elde etmek için, iki bardak un ve bir bardak tuzlu su yavaş yavaş karıştırıldıktan sonra kurabiye hamuru kıvamına gelinceye kadar yoğurulur. Öğrencilerin, tahıl ürünlerinden esinlenerek (buğday başağı, mısır koçanı, tahıl taneleri gibi) seramik hamurundan kolyeler, rozetler, broşlar, küpeler ve süs eşyaları yapmalarını sağlayın. Bunları farklı tahıl taneleriyle süslemelerini önerin. 3 Yapılan çalışmaları okulda sergileyin. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • • 144 Okulunuzda “ekmek günü” düzenleyin. Bunun için öğrencilerin farklı ekmek tariflerini araştırmalarını sağlayın. Bu tariflerden birini seçerek pişirmelerini ve ekmek gününde okula getirmelerini söyleyin. Ayrıca her öğrencinin, pişirdiği ekmeğin içinde bulunanları gösteren bir etiket hazırlamasını isteyin. Ekmek gününde öğrencileri bu etiketleri ekmeklerinin önünde sergilemeye yönlendirin. Yaşadığınız yerdeki tarım kuruluşlarından birine bir gezi düzenleyin. Buradaki yetkililerden tarımın yaşadığınız yerdeki ve ülkemizdeki durumuyla ilgili bilgi alın. Öğrencilere, DVD’deki “Tarımda” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, hep birlikte filmin ana fikri üzerinde konuşun. Tahıldan Ekmeğe Tarım İşte, yine bir ekmek pişirme günü! Tüm komşular işbaşında! Çünkü bugün komşulardan biri için ekmek yapılacak. Köyde kimin ekmek günüyse komşular ona yardım eder. Herkes işin bir ucundan tutar. Bir hamur teknesinin içine un, su ve tuz konulur. Bir kişi bu hamuru iyice yoğurur. Hamur bir süre dinlendirilir. Ardından sacın altı yakılır. Bir başkası, hamuru açmakla görevlidir. Oklavasıyla hamuru incecik açar ve büyük bir daire elde eder. Oklavasına doladığı hamuru kızgın sacın üstüne bırakır. Üçüncü bir kişi daha bu işte görev alır. O da sacın başında durur ve pişen yufkaları yan tarafa geçirir. Pişen yufkalar üst üste bir yere yığılır, kurutulur ve temiz bezlere sarılır. Bu arada bir yandan gözleme ya da bazlama yapılarak tereyağı ve peynirle yenir. Yufka ekmeği, kuru olduğu için uzun süre dayanır. Yenileceği zaman yufkanın üzerine su serpilip yumuşatılır. Bir başka gün komşular yine bir araya toplanır ve hep birlikte bir başka komşuya yufka ekmeği hazırlarlar. Ekmeğin bu şekilde hazırlanması, insanlarımızın imece usulüyle iş yapmasına da güzel bir örnektir. Soframızdaki Ekmek • Ülkemizde ekmek çoğunlukla buğday unundan yapılır. Modern değirmenlerde öğütülen buğdayın kabukları ayrılarak beyaz un elde edilir. Öğrenci Bilgi Sayfası Yufka Ekmeği Ne Kadar Güzel! • İçindeki kabuk oranı yüksek olan una “esmer un” denir. Esmer un daha besleyicidir. Çünkü içinde vitamin, mineral, yağ ve lifler bulunur. Ancak bu tip un daha kısa sürede bozulur. • Ekmek hamuru mayalanırken içinde karbon dioksit gazı oluşur. Bu gazlar hamurun kabarmasına neden olur. Hamur fırına konulduğunda, içindeki karbon dioksit gazı ısının etkisiyle genişler. Bu da hamurun kabararak pişmesini sağlar. • Ekmeğin niteliği ve besin değeri, kullanılan unun çeşidine, içindeki glüten miktarına ve pişirilme sıcaklığına bağlıdır. • Birçok ülkede ekmek, insanların aldığı günlük besin miktarının yarısını oluşturur. Ülkemizde kişi başına yılda ortalama 200 - 300 kg ekmek tüketilir. Günlük enerjimizin yaklaşık % 40’ını ekmekten elde ederiz. 145 2 Tarım Lezzetli Süt Ürünleri Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Süt ürünleri, tüm dünyadaki insanlar için temel besin kaynaklarındandır. 2 ders saati • Süt ürünlerini tanımlar. • Süt ürünlerinin yararlarını açıklar. • Sütten peynir, yoğurt, kefir gibi ürünlerin nasıl yapıldığını belirtir. • Peynir çeşitlerinin adlarını sıralar. Gözlem yapma, çıkarımda bulunma, yorumlama, karşılaştırma Anlatım, deney 4 adet kavanoz (yarım litrelik), pastörize süt, pastörize olmayan süt, bir çorba kaşığı yoğurt, bir parça kefir mayası (ziraat fakültelerinden elde edilebilir), çok sayıda tülbent, uzun saplı bir tencere, dört tatlı kaşığı sirke, kâğıt havlu, süzgeç, ocak, Yeşil Kutu CD’si Giriş İnek, koyun ve keçi gibi çiftlik hayvanları yaklaşık 11.000 yıl önce yetiştirilmeye başlanmıştır. O zamanlardan bu yana süt ve süt ürünleri, insanların günlük besinlerinden biri olmuştur. Bazı toplumlarda (örneğin, Afrika’daki Masailer, Tibetliler) süt en temel besin maddesidir. Ülkemizde süt denildiği zaman akla ilk inek sütü gelir. Ancak farklı hayvanlardan da (koyun, keçi ve manda) süt ve süt ürünleri elde edilir. Avrupa’da daha çok koyun sütü ve peyniri, Akdeniz ülkelerindeyse keçi sütü ve peyniri tüketilir. Laponya’da ren geyiği, Peru’da lama sütü içilir. Tibetlilerse bulundukları sert iklime uyum sağlayabilen, “yak” adı verilen sığır benzeri bir hayvanın sütünü tüketirler. Çölde yaşayan bazı Arap kabileleri deve sütü, Orta Asya Türkleri ve Moğollarsa kısrak sütünden üretilen “kımız” içerler. Farklı hayvanların sütlerinin bileşiminde farklı miktarlarda su, yağ, karbonhidrat, protein ve mineraller bulunur. Sütün tadı ve besin değeri bu maddelerin oranlarına bağlı olarak değişir. Etkinlikler Yoğurt, kefir, lor 1 2 3 146 Öğrencilere sütten hangi ürünlerin elde edildiğini sorun. (Ayran, yoğurt, tereyağı, peynir, kaymak, kefir, vb.) Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve onlara aşağıdaki deneyi yaptırın. Yaklaşık yarım litre büyüklüğünde dört kavanoz hazırlayın. Birinci kavanoza, pastörize olmayan süt, ikinci kavanoza pastörize süt, üçüncü kavanoza pastörize süt ve bir çorba kaşığı yoğurt, dördüncü kavanozaysa pastörize süt ve bir parça kefir koyun. Kavanozların her birinin üzerine, içinde ne bulunduğunu gösteren birer etiket yapıştırın. Lezzetli Süt Ürünleri Tarım 4 Öğrencilere kefirin daha çok Kafkasya’da tüketilen, sütten mayalanarak elde edilen bir içecek olduğunu anlatın. Peynir ve yoğurttan farklı bir ürün olduğunu belirtin. Kavanozların ağzını tülbentle örtüp hepsini bir gün boyunca ılık ve karanlık bir yerde tutun. 5 Bir gün sonra kavanozların içindekilerin durumunu birbiriyle karşılaştırın. Pastörize olmayan süt ekşiyecek, içine yoğurt eklenen süt yoğurda dönüşecek, içinde kefir mayası olan sütten de kefir oluşacaktır. En az değişim pastörize sütte gözlenecektir. Yiyeceklerin bozulmasına bakteriler yol açar. Bu deneyde de sütün ekşimesine bakteriler neden olur. Yoğurt ve kefir oluşumunu da bakteriler sağlar. Ancak bu bakteriler yiyeceklerin bozulmasına neden olan bakterilerden farklıdır. 6 Öğrencilerden, ekşimiş süt, yoğurt, kefir ve pastörize sütün kokusunu ve görünümü gözlemlemelerini isteyin. Aralarındaki farklılıkları bulmalarını söyleyin. Yoğurdun tarihinin çok eskiye dayandığını, ilk kez Türkler tarafından bulunduğunu anlatın. Yoğurdun yine Türkler tarafından dünyaya tanıtıldığını belirtin ve yoğurt sözcüğünün Türkçeden diğer dillere de geçtiğini söyleyin. 7 Ekşimiş sütü bir tencerede kaynatın. Öğrencilerin, kaynatma işleminin ekşimiş sütte nasıl bir değişime yol açtığını gözlemlemelerini sağlayın. Sonuçta çıkan ürüne “lor” adını verdiğimizi söyleyin. 2 Peynir çeşitlerini tanıyalım 1 Öğrencilere hangi peynir çeşitlerini tanıdıklarını sorun. Peynir oluşumunun bir rastlantı sonucu keşfedildiğinin tahmin edildiğini söyleyin. Çok eski zamanlarda, ısıtma işleminin sütte birtakım değişikliklere yol açtığının fark edilmesi sonucu daha değişik süt ürünleri elde edilmeye başlandığını belirtin. 2 Öğrencilere peynirin bir süt ürünü olduğunu anlatın. Tuzlu suda saklama, küflendirme, eritme, kurutma ve tütsüleme gibi işlemlerle farklı peynir çeşitleri elde edilebildiğini, ülkemizde birçok peynir çeşidi olduğunu söyleyin. 3 En yaygın peynir çeşitlerinin beyaz peynir ve kaşar peyniri olduğunu anlatın. Bunların dışında Mihalıççık (kelle) peyniri, keçi peyniri, Erzincan tulum peyniri, İzmir tulum peyniri, Van otlu peyniri, lor, Urfa beyaz peyniri, dil peyniri, Çerkez peyniri, çökelek, örgü peyniri, Manisa çayır peyniri, Ordu torba peyniri, Giresun imansız peyniri, Kars gravyer peyniri, Denizli yörük peyniri gibi çeşitler de bulunduğunu belirtin. Öğrencilere bu peynirlerin hangilerinden tattıklarını sorun. Peynir yapalım 1 Öğrencilere daha önce peynir yapımını görüp görmediklerini sorun. Onlara herkesin peynir yapabileceğini anlatın. “Peynir Yapmak Çok Kolay!” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Metni okuduktan sonra aşağıdaki tarife göre peynir yapın ve öğrencilerin sizi izlemesini sağlayın. 2 Dört bardak pastörize sütü, tencereye koyarak kaynama noktasına gelene dek ısıtın. Kaynama belirtisi görür görmez ateşi kısın. Bu arada sütün taşmamasına dikkat ederek, iki çorba kaşığı suyla karıştırılmış dört tatlı kaşığı sirkeyi süte boşaltın. Sütün yüzeyinde hemen beyaz topakların oluştuğunu göreceksiniz. 3 4 Sütü, ara sıra karıştırarak kısık ateşte pişirmeyi sürdürün. 10 dakika kadar böyle piştikten sonra sütün tamamen kesildiğini göreceksiniz. Artık ocağı kapatabilirsiniz. 5 Suyu iyice süzüldükten sonra, topakları temiz bir yüzeye dökün. Tek parça hâline gelene kadar yoğurun; 1-2 cm kalınlığa gelecek biçimde düzleştirin. Son olarak da önce tülbent, daha sonra kâğıt havlu ya da ona benzer bir malzemeyle sarın. Üzerine bir ağırlık koyarak beş saat bekletin. Karışımı ocaktan alarak, içine iki kat tülbent yerleştirdiğiniz bir süzgece dökün. (Süzgecin altına bir kap koyup ayrılan suyu biriktirebilir, soğuduktan sonra tadına bakabilirsiniz.) Süzgecin içinde biriken topakları soğuk suyun altına tutarak çalkalayın. Daha sonra, süzülmesi için yarım saat kadar bekleyin. Lezzetli Süt Ürünleri 147 2 Tarım Sağlıklı süt ve süt ürünleri 1 Öğrencilerden sınıfa çeşitli süt ve süt ürünlerine ait paket ya da etiketler getirmelerini isteyin. Bunları incelemelerini sağlayın ve sonra onlara aşağıdaki soruları sorun: • Bu ürünlerde katkı maddesi var mı? Varsa bunlar nelerdir? • Bu katkı maddeleri neden eklenir? (Günümüzde fabrikalarda üretilen süt ve süt ürünlerinin içine uzun süre dayanmalarını sağlamak için katkı maddeleri eklenir.) 2 İnsan yaşamının her döneminde gereksinim duyulan birçok temel maddeyi doğal olarak içermesi nedeniyle sütün beslenmemizde önemli bir yerinin olduğunu vurgulayın. Bu nedenle günde en az bir bardak süt içilmesi, bunun yanında peynir, yoğurt ve tereyağı gibi süt ürünlerinin de tüketilmesi gerektiğini anlatın. 3 Sütün içerdiği maddelerin aynı zamanda mikroorganizmaların üremesi için de çok uygun bir ortam oluşturduğunu belirtin ve bu nedenle süt ürünlerinin tüketimi konusunda bilinçli davranmamız gerektiğini söyleyin. Süt ve süt ürünleri alırken ve tüketirken nelere dikkat edilmesi gerektiğini ele alın: • Süt ve süt ürünleri günlük ve taze olarak satın alınmalı, buzdolabında saklanmalı ve üzerinde belirtilen tarihlerde tüketilmelidir. • Köylerde yaşayanlar, kendi hayvanlarından elde ettikleri sütü kesinlikle kaynatarak tüketmelidirler. Ancak süt yarım saatten fazla kaynatılırsa besin değeri azalır. • Süt, yoğurt, peynir, kaymak vb. süt ürünlerinin pastörizasyon ya da sterilizasyon işleminden geçirilmiş olması gerekir. (Pastörizasyon ve sterilizasyon zararlı mikroorganizmaların ölmesini sağlar.) Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • 148 Yakındaki bir süt fabrikası ya da bir mandırayı ziyaret edin. Lezzetli Süt Ürünleri Tarım Kaşar peyniri, beyaz peynir, hellim peyniri, tulum peyniri, çedar... Hangi çeşit olursa olsun, peynir dünyanın her yanında çok sevilen bir yiyecektir. Peynir, sütteki proteinlerle yağların, bakteriler ya da diğer mikroorganizmalarca (mikroskobik canlılar) “olgunlaştırılmasıyla” oluşur. Peynirin ilk olarak nasıl bulunduğu tam olarak bilinmese de, çeşitli kaynaklarda bu olay şöyle anlatılıyor: Bir gün bir çoban, sürülerini otlatmaya giderken bir torbanın içine süt koyup yanına almış. O gün hava çok sıcakmış. Çobanın sütü içine koyduğu bu torba, bir hayvanın midesinden yapılmaymış. Hava sıcaklığının ve torbada kalan bakteriler ve enzimlerin etkisiyle süt kesilerek peynire dönüşmüş. Bu öykünün doğru olup olmadığını bilmiyoruz ancak, peynir yapmak gerçekten de bu kadar kolay. Peynir yapmak için önce sütü ısıtmak gerekiyor. Bu işlem, proteinlerle onları çevreleyen suyun birbirinden ayrılmasına neden oluyor. Daha sonra süte, bazı hayvanların midesinde bulunan “rennet” adlı bir enzim ekleniyor. Bu enzim, sütteki proteinlerin birbirine bağlanmasını sağlıyor ve topaklar oluşuyor. Bu işlem, sütün asit oranı fazlaysa daha kolay gerçekleşiyor. Bu nedenle peynir üreticileri, sütü peynir yapmadan önce kendi kendine ekşimesi için bekletiyorlar ya da ekşimesi için süte bazı özel bakteriler ekliyorlar. Kesilmiş sütün suyu süzülerek atılıyor. Öğrenci Bilgi Sayfası Peynir Yapmak Çok Kolay! Peynir yapımının bir sonraki aşaması, olgunlaştırma. Enzimler, peynirin olgunlaşmasında da önemli rol oynuyorlar. Çeşitli bakterilerin, mantarların enzimleri, peynirdeki proteinlerin ve yağların yapısını değiştirerek peynirin tadının, renginin ve dokusunun değişmesine neden oluyorlar. Sonuçta ortaya nasıl bir peynir çıkacağı, kullanılan mikroorganizmaların türü, ortamın sıcaklığı ve peynirin nasıl saklandığı gibi birçok etkene bağlı. Siz de evde süt, biraz sirke ve su kullanarak taze peynir yapabilirsiniz. Sirkenin içindeki asit, sütün ekşitilmesi ve kesilmesi için kullanılan enzimlerin yerine geçer. Olgunlaşması için özel bakteriler kullanmayacağınızdan bu peyniri bekletmeniz gerekmez. Bu peyniri çabuk tüketmeniz gerekir. Aslı Zülal’in Mayıs 2001’de Bilim Çocuk Dergisi’nde yayımlanan “Peynir Yapmak Çok Kolay!” adlı yazısından kısaltılarak alınmıştır. 149 3 Tarım Arı Vız Vız Vız!.. Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Arıların, insanların, bitkilerin ve birçok başka canlının yaşamında önemli bir yeri vardır. 3 ders saati • • • • Arı türlerini tanımlar. Arıların doğadaki rollerini açıklar. Arılardan elde edilen ürünlerin adlarını sıralar. Arıları tehdit eden ögeleri belirtir. Gözlem yapma, karşılaştırma, çıkarımda bulunma, yorumlama, eleştirel düşünme Anlatım, gezi-gözlem, tartışma Açık hava için: Büyüteç, kasetçalar ve kaset Sınıf için: Rimsky-Korsakov’un “Arının Uçuşu” adlı müziği, içinde bir parça petek olan boş bir arı kovanı çerçevesi, farklı bal çeşitleri, Yeşil Kutu CD'si Giriş Bal arıları, çiçek tozu (polen) ve bal özü toplamak için çiçekten çiçeğe dolaşırlar. Bu sırada çiçekli bitkilerin çoğalmasını sağlayan tozlaşmayı da gerçekleştirirler. Tozlaşma, çiçek tozlarının bir çiçekten bir başka çiçeğe taşınması ve bunun sonucunda bitkilerin döllenmesidir. Bitkilerin meyve ve tohum vermesi açısından tozlaşma çok gereklidir. Bal arılarının, bitkileri tozlaştırmasının dışında insanlar için de yararları vardır. Bunların en başında bal üretmeleri gelir. Topladıkları bal özünü işleyerek bal hâline getirirler. Bu bal, yalnızca arılar için değil, birçok canlı için besin kaynağıdır. Arıların yalnızca balından değil, propolis (arı reçinesi), bal mumu, arı poleni ve arı sütü gibi diğer ürünlerinden de yararlanırız. Bal arılarının da diğer böcekler gibi dört yaşam evresi vardır: Yumurta, larva, pupa ve erişkin. Arılar erişkin olana kadar geçen süre 16–24 gündür. Bu süre, arının cinsiyetine göre değişir. Kraliçe arı, yumurtalarını bal mumundan yapılmış peteklerin özel gözlerine bırakır. Yumurtalar, 4. gün larvaya dönüşürler. Larva, arı sütü, çiçek tozu ve bal özü karışımından oluşan bir besinle beslenir. Erişkin duruma geldiğinde de kendine bir koza örer. Kozanın bulunduğu göz, bal mumuyla kapatılır. Larva, burada pupa evresine girerek gelişimini tamamlar ve dışarı çıkar. Bal arıları, aynı yuvada bir arada yaşarlar. Bir arı ailesinde yaklaşık 30.000–60.000 arı bulunur. Bu topluluğa “koloni” denir. Bal arısı kolonisinde üç farklı arı bulunur: Kraliçe arı, işçi arı ve erkek arı. Koloninin büyük bir kısmını işçi arılar oluşturur. İşçi arılar döllenmiş, erkek arılar da döllenmemiş yumurtalardan gelişir. Kraliçe arıysa döllenmiş yumurtadan gelişir. Kraliçe arıya dönüşecek yumurtanın bulunduğu göz, işçi arılarca genişletilir. Bu yumurtadan çıkan larva, erişkin olana kadar ve sonraki tüm yaşamı boyunca arı sütüyle beslenir. Her kolonide yalnızca bir kraliçe arı bulunur. Kraliçe arı, yaklaşık 4–5 yıl yaşar. 150 Arı Vız Vız Vız!.. Tarım Etkinlikler Arılar hakkında ne biliyoruz? 1 Öğrencilerin arılarla ilgili bilgilerini, gözlemlerini ve deneyimlerini arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın. Bu amaçla onlara aşağıdaki soruları sorun: • Hiç arı gördünüz mü? • Arıların hangi özelliklerini biliyorsunuz? • Arılar hangi canlı grubuna girer? (Böcekler) • Arılar nerede yaşar? (Kovan) • Arılar neyle beslenir? (Çiçek tozu ve bal özü; kraliçe arılar bunlara ek olarak arı sütüyle de beslenirler.) 2 3 Bilgi, gözlem ve deneyimler paylaşıldıktan sonra öğrencilere “Giriş”teki bilgileri aktarın. 3 Öğrencilere kendilerini hiç arı sokup sokmadığını sorun. Arı sokması durumunda neler yapılabileceğini kısaca özetleyin: Bu durumda, arının iğnesinin hemen çıkarılması gerektiğini belirtin. Ancak bunun gelişigüzel yapılmaması gerektiğini vurgulayın. Sokulan yeri temiz, kart benzeri bir cisimle sıyırarak iğnenin çıkarılabileceğini söyleyin. Ardından ağrıyı önlemek üzere arının soktuğu yere buz ya da soğuk suyla yıkanmış temiz bir bez koyulabileceğini anlatın. Daha ciddi bir durum oluşursa en yakın sağlık kuruluşuna başvurmak gerektiğini de vurgulayın. Arıları gözlemleyelim 1 Güneşli bir günde çiçeklerin, ağaçların bulunduğu doğal bir alana gezi düzenleyin. Geziden önce arı sokmasına karşı alerjisi olan öğrenci olup olmadığını öğrenin. Öğrencilerin arıların seslerini kaydetmek için ses kayıt cihazı, gözlemlerini yazmak için de bir defter getirmelerini sağlayın. 2 Öğrencilere amacınızın arıları gözlemlemek olduğunu açıklayın. Onları 2-3 kişilik gruplara ayırın. Bu grupların gözlem yapacakları yerleri seçin. Öğrencilere arı sokmasına karşı özel giysi giydirin. Arıları korkutmamaları ve onlara dokunmamaları gerektiği konusunda uyarın. Arı sokması durumunda neler yapacaklarını son bir kez daha hatırlatın. Gözlem yaparken büyüteç kullanabileceklerini anlatın. Arıların seslerini kaydetmelerini isteyin. Gözlemlerini resimleyebileceklerini belirtin. Gözlem yaparken aşağıdaki soruların yanıtlarını bulup defterlerine not etmelerini sağlayın. • Tüm arılar birbirlerine benziyor mu? • Arılar, çiçek tozlarını ve bal özünü nasıl topluyor? • Çiçeklerden bal özü toplayan arıların özellikleri neler? • Arılar hangi bitkileri ziyaret ediyor? • Arılar bütün çiçekleri ziyaret ediyorlar mı, yoksa güzel kokulu ve parlak renkli olanları mı tercih ediyorlar? • Arka ayaklarındaki çiçek tozu sepetleri boş mu, yoksa bunların üzerine yapışmış çiçek tozları var mı? 3 4 5 Sınıfa döndüğünüzde öğrencilerin gözlemlerini birbirleriyle paylaşmalarını sağlayın. Öğrencilere arıların nasıl bal yaptığını sorun. Ardından “Arım, Balım, Peteğim” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Burada yazan bilgiler ışığında bal yapımı konusunu ele alın. Gezi sırasında öğrencilerin kaydettikleri arı seslerini ve ardından da Yeşil Kutu CD’sinden Rimsky-Korsakov’un “Arının Uçuşu” müziğini dinletin. Öğrencilerden iki ses kaydını karşılaştırmalarını ve izlenimlerini paylaşmalarını isteyin. Arı Vız Vız Vız!.. 151 3 Tarım 6 “Arı Türleri” bilgi sayfasını dağıtın. Öğrencilere bilgi sayfasında tanıtılan arıları gezi sırasında görüp görmediklerini sorun. Kovanın içinde neler oluyor? 1 Öğrencilere “Bal Arıları İşbaşında!” bilgi sayfasını dağıtın. Öğrencilerle birlikte bir bal peteğini inceleyin ve onlara aşağıdaki soruları sorun: • İncelediğiniz bal peteğinde kaç göz var? • Bunların şekli nasıl? • Bunların şekli neden altıgen? Neden kare ya da daire değil? (Altıgen, en az malzemeyle en yüksek dayanıklılıkta yapının elde edildiği bir şekildir. Arılar altıgen şekilli petekler yaparak, en az miktarda bal mumuyla en dayanıklı yapıyı elde ederler. Üstelik peteklerin altıgen şeklinde olması en yüksek miktarda bal depolanmasını da sağlar.) 2 Öğrencilere “Arıcılık Ürünleri” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Bu ürünleri tanıyıp tanımadıklarını sorun. Bu ürünlerden elde etme olanağı olursa, incelemek üzere sınıfa getirtin. 3 Sınıfa farklı bal çeşitlerinden getirin ve bunların etiketlerini inceleyin. Etiketlerin üzerindeki bilgileri okuyun. Ayrıca, balları tadarak ve koklayarak karşılaştırın. Öğrencilere bir balın sahte olup olmadığını nasıl anlayabileceklerini sorun. Yanıtları aldıktan sonra, bunun ancak laboratuvarda uzmanlar tarafından yapılan kimyasal analizler sonucunda anlaşılabileceğini anlatın. Arıların başı dertte! Öğrencilere “Çocuklara Bir Doğa Dostundan Mektup Var” bilgi sayfasını dağıtın. Aşağıdaki soruları burada yazan bilgilere göre yanıtlamalarını isteyin: • Arıları neler tehdit ediyor? • Arıların yok olması nelere yol açar? • Arıların yok olmasını önlemek için neler yapılabilir? Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • 152 Öğrencilerin arıcılıkla uğraşan bir üreticiyi ya da bir arılığı ziyaret etmelerini sağlayın. Burada öğrendiklerini ve gözlemlerini içeren bir poster hazırlamalarını isteyin. Bu posterleri okulda sergileyin. Arı Vız Vız Vız!.. Tarım Kahvaltı sofralarımızdan eksik olmayan balın yapıldığı yer, dünyanın en eski fabrikalarından biri, arı kovanı. Arılar, yaklaşık 450 gram bal üretmek için 88.000 kilometrelik bir yolculuk yapar. Bu sırada da iki milyondan fazla çiçek ziyaret ederek bal özü toplarlar. Hiç hanımeli çiçeğini koparıp dibindeki sıvıyı emdiniz mi? İşte, bu sıvıya bal özü denir. Bal özü, % 80 oranında su ve şekerden oluşur. Öğrenci Bilgi Sayfası “Arım, Balım, Peteğim” Arılar, içecek kamışına benzeyen uzun dilleriyle çiçeklerden bal özünü alırlar. Pek çok çiçeği ziyaret ederek topladıkları tüm bal özlerini “bal midesi” denilen keselerinde biriktirirler. Arıların iki midesi vardır: Biri, bizim midemiz gibi sindirme işlemine yarar, diğeri bal özü depolamaya. Bir arının bal özü midesini doldurabilmesi için, 100-1500 çiçeği ziyaret etmesi gerekir. Bal özü toplayan arılar kovanlarına geri dönerler. Kovanda, onları bekleyen diğer işçi arılar, bal özünü arıların midelerinden çekerler. Bundan sonra yaklaşık yarım saat boyunca bal özünü çiğnerler. Bu sürede, işçi arılar saldıkları enzimlerle bal özü içindeki şekeri, daha basit şekere dönüştürür ve bunu peteklere püskürtürler. Burada, bal özünün biraz beklemesi gerekir. Böylece, içindeki su buharlaşır ve daha koyu bir şurup kıvamına gelir. Arılar kanatlarını hızla çırparak bu süreci hızlandırırlar. Bal yeterince yapışkan hâle geldiğindeyse peteklerin üzerini bal mumuyla ince bir zar halinde kapatırlar. Banu Binbaşaran Tüysüzoğlu’nun Bilim Çocuk Dergisi’nin Şubat 2004 sayısında yayımlanan “Arım, Balım, Peteğim” yazısından kısaltılarak alınmıştır. 153 Öğrenci Bilgi Sayfası Tarım 154 Arı Türleri Dünyada birbirinden çok farklı özellikleri olan 25.000’den fazla arı türü bulunur. Ülkemizde yaygın olarak rastladığımız türler bal arısı, eşek arısı ve sarıca arıdır. Bu arı türlerini aşağıdaki tabloda verilen özelliklerinden ayırt edebilirsiniz. Bal arısı Eşek arısı Sarıca arı Gövdesi, şerit hâlinde sarı-kahverengi ve siyah renkli kısa tüylerle kaplıdır. Gövdesi, şerit hâlinde sarı ve siyah renkli uzun tüylerle kaplıdır. Gövdesi, şerit hâlinde sarı-kahverengi ve siyah renklidir. Tüyleri çok azdır ya da hiç yoktur. Yaklaşık 1cm uzunluğundadır. 2,5 cm ya da daha uzundur. Yaklaşık 2-2,5 cm uzunluğundadır. Çiçek tozu ve bal özüyle beslenir. Çiçek tozu ve bal özüyle beslenir. Diğer böcekler ve örümceklerle beslenir. Mum üretir ve mumdan yuva yapar. Yıllarca aynı yuvayı kullanır. Topraktaki oyuklara ve yapılardaki boşluklara yuva yapar. Yuvasını bir yıl kullanır. Topraktaki oyuklara, ağaç kabuklarının arasına, yapılardaki boşluklara yuva yapar. Yuvasını bir yıl kullanır. Çiçeklerin tozlaşmasına yardım eder. Çiçeklerin tozlaşmasına yardım eder. Bal yapar. Tarıma zararlı böcekleri yok eder. Bir kez sokarsa ölür, ağız yapısı ısırmaya uygundur. Bir kez sokarsa ölmez, ağız yapısı emmeye uygundur. Bir kez sokarsa ölmez, ağız yapısı, ısırmaya uygundur. Tarım Kovanda, her bir arının belirli görevleri vardır. Erkek arının tek görevi, koloninin sürekliliğini sağlamak için çiftleşmektir. En iyi gözlere ve en güçlü kanatlara sahip olanlar, kraliçe arıyla çiftleşebilir. Erkek arılar, çiftleşme sonrasında ölür. Kraliçe arının görevi yumurtlamaktır. Bir kraliçe arı günde yaklaşık 3000 yumurta yumurtlar. Kraliçe arılar, salgıladıkları “feromon” denen uçucu koku sayesinde, kovandaki arıları kontrol altında tutarlar. Kraliçe arı, işçi arılar tarafından beslenir ve onlar tarafından bakımı yapılır. Kovanından, yalnızca iki kez ayrılır. Birincisi, yuvanın yerini öğrenmek, ikincisi de çiftleşmek içindir. Çiftleşme sırasında topladığı spermleri bedenindeki özel bir kese içinde saklayabilir ve 2-4 yıl boyunca yumurtlamayı sürdürebilir. Kovandaki tüm işler, işçi arılar tarafından yapılır. Bir arının kozasından çıktıktan sonra ilk işi, kendi petek gözünü temizlemektir. Sonra diğer gözleri temizlemeye başlar. Bunun için propolis (arı reçinesi) kullanır. Propolis, mikroorganizmaların üremesini önleyen bir maddedir. İşçi arıların bir başka görevi olgun larvaları beslemektir. Bu arada, arı sütü salgı bezleri gelişir. Böylece, yeni oluşmuş larvaları da beslemeye başlar. Sonra, bal mumu salgılama bezleri gelişir. Böylece, petek örmeye başlarlar. Son olarak da, bal olgunlaştırma işlemine katılırlar. Dışarıda yapılması gereken kovanı havalandırma ve kovanı koruma işlerine de girişirler. Eğer hava sıcaksa, yuvanın dışında kanat çırparak kovanı havalandırırlar. Bir bal arısı saniyede 183 kez kanat çırpar. İşçi arıların bundan sonraki görevi, kovanın dışında nöbet tutmaktır. Öğrenci Bilgi Sayfası Bal Arıları İşbaşında! Arılar, kovan arkadaşlarını kokularından tanırlar. Tanımadıkları arılara ve öteki böceklere saldırırlar. Bir işçi arı, kolonisini koruma amacıyla iğnesini kullanırsa, iğnesinin yanındaki bir bezden “tehlike” feromonu salgılanır. Bu feromon sayesinde, öteki arkadaşlarını tehlikelere karşı uyarır. Bal arısı, bir insanı ya da başka bir hayvanı sokarsa ölür. İşçi arıların son görevleri de, yiyecek bulmaktır. Bahçe ve tarlalarda gezerek çiçeklerden bal özü ve çiçek tozu toplarlar. Bunlara “tarlacı arı” denir. Tarlacı arılar, günde yaklaşık 10 kez yiyecek toplama gezisi yaparlar. Bu gezilerin her biri yaklaşık bir saat sürer. İlk gezi için güneş doğarken kovandan ayrılırlar. Son geziden de gün batarken dönerler. Banu Binbaşaran Tüysüzoğlu’nun Bilim Çocuk Dergisi’nin Haziran 2005 sayısında yayımlanan “Vız Vız Güzel Arı Çok Severim Yaptığın Balı” yazısından kısaltılarak alınmıştır. 155 Öğrenci Bilgi Sayfası Tarım 156 Arıcılık Ürünleri Bal mumu, işçi arıların karınlarında bulunan mum bezlerinden salgılanan bir maddedir. Arılar, bal peteklerini bal mumundan yaparlar. Bal mumu, yüzlerce yıldır mum yapımında kullanılmıştır. Ancak günümüzde bal mumu, tekstil, plastik, lastik, boya, cila gibi sanayi ürünlerinin üretiminde de kullanılır. Bal, bir ya da birden fazla çiçek türünden alınan çiçek tozlarının ve bal özünün arılar tarafından işlenmesiyle üretilir. Çam balı, kestane balı, narenciye balı gibi ballar, arıların tek bir çiçek türünü ziyaret etmeleri sonucunda elde edilir. Balın tadı ve kokusu, arıların çiçek tozu ve bal özü topladıkları bitkiye göre değişir. Propolis (arı reçinesi), genellikle sarı-yeşil ya da kahverengi olan sakız benzeri bir maddedir. Arılar, propolisi kovanın içindeki açıklıkları kapatmak için kullanırlar. Ayrıca kovanın içinde ölmüş larvaları bu maddeyle kaplarlar. Böylece bir tür mumyalama yaparlar ve kovanın içinde mikroorganizmaların üremesini engellerler. Propolis, doğal bir antibiyotiktir. Bu nedenle bazı bakteri ve mantarların gelişimini durdurur. Arı poleni, arıların bedenlerine ve bacaklarına yapışan çiçek tozu parçacıklarından oluşur. Arılar, çiçek tozlarına bala ve bal özüne sürterek küçük top şeklinde bir karışım yaparlar ve arka bacaklarındaki çiçek tozu torbalarına atarlar. Bu karışım, protein ve vitamin açısından çok zengindir. Arı sütü, 5-15 günlük yeni oluşmuş larvaları besleyen arıların baş bölümündeki özel bezlerden salgılanan bir sıvıdır. Besin değeri yüksektir. Bakıcı arılar, bu sıvıyla işçi arıların larvalarını, erkek arıları ve kraliçe arının larvasını belirli süreler boyunca beslerler. Kraliçe arının beslenmesi yumurtlama döneminde de devam eder. Tarım Bilin bakalım ben kimim? Bazı bitkilerin ve meyve ağaçlarının tozlaşmasını sağlayan bir böceğim. Bu nedenle insanlar beni çok sever. Adım “Bombus”. Ben bir arıyım. Bana “eşek arısı” da derler. Çok iri ve tüylü bir arıyım. Ama sakın ola boyuma bosuma bakıp benden ürkmeyin. Durduk yerde hiçbir canlıya zarar vermem. Çiçekten çiçeğe, ağaçtan ağaca uçma arzusu içimde var. Ben çiçekleri, sebzeleri ağaçları, kısaca bitkileri yaşatmak için varım. Ben bir doğa dostuyum. Evet, belki bal arıları gibi bal üretemiyorum ama bitkilerin çoğalmalarını sağlamada üstüme yok. Baş düşmanımsa çevreye bilinçsizce böcek ilacı sıkanlar. Tarla farelerinden de hoşlanmam. Çünkü onlar peteklerimize, yuvalarımıza çok zarar verir. Çoğu özelliğim sizi şaşırtabilir. Uzun dilim sayesinde bal özünü kolayca emerim. Bir çift, çok duyarlı antenim var. Antenlerim sayesinde koku alırım. Sizin burnunuz gibi. Sizin kokusuz diye bildiğiniz bazı çiçeklerin kokularını bile ayırt edebilirim. Bu olağanüstü koku duyarlılığımı, üç çift bacağımdan birine borçluyum. Öğrenci Bilgi Sayfası Çocuklara Bir Doğa Dostundan Mektup Var Bacaklarımın birinci çiftinde, özel temizlik gereçleri taşıyorum. Bu donanımlı bacaklarım sayesinde, antenime bulaşan ve koku almamı engelleyen çiçek tozlarını temizlerim. Elbette bacaklarım birincil olarak tutunmamı ve yürümemi sağlıyor. Ama bacaklarımdaki sözünü ettiğim bu ek donanımlar sayesinde başka gereksinimlerimi de karşılıyorum. Örneğin, üçüncü çift bacağımda çiçek tozu taşımam için sepetçikler, çiçek tozlarını bu sepetçiklere doldurmamı ve sıkıştırmamı sağlayan fırçalarım var. İşte, bu donanımlarım sayesinde ben doğanın en etkin tozlaştırıcısıyım. Bütün bunları size neden anlattığıma gelince... Orman yangınları, erozyon, sel, bilinçsizce yapılan hayvan otlatmaları, çevre kirliliği, düzensiz kentleşme bütün canlılar gibi benim ve arkadaşlarımın yaşamını olumsuz etkiliyor. Bir gün gelecek, benim türüm de tükenecek diye korkuyorum. Ama bu korkum yersiz, biliyorum. Çünkü güvendiğim ve çok önem verdiğim bir insan grubu var: Çocuklar. Biliyorum ki şimdinin çocukları olağanüstü bir bilgi birikimiyle, bilinçle yetişiyor. Eminim tüm dünya çocukları bir olup bu anlamsız yok edişlere son verecekler. Gülgûn Akbaba’nın Bilim Çocuk Dergisi’nin Mart 2003 sayısında yayımlanan “Çocuklara bir Doğa Dostundan, Bombus’tan Mektup Var!” yazısından kısaltılarak alınmıştır. 157 4 Tarım Organik Tarım Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Tarım insan yaşamı için vazgeçilmezdir. Ancak, çevreye zarar vermeyecek şekilde yapılmalıdır. 2 ders saati • Organik tarımın çevre ve insan sağlığı için önemini belirtir. • Organik tarımın özelliklerini açıklar. • Organik tarımla üretilen ürünleri araştırır. Eleştirel düşünme, çıkarımda bulunma, yorumlama, veri toplama Anlatım, tartışma, canlandırma Kâğıt, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Tarım uygulamalarının temel amaçlarından biri, daha çok miktarda ve daha iyi ürün elde etmektir. Bu, bitkilerin sağlıklı gelişimini sağlayacak tüm önlemleri almayı, hastalıkları önlemeyi ve zararlılarla savaşmayı gerektirir. Günümüzde tüm bunları başarabilmek amacıyla yapay gübreler ve tarım ilaçları kullanılmaktadır. Kullanılan bu kimyasal maddelerin bir kısmı, hem canlıların sağlığını olumsuz yönde etkilemekte hem de çevre kirliliğine yol açmaktadır. Tarımda kullanılan kimyasal maddelerin yol açtığı sorunları azaltmak üzere son yıllarda “organik tarım” uygulamaları yaygınlaşmaya başladı. “Biyolojik tarım” ya da “ekolojik tarım” olarak da adlandırılan organik tarım, doğal süreçleri etkilemeyen, doğanın kendi kendisini yenilemesine izin veren uygulamalardan oluşur. Organik tarımda, hastalık ve zararlılarla biyolojik olarak savaşılır, verimi artırmak amacıyla doğal gübreler kullanılır. Ayrıca üretimden tüketime kadar her aşamada ürünler kontrol edilir ve ürünlerin nitelikli olmasına da özen gösterilir. Organik tarım, gerçekte geleneksel tarımın, günümüzün teknolojik olanaklarından da yararlanılarak uygulanmasıdır. Böylece hem sağlıklı besinler yetiştirilir hem de toprak, su ve hava kirletilmeden bitki, hayvan ve insan sağlığı korunmuş olur. Etkinlikler Tarım etkinlikleri çevreye zarar vermemeli! 1 2 158 Öğrencilere yakın çevrelerinde hangi tarım ürünlerinin yetiştirildiğini sorun. Bu ürünlerin üretiminde tarım ilaçlarının kullanılıp kullanılmadığı konusunda konuşun. Öğrencilere çiftçilerin tarım ilaçlarını neden kullandıklarını ve bunların zararlı olup olmadığını sorun. Yanıtlar üzerinde konuştuktan sonra Onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Organik Tarım Tarım 3 Organik ürünlerin kurallara uygun üretilmiş öteki tarım ürünlerinden daha sağlıklı olup olmadığı konusunu ele alın. Öğrencilere “Organik Tarım” başlıklı bilgileri aktarın ve aşağıdaki soruları sorun: • Tarım ilaçlarını ve gübreleri kurallara uygun kullanmak organik tarım sayılır mı? Neden? • Organik ürünler, kuralına uygun ilaçlama ve gübreleme yapılarak yetiştirilen tarım ürünlerinden daha mı sağlıklıdır? Neden? • Dünyada hangi ürünler organik tarım yöntemiyle üretilir? • Organik tarım uygulamalarının yapılacağı yerlerin özellikleri neler olmalıdır? • Ülkemizde organik tarım yöntemiyle ilk olarak hangi ürünler üretilmeye başlanmıştır? 4 Öğrencileri gruplara ayırın. Onlara hem organik hem de organik olmayan tarım ürünlerinin satıldığı bir pazar yerini canlandıracaklarını söyleyin. Bu canlandırmada şu rollerin olduğunu belirtin: • Bir pazarcı (Organik olduğunu söylediği ürünler satıyor. Sattığı ürünlerin yetiştirilme şeklini ve özelliklerini bilmiyor. Ürünlerinin organik olduğunu belirten sertifikası yok.) • Bir pazarcı (Organik ürünler satıyor. Sattığı ürünler sertifikalı. Bu pazarcı üretimin aşamaları konusunda bilgili.) • Pazara alışverişe gelen bir kadın (Organik tarım ürünlerinin diğer yöntemlerle yetiştirilen ürünlerden farkını bilmiyor. Yalnızca güzel göründükleri için, aldığı ürünlerin sağlıklı olduğunu düşünüyor.) • Pazara alışverişe gelen bir öğrenci ve annesi (Öğrenci, okulda organik tarım ürünlerinin özelliklerini öğrenmiş.) • Bir ziraat mühendisi (Organik ürünler üretmek amacıyla kuracağı şirketi için pazarda araştırma yapıyor.) 5 Gruplara hazırlanmaları için 15 dakika süre verin. Sürenin sonunda her grubun hazırladığı canlandırmayı sınıfa sergilemesini sağlayın. Ardından organik tarımla üretilmiş ürünlerin sağlığımız için önemi üzerinde konuşun. 6 Öğrencileri gruplara ayırın. Her gruba kâğıt ve boya kalemleri dağıtın. Öğrendikleri bilgiler ışığında, organik tarım konusunda toplumu bilgilendirecek bir broşür hazırlayacaklarını söyleyin. Hazırlanan broşürleri sınıfta sergileyin. Bu broşürleri çoğaltarak ailelerine, çiftçilere, pazarcılara dağıtmalarını sağlayın. 7 Öğrencilere DVD’deki “Tarım” adlı filmi izlettirin ve hep birlikte bu filmin ana fikri üzerinde konuşun. 4 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • • Öğrencilerden, organik tarımının dünyanın geleceği açısından önemi ve gerekliliği konusunda araştırma yapmalarını isteyin. Elde ettikleri sonuçları, hazırladıkları bir duvar gazetesinde sergilemelerini sağlayın. Organik tarım konusunda bir uzmanı okulunuza davet ederek öğrencilere bu konuda bilgi vermesini isteyin. Öğrencilerin, Türkiye’deki organik tarım kuruluşlarını ve neler ürettiklerini araştırmalarını, elde ettikleri bilgileri de sınıfta paylaşmalarını sağlayın. Organik Tarım 159 4 Tarım Organik Tarım Sağlıklı ve uzun yaşam doğal besinlerin tüketilmesiyle mümkündür. Ancak günümüzde kullanılan modern tarım uygulamaları ürünlerin verimini artırsa da toprak, su ve havanın kirlenmesine yol açar. Sonuç olarak da insan yaşamını olumsuz etkiler. Oysa organik tarım, tarım etkinliklerinin çevre kirliliğine yol açmadan yapılmasına olanak verir. Organik tarım “sözleşmeli tarım” esasına dayanır. Sözleşmeli tarımda planlı bir üretim gerçekleştirilir. Böylece çiftçi, yetiştirdiği ürünün satılacağından emin olur. Üstelik çiftçi danışmanlık hizmeti aldığından ürünlerini nasıl yetiştireceği konusunda bilgilenir. Organik tarımın bir diğer özelliği, her aşamasının kontrollü olması ve ürünün sertifikalandırılmasıdır. Üretimin başından sonuna kadar düzenli olarak kayıt tutulur. Üretim süreci denetlenir ve gözlem sonuçları rapor edilir. Ürünün doğal olup olmadığı laboratuvarda incelenir. Tüm bu inceleme ve denetlemeler sonunda ürün belgelenir. Ham madde hâlindeki organik ürüne “Hammadde Sertifikası”, işlenmiş ürüne de “Organik Ürün Sertifikası” verilir. Yaş meyve ve sebzeler, çorbalar, dondurulmuş ürünler, şeker ve şekerli ürünler, bebek mamaları, diyet ürünleri, katkı maddeleri, soslar, kuru ve sert kabuklu meyveler, bakliyat, baharatlar, tıbbi bitkiler, yağlar, et ürünleri, bal, peynir, un ve unlu mamuller ve meyve suları, kahve, çay ile bazı içecekler, dünyada ticareti yapılan organik tarım ürünleridir. Organik tarım her yerde yapılamaz. Organik tarım için arazilerin bazı özel koşullara sahip olmaları gerekir. Ana yollara 1 kilometreden az uzaklıktaki tarım arazilerinde; ağır sanayi tesislerine, reaktörlere, hidrolik ve termik enerji üretim santrallerine, maden işletmelerine ve kentsel atıkların toplu olarak bırakıldığı alanlara 3 kilometreden az uzaklıktaki tarım arazilerinde organik tarım yapılamaz. Kuşku duyulan alanlar uzmanlar tarafından incelenerek buralarda organik tarım yapılıp yapılamayacağına karar verilir. Organik tarım, ülkemizde ilk kez 1984-1985 yıllarında yapılmaya başlanmıştır. Bu yıllarda geleneksel ihraç ürünlerimiz olan kuru incir ve kuru üzüm organik olarak üretilmiştir. Daha sonra bunlara kuru kayısı, fındık gibi ürünler de eklenmiş ve organik tarım ülkenin farklı bölgelerine yayılmıştır. Günümüzdeyse organik tarım yöntemleriyle üretilen 90’dan fazla ürün bulunmaktadır. 160 Organik Tarım Ormancılık 1 Benim Güzel Ormanım! Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Birçok yararı olan ormanları koruyalım. 3 ders saati • Ormanların işlevlerini ve önemini fark eder. • Ormanlardan zarar vermeden yararlanmanın yollarını açıklar. Karşılaştırma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Dosya kâğıdı, boya kalemleri Kâğıt yapımı için: Eski gazete kâğıtları, elek teli, kuru bezler, merdane ya da oklava, gıda boyaları, ahşap tutkalı, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Orman, doğanın ayrılmaz bir parçasıdır. Doğal bir yaşam alanı oluşturur ve canlılar arasındaki dengenin korunmasını sağlar. Pek çok canlıya ev sahipliği yapar. Su döngüsünün gerçekleşmesinde rol oynar. Kereste, yakıt, besin, ilaç ham maddesi gibi birçok maddeyi sağlar. Hava kirliliğinin oluşmasına neden olan toz ve gazları tutar. Erozyonu, çölleşmeyi, çığ düşmesini, selleri ve toprak kaymasını önler. Gürültü azaltıcı ve rüzgârdan koruyucu etkisi de vardır. Bitkiler karbon dioksiti tuttuğundan ormanlar sera etkisinin azalmasına katkıda bulunur. Ormanlar dinlenme ve eğlence yeri olarak da kullanılır. Benim Güzel Ormanım! 161 1 Ormancılık Etkinlikler Ağaçların yararlarını öğrenelim 1 Öğrencilere derse bir bilmeceyle başlayacağınızı söyleyin ve “Bilin bakalım ben kimim?” başlıklı bilmeceyi sorun. Öğrenciler bilmecenin yanıtını bulmakta zorlanırlarsa bunun bir ağaç olduğuna ilişkin ipucu verebilirsiniz. Daha sonra yanıtın 80 yaşında bir meşe ağacı olduğunu açıklayın. Bir ormanda meşeden başka çok çeşitli ağaçlar bulunduğunu, ağaçların doğaya birçok yararı olduğunu belirtin. 2 Öğrencilere DVD’deki “Ormansız Bir Dünya” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, ağaçların doğaya yararlarını öğrenmek için bir etkinlik yapacağınızı açıklayın. Onlara dosya kâğıtları ve boya kalemlerini dağıtın. Kâğıtların üzerine kökü, dalları, yaprakları ve gövdesiyle bir ağaç çizmelerini söyleyin. Çizdikleri ağacın üzerine ağaçların yararlarını yazmalarını isteyin. 3 Öğrencilere “Teşekkürler Ağaç!” bilgi sayfasını dağıtın. Bu bilgi sayfasındaki bilgileri kendi yazdıklarıyla karşılaştırmalarını söyleyin. Daha sonra onlara aşağıdaki soruyu sorun: • Ağaçlar bize ne sağlar? (Meyveler, kabuklu yemişler, bal, yağ, ilaç, inşaat malzemesi, yakacak odun, hayvanlar için yaşam alanı vb.) Ormancılık etkinlikleri 1 Ormanlardan ilaç, kereste, yakıt, besin, kâğıt gibi birçok önemli madde sağladığımızı “Giriş” bölümündeki bilgilerden de yararlanarak öğrencilere aktarın. Bu örneklerin daha da artırılabileceğini belirtin. Daha sonra reçine, sakız, keçiboynuzu, kestane, çam fıstığı, ada çayı, mahlep, meyan kökü, defne yaprağı, meşe mantarı, terebentin gibi orman ürünleri de olduğunu söyleyin ve onlara şu bilgileri aktarın: • Bazı ağaçların kabuklarından sızan reçineden vernik, ilaç ve parfüm yapılır. • Sakız ağacının reçinesi olan sakız, ilaç, besin, boya ve kozmetik sanayiinde kullanılır. • Keçiboynuzu ve kestane ağaçlarının meyvelerinden, fıstık çamının da çam fıstığı adı verilen tohumlarından yiyecek olarak yararlanılır. Ayrıca keçiboynuzundan bazı ilaçlar yapılır. • Ada çayı bitkisinden çay yapılır. • Mahlep ağacından elde edilen mahlep bazı yiyeceklere tat vermek üzere kullanılır. • Meyan bitkisinin kökü ve defne yaprağı ilaç yapımında ve yiyeceklerin tatlandırılmasında kullanılır. • Mantar meşesinin kabuğunu oluşturan mantardan şişe tıpası yapılır. • Çam ağacının reçinesinden elde edilen ve terebentin adı verilen yağ, boya, vernik benzeri ürünler ve ilaç yapımında kullanılır. 2 Öğrencilere ağaç kesiminin yasalara uygun şekilde yapılması gerektiğini anlatın. Öğrencilerden, tanık oldukları ya da basından öğrendikleri ve yasaya aykırı olan durumlar varsa anlatmalarını isteyin. Öğrencilere bazı insanların neden yasa dışı olarak ağaç kesmeyi seçtiklerini sorun. Öğrencilerin yanıtlarını aldıktan sonra, özellikle kırsal bölgelerde ağaçların gelir elde etmek, yakacak elde etmek, otlak ve tarım alanı açmak amacıyla kesildiğini belirtin. 3 Ağaçların plansız ve yasalara uygun olmayan şekilde kesilmesinin, ormanlara zarar vereceğini anlatın. Bu zararların neler olabileceğini öğrencilere sorun (Erozyonun artması, çölleşme, doğal güzelliklerin yok olması, turizm etkinliklerinin azalması, ormanlarda yaşayan canlı türlerinin azalması vb.). Kâğıt yapalım 1 162 Öğrencilerden derse gelmeden önce ders planının başındaki “Araç ve Gereçler” bölümünde bulunan, kâğıt yapımı için gerekli malzemeleri getirmelerini isteyin. Benim Güzel Ormanım! Ormancılık 2 Öğrencilere kâğıdın geri kazanılmasının, doğal kaynakların korunması açısından çok önemli olduğunu anlatın. Bir ton kâğıt üretmek için 16 ağaç kesildiğini, 250.000 L su kullanıldığını, 8000 kilowatt/saat elektrik tüketildiğini ve çeşitli kimyasal maddelerden 200 kg kadar kullanıldığını belirtin. Oysa, atık kâğıtlardan bir ton kâğıt elde etmek için hiç ağaç kesilmediğini, 5000 L su harcandığını, 2000 kilowatt/saat elektrik tüketildiğini ve 10 kg kimyasal madde kullanıldığını söyleyin. 3 Kesilen ağaç sayısını azaltmak için kullanılmış kâğıtların geri kazanım merkezlerine gönderilmesinin önemini belirtin. Öğrencilere, geri kazanımla üretilmiş kâğıt kullanmanın sağlayacağı yararları anlatın. 4 Öğrencilere aşağıdaki işlemleri sırayla yaparak kâğıdı geri kazanabileceklerini belirtin: • • • • • • • • • 5 1 Atık kâğıtları mümkün olduğunca küçük parçalara ayırın. Bu kâğıt parçalarını hamur gibi yumuşak olana kadar suda bekletin ve ara sıra karıştırın. Kâğıtlar yumuşayıp hamur hâline geldikten sonra, birazını elek telinden bir süzgecin üzerine, ince bir tabaka halinde yerleştirip suyunun süzülmesini bekleyin. Telin üzerindeki hamuru kuru bir bezle örtüp süzgeci ters çevirin. Süzgeci kaldırarak hamurun üzerini bir başka bezle örtün. İki bez arasında kalan hamuru sert bir zemine alarak üzerinden merdane ya da oklavayla geçin. Hamur istenilen incelik ve düzgünlükte olduğunda üstteki bezi kaldırın. Hamuru altındaki bezle birlikte kurumaya bırakın. Kurumakta olan kâğıda istediğiniz şekli verin. Bu işlemleri hamur bitene kadar tekrarlayabilirsiniz. Sert bir kâğıt elde etmek istiyorsanız hamurun içine ahşap tutkalı koyabilirsiniz. Renkli kâğıt elde etmek için hamura gıda boyası ekleyebilirsiniz. Sarı kâğıt elde etmek için atık saman kâğıdı ya da eski kutular kullanabilirsiniz. Öğrencilere “Yeniden Çevrime Sokma” adlı çizgi filmi izletin. Daha sonra hep birlikte filmin ana fikri üzerinde konuşun. Dinlenme alanı olarak ormanlar 1 2 Ormanların dinlenme alanı olarak öneminin giderek arttığını söyleyin. Öğrencilere ormanlarda ne tip etkinlikler yaptıklarını sorun. (Piknik, doğa yürüyüşü, kamp vb.) 3 4 Öğrencilere “Ellenmez Ormanı” başlıklı metni okuyun. Ardından, bu metinde, ormanlarda yaşanan sorunlardan hangilerinin vurgulandığını sorun. Öğrencilere bu tip etkinliklerin ormanlara ne gibi zararları olabileceğini sorun. (Ziyaretçi sayısının artması patikalarda erozyona yol açar. Ayrıca doğal yaşam zarar görür, bitkiler ezilir ve çöpler artar.) Ormanda yürüyüş yaparken çevremize zarar vermemek için nelere dikkat etmemiz gerektiği konusunda bir beyin fırtınası başlatın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. Daha sonra öğrencilere “Ormanda Nelere Dikkat Ederim?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ya da CD’nin “Ormancılık” bölümünde bulunan, aynı başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerin kendi yanıtlarıyla bilgi sayfasındaki bilgileri karşılaştırmalarını sağlayın. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Ormancılık” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencilerden, ülkemizdeki belirli bir ormanın ya da çevrelerindeki bir ormanın bitki ve hayvan bakımından zenginliklerini, sanayideki önemini, burada gerçekleştirilen ormancılık etkinliklerini (ağaç kesimi ve hayvan otlatma gibi), ormanı tehdit eden etkenleri (ev ve yol yapımı gibi) ve turizm, dinlenme alanı olarak önemini araştırmalarını isteyin. Araştırmaları sonucunda elde ettikleri bilgileri kullanarak bu ormanı tanıtan bir broşür hazırlamalarını söyleyin. Ağaçların önemini en güzel anlatan posteri hazırlama yarışması düzenleyin. En iyi posterleri sergileyin. Benim Güzel Ormanım! 163 1 Ormancılık Bilin bakalım ben kimim? • • • • • • • • • • Yüksekliğim 25 m Kapladığım alanın genişliği 14 m Kapladığım hacim 2700 m3 Kapladığım alan 160 m2 Yapraklarımın kapladığı alan 1600 m2 Saatte 96 L su buharlaştırırım. Saatte 2352 kg karbon dioksit tüketirim. Saatte 1720 kg oksijen üretirim. Çevreyi güzelleştiririm. Beni keserseniz, işlevlerimi yerine getirmek için 25.000 fide dikmeniz gerekir. Bilin bakalım ben kimim? Ellenmez Ormanı İnsanlar doluşup bozmadıkları için birçok nadide ağacın, bitkinin ve hayvanın yaşadığı ‘Ellenmez Ormanı’nı o sene koruma altına almaya karar verdiler. Ormanı biraz daha açıp ‘WC-Tuvalet’ koydular. Vali, ‘Tabiatı korumak bizim görevimizdir’ dedi. Tuvaletçi, Aile Bahçesi’nin semaverini çalınca karakol kurdular. Oraya kamyon kasası büyüklüğünde ‘Ellenmez Ormanı Koruma Alanı’ şeklinde büyük bir tabela diktiler. Karakol kurulunca orası ‘belde’ oldu. Tabelayı görenler Ellenmez Ormanı’na bakmaya geldiler. İlçe olunca..... Tuvaletçiye bir kulübe gerekti. Belde olunca ‘ilçe’ yaptılar. ‘Ellenmez Ormanı’ kalmadı. Gelip gidenler artınca yol yapıldı. Ağaçlar gitti, orman bitti, hayvanlar öldüler. Yol yapılınca halk geldi. Halk gelince kaldırım da koydular. Kaldırımda yürürken kimse düşmesin diye elektrik direkleri dikip dört bir yanı aydınlattılar. Yol yapılıp araçlar gelince, Ellenmez Ormanı’nın bir kısmını açıp ‘Otopark’ dediler. Otopark yapılınca, otoparkçı kulübe istedi. Kulübede çay satmaya başladılar. Vali, ‘Tabiatı korumak bizim görevimizdir’ dedi ve ilçenin girişinde bir yere ‘Hatıra Ormanı’ ektiler. Kurudu. Şimdi ‘Ellenmez Ormanı neresi?’ diyeceksiniz. Gittiğinizde göreceksiniz. İşte adresi: Çay satılınca yanında gözleme, bazlama, mantı da verilmeye başlandı ve adı ‘Ellenmez Ormanı Aile Bahçesi’ oldu. Bodrum, Marmaris, Antalya, Alanya, Silifke, Anamur, Kemer, Didim, Kuşadası, Çeşme, Foça, Ayvalık, Ören, Edremit, Erdek, Yalova, Tuzla, Silivri, Şarköy... Aile bahçesine aileler gelince, o zaman ‘Aile geliyor, tuvalet de ister’ dediler. Nereye gitseniz, ne yana baksanız orasıdır... Bekir Coşkun 164 Benim Güzel Ormanım! Ormancılık Merhaba, ben Sincap. Ormanda olup biten her şeyden haberim olur. Duydum ki yaptığımız oylama sonucunda “Doğa Ana Ödülü’nü” kimin alacağı belli olmuş. Gölün kıyısındaki büyük meydanda ödül töreni yapılacakmış. Tabii tüm orman sakinlerine bu haberi duyurmak bana düştü. Haber duyulunca herkes hazırlıklara başladı. Heybetli kral aslan, ödülü kendisinin alacağını düşünerek bir teşekkür konuşması hazırladı. Tırtıl, fare ve kirpi, bu önemli töreni daha iyi görmek istiyorlardı. Bunun için boynuna tırmanmak üzere zürafadan izin istediler. Filler de tören alanını süpüren porsuklara hortumlarıyla su tuttular. Anlayacağınız ormanda herkes bir telaş içindeydi. Sonunda orman sakinleri alanda toplandı ve heyecanla beklediler. Bilge kaplumbağa elinde zarfı, ağır adımlarla kürsüye çıktı. Kralımız aslan, kendinden emin bir şekilde kürsüye yaklaştı. Tam o sırada kaplumbağa, Doğa Ana Ödülü’nü kazananın ağaç olduğunu açıkladı. Meydanda bir uğultu başladı. Kral aslan “Nasıl olur, neden beni seçmediniz? En güçlünüz benim!” diye kükredi. Öğrenci Bilgi Sayfası Teşekkürler Ağaç! Sinek kuşu, hemen yanıt verdi. “Tabii ağacı seçeriz. Çünkü o, bizim her şeyimiz. Ben, onun çiçeklerindeki bal özünü yerim.” dedi. Ağaçkakan söze devam etti: “Evet, o bizim her şeyimiz. O, benim evim. Onun üzerindeki böcek larvalarıyla ve çiçek tozu almaya gelen böceklerle besleniyorum.” Tırtıl ve böcekler de, “Biz de ağacın yapraklarını yiyerek besleniyoruz, kabuklarındaki çatlaklara yumurtalarımızı saklıyoruz, yavrularımız onun sayesinde kelebek, güve oluyor.” diyerek arkadaşlarına destek oldular. Toprak solucanlarıysa “Biz de onun yere düşen yapraklarıyla besleniyoruz. Üstelik böylece toprağı da zenginleştiriyoruz.” dediler. Fareler ve yer sincapları da söze karıştılar: “Ağacın köklerinin ve dökülmüş yapraklarının arasına saklanıyoruz. Sıcaklarda ağacın altına yatıyoruz.” Son sözü, toprağın altından çıkan köstebek söyledi: “Ağacın kökleriyle tuttuğu suları içiyorum. Bir de iyi görmeyen gözümle çıkıp su mu arayacağım?” Bir sessizlik oldu. Herkes, şimdi ne olacak diye düşünürken büyük bir gürültüyle yer sallandı ve toprak dile geldi: “Ağaç bana bile yararlı, kökleriyle taneciklerimi tutarak sürüklenmemi engelliyor.” Konuşmadan durur muyum? “Ben de ağacın yetiştirdiği meyvelerle besleniyorum. Herkes gibi serin dallarının altında dinleniyorum.” dedim. Coşku arttı. Filler ve zürafalar, “Teşekkürler ağaç!” diye bağırmaya başladılar. Kral aslan da tüm bunlardan etkilenerek “Galiba en doğru kişiyi seçmişsiniz.” dedi ve ağacı kutladı. Ardından bilge kaplumbağa, alkışlar eşliğinde ağaca ödülünü verdi. Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten Hacettepe Üniversitesi İlköğretim Bölümü 165 Öğrenci Bilgi Sayfası Ormancılık Ormanda Nelere Dikkat Ederim? • Yalnızca yürüyüş yollarında yürürüm. Tehlikeli bölgelerden uzak dururum. • Bitki örtüsüne zarar vermeyeceğim yerlerde mola veririm. • Çadırımı yalnızca kamp için ayrılmış yerlere kurarım. • Bölgede yaşayan hayvanlar hakkında bilgi sahibi olmaya çalışırım ve onları rahatsız etmekten kaçınırım. • Hayvanlara yiyecek vermem. Çünkü beslenme düzenlerinin ve davranışlarının bozulmasına neden olabilirim. • Ateş yakarken dikkat ederim. Ateşi iyice söndürmeden oradan ayrılmam. • Su kaynaklarını kirletmem. Temizlik için deterjan yerine sabun kullanırım. Yıkama işlerini en yakın su kaynağından en az 100 metre uzakta ya da mümkünse evde yapmaya çalışırım. • Katı ve sıvı atıkları ormanda bırakmam. Çöpleri yanıma alarak ilk gördüğüm çöp kutusuna bırakırım ya da evime getiririm. • Bitki örtüsüne zarar vermem. Çiçek toplamaktan kaçınırım. 166 Turizm 1 Arkasında İz Bırakmayan Turistler Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Turizm etkinlikleri doğaya zarar verebilir. • Gezi süresine uygun ders saati • Sınıfta 2 ders saati • Bazı turizm etkinliklerinin doğaya zarar verebileceğini fark eder. • Turistik bir gezi sırasında doğaya zarar vermemenin önemini fark eder. • Ekoturizm ve kitle turizmi kavramlarını karşılaştırır. Gözlem yapma, sınıflama, eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, karşılaştırma yapma Anlatım, gezi, gözlem, tartışma Plastik eldiven, saydam poşet, etiket, büyük bir çöp torbası, kâğıtlar, fotoğraf makinesi, gazete kupürleri ve gezi broşürleri, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Turizm, en basit anlamıyla zevk için yapılan gezi olarak tanımlanabilir. İnsanlar, yakınlarını ziyaret etmek, tatil yapmak, doğal ve tarihî güzellikleri görmek ya da eğitim almak amacıyla başka yerlere giderler. Turizm, farklı kültürlerden insanların birbirleriyle tanışmasını sağlar. Ülkelerin ekonomisinde önemli bir yer tutar ve turistik bölgelerde yaşayan insanlar için bir gelir kaynağıdır. Arkasında İz Bırakmayan Turistler 167 1 Turizm Çok sayıda turistin birlikte yolculuk etmesi anlamına gelen “kitle turizmi” ülkeler açısından önemli bir gelir kaynağıdır. Turistleri çekmek ve onları rahat ettirmek için yeni konaklama yerleri açılır, ulaşım ağı genişletilir ve barınma hizmetleri artırılır. Böylece bu olanaklardan çok sayıda turist yararlanabilir. Ancak kitle turizmi doğayı olumsuz etkileyebilir. Doğal kaynakların aşırı tüketilmesine, doğal alanların kirlenmesine ve zarar görmesine yol açabilir. Kitle turizminin çevreye ve doğaya verdiği olumsuz etkilerin fark edilmesiyle, “ekoturizm”, “yeşil turizm” ya da “sürdürülebilir turizm” adları altında yeni bir anlayış ortaya çıktı. Bu anlayışa göre turizm etkinliklerinin doğayla bütünleşmesi gerekir. Turizm etkinlikleri, biyolojik çeşitliliğin ve doğal kaynakların korunmasını temel almalıdır. Tüketimin, atıkların ve kirliliğin artmasına neden olmamalıdır. Kültürel değerlerin önemini ve tarihî eserlerin korunmasının gerekliliğini göz ardı etmemelidir. Bu etkinlikler, yerel halka yarar sağlamalı ve yasalara uygun şekilde gerçekleştirilmelidir. Bazı turizm etkinlikleri de eğitimle ilgili amaçlar taşımalıdır. Turizm çalışanları, “sürdürülebilir turizm” kavramı konusunda bilgilendirilmelidir. Etkinlikler Turistik bir yere gezi yapalım 1 Yaşadığınız yerin çevresindeki bir turistik yere gezi düzenleyin. Geziden önce öğrencilere yanlarında fotoğraf makinesi getirebileceklerini söyleyin. Gezi sırasında öğrencilerden, gittikleri yerdeki turizm etkinliklerini ve bunların çevreye etkilerini gözlemlemelerini isteyin. Öğrenciler gözlemleri için resim yapabilir ya da fotoğraf çekebilirler (ilgililerden izin alarak). 2 Öğrencilerden, gözlem yaptıkları alandan kirlilik örnekleri toplamalarını isteyin. Bunun için onlara plastik eldivenler dağıtın. Eldivenle topladıkları örnekleri saydam poşetlerin içine koyup ağızlarını bağlamalarını söyleyin. Poşetlerin üzerlerine her birinin içinde ne olduğunu yazan etiketler yapıştırmalarını isteyin. Toplanan örnekleri büyük bir çöp torbası içinde biriktirip okula götürün. 3 4 Sınıfa döndüğünüzde, öğrencilere topladıkları kirlilik örneklerini birbirlerine göstermelerini söyleyin. Onlara topladıkları örnekler hakkında aşağıdaki soruları sorun: • • • • 168 Bu çöpleri kimler atmış olabilir? En sık rastlanan çöp tipi nedir? Toplanan çöpler ne yapılabilir? Kirlilik nasıl önlenebilir? 5 Gezi sırasında çekilen fotoğrafları ve çizilen resimleri inceleyerek öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • Turistler için bu yere ulaşım kolay mı? Ulaşımı sağlayan toplu taşıma araçları var mı? • Buradaki insan etkinlikleri doğaya zarar veriyor mu? • Turistlere yönelik bilgi panoları var mı? Varsa yeterli mi? • Turistlerin gezeceği güzergâh iyi belirlenmiş mi? Gereksinimleri yeterince düşünülmüş mü? • Yerel halk turizm etkinliklerinden gelir elde ediyor mu? 6 “Ayak İzleriniz... Anılar... Zaman... ” başlıklı metni kullanarak turizm etkinliklerinin çevreye etkisi konusunda öğrencileri bilgilendirin. Olası çözüm yolları konusunda beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan düşünceleri tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. 7 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki ve CD’nin “Turizm” bölümünde bulunan “Olumsuz etkiler” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerin çizdiği resimlerin ve çektikleri fotoğrafların yer aldığı bir sergi düzenleyin. Arkasında İz Bırakmayan Turistler Turizm Ekoturizm doğa dostudur 1 2 Dersten bir hafta önce öğrencilere gazete ve dergilerden, ülkemizdeki ve yurt dışındaki tanınmış tatil yöreleriyle ilgili turizm ilanları kesmelerini söyleyin. 3 Turizmin, ülkemizde ve dünyada ekonominin önemli bir parçası ve çok sayıda insan için bir gelir kaynağı olduğunu belirtin. Ancak turizm etkinliklerinin doğaya zarar verebileceğini vurgulayın. Doğada dinlenmenin yararlarını ve “ekoturizm” kavramını açıklayın. Ekoturizm, doğayı koruyan ve yerel halkın yararını gözeten, doğal alanlara karşı duyarlı bir gezi anlayışıdır. Genellikle küçük gruplar halinde yapılır. Konaklama ve yeme-içme türü hizmetler çoğunlukla yerel işletmeler tarafından verilir. Ekoturizm; akarsu sporları, dağ ve doğa yürüyüşü, atlı doğa yürüyüşü, bisiklet turu, mağaracılık, olta balıkçılığı, kuş gözlemciliği, bitki inceleme, millî park turu ve yaylacılık gibi etkinlikleri içerir. 4 5 “Kitle Turizmini Ekoturizmle Karşılaştıralım” başlıklı bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın. Öğrenciler okuduktan sonra bu bilgiler üzerinde konuşun. 6 7 Grupların, önerilerini diğer arkadaşlarına sunmalarını sağlayın. Her gruba sunum için 5 dakika süre verin. 1 Derste, öğrencilerin topladığı ilanları hep birlikte inceleyin. Öğrencilere bu yerlerde turistik açıdan onlara nelerin çekici göründüğünü sorun. (Bazı yanıtlar şunlar olabilir: Doğal güzellikler, otellerin rahatlığı, yemeklerin, etkinliklerin, denizin ve kumsalın çekici olması vb.) Farklı turizm anlayışlarını yansıtan broşürleri birlikte inceleyin. Öğrencileri gruplara ayırın. Gruplardan, yaşadıkları yerde ekoturizm etkinliklerinin gerçekleşmesi için neler yapılabileceğine ilişkin öneriler hazırlamalarını isteyin. Hazırlık için onlara 15 dakika süre verin. Öğrencilere DVD’deki “Hafta Sonu” adlı çizgi filmi izlettirin. Hep birlikte filmin içeriği üzerinde tartışın ve ana fikrini bulmaya çalışın. Öğrencilere CD’nin “Turizm” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Turizm” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencilerin, tüm bu çalışmalar sonunda öğrendiklerini ifade eden yazı, fotoğraf ve çizimlerle tek sayfalık bir gazete ya da birer broşür hazırlamalarını sağlayın. Arkasında İz Bırakmayan Turistler 169 1 Turizm Ayak İzleriniz... Anılar... Zaman... Sekiz yıl önce, kentimizde doğa sporlarının yapılmaya başlandığını duyduğumda hemen ilgilendim. Çocukluktan beri kentin gürültüsünden uzak, temiz havada yürüyüşler yapmaya ve doğal ortamlarında yaşamlarını sürdürmeye çalışan canlıları incelemeye bayılırdım. O zamandan beri amatör olarak dağcılık ve daha çok da mağaracılık yapıyorum. Mağaracılıkla kurduğum bağ o denli güçlü ki bu etkinlikten bir türlü kopmadım, kopmak da istemedim. Bunun nedeni, sanırım mağaracılığa başladığım dönemde bana öğretilen bir söz. "Ayak izinden başka bir şey bırakma, anılardan başka bir şey çıkarma, zamandan başka bir şey öldürme". Mağaracılığın temel kuralı olan bu söz beni çok etkiledi. Çok şanslıyız ki, mağaracılık sporuna gönül verenler önce bu kuralı öğreniyor ve buna sıkı sıkıya uyuyorlar. O kadar ki birçok mağaracı fotoğraf çekerken flaş ışığının kaya oluşumlarına verdiği zararı önlemek için yalnızca karpitlerinin (karpit, asetilen gazı yakarak ışık veren bir lamba) ışığını kullanıyor. Kış uykusundaki yarasaların bulunduğu mağaralara kışın girmiyor ve büyümekte olduğunu gördükleri hiçbir oluşuma dokunmuyorlar. Girdikleri mağaralarda çöpünü bırakan ya da çevrede gördükleri oluşumlara gereksiz yere dokunarak kırarak onlara zarar verenler de var. Ancak gün geçtikçe bu tip mağaracıların sayıları azalıyor ve biz bulduğumuz atıkları elimizden geldiğince temizlemeye çalışıyoruz. Amacım, size mağaraların ne kadar güzel ve kırılgan olduğunu ya da yer altındaki o farklı dünyada yaşadıklarımı anlatmak değil. Ben, mağara araştırmaları sırasında gördüklerimi anlatmak istiyorum. Çevrede gördüğüm kola ve bira şişelerinden, yiyecek artıkları ve poşetlerden mağara ağzına yaklaştığımızı anlıyorum. Dış dünyada, dağların en uzak köşelerinde ya da ulaşılması en zor olan yerlerde bile bu tip kirlenmeleri görüyorum. Eskiden doğal yaşamla iç içe olduğumuzu hissettiğimiz, insan elinin değmemiş olduğunu düşündüğümüz yerlerden şimdi mangal kokuları yükseliyor. Kimsenin piknik yapmasını ya da bu bölgelerde gezmesini engellemek istediğimi söylemiyorum. Tek istediğim, diğer canlılarla paylaştığımız dünyada, ne yapıyorsak başkalarına zarar vermeden yapmamız. Bu da çok zor değil! Selçuk Canbek’in Bilim Çocuk Dergisi’nin Ocak 2001 sayısında yayımlanan “Ayak İzleriniz... Anılar... Zaman...” yazısından kısaltılarak alınmıştır. 170 Arkasında İz Bırakmayan Turistler Turizm KİTLE TURİZMİ EKOTURİZM • Doğal kaynakların aşırı şekilde tüketilmesine yol açar. • Doğal kaynakların korunmasını gözetir. • Daha çok eğlenceye yönelik etkinlikler içerir. • Daha çok doğanın ve kültürün tanıtılmasına yönelik etkinlikler içerir. • Turiste müşteri gözüyle bakılır. • Turiste misafir gözüyle bakılır. • Pahalıdır. • Ucuzdur. • Büyük gruplara yönelik olduğu için çevre kirliliğinin artmasına yol açabilir. • Küçük gruplara yönelik olduğu için çevre kirliğinin artmasına daha az oranda neden olur. • Turistlerin yerel halktan uzak kalmasına neden olur. • Turistlerin yerel halkla kültür alışverişinde bulunmasını sağlar. Öğrenci Bilgi Sayfası Kitle Turizmini Ekoturizmle Karşılaştıralım 171 İklim Değişikliği Ozon Tabakasındaki İncelme Küresel Sorunlar Asit Yağmurları Okyanuslar ve Denizler İklim Değişikliği Dünyamız Isınıyor! 175 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Sera Etkisi İklim Değişikliği Ozon Tabakasındaki İncelme Yukarıda Neler Oluyor? 181 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Ozi Ozon Ozon Asit Yağmurları Asit Yağmurları Neden Zararlı? 184 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Asit Yağmurları Lord Nelson Okyanuslar ve Denizler Denizlerimizi Koruyalım 188 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Çözüm Porselen Balık Öğrenci Bilgi Sayfaları Küresel Isınma, Bu Adayı Yok Edecek mi? İklim Değişikliğinin Sonuçları 179 Biz Ne Yapabiliriz? 180 Asit Yağmurları Nasıl Azaltılır? 187 Karadeniz 191 178 İklim Değişikliği 1 Dünyamız Isınıyor! Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler İnsan etkinlikleri sonucunda atmosfere salınan kimyasal maddeler, Dünya’nın sıcaklığının artmasına ve buna bağlı olarak da önemli çevre sorunlarına yol açıyor. 2-3 ders saati • Atmosferin, Dünya’nın sıcaklığını nasıl düzenlediğini açıklar. • İnsan etkinliklerinin Dünya’nın sıcaklığına etkisini araştırır. • Küresel ısınmayı önlemeye yönelik önerilerde bulunur. Bulguları kaydetme, karşılaştırma, gözlem yapma Anlatım, tartışma, beyin fırtınası İki kavanoz, iki termometre, saydam bir naylon torba, iki masa lambası, buz, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Sanayi Devrimi’yle birlikte fosil yakıtlar aşırı miktarda kullanılmaya başlandı. Buna bağlı olarak sera gazlarının atmosferde birikmesi sonucu dünyamız da ısınmaya başladı. Araştırmalar, Sanayi Devrimi’nin başladığı 1860’tan 1990’a kadar, atmosferdeki karbondioksit miktarının % 25 oranında arttığını ve bu artışın % 10’unun son 50 yıl içinde gerçekleştiğini göstermektedir. Dünyamız Isınıyor! 175 1 İklim Değişikliği Küresel ısınma Dünya’nın geleceğini tehdit ediyor. Bu nedenle çeşitli ülkeler, bir araya gelerek küresel ısınmayı önlemek üzere iş birliği yapmaya karar verdiler. 1992 yılının Haziran ayında Rio de Janeiro’daki “Çevre ve Kalkınma Konferansı”nda birçok çevre sorunu ele alındı. Bu sorunların çözümleri, “Gündem 21” adlı eylem planıyla tüm dünyaya duyuruldu. Bu konferansa, 170’ten fazla ülkenin devlet adamları katıldı ve bu eylem planını imzaladı. Gündem 21’de, Dünya’nın ikliminin ısınmakta olduğu açık bir şekilde vurgulandı ve bunu önlemek için neler yapılması gerektiği ortaya konuldu. Küresel ısınma konusundaki en önemli ve en büyük katılımlı konferans, 1997 yılında Japonya’nın Kyoto kentinde yapıldı. Kyoto Konferansı adlı bu konferansa 160 ülkeden çok sayıda uzman, çevre gönüllüsü ve hükümet yetkilisi katıldı. Sonuçta ülkelerin saldıkları karbon dioksit miktarını azaltmalarını öngören bir anlaşma imzalandı. Küresel ısınmaya, insan etkinlikleri için çok miktarda fosil yakıt kullanılması neden olmaktadır. Fosil yakıt tüketimi vb. insan etkinlikleri sonucunda atmosfere karışan kloroflorokarbon gazları, karbondioksit, metan, azot ve kükürt dioksitler yeryüzünden yansıyan Güneş ışınlarını tutar. Bunun sonucunda da Dünya’nın sıcaklığı artar. Bu olay, bilim insanları tarafından “küresel ısınma” olarak adlandırılıyor. Fosil yakıt kullanımı bu şekilde devam ederse, yeryüzünde sıcaklıkların 2100 yılına kadar 1-3,5 oC artacağı tahmin ediliyor. Etkinlikler Sera etkisini gözlemleyelim 1 2 Öğrencilere, atmosferde bulunan bazı gazların tıpkı bir battaniye gibi Dünya’yı sardığını belirtin. “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. 3 Masa lambalarını, her iki kavanozun 20-30 cm uzağına yerleştirin. Lambaların, Güneş’in işlevini göreceğini söyleyin. Öğrencilerin lambaları yakarak bir saat boyunca, her 5 dakikada bir termometrelerin gösterdiği sıcaklıkları kaydetmelerini sağlayın. Ardından sonuçları karşılaştırmalarını isteyin. Ağzı naylon torbayla kapalı olan kavanozda sıcaklığın daha yüksek olduğu geri bildirimini öğrencilerinizden alın. 4 Öğrencilerin kavanozların her ikisine de eşit miktarda buz koymalarını isteyin. Masa lambalarını yine aynı şekilde yerleştirin. Daha sonra öğrencilere buzun ne kadar sürede eridiğini kaydetmelerini söyleyin. Sonuçları karşılaştırmalarını isteyin. 5 Öğrencilere CD’nin “İklim Değişikliği” bölümünde bulunan “Sera etkisi” başlıklı bilgileri aktarın. Ardından DVD’de bulunan “Sera Etkisi” çizgi filmini izlettirin. Filmin ana fikri hakkında hep birlikte konuşun. Öğrencilere sera etkisini gözlemlemek üzere bir deney yapacağınızı anlatın. Deney için iki kavanoz hazırlayın. Her iki kavanoza da birer termometre koyun. Kavanozlardan birinin üzerini saydam bir naylon torbayla sıkıca kapatın, diğerini açık bırakın. Kavanozun ağzını kapatmak üzere kullandığımız naylon torbanın atmosferde bulunan sera gazlarının işlevini göreceğini belirtin. Küresel ısınma nelere yol açar? 1 176 Öğrencilere, DVD’de bulunan “İklim Değişikliği” adlı filmi izlettirin. Daha sonra onlara aşağıdaki soruyu sorun: • Küresel ısınma nelere yol açar? (Kutuplardaki ve yüksek dağlardaki buzulların erimesi, okyanusların su seviyelerinin yükselmesi, sellerin artması vb.) Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Dünyamız Isınıyor! İklim Değişikliği 2 3 Öğrencilere “Küresel Isınma, Bu Adayı Yok Edecek mi?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve bu konu üzerinde konuşun. 1 Öğrencilere “İklim Değişikliğinin Sonuçları” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Buradaki bilgileri kullanarak her öğrencinin bir gazete haberi, bir şiir, bir öykü yazmasını ya da bir resim yapmasını istediğinizi söyleyin. Daha sonra bunları bir panoda sergileyin. Küresel ısınmayı önlemek için ne yapalım? 1 2 Öğrencilere, küresel ısınmayı önlemek amacıyla ülkelerin iş birliği içinde, neler yapabileceklerine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. 3 Öğrencilerden öğrendikleri bilgileri kullanarak hep birlikte bir broşür hazırlamalarını isteyin. Hazırlanan broşürü çoğaltın ve bütün öğrencilerin görebileceği bir yere asın. Öğrencilere “Biz Ne Yapabiliriz?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ya da CD’nin “İklim Değişikliği” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın. Bu bilgilerle öğrencilerin kendi fikirlerini karşılaştırmalarını sağlayın. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “İklim Değişikliği” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencilerden, okulda öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını isteyin. Aileleriyle birlikte küresel ısınmayı önlemek üzere neler yapabilecekleri konusunda (evde enerjiyi daha verimli kullanma, daha az tüketim yapma ya da toplu taşıma araçlarını daha çok kullanma gibi) plan yapmalarını sağlayın. Dünyamız Isınıyor! 177 Öğrenci bilgi sayfası İklim Değişikliği Küresel Isınma, Bu Adayı Yok Edecek mi? Tuvalu adını hiç duymuş muydunuz? Tuvalu, Büyük Okyanus’un güneyinde bulunan ve adalardan oluşan çok küçük bir ülkenin adı. Ülkede yaklaşık 10.000 Polinezyalı yaşıyor. Ancak bu insanlar belki de yaşadıkları yerden ayrılmak zorunda kalacaklar. Çünkü küresel ısınma nedeniyle deniz seviyesinin yükselmesi, bu adanın sular altında kalmasına neden olabilir. Bu durum yalnızca Tuvalu için değil, Büyük Okyanus’ta bulunan Marshall Adaları, Kiribati ve Hint Okyanusu’ndaki Maldiv Adaları için de geçerlidir. İçinde bulunduğumuz yüzyılın sonlarına doğru deniz seviyelerinin daha da yükseleceği tahmin ediliyor. Deniz seviyelerinin yükselmesinin Bangladeş, Hollanda, Japonya, Ukrayna, Angola, Kamerun, Nijerya ve Senegal gibi birçok ülkeyi olumsuz etkileyeceği bekleniyor. Deniz seviyelerinin yükselmesi, küresel ısınmanın yol açtığı sorunlardan yalnızca biri. Bir diğeriyse dağlardaki buzulların erimesi. Dünya’daki buzulların onda biri Peru’da bulunur. Ancak Peru’daki buzulların dörtte biri daha şimdiden yok olmuş durumda. Aynı şekilde Afrika’da Klimanjaro Dağları’ndaki buzullar da eriyor. Ayrıca, küresel ısınma nedeniyle Alaska’da yeşil alanların son 50 yılda iki kat arttığı belirlenmiş. Uzmanlar, bazı bölgelerde de çölleşmenin arttığını belirtiyorlar. Gelecek yüzyılda, başta Tuvalu gibi bazı küçük ada ülkeleri olmak üzere birçok ülke küresel ısınmadan kaynaklanan önemli sorunlarla karşı karşıya kalacak. Bu sorunlar, atmosfere salınan karbondioksiti ve diğer sera gazlarını azaltmaya yönelik önlemlerle ortadan kaldırılabilir. Örneğin, sanayi etkinlikleri sırasında gerçekleşen enerji kayıpları azaltılabilir, geri kazanım yöntemlerine daha çok başvurulabilir, daha az enerji tüketilebilir, yeni enerji kaynakları bulunabilir, çevre dostu enerji kaynaklarından daha çok yararlanmayı sağlayacak verimli yöntemler geliştirilebilir, nüfus artışı kontrol altına alınabilir. İşin en önemli kısmı da bu önlemlerin hayata geçirilebilmesidir. Bunların başarılabilmesi ülkelerin, çeşitli konularda kararlar alırken büyük ölçüde çevreyi gözetmelerine bağlıdır. 178 İklim Değişikliği Neler Oldu? • • • • • Dünya’nın yüzey sıcaklıkları ortalaması 20. yüzyılda yaklaşık 0,6 °C arttı. 20. yüzyılın son 15 yılı, bu yüzyılın en sıcak dönemi oldu. 20. yüzyılın en sıcak yılı 1998 oldu. Karalara düşen yağış miktarı yaklaşık % 1 oranında arttı. Kuzey yarım küredeki kar örtüsünde ve Kuzey Buz Denizi’ndeki buzullarda erimeler oldu. • Deniz seviyeleri ortalama 15 cm yükseldi. • Kasırgaların ve sellerin sıklığı arttı. Neler Olabilir? • Sıcaklık artışına bağlı olarak özellikle sivrisineklerle taşınan sıtma gibi hastalıklar yayılabilir. • Kuraklıklar görülebilir. Buna bağlı olarak yetersiz beslenme ve açlık gibi sorunlar ortaya çıkabilir. • Bazı ormanlar ve buralarda yaşayan bazı türler yok olabilir. • Buzullar eriyebilir. • Okyanusların seviyesi yükselebilir. • Kıyılarda aşınmalar görülebilir. • Sulak alanlar ve içme suyu kaynakları azalabilir. • Bazı ada ülkeleri yok olabilir. • Bazı ülkelerde tarımsal üretim artarken, bazılarında azalabilir. • Deniz seviyesindeki yükselmeler gibi nedenlere bağlı olarak önemli ekonomik kayıplar olabilir. Öğrenci bilgi sayfası İklim Değişikliğinin Sonuçları 179 Öğrenci bilgi sayfası İklim Değişikliği 180 Biz Ne Yapabiliriz? Küresel ısınmanın azalmasına, ancak her birimiz üzerimize düşenleri yaparsak yardımcı olabiliriz. Bu konuda üzerimize düşenlerin başında enerji tasarrufu yapmak geliyor. Evimizde kullandığımız elektriğin çoğu fosil yakıtlardan üretiliyor. Otomobiller, fosil yakıtlarla çalışıyor. Evimizi, kömür ya da doğal gaz gibi fosil yakıtlar yakarak ısıtıyoruz. Satın aldığımız ürünlerin birçoğunun üretiminde de fosil yakıtlar kullanılıyor. Fosil yakıtları kullanmaktan bütünüyle vazgeçemeyecek olsak da küresel ısınmaya karşı alabileceğimiz bazı önlemler var. Olanaklar ölçüsünde bunları uygulayabiliriz. Örneğin, otomobil yerine toplu taşıma araçlarını kullanabilir, daha iyisi kısa mesafeleri yürüyebiliriz. Evimizi enerji tasarruflu ampullerle aydınlatabilir, televizyon, bilgisayar gibi elektrikli aletleri kullanmadığımızda kapatabiliriz. Üretiminde ve kullanımında az enerji gerektiren ve geri kazanılabilir ürünleri satın alabiliriz. Evimizi Güneş enerjisiyle ısıtabiliriz. Bu tip örnekler çoğaltılabilir. Ayrıca, atmosferdeki karbon dioksit oranının azalmasını sağlayan ormanları koruyarak da önemli bir katkıda bulunabiliriz. Küresel ısınma, hem biz hem de bu gezegeni paylaştığımız öteki canlılar için bir tehdit oluşturmadan önce gerekli önlemleri almalıyız. Bu sorun tüm dünyayı ilgilendiriyor. Bu nedenle insanların birlik içinde buna karşı önlem almaları artık bir zorunluluktur. Alp Akoğlu’nun Bilim Çocuk Dergisi’nin Ağustos 2002 sayısında yayımlanan “Küresel Isınma” yazısından kısaltılarak alınmıştır. Ozon Tabakasındaki İncelme 1 Yukarıda Neler Oluyor? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Ozon tabakasındaki incelme insan sağlığı için ciddi bir tehdit oluşturuyor. 2-3 ders saati • Ozon tabakasındaki incelmenin nedenlerini ve sonuçlarını açıklar. • Ozon tabakasındaki incelmeyi önlemeye yönelik önerilerde bulunur. Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme Anlatım, tartışma Gazeteler, dergiler, karton, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Dünya’nın çevresini saran atmosfer birkaç tabakadan oluşur. Bu tabakalardan biri de Dünya yüzeyinden 17-50 km yükseklikte bulunan stratosferdir. Atmosferdeki ozonun % 90’ı stratosfer tabakasının üst kısımlarında bulunur. Ozon, Güneş’ten gelen mor ötesi (ultraviyole: UV) ışınımın oksijen moleküllerini değişikliğe uğratmasıyla oluşur. Ozon tabakası, canlılara zarar veren mor ötesi ışınımın Dünya’ya ulaşmasını engeller. Yukarıda Neler Oluyor? 181 1 Ozon Tabakasındaki İncelme Atmosferdeki ozon miktarı enlemlere ve mevsimlere göre değişir. Normal koşullarda, ozon tabakası kutuplar üzerinde en kalın ve ekvator çevresinde en incedir. Ayrıca, kuzey yarım kürede kış sonunda ve bahar başında ozon miktarı en az düzeydedir. 1985 yılında bilim insanları, bazı bölgelerde ozon tabakasının bu normal durumdan farklı bir incelme gösterdiğini saptadılar. Bu incelmenin, özellikle bahar aylarında Antarktika üzerindeki bölgede belirgin olduğu ortaya çıktı. Ozon tabakasındaki incelmeye bağlı olarak Dünya’ya ulaşan mor ötesi ışınımın canlılara zarar verme tehlikesinin arttığı düşünülüyor. Ozon tabakasındaki incelmeye insan etkinlikleri sonucunda açığa çıkan belirli maddeler yol açar. Bunlar, temel olarak “kloroflorokarbonlar” adı verilen gazlardır (freon, halon vb.). Bu gazlar, kolay üretilebilmeleri, ucuz olmaları, yanmamaları ve zehirsiz olmaları gibi nedenlerle 1930’lardan sonra soğutma sistemleri, tarım ilaçları, deodorantlar, spreyler ve çözücüler gibi çok çeşitli ürünlerde kullanılmaya başlandı. O sıralarda bu gazların ozon moleküllerini parçaladığı bilinmiyordu. 1970’lerde bu gazların ozon tabakasına zarar verdiğinin fark edilmesiyle ülkeler çeşitli anlaşmalar yaparak kloroflorokarbonların kullanımını azalttılar. Etkinlikler Ozon tabakasındaki incelme 1 Dersten bir hafta önce, öğrencilerin eski gazete ve dergilerden çeşitli insan fotoğrafları keserek sınıfa getirmelerini isteyin. Öğrencilere, yazın güneşlenmeyi sevip sevmediklerini sorun. Güneşlenirken ne gibi önlemler alınması gerektiğini anlatın. Önlem almamızın nedeninin, Güneş’ten gelen zararlı ışınlardan korunmak olduğunu belirtin. Stratosferde bulunan ozon tabakasının Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını önlediğini söyleyin. 2 Ozon tabakasının tıpkı bir pencere camı, ayna ya da filtre gibi mor ötesi ışınımı yansıtarak yalnızca küçük bir bölümünün yeryüzüne ulaşmasına izin verdiğini anlatın. Ozon tabakası yok olursa canlıların Dünya’ya ulaşan mor ötesi ışınlar nedeniyle zarar göreceğini açıklayın. 3 Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • • • Ozon tabakasının işlevi nedir? (Ozon tabakası, canlılara zarar veren mor ötesi ışınımın Dünya’ya ulaşmasını engeller.) “Ozon deliği” teriminin anlamı nedir? (Bu terim, ozon tabakasında oluşmuş gerçek bir deliği değil, ozon tabakasının mor ötesi ışınımı tutma görevini yapamayacak kadar incelmesini ifade eder.) Ozon tabakasının incelmesinin nedeni nedir? (Kloroflorokarbon gazları, atmosferde yükselip stratosferdeki ozon moleküllerini parçalar. Bunun sonucunda ozon tabakası yavaş yavaş yok olur). Ardından öğrencilere DVD’deki “Ozi Ozon” adlı filmi izlettirin. 182 4 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Dünya’ya ulaşan mor ötesi ışınımın miktarının artmasının, insanlar ve diğer canlıların sağlığı için tehlikeli sonuçlar doğuracağını anlatın. Onlara “Mor Ötesi Işınımın Sağlığımıza Etkileri” başlıklı bilgileri ve CD’nin “Ozon Tabakasında İncelme” bölümünde bulunan “Dünya Sağlık Örgütü’nün önerileri” başlıklı bilgileri aktarın. 5 Öğrencileri gruplara ayırın ve yanlarında getirdikleri insan fotoğraflarını karışık olarak gruplara dağıtın. Gruplara, ellerindeki fotoğrafları inceleyerek, bu fotoğraflardaki insanlardan hangilerinin Güneş’in zararlı ışınlarından etkilenme olasılığının daha yüksek olduğunu ve bunun nedenlerini düşünmelerini söyleyin. Gruplardan, incelemelerini tamamladıktan sonra düşüncelerini sınıfla paylaşmalarını isteyin. Yukarıda Neler Oluyor? Ozon Tabakasındaki İncelme Ozon tabakasının incelmesini önleyelim 1 Ozon tabakasının eski hâline dönmesi için önlemler alındığını sınıfa anlatın. Ozon tabakasını incelten maddelerin kullanımını giderek azaltmak ve sonunda tümüyle durdurmak için, 160’tan fazla ülkenin Viyana Sözleşmesi ve Montreal Protokolü gibi önemli anlaşmalar imzaladığını belirtin. Birçok ülkenin bu anlaşmalara uygun şekilde harekete geçtiğini anlatın. Türkiye’nin de bu ülkelerden biri olarak üzerine düşen sorumlulukları yerine getirdiğini belirtin. 2 Öğrencilere, ozon tabakasının korunmasında herkese sorumluluk düştüğünü söyleyin. Onlardan bu konuda neler yapabileceklerine ilişkin bir slogan hazırlamalarını isteyin. Bunları kartonlara yazmalarını söyleyin. Ardından kartonları okul duvarında sergileyin. 1 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Ozon Tabakasındaki İncelme” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencilere gerekli önlemlerin alınmış olmasına karşın ozon tabakasının eski hâline dönmesinin zaman alacağını anlatın. Bu nedenle bize düşen görevin kloroflorokarbon gazları içermeyen, “ozon dostu” ürünler kullanmak olduğunu söyleyin. Öğrencilerden hangi ürünlerde ozon tabakasını incelten maddeler olduğu konusunda bir araştırma yapmalarını ve oluşturdukları listeyi sınıfa sunmalarını isteyin. Onları, çeşitli ürünlerin (buzdolabı, yangın söndürücü ve klima gibi) üzerindeki bilgileri incelemeye yönlendirin. Bu ürünlerde ozon tabakasını incelten maddeler (freon, halon vb.) bulunup bulunmadığını saptamalarını isteyin. Ardından topladıkları bilgileri sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın. Öğrencilere, DVD’deki “Ozon” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, hep birlikte filmin ana fikri üzerinde konuşun. Mor Ötesi Işınımın Sağlığımıza Etkileri Mor ötesi ışınımın güneş yanıklarına ve katarakt gibi göz hastalıklarına yol açtığı biliniyor. Uzmanlar, bu ışınların deride yaşlanmaya ve kansere neden olduğunu, bağışıklık sisteminin bazı işlevlerini bozduğunu belirtiyorlar. Derisi açık renk olan insanların güneşten daha fazla korunması gerektiğini söylüyorlar. Ayrıca, çilleri ve benleri çok olanların, güneş yanığı oluşanların ve çocukluklarında uzun süreler güneş ışınlarına maruz kalmış kimselerin daha çok tehlike altında olduğunu belirtiyorlar. Özellikle çocukların derilerinin mor ötesi ışınımdan daha çok zarar gördüğünü ve bu nedenle küçük yaşlardan itibaren güneşten korunmayı öğrenmenin çok önemli olduğunu vurguluyorlar. Bu konuda “Dünya Sağlık Örgütü” de şunları öneriyor: • 12 aylıktan küçük bebekler daima gölgede kalmalıdır. • Çocuklar öğle saatlerinde güneşe çıkmamalıdır. • Güneşe çıkarken uzun kollu giysiler, şapka ve gözlük kullanılmalıdır. • Güneş koruma faktörü (SPF) en az 15+ olan güneş yağları kullanılmalıdır. • Solaryumdan ve bronzlaştırıcı lambalardan uzak durulmalıdır. Yukarıda Neler Oluyor? 183 1 Asit Yağmurları Asit Yağmurları Neden Zararlı? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Asit yağmurları canlılara, binalara, heykellere ve taşıtlara zarar verir. 3-4 ders saati • Asit yağmurlarının nasıl oluştuğunu açıklar. • Asit yağmurlarının çevreye etkilerini belirtir. • Asit yağmurlarını azaltmaya yönelik önlemleri sıralar. Gözlem yapma, karşılaştırma, bulguları kaydetme, çıkarımda bulunma, yaratıcı düşünme Anlatım, beyin fırtınası İki adet 1 litrelik kavanoz, bir bardak su, bir şişe sirke, yumurta kabukları, kuru fasulye, saksı, toprak, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Herhangi bir maddenin doğal dengeyi bozacak şekilde artarak birikmesi çevre kirliliğine yol açar. Çevre kirliliğine neden olan maddelerin çoğu, insan etkinlikleri sonucunda açığa çıkar. Günümüzde çevre kirliliğinin en zarar verici sonuçlarından biri de asit yağmurlarıdır. Asit yağmurları, hava kirliliğinden kaynaklanır. Kömür, petrol gibi fosil yakıtların yakılması sonucu atmosferde kükürt ve azot içeren gazlar birikir. Havada 2-7 gün asılı kalabilen bu gazlar, su buharıyla birleşince bir kimyasal tepkime ortaya çıkar. Bu tepkime sonucunda sülfürik asit ve nitrik asit damlaları oluşur ve bunlar, yağmurlarla birlikte yeryüzüne iner. Böylece yeryüzüne inen yağışlar, çok miktarda kükürt ve azot içeren “asit yağmurları”dır. 184 Asit Yağmurları Neden Zararlı? Asit Yağmurları Atmosferdeki asitli maddeler, yalnızca yağmurlarla değil, kar, sis ve rüzgârla da yeryüzüne iner. Yeryüzüne ulaşan asit, bitkilere, hayvanlara, binalara, heykellere ve taşıtlara önemli zararlar verir. Örneğin, göl ve akarsulardaki asit dengesinin bozulmasına bağlı olarak canlılar ölebilir; ağaçların gelişimi durabilir. Ayrıca asit, yağışlarla suya ve toprağa geçer. Suyun ve toprağın yapısında değişikliğe yol açar ve burada yaşayan canlılar için tehlike oluşturur. 1 Etkinlikler Asit yağmurları nasıl oluşur? 1 Öğrencilere, günümüzde insan etkinliklerinden kaynaklanan birçok çevre sorunu olduğunu söyleyin. Onlara bu sorunların neler olabileceğini sorun. (Hava kirliliği, su kirliliği, küresel ısınma, vb.) 2 Öğrencilere çevre sorunlarından birinin de asit yağmurları olduğunu belirtin. Ardından asit yağmurlarının nasıl oluştuğunu anlatın. Bunun için “Giriş” bölümündeki bilgilerden yararlanın. Asit yağmurlarının etkilerini gözlemleyelim Asit yağmurlarının binaları ve canlıların yaşamını nasıl etkilediğini gözlemlemek üzere öğrencilere aşağıdaki etkinlikleri yaptırın. A. 1 Dersten bir hafta önce, öğrencilerle birlikte, asit yağmurlarının binalara nasıl zarar verebileceğini gözlemlemek için bir deney düzeneği hazırlayın. Bir kavanozun içine yalnızca iki bardak su, ikinci bir kavanozun içine bir bardak su ve bir bardak sirke koyun. İki kavanoza da aynı miktarda yumurta kabuğu atın. Öğrencilerden kavanozları bir hafta boyunca gözlemlemelerini isteyin. Gözlem sonuçlarını bir not defterine kaydetmelerini sağlayın. 2 Derste öğrencilerin kavanozları yeniden incelemelerini sağladıktan sonra onlara aşağıdaki soruları sorun: • Kavanozlardaki yumurta kabuklarında bir değişiklik var mı? (İçinde sirke olan ikinci kavanozda bulunan kabuklar değişikliğe uğradı.) • Yumurta kabukları, sirkenin hangi özelliğinden dolayı değişikliğe uğramış olabilir? (Sirke asit içerir. Asit, bazı maddelerin parçalanmasına neden olur.) B. 1 Öğrencilere DVD’deki “Asit Yağmurları” adlı filmi izlettirin. Ardından onlara aşağıdaki soruları sorun: • Asit yağmurlarının sonuçları nelerdir? (Suların kirlenmesi, yapıların zarar görmesi vb.) • Asit yağmurlarının nedenleri nedir? (Trafik, sanayi ve enerji üretiminden kaynaklanan kükürtoksit ve azot oksit) • Asit yağmurlarını engellemek neden gereklidir? (Canlıların, heykellerin, binaların, metal yapıların vb. zarar görmesini engellemek için) 2 Öğrencilere asit yağmurlarına neden olan kükürtoksit ve azotoksit gibi maddelerin, havada günlerce kalabileceğini ve çok uzun mesafeler (bazen binlerce kilometre) kat edebileceğini anlatın. Bu maddelerin havadaki su buharıyla tepkimeye girerek asit oluşturabileceğini belirtin. Bu asitli maddelerin, yağmurlarla yeryüzüne inerek toprağa ve suya karışacağını vurgulayın. Ayrıca doğal gübrelerin de azot içermeleri nedeniyle toprağın ve suyun asit dengesini bozabileceğini anlatın. Toprağın asitlenmesinin, zaman içinde bitkilerin beslenmesini durduracağını ve gelişimlerinin yavaşlayacağını söyleyin. Dünyada birçok gölde asitlenme nedeniyle canlılığın yok olmuş durumda olduğunu vurgulayın. Asit Yağmurları Neden Zararlı? 185 1 Asit Yağmurları C. 1 Dersten iki hafta önce öğrencilere asit yağmurlarının canlılar üzerindeki etkilerini gözlemlemek üzere bir deney yapacağınızı açıklayın. Bu deney için bir öğrenciye, yaklaşık 10 adet kuru fasulyeyi nemli pamuklar içinde belirli aralıklarla sulayarak çimlendirme görevi verin. Ayrıca çimlenen fasulyelerin yarısını bir saksıya, yarısını da başka bir saksıya dikip okula getirmesini isteyin. 2 Okulda her iki saksıdaki fasulyeleri aynı miktarda suyla düzenli olarak sulayın. Böylece fasulyelerin biraz daha büyüyerek belirli bir uzunluğa ulaşmalarını sağlayacaksınız. Daha sonra derste, bu saksılardan birinin üzerine “su”, diğerine de “sirke” yazılı bir etiket yapıştırın. Üzerinde su yazan saksıyı suyla, diğerini de sirkeyle sulamaya başlayın. Yaklaşık yirmi gün boyunca öğrencilerin bitkileri sık sık incelemelerini sağlayın. Bu süre içinde gözlemlerini bir deftere kaydetmelerini isteyin. Yirmi günün sonunda onlara hangi saksıdaki bitkilerin daha iyi geliştiğini, hangi saksıdakilerin gelişiminin durduğunu ve bunların nedenlerini sorun. 3 Öğrencilere, DVD'deki “Lord Nelson” adlı filmi izlettirin. Asitlenmeyi önlemek için neler yapılabilir? 1 2 Öğrencilere CD’nin “Asit Yağmurları” bölümünde bulunan “Asit yağmurlarının etkileri” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilere enerji üretimi, ulaşım, sanayi ve yoğun tarım etkinliklerinden kaynaklanan asitlenmeyi azaltmak için önlemler alınması gerektiğini anlatın. Asitlenmeyi azaltmak için neler yapılabileceğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. Öğrencilere “Asit Yağmurları Nasıl Azaltılır?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Burada yazan bilgiler hakkında konuşun. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Asit Yağmurları” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • 186 Öğrencilerin, asit yağmurlarının nasıl oluştuğunu, etkilerini ve azaltılmasına yönelik önlemleri içeren bir broşür hazırlamalarını sağlayın. Onların hazırladığı bu broşürü çoğaltarak okulda dağıtın. Asit Yağmurları Neden Zararlı? Asit Yağmurları • Zirai mücadele ilaçlarını ve amonyaklı gübreleri kontrollü bir şekilde kullanmak • Havayı en az kirleten yakıtları kullanmak • Binalarda ısı yalıtımı yapmak • Yenilenebilir enerji kaynaklarının (Güneş, rüzgâr, su, biyokütle, jeotermal kaynaklar vb.) kullanımını yaygınlaştırmak • Motorlu araçlara hava kirliliğini azaltacak donanımlar eklemek, sanayi kuruluşlarına ve enerji santrallerine arıtma sistemleri kurmak • Kükürtsüz benzin kullanmak Öğrenci bilgi sayfası Asit Yağmurları Nasıl Azaltılır? • Enerji tasarrufu yapmak ve toplu taşıma araçlarının kullanımını yaygınlaştırmak • Kara yolu taşımacılığı yerine demir yolu ve deniz yolu taşımacılığına öncelik vermek • Kentlerde bisiklet kullanımını kolaylaştıracak düzenlemeler yapmak • Zorunlu kalmadıkça ulaşım için uçağı tercih etmemek; Bunu önlemek için uçak yakıtlarının kullanımına ilişkin uluslararası sınırlamaları uygulamak 187 1 Okyanuslar ve Denizler Denizlerimizi Koruyalım Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Okyanuslar ve denizler gezegenimizin can simididir. 3-4 ders saati • Denizlerin ve okyanusların önemini açıklar. • Denizlerde ve okyanuslarda yaşayan canlıları belirtir. • Türkiye’nin çevresindeki denizlerde yaşanan sorunları fark eder. • Denizlerde ve okyanuslarda yaşanan çevre sorunlarına çözüm önerileri getirir. Eleştirel düşünme, raporlaştırma, çıkarımda bulunma, yaratıcı düşünme Anlatım, beyin fırtınası, doğaçlama Kartonlar, atlas, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Dünya’nın yaklaşık % 71’i sularla kaplıdır. Dünya üzerinde üç ana okyanus bulunur. Bunlar Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu’dur. Tüm okyanus ve denizler birbirleriyle bağlantılıdır. Okyanusların iklimler üzerinde önemli bir etkisi vardır. Örneğin, ekvatora yakın bölgelerde deniz suyu Güneş’in etkisiyle daha fazla ısınır. Bu nedenle oluşan sıcak su akıntıları, dünyanın daha soğuk birçok bölgesinin ısınmasını sağlar. Bu olaylar, hava sıcaklıklarını da etkiler. Ayrıca okyanuslardaki ve denizlerdeki sular, buharlaşma ve yağış gibi olayların etkisiyle su döngüsünde yer alır. 188 Denizlerimizi Koruyalım Okyanuslar ve Denizler Dünyadaki canlıların önemli bir bölümü okyanuslarda ve denizlerde yaşar. Bunlar arasında balina, yunus, fok gibi memeliler, köpek balığı, vatoz, kefal, levrek gibi balıklar, ahtapotlar, denizanaları, denizşakayıkları, süngerler, mercanlar, denizyıldızları, midyeler, ıstakozlar ve plankton adı verilen küçük canlılar vardır. Planktonlar, birçok canlının besini olduğundan okyanus ve denizlerdeki yaşamın önemli bir parçasıdır. Ayrıca bitkisel planktonlar da karbon dioksit kullanarak atmosferde gereğinden fazla karbon dioksit birikmesini önlerler. Böylece sera etkisinin azalmasına yardımcı olurlar. 1 İnsanlar, okyanuslarda ve denizlerde balıkçılık, taşımacılık ve ticaret gibi etkinlikler gerçekleştirirler. Ayrıca denizlerden petrol, doğal gaz ve madenler de çıkarırlar. Ancak son yıllarda, okyanuslarda ve denizlerde tehlikeli boyutta kirlenmeler olduğu gözleniyor. Bunun nedeni de kanalizasyon sularının, çöplerin, sanayiden kaynaklanan atıkların ve nükleer atıkların denizlere boşaltılmasıdır. Tüm bu yanlış uygulamalar nedeniyle denizler ve buralarda yaşayan canlılar zarar görüyor. Etkinlikler Okyanusları ve denizleri tanıyalım 1 Öğrencileri atlaslarını açarak dünya haritasını incelemeye yönlendirin. Öğrencilere, Dünya’da üç ana okyanus bulunduğunu söyleyerek, haritadan bu okyanusları bulmalarını ve adlarını söylemelerini isteyin. Ardından Dünya’da birçok deniz bulunduğunu belirtin. Öğrencilerin bu denizlerden örnekler vermelerini söyleyin. 2 Aşağıdaki soruları öğrencilere sorun: • • Okyanusların ve denizlerin önemi nedir? Okyanuslarda ve denizlerde hangi canlılar yaşar? Öğrencilerin yanıtları üzerinde konuşun. Onlara “Giriş” bölümündeki ve CD’nin “Denizler ve Okyanuslar” bölümünde bulunan “Okyanuslarda hangi canlılar yaşar?” ve “Okyanusların ve denizlerin rolü” başlıklı bilgileri aktarın. Ülkemizin denizlerini tanıyalım ve koruyalım 1 Öğrencilere Türkiye’nin çevresindeki denizlerin adlarını sorun. Ardından “Karadeniz” bilgi sayfasını dağıtın. Öğrenciler bu bilgi sayfasını okuduktan sonra Karadeniz’in ülkemiz için önemi hakkında konuşun. 2 Öğrencilere Karadeniz dışındaki üç denizimizi de araştırmalarını istediğinizi söyleyin. Sınıfı üç gruba ayırın. Her grubun, daha önceden hazırladığınız ve üzerinde Ege, Akdeniz ve Marmara’nın adlarının yazılı olduğu kartlardan birer tane çekmelerini sağlayın. Grupları, ansiklopedilerden, kitaplardan, İnternet’ten vb. kaynaklardan yararlanarak seçtikleri denizle ilgili bir rapor hazırlamaya yönlendirin. Bu raporun içinde, aşağıdaki soruların yanıtlarının mutlaka olmasını isteyin: • Bu denize hangi ülkelerin kıyısı var? • Bu denizin kendine özgü özellikleri nelerdir? • Bu denizdeki biyolojik çeşitliliği tehlikeye atan insan etkinlikleri var mı? Varsa neler? • Bu denizde kirlilik var mı? Varsa buna hangi ülkeler neden oluyor? • Kirliliğin kaynakları nelerdir? • Bu denize hangi ırmaklar dökülüyor? Bunlar, kirliliğe katkıda bulunuyor mu? 3 Öğrencilere, raporlarını tamamlayınca diğer arkadaşlarına sunacaklarını söyleyin. Sunuş için topladıkları bilgileri kartonların üzerine yazmalarını sağlayın. Ayrıca, konuyla ilgili fotoğrafları da bu kartonların üzerine yapıştırmaya yönlendirin. Denizlerimizi Koruyalım 189 1 Okyanuslar ve Denizler 4 5 Derste öğrencilere sırayla sunumlarını yaptırın. Ardından denizlerimizle ilgili sorunların en önemlilerini tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Öğrencilerle birlikte denizlerle ilgili sorunlardan birini seçin. Örneğin, Mersin’de yaşıyorsanız Akdeniz’le ilgili bir sorunu seçmeye özen gösterin. Onlara, bu soruna nasıl çözüm bulunabileceğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. Uluslararası bir konferans düzenleyelim 1 Öğrencilere, hep birlikte “Karadeniz’i Kurtarmak” konulu bir konferans canlandırması yapacağınızı söyleyin. (Bu etkinliği, yaşadığınız yere ya da ele almak istediğiniz konuya bağlı olarak ülkemizdeki başka bir denizle ilgili olarak da gerçekleştirebilirsiniz.) Konferansa kimlerin katılması gerektiği konusunda öğrencilere bir beyin fırtınası yaptırın. (Bu denize kıyısı olan ülkeler, bu denize dökülen ırmaklara kıyısı olan ülkeler, çevre koruma kuruluşları, deniz taşımacılığı, turizm, gübre, petrol üretimi vb. ile uğraşan şirketler konferansa davet edilebilir.) Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. Öğrencilere, tahtada yazan davetli listesine göre bir rol dağılımı yapın. 2 Öğrencilerin daire biçiminde oturmalarını sağlayın. Tahtayı üç bölüme ayırın. Konferansın başladığını öğrencilere belirtin. İlk olarak Karadeniz’le ilgili, çözümlenmesi gereken sorunların neler olduğunu sorun. Yanıtları tahtanın birinci bölümüne yazın. 3 Daha sonra bu sorunların çözümüne yönelik önlemlerin neler olabileceği sorusunu ortaya atın. Yanıtları tahtanın ikinci bölümüne yazın. Ardından öneriler üzerinde tartışılmasını sağlayın. Herkes tarafından kabul edilebilir çözümler bulmanın kolay bir iş olmadığını öğrencilere söyleyin. Bunun, sabır ve karşılıklı saygı gerektirdiğini belirtin. Öğrencilerin üzerinde hemfikir oldukları önerileri de tahtanın üçüncü bölümüne yazın. 4 Birey olarak bizim neler yapabileceğimiz konusu üzerinde durun. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Denizler ve Okyanuslar” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • 190 Sınıfa DVD’de bulunan “Çözüm” ve “Porselen Balık” adlı çizgi filmleri izlettirin. Öğrencilere bu iki filmin mesajını yaygınlaştırmak için ne gibi yollara başvurulabileceğini sorun. En uygun önerileri tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. Öğrencilerden denizlerin korunmasına yönelik çalışmalar yürüten sivil toplum örgütlerini, enstitüleri, kurum ve kuruluşları araştırmalarını isteyin. Bunlardan biriyle bağlantıya geçerek çeşitli uzmanları okula davet edin. Denizlerimizi Koruyalım Okyanuslar ve Denizler Karadeniz, dünyanın en büyük iç denizlerinden biridir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları aracılığıyla Akdeniz’le bağlantılıdır. Bu denize çok miktarda tatlı su döküldüğünden ve diğer tuzlu sularla karışmadığından, ortalama tuzluluk oranı binde 18’dir. Bu rakam, dünya okyanuslarının ortalama tuzluluk oranının yarısı kadardır. Karadeniz’de Kıyısı Olan Ülkeler Karadeniz kıyılarını altı ülke paylaşır: Bulgaristan, Gürcistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye ve Ukrayna. Tuna, Dinyeper ve Don gibi büyük ırmaklar buraya akar. Ülkemizden de belli başlı dört ırmak Karadeniz’e dökülür: Sakarya, Kızılırmak, Yeşilırmak ve Çoruh. Çoruh Irmağı, büyük bölümü Türkiye’de olmasına karşın Gürcistan’da, Batum’dan denize dökülür. Karadeniz ülkelerinin kıyı bölgelerinde 10 milyondan fazla insan yaşar. Karadeniz’in Özellikleri Karadeniz’de yüzey sularıyla derinlerdeki suların tuzluluk oranının farklı olması, bu suların birbirine karışmasını önler. Karadeniz’e özgü bu durum, derinlerdeki suların oksijensiz olmasının nedenidir. Bu nedenle 150 m derinliğin altında, oksijensiz yaşayabilen bazı bakteriler dışında hemen hiçbir canlı yaşayamaz. Karadeniz’in 100 m’den daha derin bölgelerinde zehirli bir bileşik olan hidrojensülfit bulunur. Karadeniz’deki Canlılar Karadeniz’de yaklaşık 180 balık türü ve üç yunus türü bulunur. Soyu tükenme tehlikesi altında olan Akdeniz foku da burada yaşar. Ancak son yıllarda burada yaşayan türlerden bir kısmının soyu tükenmektedir. Öğrenci bilgi sayfası Karadeniz Karadeniz’de hamsi, mersin, kalkan, uskumru, orkinos, kılıç gibi balık türleri yaşamaktadır. Ancak kirlilik, bilinçsiz ve aşırı avlanma bu canlı türlerini tehdit etmektedir. Her yıl, kalkan ağlarına takılan yaklaşık 3000 yunus Karadeniz’de yaşamını yitirmektedir. Çevre Sorunları Karadeniz’e bırakılan atıklar da önemli bir sorundur. Bu atıkların % 70’i Karadeniz kıyısında bulunan 6 ülkeden kaynaklanmaktadır. Kalan % 30 da Karadeniz’e kıyısı olmayan ülkelerden Tuna Irmağı aracılığıyla gelmektedir. Kuvvetli akıntıların olmaması, suyun dolaşımının yetersiz olması, buraya dökülen ırmaklar aracılığıyla gelen atıklar ve gemilerin bıraktığı pis sular Karadeniz’in kirlenmesine yol açmaktadır. Karadeniz’de, doğal dengenin bozulmasına bağlı olarak bitkisel planktonların sayısı aşırı artmaktadır. Bunun sonucunda derinlerde yaşayan bitkiler ışık alamamaktadır. Bu bitkiler, ışık alamadıklarında ölürler. Ölen bitkilerin çürümesinde rol oynayan bakteriler de oksijen tüketir. “Ötrofikasyon” denilen bu olay, Karadeniz’de canlılığın azalmasının en önemli nedenlerinden biridir. 191 Tüketim Sağlık ve Çevre Değerler Vatandaşlık Hakları Gelecekteki Dünyamız Tüketim Neden Daha Fazla Satın Alalım? 195 Çevre Dostu Paketler 200 Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! 205 Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz 208 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Daha Fazla Tüketim ve Yaşam Biçimi Seçimlerimiz Fazla Paketlemeye Son Reklam Sağlık ve Çevre Sağlıklı Beslenelim 211 Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz? Su Kirliliği 221 216 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Su ve Sağlık Vatandaşlık Hakları Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? 225 KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Kasabanın İkilemi: İş mi, Sağlık mı? Dünya Gelecekteki Dünyamız Nüfus Artışı Tehlikeli mi? 229 Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz KONUYLA İLGİLİ FİLMLER Nüfus Artışı Dikkatli Davran! Denge ve Uyum Öğrenci bilgi sayfaları Alışveriş Yaparken... 198 Ekolojik Ayak İzimiz 199 Paket Değerlendirme Anahtarı 204 Cıvanın Görünmeyen Yüzü 215 Keçinin Yediği Her Otu Yeriz! 219 Kamp Yerinde Hangi Bitkiler Var? 220 Soğan Gözlem Tablosu 224 Nüfus Piramidi 232 Rol Kartları 233 Paskalya Adası 239 234 Tüketim 1 Neden Daha Fazla Satın Alalım? Ana Tema Önerilen Süre Giderek artan bilinçsiz tüketim ve üretim çevreyi olumsuz etkiliyor. 2 ders saati Kazanımlar • Bilinçli tüketici olmanın önemini fark eder. • Tüketim alışkanlıklarımızın çevreye olumsuz etkilerini açıklar. • Bir ürünün üretim sürecinde geçirdiği aşamaları belirtir. Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, çıkarımda bulunma, yorum yapma, kaydetme, karşılaştırma, raporlaştırma Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Anlatım Dosya kâğıdı, kalem, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Günümüzde alışveriş yapmak, günlük yaşamın ayrılmaz bir parçası hâline geldi. Ancak bazen insanlar alışveriş yaparken dikkatli davranmayı unutabiliyorlar. Ne satın alacaklarına önceden karar vermeden alışverişe gidiyorlar. Her gördüklerini, zaten sahip oldukları eşyaların benzerlerini ya da gereksinimlerinden fazlasını satın alabiliyorlar. Günümüzde büyük kentlerdeki alışveriş merkezlerinde eğlence olanakları da bulunuyor. Burada alışverişle eğlence birbirine karışıyor. Sonuç olarak insanlar, yalnızca eğlenmek için gitseler bile bu merkezlerden akıllarında olmayan birçok şeyi almış olarak çıkabiliyorlar. Üstelik tüketimin artmasına bağlı olarak çevre de olumsuz etkileniyor. Neden Daha Fazla Satın Alalım? 195 1 Tüketim Basın yayın organlarında yayımlanan reklamlar da insanları daha çok tüketim yapmaya yönlendiriyor. Reklamlar, ürünlerin satışını artırmak üzere tasarlandığından tüketicilere, özellikle de çocuklara çekici görünecek şekilde hazırlanıyor. Çevreyi korumanın yollarından biri tüketim miktarımızı olabildiğince azaltmaktır. Bunu başardığımız sürece maddi açıdan hem ailemize hem de içinde yaşadığımız topluma önemli katkılar sağlarız. Bunların ötesinde, doğal kaynakları da korumuş oluruz. Etkinlikler Tüketim ve çevre 1 Öğrencilere “aşırı tüketim ” sözünden ne anladıklarını sorun. Yanıtlarını aldıktan sonra bunlar üzerinde konuşun. Daha sonra “Giriş” bölümündeki ve CD’nin “Tüketim” bölümündeki “Günümüzde tüketim” başlıklı bilgileri aktarın. 2 DVD’de bulunan “Daha Fazla” adlı filmi izlettirin. Ardından öğrencilere, aşırı tüketimin ne gibi çevre sorunlarına yol açacağını sorun. Bu konudaki gözlem ve deneyimlerini sınıfın geri kalanıyla paylaşmalarını isteyin. Daha sonra hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. 3 Öğrencilere “Alışveriş Yaparken...” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve aşağıdaki soruları sorun: • Bu bilgi sayfasında verilen, bilinçli tüketici olmakla ilgili örnekleri uyguluyor musunuz? • Bilinçli bir tüketici alışveriş yaparken başka nelere dikkat edebilir? 4 Öğrencilere CD’nin “Tüketim” bölümünde bulunan “Siz de katkıda bulunabilirsiniz?” başlıklı bilgileri aktarın. Tüketim alışkanlıklarımız 1 Öğrencilere, insanların aşırı tüketim yapmalarının daha çok atığın ortaya çıkmasına yol açtığını söyleyin. Daha sonra bununla ilgili bir çalışma yaptırın. Bunun için onları 4-5 kişilik gruplara ayırın. Bu gruplara birer boş kâğıt vererek gruptan bir kişinin ayak izinin kâğıda çizilmesini sağlayın. 2 Öğrencilere günlük yaşamda kullandığımız kalem, kâğıt, giysi, bardak vb. birçok ürünün üretimi ve tüketimi sırasında pek çok atığın ortaya çıktığını ve bunların çevreye zarar verdiğini anlatın. Öğrencilerin bir kurşun kalemin üretim sürecini düşünmelerini isteyin: Bu kurşun kalem, üretimi sırasında hangi süreçlerden geçer? Kurşun kalemin üretiminde tahta kullanılır. Tahta, ağaçlardan elde edilir. Ağaçlar, kesildikten sonra çeşitli taşıtlarla fabrikaya taşınır. Bu taşıtların çalışması için gereken enerji, fosil yakıtlardan sağlanır. Bu sırada çevreye kirletici maddeler salınır. Ağaçlar fabrikada işlenir. Bunun için makineler kullanılır. Bu makinelerin çalışması için elektrik enerjisi gerekir. Örnekleri bu şekilde artırabilirsiniz. Daha sonra her gruptan, gündelik yaşamda kullandığımız bir ürün seçmesini isteyin. Ardından bu ürünün satışa sunulana kadar hangi üretim aşamalarından geçtiğini ve bu aşamalar sırasında ne gibi atıklar oluştuğunu düşünmelerini sağlayın. Bu aşamaları ve üretim sırasında oluşan atıkları ayak izinin içine yazmalarını söyleyin. 3 4 196 Gruplardan, seçtikleri ürünün kullanıldıktan sonra nasıl atığa dönüştüğünü aynı ayak izinin dışına aşama aşama yazmalarını sağlayın. Grupların kâğıtlarını duvara asın ve bunları inceleyin. Bir ürünün, üretiminin ilk aşamasından tüketiminin son aşamasına kadar olan süreçte çevreye verdiği zararların azaltılması için neler yapılabileceğini ele alın. Öğrencilerden bu konuda önerilerde bulunmalarını isteyin. (Yenilenebilir enerji kaynakları tercih edilebilir, ağaç yerine başka malzemeler kullanılabilir, bir kurşun kalem sonuna kadar kullanılabilir vb.) Neden Daha Fazla Satın Alalım? Tüketim 5 Öğrencilere bu çalışmayı yaparken neden ayak izi çizimi kullandığımızı sorun. Öğrencilerin görüşlerini aldıktan sonra onlara “Ekolojik Ayak İzimiz” adlı bilgi sayfasını dağıtın ve bunun üzerinde konuşun. Ekolojik ayak izimizin küçülmesinin bilinçli tüketiciler olmamıza bağlı olduğunu anlatın. 6 Öğrencilere DVD’de bulunan “Tüketim ve Yaşam Biçimi” adlı filmi izlettirin. 1 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tüketim” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • • Öğrencilerden derste öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını ve tüketim alışkanlıklarını evde hep birlikte gözden geçirmelerini isteyin. Öğrencileri, ailelerinin iki aylık market alışverişini birbiriyle karşılaştırmak üzere bir araştırma yapmaya yönlendirin. İlk ay, her alışverişe, aileleriyle birlikte alışveriş listesi hazırlamadan çıkmalarını; ikinci aysa her alışveriş öncesinde aileleriyle birlikte bir liste hazırlayarak çıkmalarını söyleyin. Bu iki ayın sonunda aşağıdaki soruların yanıtlarını bulmalarını sağlayın: – Hangi ay daha fazla alışveriş yapıldı? – Hangi ay daha fazla harcama yapıldı? – Alınanların hepsi gerçekten gerekli miydi? – Alışveriş listesi hazırlamanın bir yararı oldu mu? Öğrencilerin bu araştırmanın sonuçlarını kısa bir rapor hâline getirmelerini ve arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın. Neden Daha Fazla Satın Alalım? 197 Öğrenci bilgi sayfası Tüketim Alışveriş Yaparken... • Alışverişe gitmeden önce bir liste hazırlarım. Bu, yalnızca nelere gereksinimim olduğunu hatırlatmakla kalmaz, aynı zamanda gözüme çarpan her şeyi satın almamı da önler. • Alışverişe giderken yanıma bez bir torba ya da sepet alırım. Bunlar çevre dostudur ve naylon poşetlerden daha uzun süre dayanır. • Çevre dostu ürünleri satın alırım. Bir ürünü, yalnızca çok reklamı yapıldığı ya da herkes aldığı için satın almam. • Ürünlerin paketlerini incelerim. En az atık oluşturan ürünleri seçerim. • Alışverişi eğlence olarak görmem. 198 Tüketim İnsanlar, temel gereksinimlerini doğadan karşılıyorlar. Ancak kent yaşamı bizi doğadan öyle uzaklaştırıyor ki çoğu zaman gereksinimlerimizi karşılarken doğayı ne denli etkilediğimizi fark edemiyoruz. Oysa, herkesin dünya üzerinde güçlü bir “etkisi” var. İnsan etkinlikleri sonucunda oluşan bu etkilerin toplamına “ekolojik ayak izi” deniyor. Besin üretmek, su elde etmek, yaşadığımız evi yapmak, giydiğimiz giysileri üretmek gibi gereksinimlerimizi karşılamaya yönelik etkinliklerimiz için gereken toplam alan, ekolojik ayak izimizdir. Ekolojik ayak izimizin ölçüsünü bilmek önemlidir. Çünkü Dünya giderek kalabalıklaşıyor ve üretim için kullanabileceğimiz alanlar çok sınırlı. Bu nedenle ekolojik ayak izimizi bilirsek çevre üzerindeki etkilerimizi de daha kolay anlarız. Ekolojik ayak izi, hangi ülkenin, kentin, ailenin ya da hangi insanın ne kadar alan kullandığı konusunda bilgi verir. Böylece ne kadar tüketim yaptığımızı ve tüketimlerimizin nelere yol açtığını görebiliriz. Dünyamızın geleceği için ekolojik ayak izlerimizi küçültmemiz gerekiyor. Ekolojik ayak izimizi küçültmenin yolu da bilinçli tüketim alışkanlıkları edinmek, enerji kullanırken savurgan davranmamak ve dış kaynaklar yerine kendi kaynaklarımızı kullanmak gibi önlemler almaktan geçiyor. Öğrenci bilgi sayfası Ekolojik Ayak İzimiz 199 2 Tüketim Çevre Dostu Paketler Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Alışverişlerimizde çevre dostu malzemelerle paketlenmiş ürünleri tercih edebiliriz. 2 ders saati • Ürünlerin neden paketlendiğini açıklar. • Paketlerin evsel atıklarımızın büyük bir bölümünü oluşturduğunu fark eder. • Paket malzemelerinin doğal kaynakların tükenmesine ve çevrenin zarar görmesine yol açtığını belirtir. • Paket malzemesi türlerini karşılaştırır. • Çevre dostu paket malzemelerinin yararlarını fark eder ve bunları kullanmaya özen gösterir. Eleştirel düşünme, gözlem yapma, tablolaştırma, karşılaştırma, çıkarımda bulunma, yorumlama, değerlendirme, yaratıcı düşünme Anlatım, beyin fırtınası Süt, kek, çikolata, mısır gevreği, makas, tükenmez kalem, kurşun kalem, silgi, deterjan, meyve suyu, diş macunu, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Satın aldığımız ürünlerin çoğu bir paketin içindedir. Bu paket, kâğıt, plastik, alüminyum, cam gibi malzemelerden yapılmış olabilir. Ürünlerin paketlenmesinin nedeni, bunları saklamak ve korumaktır. Yiyecek ve içeceklerin paketlenmesi özellikle sağlık açısından gereklidir. Paket içinde saklanmayan yiyecek ve içeceklere hastalıklara neden olan mikroorganizmalar kolayca bulaşabilir. Bu da çeşitli hastalıklara, hatta salgınlara yol açabilir. Üstelik paketlemek, yiyecek ya da içeceklerin daha uzun süre dayanmasını sağlar. Ürünlerin paketlenmesi, yiyecek ve içecekleri korumanın yanında, taşınmalarını da kolaylaştırır. Örneğin, yumurta gibi ürünler paketleri sayesinde kırılmadan taşınabilir. Paketleme sanayisinde her geçen gün ürünlerin daha iyi saklanmasını ve korunmasını sağlayacak yeni yöntemler geliştiriliyor. Bir yandan da ürünlerin daha çekici görünmesi ve satışının artması için daha çok malzeme içeren paket çeşitleri tercih ediliyor. Daha çok malzeme içeren paketlerin üretimi aşırı ham madde ve enerji kullanımına yol açıyor. Bazı paketler doğada kolay kolay bozulmayan malzemelerden üretilir. Bu tip malzemelerden yapılmış paketler atığa dönüştükten sonra çevreye zarar verir. Örneğin, plastik doğada uzun yıllar bozulmadan kalır. (Bir cam şişe 4000 yıl, plastik 1000 yıl, metal kutu 10-100 yıl, sakız 5 yıl, sigara filtresi 2 yıl doğada bozulmadan kalabilir.) Gün geçtikçe azalan doğal kaynakların korunması ve artan çevre kirliliğinin önlenmesi için paketleme sanayiinde “yeşil” uygulamaların artması ve çevre dostu malzemelerden yapılmış paketlerin kullanılması gerekiyor. 200 Çevre Dostu Paketler Tüketim Etkinlikler Paketleri inceleyelim 1 Dersten önce öğrencileri yedi gruba ayırın. Gruplara aşağıdaki listede bulunan ürünlerden herhangi birinin paketini sonraki derste sınıfa getirmelerini söyleyin. Ayrıca bu ürünlerin paketleriyle ilgili bilgi toplamalarını isteyin. • Süt • Kek veya çikolata • Mısır gevreği • Silgi, tükenmez kalem, kurşun kalem • Meyve suyu • Deterjan ve sıvı sabun • Diş macunu ve deodorant 2 3 Derste sırayla tüm grupların kendi ürünlerini tanıtmalarını ve bunların paketleriyle ilgili olarak topladıkları bilgileri sunmalarını sağlayın. 2 Öğrencilere getirdikleri ürünlerin hepsinin paket içinde olduğunu söyleyerek paketin yararlarını sorun. Yanıtları aldıktan sonra “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Paketler çevreyi nasıl etkiler? 1 2 3 Öğrencilere getirdikleri ürünlerin paketlerini göstererek bu malzemelerin çevreyi etkileyip etkileyemeyeceğini sorun. Öğrencilerin yanıtlarını tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Öğrencilere DVD’de bulunan “Seçimlerimiz” filmini izlettirin. Ardından onlara şu soruları sorun: • Paketin görünümü, herhangi bir ürünü satın alma kararımızı etkiliyor mu? • Paket malzemeleri çevreye nasıl zarar veriyor? Çevre dostu paketler 1 Öğrencilere, bir ürünün paketlenmesinde kullanılan malzemelerin ne kadar çevre dostu olduğunu anlamak için bir değerlendirme yapacağınızı söyleyin ve “Paket Değerlendirme Anahtarı” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Bu anahtarı nasıl kullanacaklarını onlara anlatın. 2 3 Öğrencilerden, bu anahtarı kullanarak seçtikleri ürünü değerlendirmelerini isteyin. Çalışma tamamlanınca, değerlendirmelerini arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın. Yapılan değerlendirmeler üzerinde konuşun ve bir ürünün paketlenmesinde kullanılan malzemelerin çevre dostu olabilmesi için neler yapılabileceği üzerine bir beyin fırtınası başlatın. Ardından öğrencilere aşağıdaki bilgileri aktarın: • Her ürün paketlenebilir; hatta paketin kendisi bile! Ancak gereksiz yere yapılan her paketleme doğal kaynakların tükenmesine ve çevrenin zarar görmesine yol açar. • Yeniden kullanılabilen paketleme malzemeleri daha az atık oluşturur. Örneğin, bir cam şişe, temizlenerek defalarca kullanılabilir. Çevre dostu malzemelerle paketlenmiş ürünleri tercih etmek her bilinçli tüketicinin görevidir. Geri kazanım, ancak paket malzemeleri atığa dönüştükten sonra iyi bir çözümdür. Üstelik geri kazanım gerçekleştirilirken de enerji harcanır ve yeni atıklar oluşur. Bu nedenle öncelikli amaç daha az paket malzemesinin üretilmesi olmalıdır. • Paket malzemelerinin üretiminde daha az doğal kaynak kullanılmasını sağlayacak ve çevrenin zarar görmesini önleyecek çözüm yolları aranmalıdır. Bazı ürünler tek kullanımlık küçük paketler içindedir. Bunların paketlenmesinde daha fazla malzeme kullanılır. Bunun yerine, bu ürünlerden tek bir paketin içine daha fazla sayıda konulabilir. Ürünleri konsantre hâle getirmek de daha az paket malzemesinin kullanılmasını sağlar. . Çevre Dostu Paketler 201 2 Tüketim 4 Öğrencilere hakkında bilgi toplayıp inceledikleri süt, kek, çikolata, mısır gevreği, silgi, tükenmez kalem, kurşun kalem, meyve suyu, deterjan, sıvı sabun, diş macunu ya da deodorant gibi ürünlerin paketlerini hatırlatın. Onlara bu ürünlerin paketlerinin nasıl çevre dostu hâline getirilebileceğini sorun. Yanıtlarını aldıktan sonra “Çevre Dostu Paketler” başlıklı bilgileri aktarın. 5 Öğrencilerle birlikte getirdikleri ürünlere tekrar bakın ve ürünlerin paketlerinin üzerinde çevre dostu olduklarını gösteren işaret ve yazılar aramalarını sağlayın. 6 Öğrencilere DVD’de bulunan “Fazla Paketlemeye Son!” adlı çizgi filmi izlettirin. Öğrencilere fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tüketim” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • 202 Öğrencileri çevre dostu paket malzemeleri kullanılmasının önemi konusunda bir broşür hazırlamaya yönlendirin. Çevre Dostu Paketler Tüketim Çevre Dostu Paketler 2 SÜT: Süt, cam şişede ya da karton kutuda satılır. Cam şişeler yeniden kullanılabilir. Karton kutu da geri kazanılabilecek hâle getirilebilir. KEK, ŞEKERLEME VE ÇİKOLATALAR: Kek, şekerleme ve çikolata gibi yiyeceklerin paketlenmesinde alüminyum, kâğıt, karton, plastik, metal kutu ve jelatin gibi çeşitli malzemeler kullanılır. Bu tip ürünlerin birden fazla paket yerine tek bir paket içinde sunulması daha doğrudur. MISIR GEVREĞİ: Mısır gevreği plastik torba içinde satılır. Bu torbalar da karton kutu içinde bulunur. Oysa mısır gevreğinin korunması ve saklanması için yalnızca torba yeterlidir. Bu torba da biyolojik olarak ayrışabilecek hâle getirilebilir. Karton kutudansa tümüyle vazgeçilebilir. SİLGİ, TÜKENMEZ KALEM, KURŞUN KALEM: Silgi, tükenmez kalem ve kurşun kalem gibi kırtasiye malzemeleri genellikle karton kutular ya da plastik torbalarla paketlenmiş olarak satılır. Bu tip ürünler, paketlenmeden de satışa çıkarılabilir. MEYVE SUYU: Meyve suyu, cam ya da plastik şişede ve karton kutuda satılabilir. Cam şişe yeniden kullanılabilir özelliktedir. Karton kutu da geri kazanılabilecek hâle getirilebilir. Bazı meyve sularında özel bir kapak sistemi bulunur. Bu, gereksiz malzemeler içeren paketlere bir örnektir. Paketlerinde daha az malzeme kullanılmış meyve suları tercih edilebilir. DETERJANLAR VE SIVI SABUNLAR: Deterjanlar, karton kutularda ya da plastik torbalarda satılır. Karton kutu geri kazanılabilir. Sıvı sabunlar, plastik şişelerde satılır. Şişenin plastiği doğada biyolojik olarak ayrışabilecek özellikte üretilebilir. Bu konuda yapılabilecek başka şeyler de var. Örneğin sıvı sabunlar iki tipte satılır. Birinci tipte şişenin ağzında, sabunun akmasını sağlayan bir mekanizma bulunur. İkinci tipteyse şişenin ağzında yalnızca kapak vardır. Bir kez mekanizmalı şişe alındıktan sonra diğer alışverişlerde ağzı kapaklı ve büyük miktardaki ürünler tercih edilmelidir. Büyük şişedeki üründen mekanizmalı şişeye aktarım yapılabilir. Böylece daha az ham madde ve enerji tüketimi, dolayısıyla daha az atık oluşması sağlanabilir. DİŞ MACUNU VE DEODORANTLAR: Diş macunları tüplerin içinde satılır. Ancak bu tüpler de bir karton kutunun içine konulur. Bu da bir ürün için iki paketin kullanılması demektir. Diş macunu, karton kutu olmadan da sunulabilir. Deodorantlar, cam şişe, plastik ya da metal kutularda satılır. Cam şişe içinde olanlar tercih edilebilir. Çünkü cam şişeler yeniden kullanılabilir. Çevre Dostu Paketler 203 Öğrenci bilgi sayfası Tüketim Paket Değerlendirme Anahtarı Ürünlerin paketlerinin çevre dostu olup olmadığını aşağıdaki anahtarı kullanarak değerlendirebilirsiniz. Önce bir ürün seçin ve ilk sorudan başlayın. Yanıtınız “Evet” ya da “Hayır” olabilir. “Evet” yanıtı verirseniz bu soruda durun. “Hayır” yanıtı verirseniz, sonraki soruya geçin. Herhangi bir soruya “Evet” yanıtı verene kadar devam edin. “Evet” yanıtına ne kadar çabuk ulaşırsanız, elinizdeki ürünün paketi de o kadar çevre dostu demektir. 1. Bu ürün paketlenmeden mi satılıyor? Hayır Evet Paketlenmeden satılan ürünler çevreye daha az zarar verir. 2. Bu ürün yeniden kullanılabilecek türden pakette mi satılıyor? Hayır Evet Yeniden kullanılabilen paketler, yeni paketlerin üretilmesinden daha az masraflıdır ve çevreye daha az zarar verir. 3. Paketin içinde bu üründen çok miktarda var mı? Hayır Evet Belli miktarda ürünün paketlenmesi için ne kadar az malzeme kullanılırsa o kadar iyi olur. 4. Ürünün paketi geri kazanılabilen malzemeden mi yapılmış? Hayır Evet Paket malzemelerinin geri kazanılması, hem ham madde kullanımını hem de atık miktarını azaltır. 5. Paket, biyolojik olarak ayrıştırılabilir malzemelerden mi? Hayır Evet Biyolojik olarak ayrıştırılabilen malzemelerin çevreye daha az zararı vardır. 6. Paketin tasarımı ve malzemesi basit mi? Hayır 204 Evet Basit tasarımlı paketlerin üretiminde daha az malzeme ve enerji kullanılır. Tüketim Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler 3 Reklamlar ve ürünlerin etiketlerindeki bazı ifadeler tüketimin artmasına neden olur. 2-3 ders saati • Reklamların ve ürünlerin etiketindeki bazı ifadelerin eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmesi gerektiğini fark eder. Gözlem yapma, karşılaştırma, eleştirel düşünme, veri toplama, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme. Anlatım, beyin fırtınası Gazete ve dergi kupürleri, etiketler, Yeşil Kutu DVD’si Giriş Günlük yaşamımızın her alanında reklamlarla karşılaşırız. Reklam panolarında, televizyonda, paketlerde, radyoda, dükkânlarda, alışveriş merkezlerinde, otobüs duraklarında ve hatta evlerimizde. Reklamlar, ürünlerin daha çok satılmasını sağlamak üzere insanları şaşırtacak ya da etkileyecek şekilde tasarlanırlar. Bu nedenle reklamlardaki ifadeler ya da görüntüler zaman zaman gerçeği farklı yansıtırlar. Bilinçli bir tüketici, reklamlardaki bu ifadeleri ve görüntüleri gerçeklerden ayırt etmeyi bilir, bunları eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirir. Ürünlerin paketlerinin üzerindeki bilgilerin amacı genellikle, tüketicileri ürünün içeriği hakkında aydınlatmaktır. Bazı ifadelerse tüketicileri o ürünün diğerlerinden daha iyi olduğuna inandırmak ve alışveriş yaparken hemen satın alınmasını sağlamak amacıyla yazılır. Bu durum, etiketteki “İçindekiler” bölümünün bilgilendirme işlevinin geri planda kalmasına yol açar. Tüketicinin ürünü seçerken öncelikle dikkat etmesi gereken “İçindekiler” bölümündeki bilgilerdir. Günümüzde insanlar doğal ürünlere daha çok ilgi duymaya başladılar. Bazı ürünlerin paketinde bunların “ekolojik” ya da “organik” ürünler olduğunu belli edecek ifadeler bulunur. Ancak, bu ifadeler her zaman gerçeği yansıtmayabilir. Etkinlikler Ürünlerin paketlerini inceleyelim 1 2 Dersten bir hafta önce öğrencilerden çeşitli ürünlerin paketlerini toplayarak sınıfa getirmelerini isteyin. Derste, öğrencilerin topladıkları paketleri tek tek incelemelerini sağlayın. Daha sonra onlara, paketlerin üzerinde ne tip bilgilerin yer aldığını sorun. Ardından bu bilgilerin neden verildiğini sorun. Yanıtlarını tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! 205 3 Tüketim 3 Öğrencilere aşağıdaki soruyu yönelterek bir tartışma başlatın: • Paketlerin üzerinde yer alan tüm bilgiler doğru mu? 4 Öğrencilere, paketlerin üzerinde ürünlerin çevre dostu olduğunu gösteren işaretler görüp görmediklerini sorun. Böyle işaretler varsa bunları tahtaya çizmelerini isteyin. Daha sonra bu işaretler üzerinde konuşun. Reklamlar ne anlatıyor? 1 Dersten bir hafta önce, öğrencilerden gazete ve dergilerdeki reklamları inceleyip bunlardan seçtiklerini sınıfa getirmelerini isteyin. Bunu yaparken farklı ürünlerle ilgili reklamlar seçmeye dikkat etmelerini söyleyin. Örneğin, çocukları ilgilendiren ürünlerin, elektronik eşyaların, çevre dostu ürünlerin reklamlarını toplayabilirler. Büyük reklam panolarındaki reklamların basit çizimlerini yaparak ya da bunları anlatan birer paragraf yazarak sınıfa getirebileceklerini de belirtin. 2 Öğrencilerin getirdiği reklamları hep birlikte duvara asın ve daha sonra hepsini inceleyin. Bu reklamların hangilerinden, nasıl etkilendiklerini sorun. Yanıtlarını tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. 3 Duvara astığınız reklamlardan bazılarını seçip öğrencilere bunların her biriyle ilgili olarak aşağıdaki soruları sorun: • Bu reklamın amacı nedir? • Bu reklam ne tip mesajlar veriyor? • Bu reklamın verdiği bilgiler ya da içerdiği görüntüler ürünün özelliklerini tam olarak yansıtıyor mu? 4 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve DVD’de bulunan “Reklam” filmini izlettirin. Öğrencilere filmin ana fikrinin ne olduğunu sorun. Eğlenceli reklamlar hazırlayalım 1 2 Öğrencileri gruplara ayırın. Öğrencilerin, “Reklamlar ne anlatıyor?” etkinliğinde kullanılan reklam örneklerindeki resimlerle reklam sloganlarını, birbirlerinden ayrılacak şekilde kesmelerini sağlayın. Öğrencilerin, kestikleri sloganlarla resimleri rastgele bir araya getirmelerini sağlayın. Reklam sloganlarını da kendi içinde kesip daha saçma ya da eğlenceli ifadeler oluşturacak şekilde yeniden birleştirebileceklerini söyleyin. Örneğin, portakal suyu reklamının görüntüleriyle araba reklamının sözlerini bir araya getirebileceklerini belirtin. 3 206 Öğrencilerin, hazırladıkları reklamları kartonlara yapıştırmalarını sağlayın. Bunları sınıfta ya da okulda bir yere asın. Öğrencilere hazırladıkları bu reklamların gerçekleri ne ölçüde yansıttığını sorun. Sloganlarla resimlerin uyumsuz birleşimlerinin onlara çekici gelip gelmediğini düşünmelerini sağlayın. Gerçekte de bazı reklamların tüketicileri çekmek için sıra dışı ifadeler ya da görüntülerden yararlanıp yararlanmadığını sorun. Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! Tüketim 4 Öğrencilere, reklamların amacının, tüketicinin dikkatini belli bir ürüne çekmek olduğunu açıklayın. Oysa çevre bilincine sahip bir tüketicinin, alışveriş yaparken kendi gereksinimlerine ve ürünün içeriğine göre karar vermesi gerektiğini anlatın. 3 Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencilerden gazete ve dergilerdeki reklamların bu yayınların ne kadarını kapladığını tahmin etmelerini isteyin. Onlara aşağıdaki soruları sorun: – Gazetelerde neden reklamlar yayımlanır? – Dergi ve gazetelerle birlikte verilen reklam broşürleri ne işe yarar? – Reklam verenler, bunun maliyetini nasıl karşılarlar? • Öğrencilere, reklam için yapılan harcamaların ürünlerin fiyatına eklendiğini anlatın. Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! 207 4 Tüketim Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Evcil hayvan beslemek güzel bir uğraştır ancak bunun getirdiği bazı sorumluluklar vardır. 2 ders saati • Evcil hayvan beslemenin yararlarını ve gerektirdiği sorumlulukları açıklar. • Başıboş hayvanların çevreye verdiği rahatsızlığı fark eder. • Başıboş hayvanların çevreye verdiği rahatsızlığı önlemeye yönelik önerilerde bulunur. Yaratıcı düşünme, eleştirel düşünme, gözlem yapma, çıkarımda bulunma Anlatım, beyin fırtınası, doğaçlama Dosya kâğıtları, kartonlar, boya kalemleri Giriş Kedi, köpek, tavuk, keçi ve inek gibi hayvanlar evcil hayvanlardır. Bu canlıları evimizde ya da uygun koşulların sağlandığı barınaklarda besleriz. Evcil hayvan beslememizin çeşitli nedenleri vardır. Bunlardan biri bu canlıların insanlar için iyi birer dost olmasıdır. Örneğin bazı araştırmalar, kedisini ya da köpeğini birkaç dakika okşayan insanların sakinleştiklerini, kendilerini daha iyi hissettiklerini göstermiştir. Uzmanlar, hayvan beslemenin; sorumluluk sahibi olma, diğer insanların duygularını anlayabilme, iletişim kurma ve kendine güven duyma gibi becerileri geliştirdiğini söylemektedirler. Üstelik evcil hayvanlar, keskin duyuları sayesinde bizim yapamayacağımız işleri yapabilirler. Örneğin, görme engelli bir insanın gözü olabilir, afetlerde göçük altında kalan insanları bulabilirler. Diğer yandan birçok insan geçimini tavuk, keçi, inek gibi evcil hayvanları yetiştirerek sağlar. Evcil hayvan beslemek sorumluluk isteyen bir uğraştır. Onun yeterli ve uygun bir biçimde beslenmesini sağlamak, sağlığına dikkat etmek, barınağını temiz tutmak, koşma, oynama vb. gereksinimlerini yerine getirmesine olanak sağlamak her zaman çok kolay değildir. Hayvan sahiplerinin, besledikleri hayvanların gereksinimlerini karşılamaya yeterli zaman ayırması gerekir. Ancak bazı insanlar isteyerek, severek sahip oldukları hayvanların bu temel gereksinimlerini karşılayamayıp zarar görmelerine neden olabilirler. Etkinlikler Evcil hayvanlar 208 1 Öğrencilere, “Evcil hayvan denince aklınıza neler geliyor?” sorusunu sorarak bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. Öğrencilere evde hayvan besleyip beslemediklerini sorun. 2 Evde hayvan besleyen öğrencilerden, bu hayvanların barınma, beslenme, temizlik ve sağlık gereksinimlerini karşılamak için neler yaptıklarını arkadaşlarına anlatmalarını isteyin. Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz Tüketim 3 Öğrencilere kâğıt, karton ve boya kalemleri dağıtın. Onlara “Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi” başlıklı metindeki bilgileri aktarın. Öğrencileri, bu bilgilerden de yararlanarak hayvan sahibi olmak isteyenlere kendilerini bekleyen sorumlulukları açıklayacak bir broşür hazırlamaya yönlendirin. Bu broşürlerden birini seçip çoğaltarak okulda dağıtılmasını sağlayın. 4 Başıboş hayvanlar 1 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Ardından aşağıdaki soruları ele alın: • Mahallenizde başıboş hayvanlar var mı? • Bunlar, sorunlara yol açıyor mu? (Başıboş hayvanlar, sağlıksız koşullarda yaşıyor ve sık sık aç kalıyor, insanlara ya da sokakta dolaşmaya çıkarılan diğer evcil hayvanlara zarar verip hastalık yayabiliyorlar.) • Başıboş hayvan sorununa ne gibi çözümler getiriliyor? (Evlere alınıp besleniyor, hayvan barınaklarına götürülüyor, kısırlaştırılıyor.) • Bu çözüm yollarının yararları ve zararları nedir? 2 Öğrencilere, sokakta başıboş, aç ya da yaralı bir köpek gördüklerinde aşağıdakilerden hangisini yapacaklarını sorun. Bunların dışında da önerilerde bulunabileceklerini söyleyin. • Aç ya da yaralı köpeği eve götürmek, karnını doyurmak • Köpeği hayvan barınağına götürmek • Köpeğe bakacak birini aramak • Köpeği bir veterinere ya da hayvan hastanesine götürmek • Belediyeye haber vermek 3 Tüm öneriler üzerinde konuşun ve herkesin üzerinde hemfikir olduğu beş öneriyi seçin. Öğrencileri beş gruba ayırın. Her grubun bu önerilerden biriyle ilgili bir canlandırma yapmasını istediğinizi söyleyin. Gruplara hazırlanmaları için 15 dakika süre verin. 4 5 Sürenin sonunda grupların canlandırmalarını yapmalarını sağlayın. Her canlandırmanın sonunda, anlatılan önerinin gerçekten işe yarayıp yaramayacağını konuşun. Öğrencilere “Evcil Hayvan Bulundurma ve Sahiplenme Koşulları” başlıklı metindeki bilgileri aktarın. Yasalara göre 16 yaşından küçüklerin evcil hayvan satın alamayacağı üzerinde durun. Tamamlayıcı Çalışmalar • • • Bir veterinerle görüşerek okulunuzda, evcil hayvan besleme konusunda bir seminer verilmesini sağlayın. Öğrencilerin ülkemizde başıboş hayvanlarla ilgili ne gibi çalışmalar yapıldığını araştırmalarını sağlayın. Onları bu konudaki çalışmaların artırılması için bir kampanya başlatmaya yönlendirin. Öğrencilere, başta köpekler olmak üzere çeşitli hayvanların arama, kurtarma, güvenlik işlerinde çalışmak ya da engellilerin yaşamını kolaylaştırmak üzere eğitilebildiğini anlatın. Bu tür eğitimler veren merkezlerle ilgi araştırma yapmalarını isteyin. Araştırmaları sonucunda elde ettikleri bilgileri arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın. Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz 209 4 Tüketim Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi, 15 Ekim 1978 tarihinde Paris’teki UNESCO Merkezi’nde yapılan bir törenle ilan edilmiştir. Bu metin, 1989 yılında Hayvan Hakları Birliği tarafından tekrar düzenlenmiştir. Bu bildirgede yer alan bazı maddeler şunlardır: • Bütün hayvanlar biyolojik denge kavramı içerisinde var olmak için eşit haklara sahiptir. • Bütün hayvanlar kendilerine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir. • Hayvanlara kötü muamele edilemez ya da zalim davranışlarda bulunulamaz. • Ölü bir hayvana saygıyla davranılmalıdır. • Vahşi hayvanlar yaşama hakkına ve kendi doğal çevrelerinde özgürce üreme hakkına sahiptir. • Bir insanın desteğine gereksinim duyan her hayvan uygun beslenmek ve bakılmak hakkına sahiptir. • Hayvanlar, hiçbir koşul altında terk edilemezler. Evcil Hayvan Bulundurma ve Sahiplenme Koşulları • • • 210 Çevre ve Orman Bakanlığı’nın, 12 Mayıs 2006 tarih ve 26166 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Hayvanların Korunmasına Dair Uygulama Yönetmeliği'”nin 12. maddesine göre, ev ve süs hayvanı bulunduran ya da yeni sahiplenecek olan kişilerde aşağıdaki koşullar aranır: • Ev ve süs hayvanlarını, 16 yaşından küçükler sahiplenemez. • Pitbull Terrier(pitbul teriyer) ve Japanese Tosa (capaniz tosa) gibi çevresine tehlike arz eden hayvanlar sahiplenilemez, üretilemez ve satılamaz. Sahipli hayvanlarda kısırlaştırma esastır. Hayvan sahipleri, hayvanlarını yavrulatmak istemeleri hâlinde doğacak yavruları belediyeye bildirerek kayıt altına aldırmak suretiyle bakar ve/veya dağıtımını yapar. Evde kedi ve köpek besleyen kişiler, sahip oldukları hayvanı bağlı bulundukları belediyeye en geç otuz gün içerisinde kayıt yaptırmakla yükümlüdür. Kayıtların ticari amaçla kullanılması yasaktır. Sahiplenilen hayvanlar terk edilemez ancak yeniden sahiplendirme yapılabilir ya da geçici hayvan bakımevlerine teslim edilebilir. Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz Sağlık ve Çevre 1 Sağlıklı Beslenelim Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Sağlığımızı korumak için beslenmemize dikkat etmeliyiz. 1-2 ders saati • • • • Sağlıklı beslenmenin önemini kavrar. Sağlıklı beslenmek için yapılması gerekenleri sıralar. Sağlıklı çevreyle sağlıklı besinler arasında ilişki kurar. Bilinçli bir birey olarak, besinlerini satın alırken nasıl davranması gerektiğini belirtir. Yaratıcı düşünme, karşılaştırma, ilişkilendirme, çıkarımda bulunma, yorumlama, yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme Anlatım, canlandırma Kâğıt, boya kalemleri, karton, termometre (cıvalı) Giriş Sağlığımızı korumanın en önemli yollarından biri dengeli ve sağlıklı beslenmektir. Dengeli ve sağlıklı beslenebilmek için besinlerde bulunan karbonhidratlar, proteinler, yağlar, vitaminler ve minerallerden yeterli miktarlarda alınmalıdır. Çünkü vücudun tüm bu besin maddelerine gereksinimi vardır. Yalnızca protein ya da karbonhidratla beslenmek doğru değildir! Etler ve tahılların yanı sıra karbonhidrat, vitamin ve mineral içeren sebze ve meyveler de tüketilmelidir. Sağlıklı Beslenelim 211 1 Sağlık ve Çevre Besinlerin sağlıklı ortamlarda yetiştirilmesine de özen gösterilmesi gerekir. Daha çok ürün elde etmek amacıyla tarımda ve hayvancılıkta yapılan yanlış uygulamalar çeşitli sorunlara yol açar. Örneğin, çiftçiler ürünlerini zararlı bakteri ve böceklerden korumak için tarım ilaçları kullanırlar. Ancak bu ilaçların aşırı miktarda kullanımı, hem çevre kirliliğine neden olur hem de bu ortamlarda yaşayan canlılara zarar verebilir. Tarım ve hayvancılıktaki yanlış uygulamalar, yalnızca belli bir bölgedeki canlıları ve çevrenin sağlığını değil insan sağlığını da olumsuz etkiler. Örneğin, bir gölde yaşayan küçük balıkların vücudunda bir tarım ilacının biriktiğini düşünelim. Bu küçük balıkla beslenen büyük balığın vücudunda bu ilaçtan daha fazla birikecektir. Çünkü büyük balık, çok sayıda küçük balıkla beslenir. Sonuç olarak besin zincirinin en sonunda yer alan canlılarda en fazla miktarda kimyasal madde birikir. İnsan da besin zincirinin sonunda yer alan bir canlı olduğuna göre yanlış uygulamalardan en çok o etkilenir. Etkinlikler Sağlıklı beslenmek için neler yapmalıyız? 1 Öğrencilere sağlıklarını korumak için neler yaptıklarını sorun. Yanıtlar üzerinde konuşun. Sağlığımızı korumak için beslenmemize de dikkat etmemiz gerektiğini söyleyin. Ardından onlara “Sağlıklı beslenmek için neler yapıyorsunuz?” sorusunu yöneltin. 2 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Daha sonra sağlıklı beslenmek için doğal besinleri tercih etmek ve hazır ya da küflenmiş besinleri yemekten kaçınmak, gerektiğini de söyleyin. 3 Uzmanların sağlıklı beslenebilmemiz için tahıl, sebze, meyve, süt ve süt ürünleriyle et ve baklagillerden yeterli miktarlarda yememiz gerektiğini söylediklerini anlatın. Onlara “Sağlıklı Beslenmenin On Yolu” başlıklı metindeki bilgileri aktarın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun. 4 Öğrencilerin önerileri üzerinde konuşarak onları bu konuda broşürler hazırlamaya yönlendirin. Öğrencileri gruplara ayırın. Her gruba kâğıt ve boya kalemleri dağıtın. Çalışmalar bitince broşürleri sınıfta sergileyin. Ardından broşürlerden birini seçerek çoğaltın ve öğrencilerin bunları tüm okula dağıtmalarını sağlayın. Sağlıklı çevre, sağlıklı besinler 1 2 Öğrencilere sağlıklı çevre ve sağlıklı besinler arasında nasıl bir ilişki olabileceğini sorun. Yanıtları üzerinde konuşun. 3 Öğrencileri, besinlerimizin sağlıklı olması için ülkemizde ne gibi çalışmalar yapıldığını araştırmaya yönlendirin. Onları gruplara ayırın ve her gruba bir karton ve boya kalemleri verin. Kartonların üzerine araştırma sonuçlarını gösteren bir poster hazırlamalarını söyleyin. Hazırlanan posterleri okulunuzda sergileyin. Öğrencilere besinlerimizin çeşitli uygulamalardan olumsuz etkilenebileceğini anlatın. Onlara “Besinlerimizi Olumsuz Etkileyen Uygulamalar” başlıklı bilgileri aktarın. Bu metindeki her maddeyi ayrı ayrı ele alın. Kimyasal maddeler besin zinciri yoluyla vücudumuza girer! 1 2 212 Öğrencilere termometrenin içinde bulunan cıvayı gösterin. Onlara cıva hakkında neler bildiklerini sorun. Yanıtları üzerinde konuşun. Öğrencilere “Cıvanın Görünmeyen Yüzü” bilgi sayfasını dağıtın. Ardından onları gruplara ayırın. Onlara, “biyolojik birikim” konusunda bir canlandırma yapacaklarını söyleyin. Bu canlandırmada cıvanın canlılara etkisini göstermeleri gerektiğini belirtin. Onlara hazırlanmaları için 15-20 dakika süre tanıyın. Sağlıklı Beslenelim Sağlık ve Çevre 3 Gruplar hazır olunca sırayla canlandırmalarını sunmalarını söyleyin. Canlandırma sonunda öğrencilerin duygu ve düşüncelerini anlatmalarını sağlayın. Kimyasal maddelerin besinlerimizi etkilememesi için neler yapılabileceği hakkında öneriler geliştirmelerini isteyin. 1 Tamamlayıcı Çalışmalar • • Okulunuzda sağlıklı besinler yetiştirilmesi konusunda bir seminer düzenleyin. Bir ziraat mühendisini okulunuza davet edin. Ardından öğrencilerin bir davetiye hazırlayarak bulunduğunuz yerdeki çiftçileri de bu seminere çağırmalarını sağlayın. Bu seminere yalnızca çiftçileri değil manav, market ve bakkal işletmecilerini de çağırabilirsiniz. Öğrencilere, cıva dışında, biyolojik birikime neden olan başka maddelerin olup olmadığını araştırmalarını söyleyin. Bunun için kitaplardan, dergilerden, ansiklopedilerden ve İnternet’ten yararlanabileceklerini belirtin. Araştırmaları sonucunda buldukları bilgileri sınıfta paylaşmalarını sağlayın. Sağlıklı Beslenmenin On Yolu • • • • • • • • • • Yeterli ve dengeli beslenmeye çalışın. Tükettiğiniz besinlerin çeşitli olmasına özen gösterin. Doğal ve taze besinler tüketin. Her gün, sabah, öğlen ve akşam olmak üzere en az üç öğün beslenin. Kahvaltının günün en önemli öğünü olduğunu unutmayın. Öğün atlamayın ve düzenli beslenin. Günlük enerji gereksinimimizin neredeyse yarısından fazlası karbonhidratlardan sağlanır. Bu nedenle günlük beslenmenizde tahıl grubundan besinlerin bulunmasına özen gösterin. Sebze ve meyveler, doğal şeker, vitamin ve mineral gereksinimimizi karşılar. Üstelik bunlar posalı besinlerdir. Bu besinler, bağırsak hareketlerini düzenler, kan şekeri ve kolesterol düzeylerinin düşmesine yardımcı olur. Günlük protein gereksiniminizi hayvansal ve bitkisel kaynaklardan dengeli olarak almaya özen gösterin. Düzenli olarak süt veya yoğurt tüketilmesi de kemik sağlığı için çok önemlidir. Tükettiğiniz günlük yağ miktarını kontrol edin. Fazla yağ tüketmek, hem kilo almanıza hem de dolaşım sisteminizde zararlı yağların birikmesine neden olur. Hayvansal yağlar yerine, doymamış yağları (zeytin yağı, ayçiçek yağı, mısır özü yağı vb.) kullanmaya özen gösterin. Yağlı etler ve et ürünleri (sucuk, salam, sosis vb.) yerine balık, tavuk, hindi eti ya da kuru fasulye, nohut ve mercimek gibi kuru baklagilleri tercih edin. Şekerli içecekler, tatlılar, pasta, kek vb. besinlerin enerji değeri yüksektir. Bu besinleri daha az tüketerek kilonuzu kontrol altında tutun. Besinlerin hazırlanması ve pişirilmesi sırasında temizlik kurallarına dikkat edin. Yiyeceklerinizi pişirirken haşlama, fırında ve buharda pişirme yöntemlerini tercih edin. Kızartmalardan kaçının. Yeterli ve dengeli beslenmenin yanında düzenli olarak spor yapın. Sağlıklı Beslenelim 213 1 Sağlık ve Çevre Besinlerimizi Olumsuz Etkileyen Uygulamalar • • • • • • 214 Yoğun bir şekilde gübrelenmiş, böcek ilacı atılmış tarlalarda yetiştirilen bitkilerde bu maddeler birikim yapabilir. Bunları yediğimizde zarar görebiliriz. Hava, su ya da toprak kirliliği gibi çevre sorunlarının yoğun olduğu işlek yolların ya da sanayi merkezlerinin yakınında bulunan tarlalarda yetiştirilen bitkilerde de kirlilik etkenleri birikebilir. Bu bitkileri tüketmek sağlığımıza zarar verebilir. Sanayi bölgelerinde yetişen hayvanların, beslendikleri bitkiler yoluyla aldıkları kimyasal maddeler, besin zinciri aracılığıyla bizim vücudumuzda da birikerek sağlığımızı olumsuz etkileyebilir. Hayvan yetiştiricilerinin, hayvanlarının sağlığını korumak amacıyla kullandıkları antibiyotik benzeri maddeler de hayvanların vücudunda birikebilir. Bu hayvanlardan elde edilen besinleri tükettiğimizde, bu maddeler bizim vücudumuzda da birikerek sağlığımızı olumsuz etkileyebilir. Kimi hayvan yetiştiricileri, hayvanlarını doğru olmayan besinlerle beslerler. Örneğin, deli dana hastalığına, hastalık nedeniyle ölmüş hayvanların çeşitli vücut bölümlerinin yemlere katılarak sığırlara yedirilmesi neden olmuştur. Daha uzun süre dayanmaları için besinlere eklenen katkı maddelerinin bir kısmı da sağlığımıza zarar verebilir. Sağlıklı Beslenelim Sağlık ve Çevre Cıva, oda sıcaklığında sıvı olan tek metal. Kolayca buharlaşıp havaya karışıyor. Rengi, kokusu yok. Yoğunluğu yüksek. O kadar yüksek ki bir bardak cıvada bir bilardo topu yüzebilir. Cıva, bu özelliklerinin getirdiği kolaylıklar nedeniyle birçok alanda kullanılan bir metal. Ancak aynı zamanda çevreye çok zarar verebilir. Cıva, zehirli bir madde. Örneğin, elimizdeki bir kesikten kan dolaşımına karışırsa bizi zehirleyebilir. Cıvanın sağlık açısından tehlikesiyle ilgili bir diğer sorun, cıvanın uçucu bir madde olmasından kaynaklanır. Gaz hâlindeyken fark edilmediğinden solunumla vücuda girer ve zehirlenmeye neden olur. Cıvanın bir gramı bile binlerce metre karelik alana yayılıp besin zincirine karışır. Bu durumdan, özellikle besin zincirinin en üst seviyesindeki canlılar etkilenir. Çünkü cıva, karbonla kimyasal tepkimeye girerek çeşitli zehirli bileşikler oluşturur. Öğrenci bilgi sayfası Cıvanın Görünmeyen Yüzü Çeşitli sanayi etkinliklerinde kullanılan ya da doğaya atılan pillerin bozulmasıyla sulara karışan cıva, çevre ve canlılar için büyük tehlike oluşturuyor. Günümüzde, geçmiş yıllara göre çevremizde daha fazla cıvanın bulunduğu söyleniyor. Cıvayla karşı karşıya kalmamızda en önemli etken “biyolojik birikim”. Cıva, besin zinciri yoluyla canlılarda birikir. Bunun sonucunda da su ürünleri aracılığıyla vücudumuza girer. Örneğin, bir gölde, suya karışan cıva, mikroorganizmalar aracılığıyla işlenerek zehirli bir bileşik olan metil cıvaya dönüştürülür. Metil cıvanın, sudaki planktonlarca (mikroskobik bitki ve hayvanlar) alınmasıyla “biyolojik birikim” başlar. Planktonlarla beslenen küçük balıklarda daha çok metil cıva birikir. Onlarla beslenen büyük balıklardaysa daha yüksek oranda metil cıva birikir. Böylece besin zincirinde ilerledikçe metil cıvanın birikim miktarı artar. Besin zinciri, kuşlar ve memelilere kadar devam ettiğindeyse tehlike daha da büyür. 215 2 Sağlık ve Çevre Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Yabani bitkilerden birbirinden farklı birçok amaçla yararlanırız. 2-3 ders saati • Yenebilen yabani bitkileri araştırır. • Yabani bitkilerin besin olarak tüketilmesi dışında başka amaçlarla da kullanıldığını fark eder. • Yabani bitkilerin korunmasına yönelik önerilerde bulunur. Eleştirel düşünme, veri toplama, karşılaştırma, çıkarımda bulunma, yaratıcı düşünme, gözlem yapma Anlatım, tartışma Karton, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD’si Giriş Bitkiler, ilk çağlardan bu yana beslenmemizde önemli bir yere sahiptir. Yerleşik yaşam biçimine geçişimizle birlikte besin olarak tükettiğimiz bitkileri kendimiz yetiştirmeye başladık. Bugün yediğimiz maydanoz, dereotu, marul gibi birçok bitki “kültür bitkisi” olarak yetiştiriliyor. Ancak özel olarak yetiştirmediğimiz hâlde doğadan toplayarak yediğimiz otsu bitkiler de var. Bunlar yabani bitkiler olarak adlandırılıyorlar. Günümüzde insanların yabani bitkilere olan ilgisi giderek artıyor. Bunun temel nedeni, bu bitkilerin doğada, yapay gübre ya da kimyasal maddeler kullanılmadan yetişmesidir. Özellikle kırsal bölgelerde yaşayan insanlar için yenebilen yabani bitkiler sağlıklı birer doğal besin kaynağıdır. Yenebilen yabani bitkilerin önemi, diğer bitkilerde bulunmayan bazı yararlı besin maddelerini de içermelerinden kaynaklanıyor. İnsanların yabani bitkilerle ilişkisi çok eski zamanlara dayanıyor. Bu bitkilerle ilgili bilgiler, gelenekler ve alışkanlıklar yoluyla kuşaktan kuşağa geçiyor. Günümüzde “yöresel bilgi” adı verilen bu tip bilgiler giderek yok oluyor. Bunu, kırsal bölgelerden kentlere olan göç de hızlandırıyor. Yabani bitkilerden çay yapımında ya da baharat kaynağı olarak da yararlanıyoruz. Eczacılıkta ilaç yapımında, erozyonu önlemede, tarımda hastalıkları ve zararlıları kontrol etmede ve toprağı zenginleştirmede de yabani bitkileri kullanıyoruz. Ayrıca yabani bitkiler, gen kaynağı olarak da yarar sağlıyor. Örneğin, birtakım özellikleri iyileştirilmek istenen bitkilere yabani bitkilerden elde edilen genler aktarılıyor. Etkinlikler Yabani bitkileri tanıyalım 1 216 Öğrencilerden yakın zamanda yedikleri bir bitkinin adını hatırlamalarını isteyin. Daha sonra öğrencilerin bunları sırayla söylemelerini sağlayın. Her yanıttan sonra bu bitkinin hangi bölümlerini yediğimiz, nerede yetiştiği, yabani bir bitki olup olmadığı gibi konular üzerinde konuşun. Daha sonra öğrencilere “Giriş” bölümündeki ve “Yabani Bitkiler Hangi Amaçlarla Kullanılır?” başlıklı bilgileri aktarın. Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz? Sağlık ve Çevre 2 Öğrencilere yabani bitkilerin eczacılıkta ilaç yapımında kullanıldığını hatırlatın. Onlardan bu konuda örnekler vermelerini isteyin. Ardından, öğrencilere “Tıbbi Bitkiler” başlıklı bilgileri aktarın. 2 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Sağlık ve Çevre” bölümünden yararlanabilirsiniz. Bitki takvimi yapıyoruz 1 Öğrencilere doğada karşılaştığımız her bitkiyi yiyip yiyemeyeceğimizi sorun. Yanıtları üzerinde konuşun. Ardından bazı bitkilerin zehirli olduğunu ve kesinlikle yenilmemesi gerektiğini belirtin. Zehirli bitkileri yemenin yaşamımızı tehlikeye sokacağını vurgulayın. Bu nedenle yalnızca çok iyi tanıdığımız bitkileri toplayarak yiyebileceğimizi söyleyin. 2 Öğrencilere “Keçinin Yediği Her Otu Yeriz!” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve bu bilgileri okumalarını sağlayın. Onlara, bu bilgi sayfasında hangi yabani bitkilerin adlarının geçtiğini sorun. Daha sonra öğrencilerin yaşadıkları yerde yetişen yabani bitkileri tanıyıp tanımadıkları üzerinde durun. 3 Öğrencileri yabani bitkileri tanımak için bir araştırma yapmaya yönlendirin. Onları birkaç gruba ayırın. Her gruptan yaşadıkları yerde yetişen ve yenebilen yabani bitkiler hakkında bilgi toplamasını isteyin. Bilgi toplarken İnternet’ten ve kitaplardan yararlanabileceklerini ya da yakınlarına danışabileceklerini belirtin. Araştırmaları sırasında aşağıdaki soruların yanıtlarını da bulmalarını isteyin: • Bu bitkiler hangi mevsimlerde görülüyor? • Bu bitkilerin hangi bölümlerini yiyoruz? • Bu bitkileri hayvanlar da yiyor mu? • Bu bitkiler başka hangi amaçlarla kullanılıyor? 4 Her grubun bir kartonun üzerinde “bitki takvimi” hazırlamasını sağlayın. Araştırmaları sırasında elde ettikleri bilgileri, bu takvim üzerinde resimlerle ve yazılarla göstermelerini isteyin. Daha sonra takvimleri sınıfın duvarına asın. Doğanın sunduğu menü çok zengin! 1 Öğrencileri birkaç gruba ayırın. Ardından onlara karton, boya kalemleri ve “Kamp Yerinde Hangi Bitkiler Var?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Öğrencilerin, doğada kamp yaptıklarını ve besinlerinin çok azaldığını düşünmelerini isteyin. Sağlıklı kalabilmek için, kendilerine çevrede buldukları otlar ve meyvelerle bir menü hazırlamalarını isteyin. Hazırladıkları menüyü kartonların üzerine yazmalarını ve resimlendirmelerini sağlayın. Öğrencileri, menüyü hazırlarken, dağıttığınız bilgi sayfasından yararlanmaya yöneltin. Daha sonra bu menüleri sınıf duvarında sergileyin. Yabani bitkiler tükeniyor mu? 1 Öğrencilere, birçok canlı türü gibi yabani bitkilerin de yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu söyleyin. Yabani bitkilerin korunması için neler yapılması gerektiğine ilişkin öneriler geliştirmelerini sağlayın. 2 Öğrencileri gruplara ayırın. Onlara kartonlar ve boya kalemleri dağıtın. Konuşulan önerileri düşünerek yabani bitkilerin korunmasıyla ilgili bir sloganı kartonlara yazmalarını sağlayın. Bu kartonları okulun çeşitli yerlerine asın. Tamamlayıcı Çalışmalar • Bir baharatçıya gezi düzenleyin. Öğrencilerin baharatçıdan, çayı yapılan, halk hekimliğinde kullanılan ve baharat olarak yaralanılan bitkilerin adlarını öğrenmelerini sağlayın. Ardından bunlarla ilgili birer poster hazırlamalarını isteyin. Hazırlanan posterleri sınıf duvarına asın. Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz? 217 2 Sağlık ve Çevre Yabani Bitkiler Hangi Amaçlarla Kullanılır? • • • • • • • • • • • Eczacılıkta ilaç yapımında Çay olarak Baharat olarak Tekstil sanayiinde boya maddesi olarak Kirli suların temizlenmesinde Ağır metallerin temizlenmesinde Arılar için besin ve çiçek tozu kaynağı olarak Hayvan yemi olarak Su ve toprak özelliklerinin göstergesi olarak Doğal dengenin korunmasında Kozmetik sanayiinde ham madde olarak • • • • • • • • • • • Süs bitkisi olarak Kültür bitkilerinin gen kaynağı olarak Yaban yaşamı için yiyecek ve barınak olarak Yakacak olarak Hastalık ve zararlılara karşı tuzak bitki olarak Sepet, hasır ve süpürge gibi malzemelerin üretiminde Tarım zararlılarıyla savaşımda Erozyonu önlemede Toprağın verimliğini artırmada Toprağın yorgunluğunu azaltmada Sap ve saman olarak Tıbbi Bitkiler İnsanlar, çok eski zamanlardan beri bitkilerden ilaç yapımında yararlanmışlar. Çeşitli bitkileri deneyerek bunların bazı hastalıklara iyi geldiğini keşfetmişler. Bu bilgiler, kuşaktan kuşağa aktarılarak kullanılmaya başlanmış. Günümüzde de dünyanın birçok yerinde farklı kültürlerden insanlar hastalıkları tedavi etmede çeşitli bitkilerden yararlanıyorlar. Örneğin, biz, karnımız ağrıdığında nane-limon çayı içeriz. Eczacılık ve tıp alanında kullanılan bitkilere “tıbbi bitkiler” denir. Bu bitkilerin tıbbi amaçlarla kullanılmasına araştırmalar sonucunda karar verilir. Günümüzde eczacılıkta kullanılan birçok ilacın etken maddesi bitkilerden elde edilmektedir. Örneğin aspirinin etken maddesi olan salisilik asit, söğüt ağacının kabuğundan elde edilir. Bilim insanları, bitkilerin içindeki kimyasal maddeleri inceleyerek bunların neleri tedavi edebileceği konusundaki araştırmalarına hâlâ devam ediyorlar. Biyolojik çeşitliliğin korunması bu nedenle de çok önemli. Hâlâ keşfedilmemiş ve araştırılmamış bitki türleri var. Bu bitkilerden birçok hastalığın tedavisi için yararlanılabilir. Tıbbi bitkiler, rastgele kullanılmamalıdır. Çünkü birçok bitkinin kısa ya da uzun sürede ortaya çıkan zehirli bir etkisi vardır. Bilinçsizce kullanıldığında bu bitkiler insana çok zarar verebilirler. Hasta olduğumuzda mutlaka bir hekime gitmeli ve hekim kontolünde kullanılan modern tıp ilaçlarını kullanmalıyız. 218 Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz? Sağlık ve Çevre Anadolu’da yaşayan insanlar için bitkiler yaşamın vazgeçilmez bir parçasıdır. Ege’de pazar yerlerine gittiğinizde, buralarda bin bir çeşit bitkinin satıldığını görebilirsiniz. Datça Yarımadası da Ege’ye özgü bitkilerin çok zengin olduğu yerlerden biridir. Burada Palamutbükü Köyü’ne yaptığımız gezide yenebilir bitkileri inceledik ve orada yaşayan insanların bunları nasıl kullandıklarını öğrendik. Palamutbükü’nde ilk tanıştığımız insanlardan biri Mehmet Amca’ydı. Güler yüzlü ve hoşsohbet Mehmet Amca, yörede yaşayan herkes gibi, yenebilen bitkilerden “ot” diye söz ediyordu. Ona, otlarla beslenmenin nasıl bir geçmişi olduğunu sorduk. Mehmet Amca, bize Ege’de zaten var olan ot yemeklerinin İkinci Dünya Savaşı sırasında daha çok önem kazandığını anlattı. Dediğine göre bölgede farklı otların yiyecek olarak kullanılması savaş zamanında artmış. Türkiye’de savaş sonunda ciddi bir kıtlık baş göstermiş. Ne ekilecek tohum ne de ekilenleri satın alacak kimse bulunabiliyormuş. Bu kıtlık, 1950’li yıllarda da sürmüş. Zorluk çeken Anadolu insanı parlak zekâsını kullanarak bu durumu atlatmayı başarmış. Ne mi yapmış? Hayvanlarını izlemiş ve hangi otları yediklerini öğrenmiş. Hayvanların yediklerini insanlar da yiyebilir düşüncesiyle otları toplamaya ve besin olarak kullanmaya başlamış. Egelilere hangi otları yediklerini sorduğunuzda “keçinin yediği her otu yeriz” yanıtını alırsınız. Öğrenci bilgi sayfası Keçinin Yediği Her Otu Yeriz! Palamutbükü Köyü’nde tek tanıştığımız kişi Mehmet Amca olmadı. Kızı Meray’la da tanıştık. Meray, buralarda doğup büyümüş. Yöreyi çok iyi biliyor ve doğaya çok meraklı! Burada bulunan tüm kuşları ve bitkileri tanıyan Meray’ın bize söylediği ilk sözlerden biri, “Ot deyip geçmeyin! Ot bizim için oyun, yemek, şifa demektir!” oldu. Meray ve ailesi, orada yaşayan tüm insanlar gibi yöredeki otları yemek yapmada kullanıyorlar. Böreklere katıyorlar, kavurmalarını yapıyorlar, çayını içiyorlar, baharat olarak kullanıyorlar. Meray, anlatmaya devam etti: “Biz çocukken oyuncak mı vardı, bizim oyuncağımız bitkilerdi. Ninelerimize sora sora buradaki tüm bitkileri bilir olduk. Örneğin, keçiboynuzlarının tohumlarıyla oje yapardık. Yaş tohumunu ezer ve kuru boyayla karıştırırdık. Sonra da tırnaklarımıza sürerdik. Bu, bizim oyunumuzdu. Dağlarda sürülerimizi gezdirirken acıkırdık. O zaman da hemen oracıkta süt sağar, içine yine ezilmiş keçiboynuzu tohumu katardık. Oldu mu sana yoğurt? Otur afiyetle ye! Üşüttün, öksürük mü tuttu? O zaman hemen ada çayı toplar, çayını yapar içerdik. İyi gelirdi, rahatlatırdı.” Meray’la konuşmamız bittikten sonra hemen araştırdık; keçiboynuzu tohumu, yoğurt yapımında normalde bakterilerin gerçekleştirdiği mayalanmanın gerçekleşmesini sağlıyormuş. Ayrıca peynir mayası olarak da kullanılabiliyormuş. Burcu Meltem Arık’ın Mayıs 2006 tarihinde Bilim Çocuk Dergisi’nde yayımlanan “Datça’nın Bitkileri” başlıklı yazısından kısaltılarak alınmıştır. 219 Öğrenci bilgi sayfası Sağlık ve Çevre Kamp Yerinde Hangi Bitkiler Var? Karahindiba Sarı çiçekleri olan tek yıllık bir otsu bitkidir. Potasyum, A ve C vitamini bakımından zengindir. Yaprakları çiğ ya da haşlanarak salata yapılır. Kökünden kahve yapılır. Böğürtlen Çok yıllık, çalı tipinde bir bitkidir. Vitamin ve mineral bakımından zengindir. Meyve olarak tüketilir. Reçel ya da tatlı yapımında kullanılır. Yaprak ve meyvelerinden çay yapılır. Isırganotu Çok yıllık otsu bir bitkidir. Vitamin ve mineral bakımından zengindir. Yaprak ve gövdesinden salata, yemek, börek ve çay yapılır. Kuşburnu Gülgillerden, çok yıllık, çalı tipinde bir bitkidir. Çoğunlukla kurutularak kullanılan meyveleri C vitaminince zengindir. Marmeladı, pestili, pekmezi, çayı yapılır. Kuzukulağı Çok yıllık otsu bir bitkidir. C vitaminince zengindir. Yapraklarından salata ya da yemek yapılır. Ebegümeci Çok yıllık otsu bir bitkidir. C vitaminince zengindir. Yapraklarının yemeği yapılır. Kurutulmuş yapraklarından çayı yapılır. Kekik Çok yıllık otsu bir bitkidir. Kurutulmuş yaprakları, çorbalara ve yemeklere lezzet vermek amacıyla baharat olarak kullanılır. 220 Sağlık ve Çevre Su Kirliliği Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler 3 Su, insan etkinlikleri sonucunda, kullanılamayacak hâle gelecek kadar çok kirlenebilir. 2-3 ders saati • • • • Suyun kirlenme nedenlerini araştırır. Suyu kirleten maddeleri sıralar. Su kirliliğinin nelere yol açtığını fark eder. Su kirliliğini önlemeye yönelik önerilerde bulunur. Gözlem yapma, karşılaştırma, ayırt etme, çıkarımda bulunma, eleştirel düşünme, tahminde bulunma, veri toplama, bulguları kaydetme, tablolaştırma, yaratıcı düşünme, sınıflama, sıralama Anlatım, deney Bir kuş tüyü, sıvı yağ, su, 2 bardak, 2 soğan, farklı su örnekleri, tuz karton, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Dünyadaki tatlı su kaynakları kirlilik tehdidiyle karşı karşıyadır. Su kirliliği, kimyasal gübre ya da böcek ilaçlarının sulara karışması, sanayi atıklarının ve kanalizasyon sularının doğaya bırakılması gibi çeşitli insan etkinlikleri sonucunda oluşur. Asit yağmurları ve çöp alanlarındaki çöplerden sızan maddeler de su kirliliğine yol açar. Su kirliliği, temel olarak şu üç soruna neden olur: • Kirlilik nedeniyle sudaki oksijen miktarı, dolayısıyla suda yaşayan canlılar azalır. • Kirlenen sular, insanlarda sağlık sorunlarına yol açar. Örneğin, böcek öldürücü tarım ilaçlarında bulunan organofosfatlar ya da benzen gibi petrol türevi kimyasal maddeler kansere; kurşun benzeri ağır metallerse sinir sisteminde bozukluklara neden olur. • Rengi kötüleşen, kokan ya da zehirli bileşikler içeren suyun niteliği zayıflar. Su kirliliği, tüm canlıları etkileyen bir çevre sorunudur. Kirlenmiş bir su ne içilebilir, ne tarımda ne de sanayide kullanılabilir. Kimse kirli suda yüzmek istemez. Öte yandan kirli suyun temizlenerek yeniden eski hâline döndürülmesi çok pahalı ve zor bir süreçtir. Etkinlikler Suyu ne kirletiyor? 1 Dersten önce sıvı yağ ve deterjan benzeri kimyasal maddeler kullanarak bir bardağın içinde kirli su örneği hazırlayın. İkinci bir bardağa da temiz su koyun. Derste öğrencilere bardaklardaki suları göstererek aralarındaki farkın ne olduğunu sorun; temiz suyla kirli suyu birbirinden ayırt etmelerini sağlayın. Ardından aşağıdaki konuları ele alın: • Suyun kirli olduğunu nasıl anlıyoruz? (Rengine, kokusuna, tadına bakarak.) • Hangi maddeler suyu kirletmiş olabilir? (Suyu kirletmek için içine koyduğunuz maddelerin adlarını söyleyin.) • Kirli su ne gibi sorunlara yol açar? (Sağlık sorunlarına, sudaki oksijenin azalmasına vb.) Su Kirliliği 221 3 Sağlık ve Çevre 2 Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Ardından bilim insanlarının suyun bazı özelliklerini inceleyerek kirlilik nedenlerini ortaya çıkarabildiklerini söyleyin. Onlara “Suyun Özellikleri” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencileri yakınınızdaki bir su kaynağının özelliklerini araştırmaya yönlendirin. Araştırma sonuçlarının sınıfta paylaşılmasını sağlayın. 3 Öğrencilere DVD’deki “Su ve Sağlık” adlı filmi izlettirin. Su kirliliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri hakkında konuşun. Suyun kirli olduğunu nasıl anlarız? 1 2 Derse bir miktar dere, göl, yağmur ya da musluk suyu örneği getirin. Deneyin diğer malzemeleri olan iki soğan, iki bardak, tuz ve bir miktar kürdanı da hazırlayın. 3 Bardakların içini getirdiğiniz su örneğiyle doldurun. İkinci bardağın içine bir miktar tuz koyun. Bu bardak, kirli suyu temsil edecek. Bardakların üzerine, içlerindeki suyun niteliğini gösteren birer etiket yapıştırın. Soğanların her birine, “artı” şekli oluşturacak şekilde ikişer kürdan sokun. (Soğanlar kürdanlar sayesinde bardakta asılı duracak.) Kürdanların uçlarının dışarıda kalmasına özen gösterin. Her bardağın içine birer soğan oturtun. Soğanların köklerinin suya değmesine özen gösterin. Bardakları, içlerindeki su ve soğanlarla birlikte doğrudan güneş ışığı almayan bir yere yerleştirin. 4 Öğrencilere “Soğan Gözlem Tablosu” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve onların bu tabloyu 10 gün boyunca düzenli olarak doldurmalarını sağlayın. Öğrenciler tabloda belirtilen ölçümleri tamamladıktan sonra sonuçlar üzerinde konuşun. Köklerin uzunluğunun ve sayısının kirlilik ölçüsü olarak değerlendirilebileceğini anlatın. Bu deneyin, kirliliği görmenin basit bir yolu olduğunu söyleyin. Ancak bir su örneğinin kirlilik derecesini gerçekten ölçtürmek istiyorlarsa üniversitelerin ilgili bölümlerine ya da hıfzıssıhha merkezlerine başvurabileceklerini belirtin. Öğrencilere birçok bitkinin kök sisteminin kirliliğe çok duyarlı olduğunu anlatın. Bu durumun soğan kökleri için de geçerli olduğunu vurgulayın. Soğan köklerinin, kirliliğin biyolojik göstergesi olarak kullanılabileceğini söyleyin. Bunu gözlemlemek amacıyla bir deney yapacağınızı belirtin. Su kirliliği başka canlılara da zarar verir 222 1 Öğrencilere su kirliliğinin yalnızca insanlara değil, başka canlılara da zarar verebileceğini anlatın. Bunu göstermek için bir deney yapacağınızı belirtin. Deney için gerekli malzemeler olan kuş tüyü, sıvı yağ ve suyu hazırlayın. 2 Bir bardağın içine su koyun. Kuş tüyünü bu suya batırın; bir süre beklettikten sonra çıkarın. Öğrencilerin tüydeki değişiklikleri gözlemlemesini sağlayın. Daha sonra suyun içine birkaç yemek kaşığı sıvı yağ ekleyin. Su ve sıvı yağı iyice karıştırın. Ardından kuş tüyünü bu karışımın içine batırın. Öğrencilerin dikkatle gözlem yapmalarını sağlayın ve onlara şu soruları sorun: • Kuş tüyünü yağlı suya batırdığımızda ne oldu? (Kuş tüyünü oluşturan küçük tüyler birbirine yapışır.) • Gözlemlediğimiz bu durum kuş tüyünün işlevini değiştirir mi? (Kuşun uçmasına engel olur.) • Böyle bir durum diğer canlıları nasıl etkiler? (Diğer canlıların da tüyleri benzer şekilde etkilenir.) • Bu gözlemimizden nasıl bir sonuç çıkarabiliriz? (Sudaki kirlilik, canlıların temel yaşamsal işlevlerini yerine getirmelerine engel olur.) • Bu deneyi hangi kirlilik örneklerine benzetebiliriz? (Tanker kazalarında petrolün deniz yüzeyine yayılıp canlıların tüylerini kaplamasına benzetebiliriz.) Su Kirliliği Sağlık ve Çevre 3 Öğrencileri gruplara ayırın. Gruplara karton ve boya kalemleri dağıtın. Su kirliliğini önlemek amacıyla evde, okulda, hastanede ya da sanayide kullanılabilecek bir cihaz tasarlamalarını isteyin. Bu cihazın çizimini kartonlara yapmalarını söyleyin. Bunun için onlara 15 dakika süre tanıyın. Sürenin sonunda grupların cihazlarını tanıtmasını sağlayın. 3 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Sağlık ve Çevre” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • Öğrencilerden kirli sulardan bulaşan hastalıklar konusunda merak ettiklerini listelemelerini isteyin. Daha sonra bu konuda uzman olan bir sağlık görevlisini sınıfa davet edin. Sağlık görevlisinin sunumundan sonra, öğrencilerin ona hazırladıkları soruları sormalarını sağlayın. Öğrencilerin, aldıkları bilgiler ışığında suyla bulaşan hastalıklardan korunmak ve su kirliliğini önlemek üzere birer slogan yazmalarını sağlayın. Ardından bu sloganları kartonlara yazdırıp sınıfın duvarına asın. Suyun Özellikleri Sıcaklık: Suyun sıcaklığındaki bir artış, sudaki balıklar, bitkiler ve bakteriler için gereken serbest oksijen miktarının azalmasına neden olabilir. Su sıcaklığındaki artışların nedeni, genellikle yakındaki bir enerji santralidir. pH: Sanayi etkinliklerinden kaynaklanan asit yağmurları nedeniyle su kaynaklarının asitlik düzeyi artabilir. Bu artış balık ölümlerine ve balıkların yediği yumuşakça ve eklembacaklıların sayısının azalmasına yol açabilir. Serbest oksijen: Sudaki serbest oksijen miktarı, suda yaşayan canlıların sayısını etkiler. Sudaki oksijenin azalması sonucu oksijen ayrışmaya başlayabilir ve su kullanılamayacak hâle gelir. Fosfor içeriği: Yapay gübreler ve kanalizasyonlardan gelen deterjan benzeri maddelerin etkisiyle sudaki fosfor miktarı artabilir. Suda yüksek miktarda fosfor bulunması, bitkilerin, özellikle de su yosunlarının aşırı çoğalmasına yol açabilir. Suyun yüzeyi tümüyle bu canlılarla örtülür. Sonuç olarak sudaki oksijen miktarı azalır ve kullanılamayacak hâle gelir. Azot içeriği: Azot içeren kimyasal maddelerin suya karışması, yapay gübreler ve kanalizasyon yoluyla gerçekleşir. Bu maddelerin bazıları (amonyak gibi) insan bedenine zararlıdır. İçme sularında azot bileşiklerinin miktarının yüksek olması küçük çocuklarda “methemoglobinemi” adlı bir hastalığa yol açabilir. Ayrıca azot bileşiklerinin kansere neden olduğu da biliniyor. Sertlik: Suyun sertliği, serbest magnezyum ve kalsiyumun sudaki miktarına göre belirlenir. Kalsiyum belli bir miktarda alındığında yararlıdır. Ancak çok sert su içmek böbrek taşlarına yol açabilir. Çok sert sular yalnızca evde değil sanayide kullanılmaya da uygun değildir. Çünkü içerdiği kireç makinelere zarar verebilir. Su Kirliliği 223 Öğrenci bilgi sayfası Sağlık ve Çevre Soğan Gözlem Tablosu Gün Sayısı Soğanın Konulduğu Su Kaynağı Temiz Su 1. Gün Kirli Su Temiz Su 2. Gün Kirli Su Temiz Su 3. Gün Kirli Su Temiz Su 4. Gün Kirli Su Temiz Su 5. Gün Kirli Su Temiz Su 6. Gün Kirli Su Temiz Su 7. Gün Kirli Su Temiz Su 8. Gün Kirli Su Temiz Su 9. Gün Kirli Su Temiz Su 10. Gün Kirli Su 224 Yeni Kök Sayısı Ortalama Kök Uzunluğu Gözlemler Vatandaşlık Hakları 1 Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Demokratik bir toplumda, insanlar çevreyle ilgili bilgilere erişme ve karar verme süreçlerine katılma hakkına sahiptir. 2-3 ders saati • Çevreyle ilgili konularda karar verme sürecine katılma hakkına sahip olduğunu fark eder. Eleştirel düşünme, çıkarımda bulunma, yorumlama Anlatım, tartışma Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Her birey, yaşadığı çevrenin durumuna ilişkin karar verme hakkına sahiptir. Mesleğimiz ya da toplumdaki konumumuz ne olursa olsun, yaşadığımız çevrenin koşulları herkes gibi bizim de sağlığımızı, üretkenliğimizi ve estetik anlayışımızı etkiler. Bazı durumlar dışında, çevreyle ilgili bilgilere erişme ve çevreyi etkileyen kararlara katılma hakkına ve bu durum engellendiğinde hukuki yollara başvurma hakkına sahibiz. Örneğin, yaşadığımız yerdeki çeşitli sanayi etkinliklerinin sağlığımızı etkileyip etkilemediğini bilmek hakkımızdır. Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? 225 1 Vatandaşlık Hakları Halkın çevreyle ilgili konularda bilgi edinme, kamusal katılım ve hukuki yollara başvurma hakkıyla ilgili sözleşme 1988’de Danimarka’daki Aarhus’ta, Avrupa ülkelerinin çevre bakanları tarafından imzalandı. Aarhus Sözleşmesi, çevre politikalarının geliştirilmesi ve uygulanması konusunda güçlü bir araçtır. Bu sözleşme halka, karar alma sürecinin önemli bir parçası olduğu konusunda güvence verir. Bu güvence, toplumsal dengeyi ve güveni geliştiren önemli bir etkendir. Türkiye bu sözleşmeye taraftır, ancak imzalamamıştır. Etkinlikler Bilmeye hakkımız var 1 Sınıfa, demokratik bir toplumda insanların çevreyle ilgili bilgilere erişme hakkının olduğunu anlatın. Bununla birlikte, bazı ülkelerde çeşitli insan etkinliklerinin çevreye etkilerinden pek söz edilmediğini belirtin. Bugün birçok Avrupa ülkesinde halkın bu tür bilgilere erişiminin yasalarla garanti altına alındığını söyleyin. Hükümetlerin, bu bilgilere erişimi kolaylaştırması gerektiğini vurgulayın. Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve ülkemizde de insanların “4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Yasası” kapsamında bilgi edinme hakkına sahip olduklarını söyleyin. Her birey, bilgi edinmek istediği konuyla ilgili kuruluşlara başvuruda bulunabilir. Bunun için bir bilgi edinme formu doldurması yeterlidir. 2 Bir öğrenciden “Alerjiler ve Çevre Kirliliği” başlıklı bilgileri arkadaşlarına okumasını isteyin. Aarhus sözleşmesine göre, yerel makamların fabrikanın salımları ve çevreye ilişkin bilgileri bir ay içinde Dr. Ali Yılmaz’a vermek zorunda olduğunu anlatın. Yerel yönetimin elinde bu bilgilerin olmaması durumunda, vatandaşların bu bilgilere sahip olan diğer kurumlara yönlendirilmeleri gerektiğini belirtin. Bu konuda çeşitli istisnalar olabileceğini; örneğin, yetkililerin ulusal güvenlik ve dış işleriyle ilgili bilgileri vermeyi reddedebileceğini açıklayın. Bununla birlikte, Dr. Ali Yılmaz’ın yetkililerin yanıtından hoşnut kalmaması hâlinde yargıya başvurabileceğini de vurgulayın. 3 Öğrencilere, komşu bir ülkeyle ilgili bilgiler söz konusu olduğunda, sözleşmeyi her iki tarafın da imzalamasının, bu bilgiye erişimi garanti altına aldığını söyleyin. Sözleşme, insanlar ve kuruluşlar arasında vatandaşlık, milliyet ve yaşanan yer ayrımı yapılmasını yasaklar. 4 Öğrencilere, yerel makamların halk sağlığını korumak için çevre hakkında bilgi toplamak zorunda olduğunu anlatın. Ayrıca bu bilgileri yerel basın yoluyla zamanında duyurmalarının bir zorunluluk olduğunu söyleyin. Bültenler ve günlük yayınlar aracılığıyla çevreyle ilgili çeşitli ölçüm değerlerinin duyurulmasının, yerel ve ulusal makamların düzenli bir uygulaması hâline gelmesi gerektiğini belirtin. Katılım hakkına sahibiz 1 226 Çevreyle ilgili konulardaki karar alma süreçlerine halkın katılımının önemini öğrencilere anlatın. Toplumsal katılım ilkesi, halkın ve çevrenin gerçek gereksinimleriyle ilgili olarak daha iyi kararlar alınmasını sağlar. Ayrıca bu ilke, sürdürülebilir kalkınmanın temel ön koşullarından biridir. Halk ve sivil toplum örgütleri, çevreyle ilgili konulardaki düşünce ve görüşlerini yetkililere açıklama fırsatına sahip olmalı, yetkililer de bu görüşleri dikkate almalıdır. Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? Vatandaşlık Hakları 2 Başka bir öğrencinin “Yeni Otoyol” başlıklı metni arkadaşlarına okumasını isteyin. Ardından öğrencilere bu ailenin ne yapması gerektiğini sorun. Bu konuda bir tartışma başlatın. Daha sonra metalürji, atık yönetimi, sanayi üretimi, baraj ve yol inşaatı, madencilik, enerji ve kimyasal madde üretimi vb. alanlardaki tüm proje ve uygulamaların, bunların çevre üzerindeki etkileri hakkında incelemeler yapıldıktan sonra gerçekleştirilmesi gerektiğini belirtin. Bu tür bilgilerin toplanıp incelenmesine çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) adı verildiğini vurgulayın. 1 Ayrıca, yetkililerin her proje için kamuya açık bir tartışma düzenlemek zorunda olduğunu anlatın. Bu toplantının yerinin, gününün ve saatinin yeterince önceden duyurulması gerektiğini söyleyin. Karar verilmeden önce kamuya açık bir tartışma gerçekleştirilmesi gerektiğini anlatın. Yetkililerin bu tartışmada ileri sürülen görüş ve düşünceleri dikkate almak zorunda olduğunu vurgulayın. Kararın, en geniş bakış açısını yansıtan, projenin insan sağlığı ve çevre üzerindeki olası etkilerini en aza indiren bir genel fikir birliği ilkesine dayandırılmasının zorunlu olduğunu belirtin. Toplumsal katılımın, yalnızca yeni inşaat ya da üretim durumları için değil çevreyle ilgili her çeşit plan, program ve politikaların geliştirilmesi için geçerli olduğunu söyleyin. 3 Öğrencilere, halkın çevreyle ilgili bilgilere erişim ve karar alma sürecine katılım haklarının yanı sıra, gerektiğinde yürütme ya da yargı makamlarına başvurma hakkının da olduğunu anlatın. Bu durumda yetkililerin başvuruyu ya ücretsiz ya da çok düşük bir ücretle kabul etmek zorunda olduğunu anlatın. 4 Öğrencilere DVD’de bulunan “Dünya” adlı filmi izlettirin. İş mi, sağlık mı? 1 Öğrencilere DVD’de bulunan “Kasabanın İkilemi: İş mi, Sağlık mı?” adlı filmi izlettirin. Ardından aşağıdaki soruları sırayla sorun: • Yeni fabrika, insan sağlığına ve doğaya ne gibi zararlar verebilir? • Yeni fabrikanın açılması insanların kazançlarını nasıl etkiler? • Filmdeki vatandaşlar bilgi alma ve etkin katılım haklarını nasıl kullanıyorlar? 2 Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Vatandaşlık Hakları” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencileri yaşadığınız yerde herhangi bir çevre sorunu olup olmadığını araştırmaya yönlendirin. Böyle bir sorun varsa, ilgili kurum ve kuruluşlara başvurularak bilgi alınabileceğini anlatın. Bunun için bir bilgi edinme formu doldurulması gerektiğini belirtin. Konuyla ilgili bilgi aldıktan ve gerekli araştırmayı yaptıktan sonra öğrencilerin soruna çözüm önerileri getirmelerini sağlayın. Bu çözüm önerilerinin, herkese uygun olması ve oy birliğiyle benimsenmesi gerektiğini söyleyin. Öğrencilerden çalışmalarıyla ilgili birer poster hazırlamalarını isteyin. Daha sonra bu posterleri okulunuzda sergileyin. Çevresel etki değerlendirmesi konusunda sunum yapmak üzere okulunuza bir uzman davet edin. Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? 227 1 Vatandaşlık Hakları Alerjiler ve Çevre Kirliliği Dr. Ali Yılmaz, bir kimya fabrikasının yakınındaki küçük bir kasabada yaşıyor. Uzun yıllardır hastalarının sağlık durumlarını dikkatle gözlemliyor. Hastalarında gözlemlediği alerjik sorunların, yakındaki kimya fabrikasından kaynaklanan kirlilikle ilişkili olduğunu düşünüyor. Ayrıca fabrikanın etkinliklerini artıracağı konusunda da söylentiler var. Kasaba halkının bu konuda ciddi kaygıları bulunuyor. Dr. Yılmaz, hastalarına yardımcı olmak istiyor, ama doğru karar verebilmek için fabrikanın hangi maddelerin salımına neden olduğu ve bu salımların miktarı konusunda daha fazla bilgi sahibi olmak istiyor. Dr. Yılmaz’ın yaşadığı kasaba bir sınır kasabası. Üstelik komşu ülkede, sınırın hemen ötesinde bir fabrika daha var ve bu da kasabayı etkiliyor. Dr. Yılmaz’ın o fabrikanın neden olduğu kirlilik konusunda da güncel bilgilere gereksinimi var. Ancak, fabrikadaki yetkililer, başka ülkeden olduğu için bu tür bilgilerin Dr. Yılmaz’a verilemeyeceğini söylüyorlar. Yeni Otoyol Fırat ailesi kara yoluna yakın bir çiftliğin sahibi. Hasan Fırat, çiftlikte hayvanların bakımıyla Ayşe Fırat da süt, yoğurt, tereyağı gibi ürünlerin yapımıyla uğraşıyor. Çocukları da onlara yardım ediyor. Bu aile, verimi artıran yöntemlerle besicilik yapmak istiyor. Hasan Fırat, son zamanlarda bölgede yapılan inşaat sayısının artmasından çok kaygı duyuyor. Bir zamanların sessiz sakin köy yolundan geriye pek bir şey kalmadığını söylüyor. Şimdi de köy yolunun yerine bir otoyol yapmak istediklerini belirtiyor. Bu durumun trafiği artıracağını, gürültü ve kirlilik artışına neden olacağını, tüm bunların da beslediği hayvanları olumsuz etkileyeceğini düşünüyor. Ayşe Fırat ise, enerji nakil hattı inşaatlarının da yapılacağını duyduklarını, bunun da ayrı bir kaygı konusu olduğunu söylüyor. Bayan Fırat, elektromanyetik alanların insanların ve hayvanların sağlığına olumsuz etkileri olduğunu, hatta bitkilerin normal büyümesini bile engellediğini işitmiş. Tüm bunların, işlerinin bozulmasına neden olabileceğini düşünüyor. 228 Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? Gelecekteki Dünyamız 1 Nüfus Artışı Tehlikeli mi? Ana Tema Önerilen Süre Dünya nüfusu, doğal kaynakların tükenmesine neden olacak ve doğanın kendini yenilemesine izin vermeyecek hızda artıyor. 3-4 ders saati Kazanımlar • Nüfusun tanımını yapar. • Türkiye’nin, başka ülkelerin ve Dünya’nın nüfusu hakkında bilgi toplar ve sunar. • Hızlı nüfus artışının nedenlerini sıralar. • Hızlı nüfus artışının yol açtığı sorunları fark eder. • Nüfus artışını önlemeye yönelik öneriler geliştirir. Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Gözlem yapma, yorumlama, çıkarımda bulunma, karşılaştırma yapma, grafik okuma, grafik oluşturma, yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Anlatım, tartışma, canlandırma Karton, boya kalemleri, eski dergiler, makas, ansiklopedi, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş İnsan nüfusu, 1900’lü yıllara kadar yavaş bir şekilde arttı. 1500’lü yıllarda dünya nüfusu, 500 milyon kadardı. 1800’lerde bu rakam 1 milyara ulaştı. Bilim ve teknoloji alanlarındaki gelişmelerin refah düzeyini önemli ölçüde artırdığı 1900’lü yıllarda bir nüfus patlaması yaşandı. Dünya nüfusu, 1930’lu yıllarda iki, 1960 yılında üç, 1975 yılında dört, 1987 yılında beş ve 1999 yılındaysa tam altı milyara fırladı. Nüfus Artışı Tehlikeli mi? 229 1 Gelecekteki Dünyamız Bilim insanları, 20. yüzyılda gerçekleşen nüfus patlamasını özellikle tıptaki gelişmelere ve üretimin çeşitli aşamalarındaki ilerlemelere bağlamaktadırlar. Örneğin, aşıların geliştirilmesi insanların birçok ölümcül hastalıktan korunmasını sağladı. Çocuk ölümleri azaldı ve insan ömrü uzadı. Diğer yandan tarım ve ulaşım alanlarındaki gelişmeler, daha çok ve daha nitelikli besin üretiminin yolunu açtı. Ancak zaman içinde, nüfus artışı nedeniyle küresel boyutta sorunlar ortaya çıktı. Doğal kaynaklar hızla azalmaya başladı. Yeryüzündeki kaynakların bu kadar çok sayıda insana yetmeyeceğinden kaygı duyulmaya başlandı. Kirlilik, küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi, biyolojik çeşitliliğin azalması, erozyon gibi sorunlar ortaya çıktı. Bugün tüm bu sorunlara çözümler aranıyor. Etkinlikler Dünya nüfusu ne kadar? 1 Sınıfta yere bir metre çapında bir daire çizin. Öğrencilere bir oyun oynayacağınızı söyleyin. Bir öğrenciye bu dairenin içine girip dolaşmasını söyleyin. Sınıfın geri kalanının da bu öğrenciyi gözlemlemesini isteyin. 2 Dairenin içine ikinci bir öğrenci daha sokun. Her iki öğrencinin de dolaşmaya devam etmesini isteyin. Öğrencilerin dairenin içinde birkaç tur atmalarına izin verin. Sonra dairenin içine birer birer yeni öğrenciler ekleyin. Her seferinde dairenin içindeki öğrencilere dolaşmalarını, sınıftakilere de dairenin içinde olup bitenleri gözlemlemelerini hatırlatın. Etkinliği dairenin içindeki öğrenciler hareket edemeyecekleri bir sayıya ulaşıncaya kadar devam ettirin. 3 Oyunun sonunda önce dairenin içindeki öğrencilerin neler hissettiklerini anlatmalarını sağlayın. Gözlemcilere dairenin içindeki insan sayısı arttıkça ne gibi sorunlar ortaya çıktığını sorun. Sınıfınızda, evinizde, kentinizde, ülkenizde ya da dünyada yaşayan kişi sayısı arttıkça ne gibi sorunlar yaşanabileceğini konuşun. 4 Öğrencilere, bir ülkede, bir kentte ya da bir evde belirli bir anda yaşayanların oluşturduğu toplam sayının “nüfus” olarak adlandırıldığını söyleyin. Ardından “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Dünya’nın nüfusunun yaklaşık 6,5 milyar, Türkiye’nin nüfusununsa 72 milyon kadar olduğunu söyleyin. Onlara yaşadıkları kentin nüfusunu araştırmalarını söyleyin. Hangi ülkenin nüfusu hızlı artıyor? 1 Öğrencilere “Nüfus Piramidi” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Bu sayfadaki grafikleri incelemelerini söyleyin. Bu grafiklerde dünyanın ve dünya üzerindeki üç ülkenin 2004 yılına ait nüfus bilgilerinin gösterildiğini anlatın. 2 Grafiklerin yatay eksenlerinde kadın ve erkek nüfuslarının yüzdelerinin, dikey eksenlerindeyse yaş gruplarının yüzdelerinin gösterildiğini söyleyin. Ardından grafik okumayı öğrenmek için Dünya Nüfus Grafiği’nin 0-4 yaş aralığına bakmalarını isteyin. Dünya üzerindeki kadınların % 4,5’inin, erkeklerinse % 5’inin bu yaş aralığında olduğunu belirtin. 3 Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun: • • • • • 230 Dünya Nüfusu Grafiği’nde oluşan şekil neye benziyor? (Piramide benziyor.) Hindistan’ın Nüfus Grafiği’nde hangi yaş grubunun nüfusu en fazla? (0-4 yaş) Hindistan, Çin ve Fransa’nın nüfus grafiklerine bakılarak hangisinin nüfusunun daha fazla olduğu söylenebilir? (Bu grafikler bir ülkenin toplam nüfusunun cinsiyet ve yaşa göre dağılımını gösterir. Nüfus piramidi grafikleri nüfus artış hızı hakkında bilgi verir.) Bu üç ülkenin nüfus grafiklerine bakarak hangisinde nüfus artışının hızlı olduğu söylenebilir? (Hindistan’da nüfus artışı hızlı. Bunu, küçük yaşlardaki insan sayısının diğer yaş gruplarınınkinden fazla olmasından anlıyoruz. Grafik ne kadar çok piramide benziyorsa o ülkede nüfus artışı o kadar hızlıdır.) Bu üç ülkenin nüfus grafiklerine bakarak hangisinde nüfus artışının yavaş olduğu söylenebilir? (Fransa’nın nüfus artışı yavaş. Grafiğin şekli piramitten çok dikdörtgene benziyor. Bu, doğum ve ölüm oranının eşit olduğunu gösterir. Uzmanlar, doğum ve ölüm oranın eşit olduğu nüfusları “sıfır nüfus artışı” olarak adlandırırlar.) Nüfus Artışı Tehlikeli mi? Gelecekteki Dünyamız 4 Öğrencilere ansiklopedilerden araştırarak Hindistan, Çin ve Fransa’nın ve başka ülkelerin nüfuslarını bulma ödevi verin. Sonraki derste öğrencilerin topladıkları bilgileri sınıfın geri kalanıyla paylaşmalarını sağlayın. Ardından ülkelerin nüfuslarını birbiriyle karşılaştırın. Her ülkede düzenli aralıklarla nüfus sayımları yapıldığını söyleyin. Bu sayımların bir ülkedeki sağlık, iş, eğitim, beslenme, konut vb. alanlardaki gereksinimleri belirlemek için önemli olduğunu belirtin. 1 Hızlı nüfus artışı nelere yol açar? 1 2 Dersten önce sınıfa ansiklopediler getirin. 3 Öğrencilere, nüfus artışıyla ilgili sorunlara çözüm bulmak amacıyla düzenlenen bir Birleşmiş Milletler toplantısını canlandıracaklarını söyleyin. Toplantıda bir masa çevresinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri ve 4 uzmandan oluşan bir grubun olacağını, sınıfın geri kalanının da çeşitli ülkeleri temsil edeceklerini söyleyin. Masa çevresinde oturacaklara “Rol Kartları”nı dağıtın. Ancak, birbirlerinin rol kartlarını görmelerini önleyin. Bunun için sayfadaki rol kartlarının fotokopisini aldıktan sonra kesip öğrencilere dağıtın. Öğrencilere, canlandırma sırasında rol kartlarında belirtilenlere uygun davranmalarını söyleyin. İsterlerse rollerine hazırlanmak için ayrıca araştırma yapabileceklerini söyleyin. Diğer öğrencileri de ansiklopedilerden yararlanarak temsil edecekleri ülkelerin nüfusları, doğum ve ölüm oranları vb. bilgileri toplamaya yönlendirin. Tüm öğrencilere canlandırmada kim olduklarını ve neyi temsil edeceklerini belirten birer yaka kartı hazırlamaları gerektiğini belirtin. Onlara ders sonuna kadar hazırlanabileceklerini söyleyin. 4 Sonraki derste sırayla grupların canlandırmalarını sunmalarını sağlayın. Ülke temsilcilerinin de soru sorabileceklerini, kendi ülkelerine yardım edilmesi için Birleşmiş Milletler ve diğer uzmanlardan isteklerde bulanabileceklerini açıklayın. Canlandırma sonunda öğrencilerin duygu ve düşüncelerini anlatmalarını sağlayın. 5 Öğrencileri gruplara ayırın ve her gruba karton, eski dergiler, makas ve boya kalemleri dağıtın. Gruplara hızlı nüfus artışını önleyecek bir slogan bulmalarını ve bunları kartonlara yazmalarını söyleyin. Dergilerden kesecekleri fotoğraf ve resimleri, sloganlarını daha iyi anlatabilmek için kullanabileceklerini açıklayın. Öğrencilere DVD’deki “Nüfus Artışı” filmini izlettirin. Filmin ana fikri üzerinde hep birlikte konuşun. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Gelecekteki Dünyamız” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • • Öğrencileri ülkemizin nüfusuyla ilgili bilgi toplayarak bir nüfus piramidi grafiği hazırlamaya yönlendirin. Onları gruplara bölün. Her gruba belirli yaş aralıklarını verin. Bu aralıktaki kadın ve erkek sayılarını bulmalarını isteyin. Sınıfta bu bilgilere göre bir grafik hazırlayın. Grafiği inceleyerek ülkemizdeki nüfus artışının fazla olup olmadığını konuşun. Öğrencileri, Almanya’nın nüfusuyla ilgili bilgi toplayarak nüfus piramidi grafiği hazırlamaya yönlendirin. Onlara hazırladıkları grafiğin şeklini sorun ve onlardan grafiği yorumlamalarını isteyin. (Piramidin ters olduğunu göreceksiniz. Öğrencilere, Almanya’da nüfus artış hızının düşük olduğunu, yaşlı nüfusun fazla, çalışma çağındaki nüfusunsa az olduğunu açıklayın. Bu nedenle bu ülkede iş gücüne gereksinim olduğunu ve bunun da ülke ekonomisini etkilediğini söyleyin.) Nüfus Artışı Tehlikeli mi? 231 Öğrenci bilgi sayfası Gelecekteki Dünyamız 232 Nüfus Piramidi Dünya Nüfus Piramidi Hindistan’ın Nüfus Piramidi Çin’in Nüfus Piramidi Fransa’nın Nüfus Piramidi Gelecekteki Dünyamız Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri: Toplantıyı siz açıyorsunuz. Toplantının amacının nüfus artışıyla ilgili sorunlara çözüm bulmak olduğunu söylüyorsunuz. Toplantının yöneticisi olarak herkese eşit söz hakkı vermeye çalışıyorsunuz. Söylenen sorunların çözümlerine bu toplantıda karar verilmesini istiyorsunuz. Açılış konuşmanızda şu bilgilerden yararlanabilirsiniz: “Nüfus artışı, belirli bir zaman aralığında, belirli bir bölgede yaşayan insanların sayısında meydana gelen artıştır. Nüfus artışına yol açan etkenler arasında doğum oranı ve göç başta gelir. Günümüzde sağlık alanındaki gelişmeler nedeniyle doğum sırasında ya da sonrasında bebek ölümleri azalmıştır. Öte yandan doğum oranının ölüm oranına göre yüksek olması da nüfus artışına yol açar. Uzmanlar, önceki yüzyıllara göre insan ömrünün uzadığını ve doğumların ölümlerden fazla olmasıyla ortaya çıkan nüfus artışının doğal olduğunu söylüyorlar.” 1. Nüfus Uzmanı: Nüfus artışına yol açan bir etken olan göç konusunu anlatıyorsunuz. Şu bilgilerden yararlanabilirsiniz: “İnsanlar eğitim, barınma, iş edinme, sağlık vb. açılardan daha iyi koşullara sahip olmak için bulundukları yerleri terk edip bu koşulların daha iyi olduğu yerlere gidiyorlar. Bu da oradaki nüfusun artmasına, konut, eğitim, sağlık, trafik alanlarında yetersizliğe, işsizlik sorununun ortaya çıkmasına ve kültür çatışmasına yol açıyor.” 2. Nüfus Uzmanı: Nüfus artışıyla ilgili önemli sorunlardan birinin de nüfusun eşit olarak dağılmamasından kaynaklandığını düşünüyorsunuz. Şu bilgilerden yararlanabilirsiniz: “Dünyanın kimi yerleri daha kalabalık, kimi yerleriyse ıssız. Dünya nüfusu, iklim koşullarının uygun, tarıma ve hayvancılığa elverişli, ulaşımının kolay olduğu, sanayi, madencilik ve ticaret etkinliklerinin geliştiği yerlerde yoğunlaşır.” Öğrenci bilgi sayfası Rol Kartları 3. Nüfus Uzmanı: Günümüzde gelişmiş ülkelerin nüfus artış hızlarının düşük olduğuna dikkat çekiyorsunuz. Şu bilgilerden yararlanabilirsiniz: “Uzmanlar, çok düşük hızda nüfus artışının da sorunlara yol açabileceğini söylüyorlar. Nüfus artış hızının düşük olması, yaşlı nüfusun fazla, çalışma çağındaki genç nüfusunsa az olmasına yol açıyor. Peki, bir ülkenin nüfusunun azalmasına neler neden olabilir? Ülkelerin nüfuslarının azalmasına; düşük doğum hızı, anne ve bebek ölümleri, trafik kazaları, salgın hastalıklar ve sel, deprem gibi doğal afetler, savaş ve dış göçler gibi etkenler neden olur.” 4. Nüfus Uzmanı: Nüfus artışıyla birlikte gözlenen küresel sorunları ele alıyorsunuz. Doğal kaynakların hızla azaldığını ve insan etkinliklerinin, doğanın kendisini yenilemesine izin vermeyecek ölçüde geniş çaplı olduğunu söylüyorsunuz. Şu bilgilerden yararlanabilirsiniz: “Günümüzde artık daha iyi koşullarda yaşıyoruz. Yaşam standartları yükseldi. Ancak, insan nüfusu arttıkça doğal kaynaklar hızla azalıyor. Çevre kirliliği arttı. Havamız, suyumuz kirleniyor. Toprağımız kirleniyor. Erozyon sorunu ülkelerin gündeminde. Ormanlarımız azalıyor. Dünya’nın biyolojik çeşitliliği tehdit altında! Birçok bitki ve hayvan türü soyu tükenme tehlikesiyle karşı karşıya! Küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi gibi sorunlar da var.” 233 2 Gelecekteki Dünyamız Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz Ana Tema Önerilen Süre Çevrenin korunması, ülkelerin kalkınma planlarının ayrılmaz bir parçasıdır. 2-3 ders saati Kazanımlar • Gelecek yıllarda dünyanın kalkınma ve çevreye ilişkin ne tip sorunlarla karşılaşacağını fark eder. • Sürdürülebilir kalkınmanın temel ilkelerini belirtir. • Sürdürülebilir kalkınmayla ilgili başlıca kavramları tanımlar. Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Eleştirel düşünme, karşılaştırma, yaratıcı düşünme, çıkarımda bulunma, yorumlama Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Anlatım, tartışma Karton, Yeşil Kutu CD ve DVD’si Giriş Haziran 1992’de Rio de Janeiro’da Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı yapıldı. Bu önemli toplantının katılımcıları arasında 179 devlet başkanı ve çok sayıda ülkenin, uluslararası kuruluşun ve sivil toplum örgütünün temsilcileri vardı. Bu konferansta, çevrenin ekonomik gelişmelerden ayrı değerlendirilemeyeceği kararına varıldı. Bu karar, Rio Bildirisi’yle ortaya konuldu ve “Gündem 21” adlı, gelecek 100 yılı kapsayan bir eylem planı yapıldı. Gündem 21, çevrenin korunması ve kirliliğin önlenmesini sağlamak üzere kalkınmayla çevre arasında denge kurulmasını hedefler. Bu dengenin kurulması, “sürdürülebilir kalkınma”nın sağlanmasına bağlıdır. Rio Bildirisi’ndeyse sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için ülkelerin kararlarına dayanak sağlayacak temel ilkeler yer alır. Rio’daki konferanstan 10 yıl sonra, Johannesburg’da gerçekleştirilen Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’ne de devlet başkanları, uluslararası sivil toplum örgütleri ve büyük ticari kuruluşların liderleri ve temsilcilerinden oluşan 50.000’den fazla kişi katıldı. Bu zirvede, modern toplumlarda sürdürülebilir kalkınmanın önündeki engellerin kaldırılması; yoksulluğun ve hastalıkların azaltılması; doğal kaynakların akılcı bir şekilde işletilmesi; sorumlu tüketim ve üretimin yaygınlaştırılması ve kalkınmayla çevre arasında bir denge oluşturulması gibi konulara yeniden dikkat çekildi. Ayrıca söz konusu konularla ilgili olarak “küresel ortaklık” yaklaşımı benimsendi. 234 Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz Gelecekteki Dünyamız Etkinlikler Paskalya Adası’nda neler oldu? 1 Öğrencilere gelecek kuşaklara nasıl bir çevre bırakmak istediklerini sorun. Onlara, yeryüzündeki doğal süreçlerin birbirini etkilediğini ve doğanın kendini yenilediğini açıklayın. İnsan etkinliklerinin bu doğal süreçleri olumsuz etkilemeyecek ve doğanın kendini yenilemesine izin verecek şekilde gerçekleştirilmesi gerektiğini belirtin. Gelecek kuşaklara sağlıklı bir çevre bırakılmasının buna bağlı olduğunu söyleyin. 2 Öğrencilere, bazı insan etkinliklerinin doğal süreçlere nasıl zarar verebileceğini açıklayın. Ardından onlara “Paskalya Adası” adlı bilgi sayfasını dağıtın ve aşağıdaki soruları sorun: • Ada geçmişte nasıldı? • Burada yaşayan insanlar geçimlerini nasıl sağlıyorlardı? • Paskalya Adası’nda nüfusun artması nelere yol açtı? • İnsan etkinlikleri doğal süreçleri etkilemeseydi bu adada neler olurdu? 3 Paskalya Adası’nın izole olmuş bir ekosistem örneği olduğunu ve nüfusunun arttığını söyleyin. Bunun sonucunda var olan kaynakların tükendiğini, buradaki doğal yaşamın ve insanların zarar gördüğünü anlatın. Öğrencilerin Paskalya Adası’nın durumunu dünyanın bugünkü çevre koşullarıyla karşılaştırmalarını sağlayın. 2 Sürdürülebilirlik nedir? 1 Öğrencileri 4-5 kişilik gruplara ayırın. Onlara kartonlar dağıtın ve boya kalemlerini çıkarmalarını isteyin. “Biz dünyayı atalarımızdan miras almadık, gelecek kuşaklardan ödünç aldık” sözünü tahtaya yazın. Öğrencileri, bu sözden hareketle birer afiş hazırlamaya yönlendirin. Hazırlanan afişleri sınıfın duvarına asın ve öğrencilerin bunları incelemelerini sağlayın. Ardından bu sözün “sürdürülebilirlik” ilkesini açıkladığını belirtin. Sürdürülebilirliğin, doğal kaynakları doğanın kendini yenilemesine izin verecek şekilde kullanmak ve böylece gelecek kuşakların da bu kaynaklardan yararlanabilmelerini sağlamak anlamına geldiğini anlatın. Öğrencilerin, bu tanıma ilişkin yorumlarını alın. 2 Sürdürülebilirliğe ilişkin aşağıdaki konuları ele alın ve bunlar üzerinde konuşun: • • • Yer altı suları aşırı tüketilmemelidir. Karbon salımı, atmosferdeki karbon dioksit kapasitesini aşmamalıdır. Bitki ve hayvan türlerinden yararlanırken, onların doğal yaşamlarına zarar vermeyecek ve soylarının tükenmesine izin vermeyecek şekilde davranılmalıdır. Öğrencileri sürdürülebilirlik konusunda başka örnekler bulmaya yönlendirin. Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz 235 2 Gelecekteki Dünyamız Sürdürülebilir Kalkınma 1 Öğrencilere, dünya ülkelerinin, çevre sorunlarının üstesinden gelebilmek için bir araya geldiklerini ve ortak kararlar aldıklarını söyleyin. 1992 yılında Rio de Janeiro’da Çevre ve Kalkınma Bildirisi’nin açıklandığını anlatın. Bu bildiride yer alan ilkeleri ele alacağınızı belirtin. Onlara “Giriş” bölümündeki ve “Sürdürülebilir Kalkınmanın Temel İlkeleri” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerle bu ilkeler üzerinde konuşun. 2 Öğrencilere, uluslararası sürdürülebilir kalkınmayla ilgili olarak 2002 yılında Johannesburg’da düzenlenen Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’nden söz edin. “Johannesburg Zirvesi 2002” başlıklı bilgileri aktarın. Bu zirvede devletlerin temsilcileri, sivil toplum örgütleri, uluslararası kuruluşlar ve iş dünyasının, 21. yüzyılda insanların karşı karşıya kaldıkları temel sorunları ve alınabilecek önlemleri belirlediğini anlatın. 3 Zirvede konuşulan her sorunu tek tek ele alın ve hep birlikte hangilerinin şimdi ya da gelecekte ülkemizi de ilgilendirdiğini kararlaştırın. Bu konuda öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin ilgili bölümünden yararlanabilirsiniz. 4 Öğrencilere DVD’deki “Dikkatli Davran!” ve “Denge ve Uyum” adlı çizgi filmleri izlettirin. 5 Öğrencilerden, izledikleri filmlerin konularından yola çıkarak, gelecek kuşaklara karşı sorumluluklarımızla ilgili bir metin ya da şiir yazmalarını ya da bir resim yapmalarını isteyin. Bunları okulda sergileyin. Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Gelecekteki Dünyamız” bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar • 236 Öğrencileri dünyanın geleceğini etkileyecek çevre ve kalkınma sorunlarına ilişkin bilgiler bulmaya yönlendirin. Bu konuda İnternet’ten yararlanabileceklerini söyleyin. Buldukları bilgileri kullanarak “Dünyamızın Geleceği” başlıklı bir pano hazırlamalarını isteyin. Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz Gelecekteki Dünyamız Sürdürülebilir Kalkınmanın Temel İlkeleri (Rio de Janeiro Çevre ve Kalkınma Bildirisi, 1992) • • • • • • • • • • • • • • 2 Herkes doğayla uyum içinde, sağlıklı ve üretken bir yaşam sürme hakkına sahiptir. Şimdiki ve gelecek kuşaklar bu hakka eşit derecede sahiptir. Çevrenin korunması, kalkınma sürecinin ayrılmaz bir parçası olarak görülmelidir. Her ülke, sınırlarının ötesindeki çevreyi etkilemeden kendi kaynaklarını kullanma hakkına sahiptir. Kirleten, çevreye verdiği zararı karşılamak zorundadır. Ekonomik etkinlikler, çevrenin korunması için koruyucu önlem alma ilkesiyle birleştirilir. Devletler çevrenin korunması için iş birliği yapmalıdır. Dünyanın farklı bölgelerindeki yoksulluğun ve yaşam standartlarındaki eşitsizliğin azaltılması, sürdürülebilir kalkınmanın ayrılmaz bir parçasıdır. Devletler, sürdürülebilir olmayan üretim ve tüketim modellerini kısıtlamalı, ortadan kaldırmalı ve uygun nüfus politikaları geliştirmelidir. Çevre sorunlarını çözmenin en etkin yolu buna tüm tarafların katılımıdır. Devletler karar alma sürecinde toplumun bilinçli katılımını geliştirmeli ve desteklemelidir. Devletler çevrenin korunması için etkin yasalar geliştirmeli ve bunları uygulamaya koymalıdır. Çevrenin korunmasına tüm toplumsal gruplar katılmalıdır. Barış, kalkınma ve çevrenin korunması birbiriyle bağlantılı ve ayrılmaz bir bütündür. Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz 237 2 Gelecekteki Dünyamız Johannesburg Zirvesi 2002 Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi, aralarında devlet başkanları, uluslararası sivil toplum örgütleri, şirketler, diğer büyük kuruluşların liderlerinin ve temsilcilerinin bulunduğu on binlerce kişiyi bir araya getirdi. Bu zirvede, modern toplumlarda sürdürülebilir kalkınmanın önündeki engellerin kaldırılması; yoksulluğun ve hastalıkların azaltılması; doğal kaynakların akılcı bir şekilde işletilmesi; sorumlu tüketim ve üretimin yaygınlaştırılması ve kalkınmayla çevre arasında bir denge oluşturulması gibi konulara dikkat çekildi. Ayrıca söz konusu konularla ilgili olarak küresel ortaklık yaklaşımı benimsendi. Zirvede belirlenen ana sorunlar ve bunların sonuçları şöyledir: • Nüfus: 21. yüzyılın başında dünya nüfusu 6 milyara ulaştı ve bu rakamın gelecek 50 yıl içinde 10-11 milyar arasında olacağı tahmin ediliyor. Nüfus artışı sonucunda, içme suyunun ve tarıma elverişli alanların yetersiz kalması bekleniyor. • Yoksulluk ve Eşitsizlik: Dünya nüfusunun yaklaşık % 25’i, günde bir ABD dolarından az bir gelirle yaşıyor. Eşitsizlik, sürdürülebilir kalkınmanın önünde ciddi bir engel olmayı sürdürüyor. Zirvede, yetersiz beslenmekte olan insan sayısının azaltılması ve günde bir dolardan az gelirle yaşayanların oranının da % 12-13’e düşürülmesi taahhüt edildi. • Besin ve Tarım: Son 30 yılda yiyecek fiyatlarında düşüş olması, tüketimde artışa katkıda bulunmuş olabilir. Ancak dünyanın birçok bölgesinde tarıma elverişli alanlar sınırlıdır ve yeni tarım alanları oluşturulmasının, geri kalan ekosistemler üzerinde yıkıcı bir etkisi vardır. Gelecekte, besin üretimi için yeni tarım alanları oluşturulmasının doğaya zarar vermesi önlenmelidir. 2010’da, biyolojik çeşitlilikteki kayıp hızı bugünkünden önemli ölçüde düşük olmalıdır. • İçme Suyu: Dünyanın birçok bölgesinde görülen içme suyu kıtlığı sürdürülebilir kalkınmanın başlıca engelidir. 2025 yılında her iki kişiden birinin su kıtlığından zarar göreceği tahmin ediliyor. Zirvede, 2015’e kadar temiz içme suyuna ve temel temizlik gereksinimlerine erişim olanağı olmayan insan sayısının yarı yarıya azaltılması taahhüt edildi. • İnsan Sağlığı: İnsanlık gelecek yıllarda hastalıklarla savaşım için daha dikkatli olmak ve bunun için daha çok para harcamak zorundadır. Hemen yerine getirilmesi gereken görev 2015’e kadar beş yaşın altındaki çocuk ölümlerini üçte ikinin, genç anne ölümlerininse % 75’in altına düşürülmesidir. • Enerji: Tüm enerji kaynaklarının tüketimi sürekli artıyor. Gelecek 10-15 yılda enerji konusunda ulusal programların hazırlanmasının yanı sıra, güvenilir, sürdürülebilir ve çevre dostu enerji kaynaklarına sahip olmak da başarılması gereken önemli bir görevdir. • Ormanlar: Dünyadaki ormanlar, tarımın gelişmesine bağlı olarak azalıyor. Önümüzdeki yıllarda, ormanların yenilenmesi ve işletimi son derece önemli hâle gelecektir. • İklim Değişikliği: Petrol tüketimi sürekli olarak artıyor. Zirvede, gelişmiş ülkelerde sera gazlarının salım miktarları üzerinde anlaşmaya varmak için, Kyoto Protokolü kararlarının uygulanması gereksinimi vurgulandı. Zirve, insanlık için; “Sürdürülebilir kalkınma” kavramının daha iyi anlaşılmasının ve ilgili kuruluşların bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeylerde istikrarlı hâle getirilmesinin gerekliliği, sivil toplumun sürdürülebilir kalkınmadaki rolünün artması ve özel kuruluşlarla kamu kuruluşları arasındaki iş birliğinin desteklenmesinin zorunlu olduğunu ilan etti. 238 Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz Gelecekteki Dünyamız Paskalya Adası, Güney Amerika’nın batısında, Büyük Okyanus’ta bulunan bir adadır. Bu adanın en ilginç özelliklerinden biri, yanardağ tüflerinden yapılmış, boyları 1-20 m arasında değişen insan heykelleridir. Sayıları, yaklaşık 650’yi bulan ve “Moai” denilen bu taş heykeller, burada eskiden yaşamış insanlardan kalmıştır. Adaya ilk yerleşenler buraya yüzyıllar önce ulaşmış Polinezyalılardır. O zamandan beri insanlar, tarım ve balıkçılık yaparak geçimlerini sağladılar. Ancak, adadakinüfus giderek arttı. Bunun sonucunda da daha çok ağaç kesilererek ormanlar tarım arazisine dönüştürüldü. Ayrıca ağaçlar ısınma, ev ve tekne yapımı gibi amaçlar için de kullanıldı. Böylece adanın sınırlı kaynaklarının yok edilmesiyle birlikte birtakım sorunlar yaşanmaya başlandı. Ağaçlar azaldığı için balıkçı tekneleri yapılamaz oldu. Balıkçılık yapılamadığı için yiyecek kaynakları yetmemeye başladı. Ormanların yok edilmesi erozyona ve yiyecek kıtlığına da yol açtı. İnsanlar, topraklarını terk etmek zorunda kaldılar. Hatta aralarında çatışmalar da oldu. Öğrenci bilgi sayfası Paskalya Adası 239
