suç sosyoloj‹s‹

Transkript

suç sosyoloj‹s‹

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2886
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1843
SUÇ SOSYOLOJ‹S‹
Yazarlar
Yrd.Doç.Dr. Osman DOLU (Ünite 1)
Prof.Dr. Aytekin GELER‹ (Ünite 2, 4, 5, 6, 7, 8)
Prof.Dr. H. ‹brahim BAHAR (Ünite 3)
Editör
Prof.Dr. Aytekin GELER‹
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. U¤ur Pifliren
Dil Yaz›m Dan›flman›
Yrd.Doç.Dr. Serap Cavkaytar
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Suç Sosyolojisi
ISBN
978-975-06-1549-8
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 10.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
ix
Suç ve Sapma Teorileri...........................................................
2
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TEMEL KAVRAMLAR.....................................................................................
Suç ve Sapma Nedir?.....................................................................................
Suç Mekanizmas› Nas›l ‹flliyor?.....................................................................
SUÇ TEOR‹LER‹.............................................................................................
Pozitivist Okul ...............................................................................................
Sosyolojik Suç Teorileri ..........................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
3
4
4
5
5
18
19
20
21
Kamu Düzeni ve Güvenli¤i: Polislik...........................................24
GÜVENL‹K KAVRAMI ...................................................................................
Devlet Güvenli¤i (Milli Güvenlik)................................................................
Kamu Güvenli¤i (‹ç Güvenlik).....................................................................
Güvenlik Hizmeti ..........................................................................................
POL‹S VE POL‹SL‹K ......................................................................................
DEMOKRAT‹K POL‹S S‹STEMLER‹ (Geleri, 2003) ......................................
Da¤›n›k (Parçalanm›fl) Polis Sistemleri ........................................................
Amerikan Polisi .......................................................................................
Merkeziyetçi Polis Sistemleri ........................................................................
Türk ‹ç Güvenlik Sistemi ..............................................................................
Polis..........................................................................................................
Jandarma..................................................................................................
Bütünleflmifl Polis Sistemleri .........................................................................
‹ngiliz Polisi .............................................................................................
POL‹S S‹YASET ‹L‹fiK‹S‹ ...............................................................................
GÜVENL‹K H‹ZMETLER‹NDE AÇIKLIK VE G‹ZL‹L‹K.................................
Aç›k ve Hilesiz Suçla Mücadele Faaliyetleri ................................................
Aç›k ve Taktiksel Suçla Mücadele Faaliyetleri ............................................
Gizli ve Hilesiz Suçla Mücadele Faaliyetleri................................................
Gizli ve Taktiksel Suçla Mücadele Faaliyetleri ............................................
DEMOKRAS‹LERDE GÜVENL‹K VE ÖZGÜRLÜK DENGES‹ ......................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
2. ÜN‹TE
25
27
28
29
31
33
33
34
35
36
36
37
38
39
40
42
42
43
43
44
45
47
48
49
49
50
Aile ‹çi fiiddet ........................................................................... 54
A‹LE KURUMU ..............................................................................................
Genifl Aile ......................................................................................................
1. ÜN‹TE
55
55
3. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Çekirdek Aile .................................................................................................
Aile ve Demokrasi.........................................................................................
Aile ve De¤iflim .............................................................................................
Modernleflme ve Aile ....................................................................................
Kentleflme ve Aile .........................................................................................
Ailenin ‹fllevleri..............................................................................................
Ailede ‹flbölümü ............................................................................................
Kad›nlar›n Rollerindeki De¤iflim .................................................................
fi‹DDET ..........................................................................................................
KADINA YÖNEL‹K fi‹DDET .........................................................................
KADIN VE A‹LE ‹Ç‹ fi‹DDET ........................................................................
Erke¤in fiiddet Davran›fllar›n› Yönlendiren Motivasyonlar ........................
Aile ‹çi fiiddete Neden Olan Faktörler.........................................................
Ailede fiiddetin Bafll›ca Nedenleri ...............................................................
fi‹DDET‹N ALGILANMASI VE fi‹DDETE KARfiI TEPK‹LER.........................
Ö¤renilmifl Çaresizlik ....................................................................................
fiiddeti Rasyonellefltirmeyi Sa¤layan Faktörler ............................................
A‹LE ‹Ç‹ fi‹DDET‹N ÖNLENMES‹ .................................................................
Özet ...............................................................................................................
4. ÜN‹TE
56
56
56
58
58
59
59
60
60
61
61
64
65
65
67
67
67
67
72
73
74
74
75
Suç Önleme..................................................................................76
SUÇ ÖNLEME KAVRAMI ..............................................................................
SUÇ ÖNLEME AfiAMALARI (Geleri, 2009)...................................................
Proaktif Aflama...............................................................................................
Önleyici Aflama .............................................................................................
Tepkisel Aflama .............................................................................................
Cezaland›r›c›/Islah Edici Aflama ...................................................................
SUÇ ÖNLEMEDE 3 TEOR‹K YAKLAfiIM......................................................
Geleneksel Model .........................................................................................
Liberal Model.................................................................................................
Radikal Model................................................................................................
SUÇ ÖNLEME ‹LKELER‹................................................................................
SUÇ ÖNLEME SÜREC‹ (Geleri, 2009) ..........................................................
Sorunun Tespiti .............................................................................................
Verilerin Analiz Edilmesi...............................................................................
Fiziksel Güvenlik Tedbirlerinin Gözden Geçirilmesi ve Planlanmas›........
En Uygun Plan›n Seçilmesi ve Uygulanmas›...............................................
Sonuçlar›n Takip Edilmesi ve De¤erlendirilmesi ........................................
SUÇ ÖNLEME VE POL‹S...............................................................................
Devriye Hizmetleri ........................................................................................
‹stihbarat Faaliyetleri Yoluyla Suç Önleme .................................................
Kent Güvenli¤i Yönetim Sistemi ..................................................................
Güven Timleri................................................................................................
Toplum Destekli Polislik...............................................................................
77
78
79
80
80
81
82
82
82
82
83
84
85
85
86
86
86
86
87
88
88
89
90
v
‹çindekiler
SUÇ ÖNLEME PROGRAMLARININ BAfiARILI OLMASI ‹Ç‹N D‹KKAT
ED‹LMES‹ GEREKEN HUSUSLAR (Geleri, 2009) .........................................
Yüksek Seviyede Görünür Olmak ...............................................................
Tan›mlanabilir Olmak ...................................................................................
Suç Sonras› Müdahaleye Haz›r Olmak.........................................................
Sistemli ve Devaml› Olmak ..........................................................................
Suçlarla ‹lgili Endifle ve Korkuya Yol Açmamak.........................................
Her Yerde Var Olma Alg›s›n› Oluflturmak...................................................
Suçla Mücadelede Elde Edilen Baflar›lar› Kamuoyuna Duyurmak.............
Kurumlar Aras› ‹flbirli¤i ‹çerisinde Hareket Etmek .....................................
Vatandafllar›n Kat›l›m›n› Sa¤lamak ...............................................................
SUÇUN YER DE⁄‹fiT‹RMES‹ (Geleri, 2002) ................................................
Suç Bölgesinde Yer De¤ifltirme....................................................................
Suç Zaman›nda Yer De¤ifltirme....................................................................
Suç ‹flleme Yönteminde Yer De¤ifltirme......................................................
Suç Hedefinde Yer De¤ifltirme.....................................................................
Suç Çeflidinde Yer De¤ifltirme......................................................................
Suçlu Tipinde Yer De¤ifltirme ......................................................................
Özet ...............................................................................................................
92
93
93
94
94
94
95
95
96
96
96
97
98
98
98
99
99
100
101
102
103
104
Suç Korkusu ............................................................................. 106
SUÇ KORKUSU KAVRAMI ..........................................................................
SUÇ KORKUSU VE SUÇ MA⁄DUR‹YET‹ R‹SK ALGISI .............................
SUÇ KORKUSUNUN ORTAYA ÇIKMASI VE GEL‹fiMES‹............................
SUÇ KORKUSUNUN ÖLÇÜLMES‹ ................................................................
SUÇ KORKUSUNU ETK‹LEYEN/BEL‹RLEYEN FAKTÖRLER .....................
Yafl ................................................................................................................
Cinsiyet .........................................................................................................
Sosyo-Ekonomik Durum .............................................................................
Geçmifl Ma¤duriyet Durumu .......................................................................
Sosyal ve Fiziki Koflullar ..............................................................................
Kent Yaflam› ...........................................................................................
Suç Seviyesi ............................................................................................
Toplumsal ‹liflkiler ve Komfluluk ..........................................................
Medeni Olmayan Davran›fllar ................................................................
Olumsuz Fiziksel Koflullar .....................................................................
SUÇ KORKUSU MEDYA ‹L‹fiK‹S‹.................................................................
SUÇ KORKUSUNUN OLUMSUZ ETK‹LER‹..................................................
SUÇ KORKUSUYLA MÜCADELE..................................................................
Özet................................................................................................................
107
108
109
110
113
114
115
116
117
119
119
119
120
121
122
123
124
127
129
130
131
132
133
5. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
6. ÜN‹TE
Suç Ma¤duriyeti ....................................................................... 136
MA⁄DUR VE MA⁄DUR‹YET KAVRAMLARI ...............................................
Ma¤dursuz Suç ..............................................................................................
Gizli Ma¤duriyet ...........................................................................................
MA⁄DUR ÇALIfiMALARININ KAPSAMI .......................................................
MA⁄DUR‹YET NEDENLER‹..........................................................................
SUÇ MA⁄DUR‹YET‹N‹N ETK‹LER‹ .............................................................
MA⁄DUR PS‹KOLOJ‹S‹.................................................................................
MA⁄DUR PROF‹L‹ ........................................................................................
MA⁄DUR POL‹S ‹L‹fiK‹S‹..............................................................................
MA⁄DUR ÇOCUKLAR VE POL‹S .................................................................
SUÇ MA⁄DURLARINA YÖNEL‹K YARDIM VE DESTEK
H‹ZMETLER‹ ..................................................................................................
Suç Ma¤durlar›na Yard›m ve Destek Hizmetlerinin Amac› ve
Kapsam› .........................................................................................................
Suç Ma¤durlar›na Yard›m ve Destek Hizmeti Sunan
Mekanizmalar ................................................................................................
Devlet Destekli Hizmetler .....................................................................
Özel Sektör Hizmetleri ..........................................................................
Gönüllü Hizmetler .................................................................................
Özet................................................................................................................
7. ÜN‹TE
137
138
139
139
141
141
142
143
145
146
147
148
149
150
156
158
160
161
162
162
163
Organize Suçlar ...................................................................... 166
ORGAN‹ZE SUÇLA ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR .....................................................
Organize Suç ve Mafya Kavram› ..................................................................
S›n›raflan Organize Suç .................................................................................
Beyaz Yakal› Suç...........................................................................................
Organizasyon (fiirket) Suçlar› .......................................................................
MAFIOS TOPLUM YAPISI ...........................................................................
MERKEZ‹ OTOR‹TE YEREL GÜÇ ÇATIfiMASI.............................................
TÜRK‹YE’DE ORGAN‹ZE SUÇLARIN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ........................
‹syanc›lar ve Eflk›yalar...................................................................................
Tulumbac›lar..................................................................................................
Külhanbeyleri ................................................................................................
Kabaday›lar ....................................................................................................
Babalar ve fiefler ...........................................................................................
A¤abeyler (Abiler) ve Reisler .......................................................................
ORGAN‹ZE SUÇ ÖRGÜTLER‹N‹N ORTAK ÖZELL‹KLER‹ ..........................
Organize Suç Örgütlerinin As›l Amac› Ekonomik Kazanç Elde Etmektir..
Organize Suç Örgütleri Hiyerarflik Bir Yap› Gösterirler .............................
Organize Suç Örgütlerinde S›n›rl› Üyelik Vard›r.........................................
Organize Suç Örgütlenmeleri Devaml›l›k Gösterir ve Zamanla
S›n›rl› De¤ildir................................................................................................
167
167
168
168
169
169
169
170
171
173
173
174
175
177
178
178
179
179
180
vii
‹çindekiler
Organize Suç Örgütleri Yöntem Olarak fiiddet ve Rüflveti Kullan›rlar ......
Organize Suç Örgütlerinin Faaliyetlerinde Uzmanlaflma ve
‹fl Bölümü Vard›r...........................................................................................
Organize Suç Örgütleri Tekelci Zihniyet Tafl›rlar........................................
Organize Suç Örgütlerinin Aç›k ve Belirgin Kurallar› Vard›r .....................
ORGAN‹ZE SUÇ ÖRGÜTLENMELER‹N‹N TEMEL ESASLARI......................
Kan Ba¤› ........................................................................................................
Etnik Köken...................................................................................................
Hemflehrilik....................................................................................................
Arkadafll›k Ba¤lar› .........................................................................................
Siyasi Görüfl Birlikteli¤i.................................................................................
Ritüel Ba¤l›l›klar ............................................................................................
TÜRK‹YE’DE ORGAN‹ZE SUÇ ÖRGÜTLER‹N‹N ORTAYA ÇIKMASINDA
ETK‹L‹ OLAN FAKTÖRLER...........................................................................
Mafya Tipi Örgütlenmeye Uygun Toplum Yap›s›n›n Bulunmas›...............
Göçler ve Çarp›k Kentleflme ........................................................................
Yasal Boflluk ve Yetersizlikler ......................................................................
Siyasi Otorite Bofllu¤u...................................................................................
Ekonomik Otorite Bofllu¤u...........................................................................
Bürokrasideki Yozlaflma ...............................................................................
Yasaklamalar..................................................................................................
Toplumsal Özenti..........................................................................................
Terörün Varl›¤› ..............................................................................................
E¤itim ve Ö¤retim ‹mkânlar›n›n Yetersiz ve Kalitesiz Olmas› ...................
Çok Çocuklu Aile Yap›s›...............................................................................
Özet................................................................................................................
180
181
181
182
182
182
183
183
184
184
184
185
185
186
186
187
187
188
188
189
189
190
190
191
192
193
193
194
Terörizm................................................................................... 196
TERÖR‹ZMLE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR ..............................................................
Siyasal fiiddet .................................................................................................
Terörizm.........................................................................................................
Uluslararas› Sözleflmelerde Terörizm ...........................................................
Terör...............................................................................................................
Terörizm ile Terör ‹liflkisi .............................................................................
Siyasi Suç .......................................................................................................
Anarfli, Anarflist ve Anarflizm ........................................................................
Gerilla ve Gerilla Savafl›................................................................................
Siber Terörizm ...............................................................................................
TERÖR‹ZM‹N UNSURLARI............................................................................
‹deoloji Unsuru..............................................................................................
fiiddet Unsuru ................................................................................................
Örgüt Unsuru.................................................................................................
Uluslararas› Olma Unsuru.............................................................................
TERÖR‹ZM‹N AfiAMALARI............................................................................
197
197
198
202
202
203
204
204
205
206
206
207
208
209
210
211
8. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Haz›rl›k Aflamas›............................................................................................
Örgütlenme Aflamas› .....................................................................................
Eylem Aflamas›...............................................................................................
‹ç Savafl Aflamas› ...........................................................................................
TERÖR‹ZM‹N ORTAYA ÇIKMA NEDENLER‹ ..............................................
Ekonomik Nedenler ......................................................................................
Siyasal Nedenler ............................................................................................
Sosyal Nedenler.............................................................................................
Kültürel Nedenler..........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
211
211
212
212
212
213
214
214
215
217
218
219
219
220
Sözlük ................................................................................... 223
Önsöz
Önsöz
Ço¤u insan için sadece polis veya ceza adalet sisteminin ilgi alan›na giren bir konu olarak de¤erlendirilen suç, asl›nda çok farkl› disiplinlerle yak›n iliflki içinde olan
bir olgudur. Suç, farkl› yer, zaman ve flekillerde, do¤rudan veya dolayl› olarak hemen herkesi etkilemektedir. Bu yönüyle suç, insano¤lunun varolufluyla birlikte ortaya ç›kan, insanl›k tarihi kadar eski ve insan var oldu¤u sürece varl›¤›n› sürdürecek,
toplumsal derinlikleri olan sosyal bir olgudur. Suç, meydana geldi¤inde dar ölçekte
sadece ma¤duru ve suçu iflleyen kifliyi içine alan mikro dairenin ötesinde bütün toplumu farkl› flekil ve boyutlarda olumsuz flekillerde etkileyen bir toplumsal sorundur.
Bu kitab›n amac›, uzaktan e¤itim almak isteyen ö¤rencilere Suç Sosyolojisinin
ilgi alan›na giren temel konular› aktarmakt›r. Suç Sosyolojisi kitab›, toplam sekiz
(8) üniteden oluflmaktad›r. “Suç ve Sapma Teorileri” konulu ilk unite iki temel k›s›mdan oluflmaktad›r. Birinci bölümde, öncelikle suç ve sapmaya iliflkin temel
kavramlara yer verilmekte ve genel olarak suç mekanizmas›n›n nas›l iflledi¤ine
de¤inilmektedir. ‹kinci bölümde ise, suçun neden meydana geldi¤ine iliflkin biyolojik, psikolojik ve sosyolojik görüfller ele al›nmaktad›r. ‹kinci ünite “Kamu Düzeni ve Güvenli¤i: Polislik” bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Burada güvenlik kavram› ve hizmeti ve demokratik polis sistemleri konular› ifllenmektedir. Üçüncü ünitenin konusunu “Aile içi fiiddet” oluflturmaktad›r. Bu ünitede baflta aile kurumu olmak
üzere ailenin yap›s› ve ailedeki de¤iflimler ile aile içi fliddetin nedenleri ve aile içi
fliddetin önlenmesi konular› incelenmektedir. Dördüncü ünitede suç önlemenin
genel çerçevesi, ilkeleri, polisin suç önlemedeki yeri ve rolü ile suç önleme tedbirleri sonucunda ortaya ç›kan suçun yer de¤ifltirmesi konular› incelenmektedir.
Suç korkusuna yer verilen beflinci ünitede suç korkusunun ortaya ç›k›fl› ve geliflimi, suç korkusunu etkileyen/belirleyen unsurlar ile suç korkusunun olumsuz etkileri üzerinde durulmaktad›r. Alt›nc› ünite suç ma¤duriyetini ele almaktad›r. Bu
ba¤lamda, suç ma¤duriyetinin etkileri, ma¤dur psikolojisi, ma¤dur ve polis iliflkisi ile suç ma¤durlar›na yard›m ve destek hizmetlerini içeren de¤erlendirmeler yap›lmaktad›r. Organize suçlar›n ifllendi¤i yedinci ünitede Türkiye’de organize suçlar›n tarihsel geliflimi, organize suçlar›n ortak özellikleri, organize suç örgütlenmesinin temel dinamikleri ve Türkiye’de organize suçlar›n ortaya ç›kmas›nda etkili
olan faktörler kapsaml› bir flekilde aç›klanmaktad›r. Son olarak, sekizinci ünitede
terörizm konusu ifllenmektedir. Bu ana konu çerçevesinde terörizmle ilgili temel
kavramlar, terörizmin unsurlar›, terörizmin ortaya ç›kma nedenleri ile terörizmin
nedenlerinin ortadan kald›r›lmas›na yönelik yaklafl›mlar ortaya konulmaktad›r.
Bu kitab›n gerçeklefltirilmesinde ve flekillenmesinde çok büyük emekleri geçen de¤erli hocalar›m Prof.Dr. Nadir SU⁄UR ile Prof.Dr. Ali ÇA⁄LAR baflta olmak
üzere ilgili ünitelerin yazarlar› Prof.Dr. H.‹brahim BAHAR ve Yrd.Doç.Dr. Osman
DOLU’ya, kitab›n Aç›k Ö¤retim Fakültesi normlar›na uygun hale gelmesine büyük
katk› sa¤layan Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay’a ve kitab›n dizgi ve bas›m ifllerinde
eme¤i geçen AÖF dizgi birimine en içten teflekkürlerimi sunar›m.
Kitab›n, baflta Aç›k Ö¤retim Fakültesi ö¤rencileri olmak üzere Sosyoloj bölümü ö¤rencilerine, bu konuda araflt›rma yapan ve ilgi duyan herkese yararl› olmas› dileklerimle.
Editör
Prof.Dr. Aytekin GELER‹
ix
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Suç ve sapma konusuna iliflkin temel kavramlar› tan›mlayabilecek,
Suç teorilerine iliflkin genel bir de¤erlendirme yapabilecek,
Suç teorilerinin bafll›ca okullar›n› s›ralayabilecek,
Sosyolojik suç teorilerinin temel bak›fl aç›s›n› ortaya koyabilecek ve en önde
gelen sosyolojik suç teorilerini s›ralayabilecek,
Suç teorilerinin farkl› yönlerini analiz edebilecek bilgi ve yetene¤e sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Suç ve Sapma
• Kriminoloji
• Suç Teorileri
• Pozitivist Okul
• Sosyolojik Suç Teorileri
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Suç ve Sapma
Teorileri
• G‹R‹fi
• TEMEL KAVRAMLAR
• SUÇ TEOR‹LER‹
Suç ve Sapma Teorileri
G‹R‹fi
Suç, insanl›k tarihi kadar eski bir kavramd›r. Bu yönüyle, insanl›k var olmaya devam etti¤i sürece varl›¤›n› devam ettirecek bir olgudur. Suç, ilk bak›flta yaln›zca
polis ve mahkemeyle iliflkili bir olay olarak de¤erlendirilse de, mikro planda her
bir bireyi makro planda ise pek çok toplumsal yap›y› ilgilendiren bir sosyal olgudur. Bu itibarla suçun nedenleri, sonuçlar› ve bileflenleri göz önünde bulunduruldu¤unda oldukça karmafl›k bir kavram oldu¤u görülecektir. Bu sebeple, ceza adalet sisteminin s›n›rlar›n› aflan çeflitli boyutlar› bulunmaktad›r.
‹lk ortaya ç›k›fllar›ndan günümüze, devletlerin en az›ndan iki temel fonksiyonu
icra etmelerinin beklendi¤ini söyleyebiliriz: (1) güvenlik, (2) adalet. Bu itibarla, bir
toplumu oluflturan bireylerin devletten talep edebilecekleri en temel hizmet, güvenlik ve adaletin sa¤lanmas›d›r. Güvenlik ve adaleti sa¤layamayan bir devlet iflas
etmifltir. Suç, iflte bu iki fonksiyonu birden ilgilendiren önemli bir problemdir.
Sapma ise, suça benzemekle birlikte ceza adalet sisteminin alan›na girmeyen
norm ihlalleridir. Ne var ki, sapma da aynen suç gibi toplumu her zaman ilgilendirmeye devam eden ve çözüm bekleyen bir sorundur. Bu itibarla, suç ve sapman›n birlikte ele al›narak öncelikle bu sorunlar›n detayl› araflt›rmalarla incelenerek
nedenlerinin belirlenmesi; daha sonra, suçun ve sapman›n önlenmesi ve daha etkin bir flekilde suç ve sapmayla mücadele edilebilmesi için ulafl›lan bulgulara ba¤l› olarak çözüm önerilerinin gelifltirilmesi gerekmektedir. Suç ve sapman›n nedenlerine iliflkin kriminoloji literatüründe son 250 y›lda gelifltirilen teorilerin temel argümanlar›n›n bilinmesi bu tür çal›flmalarda büyük önem arz etmektedir.
‹ki k›s›mdan oluflan bu bölümde, öncelikle suç ve sapmaya iliflkin temel kavramlara yer verecek ve genel olarak suç mekanizmas›n›n nas›l iflledi¤ine de¤inece¤iz, daha sonra ise suçun neden meydana geldi¤ine iliflkin ortaya konulan di¤er
görüfllere k›saca de¤indikten sonra sosyolojik görüflleri ele alaca¤›z.
TEMEL KAVRAMLAR
Suç ve Sapma Nedir?
Gerçeklefltirilen davran›fl›n hukuk sistemi taraf›ndan m› yoksa yaln›zca toplum taraf›ndan m› yapt›r›ma tâbi tutuldu¤una bakarak bu davran›fl›n suç olarak m› yoksa sapma olarak m› de¤erlendirildi¤ini söyleyebiliriz. Bu çerçevede suçu “kanunlarda aç›kça yasaklanan ve karfl›l›¤›nda bir ceza öngörülen her türlü eylem olarak,
4
“Her ne kadar ço¤u sapma
teflkil eden davran›fl suç
olarak tan›mlanm›fl olsa da,
her suç bir sapma olmad›¤›
gibi her sapma da bir suç
de¤ildir.”
Suç Sosyolojisi
sapmay› ise toplumsal normlar çerçevesinde öngörülen kabul edilebilirlik s›n›rlar›n›n d›fl›na taflan her türlü davran›fl” (Dolu, 2011: 32) olarak tan›mlayabiliriz. Suç ve
sapma, her ne kadar birbiriyle iliflkili kavramlar olsalar da, asl›nda farkl› kavramlard›r. Zira hangi davran›fllar›n kabul edilmez oldu¤u, hangi davran›fllar›n ise meflru s›n›rlar içinde oldu¤u, farkl› referans noktalar›na göre de¤erlendirilir. Bir eylemin suç olup olmad›¤›n› anlamak için baflta ceza kanunlar› olmak üzere hukuk sistemi içinde yasaklanan bir eylem olup olmad›¤›na bakmam›z gerekirken, sapma
için bir davran›fl›n sosyal normlar ve de¤erlerle ne ölçüde uyumlu oldu¤una bakmak gerekir. Suç Teorileri isimli eserinde Dolu (2011: 34), “her ne kadar ço¤u sapma teflkil eden davran›fl suç olarak tan›mlanm›fl olsa da, her suç bir sapma olmad›¤› gibi her sapma da bir suç de¤ildir” diyerek bu iki kavram aras›ndaki fark› izah
etmektedir.
Farkl›l›klar›yla birlikte suç ve sapman›n pek çok ortak özelli¤i bulunmaktad›r.
Öyle ki, suç ve sapman›n birbirinden fark›n› izah için gelifltirilen argümanlar bu
kavramlar›n ortak noktalar›ndan çok daha azd›r. Ayr›ca, kriminoloji literatüründe
araflt›r›lan ana konunun suç ya da sapma olmas› önemli de¤ildir. Zira kriminoloji bilimi aç›s›ndan “onay görmeyen davran›fllar›n” toplum taraf›ndan m› yoksa devlet taraf›ndan m› yapt›r›ma tabi tutuldu¤unun bir önemi yoktur. Dolay›s›yla, gerek kelime tekrarlar›yla okuyucuyu s›kmamak, gerekse de kriminoloji biliminin bak›fl aç›s›n› yans›tmak bak›m›ndan ünitenin bundan sonraki k›s›mlar›nda suç ve sapma kavramlar›n›n her ikisi için birlefltirici bir kavram olarak suç kavram›n› kullanaca¤›z.
Suç Mekanizmas› Nas›l ‹flliyor?
Suç mekanizmas›na göz att›¤›m›zda, temel olarak suçun iki unsurunu görüyoruz.
Bir suçun gerçekleflebilmesi için birinci unsur suç motivasyonu, ‹kinci unsur ise
suç f›rsat›d›r. Biri suç ifllemeye azmetse, birileri onu azmettirse veya ortam bireyi
suça sürüklese bile suç f›rsat› yoksa suç gerçekleflmez. Bir yerde suç motivasyonu
yoksa her yer suç f›rsat› ile dolu olsa da suç yine gerçekleflmez. Dolay›s› ile suçun
öncelikle bir motivasyon aya¤›, bir de f›rsat aya¤› oldu¤unu unutmamak gerekir.
Bu bak›fl aç›s› bize suç mekanizmas›n› afla¤›daki gibi bir denklemle ifade etme imkân› sunmaktad›r:
Suç = Suç ‹flleme Motivasyonu + Suç F›rsatlar›.
Bu mant›ktan hareketle, suç önleme ve suçla mücadele noktas›nda kamu otoritesi taraf›ndan al›nan tedbirlerin suç f›rsatlar›n› azaltmaya yönelik tedbirler oldu¤unu görmekteyiz. Zira temel olarak suç motivasyonu, kollu¤u aflan bir konudur, çünkü suç motivasyonu sosyolojik, ekonomik, biyolojik, politik veya kültürel pek çok faktörden etkilenen bir olgudur. Bu çerçevede, suç denilen çok yönlü ve karmafl›k olguyu do¤ru bir flekilde kavrayabilmek için, suç motivasyonu
olarak ifade etti¤imiz suçun sebeplerine iliflkin sosyolojik teorileri, afla¤›daki bölümde ele alaca¤›z.
SUÇ TEOR‹LER‹
Ülkemizde henüz çok genç bir bilim dal› olan kriminolojide gelinen son nokta itibariyle, suçun nedenlerini aç›klayan görüfllerin do¤aüstü güçler perspektifi, klasik
okul, pozitivist okul ve elefltirel perspektif olmak üzere temel olarak dört temel paradigma alt›nda s›n›fland›r›ld›¤›n› görmekteyiz (Dolu, 2011). Do¤aüstü güçler perspektifi Orta Ça¤ cehaletini ve dogmalara saplanm›fl bir devrin suç ve suçluya bak›fl›n› yans›t›rken, Klasik Okul Ayd›nlanma Ça¤› ile birlikte insan› tüm sosyal ana-
5
1. Ünite - Suç ve Sapma Teorileri
lizlerin merkezine koyan rasyonalite ve ak›lc›l›k eksenli bir bak›fl aç›s›yla suçu “rasyonel bir tercih” olarak ele alm›flt›r. Pozitivist Okulla birlikte ise biyolojik, psikolojik ve sosyolojik faktörlerin önemli oldu¤u vurgulanm›flt›r. Biyolojik teoriler suçlu
davran›fl› bireyin sahip oldu¤u biyolojik yap›daki bozukluk, gerilik ya da patolojiye ba¤larken, psikolojik teoriler ise suçu, bireyin erken yafllardan itibaren yaflad›¤› kötü tecrübeler, yanl›fl güdülenmeler ve sosyalleflememe ya da hatal› sosyalleflmeyle aç›klam›flt›r. Sosyolojik suç teorileri ise suçu, bireyi çepeçevre saran sosyal
ve fiziksel çevrenin bir ürünü olarak bazen sosyal yap›lar›n bazen de sosyal süreçlerin bir ürünü olarak ele alm›flt›r. Elefltirel perspektif ise suçu, güç ve çat›flma perspektifinden ele alarak baflta ceza adalet sistemi olmak üzere devlet ayg›t›n›n sisteme hakim s›n›flar›, elitleri ve güçlüleri korumak üzere infla edilmifl kurumlar olduklar›n› savunmaktad›r. Bu bölümde, suçun nedenlerine iliflkin ortaya at›lan görüfllerden sosyolojik suç teorilerinini inceleyece¤iz.
Pozitivist Okul
Pozitivist Okul, Klasik Okulun rasyonalite ve ak›lc›l›k anlay›fllar›n› kabul etmeyerek suçun birey taraf›ndan bilinerek ve istenerek gerçeklefltirilen bir
eylem oldu¤u fikrini reddetmifl, suçu
determinist bir tak›m faktörlere ba¤lam›flt›r. Pozitivist Okula göre suç, bireyin tamamen özgür iradesi d›fl›nda kalan birtak›m biyolojik, psikolojik ve
sosyolojik faktörlerin bir neticesi olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu bölümde,
Pozitivist Okul içinde önemli bir yer
tutan sosyolojik teorileri ele alaca¤›z.
fiekil 1.1
Pozitivist Okula
Göre Suçun
Nedenleri
Biyolojik
Faktörler
Psikolojik
Faktörler
Sosyolojik
Faktörler
Sosyolojik Suç Teorileri
Sosyolojik suç teorileri, suçun nedenlerine iliflkin son yüzy›lda kriminoloji biliminde gelifltirilen teoriler aras›nda neredeyse tekel oluflturan pek çok görüflü bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Esasen bu teorileri ortaya atan kriminologlar›n meslektafllar›yla birlikte ayn› ya da benzer sosyal hadiseleri gözlemleyerek gelifltirdikleri bu
görüfllerin nas›l olup da birbirleriyle rekabet içinde bu kadar fazla çeflitlili¤e ulaflt›¤› ciddi bir merak konusudur. Afla¤›daki bölümde s›ras›yla (1) sosyal düzensizlik
teorisi, (2) kontrol teorileri, (3) ö¤renme teorileri, (4) anomi ve gerilim teorileri ile
(5) damgalama teorilerini ele alaca¤›z.
Suç Ekolojisi Yaklafl›m›: Sosyal Düzensizlik Teorisi
Kriminoloji literatüründe suç ekolojisi olarak bilinen yaklafl›m, suçu Klasik Okul
ile biyolojik ve psikolojik suç teorilerinin birey eksenli düflünce tarz›n›n aksine,
bireyi içinde bulundu¤u çevre ile bir bütün halinde ele alarak suçlu davran›fl› tekil ve ba¤›ms›z bir olay (olgu) olarak de¤il, sosyal ve fiziksel çevrenin bütünlü¤ü
içinde ço¤ul bir olgu olarak inceler. Temelleri 1800’lerin bafllar›nda Belçikal› meflhur bir matematikçi ve istatistikçi olan Adolphe Quetelet ile Frans›z bir hukukçu
ve istatistikçi olan André-Michel Guerry taraf›ndan at›lan suç ekolojisi yaklafl›m›,
bugün kriminolojide Kartografik Okul olarak bilinen suç ekolojisi çal›flmalar›n›n
ilki say›lmaktad›r. Suç olgusunu belli bir mekânda, belli bir zaman dilimi içerisin-
1800’lerin bafl›nda Quetelet
ve Guerry ile bafllayan suç
ekolojisi çal›flmalar›
günümüzün en kapsaml› suç
haritalar›na esas teflkil
etmektedir.
6
fiikago Okuluna göre insan
yaflad›¤› çevrenin
çocu¤udur. Bu çerçevede
suç da bireyin içinde
bulundu¤u çevreyle
do¤rudan iliflkili bir olgudur.
Suç Sosyolojisi
de meydana gelen suçlar›n ortaya koydu¤u “büyük resim” çerçevesinde anlamaya çal›flan suç ekolojisi yaklafl›m›, günümüzde kullan›lan en kapsaml› suç haritalar›na esas teflkil etmektedir.
Suç ekolojisi yaklafl›m›n›n kriminoloji literatüründe en derin etki yapan örne¤i,
1800’lü y›llar›n sonu ile 1900’lü y›llar›n ortalar›na kadar etkili olan fiikago Okuludur. 1890 y›l›nda araflt›rma yapmak amac›yla kurulan fiikago Üniversitesi, k›sa sürede sosyal bilimler alan›nda ortaya koydu¤u ç›¤›r açan teorik ve ampirik çal›flmalarla bir marka olarak kriminoloji ve sosyoloji bilimlerinde fiikago Okulu olarak bilinen ekolü oluflturmufltur. “‹nsan, yaflad›¤› çevrenin çocu¤udur” diyen fiikago
Okuluna göre suçun nedenlerini insanlar›n yaflad›klar› sosyal ve fiziksel çevrede
aramak gerekir. Bu anlay›fltan hareketle, fiikago flehrini adeta bir laboratuvar gibi
inceleyen fiikago Üniversitesi sosyal bilimcileri, o güne dek yap›lmad›k bir tarzda
nicel ve nitel araflt›rma metotlar›n› kullanarak flehri on y›llar boyunca gözlem alt›nda tutmufllard›r.
1833 y›l›nda küçük bir kasaba olarak kurulan fiikago flehri, 1840’lara gelindi¤inde yaln›zca 4000 nüfuslu bir flehirdi. Baflta Avrupa olmak üzere dünyan›n her yerinden Amerika’ya göç eden insanlar o günün flartlar›nda “rüzgâr flehir” olarak an›lan fiikago’yu öncelikli tercihleri aras›nda tutuyorlard›. Bunun do¤al bir sonucu
olarak flehrin nüfusu 1900’lerin bafl›nda 1 milyona ulaflm›fl, 1920’lere gelmeden
çoktan 2 milyonu aflm›flt› (Cullen ve Agnew, 2003: 95-96). Pek çok farkl› milliyet,
etnisite, din ve kültüre mensup insan›n oluflturdu¤u bu karma yap›, en baflta fiikago Üniversitesinin flehircilik ve sosyoloji alanlar›nda çal›flmalar yapan bilim insanlar›n› heyecanland›r›yordu. Bunlar aras›nda Ernest W. Burgess isimli bir flehirkent
sosyolo¤u, fiikago flehrinin geliflim fleklini, demografik özelliklerini ve nüfus hareketlerini inceleyerek flehir gelifliminin rastgele meydana gelmedi¤ini, flehrin merkezinde bulunan ifl merkezlerinden bafllayarak, flehrin d›fl k›s›mlar›na do¤ru adeta
hayali halkalar halinde flehrin befl temel bölgeye ayr›ld›¤›n› tespit etmiflti. fiehrin
merkezinde en fakir insanlar yaflarken d›fl halkalarda daha zenginlerin yaflad›¤›n›
fark eden Burgess (1925), bu yap›n›n ortaya ç›k›fl nedenini öncelikle ulafl›m maliyetlerine ba¤lam›flt›. fiehre yeni gelen göçmenlerin ucuz iflçi olarak flehir merkezinde bulunan fabrikalara yak›n yerlerde kurulan barakalarda yaflamaya bafllad›klar›n› gözlemleyen Burgess, insanlar›n biraz para kazanmaya bafllay›nca hemen flehrin d›fl taraflar›na do¤ru hareket ettiklerini ve en zenginlerin de flehre en uzak yerleflim yerlerinde yaflad›klar›n› fark etmiflti. Sonuçta, yapt›¤› araflt›rma ile gelifltirdi¤i
flehir yap›s›n› izah eden modele “yo¤unlaflma bölgeleri modeli” ismini veren yazar,
bu alanda yap›lan çal›flmalar› 1925 y›l›nda yay›nlanan “fiehir” (The City) isimli kitapta toplad› (Park vd., 1925).
Burgess’in çal›flmalar›n› yak›ndan takip eden Shaw ve McKay (1942), yo¤unlaflma
bölgeleri modelini kullanarak bu çal›flmaya suç verilerini eklemeye bafllad›lar. Dünyada ilk kez fiikago’da kurulan çocuk mahkemelerinden ve polisten ald›klar› suç kay›tlar›n›, haritalar üzerine ifllemeye bafllad›lar. Çal›flma sonunda herkesi flafl›rtan bir
sonuç ortaya ç›kt›. fiehrin merkezinde iyice yo¤unlaflan suç, Park ve Burgess’in modelindeki her bir halkayla birlikte flehrin d›fl taraf›na do¤ru azalarak ilerliyordu. Bu
ampirik bulgu üzerine Shaw ve McKay, flehrin farkl› bölgelerinde nitel araflt›rma tekniklerini kullanarak sokaktaki insanlarla birebir görüflmeler yapt›lar. Suçlu dosyalar›n› inceleyen yazarlar, bu bulgular› sokak araflt›rmalar›ndaki bulgularla bir araya getirerek mümkün oldu¤unca farkl› bilgi kayna¤›ndan toplad›klar› veriler ile “puzzle”›n
(bulmacan›n) eksik parçalar›n› tamamlamaya çal›flt›lar. Araflt›rma sonunda, literatürde “sosyal düzensizlik teorisi” ad› verilen meflhur çal›flma ortaya ç›kt›.
7
Shaw ve McKay (1942), flehir merkezine ifl bulma ümidiyle gelen göçmen ailelerinde yetiflkinlerin fabrikalara çal›flmaya giderken çocuklar›n ço¤u zaman ebeveynlerinden yeterli ilgiyi göremedi¤ini, gün boyunca sokaklarda di¤er çocuklarla
vakit geçirirken kendi ailelerinde gördükleri sosyal normlardan ve kurallardan çok
farkl› bir hayatla tan›flt›klar›n› gözlemledi. Böylece, ev ve sokak aras›nda ikilemde
kalan çocuklar, yafllar› ilerledikçe fiikago flehrini saran 1000’e yak›n çetenin herhangi biriyle o ya da bu flekilde tan›flarak “Amerikan Rüyas›”n› gerçeklefltirebilmek için
ana-babalar›n›n yapt›¤› gibi gün boyu çal›flmaktan baflka yollar›n da oldu¤unu fark
ediyorlard›. Yaflad›klar› bu kültür ve de¤er çat›flmas› içinde çocuklar ve gençler, zaten zay›f olan aile etkisinden uzaklaflarak zamanla sokak hayat›n› daha çok benimsiyor ve içinde bulunduklar› ortama uyma e¤ilimi gösteriyorlard›. Mant›k olarak yafl› daha büyük suçlular›n kendilerinden küçükleri suç çetelerine katt›¤› bu yap› içinde, yetiflkin suçlularla genç suçlular aras›nda ciddi bir iletiflim vard›. Yetiflkin suçlular genç ve çocuk suçlulara bildikleri her fleyi ö¤reterek bu insanlar›n da kendilerinin yolundan gitmesini sa¤l›yorlard›. Böylece suç, hep ayn› ortamda ayn› k›s›r döngü içinde varl›¤›n› devam ettirebiliyordu. Öyle ki, Shaw ve McKay yapt›klar› orijinal
araflt›rmay› tam 30 y›l boyunca üç dalga halinde tekrarlad›lar ve her seferinde ayn›
sonucu elde ettiler: suç sürekli olarak flehrin merkezinde varl›¤›n› devam ettiriyor
ve merkezden d›fla do¤ru azalarak yay›l›yordu. fiehre d›flar›dan gelen onca farkl›
milliyet, kültür, etnisite ve ›rka mensup insanlar ayn› davran›fl kal›plar›n› takip ederek öncelikle flehir merkezine, fabrikalara çok yak›n olan ucuz yerleflim yerlerine
gelip, benzer ifllerde çal›flt›ktan sonra biraz para kazan›nca flehrin d›fl bölgelerine
do¤ru hareket ediyorlard›. fiehir merkezinin sürekli bir dolup-boflalma yaflamas›na
ra¤men aradan geçen on y›llara ra¤men suçun flehir merkezindeki varl›¤›n› devam
ettirmesi Shaw ve McKay’i gerçekten de suçun, içinde yaflan›lan yerin bir sonucu
olarak ortaya ç›kt›¤›na ikna etmiflti. Suçu, geleneksel sosyal kontrol mekanizmalar›ndaki çöküfle ba¤layan bu araflt›rma, nüfus hareketlili¤i, etnik heterojenlik ve buna ba¤l› olarak kültür farkl›l›¤› ve baz› durumlarda da kültür çat›flmas›n› kal›c› ve etkin sosyal kontrol mekanizmalar›n›n oluflamamas›nda temel faktörler oldu¤unu ortaya koymufltur. Böylece, fiziksel yap›n›n sosyal yap›y›, sosyal yap›n›n da bireyi etkileyece¤ini öngören sosyal düzensizlik teorisi do¤mufltur.
Suç ekolojisi çal›flmalar›nda bir dönüm noktas› niteli¤i tafl›yan sosyal düzensizlik teorisi, kriminoloji literatüründe oldukça do¤urgan ve etkili teorilerden biri olmufltur. Öyle ki, sosyal düzensizlik teorisi öncülü¤ünde fiikago Okulu 1950’lere
kadar kriminoloji biliminde sahip oldu¤u tekel konum ile suç araflt›rmalar›na yön
veren en önemli ekol olmufltur. Bu dönemden sonra da etkisini sürdüren bu ekol,
yine ayn› gelenekten ç›kan di¤er teorilerle de varl›¤›n› günümüze kadar devam ettirmifltir. Bunlar aras›nda kontrol ve ö¤renme teorileri, sosyal düzensizlik teorisinden türemekle birlikte birbirine rakip teoriler olarak literatürdeki yerlerini alm›fllard›r. Afla¤›daki bölümlerde bu teorileri inceleyece¤iz.
Kontrol Teorileri
Kontrol teorileri di¤er kriminoloji teorilerinin cevaplamaya çal›flt›¤› “‹nsanlar neden suç ifller?” sorusunun yanl›fl oldu¤unu, zira insanlar›n uygun f›rsat› yakalad›klar› zaman zaten suç iflleyeceklerini iddia eder. Bu ba¤lamda, temel varsay›m olarak insan›n özünde iyilik potansiyeliyle dolu bir varl›k yerine, her an kötülük yapmaya müsait ve kötülü¤e haz›r bir varl›k olarak de¤erlendirilir. Kontrol teorilerinin
temel bak›fl aç›s›na göre, cevaplanmas› gereken as›l soru “‹nsanlar neden suç ifllemez?” olmal›d›r (Dolu, 2011: 267).
Sosyal düzensizlik teorisine
göre suçun nedeni
geleneksel sosyal kontrol
mekanizmalar›n›n
çökmesidir.
8
Suç Sosyolojisi
Kontrol teorilerinin genel olarak iç ve d›fl kontrol mekanizmalar› üzerine yo¤unlaflan iki ana ak›m olarak geliflti¤ini görmekteyiz. Suçun bir tür iç kontrol veya
öz-kontrol mekanizmas›yla önlenebilece¤ini savunan görüfller suçu engelleyecek
mekanizmay› bireyin içine konumland›r›rken, d›fl kontrol üzerinde duran teoriler
bireyi suçtan al›koyacak as›l faktör olarak bireyi çepeçevre saran sosyal ortam› iflaret etmektedirler. Afla¤›daki bölümde kriminoloji literatüründe kontrol teorileri gelene¤i içinde yer alan teorilerden ikisini genel hatlar›yla inceleyece¤iz.
Hirschi’ye göre suç,
insanlar›n içinde yaflad›klar›
toplumla aralar›ndaki sosyal
ba¤lar›n zay›flamas›n›n
do¤al bir sonucudur.
Sosyal Ba¤ Teorisi
Kriminoloji literatürünün en önemli eserlerinden biri say›lan “Suçun Nedenleri”
(Causes of Crime) isimli kitab› ile Travis Hirschi 1969 y›l›nda “Sosyal Ba¤ Teorisi”ni (Social Bond Theory-SBT) ortaya atm›flt›r. Hirschi’ye göre suç, insanlar›n
içinde yaflad›klar› toplumla aralar›ndaki sosyal ba¤lar›n zay›flamas›n›n do¤al bir
sonucudur. SBT’ye göre sosyal ba¤lar›n güçlü oluflu toplumsal yap›y› oluflturan
bireyleri birbirine kenetleyerek suç ve sapma teflkil eden davran›fllar›n ortaya
ç›kmas›n› engellemektedir. Bu ba¤lar›n zay›flamas›yla birlikte yaln›zlaflan bireyin
suç ve sapma teflkil eden davran›fllarda bulunma olas›l›¤› artmaktad›r. SBT’nin
dört temel bilefleni bulunmaktad›r: (1) ba¤l›l›k, (2) adanm›fll›k, (3) sürekli meflguliyet ve (4) inanç.
Ba¤l›l›k: Baflta çocuklar ve gençler olmak üzere bireylerin özellikle aileleri ve
içinde yaflad›klar› toplumu ve sosyal ortam› oluflturan insanlarla s›k› ba¤lar›n›n olmas› ve bu kimselerle iyi iliflkiler içinde olmas› insanlar› suçtan al›koyan önemli
bir faktördür. Aile fertleri, akrabalar, komflular ve birey aç›s›ndan önem tafl›yan
di¤er kiflilerle olan güçlü ba¤lar, bireyin herhangi bir yanl›fl davran›fl ile bu kiflilerin kendisine bak›fllar›nda bir de¤iflikli¤e neden olabilece¤i için birey kendisine
inanan insanlar›n güvenini bofla ç›karmak istemez. Dolay›s›yla, bu düflüncelerle
hareket eden birey, de¤il yaln›zca suçlardan, riskli davran›fllardan bile uzak durmak ister.
Adanm›fll›k: ‹nsanlar hayatlar›n›n önemli bir bölümünde gerek maddi gerekse
manevi birtak›m hedeflere ulaflmak için çal›fl›r-çabalarlar. Sonuçta bireyler elde ettikleri serveti, makam› ve insanlar›n gözünde elde ettikleri de¤erleri kolayl›kla bir
kenara atmak istemezler. ‹flte bu noktada, SBT bize belli bir amaca do¤ru yürüyen
ve hayatta kendisini belli bir ideale (iyi bir insan olma, iflinde baflar›l› bir personel
olma, herkesin yard›m›na koflan bir insan olma) adayan insanlar›n suç iflleme olas›l›klar›n›n herhangi bir hedefi ve ideali olmayan insanlara göre daha az olaca¤›n›
söylemektedir. SBT ayr›ca, “insanlar›n kaybetmekten korkacaklar› fleyler ne kadar
çoksa, o ölçüde sahip olduklar› bu de¤erleri riske atmak iste¤i azd›r” demektedir.
Bu itibarla, kendilerini kariyerlerine, ailelerine ve belli bir hedefe ulaflmaya adayan
insanlar›n daha az suç iflleyecekleri ifade edilmektedir.
Sürekli Meflguliyet: Bir ‹ngiliz atasözü “bofl eller fleytan›n atölyesidir” (idle
hands are devils workshop) demektedir. SBT’ye göre e¤er ki insanlar›n kendilerini sürekli meflgul edecek faydal› u¤rafllar› yoksa bu insanlar›n yanl›fl ifllerle u¤raflmalar› ve suç ifllemeleri do¤al bir sonuçtur. Bu durum özellikle çocuklar ve gençler için geçerlidir. E¤er ki çocuklar› ve gençleri baflta sportif, sosyal ve kültürel etkinlikler, kitap okuma ve benzeri faydal› ve güzel ifllerle meflgul etmez, bafl›bofl
b›rak›r, vakitlerini ve enerjilerini bu tür meflru aktivitelerle harcamalar›na imkân
haz›rlamazsak o zaman bu kimselerin her türlü faydas›z, kendileri ve toplum için
zararl› ve hatta suç teflkil eden davran›fllarda bulunmalar›n› önlemek pek mümkün olmayabilir. Bu sebeple, yerel ve merkezi yönetimlerin çocuk ve gençlerin
9
vakitlerini faydal› ve verimli biçimde geçirebilecekleri sosyal, kültürel ve spor
amaçl› tesisler kurmalar›, bu alanlara yat›r›m yapmalar›, program ve aktiviteler düzenlemeleri büyük önem tafl›maktad›r.
‹nanç: SBT’ye göre insanlar›n bir kural› çi¤nemelerinin en temel nedeni o kural›n geçerlili¤ine, kendileri ve içinde yaflad›klar› toplum için faydas›na inanmamalar›d›r. Yani, e¤er ki insanlar›n toplumsal normlar› ve de¤erleri çi¤nememeleri, kanunlar› ihlal etmemeleri isteniyorsa, öncelikle insanlara bu kurallar›n herkesin yarar›na oldu¤u anlat›lmal› ve faydas›na insanlar inand›r›lmal›d›r. Aksi takdirde, insanlar geçerlili¤ine inanmad›klar› kurallara hiçbir zaman uymayacaklard›r. Bu durum özellikle çocuklar ve gençler için geçerlidir. E¤er ki küçük yafllardan itibaren
insanlar baflkalar›n›n hakk›na ve hukukuna sayg›l› olmak, toplumsal normlar› ve
de¤erleri çi¤nememek konusunda hassas bir flekilde yetifltirilirlerse suç da dâhil olmak üzere her türlü sapma ve norm ihlalleri azalacak ve minimuma inecektir. Aksi takdirde, kurallara niçin uyulmas› gerekti¤inin mant›¤› toplumda tam olarak yerlefltirilemez. Bundan dolay› insanlar kurallar›n -en az›ndan ara s›ra- neden çi¤nenebilece¤ine dair gerekçeler üretebileceklerdir. Böylece herkes yapt›¤› yanl›fll›¤›
hakl› ç›karacak bir gerekçeyi üretecek, herkesin bir mazereti olacakt›r. ‹nsanlar›n
toplum halinde varl›klar›n› devam ettirebilmeleri için ortak yaflam bilincinin herkes
taraf›ndan paylafl›lmas› flartt›r.
Hirschi’ye göre bu dört bileflen, bireyi içinde yaflad›¤› topluma daha s›k› bir flekilde ba¤lamaktad›r. Sonuç olarak, bu ba¤lar güçlendikçe birey suçtan uzak duracak, zay›flad›kça suç iflleme olas›l›¤› artacakt›r.
Öz-Kontrol Teorisi
Travis Hirschi (1969), az önce inceledi¤imiz SBT’si ile bireyin “d›fl-kontrol eksenli bir mekanizmayla” kontrol alt›na al›narak suçun “harici” faktörlerle önlenebilece¤ini varsaym›flt›r. Hirschi, bu görüfllerini ortaya att›¤› 1969’dan sonra literatürde oldukça ses getiren bu teorisini daha sonralar› yetersiz bulmufltur. SBT’yi “dolayl› kontrol”ler vas›tas›yla suçu önlemeye çal›flan bir model olarak de¤erlendiren
yazar, Micheal Gottfredson isimli baflka bir kriminologla bir araya gelerek bu kez
“do¤rudan kontrol” imkân› sa¤layacak “iç-kontrol eksenli” bir model gelifltirmifltir. Yazarlar, toplumsal kontrol mekanizmalar›n›n önemli oldu¤unu söylemekle
birlikte as›l önemli faktörün bireyin kendi kendini kontrol alt›na almas› oldu¤unu iddia etmifllerdir. 1990 y›l›nda yay›nlad›klar› “Genel Suç Teorisi” isimli kitap
ile yazarlar literatürde “Öz-Kontrol Teorisi” (ÖKT) olarak da bilinen modeli ortaya atm›fllard›r.
ÖKT, bireyin herhangi bir flekilde toplumsal engellemeyle karfl›laflmasa bile suç
ifllememesinin yüksek bir öz kontrol ile mümkün olaca¤›n› savunmufltur. ÖKT’ye
göre özkontrolü yüksek bireyler, içinde bulunduklar› ortamda ne kadar suç f›rsat›
olursa olsun suç ifllemezler. Aksi takdirde, bireyin bizzat kendisinin suç iflleme karar›nda olmas› halinde hiçbir gücün bu kimseyi suç ifllemekten al›koyamayaca¤›
iddia edilmifltir.
Gottfredson ve Hirschi (1990), öz-kontrolü düflük olan bireylerin özelliklerini;
beklemeye tahammülsüz, sab›r ve sebattan yoksun, hayal k›r›kl›klar›na dayanma
gücü az, çal›flkanl›ktan uzak, her an risk almaya haz›r, heyecan› ve tehlikeyi seven,
sözlü ifade kabiliyetleri zay›f ve problemlerini güç kullanarak çözmeye e¤ilimli olmak fleklinde s›ralamaktad›r. Yazarlar, öz-kontroldeki zay›fl›¤›n nedeni, daha çok
küçük yafllardan itibaren kazand›rmakla yükümlü olan aileye ba¤lamaktad›r. Etkin
ebeveyn terbiyesinden mahrum olarak yetiflen çocuklar›n öz-kontrolünün zay›f
Gottfredson ve Hirschi’ye
göre suçu önlemenin en
etkin yolu bireyin özkontrolünü gelifltirmekten
geçer. Öz-kontrol artt›kça
suç iflleme olas›l›¤› azal›r.
Öz-kontrolü yüksek bireyler
yetifltirebilmek için en
önemli faktör etkin ebeveyn
terbiyesidir.
10
Suç Sosyolojisi
olaca¤›n› belirten yazarlar, özellikle günümüzde ailelerin çocuklar›yla ilgilenmemesi, çocuklar›n› yak›ndan izle(ye)memesi ve bunun bir sonucu olarak da çocuklar›n›n hatal› ve yanl›fl davran›fllar›n› erken dönemlerde fark edememelerinin özkontrolü yüksek çocuklar yetifltirmeye engel teflkil etti¤ini söylemektedirler. Çocuklar›n›n hatal› davran›fllar›n› uygun flekilde uyararak, gerekti¤inde kademeli olarak cezaland›rmayan aileler, çocu¤un yafl› ilerledikçe çocuklar›n›n davran›fllar›na
yön verme flans›n› giderek kaybetmektedirler. Bu noktada, ceza ve ödülün dengeli bir biçimde kullan›lmas›n›n çocuklar›n öz-kontrol seviyelerini art›ran bir etkisi
bulunmaktad›r.
Ö¤renme Teorileri
Ö¤renme teorileri, günümüz kriminolojisinin en önde gelen teorik geleneklerinden biridir. Lombroso ve takipçilerinin biyolojik determinizm fikirlerini reddederek ifle bafllayan ö¤renme teorisyenleri, suçlu davran›fl›n nedenini bireyin çevresiyle olan etkileflimine ba¤lam›fllard›r. Dolay›s›yla, ö¤renme teorileri için birey ve çevrenin etkileflimi en temel çal›flma alan›d›r.
Bu bölümde, kriminoloji literatüründe en çok bilinen ve en etkili teorilerinden
biri olan Edwin Sutherland’›n “Ay›r›c› Birliktelikler Teorisi”ni ele alaca¤›z. Sutherland’›n modeli kriminoloji literatüründeki ilk ö¤renme teorisi olmas› ve daha sonra gelifltirilen teorilerin de hep bu teorinin temel argümanlar› etraf›nda flekillenmesi nedeniyle büyük önem tafl›maktad›r.
Soru: “Toplum nedir?”
Tarde: “Toplum taklittir.”
Sutherland’a göre suç,
aynen di¤er davran›fllar gibi
ö¤renilen bir davran›flt›r.
Ö¤renmede iki fleyin
ö¤renilmesi esast›r: (1) suç
iflleme teknikleri, (2) suç
ifllemeyi hakl› ç›karacak
gerekçeler, bahaneler ve
mazeretler.
Ay›r›c› Birliktelikler Teorisi
Suçu ö¤renmeyle izah eden eserlerin ilki olarak kabul edilen 1903 tarihli “Taklit Kanunlar›” isimli kitab›nda Gabriel Tarde (1903: 74), kendisine “toplum nedir?” fleklinde yöneltilen bir soruya “toplum taklittir” cevab›n› verdi¤ini nakletmektedir. Suç da
dahil olmak üzere pek çok sosyal davran›fl›n taklit yoluyla kazan›ld›¤›n› savunan
Tarde, ö¤renme literatüründe önemli bir ç›¤›r açm›flt›r. Tarde’den (1903) oldukça
etkilenen Edwin Sutherland, bu fikirleri George Herbert Mead’in (1934) “sembolik
etkileflim” yaklafl›m›yla birlefltirerek kendine ait yeni bir sentez yapm›flt›r.
fiikago Okulu gelene¤inde yetiflen sosyologlardan biri olan Sutherland, suçun
yaln›zca sosyal ve fiziksel ekolojiye atfedilerek izah edilmeye çal›fl›lmas›n› eksik
bulmufltur. Bu nedenle, suç mekanizmas›n›n daha iyi anlafl›labilmesi için basit ancak bir o kadar da kapsay›c› bir yaklafl›ma ihtiyaç duyuldu¤unu düflünen Sutherland, “Ay›r›c› Birliktelikler Teorisi” (Differential Association Theory) ad›n› verdi¤i
teorisini gelifltirmifltir. Yazar›n teoriye bu ismi vermesinin iki nedeni oldu¤u belirtilmektedir. ‹lki, ö¤renmede birlikteliklerin önemli oldu¤una, ikincisi “kimle birlikte oldu¤una ba¤l› olarak” kiflinin hayat›nda bir k›r›lma yaflanaca¤›na inanmas›d›r. Zira “üzüm üzüme baka baka karar›r”, “bana arkadafl›n› söyle, sana kim oldu¤unu söyleyeyim” ve “körle yatan flafl› kalkar” gibi pek çok atasözümüzde oldu¤u gibi, Sutherland de, insanlar›n kimlerle birlikte oldu¤una ba¤l› olarak nas›l insanlar olaca¤›n›n belirlenece¤ini düflünmüfl ve bu mant›ktan hareketle suçlular›
suçsuzlardan “ay›r›c› birliktelikler”i ifade ba¤lam›nda teorisine bu ad› vermifltir
(Dolu, 2011: 236).
Sutherland’a göre ay›r›c› birliktelikler teorisinde, ö¤renmenin bireyi ad›m
ad›m nas›l suç ifllemeye götürdü¤ünün anlat›ld›¤› 9 ilke bulunmaktad›r (Sutherland ve Cressey, 1978: 80-82): (1) Suçlu davran›fl ö¤renilir, (2) Suçlu davran›fl›n
ö¤renilmesi, aynen di¤er davran›fllar›n ö¤renilmesinde geçerli olan ö¤renme mekanizmalar›yla gerçekleflir. Yani, suçun ö¤renilmesi ile baflka bir davran›fl›n ö¤re-
nilmesi aras›nda “ö¤renme bak›m›ndan” herhangi bir fark yoktur. (3) Ancak bu
ö¤renme kiflinin tek bafl›na ö¤renmesi fleklinde gerçekleflmez; kifli suçlu davran›fl› di¤er bireylerle iletiflim ve etkileflimle ö¤renir. (4) Suçlu davran›fl›n ö¤renilmesinde bireye yak›n ve bireyin de¤er verdi¤i kiflilerle olan iletiflimi en etkili faktördür. (5) Ö¤renmenin derecesini ve etkisini; görüflme s›kl›¤›, görüflme/birliktelik
süresi, önem durumu ve görüflme/birliktelik yo¤unlu¤u gibi faktörler belirler. (6)
Suçlu davran›fl›n ö¤renilmesiyle iki fleyin ö¤renilmesi kastedilir: (i) suç iflleme
teknikleri, (ii) suç ifllemeyi hakl› ç›karacak gerekçeler. Birinci ö¤renme ile birey,
suçun nas›l ifllenece¤ini ö¤renirken; ikinci ö¤renme ile gerek suç ifllemeden önce gerekse de suç iflledikten sonra vicdani azaptan nas›l kurtulaca¤›n› ö¤renir.
Aksi takdirde, bir h›rs›z›n çald›¤› bir eflya ya da paran›n di¤er insanlar için ne anlama geldi¤ini ya da o fleylerin çal›nmas›n›n o insanlar›n hayat›nda nas›l bir etki
yapt›¤›n› düflünmesi o kiflinin bir h›rs›z olarak yaflam›n› sürdürmesine imkân vermez. Zira suçlular›n, özellikle de kariyer suçlular› olarak adland›r›lan “ifli-gücü
suç ifllemek” olan insanlar›n, ma¤durlar›n neler hissettikleri hakk›nda empati kurmalar› durumunda hayatlar› zehir olur. Bu nedenle, ö¤renme yaln›zca suç iflleme
tekni¤i ile s›n›rl› de¤ildir, ayn› zamanda ifllenen suçtan dolay› bireyin suçluluk
duymamas›n› ya da en az›ndan yapt›¤› ifli hakl› ç›karacak birtak›m gerekçeleri ve
mazeretleri de ö¤renmesini içerir. (7) Birey, ö¤renme sürecinde suç ifllenmesinin
iyi ve güzel oldu¤u yönünde veya suç ifllemenin yanl›fll›¤› yönünde tan›mlamalara da maruz kal›r. (8) Bireyin suç ifllemeyi tercih etmesinin nedeni, suç ifllenmesini takdir edilecek, hofla gidecek, do¤ru eylemlermifl gibi tan›mlayan söylemlere daha fazla maruz kalmas›d›r. (9) Her ne kadar çeflitli ihtiyaçlar veya de¤erler
suçlu davran›fllar›n gerekçesi olarak ileri sürülse de, suçlu davran›fl› aç›klamak
için bu ihtiyaçlar ve de¤erler tek bafl›na yeterli olamazlar zira bu ihtiyaçlar suç ifllemeden de karfl›lanabilir.
Sutherland’›n ö¤renme teorisini dünya çap›nda test eden yüzlerce makale yay›nlanm›flt›r. Bu çal›flmalar ay›r›c› birliktelikler teorisinin alkol ve uyuflturucu madde
kullan›m›ndan fliddet suçlar›na, oradan da mala ve flahsa karfl› suçlara kadar hemen
hemen bütün suç türlerini aç›klama kapasitesinin oldu¤unu ortaya koymufltur.
Anomi ve Gerilim Teorileri
Anomi ve gerilim teorileri, esas itibariyle ayn› görüflleri savunmalar›na ra¤men, ç›kar›m yapt›klar› olgular›n bulundu¤u analiz düzeyi farkl›l›k gösterir. Anomi teorileri ile “neden baz› toplumlar›n di¤er toplumlardan daha yüksek suç oranlar›na sahip oldu¤u” sorusu cevaplanmaya çal›fl›l›rken, gerilim teorileri ile “neden ayn› toplum içindeki baz› gruplar›n di¤erlerinden daha yüksek suç oranlar›na sahip oldu¤u” sorusu cevaplanmaya çal›fl›l›r (Dolu, 2011: 301).
Emile Durkheim, insan arzular›n›n ve isteklerinin dipsiz okyanuslar gibi sonsuz oldu¤unu söylemifltir. Durkheim, elini uzatt›¤› her fleyi elde etmek, her diledi¤inin olmas›n› istemek arzusunda olan insan›n kendi kendini s›n›rlay›p kontrol alt›na alamayaca¤›n›, bunun için toplumun bireyi s›n›rland›rmas› ve kontrol alt›na
almas› gerekti¤ini iddia etmifltir. Ne var ki, toplumsal yap›da meydana gelecek sars›nt›lar ve düzensizlikler toplumun bireyi kontrol edebilme kapasitesini ciddi biçimde zay›flat›r. Bunun en önemli sebebi, Durkheim’in “anomi” olarak ifade etti¤i, bozulan sosyal yap›d›r. Anomi kavram›n› ilk olarak “Toplumsal ‹fl Bölümü”
(Division of Labor in Society) isimli kitab›nda ortaya atan Durkheim, daha sonra
bu kavram› intihar vakalar›n› aç›klamak için kullanm›flt›r (Bkz: Durkheim, 1933;
Durkheim, 1951).
11
Sutherland’a göre bireyi suç
iflleme çizgisine en çok
yaklaflt›ran fley, bireyin suç
ifllemeyi hakl› ç›karacak
tan›mlamalara, suç
ifllemenin yanl›fl oldu¤unu
ifade eden tan›mlamalardan
daha fazla maruz
kalmas›d›r.
12
Suç Sosyolojisi
Anomi, sosyal hayat›n,
sosyal hayat› düzenleyen
normlardan, de¤erlerden ve
kurallardan daha h›zl›
de¤iflmesi sonucu eski
normlar, de¤erler ve
kurallar›n yeni oluflan
durumlar› düzenleyememesi
sonucu ortaya ç›kan
normsuzluk ve kurals›zl›k
halidir.
Durkheim’a göre toplumlar›n geliflim süreçleri her zaman sabit bir h›z ve ritimde gerçekleflmez. Savafllar, do¤al afetler, yang›nlar, ekonomik patlamalar ve ekonomik çöküfller toplumsal hayatta çok h›zl› de¤iflimlere yol açar. Bu tür zamanlarda, toplumsal hayat, sosyal hayat›m›z› düzenleyen normlardan ve kurallardan daha h›zl› de¤iflir. Bu durumda, eski kurallar, normlar ve de¤erler, ortaya ç›kan yeni
durumlar› düzenlemekte yetersiz kal›r. ‹flte, ortaya ç›kan bu kurals›zl›k ve normsuzluk durumuna Emile Durkheim “anomi” ismini vermifltir.
Örne¤in, ekonomik patlamalar›n yafland›¤› dönemlerde insanlar, daha önce sahip olmad›klar› imkanlara kavuflurken daha önce davranmad›klar› flekilde davranabilmektedirler. Bu insanlar, varl›k içinde bir hayat› daha önce yaflamad›klar› için, bu
yeni hayatlar›nda çeflitli hatalar yapabilmekte, fark›nda olmadan suç ve sapma teflkil
eden davran›fllarda bulunabilmektedirler. Ayn› flekilde ekonomik durumu çok iyi
olan bir insan, ekonomik çöküntü zamanlar›nda eski hayat tarz›n› devam ettirmek istemekte ancak buna maddi imkânlar› elvermemektedir. Bu durumda bunal›ma giren
insanlar mevcut hayat standartlar›n› devam ettirebilmek için illegal yollardan maddi
kazanç elde etmeye e¤ilim gösterebilmekte veya intihar edebilmektedirler.
‹nternet ve yüksek teknoloji ürünü cihazlar›n hayat›m›za girmesiyle de hayat›m›za anominin hakim olmaya bafllad›¤›n› görüyoruz. Bilgisayar ve internet ba¤›ml›s› olan on binlerce insan, bu teknolojilerle birlikte eskiden sahip olmad›klar› imkânlara kavuflmakta, eskiden hiç görmedikleri fleyleri görmekte, hiç yapmad›klar›
fleyleri yapmaya bafllamaktad›rlar. Bir önceki neslin köyden flehre göç etti¤i dönemde yaflad›¤› kültür flokunun bir benzerini flimdilerde internetle tan›flan yeni nesil yaflamaktad›r. Sokakta ve aile hayat›nda hakim olan pek çok sosyal norm, kural ve de¤erin sanal dünyada etkisini yitirdi¤ine ve bireylerin davran›fllar›n›n kontrolünde yetersiz oldu¤una flahit olmaktay›z.
Saym›fl oldu¤umuz bu tür davran›fl sorunlar›n›n sebebi, anominin yüksek oldu¤u zamanlarda insanlar›n nas›l hareket etmeleri gerekti¤ine dair ihtiyaç duyduklar› rehberlikten mahrum kalmalar›d›r. Bu zamanlarda suçlar ve sapk›n davran›fllar
artar, toplumsal düzen bozulur. Durkheim (1951), bu görüfllerini test edebilmek
amac›yla anomiyi intihar say›lar›n› aç›klamak için kullanm›flt›r. Durkheim, yapt›¤›
istatistiksel de¤erlendirme sonucunda intihar say›lar›n›n anominin yüksek oldu¤u
zamanlarda daha yüksek oldu¤unu tespit etmifltir.
Amerikal› bir sosyolog olan Robert K. Merton, Amerika’da gözlemlenen yüksek
suç oranlar›n›n anomi ile izah edilebilece¤ini söyleyerek Durkheim’in anomi teorisininin bu amaçla kullan›labilece¤ini savunmufltur. Bu fikir üzerinde çal›flan Merton, anomi teorisini ABD özeline uyarlayarak literatürde “Klasik Gerilim Teorisi”
ad› verilen teoriyi gelifltirmifltir.
Merton (1938), Amerikan toplumunda suçun neden düflük sosyo-ekonomik
statüye sahip insanlar aras›nda yo¤unlaflt›¤›n› gerilim teorisiyle aç›klam›flt›r. Merton, Amerika’da, zengin-fakir, beyaz-zenci fark etmeksizin herkesin önüne konulan “her ne pahas›na olursa olsun para kazanma ve zengin olma” amac›n›n toplumun bütün kesimleri için gerçeklefltirilebilir bir hedef olmad›¤›n›, ancak toplumun
sürekli Amerikan Rüyas› olarak nitelendirilen bu ideallerle bombard›man alt›nda
tutuldu¤u için, özellikle dezavantajl› konumda bulunan insanlar›n zenginlik ve bol
para hedefine ulaflabilmek için gayri meflru yollara sapma bask›s› alt›nda olduklar›n› iddia etmifltir. Zira Merton’a göre, toplumun önüne konulan hedeflere yap›lan
vurgu, bu hedeflere nas›l ulaflabilece¤i konusunda yap›lmamaktad›r. Böylece, yal-
Gerilim teorileri bize “her ne
pahas›na olursa olsun
sonuca ulaflma” mant›¤›n›n
suç için en elveriflli ortam›
haz›rlad›¤›n› göstermektedir.
Merton’un klasik gerilim
teorisine göre suç, toplumun
önüne konulan amaçlarla
araçlar aras›ndaki
uyumsuzluktan
kaynaklanmaktad›r.
13
n›zca sonuca kilitlenen insanlar, “her ne pahas›na olursa olsun” bu hedefe varmak
istemektedirler. Merton, bu tür bir gerilimle karfl› karfl›ya kalmalar› halinde insanlar›n içinde bulunduklar› bu duruma befl farkl› flekilde uyum sa¤layacaklar›n› savunmufltur.
Toplumsal
hedefler/amaçlar
Toplum taraf›ndan
onaylanan yollar/araçlar
Uyumluluk
+
+
Yenilikçilik
+
—
fiekilcilik
—
+
Geri Çekilme
—
—
—&+
—&+
‹syankarl›k
(+) iflareti kabul etmeyi,
(—) iflareti reddetmeyi
(—&+) iflareti eskisini ortadan kald›r›p yenisini getirmeyi ifade eder.
Uyumluluk: Hem toplumsal hedefleri hem de bu hedeflere ulaflabilmek için
toplum taraf›ndan onaylanan yollar› kabul kiflilerin seçti¤i uyum flekline uyumluluk ad›n› veriyoruz. Bu grupta yer alan insanlar toplumun ço¤unlu¤unu olufltururlar (Merton, 1938: 677).
Yenilikçilik: Yenilikçilik olarak adland›r›lan di¤er bir grupta yer alan insanlar
ise, herhangi bir ahlaki kayg› gütmeksizin her türlü para, zenginlik ve statü hedefine kestirme yoldan ulaflmak isterler. Bu insanlar toplumsal hedefleri kabul ederken bu hedeflere gitmek için toplum taraf›ndan onaylanan yollar› ve araçlar› reddederler. Çünkü bu yollar çok uzun ve zahmetlidir. Bu nedenle de bu insanlar
zenginlik ve bol para hedefine ulaflabilmek için her türlü alternatif yolu arar, her
türlü yasa¤› çi¤nerler. Ço¤u zaman illegal yollara sapan bu insanlar için sonuca giden her yol mubaht›r. Merton’a göre suçlular yo¤unluklu olarak bu grupta yer al›rlar (Merton, 1938: 678-681).
fiekilcilik: Bu grupta yer alan insanlar, toplumsal hedeflere ulaflamayacaklar›n›
düflündükleri için asl›nda bu hedefleri reddederler; ancak, sanki bu amaçlar› kendileri de benimsiyormufl gibi bu hedeflere giden yollar› kabul ederler. D›fltan bak›ld›¤›nda uyumluluk ve flekilcilik modellerini benimseyenler aç›s›ndan herhangi
bir davran›fl farkl›l›¤› yoktur. Çünkü benzer flekillerde davran›rlar. Bu insanlar zenginlik, para ve yüksek statü gibi hedeflere ulaflamayacaklar›n› bilmelerine ra¤men
di¤er insanlar gibi davranmaya devam ederler (Merton, 1938: 678).
Geri Çekilme: Bu gruptaki insanlar ne toplumsal hedefleri ne de bu hedeflere giden yollar› kabul etmezler. Kendilerini toplumdan soyutlayan bu kifliler sosyal hayat›n hiç bir alan›na kat›lmak ve herhangi bir katk› sa¤lamak istemezler. ‹çinde yaflad›klar› topluma yabanc› olan bu kimseler her fleyi ve herkesi protesto ederler. Bu kifliler
aras›nda alkol ve uyuflturucu ba¤›ml›s› pek çok insan bulunur (Merton, 1938: 677).
Tablo 1.1
Merton’un Uyum
fiekilleri
Kaynak: Merton’dan
(1938: 676)
uyarlanm›flt›r.
14
Suç Sosyolojisi
‹syankârl›k: Hem toplumsal hedefleri hem de bu hedeflere giden yollar› reddeden isyankarl›k grubundaki insanlar, geri çekilme grubundakiler gibi içinde yaflad›klar› sosyal düzeni reddetmekle kalmazlar; ayn› zamanda yeni toplumsal hedefler ve bu hedeflere giden yeni yollar ve araçlar oluflturmak isterler. Ne mevcut düzenden ne de kurallar›ndan memnun olmayan bu kifliler, daha çok politik isyan
anlam› tafl›yan ayr›l›kç› eylemler yaparak meydana getirdikleri toplumsal olaylarla,
içinde yaflad›klar› toplumda bütün kurallar› de¤ifltirecek, her fleyi altüst edecek bir
devrim süreci bafllatmak isterler (Merton, 1938: 678). Zaman zaman televizyon ekranlar›na yans›yan afl›r› solcu, Marksist-Leninist marjinal gruplar›n eylemleri bu çerçevede de¤erlendirilebilir.
Merton’un klasik gerilim teorisini ülkemize uyarlayacak olursak, ülkemizde de
insanlar›n özellikle görsel medya vas›tas›yla k›sa yoldan zengin olma ve bol para
kazanma idealleriyle kamç›land›klar›n› görmekteyiz. Televizyonlarda yay›nlanan
ço¤u yar›flma ve magazin programlar›nda topluma sürekli olarak hesaps›z harcama, lüks tüketim ve ›fl›lt›l› hayatlar rol model olarak sunulmakta, böylece insanlar
hep daha fazla istemeye motive edilmektedir. Bunun sonucunda gençler aras›nda
“ya popçu ya topçu olmak”, “kafay› kullanmak” gibi kolay yoldan köfleyi dönme
hayalleri yay›lmaktad›r. Bu durum toplumda suç oranlar›n› yukar›ya do¤ru zorlayan bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Merton’un klasik gerilim teorisini Ankara liselerinden al›nan 1710 kiflilik bir örneklem üzerinde test eden Özbay ve Özcan (2006), teorinin ülkemiz aç›s›ndan da
geçerli oldu¤unu tespit etmifltir. Araflt›rmac›lar, ö¤rencilerden ideallerinde bulunan
hedeflere ulaflma noktas›nda kendisini engellenmifl hissedenlerin di¤er ö¤rencilere k›yasla çok daha fazla okul kurallar›n› ihlal ettiklerini, fiziksel sald›r›da bulunduklar›n› ve kamuyu rahats›z eden suçlar ifllediklerini bulmufllard›r. Bahsetti¤imiz
çal›flma, bu teoriyi ülkemizde test eden tek çal›flma olmas›na karfl›n, teorinin geçerlili¤i yönünde bulgular ortaya koymas› bu görüfllerin ülkemiz aç›s›ndan da aç›klay›c› gücü oldu¤u kanaatini uyand›rmaktad›r.
Damgalama Teorileri
Sembolik etkileflim
yaklafl›m›na göre bir kimse
kendisinin nas›l biri
oldu¤unu ancak kendisini
toplum aynas›nda görerek
anlayabilir.
Suçun nedenlerini aç›klamaya çal›flan di¤er görüfllerin aksine damgalama teorisi
insanlar›n suça ve suçluya gösterdikleri tepkiler üzerinde yo¤unlaflan bir yaklafl›md›r. Charles H. Cooley’in (1902) “ayna benlik” ve George H. Mead’in (1934) “sembolik etkileflim” modellerinin temelini oluflturdu¤u bu yaklafl›ma göre, insanlar›n
kendilerine ait kimlik ve benlik alg›lar› üzerinde hem kendileri hakk›nda sahip olduklar› kendi düflüncelerin hem de di¤er insanlar›n kendileri hakk›ndaki düflünceleri etkilidir. Yani, bir kimse kendisinin nas›l biri oldu¤unu ancak kendisini toplum
aynas›nda görerek anlayabilir.
Herkesin herhangi bir sebeple hata edebilece¤ini ve suç iflleyebilece¤ini savunan damgalama teorisi, as›l önemli olan noktan›n insanlara yapt›klar› hatalardan
sonra nas›l davran›laca¤› oldu¤unu vurgulamaktad›r. Temelde suça gösterilen toplumsal tepkilerle ilgilenen damgalama teorisi, bir bütün olarak de¤erlendirildi¤inde, suçluya gösterilen tepkiye göre bireyin suçlu bir kariyere veya toplumun üretken, faydal› ve de¤erli bir bireyi olarak yaflam›n› sürdürebilmesine neden olunaca¤›n› söylemektedir. Bu aç›dan de¤erlendirildi¤inde damgalama teorisinin genel
olarak iki ana ak›m halinde geliflmekte oldu¤unu görmekteyiz: (1) ayr›flt›r›c› utand›rma/damgalama, (2) birlefltirici utand›rma.
Ayr›flt›r›c› Utand›rma (Damgalama) Yaklafl›m›
Ayr›flt›r›c› utand›rma ya da damgalama yaklafl›m› çerçevesinde de¤erlendirebilece¤imiz çeflitli görüflleri gelifltiren Frank Tannenbaum (1938), Edwin Lemert (1951)
ve Howard Becker (1991) gibi sosyal bilimcilere göre bireylerin iflledikleri (gerçek veya sanal) bir suç sonras›nda toplumun ve ceza adalet sisteminin bu kimselere gösterece¤i tepkilerle, bu kiflilerin daha sonra tekrar suç iflleme olas›l›klar› artacakt›r. Örne¤in, bir kiflinin iflledi¤i suçtan dolay› polis taraf›ndan yakalanmas›,
ellerinin kelepçelenmesi, savc› ve hâkim karfl›s›na ç›kmas›, hapse girmesi ve bir
suç kayd›n›n olmas› kiflinin hayat›nda bir daha geri dönülmez de¤ifliklikler yapar.
Kiflinin normal biri olarak yeniden topluma kar›flmas› ve normal bir hayat sürdürmesi-imkâns›z olmasa bile-çok zor bir hal al›r. Suç iflleyen bir kimsenin gerek toplum taraf›ndan ay›planmas›, k›nanmas› ve d›fllanmas› gerekse de ceza adalet sistemi taraf›ndan bir dizi ifllemden geçirilerek yapt›r›ma tabi tutulmas› bireyin aln›na silinmez bir leke sürer. “Bir kiflinin ad› ç›kaca¤›na can› ç›ks›n” veya “ad›n ç›km›fl dokuza, inmez sekize” gibi atasözlerimiz de esas itibariyle ayn› hadiseden
bahsetmektedir. Ayr›flt›r›c› utand›rma yaklafl›m›nda öne ç›kan üç önemli kavram
vard›r: (1) bask›n statü, (2) geçmifle dönük yorum yapma, (3) kendini gerçeklefltiren kehanet.
Bask›n Statü: Her insan›n kendi hayat›nda kolayl›kla de¤ifltiremeyece¤i cinsiyeti, etnisitesi, milliyeti, mesle¤i vb. pek çok özelli¤i insanlar›n sosyal statüleridir. Roller ise bu statülere ba¤l› olarak kiflinin içinde bulundu¤u ortama göre
farkl›laflan özelliklerdir. Bu anlamda bir binan›n katlar›n› statülere, her katta bulunan odalar› ise rollere benzetebiliriz. Bir kimse ifl yerinde çayc›, evinde baba,
mahallesinin futbol tak›m›n›n y›ld›z futbolcusu olabilir. Ayn› flekilde, bir bayan
dillere destan güzelli¤e sahip bir efl, ancak ayn› zamanda mutfakta kötü bir aflç›
olabilir. ‹flyerinde onlarca kifliyi çal›flt›ran bir patron veya yüzlerce kifliye emreden bir komutan evlerinde baba ve efl olabilirler. Sahip olunan farkl› statüler ve
roller sayesinde insanlar›n farkl› ortamlara adapte olma yetene¤i artar. Ne var ki,
bazen bu statü ve rollerden baz›lar› di¤erlerinin üstüne ç›kar ve bask›n statü halini al›r. ‹flte o zaman kifli hep bu kimlikle bilinir ve bu kimli¤e göre muamele
görür. Kiflinin iflyerinde bir polis komiseri olmas› onu mahallesinde de komiser
olarak bilinip tan›nmas›na neden olur. Ayn› flekilde bir kiflinin asker olmas› da
onu herkesin gözünde komutan yapar. Bu kimseler her yerde “komutan›m” veya “komiserim” diye ça¤›r›l›r. ‹flte bu tip statülere bask›n statü denilir. Ne var ki,
bütün bask›n statüler bu kadar masum de¤ildir. Ço¤u insan›n hayat›nda pek çok
hatalar vard›r. Bazen kiflinin kendisi bile bu yanl›fll›klar› hat›rlamak istemeyebilir. Bu hatalar›n, yanl›fll›klar›n veya suçlar›n di¤er insanlar taraf›ndan ö¤renilmesiyle kifli bir anda bambaflka bir kifli olur. Art›k bu kifli için geri dönüfl mümkün
olmaz. Kiflinin belki de ilk defa gerçeklefltirdi¤i bir h›rs›zl›k, hatta bazen bir yanl›fl anlama kifliyi bir anda herkesin gözünde h›rs›z yapar. Benzer flekilde bir kad›n›n ›rz ve namusuna at›lacak bir iftira ile bir anda bu kad›n›n hayat› de¤ifliverir. Bir kifli istedi¤i kadar toplumda sayg›n ve iyi niyetli bir kimse olsun, bu kifliye h›rs›z damgas› vurulmas› ile bu kiflinin di¤er bütün güzel özellikleri siliniverir. Sahip olunan kötü nam adeta bir batakl›k gibi kiflinin bütün iyiliklerini ve güzelliklerini yutar. Böylece kifli art›k her yerde h›rs›z ya da ahlaks›z olarak biliniyordur. Bu süreçten geçen bir kifli kendisini baflka türlü tan›tma imkân› bulamaz
(Dolu, 2011: 398-400).
15
Suç iflleyen bir kimsenin
gerek toplum taraf›ndan
ay›planmas›, k›nanmas› ve
d›fllanmas› gerekse de ceza
adalet sistemi taraf›ndan
bir dizi ifllemden geçirilerek
yapt›r›ma tabi tutulmas›
bireyin aln›na silinmez bir
leke sürer. “Bir kiflinin ad›
ç›kaca¤›na can› ç›ks›n” veya
“ad›n ç›km›fl dokuza, inmez
sekize” gibi atasözlerimiz de
esas itibariyle ayn›
hadiseden bahsetmektedir.
16
Suç Sosyolojisi
Geçmifle Dönük Yorum Yapma: Kifliye ait bir hata, kusur ya da suçun ortaya ç›kmas›yla birlikte insanlar bu kimseyle yaflad›klar› geçmifl hat›ralar› bu yeni bilgilerle
yeniden düflünür yeni bir gerçeklik infla ederler. Örne¤in, bir kimsenin h›rs›zl›k yapt›¤›n›n ortaya ç›kmas›, geçmiflte bu kimsenin oldu¤u ortamlarda kaybolan fleylerin
de bu kifli taraf›ndan çal›nm›fl olabilece¤i düflüncesini akla getirir. Geçmiflte sebebi
bilinmeyen olaylar, ö¤renilen yeni bilgilerle ve oluflturulan kurgularla doldurulur. Kifli, asl›nda hiç yapmam›fl oldu¤u fleylerden g›yab›nda sorumlu tutulur. Böylece, kifli
geri dönüflü olmayan bir flekilde insanlar›n gözünden düfler ve dolay›s›yla yap›lan
bu yorumlardan haberdar olmad›¤› için kendisini savunamaz. Zaten haberi olsa bile
inand›r›c›l›¤›n› yitirmifl oldu¤u için bütün çabalar› boflunad›r. Art›k kifli, insanlar›n gözünde bambaflka bir kimse haline gelmifltir (Dolu, 2011: 401-402).
Kendini Gerçeklefltiren Kehanet: Suç iflleyen/hata yapan kifliye insanlar›n sürekli olarak “sen flöyle kötü bir insans›n!”, “senden adam olmaz”, “sen bir h›rs›zs›n”
ve benzeri sözlerle örselenmesi, bu kimselerin bir müddet sonra kendilerine söylendi¤i gibi kifliler olmas›na yol açabilir. Kültürümüzde “bir adama k›rk kere deli
dersen deli olur” atasözüyle ifade edilen durum da esas itibariyle budur. Kendisine yüklenen olumsuz kimlik tan›mlamalar› kiflinin ancak belli bir süre dayanabilmesine imkan tan›r. Bu süre sonunda birey, kendisi için biçilen rolden baflka bir
alternatifin olmad›¤›na ikna olur. Kendisine sürekli olarak h›rs›z denilen kifli için
h›rs›z olmaktan, ahlaks›zl›k itham›nda bulunulan kiflinin ahlaks›z olmas›ndan baflka bir çaresi kalmaz. Bu durum, özellikle insanlar›n içinde bulunduklar› ortam›
terk edemedi¤i küçük ve kendi içine kapal› toplumlarda kendisini bütün a¤›rl›¤›yla hissettirir (Dolu, 2011: 400-401).
Bu sayd›¤›m›z özellikleriyle damgalama teorisi, ay›plama, k›nama ve di¤er toplumsal tepkilerin bireyi geri dönülmez bir yola sevk edece¤ini savunmufl ve insanlar›n yapt›klar› hatal› davran›fllardan sonra kendilerini bir daha düzeltemeyip bu
hata veya suç üzerine devam etmelerini, gösterilen afl›r› toplumsal tepkilere ba¤lam›flt›r. Ay›plama ve utand›rman›n her zaman bu tür bir etki göstermeyece¤ini savunan “birlefltirici utand›rma teorisi” ise bize farkl› bir senaryo sunmaktad›r.
Braithwaite’e göre baz›
toplumlar›n di¤erlerine göre
çok daha düflük suç
oranlar›na sahip olmalar›n›n
nedeni, bu toplumlar›n
suçlara çok daha yüksek
cezalar vermelerinden de¤il,
bu toplumlar›n suça karfl›
çok daha az toleransl›
olmalar›ndan
kaynaklanmaktad›r.
Birlefltirici Utand›rma Yaklafl›m›
John Braithwaite (2005), ilk bask›s›n› 1989 y›l›nda yay›nlad›¤› “Suç, Utand›rma ve
Yeniden Entegrasyon” isimli kitab›yla ay›plama ve utand›rman›n her zaman damgalama teorisyenlerinin iddia etti¤i gibi kötü bir flekilde sonuçlanmayaca¤›n›; aksine, utand›rma ve ay›plaman›n do¤ru bir flekilde yap›lmas› durumunda suç iflleyen kiflilerin yeniden toplumla kaynaflt›r›labileceklerini ve bu kiflilerin kazan›labilece¤ini iddia etmifltir. Baz› toplumlar›n neden di¤er toplumlara göre daha düflük
suç oranlar›na sahip oldu¤u sorusunu soran Braithwaite, baz› toplumlar›n di¤erlerine göre çok daha düflük suç oranlar›na sahip olmalar›n›n nedeni, bu toplumlar›n suçlara çok daha yüksek cezalar vermelerinden de¤il, bu toplumlar›n suça karfl› çok daha az toleransl› olmalar›ndan kaynakland›¤›n› söylemektedir (Braithwaite, 1995: 191).
Braithwaite’e (2005: 101-104) göre damgalamak yanl›fl bir davran›flt›r. Ancak bu
durum bütün ay›plama, utand›rma ve k›nama modellerinin kötü oldu¤u anlam›na
gelmez. Suç ve suçluya gösterilen tepkilerin damgalay›c› oluflu damgalayanlar›n
hatas›d›r. Do¤ru hareket tarz›, H›ristiyan kültüründeki “günahkar› sev, günahtan
nefret et” ifadesinde oldu¤u gibi suçlu davran›fl›n her türlü ay›plama ve k›namaya
s›n›rs›z bir flekilde tabi tutuldu¤u, ancak suçlu kiflinin toplum için önemli bir de¤er
olmaya devam etti¤inin suçluya ifade edildi¤i bir modeldir. Yani, bu yaklafl›ma göre davran›fl ay›plan›p kötülenirken yanl›fl davran›fl› gerçeklefltiren kiflinin bizzat
kendisi bu elefltirilerden korunmufl olur. Ancak, bu durum, kiflinin iflledi¤i suçlardan dolay› ceza almayaca¤› veya yapt›r›ma tabi tutulmayaca¤› anlam›na gelmez.
Burada dikkat edilmesi gereken husus, kifliye yapt›¤› hatadan dolay› ceza verilirken, ceza çekme s›ras›nda ve ceza sonras›nda kiflinin hatas›n› kabul edip toplumdan özür dileyerek kendini affettirme f›rsat› ve imkân›n›n verilmesidir. Dolay›s›yla
birlefltirici utand›rma yaklafl›m›nda suçlular›n cezas›z kalaca¤› gibi yanl›fl bir kanaat oluflmamal›d›r.
Bu çerçevede, alkolizm düzeyinde içki içen bir kifliye “ayyafl, sarhofl” demek
yerine, kifliye içki içmenin ve sarhofl olman›n yanl›fll›klar›n›n hat›rlat›lmas› ve kifliye bu kötü al›flkanl›ktan kurtulmas› için yard›m edilmesi önerilir. Ayn› flekilde, bir
çocu¤a yapt›¤› yanl›fll›ktan dolay› asla “kötü çocuk” denilmemesi gerekti¤i sal›k
verilir (Braithwaite, 1995: 193). Zaten bu bak›fl aç›s› birlefltirici utand›rma yaklafl›m›n› ayr›flt›r›c› utand›rma yaklafl›m›ndan ay›ran en temel farkt›r. Bu farkl›l›¤›yla birlefltirici utand›rma yaklafl›m›n›n tüm dünyada onar›c› adalet olarak bilinen adalet
modeline kaynakl›k etti¤ini söylememiz gerekir.
17
18
Suç Sosyolojisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
gun ortam oldu¤unu söylerken, baz›lar› suçun
aynen di¤er davran›fllar gibi ö¤renilen davran›fllar oldu¤unu savunmufl, baz›lar› ise suçu bireyi
etkiyelen birtak›m iç ve d›fl kontrol mekanizmalar›ndaki zay›flaman›n ve çöküflün bir fonksiyonu olarak tarif etmifltir. Baz› sosyolojik teoriler
suçu sosyal yap›n›n ve kültürün bir ürünü olarak
de¤erlendirirken baz› sosyolojik teoriler ise suçu, toplumun suç iflleyen kimseye gösterdi¤i tepkiler çerçevesinde ele alm›flt›r. Sosyal düzensizlik teorisi, kontrol teorileri, ö¤renme teorileri,
anomi ve gerilim teorileri ve damgalama teorileri sosyolojik suç teorileri aras›nda en önde gelen
görüfllerdir.
Suç ve sapma konusuna iliflkin temel kavramlar›
tan›mlayabilmek.
Suç, kanunlarda aç›kça yasaklanan ve karfl›l›¤›n›da bir yapt›r›m öngörülen kanun ihlallerini ifade
ederken; sapma, kavram› ise sosyal normlar› ihlal eden davran›fllar› ifade etmektedir. Suç ve sapma kavramlar› birbiriyle ilgili kavramlar olmakla
birlikte bu kavramlardan biri di¤erinin bir alt kümesi de¤ildir; çünkü, her suç bir sapma olmad›¤› gibi her sapma da bir suç de¤ildir.
Suç teorilerine iliflkin genel bir de¤erlendirme yapabilmek.
Oldukça karmafl›k bir sosyal olgu olan suçun nedenlerini aç›klayabilmek için son 250 y›lda gelifltirilen yüzlerce teori bulunmaktad›r. Bu teoriler,
ço¤u zaman suçu inceleyen bilim insanlar›n›n
içinde yaflad›klar› zaman ve mekâna hâkim olan
sosyal, kültürel, tarihsel ve entelektüel birikimin
bir yans›mas› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu
itibarla, bazen do¤aüstü güçlerin bireyi suça itti¤i düflünülmüfl, bazen bireyin tamamen özgür
iradesiyle hareket etti¤i ve bütün davran›fllar›
üzerindeki tek etkili gücün yine kendisi oldu¤u
kabul edilmifl, bazen de bireyde görülen birtak›m biyolojik veya psikolojik özelliklerin, sahip
oldu¤u baz› patolojik durumlar›n bireyi suç ve
sapma teflkil eden davran›fllarda bulunmaya yöneltti¤i edilmifltir. Bu noktada sosyolojik teoriler,
bireyi suça iten, bireyin suç ifllemesini kolaylaflt›ran ve suç için uygun ortam› haz›rlayan sosyal
faktörler üzerinde yo¤unlaflm›flt›r.
Suç teorilerinin bafll›ca okullar›n› s›ralayabilmek.
Kriminoloji literatüründe suçun nedenlerine iliflkin ortaya at›lan teorilerin temel olarak üç grup
etraf›nda topland›klar›n› söyleyebiliriz: (1) Klasik
Okul, (2) Pozitivist Okul, (3) Elefltirel Perspektif.
Sosyolojik suç teorilerinin temel bak›fl aç›s›n› ortaya koyabilmek ve en önde gelen sosyolojik suç
teorilerini s›ralayabilmek.
Temel olarak suçu sosyal çevrenin bir ürünü olarak de¤erlendiren sosyolojik teorilerden baz›lar›
“insan yaflad›¤› çevrenin çocu¤udur” diyerek kötü çevrenin suçun geliflip kök salmas› için en uy-
N
A M A Ç
5
Sosyolojik suç teorilerinin farkl› yönlerini analiz
edebilmek.
Görüldü¤ü üzere, suçu ve suçlu davran›fl› tek bir
teori ile izah edebilmek o kadar da kolay de¤ildir. Bu itibarla, çok yönlü ve çok boyutlu karmafl›k bir sosyal olgu olan suçu en do¤ru flekilde
anlayabilmek, anlamland›rabilmek, nedenlerini
ortaya koyabilmek ve en etkin suç önleme stratejilerini gelifltirebilmek için genifl perspektifli bir
bak›fl aç›s›na ihtiyaç vard›r. Örne¤in sosyal düzensizlik teorisi suçu anlayabilmek için sosyal ve
fiziki çevrenin dikkatli bir biçimde incelenmesi
gerekti¤ini, ö¤renme teorisi suçun nas›l bireyden
bireye ö¤retildi¤ini, kontrol teorileri bireylerin
hangi flartlar alt›nda suç ifllemeyeceklerini izah
etmektedir. Anomi ve gerilim teorileri, toplumsal
hayata hakim kültürün ve toplumsal yap›n›n bireyleri nas›l suça itebilece¤ini ele al›rken damgalama teorileri ise toplumun suç ve suçluya gösterece¤i farkl› tepkilerle suç sonras›nda bireyi bazen yeniden kazan›rken bazen de bireyi toplumun d›fl›na iterek bu kimselere suçlu bir kariyerden baflka bir flans b›rak›lmad›¤›n› gözler önüne
sermektedir.
19
Kendimizi S›nayal›m
1. Suç ve sapma aras›ndaki iliflkiyi en iyi ifade eden seçenek afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Suç ve sapma kanunlarla yasaklanan eylemlerdir ancak yaln›zca suçlar için cezalar vard›r.
b. Her suç bir sapmad›r ancak her sapma bir suç
de¤ildir.
c. Her sapma bir suçtur ancak her suç bir sapma
de¤ildir.
d. Her suç bir sapma olmad›¤› gibi her sapma da
bir suç de¤ildir.
e. Suç bireyin bilerek ve isteyerek gerçeklefltirdi¤i
bir davran›flken sapmada bireyi içinde yaflad›¤›
sosyal çevrenin etkisi büyüktür.
2. Afla¤›dakilerden hangisi kriminoloji literatüründe suçun nedenlerine iliflkin gelifltirilen temel düflünce okullar›ndan biri de¤ildir?
a. Do¤aüstü güçler perspektifi
b. Klasik okul
c. Frankfurt okulu
d. Pozitivist okul
e. Elefltirel perspektif
3. Hangisi Pozitivist Okulda suça neden olan faktörler
aras›nda yer al›r?
a. Ekolojik faktörler
b. Fizyolojik Faktörler
c. Ekonomik Faktörler
d. Sosyolojik Faktörler
e. Demografik Faktörler
4. Sosyal düzensizlik teorisine göre suçun nedeni:
a. ‹nsanlar›n iflsiz kalmas›d›r.
b. fiehirleflmenin düzensiz olmas›d›r.
c. Geleneksel sosyal kontrol mekanizmalar›n›n
çökmesidir
d. Göçlerdir.
e. Hayat pahal›l›¤›.
5. Kontrol teorileri hangi kriminolojik soruyu cevaplamaya çal›fl›r?
a. ‹nsanlar neden suç ifller?
b. ‹nsanlar neden suç ifllemez?
c. Baz› toplumlar neden di¤erlerine k›yasla daha
yüksek suç oran›na sahiptir?
d. Ayn› toplumda neden baz› gruplar di¤erlerine
k›yasla daha çok suç ifllerler?
e. Baz› toplumlar di¤erlerine k›yasla neden daha
düflük suç oranlar›na sahiptir?
6. Afla¤›dakilerden hangisi Hirschi’nin Sosyal Ba¤ Teorisini oluflturan bileflenlerden biri de¤ildir?
a. ‹nanç
b. Ba¤l›l›k
c. ‹fl-güç sahibi olmak
d. Sürekli meflguliyet
e. Adanm›fll›k
7. Gottfredson ve Hirschi’nin öz-kontrol teorisine göre
aile, öz-kontrol ve suç aras›ndaki iliflkiyi en iyi özetleyen ifade afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Öz-kontrol bireyin ailesiyle iliflkilerini iyilefltirdi¤i için suç iflleme olas›l›¤› azal›r.
b. Etkin ebeveyn terbiyesiyle bireyin öz-kontrol
düzeyi yükselir, bu da kiflinin suç iflleme olas›l›¤›n› azalt›r.
c. Öz-kontrolü düflük olan bireyler ana-babalar›yla
kötü iliflkilere sahip olduklar› için onlar›n nasihatlerini dinlemezler, bu nedenle de suç ifllerler.
d. Her iki ebeveyni de çal›flan bireyler genellikle
akrabalar› taraf›ndan (büyükanne, dede, vb) büyütüldükleri için ana-baba sevgisinden mahrum
kal›rlar; bu durum da bu kimselerin daha büyük
bir olas›l›kla suç ifllemelerine neden olur.
e. Annesi çal›flmayan çocuklar›n öz-kontrolü daha
yüksek olur, bu durum da bu kimselerin suç iflleme olas›l›¤›n› azalt›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi Merton’un klasik gerilim teorisinde sayd›¤› uyum modellerinden biri de¤ildir?
a. Uyumluluk
b. Geri çekilme
c. Amerikan Rüyas›
d. Yenilikçilik
e. ‹syankârl›k
9. Damgalama teorisine göre bireyi suç sonras› normalleflme imkân› vermeyen utand›rma flekli hangisidir?
a. Toplum içinde küçük düflürme
b. Ayr›flt›r›c› utand›rma/damgalama
c. Hapse atma
d. ‹dari para cezas›
e. Birlefltirici utand›rma
20
Suç Sosyolojisi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
10. Afla¤›dakilerden hangisi klasik damgalama (ayr›flt›r›c› utand›rma) teorilerinde ön plana ç›kan, bireyi suçlu
bir kariyer tercihine do¤ru iten faktörler hangileridir?
I. Bask›n statü
II. Geçmifle dönük yorum yapma
III. Dedikodu yapma
IV. Kendini gerçeklefltiren kehanet
V. Kötülü¤ün dramatize edilmesi
a. I, III ve V
b. I, II ve V
c. II, IV ve V
d. I, II ve IV
e. III, IV ve V
1. d
2. c
3. c
4. c
5. b
6. c
7. b
8. c
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç ve Sapma Nedir?” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Teorileri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pozitivist Okul” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Ekolojisi Yaklafl›m›:
Sosyal Düzensizlik Teorisi” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kontrol Teorileri” bafll›kl›
bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Ba¤ Teorisi” bafll›kl›
bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öz-Kontrol Teorisi” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anomi ve Gerilim Teorileri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Damgalama Teorileri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Damgalama Teorileri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
21
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Adams, Reed (1973). “Differential Association and Learning Principles Revisited.” Social Problems, Vol.20,
No.4, pp. 458-470.
Agnew, Robert (1992). “Foundation of a General Strain
Theory of Crime and Delinquency.” Criminology,
Vol.30, No.1, pp.47-87.
Agnew, Robert (2001). “Building on the Foundation of
General Strain Theory: Specifying the Types of Strain Most Likely to Lead to Crime and delinquency.”
Journal of Research in Crime and Delinquency,
Vol.38, No.4, pp. 319-361.
Agnew, Robert (2005). Why Do Criminals Offend? A
General Theory of Crime and Delinquency. Los Angeles, CA: Roxbury Publishing Company.
Agnew, Robert (2006). Pressured into Crime: An Overview of General Strain Theory. Los Angeles, CA: Roxbury Publishing Company.
Akers, Ronald L. (1991). “Self-Control as a General Theory of Crime.” Journal of Quantitative Criminology,
Vol.7, No.2, pp.201-211.
Akers, Ronald L., (2000). Criminological Theories: Introduction, Evaluation, and Appplication. Los Angeles, CA: Roxbury Publishing Company.
Allport, Floyd H. (1931). “Culture Conflict and Delinquency II: Culture Conflict versus the Individual as
Factors in Delinquency.” Social Forces, Vol. 9, No.4,
pp. 493-497.
Anderson, James F. and Dyson, Laronistine (2002). Criminological Theories. Lanham - New York - Oxford:
University Press of America.
Anderson, James F. and Dyson, Laronistine (2002). Criminological Theories. Lanham - New York - Oxford:
University Press of America.
Bandura, Albert (1973). Aggression: A Social Learning
Analysis. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, Inc.
Bandura, Albert; Ross, Dorothea; and Ross, Sheila A.
(1961). “Transmission of Aggression Through Imitation of Aggressive Models.” Journal of Abnormal
and Social Psychology, Vol.63, No.3, pp.575-582.
Becker, Howard S. (1991). Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance. New York: The Free Press.
Beirne, Piers and Messerschmidt, James (1991). Criminology. San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, Publishers.
Braithwaite, John (1995). “Reintegrative Shaming, Republicanism, and Policy.” In Huges Barlow, Putting
Theory to Work, Boulder, CO: Westview Press, Inc.,
pp.191-205.
Braithwaite, John (2005). Crime, Shame and Reintegration. 15th Edition. New York, NY: Cambridge University Press.
Braithwaite, John (2005). Crime, Shame and Reintegration. 15th Edition. New York, NY: Cambridge University Press.
Brown, Stephen E., Finn-Aage Esbensen, and Gilbert
Geis, (1998). Criminology: Explaining Crime and Its
Context. Third Edition, Cincinnati, OH: Anderson
Publishing.
Burgess, Ernest (1925). “The Growth of the City: An Introduction to a Research Project” ‹çinde geçti¤i eser:
Robert Park, Ernest W. Burgess and Roderick D.
McKenzie (eds), The City, Chicago: University of
Chicago Press.
Burgess, Robert L. and Akers, Robert L. (1966).”A Differential Association-Reinforcement Theory of Criminal Behavior.” Social Problems, Vol.14, No.2, pp.128147.
Bursik, Robert (1988). “Social Disorganization and Theories of Crime and Delinquency.” Criminology,
Vol.26, No.4, pp.519-551.
Bursik, Robert J. (1986). “Ecological Stability and the
Dynamics of Delinquency.” Crime and Justice, Vol.8,
Issue: Communities and Crime, pp. 35-66.
Bursik, Robert J. and Grasmick, Harold G. (1993). Neighborhoods and Crime: The Dimensions of Effective Community Control. New York: Lexington Books.
Cloward, Richard and Ohlin, Lyloyd (1960). Delinquency and Opportunity: A Theory of Delinquent
Gangs. The Free Press.
Cohen, Albert K. (1955). Delinquent Boys: The Culture
of the Gang. The Free Press.
Conklin, John E. (2004). Criminology. 8th Edition. Boston: Pearson Education Inc.
Cooley, Charles H. (1902). Human Nature and the Social Order. NewYork: Scribners
Cressey, Donald (1953). Other People’s Money. New
York: The Free Press.
Cullen, Francis T. and Agnew, Robert (2003). Criminological Theory: Past to Present - Essential Readings.
Los Angeles, CA: Roxbury Publishing Company.
22
Suç Sosyolojisi
De Fleur, Melvin L. and Quinney, Richard (1966). “A
Reformulation of Sutherland’s Differential Association Theory and a Strategy for Empirical Verification.” Journal of Research in Crime and Delinquency,
Vol.3, No.1, pp. 1-22.
Dolu, Osman (2011). Suç Teorileri: Teori, Araflt›rma ve
Uygulamada Kriminoloji. 3. Bask›. Ankara: Seçkin
Yay›nevi.
Durkheim, Emile (1933). Division of Labor in Society.
Glencoe, IL: Free Press.
Durkheim, Emile (1951). Suicide: A Study in Sociology.
New York: Free Press.
Einstadter, Werner and Henry, Stuart (1995). Criminological Theory: An Analysis of Its Underlying Assumptions. Forth Worth, TX: Harcourt Brace College Publishers.
Gibbs, John J.; Giever, Dennis; and Higgins, George E.
(2003). “A Test of Gottfredson and Hirschi’s General Theory Using Structural Equation Modeling.” Criminal Justice and Behavior, Vol. 30 No. 4, pp.441458.
Gottredson, Michael R. and Hirschi, Travis (1990). A
General Theory of Crime. Stanford: Stanford University Press.
Hirschi, Travis (1969). Causes of Delinquency. Berkeley
and Los Angeles: University of California Press.
Jeffery, C. R. (1965). “Criminal Behavior and Learning
Theory” The Journal of Criminal Law, Criminology,
and Police Science, Vol. 56, No. 3, pp. 294-300.
Kobrin, Solomon (1951). “The Conflict of Values in Delinquency Areas.” American Sociological Review,
Vol.16, No.5, pp.653-661.
Lemert, Edwin (1951). Social Pathology: A Systematic
Approach to the Theory of Sociopathic Behavior.
McGraw-Hill Book Company.
Lilly, J. Robert, Cullen, Francis T., and Ball, Richard A.
(1989). Criminological Theory: Context and Consequences. Studies in Crime, Law, and Justice, Vol. 5. Newbury Park, London, New Delhi: Sage Publications.
Matsueda, Ross L. and Heimer, Karen (1987). “Race, Family Structure, and Delinquency: A Test of Differential Association and Social Control Theories.” American Sociological Review, Vol. 52, No.6, pp. 826840.
Maxim, Paul S. and Whitehead, Paul C. (1998). Explaining Crime. 4th Edition. Butterworth-Heinemann.
Mead, George Herbert (1934). Mind, Self, and Society.
Chicago: University of Chicago Press.
Merton, Robert K. (1938). “Social Structure and Anomie.”
American Sociological Review, Vol.3, No.5, pp.672682.
Merton, Robert K. (1994). “Durkheim’s Division of Labor in Society.” Sociological Forum, Vol. 9, No. 1,
Special Issue: The 100th Anniversary of Sociology’s
First Classic: Durkheim’s “Division of Labor in Society.” (March 1994), 17-25.
Messner, Steven F. And Rosenfeld, Richard (1994). Crime and American Dream. Belmont, CA: Wadsworth,
Inc.
Özbay, Özden and Özcan, Yusuf Ziya (2006). “Classic
Strain Theory and Gender: The Case of Turkey.” International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, Vol.50, No.1, pp. 21-38.
Park, Robert; Burgess, Ernest W.; and McKenzie, Roderick D. (1925). The City. Chicago: University of Chicago Press.
Pratt, Travis C, and Cullen, Francis T. (2000). “The Empirical Status of Gottfredson and Hirschi’s General
Theory of Crime: A Meta-Analysis.” Criminology,
Vol.38, No.3, pp.931-964.
Quinn, James A. (1940). “The Burgess Zonal Hypothesis and its Critics.” American Sociological Review.
Vol. 5, No. 2, pp. 210-218.
Reckless, Walter C. (1967). The Crime Problem. New
York: Appleton-Century-Crofts.
Reckless, Walter C.; Dinitz, Simon; and Murray, Ellen
(1957). “The ‘Good’ Boy in a High Delinquency Area.” The Journal of Criminal Law, Criminology, and
Police Science, Vol.48, No.1, pp.18-25.
Reid, Sue T. (1997). Crime and Criminology. 8th Edition. Madison, WI: Brown and Benchmark.
Shaw, Clifford R. (1930). The Jack Roller: A Delinquent
Boy’s Own Story. Chicago: University of Chicago
Press.
Shaw, Clifford R. (1931). The Natural History of a Delinquency Career. Chicago: University of Chicago
Press.
Shaw, Clifford R. and McKay, Henry D. (1942). Juvenile Delinquency and Urban Areas. Chicago: The University of Chicago Press.
Shaw, Clifford R.; McKay, Henry D.; & MacDonald, James F. (1938). Brothers in Crime. Chicago: University of Chicago Press.
Shoemaker, Donald J. (2000). Theories of Delinquency:
An Examination of Explanations of Delinquent Behavior. Fourth Edition. New York, NY: Oxford University Press.
Siegel, Larry J. (2001). Criminology: Theories, Patterns,
and Typologies. Seventh Edition. Belmont, CA:
Wadsworth Publishing.
Skinner, Burrhus F. (1969). Contingencies of Reinforcement: A Theoretical Analysis. New York: AppletonCentury-Crofts.
Skinner, William F. and Fream Anne M. (1997). “A Social Learning Theory Analysis of Computer Crime
Among College Students.” Journal of Research in
Crime and Delinquency, Vol.34, No.4, pp.495-518.
Skogan, Wesley (1990). Disorder and Decline: Crime
and the Spiral of Decay in American Cities. Berkeley: University of California Press.
Stark, Rodney (1987). “Deviant Places: A Theory of the
Ecology of Crime.” Criminology, Vol.25, No.4, pp.893909.
Sutherland, Edwin H. and Cressey, Donald R. (1978).
Criminology. 10th Edition. Philadelphia, New York,
San Jose, Toronto: J. B. Lippincott Company.
Tannenbaum, Frank (1938). Crime and the Community. New York: Colombia University Press.
Tarde, Gabriel (1903). The Laws of Imitation. Translated
from the Second French Edition by Elsie Clews Parsons. New York: Henry Holt and Company.
Taylor, Claire (2001). “The Relationship Between Social
and Self-Control: Tracing Hirschi’s Criminological
Career.” Theoretical Criminology, Vo.5, No.3, pp.
369-388.
Thorsell, Bernard A., Klemke, Lloyd W. (1972). “The
Labeling Process: Reinforcement and Deterrent?”
Law & Society Review, Vol. 6, No. 3, pp. 393-404.
Warr, Mark (2002). Companions in Crime: The Social
Aspects of Criminal Conduct. New York: Cambridge
University Press.
Williams, Frank P. and McShane, Marilyn D. (1998). Criminological Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice
Hall.
Wirth, Louis (1931). “Culture Conflict and Delinquency
I: Culture Conflict and Misconduct.” Social Forces,
Vol. 9, No.4, pp. 484-492.
Wright, Bradley R. E.; Caspi, Avshalom; Moffitt, Terrie
E.; and Silva, Phil A. (1999). “Low Self-Control, Social Bonds, and Crime: Social Causation, Social Selection, or Both?” Criminology, Vol.37, No.3, pp.
479-514.
23
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Güvenlik, güvenlik hizmeti, polis ve polislik kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
Dünya’daki polis sistemlerini karfl›laflt›rabilecek,
Polis siyaset aras›ndaki iliflkiyi analiz edebilecek,
Suçla mücadele faaliyetlerinde aç›kl›k ve gizlilik durumunu aç›klayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Kamu düzeni
Kamu güvenli¤i
Güvenlik
Polis
Polislik
• Polis sistemleri
• Polis ve siyaset
• Suçla mücadelede aç›kl›k ve
gizlilik.
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Kamu Düzeni ve
Güvenli¤i: Polislik
•
•
•
•
•
•
GÜVENL‹K KAVRAMI
GÜVENL‹K H‹ZMET‹
POL‹S VE POL‹SL‹K
DEMOKRAT‹K POL‹S S‹STEMLER‹
POL‹S S‹YASET ‹L‹fiK‹S‹
GÜVENL‹K H‹ZMETLER‹NDE
AÇIKLIK VE G‹ZL‹L‹K.
Kamu Düzeni ve Güvenli¤i:
Polislik
GÜVENL‹K KAVRAMI
Güvenlik, insano¤lunun var oluflundan itibaren yaflam›n her alan›nda önemli olmufl, kendisine ayr› bir yer edinmifl bir kavram ve olgudur. Kendisinin ve yak›nlar›n›n can ve mal güvenli¤inin sa¤lanmas› ve sürdürülmesi bireyin temel kayg›s›
olmufltur. Güvenlik ihtiyac› en ilkel toplumlardan günümüz ça¤dafl toplumlar›na
kadar her dönemde insan›n en temel ihtiyaçlar› aras›nda yer alm›flt›r. Amerikal›
araflt›rmac› Abraham Maslow’un yapm›fl oldu¤u klinik gözlemlerine dayanarak
gelifltirdi¤i ihtiyaçlar hiyerarflisi piramidi güvenlik olgusunun bireylerin yaflam›ndaki yerini anlamak aç›s›ndan önemli bir katk› sa¤lamaktad›r. ‹nsan ihtiyaçlar›n›n
veya güdülerinin piramit fleklinde bir hiyerarflik yap› gösterdiklerini ileri süren
Maslow (1943), gelifltirdi¤i bu s›n›fland›rmay› iki temel varsay›ma dayand›rm›flt›r.
Bunlardan birincisinde, insan davran›fllar›n›n temelinde ihtiyaçlar›n bulundu¤unu;
‹kincisinde ise baz› ihtiyaçlar›n di¤erlerinden daha önemli oldu¤unu ifade etmektedir. Bu genel çerçevede insanlar›n birincil, ihtiyaçlar›n› karfl›lad›ktan sonra di¤er
ihtiyaçlar›n› karfl›lama yoluna gittikleri ifade edilmifltir. Bireylerin davran›fllar›n›
anlamak için önce onlar›n ihtiyaçlar›n›n neler oldu¤unun bilinmesi gerekti¤ine
vurgu yapan Maslow (1943), ihtiyaçlar piramidine göre insanlar›n davran›fllar›n›n
temelini oluflturan ihtiyaçlar› befl basamakta s›ralamaktad›r. Bu ihtiyaçlar ve s›ralamas› flöyledir:
1. Fizyolojik ihtiyaçlar,
2. Güvenlik ihtiyac›,
3. Ait olma ve sevgi ihtiyac›,
4. Takdir ve sayg› ihtiyac›,
5. Kendini ispatlama ihtiyac›d›r.
‹nsan ihtiyaçlar› hiyerarflisinde yeme, içme ve bar›nma gibi temel ihtiyaçlar karfl›land›ktan sonra ikinci s›rada yer alan en önemli ihtiyaç güvenliktir. Bireyler burada kendileri için fiziki, sosyal, ekonomik, siyasal, hukuki ve psikolojik aç›dan
emniyette hissedebilecekleri bir ortama ihtiyaç duymaktad›r. Bu anlamda bireyin;
geçimini sa¤layabilece¤i, yaflam›n› sürdürebilece¤i güvenceli, sigortal› bir ifl aramas›, can ve mal emniyetini güvende oldu¤unu hissedece¤i bir konuta sahip olmaya çal›flmas›, güvenli bir fiziki ve sosyal çevre oluflturmaya çal›flmas› ve bir siyasal kurum olan devleti oluflturmas› hep bu güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas› çerçevesinde de¤erlendirilebilir (Göksu, 2002:29).
Güvenlik, toplum yaflam›nda
kanuni düzenin aksamadan
yürütülmesi, kiflilerin
korkusuzca yaflayabilmesi
durumu, k›sa bir ifadeyle bir
emniyet halidir (TDK, 2005).
26
Suç Sosyolojisi
Güvenlik denildi¤inde daha
çok devlet güvenli¤i,
emniyet ve asayifl
denildi¤inde ise bireysel ve
toplumsal güvenlik
anlafl›lmaktad›r.
Güvenlik, insan›n sahip oldu¤u de¤erler, can ve mal varl›¤›na yönelik herhangi bir tehdidin ya da tehdit korkusunun olmamas› olarak tan›mlanabilir (Wolfers,
1962). Güvenlik birey, toplum, devlet ve hatta küresel toplum için hayati öneme
sahiptir. Güvenlik kavram› birey ve toplumun Anayasa ve yasalar ile s›n›r› çizilen
ölçüler içerisinde varl›¤›n› devam ettirmesi, yaflam›n› sürdürmesi, kendini gelifltirmesi durumu; güvenlik hizmeti ise bu durumun sa¤lanmas›, korunmas› ve sürdürülmesi görevinin profesyonel kurum ve personel taraf›ndan yerine getirilmesi olarak da tan›mlanabilmektedir. Güvenlik kavram› ve hizmetlerinin evrimi hukuktan
ba¤›ms›z düflünülemez. Güvenlik hizmetleri ile adalet hizmetleri birbirine paralel
sunulan ve birbirini tamamlayan iki hizmet türü olarak de¤erlendirilmektedir (Filiz,
2006:39). Bu yönüyle güvenlik ve hukuk asl›nda ilk toplumlardan itibaren birlikte
geliflen iki kavram olarak dikkat çekmektedir (Cerrah, 2011: 35). Güvenlik; genel
anlamda bireyin ve toplumun her türlü suç riskine karfl› korunmas›, temel hak ve
özgürlüklerin yasal s›n›rlar içerisinde kullan›lmas›n› mümkün k›lan ortam›n sa¤lanmas›, yasalara karfl› gelen, suç iflleyen kiflilerin yakalanarak, haklar›nda adlî ifllemlerin yap›lmas› için gerekli sistemli, kurumsal ve profesyonel yap›n›n oluflturulmas›d›r (Ayd›n, 2002:124). Bu tan›mlardan da anlafl›laca¤› gibi güvenlik, birey ve toplum yaflam›n›n, kamu düzen ve huzurunun mevcut yasalar ve toplumsal ahenk içerisinde aksamadan sa¤lanmas›, bireylerin herhangi bir ma¤duriyet korkusu tafl›madan yaflayabilmesi halidir. Bazen çok s›radan ve bireysel bir yap› ile s›n›rl› olarak
görülebilen bir güvenlik sorunu asl›nda (veya daha sonra) toplumsal, ulusal ve hatta uluslararas› bir sorun haline dönüflebilmektedir. Günümüzde terör ve s›n›raflan
organize suçlar, ortaya ç›kma, geliflme ve geldikleri nihai noktalar itibariyle bu türden bir yap› göstermektedir. Bu yönüyle güvenlik, demokratik hukuk devleti yap›s› içerisinde bireylerin en temel hak ve özgürlüklerini rahat bir flekilde kullanabildikleri ortam ve bireylere yönelebilecek her türlü tehdit ve tehlikeye karfl› devletin
üstlendi¤i görev ve sorumluluklar olarak da tan›mlanabilir (Göze, 2000). Güvenlikle ilgili iki temel anlay›fltan söz edilmektedir. Bunlardan birincisi asayifl olarak da
ifade edilen sert güvenlik, ikincisi ise insani güvenlik olarak da tan›mlanan yumuflak (esnek) güvenliktir. Sert güvenlik konseptini asayiflin sa¤lanmas› odakl› ve öncelikli klasik güvenlik modeli olarak da tan›mlamak mümkündür. Bu modelde güvenli¤in ancak askeri, polisiye ve silahl› mücadele yöntemleriyle sa¤lanabilece¤i
ileri sürülmektedir. Türkiye’de terörle mücadelede 1980 ve 1990’l› y›llarda hâkim
olan genel görüfl, sert güvenlik anlay›fl›na dayan›yordu. Yumuflak (esnek) güvenlik
yaklafl›m› birey odakl› insani de¤erlere a¤›rl›k veren bir anlay›fl› yans›tmaktad›r. Burada birey güvenlik politikalar›n›n merkezinde yer almaktad›r. Bu yönüyle yumuflak güvenlik konsepti, ekonomik refah, sa¤l›k, e¤itim, siyasal özgürlük ve demokrasi yoluyla sorunlarla ve tehditlerle bafla ç›kma kapasitesini öne ç›kar›r. Yumuflak
güvenlik yaklafl›m›n› etkin k›lmadan sert güvenlik modelinin baflar›ya ulaflmas› pek
mümkün de¤ildir. ‹nsani güvenlik yaklafl›m› günümüz demokratik de¤erleri, insan
haklar› anlay›fl› ile örtüflen bir modeldir (Bozkurt ve Kanat, 2007:63). Di¤er taraftan, sadece yumuflak güvenlik modeline dayanarak ortaya konulan sorun çözme
yetene¤i de sert güvenlik tedbirlerine ihtiyaç duyabilir. Bu yüzden mevcut koflullar, sorunun boyutu ve karmafl›kl›¤› göz önünde bulundurulmak suretiyle dengeli
bir karma yaklafl›m›n daha etkili ve kal›c› olaca¤› söylenebilir.
Güvenlik kavram›na de¤inilen bir yerde “emniyet ve asayifl” kavramlar›ndan da
söz etmek gerekir. Asayifl, kargaflan›n, karmafl›kl›¤›n olmamas›, sükûn ve istikrar›n
var olmas›d›r. Bu anlamda asayifl; hukuka uygun ve gerekli önlemlerin al›nmas›
sonucu devlete, topluma, kiflilere, mal ve eflyalara yönelik tehlike, kaza ve sabo-
2. Ünite - Kamu Düzeni ve Güvenli¤i: Polislik
27
tajlar›n söz konusu olmad›¤› bir ortam, düzensizlik ve kar›fl›kl›klar›n önlendi¤i, hayat›n normal ak›fl›n›n sa¤land›¤› hali, dirlik ve düzenin varl›¤› konusunda kamuda
oluflturulan yayg›n ve yerleflik inanc› ifade etmektedir (Dündar, 1998:16)
Görüldü¤ü üzere güvenlik ile ilgili tan›mlar çeflitlilik göstermektedir. Bu durum, kavram›n genifl bir alana hitap etmesi ve zaman içerisinde de¤iflim göstermesi ile yak›ndan ilgilidir. Avlanma ve korunma ile s›n›rl› bir yaflama sahip ilkel toplumlarda güvenlik, insano¤lunun do¤a karfl›s›nda verdi¤i yaflam mücadelesine
ba¤l› olarak hayatta kalabilme ile iliflkili bir anlam yüküne sahipti. Ortaça¤ toplumlar›nda, tehlike ve güvensizlik alg›s› sadece vahfli do¤a ile s›n›rl› olmaktan ç›km›fl
küçük kent devletlerinin ortaya ç›kmas› ile birlikte belli bir kimlik yap›s›na sahip
topluluklar› içte ve d›flta koruyan silahl› birlikler, düzenli ordular oluflturulmufltur
(fienel, 1996:41). Ortaça¤da, toprak mücadeleleri, objektif hukuk kurallar›ndan
yoksun feodal yap›n›n, toplumsal yaflam›n kendine has yap›s› içerisinde güvenlik
olgusu farkl› bir s›n›rl› alana, boyuta kavuflmufltur. Frans›z ‹htilali ile birlikte, yaflam›n birçok alan›nda oldu¤u gibi, güvenlik ile ilgili konularda da çok önemli de¤iflim meydana gelmifltir. Bu dönemde birey, temel haklar ve özgürlükler gibi kavramlar ön plana ç›km›fl ve böylece güvenlik art›k sadece devlet yo¤un olarak de¤il ayn› zamanda birey yo¤un olarak da ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Frans›z ‹htilalinden sonra yay›mlanan “‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi” güvenlik olgusuna bireylerin en temel haklar› aras›nda yer vermifltir. Frans›z ‹htilali ile bafllayan özgürlükçü rüzgâr dünyan›n farkl› bölgelerini farkl› seviyelerde etkilemifl, güvenlik olgusu da h›zla de¤iflim ve geliflim göstermifltir. 1839 y›l›nda ç›kar›lan Tanzimat Ferman› ile de Osmanl› Devleti güvenlik konusunu reform önerilen temel alanlar içine alm›flt›r. Bu kapsamda, reform yap›lmas› önerilen dört temel konudan bir tanesi “insanlar›n can ve mal güvenli¤inin garanti alt›na al›nmas›” ilkesi olarak tespit ve
ilan edilmifltir (Ergut, 2004:79). Bu reform paketi ile zaten devletin yükümlülü¤ü
alt›nda olan bu amaçla kolluk teflkilatlanmas› ve yasalar› bulunan Osmanl› Devleti vatandafllar›n can ve mal güvenli¤inin bundan sonra çok daha öncelikli bir de¤ere sahip olaca¤›n›n vurgusunu ve garantisini yaz›l› olarak ifade etmifltir.
Devlet Güvenli¤i (Milli Güvenlik)
Devlet güvenli¤i, özellikle so¤uk savafl dönemini ve otoriter devlet anlay›fl›n› yans›tan bir kavram olarak uzun y›llar literatürde yer bulmufltur. Daha sonralar›, so¤uk
savafl›n sona ermesi ve birey odakl› devlet anlay›fl›n›n geliflmesi ile birlikte devlet
güvenli¤i yerine milli (ulusal) güvenlik konsepti kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Güvenlik, bireyler için oldu¤u kadar devletler için de en baflta gelen ihtiyaçlardan biridir.
Devlet güvenli¤i topyekun bir savafl s›ras›nda, devletin varl›¤›n›n d›fl düflmanlara
karfl› korunmas› anlam›nda kullan›lm›flt›r. Bu yönüyle devlet güvenli¤i askeri, ekonomik, politik, psikolojik ve sosyolojik yönleriyle birlikte bir devletin ve milletin
varoluflu ile efl anlam kazanm›flt›r (MGK, 1990:41). Bu yüzdendir ki, dünyada devletler askeri harcamalar›na her zaman çok büyük bütçeler ay›rmaktad›r. Milli güvenlik genelde devletin iç ve d›fl güvenli¤ine iliflkin genifl bir alan› içine almaktad›r. Devletin iç ve d›fl, her türlü tehlikelerden korunmufl bir flekilde varl›¤›n›, hukuki, sosyal ve ba¤›ms›z olarak sürdürmesi fleklinde tan›mlanabilir. Milli güvenlik
özellikle ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra küresel bir boyut kazanm›flt›r. Bu süreçte
politik, sosyal, ekonomik ve askeri güçler aras›nda yeni dengeler oluflmufl ve uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas› ve korunmas›na yönelik kolektif güvenlik
ihtiyac›n›n sonucu olarak BM, NATO, Varflova Pakt› ve AG‹T (Avrupa Güvenlik ve
‹flbirli¤i Teflkilat›) gibi uluslararas› güvenlik kurulufllar› oluflturulmufltur. Bu örgüt-
Milli Güvenlik kavram›
özellikle 2. Dünya Savafl›
sonras› küresel bir öneme
sahip olmufl, ulusal,
bölgesel ve küresel güvenli¤i
sa¤lamaya yönelik çok
kapsaml› iflbirlikleri
gelifltirilmifltir.
28
Suç Sosyolojisi
ler içinde yer alan devletler hem iç sosyo-ekonomik ve politik sistemlerinin devam›n› sa¤lamak hem de d›fl dünyadan gelebilecek tehlikelere karfl› kendilerini uluslararas› bir çat› alt›nda korumaya almak ve uluslararas› bar›fla, sorunlar›n çözümüne katk› sunmak istemifllerdir (Dedeo¤lu, 2003:25-27). Küreselleflme ile birlikte iç
ve d›fl tehdit alg›lar› art›k de¤iflmifl ve iç içe geçmifltir. ‹ç güvenlikle ilgili bir sorun
ya da zafiyet d›fl güvenli¤e iliflkin politikalar› da olumsuz etkilemektedir. Ayn› flekilde d›fl güvenlikle ilgili geliflmeler iç güvenli¤e iliflkin etkiler de meydana getirmektedir. Bu nedenle, devlet güvenli¤i konseptini bir bütün olarak düflünme ihtiyac› ve gereklili¤i bulunmaktad›r. Türkiye’de devletin iç ve d›fl olmak üzere genel
güvenlik politikalar›n›n ve stratejilerinin belirlendi¤i en üst organlar Milli Güvenlik
Kurulu (MGK) ve Bakanlar Kuruludur. Cumhurbaflkan›n›n baflkanl›¤›nda Baflbakan, ilgili bakanlar, Genelkurmay Baflkan›, Kuvvet Komutanlar› ve MGK Genel
Sekreterinin kat›l›m›yla toplanan MGK’n›n kararlar›, Bakanlar Kurulu için sadece
tavsiye niteliklidir. Bu konulardaki as›l sorumluluk ve yetki, Bakanlar Kuruluna aittir. Anayasa’n›n 117. Maddesine göre; Milli Güvenli¤in sa¤lanmas›ndan ve Silahl›
Kuvvetlerin yurt savunmas›na haz›rlanmas›ndan, Türkiye Büyük Millet Meclisine
karfl›, Bakanlar Kurulu sorumludur.
Kamu Güvenli¤i (‹ç Güvenlik)
Kamu güvenli¤i (iç Güvenlik); bir ülkenin co¤rafi s›n›rlar› içerisinde vatandafllar›n,
toplumun, özel ve kamuya ait bina ve tesislerin her türlü tehdit ve tehlikelerden
uzak olmas›, olas› tehditlere karfl› korunmas›d›r (Seçkin, 2001:20). Kamu güvenli¤i, devletin varl›¤› ile bireylerin can ve mal emniyetinin sa¤lanmas›, toplumun huzuru, temel hak ve özgürlüklerin kullan›lmas›, bireylerin güvensizlik kayg›s› tafl›madan yaflam›n› sürdürmesi aç›s›ndan önemlidir. ‹ç güvenli¤i sa¤lamak devletin
en baflta gelen görevidir. Devlet bu yükümlülü¤ünü kolluk (polis ve jandarma)
kuvvetleri ve istihbarat birimleri arac›l›¤›yla yerine getirir. Polis ve jandarma vatandafllar›n can ve mal güvenli¤ini sa¤lamak, suçlar› önlemek, suçlular› yakalamak ve
adalete teslim etmek, vatandafllar›n huzurunu bozacak her türlü bireysel ve toplu
davran›fl› engellemek, yasalara ayk›r› eylemlere, davran›fllara izin vermemek, bunlar› gerçeklefltirenleri yakalay›p adalete teslim etmek, yard›ma ihtiyaç duyanlara
yard›m etmek, kanunlar›n kendilerine verdi¤i di¤er görevleri yerine getirmek suretiyle iç güvenli¤i sa¤lamaya çal›fl›r.
Kamu düzenini sa¤lamak, kamu düzenini korumak ve bozuldu¤unda eski haline getirmektir. Baflka bir deyiflle; toplum hayat›n›n bar›fl, düzen ve güvenlik içerisinde devam›n› sa¤lamak, polisin temel görevlerinden biridir. Kamu; bir ülkedeki halk›n bütünü, halk, amme ve toplum; Düzen ise; huzur, tertip ve her fleyin yerli yerinde olmas› anlam›na gelmektedir (TDK, 2005). Kamu düzeni denince akla ilk
gelen huzur, güven, asayifl ve emniyettir. Bu anlamda kamu düzeni, bütün toplumun emniyet, huzur ve güven içerisinde olmas›, geliflmesi ve yaflam›n› sürdürmesi için uygun bir ortam›n oluflturulmas› anlam›n› tafl›maktad›r (fiimflek ve Ömrüuzun, 2001:37-38). Kamu düzeni, genel olarak bir ülkede yaflayan insanlar›n tamam›n›n huzuru ve emniyeti için al›nmas› gerekli olan önlemlerin bütününü içerir.
Bu anlam›yla kamu düzeni, çok genifl kapsaml› bir kavram olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹nsanlar›n toplu halde yaflayabilece¤i böyle bir ortam› haz›rlamak, o düzeni tesis etmek kamu düzeninin sa¤lanmas›n›n bir gere¤idir. ‹nsanlar›n suç korkusundan uzak bir flekilde yaflamlar›n› sürdürmesi ve özgürlükçü demokrasinin nimetlerinden olan temel hak ve özgürlüklerini rahatça ve serbestçe kullanmas› için
emniyet ve asayiflin sa¤lanmas› çok büyük bir önem tafl›maktad›r. Devlet; kamu
29
düzeninin korunmas› ve kollanmas›na iliflkin üzerine düflen görevleri kolluk görevlileri arac›l›¤› ile yerine getirmektedir. Kolluk görevlileri de, kendilerine yasalarla verilen görev ve yetkileri kullanmaktad›r. Geliflmifl demokrasilere bakt›¤›m›zda
polisin, kamu düzenini ve huzurunu sa¤layan bir kurum oldu¤u görülmektedir.
Polisin bu rolü, geçmiflten günümüze artarak süregelen bir özellik gösterir.
Kamu düzeni anlay›fl›n›n bir gere¤i olan amme ve flah›s tasarruf emniyeti; temel
hak ve hürriyetlerin kifliler taraf›ndan meflru bir surette kullan›lmas›n›n sa¤lanmas› için uygun ortam› oluflturmak; toplumu ve kiflileri, tehlike ve tehditlere karfl› korumak anlam›n› tafl›r (Y›lmaz, 2000). Kamunun ve kiflilerin tasarruf emniyeti, ayn›
zamanda polise, anayasa ve kanunlar çerçevesinde kullan›lan temel hak ve hürriyetlere müdahale etmemek ve onlar› engellememek; bu haklar›n demokratik kurallar çerçevesinde en iyi flekilde kullan›labilmesine imkân sa¤lay›c›, uygulamaya
yönelik koflullar› haz›rlamak sorumlulu¤unu da yüklemektedir. Bu durumda polis,
temel hak ve hürriyetlerin meflru s›n›rlar d›fl›nda kullan›lmas› ve kamu düzeninin
bozulmas› halinde ön plana ç›kmakta ve hukuksal s›n›rlar içinde kalmak flart›yla
kiflilere müdahale etmektedir.
Güvenlik Hizmeti
Güvenli¤in sa¤lanmas›na yönelik hizmetler, içinde bulunulan toplumsal yap› ve
ihtiyaçlara göre belirlenmifl ve flekillenmifl, zaman içerisinde de de¤iflim göstermifltir. ‹lk toplumlarda da o günkü sosyal ve güvenlik ihtiyaçlar›n› karfl›layacak sosyal
kurumlar vard›. Çok küçük bir yap› olan ve nadir olarak suç ifllenen aile ve kabile gibi küçük sosyal kurumlarda güvenlik hizmetini sunacak ayr› bir kurum, do¤al
olarak yoktu. Bu tür sosyal yap›larda aile, üyelerine bar›nma koflullar›n› haz›rlamakla yetinmez, ayn› zamanda e¤itim, sa¤l›k, ekonomi ve güvenlikle ilgili fonksiyonlar› da yerine getirirdi (Cerrah, 2011:34). Uzmanlaflma ve iflbölümünün henüz
geliflmedi¤i göçebe toplumlar ile avc› ve toplay›c› toplumlarda aile ve kabilenin
güvenli¤i ailenin erkek üyeleri taraf›ndan sa¤lan›rd›. Bu toplumlarda suç daha çok
can güvenli¤ini hedef alan fliddet kullan›m› ve mal emniyetine yönelik h›rs›zl›k ile
s›n›rl›yd›. Suçlular› cezaland›racak ayr› ve kurumsal bir yap›n›n olmamas› nedeniyle bu ifllev aile veya kabile içinde yerine getirilirdi. Tar›m toplumuna geçifl ile birlikte sosyal normlar ve buna paralel olarak hukuk nosyonu da oluflmaya bafllam›flt›r (Cerrah, 2011:34). Aile ve kabile içinde çözülemeyen türden sorunlar da bu dönemde, mal mülk sahibi olmaya bafllad›ktan sonra ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Bu
gruplar aras›nda meydana gelen sorunlar› çözmek üzere “arabuluculuk kurumu”
oluflmufltur. Asker ve polis gibi herhangi bir güce dayanmayan bu yap›da arabulucular sadece istiflari bir rol oynam›fl ve dan›flma ifllevini yerine getirmifllerdir. Bu
evrede yerine getirilen ve sosyal düzeni sa¤lamaya yönelik bir sorun çözücü yaklafl›m olan bu yöntem, Ça¤lar (1999:122-4) taraf›ndan “ilkel polislik” ve “informal
polislik” olarak adland›r›lmaktad›r.
Bir zamanlar aile ve kabilenin s›n›r ve koflullar› içinde yerine getirilen güvenlik
hizmeti daha sonraki evrelerde kurumsallaflma sürecine girmifltir. Üretim ve ekonomik iliflkilerde art›fl ve çeflitlilik olmufl ve art›k insanlar mal ve servet biriktirebilir hale gelmifllerdir. Yerleflik ve toplumsal hayatla birlikte, ortada ekonomik de¤eri olan eflyan›n da bulunmas›yla h›rs›zl›k ve fliddet içeren eylemlerde de art›fl yaflanm›flt›r. Tar›m toplumlar›nda güvenlikten sorumlu ilk küçük askeri yap›lanmalar
ortaya ç›km›flt›r. Tar›m toplumu olarak da tan›mlanan Orta Ça¤ toplumlar›nda, bu
kurumsal askeri yap›lar d›fl tehditlerle mücadelenin yan› s›ra iç güvenlik hizmetlerinin yürütülmesi, toplum yap›s› içerisinde meydana gelen suçlarla da mücadele
Güvenlik konsepti ve
hizmetleri toplumsal
de¤iflime paralel olarak
belirli bir evrim geçirmifltir.
Toplumsal yap›n›n
ihtiyaçlar› ve özelliklerine
uygun olarak her zaman
belirli ölçüler içinde bu
ihtiyaçlar› karfl›layacak
yap›lanmalar olmufltur.
30
Güvenlik hizmeti ilkel
toplumlarda ilkel, geleneksel
toplumlarda geleneksel ve
ça¤dafl toplumlarda ise
ça¤dafl yap›lanma ve
yöntemlerle sunula
gelmifltir.
Suç Sosyolojisi
etmifllerdir (Cerrah, 2011:34). Orta Asya Türk toplumlar›ndaki iç güvenlik hizmetleri de dünya’n›n di¤er tar›m toplumlar›nda oldu¤u gibi askeri kurumlar taraf›ndan
yerine getirilmifltir. Polislik faaliyetleri Selçuklular ve Osmanl› Devleti dönemlerinde de ayn› flekilde devam etmifltir. Polislik hizmetlerinin askeri yap›dan ayr›larak
tamamen sivilleflmesi Osmanl›’dan bafllayarak günümüze kadar gelmifl, ancak halen tam olarak tamamlanamam›flt›r. Bat›da sanayi devrimi ile bafllayan modernleflme sürecinin ortaya ç›kard›¤› modern polis teflkilat› yap›s›ndan Osmanl› da etkilenmifltir. Bu anlamda Paris polis teflkilat› örnek al›nmak suretiyle ‹stanbul’da 1845
y›l›nda yeni bir polis teflkilat› kurulmufltur. Türk polis teflkilat›n›n askerden ayr›larak sivilleflmesi süreci II. Meflrutiyetin ilan›ndan sonra da devam etmifl, 1909 y›l›nda ‹çiflleri Bakanl›¤›na (Dâhiliye Nezareti) ba¤l› olmak üzere bütün ülkeyi kapsayan Emniyet Genel Müdürlü¤ü (Emniyet-i Umumiye Müdürlü¤ü) kurulmufltur. ‹ç
güvenlik hizmetlerinin sivil yap›lanmalar taraf›ndan yerine getirilmesine yönelik
bu çabalara ra¤men askeri etki tam olarak ortadan kald›r›lamam›flt›r. Halen günümüzde iç güvenlik hizmetleri polis ve jandarma taraf›nda birlikte yerine getirilmektedir (Cerrah, 2011:41). 2012 y›l›nda bitirilmesi düflünülen yeni Anayasa yapma süreci sonras›nda Jandarman›n sivillefltirilerek ‹çiflleri Bakanl›¤›na ba¤lanmas› konusunun ciddiyetle ele al›nmas› gerekmektedir.
Güvenlik hizmeti kavram› genifl bir alana hitap etmektedir. Günümüzde güvenlik kavram› art›k bireysel, toplumsal, ekonomik, psikolojik, siyasal, hukuki, ulusal
ve uluslararas› ba¤lamda çok genifl ve girift bir boyut kazanm›fl durumdad›r. Güvenlik olgusunun kapsama alan› o kadar genifllemifltir ki, bu kavram›n neleri içerdi¤i konusundan çok, neleri içermedi¤ini ifade etmek belki daha anlaml› olacakt›r. Bu de¤erlendirmeler ›fl›¤›nda güvenlik ekonomi, d›fl politika, istihbarat, iç güvenlik, sanayi, teknoloji gibi birçok alanda yer bulan bir kavram haline gelmifltir.
Bu genifl alan›n güvenlik konusuna verdi¤i yer önemli olmakla birlikte günümüzde güvenlik denildi¤inde daha çok devlet, savafl, suç, suçlular, terör, emniyet ve
asayifl gibi konular›n insan›n akl›na geldi¤i görülmektedir. Bu alg›n›n oluflmas›nda
özellikle so¤uk savafl dönemindeki geliflmeler, kentleflme ile birlikte artan suç ve
ma¤duriyetler, ideolojik amaçlar u¤runa gerçeklefltirilen sokak ve fliddet eylemleri, terör, mala karfl› ifllenen suçlardaki art›fl önemli rol oynam›flt›r. Bu ba¤lamda,
günümüzde güvenlik birey, toplum, devlet ve uluslararas› güvenli¤i içine alan genifl bir yelpazede ele al›nmaktad›r.
Devletler, tarih sahnesinde var olduklar› günden itibaren, kamu otoritesini ve
yurt savunmas›n› ilk bafllarda ve büyük ölçüde tek bir yap›lanma olan askeri kuvvetler eliyle sa¤lam›flt›r. Daha sonralar› de¤iflen koflullar›n dikkate al›nmas› suretiyle iç güvenlik, emniyet ve asayiflin sa¤lanmas› amac›yla sadece bu iflle görevli kolluk birimleri oluflturulmufltur.
Ça¤dafl toplumlar›n özelliklerinden birisi de bireylerin birlikte yaflama kültürüne sahip olmas› ve ayn› zamanda birlikte yaflamak zorunda bulunmas›d›r. Bu birlikte yaflaman›n sorunsuz bir flekilde gerçeklefltirilebilmesi için toplumsal düzenin
ve güvenin sa¤lanmas›, bunlar› bozmaya yönelik her türlü eylemin önüne geçilmesi gerekmektedir. Güvenlik, devlet otoritesinin etkin bir flekilde tesis edilmesi, devlet kurumlar› ile birlikte di¤er sosyal, ekonomik, siyasal, özel ve sivil toplum örgütlerinin sa¤l›kl› bir flekilde ifllevlerini yerine getirmesi, bireylerin yasalar çerçevesinde hak ve özgürlüklerini kullanmas›, bireylerin can ve mal emniyetinin sa¤lanmas› için gerçeklefltirilen bir kamu hizmetidir. Güvenlik hizmeti devletin en baflta gelen görev ve yükümlülüklerindendir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin amaç ve görevleri Anayasa’m›z›n 5. Maddesinde: “Türk milletinin ba¤›ms›zl›¤›n› ve bütünlü¤ü-
31
nü, ülkenin bölünmezli¤ini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kiflilerin ve
toplumun refah, huzur ve mutlulu¤unu sa¤lamak” olarak ifade edilmifltir. Bu temel
amac›n uygulamada nas›l gerçeklefltirilece¤i ise ilgili birçok kanunda yer alm›flt›r.
Anayasa’n›n bu maddesi adeta tamamen güvenlik konsepti eksenli bir amaç ve görev alan› çizmifltir. Metnin “korumak” kelimesi ile biten birinci bölümü, devletin tamamen güvenlik boyutlu yönüne, fonksiyonuna iflaret etmektedir. Metnin ikinci
k›sm›nda ise yine “toplumun refah, huzur ve mutlulu¤unu sa¤lamak” derken ‘huzur” kavram›n› kullanm›fl ki buda do¤rudan kamu düzeni ve güvenli¤inin sa¤land›¤› bir ortamda mümkündür. Bu durum, güvenli¤i sa¤laman›n devletin en temel
amaç ve görevleri aras›nda öncelikli bir yere sahip oldu¤unu aç›kça ortaya koymaktad›r. Bu temel yap›n›n oluflturulmas› da ancak kurumsal bir örgütlenmeye sahip profesyonel güvenlik birimleri ile mümkündür. Günümüzde güvenlik hizmetleri profesyonel kurum ve personel taraf›ndan yerine getirilmektedir. Devletin yetkili kolluk birimleri eliyle sunmufl oldu¤u bu hizmet, güvenlik ihtiyac›n›n birey ve
toplum yaflam›ndaki yeri ve konumu nedeniyle di¤er kamu hizmetleri aras›nda
farkl› bir öneme ve önceli¤e sahiptir (Ayd›n, 2007). Kamu düzeninin ve güvenli¤inin etkin bir flekilde sa¤lanamad›¤› bir yerde ekonomik, sosyal, hukuki, kültürel
ve demokratik geliflmenin de olmas› mümkün de¤ildir. ‹lgili bütün kamu hizmetleri ve hatta bireysel aktiviteler ile temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas› ancak
güvenli bir ortam›n, yaflam alan›n›n oluflturulmas› ile söz konusu olabilir. Bireylerin can ve mal güvenli¤inin, seyahat özgürlü¤ünün, teflebbüs hürriyetinin, ifade
özgürlü¤ünün ve buna paralel di¤er demokratik haklar›n›n ça¤dafl, ileri demokrasiler seviyesine ç›kar›lmas› bütün toplumlar›n öncelikli hedefleri aras›nda olmal›d›r. Bu yönüyle güvenlik, bütün bu alanlarda sa¤l›kl›, huzurlu, dinamik ve üretken
bir yap›n›n oluflturulmas› için ön kofluldur.
POL‹S VE POL‹SL‹K
Toplumsal birlikteli¤in sürdürülebilir olmas› için bireyleri bir arada tutacak, toplum bilinci içinde yaflam›n› sürdürecek baz› kurallara ihtiyaç duyulur. Kurallara
duyulan ihtiyaç ilk toplumlardan itibaren farkl› flekillerde giderilmifltir. Geleneksel, enformel sosyal yap›lardan kurumsal formel yap›lara geçifl ile birlikte uyulmas› gereken kurallar ve bu kurallara uymayanlar hakk›nda yap›lmas› gerekenler,
yapt›r›mlar yaz›l› olarak kabul edilip uygulamaya konulmufltur. ‹lk toplumlarda
var olan sosyal kurallar (social norms) yerini zaman içerisinde önce hukuk kurallar›na b›rakm›fl, daha sonra da bu kurallar›n uygulanmas›n› sa¤lamak üzere kanun
uygulay›c› teflkilatlar ortaya ç›km›flt›r. Bu teflkilatlar, günümüz kolluk güçlerinin
yani polisin ilk formel yap›lanmalar› olmufltur (Wrobleski ve Hess (2000), akt.
Cerrah, 2011:35).
SIRA kullan›lmaktad›r.
S‹ZDE
Türkiye’de polis ve polisli¤i ifade etmek için daha çok hangi kavramlar
Polis ve polislik dünyan›n farkl› ülkelerinde tarihsel süreç içerisinde farkl› kavD Ü fi Ü N E L ‹ M
ramlarla ifade edilmifltir. Türkiye’de geçmifle bak›ld›¤›nda ilk önceleri genelde ‘zab›ta, kolluk, kolluk faaliyeti’ kavramlar›n›n ‘polis ve polis faaliyetleri’ yerine kullaO R U olan ve gen›ld›¤› görülmektedir. Devlet ad›na kamu düzenini sa¤lamakla Sgörevli
rekti¤inde zor kullanma yetkisine sahip kamu kurumlar›na ve personeline ‘kolluk’,
bu kurum ve personelin yerine getirdi¤i güvenlik hizmetlerine de ‘kolluk faaliyeti’
D‹KKAT
denilmektedir. Kolluk genel kolluk ve özel kolluk fleklinde iki temel ayr›ma tabi
tutulmufltur. Genel kolluk, ülke genelinde kamu düzenini sa¤lamak, suçlar› önleSIRA S‹ZDE
mek, suç iflleyenleri yakalay›p adalet önüne ç›karmak ve yasalar›n
verdi¤i di¤er
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
SIRA S‹ZDE
Avrupa’da polis
D Ükelimesi
fi Ü N E L ‹ M
18.yüzy›la kadar olan
dönemde do¤rudan
içgüvenlik hizmeti sunan
O R U
belirli bir kamu Spersonelini
veya kurumunu
tan›mlamaktan ziyade
polislik anlay›fl›n›n
D ‹ Kgenifl
K A Tbir
sosyal fonksiyonu olarak
kullan›lm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
32
Türkiye’de polis, toplumda
düzeni sa¤lamak, yard›m
isteyenler ile yard›ma ihtiyaç
duyanlara yard›m etmek,
suç ifllenmesini önlemek ve
suç ifllendikten sonra gerekli
adli soruflturmay› yaparak
failleri adalete teslim
etmekle görevli ve yetkili
silahl› icra ve inzibat
kuvvetidir (3201 say›l› ETK,
md,4). fiehirlerin belediye
s›n›rlar› içinde görev yapan
polis gibi, k›rsal alanda ayn›
görevi ifa eden Jandarma da
ayn› flekilde tarif edilebilir.
Suç Sosyolojisi
görevleri yerine getirmekle görevli ve yetkili kamu kurumlar›n› ve personelini ifade eden bir kavramd›r. Polis ve Jandarma Türkiye’de genel kolluk olarak tan›mlanmaktad›r. Özel kolluk ise, genel kolluk d›fl›nda kalan, özel yasalara göre kurulan,
bu yasalar çerçevesinde belirli görevleri ve görev alanlar› olan güvenlik kurulufllar›n› ve personelini ifade etmektedir (fiafak ve B›çak, 2005).
Polis deyimi çeflitli evrelerden geçmifl, kökeni Yunanca ve Latince’den gelen bir
kelimedir. Yunanca “politeia”, Latince “politia” kelimelerinden türemifltir. Eski Yunan’da ‘kent’ veya ‘flehir’ Latince’de ‘kamusal yönetim’, ‘siyasi teflkilat’ karfl›l›¤› kullan›lan ‘polis’, daha sonralar› anlam›n› geniflleterek ‘kent teflkilat›’ ve ‘devlet yönetimi’ gibi manalarda da kullan›lmaya baflland›. Bu anlamda polis deyimi, sitenin tüm
kamu hizmetlerinin karfl›l›¤› olarak kullan›lm›flt›r. Bu dönemde, polis dendi¤inde
adeta devletin elde etmek istedi¤i flu hedefler anlafl›lmaktayd›: genel düzenleme,
kurallar koyma, idare etme, para basma gibi. Polislik, bu yüzden sivil medeni toplumlarda kendini gösteren (sadece devlet yap›s›n›n s›n›rlar› içinde olmayan) sosyopolitik bir fonksiyonu ifade eder. “Polis” kavram›, Avrupa’da ilk defa 18.yüzy›l›n ortalar›nda, suç önleme ve düzeni sa¤lama gibi özel fonksiyonlar anlam›nda kullan›lmaya bafllanm›flt›r. O zamandan itibaren polisi belirli ve özel bir personel olarak tan›mlama yolunda da ad›mlar at›lm›flt›r. Buna paralel olarak polis kelimesi bugünkü
anlamda ‹ngiltere’de ilk olarak (police) 1758 y›l›nda John Fielding taraf›ndan kullan›lm›fl, yasal zeminini de 1800 y›l›nda kurulan “Thames River Police” adl› polis teflkilat›yla ilgili olarak kullan›lmak suretiyle bulmufltur (Brogden vd., 1989).
Ülkelerin yönetim sistemine göre ‘polis’ kavram› da farkl›l›k göstermektedir.
Totaliter ülkelerde hukuk ve tüm kademelerdeki görevliler gibi polis de hukuku
istedi¤i gibi yapan, de¤ifltiren ya da uygulayan icra organ›n›n ikinci derecede temsilcisidir. Totaliter rejimlerde otoritesi olmayan polis düflünülemeyece¤i gibi, demokratik rejimler de böyle bir polis anlay›fl›yla ba¤daflamaz. Polislik, bir ülkenin iç
sükûn ve güvenli¤ini, sa¤l›k ve düzenini sa¤lamak ve bireylerin kendilerine ve
mülklerine karfl› olacak sald›r›lar› korumak amac›yla, yönetim taraf›ndan al›nan ve
yürütülmesi birtak›m yapt›r›mlarla desteklenmifl ve garantilenmifl genel veya kiflisel önlemleri ve bu ba¤lamda yürütülen hizmetlerin tümünü içerir. Kamu düzenini sa¤lamakla görevlendirilen “icra ve inzibat kuvvetlerinin” bafl›nda polis gelmektedir. Asl›nda, bu alanda yaz›lanlara bak›ld›¤›nda, koruma ve kollama hizmetlerinin yerine getirilmesiyle ilgili olarak, polis, zab›ta, kolluk gibi kelimelere rastlan›lmakta ve bunlar›n hepsinin ayn› manada kullan›ld›¤› görülmektedir.
Ayd›n (2002), “polis” kavram›n› izah ederken üç temel faktörden bahsetmektedir: “teflkilat” (organizasyon, örgüt), “fonksiyon”(görev, hizmet) ve “personel”.
Teflkilat olarak polis, asayifli sa¤lamak ve suçu önlemekle görevli, teflkilatlanm›fl,
düzenli ve disiplinli bir güvenlik gücü olarak anlafl›lmaktad›r. Polisin icra etti¤i
fonksiyon (görev, hizmet), herhalde polisin günümüzde anlafl›lan yönünü izah etmede çok önemli bir rol oynamaktad›r. Fakat flu da bir gerçek ki; polisin yapmakla yükümlü oldu¤u veya kendisinden yapmas› beklenilen görevler dikkate al›narak yap›lan tan›mlamalar da farkl›l›klar göstermektedir. Polis, devletin ve sistemin
koruyucusu, hukukun uygulanmas›n› sa¤layan güç, gerekti¤inde kuvvet kullanma
yetkisine sahip organ, yard›ma ihtiyaç duyanlara yard›m eden bir hizmet birimi, kiflilerin huzurunu sa¤layan ve koruyan, özel yetkilerle donat›lm›fl, kamu hizmeti gören örgüt fleklinde tan›mlanabilir. Son olarak polis söz edilen hizmetleri yerine getiren “personel” olarak da tan›mlanabilmektedir. Bu aç›dan polis, geçmiflte geçici
olarak bu görevi yerine getiren “amatör” kiflilerden oluflan bir topluluk iken, günümüzde yapm›fl oldu¤u görevini meslek olarak seçmifl, profesyonel kiflilerden oluflan, e¤itimli, düzenli bir bütün olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Polislik, genifl manada, di¤erlerinin sosyal kontrolüyle ilgili faaliyetleri içerir.
Bu çerçevede hepimiz hayat›m›z›n belirli dönemlerinde bir polis gibi hareket etmiflizdir. Büyük kardefller küçük kardefllerini, anne ve babalar çocuklar›n› kontrol
eder. Bu örnekleri bu flekilde ço¤altmak mümkündür. Zaman zaman hepimiz taraf›ndan yerine getirilen bu amatör polisli¤e ilave olarak, baz› meslek mensuplar›
( ö¤retmenler, sosyal hizmet uzmanlar›, özel güvenlik personeli, belediye görevlileri, zab›talar, gümrük personeli gibi) görevleri gere¤i bir polislik veya kontrol rolünü üstlenmifl durumdad›r.
Polislik, görüldü¤ü üzere, sosyal kontrolün bir flekli olarak bak›ld›¤›nda çok genifl bir alan› içermektedir. Hatta bu aç›dan ele al›nd›¤›nda hemen hemen bütün devlet kurumlar›n›n yapm›fl olduklar› faaliyetler “polislik” kavram›n›n içinde yer alabilmektedir. ‹çiflleri Bakanl›¤›na ba¤l› bütün birimler, Milli E¤itim, Savunma, Çevre ve
Sa¤l›k Bakanl›klar› bünyesindeki kurumlar polislik karakteri tafl›yan görevler icra
ediyor denebilir. Polislik kavram›n›n, günümüzde bu kadar genifl manada kullan›lmas› halinde konular› ve meydana gelen olaylar›, kurumlar aras›ndaki iliflkileri, ortaklafla yap›lan veya yap›lmas› gereken faaliyetlerin özelliklerini ve boyutlar›n› anlamakta ve ifade etmekte flüphesiz büyük bir zorluk yaflanacakt›r.
Yürürlükteki hukukun uygulanmas›, yukar›da ifade edildi¤i üzere, oldukça genifl bir alan›, kurallar bütününü ve bunlar› uygulama görevini üstlenen kurumlar›
içine almaktad›r. Bu kavram›n daha dar ve belirli bir manada kullan›lmas› durumunda, kavram›n tan›m› ve kapsam›na iliflkin sorun azalacak ve bu yaklafl›m bizi
yayg›n olan flu sonuca götürecektir: Daha önce yap›lan tan›mlara ilave olarak flöyle söylenebilir; polis toplumda suçlar› önlemek, ifllenmifl suçla ilgili soruflturma
yapmak, suç iflleyenleri yakalamak ve adalete teslim etmek, kamu düzenini sa¤lamak ve kanunlar›n kendisine verdi¤i di¤er görevleri yerine getirmek, böylece kanunlar›n ifllerli¤ini sa¤lamak üzere teflkilatlanm›fl, gücünü hukuktan ve kanunlardan alan üniformal›, silahl› devlet gücüdür, organ›d›r.
DEMOKRAT‹K POL‹S S‹STEMLER‹ (Geleri, 2003)
Polis sistemleri ve modelleri ülkelerin yönetim sistemine göre farkl›l›k göstermektedir.
Demokratik uluslarda polis sistemleri üç temel kategoriye ayr›l›r. Bunlar flunlard›r (Stead, 1977):
1. Da¤›n›k (Parçalanm›fl) Polis Sistemleri,
2. Merkeziyetçi Polis Sistemleri,
3. Bütünleflmifl Polis Sistemleri.
Da¤›n›k (Parçalanm›fl) Polis Sistemleri
Da¤›n›k polis sistemleri bazen ‘sistemsiz’, ‘parçalanm›fl’ veya ‘son derece yerinden
yönetilen’ polis modelleri olarak da ifade edilir (Hunter, 1990). Bu model; suiistimal ve görevi kötüye kullanma uygulamalar›n›n organize olmufl, bürokratik ve
güçlü bir polis yap›s› içerisinde yüksek seviyede olaca¤› endiflesiyle ortaya ç›km›flt›r. Polisin kurumsal yap›s›n› s›n›rlaman›n yan› s›ra, polisin görev ve yetkileri ile
otoritesi üzerinde de belirli ve keskin tedbirler gelifltirilmifltir. Bu modeli uygulayan uluslarda polisin otoritesi; görev yap›lan bölgelerin fiziksel ölçüsü, co¤rafi yap›s›, nüfus yo¤unlu¤u, endüstrileflme derecesi, politik atmosferi, kültür yap›s› ve
sosyal koflullar› taraf›ndan flekillendirilmektedir. Bu uluslar, genelde daha fazla özgürlük (daha fazla temel hak ve özgürlüklere sahip olmak ve bunlar› rahat kullanmak) için suçu (suç seviyesinin belirli bir seviyede olmas›n›) normal karfl›lamakta;
bu durumu yaflam›n, endüstrileflmenin, zenginli¤in ve demokratik yap›n›n do¤al
bir parças› olarak de¤erlendirmekte ve kabul etmektedir. Yani; bu sistem içerisin-
33
Uluslararas› polis ve
kriminoloji çal›flmalar›nda
polislik (policing) k›sa ve öz
bir ifadeyle iç güvenlik
hizmetlerinin yürütülmesi,
hukukun uygulanmas› (law
enforcement) olarak
tan›mlanmakta ve
anlafl›lmaktad›r (Cerrah,
2011:35).
34
Suç Sosyolojisi
de suç do¤al bir olgu, yaflam›n bir parças› ve birlikte yaflan›lmas› ve kabullenilmesi gereken bir realite olarak görülmektedir. Belçika, Kanada, Hollanda, ‹sveç ve
Amerika Birleflik Devletleri, bu polis modelini uygulayan ülkelere örnek olarak verilebilir (Bayley, 1985). Bu ülkeler içerisinde, en da¤›n›k ve suçlarla mücadeledeki
baflar› oran› nispeten en düflük polis sistemi Amerika’da bulunmaktad›r.
Amerikan Polisi
Amerikan polis sistemi
oldukça ileri seviyede
yereldir. Çok fazla say›da
polis teflkilat›n›n bulunmas›
ve bu teflkilatlar aras›nda
bölgesel farkl›l›klar›n olmas›
nedeniyle birbirinin ayn›
denebilecek hiçbir polis
teflkilat› yoktur.
Amerika, küçük ölçekli polis teflkilatlar›n›n bulundu¤u bir ülkedir. Ülke genelinde
yaklafl›k 664.000’i polis olmak üzere, toplam 900.000’den fazla kanun uygulay›c›
personel görev yapmaktad›r. Bu da, her 100.000 kifliye 250 polisin düfltü¤ünü göstermektedir (Feinberg, 2000). 1998 verilerine göre Amerika’da 20.000’den fazla kanun uygulay›c› güvenlik kuruluflu bulunmaktad›r. Bunlardan sadece 50’si federal ve
200’ü eyalet düzeyinde görev ve yetki sahibi iken, geriye kalan büyük bir ço¤unluk
ise yerel güçlerden oluflmaktad›r. Yerel polis birimleri kasaba, ilçe ve flehirlerde örgütlenmifltir. Bu polis kurulufllar›nda görevli personel say›s› 1 ile 35.000 kifli aras›nda de¤iflmektedir (Kandemir, 2000). New York Polis Müdürlü¤ü gibi çok büyük kurumlar›n varl›¤›na ra¤men, polis hizmetlerinin sa¤lanmas›, a¤›rl›kl› olarak küçük ölçekli ünitelerin sorumlulu¤undad›r. Bu birimlerin büyük bir ço¤unlu¤unda da
10’dan daha az personel çal›flmaktad›r. Bu yap› içerisinde, yaklafl›k olarak 17.000’den
fazla polis örgütü 30’dan daha az personelle görev yapmakta (Cole, 1989) ve polis
güçlerinin ancak %5’i 100 ve daha fazla personel istihdam etmektedir.
ABD’de ülke içerisinde polis hizmetlerinin sa¤lanmas› konusunda ciddi anlamda farkl›l›klar bulunmaktad›r. Federal, yerel ve eyalet polisleri aras›ndaki s›n›rlar;
görev, yetki ve sorumluluklar oldukça aç›k ve net bir flekilde belirlenmifltir. Her
eyalet s›n›rlar› içerisinde, suçlarla mücadelede birinci derecede sorumlu olan yerel
polis teflkilatlar›d›r. Her bir polis biriminin ba¤›ms›zl›¤›na, yetki alan› ve faaliyetlerine hassas ölçülerde sayg› duyulan ve yetki bölgeleri aras› ihlallerden büyük ölçüde kaç›n›lan bu sistemde kurumlar aras› iflbirli¤i, iletiflim ve dayan›flma oldukça ileri seviyededir. Federal güvenlik birimlerinin içinde en fazla tan›nan ve ayn› zamanda en büyük örgütlenmesi olan kurum Federal Soruflturma Bürosudur (FBI). F.B.I.’›n
ana merkezi Washington’dad›r. Ancak, her eyalette en az›ndan bir ve dünya genelinde ise yaklafl›k 20 F.B.I bürosu faaliyet göstermektedir. 10.000’den fazla özel ajan› bulunan F.B.I.’da ayr›ca, 13.000 civar›nda da destek personeli görev yapmaktad›r (Kandemir, 2000). Federal ceza kanunlar›n›n ihlalini oluflturan bütün suçlar
F.B.I’›n görev ve sorumluluk alan› içerisine girmektedir. Bu suçlar flunlard›r: Federal mal›n çal›nmas› veya zarar görmesi, Adam kaç›rma, Banka soygunu, Sahtecilik,
Terör, Kalpazanl›k, Yay›n yoluyla aldatma. Bu suçlar›n yan› s›ra, iki veya daha fazla eyaleti içine alan herhangi bir suç da bu kapsamda de¤erlendirilmektedir. Örne¤in; çal›nt› otolar›n nakli veya eyaletler aras› gerçeklefltirilen h›rs›zl›k suçlar› gibi
(Feinberg, 2000). F.B.I.’›n d›fl›ndaki di¤er bafll›ca Federal kanun uygulay›c› güvenlik birimleri flunlard›r: Uyuflturucuyla Mücadele Teflkilat› (D.E.A.), Göç ve Vatandafll›k Birimi, Gümrük Polisi, Gizli Servis, Alkol, Tütün ve Ateflli Silahlar Bürosu.
Birleflik Devletlerde, Federal güvenlik güçlerinin yan› s›ra, her eyaletin kendi
polis gücü bulunmaktad›r. Ülke genelinde yaklafl›k 52.000 eyalet polisi görev yapmaktad›r. ‹lk eyalet polisi, 1905 y›l›nda Pennsylvania’da kurulmufl ve bu uygulama,
ülkenin di¤er eyaletleri için bir model olmufltur. Eyalet polisi, görev ve sorumluluk
alan› itibariyle kamu düzeninin ve ülkeyi birbiriyle örümcek a¤› gibi ba¤layan otoyollar›n güvenli¤inin sa¤lanmas› üzerine yo¤unlaflmaktad›r. Günümüzde eyalet
otoyollar›nda devriye gezmek, bu yollarda trafik kurallar›na uyulmas›n› sa¤lamak,
35
araç sürücülerinin belgeleriyle ilgili ifllemleri yapmak, trafik kazalar›na müdahale
etmek ve motorlu araçlarla ilgili di¤er ifllemleri yürütmek eyalet polisinin günlük
görev, yetki ve sorumluluklar› içerisinde yer almaktad›r (Nichols vd., 2000).
Amerika’da güvenlik hizmetlerinin en genifl ve önemli k›sm› yerel seviyede yerine getirilmektedir. Yerel polis yap›lanmas› flunlard›r: Belediye Polisi, fierif ve Memurlar. Belediye polisi, 10.000 ile birkaç milyon aras›nda nüfusa sahip olan kasaba ve flehirlerde görev yapmaktad›r. Ülke genelinde, yaklafl›k 17.000 belediye polis teflkilat› bulunmaktad›r (Nichols vd., 2000). Bu polis üniteleri genelde bir polis
flefi (veya müdürü, komiseri) taraf›ndan idare edilmektedir. Yasal yetki ve sorumluluk bölgelerinde meydana gelen her türlü geleneksel suç türleriyle mücadele etmek, kamu düzenini sa¤lamak ve ilgili soruflturmalar› yapmak yetkisine sahip olan
Belediye polis teflkilatlar›n›n her biri ba¤›ms›z ve birbirinden ayr›d›r. Ancak bunlar, görev yapt›klar› flehir yönetimine karfl› sorumludurlar. Amerika’n›n küçük yerleflim yerleri büyük ço¤unlukla fierif taraf›ndan idare edilmektedir. fierifin sorumluluklar›, tipik olarak günlük devriye hizmeti sunmak, ifllenen suçlar› araflt›rmak ve
soruflturmak fleklindeki rutin görevleri içermektedir. fierifin bürosu bu temel görevlerin yan› s›ra, kasaba cezaevinin iflletilmesi, kasaba adliyesinin koruma hizmetine yard›mda bulunulmas› ve mahkeme taraf›ndan verilen kararlar›n ve tebligatlar›n ilgili kiflilere tebli¤ edilmesi görevlerini de yerine getirmektedir. Çok küçük baz› yerleflim yerlerinde ve toplumlarda, çok s›n›rl› görev ve yetkilere sahip olan ve
memurlar olarak adland›r›lan (Constables) yetkili kifliler de bu sistemin bir parças›n› oluflturmaktad›r. Bunlar›n görev ve yetkileri, görev yerlerine göre de¤iflmekle
birlikte, genelde yerel trafik düzeninin sa¤lanmas›, yerel vergilerin toplanmas›, seçimle ilgili bilgilerin da¤›t›lmas› ve bazen de devriye hizmeti gibi uygulamalar›n
yerine getirilmesini içermektedir (Walker, 1994).
Merkeziyetçi Polis Sistemleri
Merkeziyetçi polis sistemleri, polisin ulusal hükümetin do¤rudan idaresi ve kontrolü alt›nda oldu¤u ülkelerde görülmektedir. Ülke genelindeki polis politikalar› ve
personel görevlendirmesi merkezden yap›lmaktad›r. Bu yap› içerisinde yer alan
baz› il veya bölgesel polis teflkilatlar›n›n, yönetim ve operasyonel faaliyetleriyle ilgili olarak yerinden yönetim modelini benimseyip uygulamalar› oldukça s›n›rl› ölçüler içerisinde gerçekleflen bir durumdur. Bununla birlikte genel e¤ilim polisin temel politikalar›n›n merkezden planlanmas›, düzenlenmesi ve baflar› veya baflar›s›zl›k halinden do¤rudan ulusal hükümetlerin sorumlu tutulmas› fleklindedir. Merkeziyetçi polis sistemlerinin demokratik ideallerle uyum içerisinde olmad›¤› ifade
edilir. Ancak, bu modelin benimsendi¤i ülkelere bak›ld›¤›nda, bu sistemin sadece
totaliter rejimlerle özdeflleflmeyen bir özellik sergiledi¤i görülmektedir. Günümüzde Fransa, ‹talya, Finlandiya, Türkiye, ‹srail, Tayland, Tayvan, ‹rlanda, Danimarka
ve ‹sveç gibi demokratik ülkeler, ‘polis devleti’ olma korkusundan uzak bir flekilde bu sistemi uygulamaya devam etmektedir (Interpol, 1987).
Bu sistem içerisinde, toplumsal menfaatler için, bireylerin menfaatleri göz ard›
edilebilmektedir. Bir di¤er ifadeyle, genifl bir kitlenin huzur ve emniyetini sa¤lamak için, bireylerin temel hak ve özgürlüklerine, yasalar çerçevesinde, belirli s›n›rlama ve müdahalelerin yap›lmas› ola¤an bir uygulama olarak kabul edilmektedir.
Bunu baflarabilmek, suç seviyelerini düflük bir seviyede tutabilmek ve ulusal düzeyde etkili ve verimli bir iç güvenlik hizmeti sunabilmek için merkeziyetçi polis
modelinin oldukça iyi bir tercih oldu¤una inan›lmaktad›r.
Da¤›n›k polis sistemine
sahip olan Amerikal›lar
bireysel kifli hak ve
özgürlüklerinin korunmas›
karfl›l›¤›nda fazla say›da
suça tolerans gösterirken,
merkeziyetçi polis modelini
benimseyen uluslar ise,
toplumun hak ve
özgürlüklerini bireylerin hak
ve özgürlüklerinden daha
üstün tutmaktad›r.
36
Suç Sosyolojisi
Türk ‹ç Güvenlik Sistemi
Türkiye’de iç güvenlik hizmetleri genel anlamda kamu ve özel olmak üzere iki temel kategoride yerine getirilir. Kamu hizmeti olarak, iç güvenlik hizmetlerinin yürütülmesinden birinci derecede sorumlu makam ‹çiflleri Bakanl›¤›’d›r. Bu hizmetler
Türkiye’de “genel kolluk” olarak tan›mlanan “polis, jandarma ve sahil güvenlik”
teflkilatlar› taraf›ndan yürütülmektedir. Frans›z polis teflkilat›ndan esinlenerek
oluflturulan bu yap›da genel hatlar›yla, flehirlerde polis, k›rsal alanda jandarma ve
deniz s›n›rlar›n›n güvenli¤inde de sahil güvenlik teflkilatlar› güvenlik sektörünün
kamu ayaklar›n› oluflturmaktad›r. ‹ç güvenli¤in sa¤lanmas›nda bir de genel kollu¤un d›fl›nda kalan ve yasal yetkileri sadece belirli alanlar, belirli konular ve hukuki ad›mlarla s›n›rl› olan “orman muhafaza, gümrük muhafaza ve belediye zab›tas›”
gibi di¤er kamu kurumlar› bulunmaktad›r. Bu birimler “özel kolluk” olarak adland›r›lmaktad›r (Cerrah, 2011:47). Devletin farkl› kurum ve yöntemlerle sundu¤u güvenlik hizmetini yeterli bulmayan bireyler, özel flirketler, iflletmeler ve di¤er örgütlenmeler bu konudaki yasal düzenlemeler çerçevesinde kendilerinin özel güvenlik
hizmetlerini do¤rudan sa¤layabilmekte veya bu konuda yetkili bir flirketten hizmet
sat›n alabilmektedir. Vatandafllar›n, özel kurumlar›n ve örgütlenmelerin can ve mal
güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla sunulan bu hizmetler yukar›da ifade edilen genel ve
özel kolluk d›fl›nda kalan özel güvenlik hizmetleri kapsam›na girmektedir.
Türkiye’de iç güvenlik hizmetlerinin sivil bir kamu hizmeti olan polis ve askeri bir kamu hizmeti olan jandarma taraf›ndan birlikte, ancak iki ayr› yap›lanma fleklinde yürütülmesi, Osmanl› Devleti’nin 1800’li y›llar›n ilk yar›s›nda Fransa’n›n etkisiyle atm›fl oldu¤u modernleflme ad›mlar› sonucu bafllam›flt›r. Türkiye’de halen uygulanmakta olan ve özü itibariyle flehirlerde polis, k›rsal alanlarda ise askeri bir kurum olan jandarman›n iç güvenlik hizmetlerinden sorumlu olmas› fleklindeki ikili
iç güvenlik modelinin as›l kayna¤› Fransa’d›r. Avrupa ülkeleri aras›nda Fransa’n›n
yan› s›ra bu modeli benimseyen ülkeler Belçika, ‹spanya, Avusturya ve Türkiye’dir. Ancak, bu model Avrupa’da ilk ç›kt›¤› yer Fransa baflta olmak üzere uyguland›¤› di¤er Avrupa ülkelerinde de çok önemli de¤iflimler geçirerek ciddi anlamda sivil bir yap›ya kavuflturulmufltur. Sözü edilen bu ülkelerin jandarma teflkilat yap›lanmas›nda reform niteli¤inde de¤iflimler yap›lmas›na ra¤men Türk Jandarma
teflkilat›n›n kat› askeri yap›s›ndan herhangi bir dönüfl yaflanmam›flt›r. Türkiye’nin
zaman›nda örnek ald›¤› Fransa’n›n günümüzdeki Jandarma teflkilatlanmas› ile Türk
Jandarma Teflkilat› aras›nda çok önemli farklar bulunmaktad›r. Buradaki en önemli ve dikkat çekici fark, Frans›z Jandarmas›’n›n sivilleflme yolunda yapm›fl oldu¤u
ilerlemedir. Frans›z Jandarmas› flimdi sivil iradenin denetim ve kontrolü alt›nda iç
güvenlik hizmeti veren bir kurum haline gelmifltir. Askeri jandarma teflkilat›na sahip AB ülkelerinden biri olan Belçika ise 2000 y›l›nda iç güvenlik hizmetlerinin yürütülmesine yönelik radikal bir karar alarak jandarma teflkilat›n› tamamen kald›rm›flt›r. fiu anda Belçika’da iç güvenlik hizmetlerinden sorumlu tek kurum polis teflkilat›d›r. Di¤er taraftan, ‹spanya’da bulunan ve Türk jandarma teflkilat›na benzer
oldu¤u söylenen Guardia Civil ise, ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere asl›nda sivil bir
yap›lanmad›r ve gerek fleffafl›k gerekse sivil kontrol ve denetim aç›s›ndan oldukça ileri bir seviyededir (Cerrah, 2011:41-42).
Örgüt ve yönetim tarz›
militarist-bürokratik bir
özellik gösteren Türk Polis
teflkilat›n›n tarihi süreç
içerisindeki geçmifli askeri
örgütlenme içerisinde yer
alm›flt›r (Sözen, 2002:53-60).
Polis
Polisin teflkilat, kadro ve yönetim yap›lanmas›n› düzenleyen 3201 say›l› Emniyet
Teflkilat› Kanunu (ETK), 4 Haziran 1937 tarihinde kabul edilerek yürürlü¤e girmifltir. Polis Teflkilat›n›n merkeziyetçi yap›s› 3201 Say›l› Emniyet Teflkilat› Kanunu’nun
4.maddesinde; ‘Polis, silahl› icra ve inzibat kuvveti olup üniformal› ve sivil olmak
37
üzere iki k›s›md›r’ fleklinde ifade edilmifltir. Merkezde, ‹çiflleri Bakanl›¤›na ba¤l› bir
Genel Müdürlük olarak örgütlenen polis teflkilat›; merkez, taflra ve yurt d›fl› birimleri olan ve ülke içerisinde silahl› kuvvetlerden sonra en belirgin ve kat› hiyerarflik
yap›ya sahip bulunan, üniformal› bir kurulufltur. Emniyet Genel Müdürlü¤ü merkez
teflkilat›; Genel Müdüre do¤rudan ba¤l› birimler (‹stihbarat Daire Baflkanl›¤› ve Teftifl Kurulu Baflkanl›¤› gibi), Genel Müdür Yard›mc›lar›na ba¤l› Daire Baflkanl›klar›
ile fiilen illerde örgütlenmekle birlikte merkeze ba¤l› birimler (Polis Meslek Yüksek
Okullar› gibi) fleklinde yap›lanm›flt›r. Taflra örgütlenmesi ise il emniyet müdürlükleri ile ilçe emniyet müdürlükleri ve amirlikleri fleklindedir. Bu örgütlenme içerisinde en alt birimi polis merkezleri, karakollar› ve noktalar› oluflturmaktad›r. 5442 say›l› ‹l ‹daresi Kanununa göre, il genel idaresinin bafl› o ilin en büyük mülki amiri
olan Validir. ‹l Emniyet Müdürü de, bütün birimleriyle Valiye karfl› sorumlu olup,
onun emrindedir. Ayn› flekilde, ilçe düzeyinde ise ilçe idaresinin bafl› Kaymakamd›r ve ‹lçe emniyet Müdürü veya Amiri de, ildeki düzenlemeye paralel olarak, Kaymakama karfl› sorumlu olup, onun emrindedir. 3201 say›l› Emniyet Teflkilat› Kanununun 3518 say›l› kanunla de¤iflik 16. maddesi ile ‹çiflleri Bakanl›¤›, Kamu Kurum
ve Kurulufllar›n›n Yurtd›fl› Teflkilat› Hakk›nda Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine uygun olarak yurtd›fl› teflkilat› kurmaya yetkili k›l›nm›flt›r. Yurtd›fl› teflkilat› olarak fiilen Romanya, Avusturya, Fransa ve ‹talya gibi ülkelerde Türk Polisini
temsil eden irtibat görevlileri bulunmaktad›r (fiimflek ve Ömrüuzun, 2001:46).
Türk polisi 3201 say›l› Emniyet Teflkilat› Kanununun 9’uncu maddesine göre;
idari polis, siyasi polis ve adli polis, olmak üzere üç ana k›sma ayr›lmaktad›r. ‹dari polis, sosyal ve genel kamu düzenini sa¤lamakla; siyâsi polis, devletin genel emniyeti ile anayasal düzenini ilgilendiren hususlarda çal›flmakla; adli polis ise, suç
sonras› araflt›rma ve soruflturma ifliyle görevli olan k›s›mlard›r. Adli polis, adli görevlerin yerine getirilmesinde cumhuriyet savc›lar›n›n emrinde olmakla birlikte, kanun gere¤i adli vazifelerin d›fl›ndaki hizmetlerde idarî yap›lar›n›n içindeki emir ve
komuta zincirine tabi olarak görev yapmaktad›r.
Suça karfl› tolerans konusu da¤›n›k ve merkeziyetçi polis sistemlerinde
nas›l bir denge
SIRA S‹ZDE
içinde de¤erlendirilmektedir?
Jandarma
Türk polis sistemi, Türk
kamu bürokratik sisteminin
karakteristik özelliklerini
yans›tmaktad›r. Bu
anlamda, kamu yönetiminin
en dikkat çekici ve temel bir
özelli¤i olan merkezden
yönetim (merkeziyetçi)
yap›lanmas›, polis
teflkilat›n›n da
örgütlenmesinin temel
hatlar›n› çizmifltir.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Türkiye’de güvenlik hizmetleri, farkl› genel kolluk birimleri taraf›ndan yerine getirilmektedir. Türkiye’deki güvenlik birimlerinin yap›lanmas› Fransa’dan
S O R U esinlenerek
gerçeklefltirilmifltir. Bu ba¤lamda güvenlik hizmetleri polis ve jandarma olmak üzere iki temel ve farkl› teflkilat taraf›ndan yürütülmektedir. Jandarma, Polis Teflkilat›
D‹KKAT
d›fl›ndaki di¤er büyük genel kolluk birimidir. Polisin görev alan› d›fl›nda kalan, k›rsal bölgelerde görev yapmaktad›r. Jandarma Teflkilat› 14 Haziran 1839 tarihinde
SIRAile
S‹ZDE
kurulmufl, 10 Haziran 1930 tarihinde ç›kar›lan 1706 Say›l› Kanun
günümüzdeki
hukuki statüsünü elde etmifl, daha sonra 1983 y›l›nda ç›kar›lan 2803 Say›l› Jandarma Teflkilat, Görev ve Yetkileri Kanunu ile kapsaml› bir hukuki çerçeveye oturtulAMAÇLARIMIZ
mufltur. Jandarma, Türkiye’ye has bir yap› içerisinde hem ‹çiflleri
Bakanl›¤›na hem
de Genelkurmay Baflkanl›¤›na ba¤l› olarak varl›¤›n› ve faaliyetlerini yürütmektedir.
2803 Say›l› Kanunun 4. Maddesi Jandarman›n ba¤l› oldu¤u makamlar› ve ba¤l› olK ‹ T A P
ma koflullar›n› flu flekilde ifade etmektedir: “Jandarma Genel Komutanl›¤›, Türk Silahl› Kuvvetlerinin bir parças› olup, Silahl› Kuvvetlerle ilgili görevleri, e¤itim ve ö¤renim bak›m›ndan Genelkurmay Baflkanl›¤›na, emniyet ve asayifl iflleriyle di¤er göT E L E VAncak
‹ Z Y O N Jandarma
rev ve hizmetlerinin ifas› yönünden ‹çiflleri Bakanl›¤›na ba¤l›d›r.
Genel Komutan› Bakana karfl› sorumludur.”
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
38
Suç Sosyolojisi
Polis ve jandarman›n görev
ve yetkileri farkl› kanunlarla
düzenlenmifl olmas›na
ra¤men ayn›d›r.
Jandarma’n›n görevleri 2803 Say›l› Jandarma Teflkilat, Görev ve Yetkileri Kanunu’nda mülki, adli, askeri ve di¤er görevler olmak üzere dört temel bafll›k alt›nda
toplanm›flt›r. Mülki görevler: Bu görev alan› emniyeti, asayifli ve kamu düzenini
sa¤lamak, korumak ve kollamak ve suç ifllenmesini önleyici faaliyetleri içermektedir. Bunlar›n yan› s›ra, kaçakç›l›¤›n men, takip ve tahkiki ile ceza infaz kurum ve
tutukevlerinin d›fl koruma görevleri de bu görev alan› içine girmektedir. Adli görevler: Suç ifllendikten sonraki süreci ifade etmektedir. Suçlar›n ifllenmesinden sonra suçun ortaya ç›kar›lmas›, suçlular›n tespit edilip yakalanmas› ve delillerle birlikte adli makamlara ulaflt›r›lmas› aflamalar›ndaki faaliyetleri kapsamaktad›r. Askeri
görevler: Jandarman›n, Genelkurmay Baflkanl›¤›na ba¤l› olmas›ndan dolay›, askeri kurum ve nizamlar›n gere¤i olan görevlerle, Genelkurmay Baflkanl›¤› taraf›ndan
verilen görevleri kapsamaktad›r. Di¤er görevler: Bu bafll›k alt›nda yer alan görevler mülki, adli ve askeri görevler d›fl›nda kalan ve di¤er kanun ve yasal düzenlemelerin yerine getirilmesi ve bu ba¤lamda hükümet kararlar›yla verilen görevleri
ifade etmektedir. Daha önceleri kara s›n›rlar›m›z›n korunmas› ve güvenli¤in sa¤lanmas› Jandarma’n›n görev ve sorumlulu¤unda iken 1988 y›l›nda ç›kar›lan 3497
Say›l› Kanun ile bu görev Kara Kuvvetleri Komutanl›¤›’na verilmifltir. Bununla birlikte özellikle PKK terörü ile etkin mücadele edebilmek amac›yla ‹ran, Suriye ve
Irak s›n›r›nda halen Jandarma, s›n›r güvenli¤i konusunda aktif görev yapmaktad›r.
Jandarman›n görev ve sorumluluk alan›, genel olarak, polisin görev sahas› d›fl›nda kalan veya polis teflkilat› bulunmayan yerlerdir (2803 say›l› JTGYK,
Mad.10).Jandarma sorumluluk alan› d›fl›nda olmakla birlikte:
• Polis teflkilat› kurulmam›fl olmas›,
• Özel kolluk kurulufllar›n›n sorumluluk alan›na giren yerlerde jandarmay› ilgilendiren bir suç ifllenmesi,
• Özel kolluk kurulufllar›n›n sorumluluk alan›na giren konularda, bu kurulufl
ve kuvvetlerin yoklu¤undan dolay› suç ifllenmesi,
hallerinde jandarman›n görevlendirilmesi ya da kendili¤inden olaya el koymas› mümkündür. Bu durumda, jandarman›n görev yapt›¤› yer, jandarman›n görev
alan› say›l›r (2803 Say›l› JTGYK, Mad.10). Kentleflme nedeniyle belediye s›n›rlar›
içine girmesi, özel kanun ve düzenlemelerin öngörmesi ve ilgili bakanl›klarca gerekli görülen ve özellik tafl›yan yerler için özel düzenleme getirilmesi halinde Valili¤in önerisi, Jandarma Genel Komutanl›¤›n›n uygun görmesi ve ‹çiflleri Bakan›n›n onay› ile Jandarman›n sorumlulu¤unda olan alanlar polise devredilebilmektedir (JTGY Mad.21).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
Türk Jandarma
SIRATeflkilat›
S‹ZDE ile AB ülkelerindeki Jandarma Teflkilatlar› aras›nda sivil iradenin
kontrolü ve denetimi aç›s›ndan ne tür farkl›l›klar bulunmaktad›r?
Bütünleflmifl
Polis Sistemleri
Bütünleflmifl polis sistemleri, “orta dereceli (›l›ml›), yerinden yönetilen”, “birleflik”
S O Rpolis
U
veya “uzlafl›lan”
sistemleri olarak da ifade edilir (Bayley, 1985). Bu model, yerel ve merkezi yönetimlerin kontrolü paylaflabilece¤i bir yap› sunmaktad›r. Bu sistem içerisinde,
merkeziyetçi polis teflkilatlar›n›n neden olabilece¤i, olas› kifli hak
D‹KKAT
ve özgürlükleri ihlalleri ve di¤er güç denemelerini engellemek ve ayn› zamanda
da¤›n›k polis modelinden kaynaklanan etkisizlik ve verimsizlik sorunlar giderSIRA S‹ZDE
ilmek istenmifltir.
Yerel kontrol ve sorumluluk sa¤lan›rken, ülke genelinde uyulmas› zorunlu ulusal tek tip standartlar gelifltirilmifltir. Bu modelde, merkeziyetçi yap›daki polis
teflkilat› say›s›ndan daha fazla, da¤›n›k polis sistemindeki polis kuruAMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
39
mundan ise daha az ba¤›ms›z polis teflkilat› bulunmaktad›r. Örne¤in; ‹ngiltere ve
Kuzey ‹rlanda’da toplam 54 polis gücü görev yapmaktad›r (Critchley, 1967). Bütünleflmifl polis sistemini uygulayan ülkelere örnek olarak Japonya, Avustralya,
Brezilya, Birleflik Krall›k ve Almanya verilebilir.
‹ngiliz Polisi
Avrupa’n›n en eski ve etkili teflkilatlar›ndan olan ‹ngiliz polisi, dünyan›n da en eski ve geliflmifl güvenlik kurulufllar›ndan biridir. Yeni ad›yla ‘New Scotland Yard’,
ünü uluslararas› alana yay›lm›fl ve polis literatüründe önemli bir yer edinmifl Londra Metropolitan Polis Teflkilat›n›n simgesi haline gelmifltir (F›nd›kl›, 1993). ‹ngilizler, kendi polis sistemlerini kendileri gelifltirmifltir. ‹ngiliz polisinin geçmifli 1285 y›l›ndaki Winchester yasas›yla oluflturulan orta ça¤ kasaba polisli¤ine dayan›r. O dönemlerden bugüne kadar olan süreç içerisinde, demokratik özgürlükleri tehlikeye
sokmadan suçla mücadele modelleri gelifltirmek ‹ngilizlerin en önemli ilgi, çal›flma
ve tart›flma noktas› olmufltur. Bu aç›dan ‹ngilizler, kifli hak ve özgürlüklerini zedeleyebilece¤i gerekçesi ile ülkede ulusal ve merkezi bir polis teflkilat›n›n kurulmas›na ve polisin tek bir merkeze veya kifliye ba¤lanmas›na öteden beri fliddetle karfl› ç›km›fllard›r (F›nd›kl›, 1993). Vatandafllar›n bu konudaki hassasiyetini, endifle ve
korkusunu dikkate alan önceki yönetimler, s›n›rl› polis yetkisi ile yerel kontrolü
esas alan parçal› polis sistemini benimsemifller ve uygulam›fllard›r.
‹ngiliz polisi ulusald›r, ancak, bu ülkede tek bir ulusal polis gücü bulunmamaktad›r. ‹ngiliz polis sistemi 43 ayr› polis teflkilat›ndan oluflmaktad›r. Bunlardan 7’si
Metropolitan polisi, di¤er 36’s› ise taflra polisi olarak örgütlenmifltir. ‹skoçya ve Kuzey ‹rlanda ile birlikte, Birleflik Krall›ktaki polis müdürlü¤ü say›s› 54’tür. Bu birimler aras›nda yak›n iflbirli¤i ve koordinasyon vard›r ve ihtiyaç halinde Metropolitan
polis teflkilatlar› di¤erlerine gerekli yard›m ve deste¤i sa¤lamaktad›r (Groombridge, 2000:220-238). ‹ngiltere’de her ilin emniyet müdürü atamas›nda, o bölgenin
halk› taraf›ndan seçilen yerel yöneticilerin a¤›rl›kta oldu¤u bir komisyon, ciddi söz
sahibidir. ‘Police Committee’ olarak bilinen bu yerel komisyonun belirleyip teklif
etti¤i aday›n atamas› Londra’daki merkezi hükümetin ‹çiflleri Bakan› taraf›ndan yap›lmaktad›r. Sorumlu müdürün üst düzey yard›mc›lar›n› atayan ve polise mali destek veren bu komisyon, o ildeki seçilmifl ‘belediye meclis üyeleri’ ile hükümet taraf›ndan atanan yaklafl›k yirmi kifliden oluflmaktad›r (Ayd›n, 1997:120-123). Polis
Teflkilat›n›n bafl›nda bulunan müdür, kurumun günlük faaliyet ve operasyonlar›ndan sorumlu olup, yerel polis otoritesine karfl› da hesap vermekle yükümlü olan
kiflidir. ‹ngiliz polis yap›s› içerisinde, ‹çiflleri Bakan›n›n ülke genelindeki bütün polis örgütleri üzerinde do¤rudan bir otoritesi bulunmamaktad›r. Critchley (1967) bu
konuda flöyle demektedir: “Bir demokraside, hukukun s›n›rlar› içerisinde merkezi
olarak denetlenen bir polis gücü, özgürlü¤ün bir inkar› de¤il, bir flart› ve gerçe¤idir. Polis, insan hak ve özgürlüklerinin bir engelleyicisi de¤il, teminat›d›r”. Bu uygulama, sistemin teorik yap›s› ile prati¤inin ‹ngiliz sosyo-ekonomik ve kültürel yap›s› içerisinde özümsenmesiyle yerleflmifl ve kendini kabul ettirmifltir. Kiflisel veya
siyasi müdahaleler düflüncesini ve eylemini anlamakta güçlük çeken ‹ngiliz halk›,
siyasetçisi ve polisi, güvenlik hizmetlerinin demokratik sistemin avantajlar› içerisinde etkili ve verimli bir flekilde yerine getirilmesine katk›da bulunmaktad›r.
‹skoçya’daki polis yap›lanmas› ‹ngiltere ve Galler’den farkl›l›k gösterir. Bu, flehirlerin kendilerine ait polis teflkilat› kurmas›na izin veren 1833 tarihli yasadan sonra gerçeklefltirilen bir dizi yeniden yap›lanmalar sonucu ortaya ç›kan bir durumdur. ‹ngiltere ve Galler’deki polis müdürlükleri aras›nda bir standart ve ortak un-
Türkiye’de ‹ngiliz Polisi
denilince akla ilk önce,
“Scotland Yard” gelir. Oysa
“Scotland Yard”,
‹ngiltere’nin en büyük polis
gücü olan Londra
Metropolitan Polisinin Genel
Karargâh Merkezinin ad›d›r.
E¤itim seviyesi ne olursa
olsun, herkes polisli¤e düz
polis memurlu¤u rütbesi ile
bafllamaktad›r. Esas olan,
vatandafllarla do¤rudan
iliflki içerisinde bulunan
polisliktir. Belli bir süre
polis memurlu¤u hizmeti
yapmadan, deneyim
kazanmadan, polisin
çal›flma koflullar›n› ve
sosyo-kültürel yap›s›n›
ö¤renmeden, zaman
içerisinde idareci ve liderlik
yetene¤ini ispatlamadan
polis amiri olmak, ‹ngiliz
polis gelene¤ine
uymamaktad›r.
40
Suç Sosyolojisi
surlar olmamas› ve buna dayal› olarak, ülke genelinde etkili ve verimli bir güvenlik hizmetinin sunulmas›nda sorunlar yaflanmas› sonucunda 1856 y›l›nda yeni bir
yasa ç›kar›lm›flt›r. Dönüm noktas› say›labilecek bu yasa ile bugünkü polis sisteminin temelleri at›lm›fl ve ‹skoçya’da 8 ayr› polis müdürlü¤ü kurulmufltur (Stead,
1985:49). Kendilerine ait görev ve sorumluluk bölgelerinde hizmet veren bu polis
güçlerinin birbirleri ve ‹ngiltere’nin di¤er polis müdürlükleri aras›nda devaml›l›k
gösteren bir iletiflim, iflbirli¤i ve dayan›flma vard›r.
Çok partili hayata geçiflle,
özellikle de 1970’li y›llarda
koalisyon hükümetlerinin
ülkenin yönetiminde söz
sahibi olmas›yla birlikte,
Türk kamu bürokratik yap›s›
ciddi anlamda
siyasallaflt›r›lm›flt›r (Heper,
1977).
POL‹S S‹YASET ‹L‹fiK‹S‹
Türk kamu bürokrasisi ve siyasi yap›lanmas›n›n do¤al bir yans›mas› olarak, siyasilerin polise müdahalesi ile bu müdahalelere ba¤l› olarak polis teflkilat› içerisinde
gerçeklefltirilen öznel de¤erlendirmeler oldukça yayg›n ve ayn› zamanda elefltirilen bir uygulamad›r. Çok partili hayata geçiflle birlikte siyasal partiler, siyasal rant
kazanmak amac›yla seçmenlerini ve yandafllar›n› iktidar kaynaklar›ndan yararland›rma yolunu oldukça yo¤un ve yayg›n bir flekilde kullanm›fllard›r. Bu e¤ilimin bürokrasiye yans›mas› ve yayg›n hale gelmesi yönetimde siyasallaflma, kay›rmac›l›k
ve arac›l›k fleklinde olmufl ve halen de olmaktad›r (Sözen, 2002:53-60).
Siyasetle afl›r› bir flekilde iç içe olma ve bu anlamda kay›rmac›l›k Türk kamu
yönetiminin önemli bir parças› olan polis sistemini de etki alan› içerisine alm›flt›r.
Bu ba¤lamda Polis Teflkilat›, ülke içerisindeki siyasi müdahaleler silsilesini en yo¤un bir flekilde hisseden kurumlar›n bafl›nda gelmektedir. Özellikle, personel atamalar› aç›s›ndan bu durum çok belirgin ve rahats›z edici bir tablo oluflturmaktad›r.
3201 say›l› Emniyet Teflkilat› Kanunu’nun 55. maddesi terfilerde esas›n k›dem ve
liyakat oldu¤unu belirtmifl ancak, liyakat için istenen ölçütlerin neler oldu¤u ve
nas›l bir ölçme ve de¤erlendirmenin yap›laca¤› hususunda net bir aç›klama getirmemifltir. Bununla birlikte, k›demle ilgili konular ayr›nt›l› olarak aç›klanm›flt›r.
Böylece, polis teflkilat›ndaki hiyerarflik yap›, rütbe terfilerinde ‘liyakat’ esas› yerine ‘k›dem’ esas›n›n öncelikli olarak uygulanmas› sonucunu do¤urmufltur. Bu durum, terfi ve üst düzey atamalarda ‘liyakat’ ilkesinin objektif ölçüler içerisinde uygulanmas›n› adeta imkâns›z hale getirmektedir. Terfi sisteminden kaynaklanan bu
esneklik, siyasi müdahaleler ile bir araya geldi¤inde çok ciddi bir öznellik ekseni
ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlay›fl›n polis teflkilat› içerisinde yayg›n olmas› nedeniyle,
il emniyet müdürü veya benzeri üst yönetimlerde görev almak için siyasi kimli¤i
olan ve partisi içerisinde sözü geçen kiflilerle yak›n iliflki içinde bulunma yönündeki istek ve çaba art›k çok ola¤an bir durum olarak alg›lan›r hale gelmifltir. Bu
esneklik ve öznellik ortam›, polis idarecilerinin atanmas›nda esas ölçü olmas› gereken liyakat, baflar› ve k›dem gibi özelliklerin geri planlara itilmesine, siyasi yak›nl›k, ikili iliflki ve buna dayal› öznel de¤erlerin ön s›ralara geçmesine yol açm›flt›r (Sözen, 2002:62-63).
Ortaya konulan bu tablo karfl›s›nda, il müdürü olma zaman› gelen, yasal olarak o görev ve makama getirilmesinde herhangi bir sak›nca bulunmayan yüzlerce
aday içerisinde kimin il müdürü olarak atanaca¤›n›, bir anlamda kimin flans›n›n ve
torpilinin iyi gidece¤ini önceden tahmin etmek adeta imkâns›zd›r. Atama dönemlerinde çok iyi kulis yapan, yüksek seviyelerde iliflki a¤›na sahip bulunan kifli, emniyet müdürlü¤ü makam›n› elde etmektedir. Ancak, ifl burada da bitmemektedir.
Çünkü il emniyet müdürü olmak çok zordur. Bununla birlikte, bu göreve geldikten sonra il emniyet müdürü olarak kalmak, yani makam› korumak ve devam ettirmek daha da zordur. Bugün, bir il emniyet müdürü için, makam›nda kalman›n
en önemli ve geçerli yolu, iktidar partisinin il baflkan› ve il milletvekilleriyle yak›n
41
iliflkiler içerisinde bulunmas› ve bunu sürdürmesinden geçmektedir (Sözen,
2002:63). Hangi müdürün ne kadar görevde kalaca¤›n›n ve hangi koflullar alt›nda
bir il müdürünün görevden al›naca¤›n›n veya baflka bir ile atanaca¤›n›n belirsiz olmas› nedeniyle hemen her yönetici kendisini, devaml› bir flekilde hükümet üyeleri, yak›nlar›, çevresi ve ilgili siyasi parti yönetici, temsilci ve üyeleriyle çok iyi bir
iliflki kurmak zorunda hissetmektedir. Bu iliflkinin bozulmas›, zay›flamas› ve hatta
bazen ola¤an seyrinde gitmesi dahi (daha iyi seviyeye ç›kmad›¤› için) görevden
al›nmak, merkeze APK uzman› olarak atanmak için geçerli ve yeterli bir neden
olabilmektedir.
Ankara Emniyet Müdürlü¤ü’nün kuruluflundan günümüze kadar geçen 72 y›ll›k
zaman süreci içerisinde il müdürü olarak görev yapan 36 emniyet müdürünün görev süreleri incelendi¤inde herhalde bu durum çok daha iyi anlafl›lm›fl olacakt›r
(Cerrah, 1988:63-65): “Ankara ilinde son 72 senelik dönem içerisinde 37 il emniyet
müdürü görev yaparken ‹ngiliz Leicestershire polisinde ise 159 y›lda sadece 8 emniyet müdürü görev yapm›flt›r. Yani, ‹ngiliz polisinin üst yönetiminde 159 y›l içerisinde gerçeklefltirilen görev de¤iflikli¤i ülkemizde son 10 y›l içerisinde yap›lm›flt›r”.
‹ngiliz polis sistemi merkeziyetçi bir yap›da olmad›¤› için, ülke genelindeki polis kurulufllar› tek bir merkez veya kifliden emir almaz. Bu aç›dan ‹ngiliz polisi, iktidarlar›n de¤il ‘Tac›n’ (Kraliyetin) polisi olarak bilinir. Ba¤›ms›z olma özelli¤i polisi yerel ve merkezi politikac›lar›n etkisi ve bask›s›ndan korumaktad›r. ‹ngiliz polisi, yönetim karfl›s›nda tarafs›zd›r. Herhangi bir siyasi partiyi, siyasi kimli¤i olan bir
kifliyi ya da siyasi hükümeti aç›k bir flekilde destekleyemez veya karfl› bir tav›r içerisine giremez. Yani, bu konuda herhangi bir görüfl ileri süremez. Bu çerçevede
polis, ülkenin genel politik yap›s› içerisinde tamamen tarafs›zd›r ve adeta partiler
üstü bir konuma sahiptir. Yerel ve merkezi politikac›lar›n polis üzerinde do¤rudan
herhangi bir etki, müdahale ve yönlendirmesi söz konusu de¤ildir. Bu özellik, bir
anlamda polisin sigortas›d›r (Cerrah, 1988). Alderson’un bu konudaki görüflleri oldukça ilgi çekicidir. Alderson flöyle demektedir (Alderson, 1973:41): “‹ngiltere’de
polis, politikac›dan çok, ülkenin kanunlar› ile bütünleflmifltir. Onlar ne devlet memurudur ne de yerel yönetimin görevli personelidir. Onlar›n amirleri, Amerika ve
Fransa’daki meslektafllar›n›n sahip olmad›¤› bir ba¤›ms›zl›¤a sahiptir. Bundan
dolay›, polisler burada halk›n bir hizmetçisi, hayat, hürriyet ve mülkiyetin tarafs›z
bir koruyucusu olarak görülürler”.
Polisin ba¤›ms›z olmas›, iktidarlara do¤rudan ba¤l› olmamas›, onun özerk, sorumsuz ve kendi bafl›na hareket etmesi anlam›na gelmemektedir. Buradaki as›l konu, polisin görev ve faaliyetlerinde ba¤›ms›z olmas›d›r. Polis kanunlara, yerel yönetimlere, merkezi hükümete ve vatandafllara karfl› sorumludur. Polis ile hükümet
aras›nda karfl›l›kl› bir iletiflim, denge ve denetim vard›r. Polis, görevi ile ilgili operasyonel faaliyetler hakk›nda hiç kimseden emir almaz, hiç kimsenin etkisi alt›nda
kalmaz. ‹ngiliz polisi, ülke genelinde ve yerel anlamda, politikalar›n› kendisi belirler, uygulayaca¤› stratejilerle ilgili kararlar› kendisi verir. ‹çiflleri Bakanl›¤› ise, ülke
genelindeki polis teflkilatlar› aras›nda koordinasyonu kurar, ulusal anlamda standartlar› belirler ve her polis gücünün bu standartlara uymas›n› sa¤lar. Bu anlamda,
bütün polis teflkilatlar› ‹çiflleri Bakanl›¤›nca haz›rlanan belirli standartlara ve kurallara, ayn› flekilde uymak zorundad›r.
Merkeziyetçi polis sisteminin uyguland›¤› Türkiye’de hatal› ve elefltiriye aç›k
olan bu uygulama halk›n, kendilerini temsil eden siyasilerle iliflki içerisinde bulunmas›, polisle ilgili düflünce ve önerilerini iletmesi ve siyasilerin de kamu hizmetini
sunan polis üzerinde kamu yarar›na siyasi etkinlik sa¤lamas› fleklinde de¤il; kiflisel
‹ngiliz polisinin en önemli
özelliklerinden biri, onun
ba¤›ms›z olufludur.
Polis teflkilat›n›n politize
edilmesinin güvenlik
hizmetlerinin yürütülmesi ve
örgütsel iflleyifli üzerinde
olumsuz etkileri
bulunmaktad›r. Polis,
örgütsel yap›lanma olarak
kamu yönetimi içerisinde yer
almas› ve bir kamu yönetimi
hizmeti sunmas›na ra¤men
sa¤lam›fl oldu¤u güvenlik
hizmetinin niteli¤i, özellikleri
ve hassasiyeti nedeniyle özel
bir konuma sahiptir.
42
Suç Sosyolojisi
ve siyasi rant merkezli müdahale, politika ve uygulamalar gerçeklefltirmesinden
kaynaklanmaktad›r. ‹flin esas›nda, seçimle ifl bafl›na gelen yönetimlerin kamu bürokrasisi üzerindeki etkisini d›fllamak yerine demokratik sistemin özüne uygun düzenli, sistemli, kal›c›, kurumsal, objektif ve etkili düzenlemeler yapmak daha sa¤l›kl› ve yararl› bir yol olacakt›r. Demokratik sistemlerde siyasileri farkl› zamanlarda
ve farkl› konularda polise müdahalelerde bulunabilir. Burada as›l konu, Cerrah’›n
(1988) da belirtti¤i gibi, siyasilerin polise müdahalesi de¤il, yap›lan müdahalelerin
nedeni, flekli, kapsam› ve içeri¤idir.
GÜVENL‹K H‹ZMETLER‹NDE AÇIKLIK VE G‹ZL‹L‹K
Polisin yerine getirmifl
oldu¤u suçla mücadele
faaliyetleri üniformal›
(resmi) ve sivil, aç›k ve gizli,
önleyici ve adli olmak üzere
farkl› yap› ve uygulamalarla
tan›mlanabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
Kolluk taraf›ndan yerine getirilen suçla mücadele faaliyetleri, ele al›nan konunun
içeri¤i ve bak›fl aç›s› dikkate al›nmak suretiyle farkl› flekillerde s›n›fland›r›lmakta ve
tan›mlanmaktad›r. Bu ba¤lamda; ‘üniformal› hizmetler’ ve ‘sivil hizmetler’ oldukça
yayg›n olarak kullan›lan bir s›n›fland›rmad›r. Kollu¤un suçla mücadele çal›flmalar›,
bu mücadelede uygulanan yöntemler, yap›lan görevlerin aç›kl›¤› ve gizlili¤i esas
al›nmak suretiyle de s›n›fland›r›lmakta ve tan›mlanmaktad›r. Bu çerçevede, kimi
uygulamalar aç›k, herkes taraf›ndan bilinir bir flekilde yerine getirilirken, kimisi ise
“gizlilik” içerisinde icra edilmektedir. Bunun yan› s›ra baz› faaliyetlerin hileyi ve
kand›rmay› içerdi¤i, baz›lar›n›n ise bu tür bir anlay›fl ve uygulamadan uzak bir yap› içinde yer ald›¤› görülmektedir (Geleri ve ‹leri, 2003).
Suçla mücadele
aç›kl›k ve gizlilik dendi¤inde ne anl›yorsunuz? Aç›klay›n›z.
SIRAfaaliyetlerinde
S‹ZDE
Gizli suçla mücadele faaliyetleri denildi¤inde, akl›m›za genelde ilk önce, içinD Ü fi Ü N E L ‹ M
de hile ve aldatman›n
a¤›rl›kl› bir flekilde yer ald›¤› uygulamalar gelir. Gizlilik ve
hile adeta birbiriyle efl anlaml› iki kavram olarak alg›lan›r. Ayn› flekilde; aç›k ve
O R U gerektirmeyen, gizli yönü bulunmayan suçla mücadele yönherhangi birSgizlili¤i
temleri dendi¤inde ise, ilk anda, hilesiz, do¤rudan ve aldatmay› içermeyen uygulamalar aklaDgelir.
‹flin esas›nda, ilke olarak bu tür kolluk fonksiyonlar›n›n hepsi
‹KKAT
birbirinden ba¤›ms›z olup farkl› özellikler tafl›maktad›r. Bu özellikler dikkate al›nd›¤›nda, dört (4) farkl› suçla mücadele yöntemi ve kolluk faaliyeti ortaya ç›kmakSIRA S‹ZDE
tad›r. Bunlar
flunlard›r: Aç›k ve hilesiz suçla mücadele faaliyetleri, aç›k ve taktiksel suçla mücadele faaliyetleri, gizli ve hilesiz suçla mücadele faaliyetleri ve gizli
ve taktikselAMAÇLARIMIZ
suçla mücadele faaliyetleri (Marx, 1988).
N N
Aç›k ve Hilesiz Suçla Mücadele Faaliyetleri
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kollu¤un suçla
faaliyetlerinin ço¤u aç›k ve hilesizdir. Örne¤in; Karakol
K ‹ Tmücadele
A P
hizmetlerini yerine getiren ve d›flar›da devriye gezen polisin, polislik kimli¤i ve
fonksiyonu bellidir ve bu durum vatandafllar taraf›ndan da aç›k bir flekilde bilinir.
Polis ile vatandafllar
T E L E V ‹ Z Y O Naras›nda gerçekleflen karfl›l›kl› iletiflim de ço¤unlukla do¤rudan, aç›k ve hilesizdir. Geleneksel suç soruflturmalar›nda ma¤durlar, tan›klar veya
bilgi sahibi olan di¤er kifliler polisi arayarak suç ifllendi¤ini ihbar eder veya suçla ilgili bilgi verirler; nadiren de devriye polisleri, görevi esnas›nda bir suçun ifllendi¤iT E R N E T ederler. Daha sonra, polis kimli¤i belli olan soruflturmac›lar
ni görür ve‹ Nmüdahale
gerekli araflt›rmay› yapar ve delilleri toplar. Bu ifllemlerin yerine getirilmesi süreci
içerisindeki polis-vatandafl karfl›laflmas› makul ölçüler içerisinde do¤rudand›r (Marx,
1988). Bu çerçevedeki uygulamalar genelde soru sorma, bilgi alma, bilgi verme,
yard›m etme, emir verme, yakalama, ifade alma, bilgilerine baflvurmak üzere ilgili
kiflileri karakola veya flubeye götürme gibi ifllemleri içerir (Geleri ve ‹leri, 2003).
43
Aç›k ve Taktiksel Suçla Mücadele Faaliyetleri
Suçla mücadele faaliyetleri bazen hem aç›k hem de farkl› baz› taktikleri içeriyor
olabilir. Polisiye filmlerdeki dedektiflerin, özellikle Komiser Colombo’nun suç soruflturmalar›nda baflvurdu¤u taktikler bunun en güzel örne¤idir (Marx, 1988). Dedektifler, sorgulad›klar› flüphelilerin itiraflar›n› elde etmek ve buna ba¤l› olarak da
suçla ilgili di¤er bilgi, belge ve suç aletlerine ulaflabilmek için bazen, yasalara ayk›r› olmayan taktikler kullan›r. Çapraz ve tuzak soru yöntemleriyle san›¤›n do¤ru
söyleyip söylemedi¤ini anlamaya ve suçla ilgili ihtiyaç duyulan bilgileri elde etmeye çal›fl›r. Burada flüphelinin haf›zas›, olaylar ve verdi¤i ifadeler aras›ndaki uyum
derecesi soruflturmac› için üzerinde dikkatle durulmas› gereken noktalar olarak
de¤erlendirilir (Geleri ve ‹leri, 2003).
Pratikte bazen de, gerçekte olayla ilgili bir tan›k olmamas›na ra¤men, san›¤›n
kendisini gören tan›klar›n mevcudiyetinden söz edildi¤i veya gerçekte olmamakla
birlikte, olay yerinde bulunan baz› delillerin varl›¤›ndan söz edilerek, san›¤›n gerçekleri anlatmas›n›n sa¤lanmaya çal›fl›ld›¤› görülür. Ancak bu uygulama, kiflilerin
özgürce, kendi iradeleriyle ifade verme özgürlüklerini ihlal etmesi nedeniyle
CMK’ya ayk›r›d›r ve suç teflkil etmektedir. Bu yolla elde edilen deliller de “zehirli
a¤ac›n meyveleri de zehirlidir” ilkesine göre mahkemeler taraf›ndan kabul edilmemektedir. “Aç›k aldatma”, devaml› ve hemen her yerde polis varl›¤›n› hissettirmek
için de kullan›l›r.
Aç›k ve taktiksel faaliyetler
hukuka ayk›r› bir aldatma,
komplo kurma fleklinde
alg›lanmamal›d›r.
Gizli ve Hilesiz Suçla Mücadele Faaliyetleri
Suçla mücadelede uygulanan gizli taktiklerin birço¤u aldatma ve hileyi içermez.
Bu anlamda ço¤u gizli izleme ve gözetleme yöntemleri (elektronik veya fiziki takip teknikleri) genelde gizlidir. Ancak bunlar, herhangi bir aldatma ve kand›rmadan uzakt›r (Marx, 1988). Bir kamera, verici veya ses kaydedici çok kolay bir flekilde gizli kullan›labilir. fiüpheli bir yer, karfl› taraftan, aç›k görünmeyi sa¤layacak
bir yerden gizlice gözetim alt›nda bulundurulabilir; flüpheli bir kifli, uzaktan ve gizlice takip alt›nda bulundurulabilir; toplant› ve gösteri yürüyüfllerindeki konuflmalar
gizlice kaydedilebilir; takip alt›ndaki bir flahs›n mektuplar›, sahibinin haberi olmadan gizlice kontrol edilebilir. fiüphelilerin bu flekilde gizlice takip edilmesi olay›nda polis görevlisi, hiç kimseyi yüz yüze bir iliflkiye girmek suretiyle aldatmamakta,
onlar›n günlük yaflant›lar›n› kendi istek ve arzular› d›fl›nda yönlendirmemekte ve
herhangi bir müdahale ya da engelleme söz konusu olmamaktad›r. Gizli ve hilesiz
suçla mücadele faaliyetleri bafll›ca befl önemli uygulamay› içermektedir. Bunlar
flunlard›r (Geleri ve ‹leri, 2003):
1. Bireylerin kendilerinin, araçlar›n›n, evlerinin, iflyerlerinin ve faaliyetlerinin
elektronik vas›talar olmaks›z›n, fiziksel olarak gizlice izlenmesi ve gözetlenmesi: Fiziki takip.
2. Bireyler aras› iletiflimi sa¤layan her türlü haberleflme vas›tas›n›n gizlice dinlenmesi ve/veya tespit edilmesi: ‹letiflimin dinlenmesi ve tespiti.
3. Gizli kamera, minyatür mikrofon gibi araçlar vas›tas›yla; flüpheli flah›slar›n
konut, iflyeri veya kamuya aç›k yerlerdeki her türlü faaliyetlerinin gizlice gözetlenmesi, izlenmesi ve/veya ses ve görüntü kayd›na al›nmas›: Teknik araçlar kullanmak suretiyle takip.
4. Kiflilerin veya araçlar›n, bilgisayar destekli sistem içerisinde uzun süreli olarak izlenmesi ve gözetlenmesi: Bilgisayar destekli uzun süreli takip.
Gizli polis faaliyetlerinin
büyük bir k›sm› polisiye
anlamda aldatma ve hileyi
içermeyen yöntemleri içerir.
44
Suç Sosyolojisi
5. Günümüzdeki bilgisayar teknolojisi çerçevesinde, suçlar›n ve delillerin ortaya
ç›kar›lmas› ve faillerin bulunmas› amac›yla; suç mahallindeki araflt›rmalar sonucunda ulafl›lan ve muhtemel failde bulunmas› gereken özellikleri içeren verilerle, çeflitli kurumlara ait bilgisayar sistemlerinde kay›tl› kiflisel verilerden,
aran›lan özelliklere uyanlar›n depolanmas›, de¤erlendirilmesi ve karfl›laflt›r›lmas› yoluyla flüpheli flah›slara ulafl›lmas›: Kay›t ve verilerin incelenmesi.
Gizli ve Taktiksel Suçla Mücadele Faaliyetleri
Örtülü faaliyetler, iflin teknik
boyutu anlam›nda hem
gizlidir hem de aldatma ve
hileyi içerir. Bu faaliyete
maruz kalan hedef kifli veya
gruplar uygulanan yöntemin
gerçek içeri¤ini bilmezler:
Tamirci, simitçi, boyac›
k›l›¤›nda görev yapan
polisler gibi.
Bu yöntem, gizli ve ayn› zamanda kand›rmay› da içine alan taktiklerle bilgi elde
etmeye yöneliktir (Marx, 1988). Kolluk, herhangi bir gizlili¤e ihtiyaç duymaks›z›n
aç›k ve herkesin ulaflabilece¤i bilgileri de¤erlendirerek sonuca ulaflabilece¤i gibi,
ço¤u zaman da gizli ve hileli bilgi toplama tekniklerini kullanmak suretiyle suçlarla etkin bir flekilde mücadele etmeye çal›fl›r. Buradaki bilgi toplama faaliyeti aç›ktan de¤il, usul ve yöntemine göre kapal› ve gizli yollarla yap›l›r. Bilgilerin toplanmas›n›n amaçland›¤› kaynakta yürütülen faaliyetler gizli tutulmak suretiyle çal›flmalar yap›l›r. “Gizli ve örtülü bilgi toplama teknikleri”, “örtülü faaliyetler (operasyonlar) ve “yeralt› faaliyetleri (operasyonlar›)” bu konu ile ilgili olarak yayg›n bir
flekilde benimsenen ve kullan›lan terimlerdendir.
Örtülü faaliyetler hem gizlidir hem de aldat›c›d›r. Bir suçun ifllendi¤inin ortaya
ç›kmas›ndan sonra, suçu iflleyen kiflilerin kimli¤inin tespit edilmesi, yakalanmas›
ve mahkemeye sevk edilmesi fleklinde gerçekleflen geleneksel suç soruflturmas›n›n
tersine, örtülü polis operasyonlar› suçun ifllenmesinden önceki zamana, ifllenmesi
an›na ve sonras›na da hitap edebilmekte, uzanabilmektedir. Di¤er taraftan, ilk önce san›¤›n tespit edilmesiyle bafllay›p daha sonra suçun ortaya ç›kar›lmas›yla neticelenebilmekte veya suçlunun ve suçun ortaya ç›kar›lmas› ve san›¤›n yakalanmas›, hemen hemen ayn› anda da gerçekleflebilmektedir. Belirli suçlar› araflt›rmak yerine ilk önce flüpheli flah›slar veya gruplar tespit edilip daha sonra bu kiflilerin iflledi¤i, iflliyor oldu¤u veya ifllemeyi planlad›¤› suçlar ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›l›r.
Baflka bir ifadeyle bu yaklafl›mda, suç iflleme e¤iliminde oldu¤una inan›lan kifli veya gruplar, polisin do¤rudan yapm›fl oldu¤u gözlemlere veya kendilerine gelen
bilgilere dayal› olarak araflt›rman›n merkezini oluflturur. Kolluk genelde, belirli bir
suç san›¤› oldu¤una inand›¤›, o yönde flüpheler uyand›ran faktörleri gördü¤ünde
ola¤an bir cevap verme (tepki gösterme) flekli olan “adli soruflturma sürecini” bafllat›r. Bu anlamda, adli soruflturmalar tepkisel (reaktif) bir özelli¤e sahiptir. Bu tepki sürecinin bafllayabilmesi için, suçtan haberdar olmadan önce ne olup bitti¤ini
ö¤renebilmek amac›yla, daha pro-aktif olan, radar taramas› benzeri bir araflt›rma
ve keflif çal›flmas›n›n yap›lmas›, bu amaçla suç öncesi istihbarat nitelikli bilgi toplan›lmas›, kollu¤un önemli suçla mücadele yöntemleri aras›ndad›r. Bu çerçevede,
örtülü faaliyetler yoluyla bilgi toplamada kullan›lan en önemli teknikler flunlard›r
(Pekin, 1999:670):
1. Resmi görevlilerin kimliklerinin gizli tutularak veya sahte kimlik düzenlenerek hedef grubun içine sokulmas›; gizli görevli kullan›lmas›,
2. Resmi görevlilerin d›fl›nda hedef kifli ve grupla yak›n iliflki içerisinde olan
veya olma olas›l›¤› bulunan kiflilerle gizlice iflbirli¤i yapmak suretiyle hedefin faaliyetleri hakk›nda bilgi elde edilmesi; bilgi kayna¤› kullan›lmas›.
Örtülü ve aldat›c› teknikler, geleneksel soruflturma vas›talar›n›n karfl›laflt›¤› zorluk ve s›n›rlamalar› aflmay› amaçlar. Bir suçun ifllendi¤inden haberi olmayan, hiç
kimseden yard›m görmeyen veya kapsaml› ve karmafl›k bir suç yap›s›yla karfl› karfl›ya bulunan polisin etkili bir soruflturma yapmas› ve yeterli delil toplamas› gele-
45
neksel soruflturma yöntemleriyle çok zor, hatta bazen de imkâns›z olabilir. Bu durumlarda örtülü operasyonlar polise, ifllenmifl, ifllenmekte olan veya planlanan suç
faaliyetlerini yak›n takip alt›nda bulundurma f›rsat ve yetene¤ini vermektedir
(Marx, 1988). Örtülü operasyonlar, önceleri anlaflmal› yani karfl›l›kl› r›zayla gerçekleflen suçlar› (uyuflturucu alan ve satanlar gibi) hedef almakta ve s›radan sokak
suçlar› üzerinde yo¤unlaflmaktayd›. Bu anlay›fl yavafl yavafl bütün dünyada de¤iflmektedir. Suçla mücadele ekipleri, bu ba¤lamda, aç›k bir flekilde tan›mlanabilecek
ma¤durlar›n oldu¤u organize olmufl sokak suçlar› ve evden yap›lan h›rs›zl›klarla ilgili olarak suç flebekeleri içine “s›zma” ve “çal›nt› mallar› sat›n almak isteyen kifli
k›l›¤›na girme” gibi taktikler gelifltirmifllerdir. Filmlerde çok s›k bir flekilde ifllenen,
polisin organize suç örgütleri içine gizlice s›zmas› suretiyle yürütülen soruflturma
yöntemi uygulamada az baflvurulan bir yoldur. Suçun orta¤› (çal›nt› mal› satmak
veya almak isteyen kifli gibi) rolünü üstlenmenin yan› s›ra, muhtemel suç ma¤duru rolü de s›kça oynanm›flt›r. Bu uygulamada örne¤in (Geleri ve ‹leri, 2003);
1. Polis memuru, yankesicileri suçüstü yakalayabilmek amac›yla, yolda cüzdan› görünür bir flekilde yürüyen s›radan vatandafl gibi hareket etmektedir.
2. Fuhuflla mücadelede klasik bir yol olan hayat kad›nlar›yla pazarl›k yaparak
(kimli¤ini gizleyen bir polis memuru ya da polis ad›na çal›flan bir vatandafl›n) suçüstü yapma taktiklerinin yan› s›ra, bayan polisler veya polis ad›na
çal›flan bayanlar “hayat kad›n›” rolünü üstlenerek, kendilerine para karfl›l›¤›nda fuhufl teklif eden erkeklerin yakalanmas›n› sa¤lamaktad›r.
3. Ayn› flekilde, gizli polis görevlileri uyuflturucu veya çal›nt› mal› sat›n almak
isteyen kifliler gibi davranman›n yan› s›ra bu tür mallar› satan kifliler k›l›¤›na
da girmektedirler.
Dedektiflerin, yukar›da örnekleri verilen baz› yasa d›fl› faaliyetleri yapmak isteyen kifliler k›l›¤›na girmeleri, özellikle 1980’li y›llardan itibaren Avrupa ve ABD’de
yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu yaklafl›m kapsam›nda polis, k›l›k de¤ifltirmek
ve farkl› kimliklerle hareket etmek suretiyle suçlarla mücadele yöntemleri gelifltirmektedir.
DEMOKRAS‹LERDE GÜVENL‹K VE ÖZGÜRLÜK
DENGES‹
Kontrol ve denetim alt›nda tutulmayan, esnek yetki ve sorumluluk portresine sahip bir polis sistemi, ciddi sorunlar›n ana kayna¤›d›r. Anti-demokratik, otoriter sistemlere bak›ld›¤›nda polisin, iktidar› elinde bulunduranlar›n en önemli güç kayna¤› ve silah› oldu¤u görülür. Bilindi¤i üzere, polisin iktidarlar›n elinde ve emrinde,
toplumu sindirme arac› olarak kullan›ld›¤›, temel hak ve özgürlüklere genifl çapl›
keyfi müdahalelerin yap›ld›¤› devlet sistemine ‘polis devleti’ denmektedir (‹nan,
1993:39). Totaliter ülkelerde polis, hukuku istedi¤i gibi yapan, de¤ifltiren ya da uygulayan icra organ›n›n ikinci derecede temsilcisidir. Totaliter rejimlerde otoritesi
olmayan polis düflünülemeyece¤i gibi, demokratik rejimlerde de çok genifl otoritesi olan bir polis sisteminin varl›¤› kabul edilemez bir durumdur.
Demokrasi ile güvenlik aras›nda yetersiz ve dengesiz bir kontrol mekanizmas›n›n kurulmas› halinde, gerek demokratik ilkeler gerekse suçlar›n toplum hayat›
üzerindeki etkileri aç›s›ndan oldukça ciddi sorunlar ortaya ç›kar. Fazla say›da suçlar›n ifllendi¤i bir yap› içerisinde, kifli hak ve özgürlüklerinin suç dünyas› ve suç
korkusu taraf›ndan ciddi anlamda zarar görmesi gibi olumsuz bir tablo ortaya ç›kar (Hunter, 1992:118). Bu olumsuzluklara ra¤men, temel hak ve özgürlüklere herhangi bir müdahale olur endiflesiyle hareket eden bir sistemin mevcut, yo¤un suç
Polisin suçla mücadele
faaliyetlerini hukuk s›n›rlar›
içerisinde tutmak ve temel
hak ve özgürlükler ile kamu
düzeni ve güvenli¤i aras›nda
hassas bir denge kurmak,
demokratik toplumlar›n en
önemli özelliklerinden ve
önceliklerinden biridir.
46
Suç Sosyolojisi
ve buna paralel oluflan di¤er sorunlar›n üstesinden gelmesi pek mümkün de¤ildir.
Di¤er taraftan, suç seviyelerini afla¤›ya çekmek amac›yla afl›r› derecede bir kontrol
ve gözetleme sisteminin kurulmas› halinde ise; suçlarla mücadelede k›smi bir baflar› elde edilmekle birlikte, hükümet ve kamu organlar›n›n günlük yaflam süreci ve
vatandafllar üzerindeki yo¤un keyfi müdahaleleri ve bask›s› nedeniyle, yine özgürlüklerin ihlali gibi, telafisi mümkün olmayan bir di¤er olumsuz durum ortaya ç›kar.
Demokratik sistemlerde, özgürlüklerin en önemlisi ve güzeli, F›nd›kl›’n›n (2000)
da iflaret etti¤i üzere, endifle ve korkudan uzak olma özgürlü¤üdür. Güvenlik
odakl› yaklafl›mlar ancak suç korkusundan uzak bir flekilde yaflam› devam ettirmek, demokratik hak ve özgürlüklerin kullan›m› kolaylaflt›rmak ve insan onuruna
yak›fl›r bir sistem oluflturmak amac›yla yerine getirildi¤inde bir anlam tafl›r.
Demokrasilerde polis, görevlerini yerine getirebilmek ve suçla mücadele edebilmek için hem etkili mücadele yöntemleri gelifltirmek hem de, belki de en önemlisi, vatandafllar›n temel hak ve özgürlüklerine keyfi müdahalelerde bulunmamak,
bu özgürlüklerin yasal s›n›rlar içerisinde kullan›lmas›n› sa¤lay›c› ve kolaylaflt›r›c›
zemini haz›rlamakla yükümlüdür. Bütün bunlar›n yap›lmas›nda polis, vatandafllar›n genifl kapsaml› deste¤ini kazanmak gibi bir di¤er önemli ifllevi de yerine getirmek durumundad›r. Bu unsurlara sahip bir polislik modeli, demokratik uluslar›n
en ay›rt edici özelliklerinden ve ayn› zamanda, en ciddi zay›fl›klar›ndan biridir.
47
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Güvenlik, güvenlik hizmeti, polis ve polislik kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
Güvenlik ilk ça¤lardan itibaren insano¤lunun en
temel ihtiyaçlar›ndan biridir. ‹nsan her zaman ve
her koflulda kendini emniyette hissetmek, can›na
ve mal›na karfl› herhangi bir zarar, sald›r› riski olmadan yaflamak ister. Bu durum güvenlik, emniyet olarak tan›mlan›r. Güvenlik hizmeti ilkel toplumlarda aile, akraba ve küçük topluluklar içerisinde enformel flekilde sa¤lanmaktayd›. Tar›m
toplumlar›nda sosyal normlar ve buna paralel
olarak hukuk nosyonu da oluflmaya bafllad›. Bu
dönemde sorunlar› çözmek üzere “arabuluculuk
kurumu” oluflturuldu. Tar›m toplumlar›nda daha
sonra d›fl güvenli¤i sa¤layan asker içgüvenlik hizmetleri de sunmaya bafllad›. Günümüz modern
toplumlar›nda güvenlik hizmeti esas olarak polis, baz› durumlarda da polis ve jandarma taraf›ndan sa¤lanmaktad›r.
Dünya’daki demokratik polis sistemlerini karfl›laflt›rabilmek.
Dünya’da demokratik polis sistemleri üç gruba
ayr›lmaktad›r. Bunlar; Da¤›n›k (Parçalanm›fl),
Merkeziyetçi ve Bütünleflmifl Polis Modelleridir.
Yerel ihtiyaçlar› ön plana ç›karan ve güç ve yetkilerin yerel seviyede paylafl›m›n› öngören bir
modeldir. Bu modeli uygulayan ülkelerin bafl›nda Amerika Birleflik Devletleri gelmektedir. Merkeziyetçi polis modeli, polis teflkilatlar›n›n ulusal
hükümetlerin do¤rudan idaresi ve kontrolü alt›nda oldu¤u ülkelerde görülmektedir. Ülke genelindeki iç güvenlik politikalar› ile güvenlik personelinin görevlendirilmesi merkezden yap›lmaktad›r. Bu modele sahip ülkelerin bafl›nda
Fransa ve Türkiye gelmektedir. Merkeziyetçi sistemde, yerel özellikler ve ihtiyaçlar pek dikkate
al›nmamaktad›r. Bütünleflmifl polis sistemleri, yerel ve merkezi yönetimlerin kontrolü paylaflabilece¤i bir yap› sunmaktad›r. Merkeziyetçi polis
teflkilatlar›n›n neden olabilece¤i keyfi ve sübjektif kifli hak ve özgürlükleri ihlalleri ile da¤›n›k
polis modelinden kaynaklanan etkisizlik ve verimsizlik sorunlar› giderilmek istenmifltir. Kontrol
ve sorumluluk mekanizmas› yerel seviyede sa¤lan›rken, ülke genelinde uyulmas› zorunlu, ulu-
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
sal tek tip standartlar gelifltirilmektedir. Bu modelde, merkeziyetçi yap›daki polis teflkilat› say›s›ndan daha fazla, da¤›n›k polis sistemindeki polis kurumundan ise daha az ba¤›ms›z polis teflkilat› bulunmaktad›r. Örne¤in; ‹skoçya ve Kuzey
‹rlanda ile birlikte, Birleflik Krall›kta toplam 54
Polis Müdürlü¤ü bulunmaktad›r.
Polis siyaset aras›ndaki iliflkiyi analiz edebilmek.
Türkiye’de, siyasilerin polise müdahalesi oldukça yayg›n ve ayn› zamanda elefltirilen bir uygulamad›r. Siyasilerin kamu bürokrasisi üzerindeki
etkisini d›fllamak yerine demokratik sistemin özüne uygun düzenlemeler yapmak daha uygundur.
Demokratik sistemlerde siyasiler farkl› zamanlarda ve farkl› konularda polise müdahalelerde bulunabilir. Burada as›l konu, siyasilerin polise müdahalesi de¤ildir müdahalelerin nedeni, flekli,
kapsam› ve içeri¤ine iliflkin olarak yap›lan de¤erlendirmelerdir.
Suçla mücadele faaliyetlerinde aç›kl›k ve gizlilik
durumunu aç›klayabilmek.
Suçla mücadele aç›k ve gizli polis faaliyetleri denildi¤inde dört farkl› model ortaya ç›kmaktad›r.
Bunlar aç›k ve hilesiz polis faaliyetleri, aç›k ve
taktiksel polis faaliyetleri, gizli ve hilesiz polis faaliyetleri ve gizli ve taktiksel polis faaliyetleridir.
48
Suç Sosyolojisi
1. Afla¤›dakilerden hangisi güvenlik kavram›n› aç›klamak için do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Güvenlik, toplum yaflam›nda kanuni düzenin
aksamadan yürütülmesi, kiflilerin korkusuzca yaflayabilmesi durumudur.
b. Güvenlik, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarflisine göre insan›n en baflta gelen öncelikli ihtiyac›d›r.
c. Güvenlik, insan›n sahip oldu¤u de¤erler, can ve
mal varl›¤›na yönelik herhangi bir tehdidin ya
da tehdit korkusunun olmamas›d›r.
d. ‹nsanlar›n güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmamas›
halinde di¤er ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› da tehlikeye girer.
e. Güvenlik, sadece bireyler için de¤il, toplum, ülke uluslararas› toplum için de öneme sahip bir
olgudur.
2. Afla¤›dakilerden hangisi güvenlik hizmetinin geliflimini aç›klamada do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. ‹lk toplumlarda da o günkü sosyal ihtiyaçlar› ve
güvenlik ihtiyaçlar›n› karfl›layacak sosyal kurumlar vard›.
b. Bir zamanlar aile ve kabilenin s›n›r ve koflullar›
içinde yerine getirilen güvenlik hizmeti daha sonraki evrelerde kurumsallaflma sürecine girmifltir.
c. Orta Asya Türk toplumlar›ndaki iç güvenlik hizmetleri asker d›fl›nda özel olarak oluflturulmufl
kolluk birimleri taraf›ndan yerine getirilmifltir.
d. Tar›m toplumlar›nda güvenlikten sorumlu ilk
küçük askeri yap›lanmalar ortaya ç›km›flt›r.
e. Bat›da sanayi devrimi ile bafllayan modernleflme
sürecinin ortaya ç›kard›¤› modern polis teflkilat›
yap›s›ndan Osmanl› da etkilenmifltir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi demokrasi ve güvenlik aras›ndaki dengeyi aç›klamada do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Kontrol ve denetim alt›nda tutulmayan, esnek
yetki ve sorumluluk portresine sahip bir polis sistemi, demokratik yönü zay›f bir özellik gösterir.
b. Totaliter rejimlerde otoritesi olmayan polis düflünülemeyece¤i gibi, demokratik rejimlerde de
çok genifl otoritesi olan bir polis sisteminin varl›¤› kabul edilemez.
c. Polis, otoriter sistemlerde iktidar› elinde bulunduranlar›n en önemli güç kayna¤›d›r.
d. Suçla etkin mücadele için demokratik hak ve
özgürlüklerin s›n›rlanmas› söz konusu olabilir.
e. Demokrasilerde, kifli hak ve özgürlükleri ile güvenlik aras›nda hassas bir denge bulunur.
4. Afla¤›dakilerden hangisi “bütünleflmifl polis sistemini” aç›klamada do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Bu polis sistemi, “birleflik” veya “uzlafl›lan” polis
sistemleri olarak da ifade edilir.
b. Bu model, yerel ve merkezi yönetimlerin kontrolü paylaflabilece¤i bir yap› sunmaktad›r.
c. Bu modelde, merkeziyetçi yap›daki polis teflkilat› say›s›ndan daha fazla, da¤›n›k polis sistemindeki polis kurumundan ise daha az ba¤›ms›z polis teflkilat› bulunmaktad›r.
d. Bu sistemde, merkeziyetçi polis teflkilatlar›n›n
neden olabilece¤i, olas› kifli hak ve özgürlükleri
ihlallerini engellemek ve da¤›n›k polis modelinden kaynaklanan etkisizlik ve verimsizlik sorunlar›n› da gidermek hedeflenmifltir.
e. Bu polis sisteminde merkezi yönetimin yerel polis idaresi üzerinde hiçbir yetkisi bulunmamaktad›r.
5. Afla¤›dakilerden hangisi gizli ve hilesiz polis faaliyetlerinden de¤ildir?
a. fiüpheli kiflilerin fiziksel olarak gizlice izlenmesi.
b. fiüpheli kiflilerin telefonlar›n›n gizlice dinlenmesi.
c. fiüphelilerin gizli kamera ile gizlice izlenmesi.
d. Gizli görevli kullanmak suretiyle suç örgütleri
hakk›nda bilgi toplan›lmas›.
e. Bilgisayar teknolojisi kullan›larak suçlar›n ve delillerin ortaya ç›kar›lmas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi gizli ve taktiksel bir suçla
mücadele faaliyetidir?
a. Devriye gezmek.
b. Olay yerini incelemek.
c. Suç flüphelisinin ifadesini almak.
d. Gizli görevli kullanmak.
e. fiüphelinin telefonlar›n› dinlemek ve kaydetmek.
7. Afla¤›dakilerden hangisi polis siyaset iliflkisi ba¤lam›nda do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Polisin ba¤›ms›z olmas›, onun özerk ve sorumsuz oldu¤u anlam›na gelmemektedir.
b. Polis siyasi iradenin d›fl›nda yap›lanm›fl, ba¤›ms›z ve özerk bir kurumdur.
c. Polis görev ve faaliyetlerinde ba¤›ms›z olmas›d›r.
d. Polis kanunlara, hükümete ve vatandafllara karfl› sorumludur.
e. Polis, görevi ile ilgili faaliyetler hakk›nda hiçbir
siyasinin etkisi alt›nda kalmaz.
49
8. Türkiye’deki içgüvenlik hizmetlerinin yürütülmesine iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Türkiye’de içgüvenlik hizmetleri devlet taraf›ndan yerine getirilen bir kamu hizmeti niteli¤indedir.
b. fiehirlerde polis, k›rsal alanda jandarma ve deniz
s›n›rlar›nda da sahil güvenlik, güvenlik sektörünün kamu ayaklar›n› oluflturmaktad›r.
c. Türkiye’de içgüvenlik hizmetleri “genel kolluk”
olarak tan›mlanan kamu kurumlar› taraf›nda yürütülmektedir.
d. Genel kollu¤un d›fl›nda kalan ve yasal yetkileri
s›n›rl› olan “orman muhafaza, gümrük muhafaza
ve belediye zab›tas›” gibi di¤er kamu kurumlar›
da vard›r.
e. Özel kiflilere ve teflekküllere ait bina ve tesislerin güvenli¤ini sa¤lamak üzere kurulmufl olan
özel güvenlik flirketleri de bulunmaktad›r.
1. b
2. c
3. d
4. e
5. d
6. d
7. b
8. a
9. b
10. e
9. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z içgüvenlik modeline iliflkin yanl›fl bir ifadedir?
a. Frans›z içgüvenlik sistemi merkeziyetçi bir örgütlenmeye sahiptir.
b. Frans›z polis sistemi özü itibariyle yerel bir özelli¤e sahiptir.
c. Frans›z polis sistemi askeri düzenlemelere paralel bir örgütlenmeye sahiptir.
d. Fransa’da Ulusal Polis ve Ulusal Jandarma Teflkilatlar› olmak üzere iki ayr› polis gücü bulunur.
e. Fransa’da Belediye Baflkanlar›na ba¤l› olarak yerel düzeyde görev yapan Belediye Polisleri de
bulunmaktad›r
10. Afla¤›dakilerden hangisi Amerikan polis sistemi hakk›nda do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Amerika, küçük ölçekli polis teflkilatlar›n›n bulundu¤u bir ülkedir.
b. Amerika’da Federal, yerel ve eyalet polisleri bulunmaktad›r.
c. Yerel polis birimleri kasaba, ilçe ve flehirlerde
örgütlenmifltir.
d. Federal güvenlik birimlerinin içinde en fazla tan›nan ve ayn› zamanda en büyük örgütlenmesi
olan kurum Federal Soruflturma Bürosudur
(FBI).
e. Amerika’da polis müdürlerinin hepsi atama ile
görevlendirilir.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Kavram›”
bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z
yanl›flsa
“Güvenlik
Hizmeti”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokratik Polis Sistemleri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütünleflmifl Polis Sistemleri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polis Faaliyetlerinde Aç›kl›k ve Gizlilik” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polis Faaliyetlerinde Aç›kl›k ve Gizlilik” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polis Siyaset ‹liflkisi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk ‹çgüvenlik Sistemi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z Polis Sistemi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amerikan Polis Sistemi”
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Türkiye’de polis ve polisli¤i ifade etmek için ülkenin içgüvenlik yap›s› ve bu hizmetleri yürüten farkl› birimleri içine alan genel bir kavram olarak zab›ta ve kolluk
kullan›lm›flt›r. Bunlar›n içinde daha sonra kolluk kavram› daha çok tercih edilir hale gelmifltir. Bu kavram genel bir tan›mlama anlam›nda ve hukuki metinlerde yer
al›rken özelde ise polis, jandarma, özel güvenlik ve orman muhafaza gibi kavramlar daha yayg›n kullan›lm›fl
ve kabul görmüfltür.
S›ra Sizde 2
Suçlarla mücadele usul ve esaslar› ile kifli hak ve özgürlükler aras›nda ölçülü ve kabul edilebilir bir dengenin
kurulmas› demokratik polis sistemlerinin en dikkat çeken, ay›rt edici özelliklerinden biridir. Suçlarla etkin
mücadele etmek amac›yla gelifltirilen kat›, tavizsiz ve
keskin güvenlik tedbirlerinde devlet organlar›n›n temel
hak ve hürriyetlere müdahalesi gibi bir sorun ortaya ç›kar. Böyle bir sorunla karfl›laflmamak amac›yla fazla say›da suçlara ve yüksek suç seviyesine tolerans gösterilmesi durumunda da, ilginçtir, benzer bir risk söz konu-
50
Suç Sosyolojisi
Kaynaklar
sudur. Çünkü bu durumda da, vatandafllar›n gerçek suç
olay› ile suç ma¤duru olma endifle ve korkusundan dolay› kiflisel tasarruf emniyetini, temel hak ve özgürlüklerin tam olarak kullanamamas› ortaya ç›kar. Yani böyle bir durumda da, devletin kolluk kuvvetlerinin bask›
ve keyfi müdahalelerinden kaçarken suç dünyas›n›n s›n›r tan›maz bask›, fliddet ve müdahaleleri ile karfl› karfl›ya kalma gibi bir di¤er ciddi risk meydana gelir. Birbirine adeta z›t olan bu iki de¤iflik unsur aras›nda olmas› gereken, ancak uygulamas› da o derece zor olan husus, demokratik s›n›rlar içerisinde kalmak suretiyle, kifli hak ve özgürlükleri ile kamu düzeni ve güvenli¤i aras›nda bir denge kurmakt›r.
S›ra Sizde 3
Fransa’da jandarma teflkilat› tamamen sivil iradenin denetimi ve kontrolü alt›nda hizmet sunmaktad›r. Belçika’da art›k jandarma teflkilat› bulunmamaktad›r çünkü
Belçika Hükümeti 2000 y›l›nda bu birimi kapatm›flt›r.
‹spanya Jandarma teflkilat› da Frans›z modeline benzer
flekilde oldukça fleffaf, sivil kontrol ve denetime aç›k
bir kurumdur. Yani Frans›z ve ‹spanya Jandarmas› asker olman›n d›fl›nda hemen her fley demokratik ve sivil
ölçüler içinde yerine getirilmektedir. Türkiye’de sivil
iradenin jandarma üzerindeki yetkileri, denetimi ve kontrolü çok s›n›rl›d›r. Jandarman›n sivilleflmesi konusunda
yeni ad›mlar at›lmal›d›r.
S›ra Sizde 4
Polisin suçla mücadele faaliyetlerinde aç›kl›k ve gizlilik
denildi¤inde genelde akla ilk önce dedektif ve istihbarat hizmetleri gelir. Bu do¤ru olmakla birlikte biraz eksik bir de¤erlendirme olur. Suçla mücadele faaliyetlerinde aç›kl›k ve gizlilik konusu dört temel s›n›fland›rma
içinde ele al›nabilir. Bunlar; aç›k ve hilesiz faaliyetler,
aç›k ve hileli faaliyetler, gizli ve hilesiz faaliyetler ve
gizli ve hileli faaliyetlerdir.
Alderson, J. (1973) The Police We Deserve, London: Wolf
Ayd›n, A.H. (1997) Police Organisation and Democracy:
Case Studies of England, Wales and Turkey,
Avebury: Aldershot
Ayd›n, A.H.,(2002) “Özel Güvenlik Teflkilat›:Kuruluflu,
Görevleri, Yetkileri”, Polis Bilimleri Dergisi, C.4
Ayd›n, A.H. (2007) “Toplumsal Güvenlik ve Yerel Siyaset”, Yerel Siyaset Sempozyumu, 8 Aral›k 2007, ‹stanbul: Greenpark Oteli.
Bayley, D.H. (1975) ‘The police and political
development in Europe’, C. Tilley (ed.) The
Formation of National States in Western Europe,
Princeton, Princeton University Press.
Bayley, D.H. (1985) Patterns of Policing: A Comparative
International Analysis, New Brunswick, NJ: Rutgers
University Press.
Bayley, D.H., (1994), Police For The Future, New York,
Oxford: Oxford University Press, s.25
Becker, H.K. (1980) Police Systems of Europe, Second
Edition, Springfield: Charles Thomas Publishers.
Birinci, A. (1999), ‘Türk Emniyet Teflkilat›nda ‹lkler’,
Polis Bilimleri Dergisi, Cilt.1(3)
Bozkurt, E. Ve S. Kanat (2007) Uluslararas› Toplum
Paradoksu: Terörizm, ‹nsan Haklar›, Güvenlik ve
11 Eylül Sonras› Meydana Gelen De¤ifliklikler,
Ankara: As›l Yay›n Da¤›t›m
Brogden, M., T. Jefferson, ve S. Walklate, (1989)
Inroducing Policework, London: Sage Publications.
Brown, L.P., (1989), ‘Community Policing: A Practical
Guide for Police Officials’, Police Chief, August,
Cerrah, ‹. (1988) ‘Güvenlik Hizmetleri ve Demokratikleflme’, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt. 1, Say›: 2
Cerrah, ‹. (2011) Demokratik Toplumlarda ‹çgüvenlik,
Ankara: Korza Bas›m.
Cihan, E. Ve F. Yenisey (1996) Ceza Muhakemesi Hukuku, 1.Bas› ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m, XI.
Cole, G.F. (1989) The American System of Criminal
Justice, Fifth Edition, Pacific Grove: Brooks/Cole
Critchley, T.A. (1967) A History of Police in England
and Wales, 900-1966, London: Constable.
Ça¤lar, A. (1999) “Polis ve Polisli¤in Ortaya Ç›k›fl›”, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt 1(4)
Dedeo¤lu, B. (2003) Uluslararas› Güvenlik ve Strateji,
‹stanbul: Derin Yay›nlar›.
Delattre, E.(1989) Character and Cops, Lanham, MD:
University Press of America, s.XIII,
Dönmezer, S. (2000) “Çetelerle Mücadele Amac›yla 4422
Say›l› Kanunla Kabul Edilen Koruma Tedbirleri”,
Yarg› Reformu 2000 Sempozyumu, ‹zmir Barosu Yay›nlar›, Birinci Bas›m, Ekim 2000.
Dündar, A. (1998) Emniyet Teflkilat› ve Hizmetleri, 2.
Bask›, Ankara.
Ergut, F. (2004) Modern Devlet ve Polis: Osmanl›dan
Cumhuriyete Toplumsal Denetimin Diyalekti¤i, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Feinberg, G. (2000), ‘United States (Developed NationState)’, G.Barak (Ed.) Crime and Crime Control,
Westport, Connecticut, London: Greenwood Press.
F›nd›kl›, R. (1993) ‹ngiliz Polis Teflkilat›, Ankara: Akid
Yay›nc›l›k.
F›nd›kl›, R. (1999-2000), ‘Polislik Mesle¤inin Özellikleri
ve Mesleki Kimlik Olgusu’, Polis Bilimleri Dergisi,
Cilt.2 (5).
Filiz, O. (2006) “Türkiye’de Özel Güvenlik Yönetimi”,
Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, ‹nönü Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
Geleri, A., (2003) “Karfl›laflt›rmal› Polis Sistemleri”, T.G.
‹çli ve F. Karaosmano¤lu (Editörler.), Uluslararas›
Polislik ve ‹ç Güvenlik, Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.
Geleri, A., (2002) Devriye Polisi, Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Geleri, A., ve H. ‹leri (2003) Organize Suçlarla Mücadelede Gizli ve Örtülü Yaklafl›mlar, Ankara: Seçkin
Geleri, A. (2009) Önleyici Polis Hizmetleri, Ankara: Polis Akademisi Baflkanl›¤›
Göksu, T., (2002) “Türkiye’de Yönetim Anlay›fl› ve Polis Davran›fl›”, H.H. Çevik ve T. Göksu (Der.), Türkiye’de Devlet, Toplum ve Polis, Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Göze, A. (2000) Siyasal Düflünceler ve Yönetimler, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›.
Greene, J.R., ‘Police and Community Relations, Where
Have We Been and Where Are We Going?’, R.G.
Dunham & G.P. Albert, Critical Issues in Policing,
Waveland
Groombridge, N. (2000), ‘United Kingdom (Developed
Nation-State), G.Barak (Ed.) Crime and Crime
Control,
Westport,
Connecticut,
London:
Greenwood Press.
Gülmez, M. (1983) ‘Polis Örgütünün ‹lk Kurulufl Belgesi ve Kayna¤›’, Amme ‹daresi Dergisi, Cilt.16.
Heper, M. (1977), ‘Osmanl›-Türk Bürokrasisinde Modernleflme: Saf Patrimonyalizmden Patrimonyal Yasall›¤a Geliflim’, Ö. Bozkurt (ed.), Yönetim Sosyolojisi, Ankara: TODA‹E
51
Hunter, R.D. (1990) ‘Bringing Order To Chaos: A Model
for American Police’, Journal of Contemporary
Criminal Justice, November.
Hunter, R.D. (1992) ‘Three Models of Policing’, Journal
of Contemporary Criminal Justice
Inbau, F.E., Reid, J.E. & J.P. Buckley, (1986) Criminal
Interrogations and Confessions (Third edition),
London, Baltimore: Williams & Wilkins.
Interpol (1987) ‘Policing and Justice in Europe’,
International Criminal Police Review, No.407
‹nan, K. (1993) Devlet ‹daresi, 3. Bas›m, Ankara: Ötüken Yay›nevi.
Kandemir, M. (Çev.) (2000) Bat› Demokrasilerinde Polis, Ankara: Temiz Yay›nlar›.
Kania, R.R.E. (1989) ‘The French Municipal Police
Experiement’, Police Studies, Vol.12, No.3
Kavgac›, H.‹, (1997) Demokratik Polislik: Temel Yaklafl›mlar, Ankara: Maset Matbaac›l›k,
Kunter, N. Ve F. Yenisey (2000) Arama, El koyma ve
‹letiflimin Denetlenmesi, 1’inci Bas›, May›s 2000, ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m.
Leigh, H.L. (1985) Police Powers in England & Wales,
Second Edition, London: Butterwooths.
Marx G.T., (1988) Undercover, Police Surveillance in
America, California: Univ. of California Press.
Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤i (1990) Devletin Kavram ve Kapsam›, Ankara: MGK.
Maslow, A.H. (1943) “A Theory of Human Motivation”,
Psychological Review, 50(4), Washington DC:
American Psychological Assocciation.
Nichols, L.D., Robbins R.B. & D.B. Harrelson (2000)
The Texas Police Officer, Volume II, Texas:
McCutchan Publishing.
Öztürk, B., M. R, Erdem ve V. Ö. Özbek (2000) Uygulamal› Ceza Muhakemesi Hukuku, Gözden Geçirilmifl ve Geniflletilmifl 5’inci Bask›, Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Palmiotto, J.M. (1994) Criminal Investigation, Chicago:
Nelson-Hall Inc.
Pate, A. ve E.E.Hamilton (1991) The Big Six:Policing
America’s Largest Cities,Washington:Police Founda.
Pekin, H. (1999) “‹sviçre Hukukunda Örgütlü Suçlara
Karfl› Al›nan Hukuksal Önlemler”, Türkiye Barolar
Birli¤i Yay›nlar›, Prof. Dr. Faruk Erem’e Arma¤an
Say›s›, Ankara.
Seçkin, O. (2001) Devlet Güvenli¤i ve Haberalma, Ankara: Polis Akademisi Baflkanl›¤› Yay›nlar›.
52
Suç Sosyolojisi
Sheehan, R. Ve G.W. Gardner, (1985) Introduction to
Police Administration, Second Edition, Ohio:
Anderson Publishing.
Sözen, S. (2002), ‘Türk Kamu Bürokrasisi ve Polis Teflkilat›’, H.H. Çevik ve T. Göksu, Türkiye’de Devlet,
Toplum ve Polis, Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Stead, P.J. (1977) Pioneers in Policing, Montclair, NJ:
Patterson Smith Publishing
Stead, P.J. (1985) The Police of Britain, New York:
Macmillan.
Swanson, C.R., Chamelin, F.L. & L. Territo, (1992)
Criminal Investigation (Fifth edition), New York:
McGraw-Hill Inc.
fiafak, A. Ve V. B›çak (2005) Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara: Polis Akademisi Baflkanl›¤› Yay›nlar›.
fienel, A., (1996) Siyasal Düflünceler Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
fiimflek, C. & H. Ömrüuzun, (2001) Polisin Görev ve Yetkileri, Ankara: Polis Akademisi Baflkanl›¤›.
fiimflek, C., Ömrüuzun, H. Ve N. Sönmez, (2001) Emniyet Teflkilat› (Polis Meslek Hukuku) Ankara: Polis
Akademisi Baflkanl›¤›.
Tafoya, W.L. (1986) ‘Law Enforcement Beyond the Year
2000’, The Futurist September-October.
Tezcan D. (2000) “Organize Suçlulukla Mücadelede
Özel Muhakeme Hukuku Tedbirleri”, Hukuk Kurultay› 2000, 12-16 Ocak 2000, Ankara, C.2.
Türk Dil Kurumu (2005) Türkçe Sözlük, Ankara: TDK.
U.S. National Advisory Commission on Criminal Justice
Standards and Goals, Police, Washington, DC.: U.S.
Government Printing Office.
Varol, M. (2002) Zerdüflt; “Yaflamak ‹stiyorum” dedi.,
Ankara: Academy Plus Yay›nevi.
Walker, S. (1994) The Police in America, New York:
McGraw-Hill Book Company.
Wolfers, A., (1962) Essays on International Politics, John
Hopkins University Press, Chap. 5
Y›lmaz, T. (2000) Emniyet Teflkilat› Kanunu ile Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu, Ankara: Evren Yay›nc›l›k.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Aile kurumunu tan›mlayabilecek,
Aile ve demokrasi aras›ndaki iliflkiyi özetleyebilecek,
Aile içi fliddet olgusunu ifade edebilecek,
Ailede fliddete neden olan faktörleri s›ralayabilecek,
fiiddetin neden devam etti¤ini özetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Aile
• Genifl Aile
• Çekirdek Aile
• Aile ‹çi fiiddet
• Kad›na Yönelik fiiddet
• Ö¤renilmifl Çaresizlik
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Aile ‹çi fiiddet
•
•
•
•
•
A‹LE KURUMU
fi‹DDET
KADINA YÖNEL‹K fi‹DDET
KADIN VE A‹LE ‹Ç‹ fi‹DDET
fi‹DDET‹N ALGILANMASI VE
fi‹DDETE KARfiI TEPK‹LER
• A‹LE ‹Ç‹ fi‹DDET‹N ÖNLENMES‹
Aile ‹çi fiiddet
A‹LE KURUMU
Aile, ba¤lar› kan, evlilik ya da evlatl›k edinmeye ba¤l› olarak akrabal›k olarak adland›r›lan bir toplumsal kurumdur. Aile kurumu tüm toplumlarda görülmektedir.
Modern toplumlar›n en temel kurumu ailedir. Aile kurumunun varl›¤›, insan do¤as›n›n bir gere¤i olarak alg›lanmaktad›r. Aile kurumunun olmad›¤› bir toplum düflünülmemektedir. Aile, bireyin korundu¤u, desteklendi¤i ve gelifltirildi¤i bir kurumdur. Öte yandan aile yaflam›n›n birçok kifli için de üzüntü kayna¤› oldu¤u tart›fl›lmaz bir gerçektir. Aile, toplumda birtak›m fonksiyonlar› yerine getirmektedir. Her
toplumsal kurum birçok fonksiyonu yerine getirmektedir. Toplum gelifltikçe, bu
ifllevler farkl› kurumlara ayr›lmaktad›r. Endüstri öncesi toplumlarda ailelerin sorumlulu¤u, üyelerinin sadece bak›m›yla s›n›rl› de¤ildi. Bu toplumlarda aile ayn› zamanda bireylerin e¤itim ve ifl gereksinimlerinin karfl›lanmas›ndan da sorumluydular. Endüstriyel geliflmenin devam› sonucu aile, e¤itim ve ifl fonksiyonunu di¤er
kurumlara b›rakm›flt›r. Formel okullar e¤itim fonksiyonunu yerine getirirken, fabrika ve di¤er iflyerleri de ifl fonksiyonunu üstlenmifllerdir. Modern aile çocuklar›n
sosyalleflmelerinden sorumludur. Ailenin büyüklü¤ü ve aile bireylerinin toplumun
di¤er k›s›mlar›yla olan ilgisi, ailenin günümüzdeki fonksiyonunu belirlemektedir.
Modern endüstri toplumlar›nda aile, endüstri öncesi aileye göre belli bir oranda
toplumdan izole olmufltur. Günümüzde modern aileler, çekirdek aile olarak tan›mlanmakta ve sadece ebeveyn ve çocuklardan oluflmaktad›r. Modern ailede efllerin
sorumluluklar›n›n da sadece birbirlerine karfl› oldu¤u kabul edilmektedir. Endüstri
öncesi toplumlarda evlilik, ailenin geniflletilmesi anlam›n› tafl›makta ve efller birbirlerinin ebeveyn ve akrabalar›na karfl› da sorumluluk tafl›maktayd›lar. Ebeveyn ve
çocuklar birlikte, akrabalar ise birbirlerine yak›n yerlerde yaflarlard›. Aile, genifl ve
çekirdek olmak üzere iki bafll›kta ele al›nmaktad›r.
Genifl Aile
Genifl aile, endüstri öncesi toplumlar›nda ve günümüzde de tar›m toplumlar›nda
olan bir aile yap›s›d›r. Genifl ailede ebeveynler, çocuklar ve di¤er akrabalar bir arada yaflarlar. Bu ailede kan ba¤› ile ba¤l› olanlar›n birlikteli¤i söz konusudur. Evli
çiftler birbirlerinin akrabalar›na karfl› sorumluluk duyarlar. Genifl ailede aile üyeleri ekonomik zorunluluklar yüzünden bir arada yaflam›flt›r. Baba evin reisidir. Endüstrileflme ile birlikte aile üyeleri iflçi haline geldi ve ifl bulduklar› kentlere göç
ettiler.
Aile, Türk toplumunun
temelidir ve efller aras›nda
eflitli¤e dayan›r. Devlet,
ailenin huzur ve refah› ile
özellikle anan›n ve
çocuklar›n korunmas› ve aile
planlamas›n›n ö¤retimi ile
uygulanmas›n› sa¤lamak
için gerekli tedbirleri al›r,
teflkilât› kurar (Anayasa,
madde 41)
56
Suç Sosyolojisi
Çekirdek Aile
Endüstrileflme ve toplumsal hareketlilik sonucu genifl ailenin yerini çekirdek aile
alm›flt›r. Modern aile anne, baba ve çocuklardan oluflan çekirdek aile olarak adland›r›lmaktad›r. Çekirdek ailenin birden bire olufltu¤u söylenemez. Kentlere göç sürecinde genifl aile, çekirdek aileye destek olmufltur. Endüstrileflme sonucu ailedeki bireylerin sorumluluklar›nda da de¤iflmeler olmufltur. Çocuk, hasta ve yafll›lar›n
bak›m›nda aile d›fl›nda uzmanlaflm›fl profesyonel kurumlar rol almaya bafllam›flt›r.
Çocuklar›n bak›m ve e¤itiminin aile d›fl›na ç›kmas›, kad›n›n rolünde de de¤iflmeleri getirmifltir. Kad›n, sadece ev iflleri ve annelik sorumlulu¤uyla s›n›rl› kalmam›fl;
ayn› zamanda ev d›fl›nda üretim faaliyetlerine de bafllam›flt›r.
Endüstrileflme sonucu ortaya ç›kan çekirdek aile, birçok sosyolojik araflt›rmaya
ilham kayna¤› olmufltur. Bununla birlikte baz› araflt›rmalar, çekirdek ailenin sadece endüstrileflme sonras› olufltu¤u tezini kabul etmemektedirler. Eskiden yafll› akrabalar›n genç akrabalar›n›n yan›nda yaflamak için yeterli bir süreye (uzun bir ömre) sahip olmad›klar›n› öne sürmektedirler. Endüstrileflme sonucu k›rsal kesimden
kentlere göçler bafllad›. Bu göçlerin ilk dura¤› kentte yaflayan akrabalar›n evidir.
Bu da endüstrileflme sonras› ailelerin genifllemesi anlam›na gelmektedir. Kentte
ayakta kalabilmek için akrabalar›n birbirlerine destek olmalar› kaç›n›lmazd›.
Aile ve Demokrasi
Osmanl› toplumunun
geleneksel, ataerkil genifl
ailesi, Atatürk devrimlerinin
de¤ifltirmeyi amaçlad›¤›
kurumlardan biridir. Asl›nda
aile yap›s›n› de¤ifltirmeye
yönelirken Atatürk’ün
kafas›ndaki düflünce,
kad›n›n özgürlü¤e
kavuflmas›yd›. (Unan,1959,
s.150-151; aktaran Kongar,
1995, s.427).
Aile, toplumdaki en küçük demokrasi ünitesi olarak tan›mlanmaktad›r. Aile toplumbilimi anlam›nda geliflim, evrim ve de¤iflimden en çok etkilenen ve bunlar› en
erken içsellefltiren kurumdur. Türk toplumunda aileye yönelik atasözlerinin günümüzde bile kullan›lmas›, ailede ve kamusal yaflamda kad›n›n neden ikinci s›n›f olma özelli¤ini devam ettirdi¤ini aç›klamaktad›r. Bütün eski otoriter aile düzenine ve
di¤er toplumsal hiyerarflilere karfl› bir kültürde kad›n›n bask› alt›nda kalm›fl ama
yads›namam›fl da olan gizli gücünden türetilebilecek ve bugün arzulanan “aile içi
demokratikleflme”ye katk›da bulunabilecek ö¤eler vard›r. Bugün art›k önemli olan,
o ö¤elerin yaln›zca geçmiflin ciddi incelenmesi yoluyla tespiti olmay›p, bugünün
pazara dayal›, yararc›l›k ilkesine vurulan ve bireycili¤e indirgenmifl bireysellik koflullar›nda anlam tafl›d›¤›n›n ve demokratikleflmeye ne ölçüde katk›da bulunabilece¤inin gerçekçi olarak saptanmas›d›r. Demokrasi salt d›flar›dan yapay özendirmeler -ya da daha kötüsü “önlem”ler- yoluyla aile kurumuna enjekte edilemeyece¤i
gibi, böylesi genel politikalar da bütün “demokratiklik” görünümlerine ve gerisindeki bütün içtenlik ve iyi niyetlere karfl›n “buyurgan,” giderek totaliter ve fliddet
içerici hale gelebilirler. fiiddetin yeterince yafland›¤› bir toplumda da özenle gelifltirilememifl politikalar onca iyi amaca karfl›n baflar›s›zl›kla sonuçlanabilir (AAK,
1994, s.93). Dolay›s›yla, demokrasi kavram›n›n öncelikle aile içinde içsellefltirilmesi gerekmektedir. Böylece ailede efller aras› ve ebeveyn ile çocuklar aras›ndaki iliflkilerin niteli¤i de ortaya ç›kar. Bu ba¤lamda aile iliflkilerinin demokratikleflmesi
gündeme gelir.
Aile ve De¤iflim
Ailenin di¤er sosyal durumlarla olan iliflkilerinin rol ve fonksiyonlar›, içinde bulundu¤u toplumun sosyo-kültürel unsurlar› ve ekonomik koflullar›yla ba¤lant›l›d›r.
Toplumdan topluma zaman içinde de¤iflen pek çok aile tipleri ile karfl›lafl›l›r. Ailenin yaflad›¤› yere göre gösterdi¤i farkl›l›k kültürel, etnik, dini ve di¤er faktörlere
ba¤l› olarak aç›klanmaktad›r. Aile tiplerindeki farkl›laflma, zaman içinde de ortaya
3. Ünite - Aile ‹çi fiiddet
ç›kar. Bu farkl›laflmalar yaln›z yeni aile tiplerinin ortaya ç›kmas›yla de¤il, ayn› zamanda yerleflmifl aile tiplerindeki de¤iflmelerle de meydana gelir.
Aile yap›s›ndaki de¤iflmeler yaflam döngüsünün çeflitli aflamalar›nda ortaya ç›kmaktad›r. Bu aflamalar ailenin oluflmas› (evlilik, beraberlik) ailenin genifllemesi
(do¤um, evlat edinme, çocuk yetifltirme) ve ailenin çözülmesi (üyelerin aileden ayr›lmas›, boflanma) olarak belirlenmifltir. Bunlara ek olarak ailenin çevresinde, de¤erlerde, yap›da ya da fonksiyonlardaki de¤iflmeler, aile tipini etkileyen unsurlard›r. Bu tür de¤iflmeler büyük bir ço¤unlukla ailenin d›fl bask›lara karfl› gösterdi¤i
tepki ve talepler, ya da ailenin kendisi için yeni bir aile yaflam›n› seçmesi sonucunda meydana gelebilir (AAK, 1994, s.5).
Endüstrileflme, kentleflme ve modernleflmenin beraberinde getirdi¤i de¤iflimden en çok aile kurumu etkilenmifltir. Söz konusu de¤iflim, ailenin yap›s›n›
de¤ifltirmekte; ayr›ca birtak›m fonksiyonlar›n› yerine getirmesi için toplumun örgütlü deste¤ini almaktad›r. Ancak aile tarihi, sosyal, ekonomik, siyasal olaylardan
etkilenerek de¤iflimlere u¤ram›fl olsa dahi, bir kurum olarak toplumdaki e¤itici,
sosyallefltirici, tüketici, esirgeyici, sosyal güvenlik rollerini korumaktad›r. O nedenle ailenin sosyal güvencesinin sa¤lanmas›, aile bütünlü¤ü içinde aile üyelerinin haklar›n›n korunmas› ve toplumun yap›sal de¤iflimine uyum sa¤lanarak sorunlar›n çözülmesine gereksinim vard›r. Bunun yerine getirilmesini sa¤layacak
mekanizman›n nas›l örgütlenece¤i, yasal dayana¤›n›n ne olaca¤› kapsam, amaç
ve hedeflerinin nas›l saptanaca¤› aile politikas› aç›s›ndan çok önemlidir (AAK,
1994, s.5-6)
Türkiye’de anne, baba ve bekar çocuklardan oluflan çekirdek aile tipinin yayg›nlaflmas›na ra¤men, kuflaklar ve akrabalar aras› dayan›flmaya dayal› geleneksel
genifl aile iliflkilerinin sürdü¤ü görülmektedir. Bu da tar›m toplumundan endüstri
toplumuna geçifl dönemine özgü göç ve kentleflme gibi süreçlerin birey ve aileler
üzerindeki bask›s›n› hafifletmektedir (Atalay ve di¤erleri, 1993). De¤iflim, tüm toplumlar için geçerli olan bir olgudur. Geliflme ve de¤iflme yaflam›n zenginleflmesi,
bireylerin yapt›klar›ndan daha çok doyum sa¤lamalar› anlam›na gelmekte ise de
geliflme süreciyle, aile aras›ndaki iliflkiden söz edildi¤inde çeliflkili ifadeler kullan›l›r (AAK, 1994, s.6). Olumlu olarak ele al›nd›¤›nda de¤iflme flu anlamlar› içermektedir (Acar, 1993, s.60): sa¤l›k, çevre koflullar› ve beslenme olanaklar›n›n iyileflmesi, ortalama yaflam›n yükselmesi, ekonomik gelirin artmas›, yaflam standartlar›, e¤itim düzeyi ve çal›flma koflullar›n›n geliflmesi ve e¤itim olanaklar›n›n geliflmesi (küçük kent, ilçe veya büyük kentlerin sosyo-ekonomik yönden düflük olan bölgelerinde yaflayan genç kad›nlar›n yüksek ö¤renim görme flanslar›n›n artmas›). Olumsuz aç›dan bak›ld›¤›nda ise; Ailenin fakirleflmesi, kad›n erkek aras›ndaki eflitsizliklerin artmas›, ailenin çözülmesi ve destekleyici rolünün ortadan kalkmas›, çocuk
suçlulu¤unun artmas› ve çocuklar›n zararl› al›flkanl›klar edinmesi gibi durumlar ortaya ç›kmaktad›r.
Toplumsal de¤iflmenin aileye olan etkisi yads›namaz. Toplumsal de¤iflmenin
ailede yol açt›¤› de¤iflikliklerin bafl›nda ailenin yap›s›, efller aras› sorumluluk paylafl›m› ve cinsiyet rollerinin sosyalleflmesi gelmektedir. Birleflmifl Milletler Genel
kurulunca 10.12.1948’de kabul edilen ‘‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde kiflilerin özel hayat›na ve ailesine kar›fl›lmamas›, ailenin toplumun temel birimi olarak
korunmas›, yetiflkin kad›n ve erke¤in evlenmeye serbest iradeleriyle haklar› oldu¤u, evlenmesi s›ras›nda evlilik süresince ve evlili¤i sonland›rmada eflit haklara sahip olmalar› öngörülmüfltür. Ayr›ca, herkesin kiflili¤inin serbestçe geliflmesine ola-
57
58
Suç Sosyolojisi
nak tan›nmas›, temel ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›, sosyal güvenlik ile sosyal hizmetlere hak sahibi k›l›nmas›, annelik ve çocuklu¤un ister evlilik içinde ister d›fl›nda
özel koruma bak›m ve yard›m› gerektirdi¤i gibi aile ve çocu¤a yönelik temel hükümler yer alm›flt›r (AAK, 1994, s.26).
Aile kurumu devingen ve de¤iflen toplumsal koflullara uyum sa¤lamak zorundad›r. Bu ba¤lamda Türk ailesi de günümüz koflullar›na ayak uydurma sorunuyla
karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Dolay›s›yla Türk ailesinin günümüz koflullar›nda sorgulanmas› gerekmektedir. Türk ailesi tarihsel olarak zaman ve yer, toplumsal yaflamda
üretim biçimleri ve kültürel evrimler ›fl›¤›nda flekillenmifl ve dönüflümlere u¤ram›flt›r. Dolay›s›yla aile yap›s›n›n hep ayn› kalan bir aile içi örgütlenme ve hiyerarflik
bir yap›y› devam ettirdi¤i varsay›lamaz. Günümüzde pazar ekonomisinin ifllemesi,
aile yap›s›n› da etkilemifltir. Ataerkil ve otoriter aile yap›s› de¤iflime u¤ram›flt›r. Bu
de¤iflimde, hukuk kurallar›ndaki geliflme ve sosyo-ekonomik ilerlemeler etkin rol
oynam›flt›r. Demokrasi kavram› da ailenin yap›s›n›n de¤iflmesinde önemli bir rol
oynam›flt›r.
Modernleflme ve Aile
Modernleflme sonucu, iflbölümü ortaya ç›km›flt›r. ‹fl gücü, tar›m ve tar›m d›fl› sektörlerine göre da¤›lm›flt›r. Üretim tekniklerindeki geliflmeler ve kentleflme modernleflmenin önemli bir sonucudur. Kentleflmeyi art›ran nedenlerin bafl›nda, modern tar›m araçlar›n›n ortaya ç›kmas› sonucu tar›m iflgücü say›s›n›n azalmas› gelmektedir. Ayr›ca miras yoluyla topra¤›n bölünmesi; kentin daha zengin e¤itim,
sa¤l›k ve ifl olanaklar› sunmas› kentleflmeyi art›rmaktad›r. Modernleflme sosyal tabakalaflmaya da etki etmifltir. Siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel yap›lara göre
sosyal tabakalaflmalar oluflmufltur. Modernleflme sonucu gerçekleflen e¤itim alan›ndaki ilerlemeler, tabakalar aras›nda hareketlili¤in artmas›na neden olmufltur.
Modernleflme sonucunda okuryazarl›k oran›nda, kad›nlar›n e¤itiminde ve üniversite e¤itiminin kalitesinde de art›fllar kaydedilmifltir. Endüstrileflme sonucunda geliflmifl teknolojinin kullan›m› ortaya ç›km›flt›r. Bu da yaflam düzeyinin artmas›n›
sa¤lam›flt›r. Endüstrileflme toplumsal de¤erleri de etkilemifltir. Bireycilik geliflirken, ayn› zamanda kad›n erkek eflitli¤i hakk›ndaki tart›flmalar da artm›flt›r.
Atatürk 5 fiubat 1923’te
‹zmir’de verdi¤i söylev
günümüze ›fl›k tutmaktad›r:
Bir toplumsal yaflam iki
cinsten (erkek ve kad›ndan)
yaln›z birinin ça¤dafl
gerekleri almas› ile yetinirse,
o toplumun yar›dan ço¤u
güçsüzlük içinde kal›r. Bir
ulus ilerlemek ve
uygarlaflmak isterse özellikle
bu noktay› temel almak
zorundad›r. (Aktaran, Alp,
1998, s.131).
SIRA S‹ZDE
1
Kentleflme ve Aile
Kentleflme sonucu, kent nüfusu artar. Kentleflmenin en büyük nedeni, k›rsal kesimdeki yaflam düzeyinin itici ve kentin çekici hale gelmesidir. Kentleflme, k›rdan
kente göç olgusunu da beraberinde getirir. Kentlerdeki olumsuz yaflam koflullar›na ra¤men köyden kente göç devam etmektedir.
Kentleflme sonucunda genifl ailelerin azalmas› ve ailelerin küçülmesiyle karfl›laflmaktay›z. Genifl ailelerin yerini, ana baba ve çocuktan oluflan çekirdek aileler
almaktad›r. Kentleflme bireyin özerklik ve özgürlük duygular›n› art›r›r. Genifl aileden çekirdek aileye geçiflin aç›klanmas›nda özerklik ve özgürlük kavramlar›ndan da faydalan›lmal›d›r. Kente göç, ailenin de içinde bulundu¤u tüm iliflkileri
de¤ifltirir.
Ailenin yap›s›
ve ifllevindeki
de¤iflimin nedenleri nelerdir?
SIRA
S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Ailenin ‹fllevleri
Ailenin temel fonksiyonu neslin devam›, çocu¤un yetifltirilmesi, aile üyelerine bak›m, sevgi, geliflme ve disiplin sa¤lay›c› ve destekleyici bir çevre oluflturmakt›r.
Kültür ve ailenin yap›s›na dayal› olan fonksiyon ve iliflkiler ise giderek ailenin
kendi d›fl›ndaki kiflilerle olan etkilefliminde gerçekleflmektedir. Bunlar›n bafl›nda
üretim çal›flmalar›, ev iflleri, sosyal ve kültürel normlar, beklentileri ö¤renme, e¤itim, sa¤l›k, beslenme ve di¤er sosyal çal›flmalar gelmektedir. Ailenin di¤er bir
fonksiyonu sosyal ve kültürel de¤erlerin yeni kuflaklara aktar›lmas›d›r (AAK, 1994,
s.12).
Ailede ‹flbölümü
Geleneksel aile yaflam› y›llara göre de¤iflmektedir. Tam gün çal›flan kad›nlar›n say›s› artmaktad›r. Günümüzde ailelerin nüfuslar› evliliklerin ilk y›llar›nda tamamlanmaktad›r. Bu da çocuk say›s›n›n azalmas›na neden olmaktad›r. Geleneksel ailedeki iflbölümünde erkek ekmek paras› kazan›rken, kad›n ise ev ifllerini yapmaktad›r. Aileyi etkileyen önemli olaylarda erkek karar verirken, kad›n ise ev ifllerine
yönelik çal›flmalarla ilgili kararlar› vermektedir. Evin tüm sorumluluklar›n› tafl›mak
zorunda olan kad›nlar, ifl yaflam›nda da birçok sorunlarla karfl› karfl›ya gelmektedir. Yöneticilik alanlar›nda “erkek kad›nlardan emir almaz” düflüncesi ifl yaflam›nda a¤›rl›¤›n› hissettirmektedir. Kad›nlar›n sosyal güvenli¤i göz ard› edilerek efllerinin güvenli¤inden yararland›r›lmas› yoluna gidilmifltir. Kad›nlar, ücretsiz aile ve
tar›m iflçili¤inin vazgeçilmez elemanlar›d›rlar. Erkekler, kad›nlar›n fiziksel olarak
zay›f olduklar›n› öne sürseler bile, kad›nlar›n fiziksel gücü ön plana al›nm›fl, onlar›n ak›llar›ndan yararlanma geri plana at›lm›flt›r. Endüstri öncesi toplumda genifl
ailede yaflayan bireyler ve hizmetliler güçleri ölçüsünde ailenin gereksinimlerini
karfl›lamak amac›yla üretime katk›da bulunmak zorundayd›lar. Üretilen mal ve
hizmetler öncelikle ailenin gereksinimini karfl›lamak amac›na yöneliktir. Nüfus art›fl›, üretici-tüketici dengesini bozmufltur. Bireyler aile d›fl›nda da üretim yapmak
zorunda kalm›flt›r. Bu durum ailenin yap›s›n›n de¤iflmesine neden olmufltur. Büyük fabrika ve iflyerlerinde üretimler iflgücü gereksinimini ortaya ç›karm›flt›r. Ev
ile iflyeri ayr›lm›flt›r.
Genifl ailenin fonksiyonlar›nda de¤iflimler ortaya ç›km›flt›r. Endüstri öncesi toplumunda aile hem üretici, hem tüketici iken; endüstri toplumunda aile tüketicidir.
Endüstri toplumunda mal ve hizmetler sat›n al›n›r ve evde tüketilir. Aile bireyleri
ise emeklerini iflverene satarak gereksinim duyduklar› mal ve hizmetleri sat›n alabilecekleri paray› kazan›rlar. Bireylerin emeklerini satmas› ve gereksinim duyduklar› mal ve hizmetleri sat›n almas› genifl ailenin yavafl yavafl kaybolmas› ve yerine
çekirdek ailenin geçmesine yol açm›flt›r. Çekirdek ailenin birden bire olufltu¤u
söylenemez. Kentlere göç sürecinde genifl aile, çekirdek aileye destek olmufltur.
Endüstrileflme sonucu ailedeki bireylerin sorumluluklar›nda da de¤iflmeler olmufltur. Çocuk, hasta ve yafll›lar›n bak›m›nda özel kurulufllar gündeme gelmifl, çocuklar›n e¤itiminde de kurumsallaflm›fl profesyonel yaklafl›mlar ortaya ç›km›flt›r. Çocuklar›n bak›m ve e¤itiminin aile d›fl›na ç›kmas›, kad›n›n rolünde de de¤iflmeleri
getirmifltir. Kad›n sadece ev iflleri ve annelik sorumlulu¤uyla s›n›rl› kalmam›fl ayn›
zamanda ev d›fl›nda üretim faaliyetlerine de bafllam›flt›r.
59
60
Suç Sosyolojisi
Kad›nlar›n Rollerindeki De¤iflim
Endüstrileflmenin ilk dönemlerinde kad›n›n eme¤inden ucuz ifl gücü olarak yararlan›lm›flt›r. Günümüzde geliflmekte olan ülkelerde kad›n›n ekonomik faaliyetlere
kat›l›m› s›n›rl›d›r. Ülkemiz gibi geleneksel yap›s›, aile iliflkileri, kad›n erkek ve kar› koca iliflkilerinde hala yaflamakta olan geliflme yolundaki ülkelerde, simetrik aile tipine k›smen metropollerde rastlanmaktad›r. Kad›n ve erke¤e özgü cinsiyet rolleri henüz geleneksellik özelli¤i tafl›d›¤›ndan kad›n›n ev d›fl›nda çal›flmas› büyük
ölçüde onaylanmazken, kad›ndan ev ifllerini görmesi ve çocuklar›na bakmas›, erkekten ise ailenin geçimini sa¤lamas› genel bir beklenti fleklinde sürmektedir (Atalay ve di¤erleri, 1993, aktaran AAK, 1994, s.228).
Bireyler kendi kültürel yap›lar› içinde sosyalleflirler. Bu süreçte bireyler cinsiyetlerine iliflkin toplumsal rolleri de ö¤renirler. Toplumsal kültür, kad›nlar›n ve erkeklerin toplumsal yap› içindeki rollerini belirler. Di¤er taraftan bireyin biyolojik
yaklafl›mlar› da toplumda yayg›n bir flekilde kabul görmektedir. Biyolojik yaklafl›mlar cinsiyet ile toplumsal rol aras›nda bir iliflki kurmufltur.
Toplumlarda cinsiyete dayal› bir iflbölümü vard›r. Bu durum endüstri öncesi
toplumlarda daha da yayg›n bir flekilde yaflanm›flt›r. Endüstrileflme öncesi fiziksel
güce sahip olanlar, üretim sürecini de etkilemifllerdir. Üretim ile cinsiyet aras›ndaki iliflkiye bakt›¤›m›zda kad›nlar›n erkeklere oranla dezavantajl› olduklar› bir gerçektir. Aile yap›s›n› oluflturan temel unsurlar olarak, kad›n ve kocan›n rolleri, ça¤dafl toplumlarda çal›flma hayat›nda artan iflbölümü ve ihtisaslaflma ile farkl›laflmaktad›r. Tar›m›n bir iktisadi faaliyet olarak yo¤un bulundu¤u k›r bölgelerinde görülen geleneksel yap› içinde, kad›n›n ücretli olmas›, kocas›ndan farkl› bir meslekte
istihdam› ve tar›m d›fl› faaliyette bulunmas› zorlaflmaktad›r. Geleneksel yap› içinde
sadece mesleki farkl›l›k de¤il, fakat tar›m d›fl› faaliyetlerin yo¤un oldu¤u flehir bölgelerinde de görüldü¤ü gibi, kad›n›n ekonomik gücü erke¤e göre azd›r ve al›nacak aile içi ve d›fl› kararlara bir taraf olarak da rolü yeterli de¤ildir (Erkal, 1997,
s.106).
fi‹DDET
Psikiyatristler, fliddete yol
açan etkenleri araflt›rmak
istediklerinde ço¤u zaman
ilk önce bireyin kiflili¤ini
incelemek istemektedirler.
Winnigott’a göre fliddete
e¤ilimli bir kiflide onu
fliddete yönelten en önemli
etkenler, ‘yetersiz kalan’
ana-baba-çocuk-aile
iliflkisi, aile flefkati ve ayr›ca
nesilden nesile aktar›lan
fliddet içeren davran›fl
biçimleridir (Moses, 1996,
s.24).
fiiddetin ne anlama geldi¤i, fliddet araflt›rmalar›n›n metodolojisi ve elde edilen sonuçlar tart›flmaya aç›kt›r. Öncelikle aile içinde ve toplumsal alanda gözlenen fliddetin meydana gelmesi, nedenleri, etkileri, ulafl›lan sonuçlar ve odaklanmas› gereken temel noktalar saptanmal›d›r. fiiddet nedir? Afla¤›da farkl› yazarlar taraf›ndan
verilen fliddet aç›klamalar› görülmektedir:
fiiddet, kanuna uymamak, kifliye zarar vermek, hakaret etmek, onurunu k›rmak, sükûnet ve huzura son vermek; birbirinin hakk›n› çi¤nemek, h›rpalamak, incitmek, can›n› ac›tmak için zor kullanmak; yak›c› afl›r› davran›fllarda bulunmak ve
afl›r› derecede öfke ifade etmek flekillerinde kendini gösteren davran›fllara denir
(Erten & Ardal›, 1996, s. 143). Ço¤u zaman fliddet, ya içgüdüsel ve bu nedenle toplumsallaflma sürecinde çok az de¤iflen, ya da sadece ve sadece çevre etkenlerinden kaynaklanan bir davran›fl olarak görülür. Genellikle psikiyatristler, fliddet eyleminde bulunan bireyin toplumla ve ebeveynleriyle olan iliflkilerine varana de¤in
tüm geçmiflini (aile içi fliddeti de göz önünde bulundurarak) ön plana ç›karmay›
ye¤liyorlar (Moses, 1996, s.23).
fiiddetin ma¤duru olan kad›nlar ço¤u kez hor görülmekte ve suçlanmaktad›r
(DPT, 1993, s.84) Burada sormam›z gereken önemli bir soru var: fiiddet nedir?
“... ‘fiiddet’ en genelde kifliye sadece fiziksel fliddet kullan›m› de¤il, ayr›ca psikolojik
aç›lardan onu incitebilen söz, tav›r ve davran›fllar› da içine al›r. fiiddetin bu tan›m›
hak ve özgürlüklerin k›s›tlanmas› ve her türlü bask›y› da içermektedir (Niemi 1974,
aktaran Kalayc›o¤lu & T›l›ç, 1994, s.314).”
“...Di¤er taraftan hangi davran›fllar›n fliddet içerdi¤i veya fliddet olarak alg›land›¤›,
büyük ölçüde toplumun kültürüne ve bireylerin de¤er yarg›lar›na ba¤l›d›r. De¤er
yarg›lar› da toplumdan topluma, ayn› toplumun bir kesiminden baflka bir kesimine
ve zamana göre de¤iflmektedir. Buradan anlafl›labilece¤i gibi fliddet konusunda yerleflmifl ve kesinleflmifl bir tan›ma eriflebilmek zordur (Kalayc›o¤lu & T›l›ç, 1994,
s.314).”
Aile içi fliddet denildi¤inde genel olarak kad›n ve çocuklara karfl› yap›lan fliddet eylemleri akla gelmektedir. Buna ek olarak özellikle Avrupa ve Amerika’da
yafll›lar›n maruz kald›¤› fliddet eylemleri de gündeme gelmektedir. Yafll›lar›n aile
bireyleri veya bak›c›lar› taraf›ndan gereksinimlerinin karfl›lanmad›¤›, dayak yedi¤i
saptanmaktad›r. Türk toplumunda genel olarak yafll›lara büyük sayg› gösterilmekle birlikte yafll›lar aile bireyleri taraf›ndan fliddete maruz kalabilmektedir.
KADINA YÖNEL‹K fi‹DDET
Kad›na yönelik fliddet, özel ve kamusal alanda olmak üzere her yerde yayg›n bir
flekilde görülmektedir. fiiddet, temel hak ve özgürlüklerin en büyük engelleyicilerinden biridir. Ayn› zamanda kad›n haklar›n›n kullan›lmas› karfl›s›ndaki en büyük
engellerden biri de fliddettir. Kad›n ve erkek aras›nda kökü tarihsel ve geleneksel
yaflama kadar uzanan güç dengesizli¤i vard›r. Bu dengesizlikler, en yayg›n olarak
kad›na karfl› fliddet olarak kendisini yans›tmaktad›r. Kad›na karfl› fliddet sosyal s›n›f, kültür ve ekonomik düzeye göre de¤ifliklik gösterse bile genel anlamda kad›nlar toplum içinde yasal, sosyal, siyasal ve ekonomik anlamda erkeklerle eflit haklara sahip olman›n mücadelesini vermektedirler. fiiddet kad›nlar üzerinde birçok
olumsuz sonuçlar do¤urmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda kad›nlar›n ‘ben’ duygusunun
ortadan kalkmas›, kimlik ve düflünce geliflimlerinin zorlaflmas› ve giriflimci yap›lar›n›n azalmas› gelmektedir.
KADIN VE A‹LE ‹Ç‹ fi‹DDET
20. yüzy›l›n sonlar› dünyan›n her yerinde kad›n hareketlerinin yo¤un bir flekilde
yaflanmas›na tan›k olmufltur. Kad›n hareketlerinin ana çerçevesi ‘toplumsal eflitlik’
ve ‘siyasal haklar’ etraf›nda oluflmaktad›r. Kad›n hareketlerine iliflkin ülkemizdeki
geliflmelerin bafllang›c›na bakacak olursak bir edebiyat dergisinin kad›n sayfas›ndan bafllayan ilk dile getirilifllerden sonra, kad›nlar›n gerçeklefltirdi¤i bilinç yükseltme çal›flmalar› 1987-1988 y›llar›nda ‘daya¤a hay›r!’ kampanyas›na dönüfltü. Bu
kampanyan›n merkezi ‹stanbul’du. Kampanya kad›na yönelik fliddetin aileiçi - eflleraras› boyutlar›na odaklan›yordu. Kampanya, Ankara ve ‹zmir baflta olmak üzere birçok ile yay›ld›, kad›nlar›n deste¤ini kazand› (Ifl›k, 1995, s.3).
Kad›nlar eflitliklerini öncelikle ailelerinde sa¤lama yoluna gitmifller, daha sonra
toplumsal eflitlik ve siyasal haklar›n› elde etme çabas›n› bafllatm›fllard›r. Kad›n›n
statüsünü gerek aile içinde, gerekse toplumda yükseltmenin ön koflulu kad›n›n
e¤itim düzeyinin gelifltirilmesidir. Kad›nlar›n, haklar›n›n bilincine varmas›, onlar›n
e¤itim düzeyleriyle do¤rudan iliflkilidir. Dolay›s›yla e¤itimli kad›n, haklar›n› bilir,
korur ve gelifltirir. E¤itimli kad›n yeteneklerini daha iyi bir flekilde ortaya koyma
olana¤›n› elde eder, ifl bulma flans› artar. Sonuç olarak kad›n›n aile ve toplumdaki
61
Aile bireyleri aras›nda ortaya
ç›kabilecek çat›flma, çeliflki
ve anlaflmazl›klar›n
çözülmesinde fliddetin
kullan›m› bireylerin
toplumsal iliflkilerine de
yans›yabilecek bir
demokratik kültür sorunu
olarak da incelenmesi
gerekli bir sosyal olgudur
(Kalayc›o¤lu & T›l›ç, 1994,
s.313).
62
Aile içi fliddeti sürekli
yaflay›p, evlili¤i devam
ettirmek istemenin temel
nedeni, çocuklar›n olmas› ve
kad›n›n baflka seçene¤inin
olmamas›d›r (Yüksel, 1995,
s.278).
Suç Sosyolojisi
sayg›nl›¤› daha da artar. Kad›n›n aile ve toplumdaki sayg›nl›¤›n›n artmas›, ailede ve
toplumda al›nacak kararlarda söz hakk›na sahip olmas›n› sa¤layacakt›r. Bu da al›nan kararlar›n daha da isabetli olmas›n› sa¤layacakt›r. Kad›nlar›n yaflamlar› ile ilgili söz konusu geliflmeler afla¤›daki flekilde dile getirilmektedir:
1975-1985 y›llar› aras›ndaki “Kad›n›n On Y›l›”, bu ba¤lamda tüm dünya kad›nlar› için yaflam›n niteli¤ini de¤ifltirip gelifltirecek ilke ve ölçütleri içeren stratejilerin
saptand›¤›, programlar›n yap›ld›¤› bir dönem oldu. Kad›nlar, bu On Y›l boyunca
eflitlik ve ilerlemelerini engelleyen yeniden üretim ve üretim rollerine; siyasal, ekonomik, toplumsal, kültürel, yasal, e¤itsel ve dinsel engelleyici koflullara iliflkin bir
bilinçlenme, ayd›nlanma sürecini yaflad›lar. Ekonomik aç›dan sömürülmelerini;
ulusal, bölgesel ve uluslararas› düzeylerdeki eflitsiz konumlar›n› sorgulad›lar. Bu
eflitsizli¤in ülkelerin ço¤unda kitlesel yoksulluktan do¤du¤unu, hakça olmayan
ekonomik iliflkilerin ürünü olan azgeliflmifllikten kaynakland›¤›n› ve cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k yüzünden daha da kötüleflti¤ini belgelediler. Sonuçta 2000’li y›llara
uzanan on y›ll›k süreyi eflitlik, hakkaniyet ve adalete dayal› yeni bir ekonomik,
toplumsal ve siyasal yap›lanma dönemi olarak programlad›lar (DPT, 1993, s.6).
Günümüzde kad›nlar›n gündemindeki ana konular flunlard›r: Yoksullu¤un ve
bilgisizli¤in yok edilmesi, eflit istihdam olanaklar›, mesleki e¤itim ve ifl güvencesi,
karar verme odaklar›na eflit kat›l›m, toplumda demokratik, yani eflitlikçi, özgürlükçü, kat›l›mc›, ço¤ulcu bir yap›lanma, ailede sorumluluk, yükümlülük ve yetkileri
eflit paylafl›m ve kad›nlara ve çocuklara yönelik fliddetin yok edilmesi (DPT, 1993,
s.6).
Kad›na yönelik fliddeti hakl› k›lan nedenlerden biri de geleneksel kültürümüzdür. Toplumumuzda ‘Kad›n›n karn›ndan s›pay›, s›rt›ndan sopay› eksik etmeyeceksin’, ‘K›z›n› dövmeyen dizini döver’, atasözleriyle karfl›laflmak mümkündür. Geleneksel de¤erler, erkek otoritesi ve kad›n›n afla¤› düzeyde rolü fleklinde devam etmektedir. Kad›na karfl› fliddet uygulanmas›, geleneksel bir yaflam tarz› haline gelmifltir. Geleneksel kültürümüzde yeni oluflan bir aile, evlilikten sonra kapal› bir kutu haline gelmektedir. Kad›n›n anne ve babas› ile iliflkileri bile azalmaktad›r. Böyle bir ailede erke¤in, kad›na fliddet uygulamas› halinde, kad›n›n ailesinin k›zlar›na
destek olmad›¤› durumlarla karfl›laflmaktay›z.
Efller aras›ndaki fliddet, kad›nlar›n ‘ben’ duygusunu yitirmelerine sebep olmakta
ve kad›n› ikincil tutan önemli bir güç niteli¤ini tafl›maktad›r (Ifl›k, 1995, s.2). Yüksel’in araflt›rmas›nda evlilik yafl› ile aile içi fliddet aras›nda bir iliflki vard›r. Evlilik
yafl› küçüldü¤ünde, fliddete maruz kalma da artmaktad›r (Yüksel, 1995, s.277). Aile iç fliddetin nedenleri afla¤›daki bafll›klar alt›nda ele al›nabilir:
1. Bireysel (veya psikiyatrik) yaklafl›m: Alkol tüketimi, k›skançl›k veya di¤er
psikolojik problemlerin erke¤i fliddet davran›fllar›na yöneltti¤ini savunur.
2. Sosyo-psikolojik yaklafl›m: fiiddetin kuflaktan kufla¤a kültürel yollardan aktar›ld›¤›n› kabul eder. Bu görüfle göre, kar›lar›na fliddet uygulayan erkekler,
çocuk döneminde ailelerinde fliddet uygulamalar›na tan›k olmufllard›r.
3. Sosyo-kültürel yaklafl›m: Sosyo-ekonomik statü ile, kad›na karfl› fliddet aras›nda bir iliflkinin oldu¤unu varsayar. (Yüksel, 1995, s.275-276).
Genifl ailelerde yaflama, aile içi dayan›flma duygusunun eksikli¤i veya olmay›fl›, aile bireylerinin karar alma süreçlerine kat›lmay›fllar› ve olumsuz bir gelecek alg›s›n› tafl›malar› fliddet e¤ilimlerini art›rmaktad›r. fiiddete maruz kalan bir çocukluk
yaflamak, bireyin yetiflkinlik döneminde aile ve toplumsal hayat›nda bir fliddet uygulay›c›s› olma olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. Sosyo-ekonomik yönden olumsuz koflullar
içinde yaflan›lmas› aile içi fliddetin oluflmas› ve devam etmesine ortam haz›rlamaktad›r. Aile içi fliddette yoksulluk, sa¤l›ks›z koflullarda yaflama ve destek alamama
temel problemler aras›ndad›r. Sosyo-ekonomik yönden yaflanan olumsuz koflullar,
bireyleri toplumsal alanda sinik bir hale getirmektedir. Sürekli sinik yaflayan insanlar, ortam›n› bulduklar›nda patlamaktad›rlar. Aile içi fliddete maruz kalan kad›nlar›n ço¤unun ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n›n olmad›¤› ve efllerine ba¤›ml› olduklar›
bir gerçektir. Aile içi fliddete maruz kalan kad›nlar›n çocuklar›na fliddet uygulad›klar› ortaya ç›km›flt›r. Sadece aile içi fliddete u¤rayanlar›n de¤il, buna tan›k olanlar›n da yaflamlar›nda duygusal ve davran›flsal olarak birtak›m olumsuzluklar sergiledikleri saptanm›flt›r (‹çli, 1994).
“...bu kad›nlar kendi kararlar›yla ya da ailelerinin etkisiyle evlenmifl olmalar› fark
etmeksizin, ço¤unlukla evlili¤in ilk y›llar›nda efllerinin çeflitli fliddet davran›fllar›yla
karfl›laflm›fl ama deneyimsizlik ve donan›ms›zl›k nedeniyle etkin ve kararl› bir tepki
vermekte gecikmifllerdi. Toplumun onlara biçti¤i kad›nl›k rollerini kendilerince en
iyi biçimde ve gönüllü olarak yerine getirmeye u¤raflm›fllar, hatta çal›flanlar da dahil genellikle kendilerini tümüyle evleriyle tan›mlam›fllar; ama bu ba¤›ml›l›k onlar›
giderek artan bir afla¤›lanma, ezilmifllik, örselenmifllik, güvensizlik ve güçsüzlük
duygular› içine hapsetmiflti (Kad›n Dayan›flma Vakf›, 1997, s.55)”.
“Kad›na uygulanan fliddet, toplumdaki erkek egemenli¤ini aile içinde yeniden üreterek meflrulaflt›rmaktad›r. Aile içi fliddet erkek egemen ideolojinin ürünü olan yasalar ve hukuk düzeni ile desteklenmektedir (Kad›n Dayan›flma Vakf›, 1997, s.2)”.
Ülkemizde “aile içi fliddet bir s›r olarak saklanmaktad›r” sav›, genel olarak geçerli bir savd›r. Türkiye’de kad›nlar aile içi fliddetin ortaya ç›kmas›na neden so¤uk
bakmaktad›rlar? Türkiye’de aile içi sorunlar mahrem meselelerdir ve ailenin d›fl›ndaki kiflilerle konuflulmaz. Kocas›ndan fliddet gören kad›n, bu durumu d›flar›da dile getiremez. Kocan›n kar›s›n› dövmesi, toplumun gözünde kad›n› de¤ersiz hale
getirmektedir. Dayak atan kocan›n yerine, dayak yiyen kad›n ay›plan›r. Dayak yiyen kad›n hakk›nda ortal›kta konuflulmas›, kad›n› utand›r›r. Bu nedenlerle aile içi
fliddet gizli kalmaktad›r. fiiddet davran›fllar›n›n daha çok erkeklerde ve hatta genç
erkeklerde gözlenmesi bireyin yafl›n›n ve cinsiyetinin de fliddetin oluflumunda rol
oynad›¤›n› düflündürmektedir. Toplumun, erkek sald›rganl›¤›n› onaylamas›, kad›n
davran›fllar›nda itaati savunmas›; erkekte istenilen özellikleri ‘mert’. ‘cesur’, ‘korkusuz’ ifadeleri ile; kad›nda istenilen özellikleri ‘han›m k›z’, ‘sessiz’, ‘uysal’ ifadeleri
ile betimlemesi, Erdal Atabek’in dedi¤i gibi ‘K›flk›rt›lm›fl Erkeklik Bast›r›lm›fl Kad›nl›k’ olgusunun yarat›lmas›, erkeklerin fliddet uygulamas›na izin vermektedir (Tekin
& Gözütok, 1996, s.6).
Aile içi fliddet problemi, kültürel anlamda bir bütünlük yaklafl›m›yla incelenmelidir. Ailenin yap›s›, gelenek ve görenekler, sosyalleflme, demografik özellikler,
çevresel ve sosyo-ekonomik koflullar göz önüne al›nmal›d›r. Ayr›ca sa¤l›k, e¤itim,
siyaset, hukuk ve güvenlik kurumlar›n›n rolü de göz ard› edilmemelidir. Kad›na
yönelik fliddet, temel özgürlükleri ve insan haklar›n› ortadan kald›rmaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n haklar›n›n kullan›lmas› da güçleflmektedir.
Kad›n ve erkek aras›ndaki denk olmayan tarihsel ve geleneksel güç iliflkisi aç›s›ndan, kad›na yönelik fliddetin özel bir önemi vard›r. Sosyal s›n›f, kültür ve ekonomik gelire göre kad›na yönelik fliddet de¤iflik flekiller almaktad›r. Bununla birlikte kad›na yönelik fliddet yayg›n bir biçimde yaflanmaktad›r. Çok sesli geliflmeye
aç›k bir toplum için farkl› kifliliklere gereksinim vard›r. fiiddet hem kurban, hem
63
64
Suç Sosyolojisi
uygulayan, hem de tan›k olanlar için bir y›k›m niteli¤indedir. fiiddet ma¤durlar›n›n
ben duygusu azalmakta, kimlikleri kaybolmakta, sa¤l›k yönünden ise sorunlu hale gelmektedirler. Böylece toplumu oluflturan bireylerin fiziksel ve ruhsal yönden
sa¤l›ks›z olmas› durumu ortaya ç›kmaktad›r. Bu da demokrasinin taban›n›
daraltmaktad›r. Kad›n programlar› da dahil olmak üzere kad›nlara yönelik
programlarda geleneksel kad›nl›k rolünün öne ç›kar›ld›¤›, kad›n›n aile ile s›n›rl› ya
da aile öncelikli bir yaflam biçimini benimsemesi esasl› bir yaklafl›m güdüldü¤ü görülmektedir. Kad›nlar› kad›nl›k sorunlar›na yabanc›laflt›ran, kendi gözlerinde de¤ersizlefltirici bu yaklafl›m, kad›nlar›n kendine sayg›s›n›, onurunu, kimli¤ini yok
edici, kendini bir süs eflyas› olarak alg›lamaya zorlayan zay›f, duygusal bir ikincil
varl›k kal›b›na dökülmesi do¤rultusunda bir etki yapmaktad›r (DPT, 1993, s.88).
“...diziler, filmler, e¤lence yay›nlar› ve reklamlar arac›l›¤› ile daha kal›c› etkiler de
yapmaktad›r. Yaz›l› bas›ndan çok daha h›zl› ve çok daha genifl ölçekli bir kitleye
ulaflan elektronik yay›nc›l›k, reklam ve fliddet aç›s›ndan etkisi en önemli yay›nc›l›k
türüdür. “Evlilerin ak›ls›z cinsel objeleri”, “erkekler için kozmetik ürünler tüketen,
beyni ile de¤il bedeni ile var olan kad›n” imaj› her türlü ürünü en iyi satt›ran reklam arac› durumundad›r. Kad›n vücudu reklamlar›, video klipleri, video filmleri,
posterleri, dergileri, afiflleri ve takvimleri cinsel obje olarak süslemekte, bu yolla
sembolik bir kad›n imaj› yarat›lmaktad›r (DPT, 1993, s.88)”.
Ailedeki güç dinami¤ine iliflkin literatür, cinsiyete dayal› gücün çok boyutlu oldu¤unu söylemektedir. Kad›n›n aile yaflam›ndaki bir boyut üzerinde kontrol sahibi olmas›, yaflam›n di¤er boyutlar›nda da söz sahibi olmas›na olanak haz›rlamamaktad›r. Örne¤in ekonomik kararlarda kad›n söz sahibi olurken, ekonomi ile ilgili olmayan kararlarda söz sahibi olamamaktad›r (Bradley & Khor, 1993, aktaran
Malhotra & Mather, 1997, s.604). Dolay›s›yla parasal durumlar ile aile ve sosyal iliflkilere yönelik kararlarda kad›n›n söz sahibi olup olmamas› de¤iflmektedir. Erkeklerin sahip oldu¤u güç de kad›nlarda oldu¤u gibi, ekonomik kaynaklar ve sosyokültürel yap› ile iliflkili olarak aç›klanabilir (Malhotra & Mather, 1997, s.603).
Erke¤in fiiddet Davran›fllar›n› Yönlendiren Motivasyonlar
Baz› erkekler dayak
olay›ndan sonra suçluluk
duygusu ile efllerinden
inand›r›c› bir flekilde özür
diler, onlar› ne kadar
sevdiklerini göstermeye
çal›fl›rlar. Ne var ki, bu
özürler ve sevgi gösterileri
bir sonraki dayak olay›n›
önleyemez.
Efllerine fiziksel fliddet uygulayan erkeklerin baz›lar› ifl ve arkadafl çevresinde
uyumlu portreler çizebilmektedir. Erke¤i kad›ndan üstün gören geleneksel kültürün etkisi, iflsizlik, alkol kullan›m› gibi problemler aile içi fliddeti art›rmaktad›r. Ayr›ca erke¤in ev d›fl›nda yaflad›¤› sorunlar› ev içine yans›tmas› da fliddetin nedenleri aras›ndad›r. Kad›na karfl› fliddete baflvuran erkekler üzerinde kapsaml› araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bu erkeklerin ço¤unda afl›r› güvensizlik duygusu göze çarpmaktad›r. Bu erkekler bu duyguyu bilinçalt›nda tutmak için maço görünürler, afl›r› sald›rgan davran›rlar; her fleyi bildiklerini iddia ederler; her zaman özerkliklerine tecavüz edilece¤i korkusunu yaflarlar. Kendileri fliddete maruz kalmadan ilk darbeyi
vurma telafl›ndad›rlar. Afl›r› ba¤›ml›d›rlar. Efllerinin bak›m›na muhtaçt›rlar. En küçük bir ayr›lma, boflanma tehdidi bu erke¤i pani¤e sokar. Eflini veya sevgilisini sürekli afla¤›layarak kendi özgüvenlerini yüksek tutmak e¤ilimindedirler. Bu erkeklerin özgüven eksikli¤i ev d›fl›ndaki yer ve zamanlarda - ifl yaflam›nda, patronuyla
iliflkisinde, arkadafl gruplar›yla beraber - sars›nt›lar, y›k›mlar yaflanmas›na sebep
olur. Erkek bunlar›n ac›s›n› birlikte yaflad›¤› kad›ndan ç›kar›p, özgüvenini, özsayg›s›n› ayakta tutmaya çal›fl›r (Erten & Ardal›, 1996, s.161).
Aile ‹çi fiiddete Neden Olan Faktörler
Akademik araflt›rmalar, aile içi fliddete u¤rayan kad›nlarda birtak›m ortak özelliklerin oldu¤unu ortaya ç›kartm›fllard›r. Erkek otoritesini kay›ts›z flarts›z kabullenme,
sosyal kurumlar›n kad›n›n erke¤e itaat etmesi gerekti¤ini önermeleri, kad›nlar›n
duygusal olufllar› ve affedici olmalar›, saptanan özelliklerin bafl›nda gelmektedir.
Kad›nlar›n araflt›rmac›lara do¤ruyu söyleyemeyecekleri, kad›nlar›n sadece güvendikleri kiflilere yaflad›klar› problemleri aktaracaklar› gerçe¤ini göz önüne ald›¤›m›zda araflt›rmalar›n sonuçlar›n›n sa¤l›kl› olup olmad›¤›n›n tart›flmaya aç›k oldu¤u
söylenebilir. Zaten fliddete u¤rayan kad›nlar›n az bir oran›n›n bu problemi baflkalar›yla (arkadafl ve/veya akrabalar›yla) paylaflt›klar› bilindi¤ine göre, araflt›rmac›lara kad›nlar›n do¤ruyu söyledikleri veya problemlerini tam anlam›yla aktard›klar›
nereden ç›kar›lmaktad›r? Buna ra¤men yap›lan araflt›rmalar, problemin boyutu ve
özellikleri hakk›nda birtak›m bilgiler vermektedir. Bu bilgiler, sosyal çal›flmac›lara,
politika belirleyicilerine, sa¤l›k ve güvenlik görevlilerine ›fl›k tutabilir.
Ailede fiiddetin Bafll›ca Nedenleri
Ailede fliddetin bafll›ca nedenleri flunlard›r:
• Ailenin kalabal›k olmas›
• Aileyi etkileyen olumsuzluklara maruz kalma
• Çocuklar›n kendilerine ait odalar›n›n olmamas›
• Engelli bir kardeflle birlikte büyüme
• Evden kaçma
• fiiddet içeren video oyunlar› oynama
• Sosyal destek sisteminin zay›f olmas›
• Aile içi dayan›flma duygusunun eksikli¤i
• Aileye yönelik kararlar›n al›nmas›nda kat›l›m›n olmay›fl›
• Ailedeki bireylerin gelecekleri hakk›nda karamsar olmalar›
• Afl›r› alkol tüketimi
• Ailede ‘bencil’ ve ‘gururlu’ de¤er yarg›lar›n›n bulunmas›
• Kad›n›n d›flar›da çal›flmas›, baz› ailelerde tart›flma konusu olmaktad›r. Kad›n›n kazananc›n›n tamam›n› ailesi için harcamas›, tasarruf yapmamas› bile
tart›flmay› ortadan kald›rmaya yetmemektedir.
Sadece aile içi fliddete u¤rayanlar de¤il, fliddete tan›k olanlar da yaflamlar›nda
duygusal ve davran›flsal olarak birtak›m olumsuzluklar göstermektedir. Aile içi fliddet ile sosyalizasyon süreci aras›nda bir iliflki vard›r. Aile içi fliddetin yafland›¤› ailelerde çocuklar, ebeveynlerinin davran›fllar›n› ö¤renip taklit etmek e¤ilimindedirler. fiiddete baflvurman›n, çocuklarda ö¤renme sürecinde gerçekleflti¤i ve yetiflkinlikte kal›c› hale geldi¤i öne sürülmektedir fiiddetin yafland›¤› ailelerde yaflayan, fakat fliddet uygulamayanlar›n durumu hakk›nda ne denmelidir? Sosyo-psikolojik
aç›klamalar yeterli midir? Sosyo-psikolojik aç›klamalar yeterli de¤ildir. Dolay›s›yla
aile içi fliddetin aç›klanmas›nda temel olarak sosyolojik aç›klamalardan yararlanmak gerekmektedir. Sosyo-kültürel yap›da erkek çocu¤un sosyalizasyonunda kazand›r›lan ‘erkeklik’ rolünde, kad›n› küçümseme, ona karfl› sert davranma, evde
tek hâkim olma ve gerekti¤inde de kad›na fliddet kullanma s›kl›kla ö¤retilmektedir. Kar›s›na fliddet uygulayan kocalar ‘iyi erkek’ olarak da de¤erlendirilebilmektedir (‹çli, 1994).
Aile içi fliddete u¤rayan kad›nlar›n belli bir oran› ise problemin nedenini kendilerinde görmektedirler. Kültürel normlar, ailedeki geçimsizli¤in ve fliddetin ne-
65
66
Suç Sosyolojisi
denlerini daha çok kad›nlara ba¤lamaktad›r. Kad›n› evlilikteki baflar›s›zl›¤›n kendisindene kaynakland›¤›n› düflündü¤ünden fliddete u¤rasada evlili¤ini sürdürmek
çabas›nda olmaktad›r.
Dayakç› Kocaya Elektronik Kelepçe
Bakan Fatma fiahin, efline fliddet uygulayan erke¤in èlektronik kelepçeli teknik izleme sistemi` ile takip edilece¤ini belirtti. fiahin, Bakanl›ktaki makam›nda TÜS‹AD
Baflkan› Ümit Boyner ile beraberindekileri kabul etti. fiahin, burada yapt›¤› aç›klamada, bakanl›k görevini devral›r almaz 4320 say›l› Ailenin Korunmas›na Dair Kanun ile ilgili çal›flt›klar›n› anlatarak, konunun güvenli¤i içerdi¤ini, Adalet ve ‹çiflleri Bakanl›¤›n›n neler yapabilece¤ini tart›flt›klar›n› söyledi.Konuyla ilgili yeni bir taslak çal›flmas›n› bugün tamamlad›klar›n› bildiren fiahin, ilgili kurum ve kurulufllara
tasla¤› gönderdiklerini söyledi. fiahin, flunlar› kaydetti:
``Yapmaya çal›flt›¤›m›z fley özellikle Ayfle Paflal› cinayetinde bu kadar fley yap›lmas›na ra¤men `Neden devlet koruyamad›` y› masaya yat›rd›k. Sahada yaflad›¤›m›z tecrübeyle yasal altyap›y› güçlendiriyoruz. Kolluk kuvvetlerinin oradaki yetkisini art›r›yoruz. Aile Mahkemelerine yetki devri veriyoruz. En önemli fley, elektronik kelepçeyle
izleme takip sistemini kuruyoruz. fiiddet uygulayan erkek uzaklaflt›r›lma karar› verilmesine ra¤men kad›na yaklafl›yorsa burada elektronik sistemle, bilimsel bir yaklafl›mla, bir çok AB ülkesinin yapt›¤› gibi teknik bir takip sistemi oluflturaca¤›z. Kad›n›, can› koruyacak flekilde bütün gücümüzü seferber edece¤iz. Yasal altyap›m›z haz›r. H›zl› bir flekilde, Meclis aç›l›r aç›lmaz ç›kacak ilk yasa budur.`` Aile ve Sosyal Politikalar Bakan› Fatma fiahin, elektronik takip sistemiyle evden uzaklaflt›rma cezas›
alan erke¤in karara uymamas› halinde gere¤inin yap›laca¤›n› söyledi. fiahin, Bakanl›ktaki makam›nda TÜS‹AD Baflkan› Ümit Boyner ile beraberindekileri kabul etti. Burada gazetecilerin sorular›n› yan›tlayan fiahin, 4320 say›l› Ailenin Korunmas›na Dair Kararla ilgili çal›flt›klar›n› anlatarak, kanunun isim de¤iflikli¤inin ise sivil
toplum kurulufllar›ndan gelecek önerilerle ele al›naca¤›n› dile getirdi. Kanunun içeri¤ine iliflkin yap›lan düzenlemelerle, fliddet uygulayan erke¤in evden uzaklaflt›r›ld›¤› sistemin daha da güçlendirilece¤ini vurgulayan Bakan fiahin, Adalet ve ‹çiflleri
Bakanl›klar›n›n da yetkilerinin art›r›laca¤›n› belirtti.
Mahkeme karar›na göre erke¤in fliddet nedeniyle evden uzaklaflt›rma cezas› almas›na ra¤men bir flekilde aileye, kad›na ulaflmaya çal›flabildi¤ini söyleyen fiahin, elektronik kelepçe sisteminin böyle durumlarda devreye girece¤ini anlatt›. fiahin, `È¤er
uzaklaflt›rma geldiyse ve bunu uygulamada verilen karara uymuyorsa gere¤i yap›lacak`` dedi. fiahin, sistemin `èlektronik teknik izleme sistemi`` olarak isimlendirildi¤ini belirterek, ``Kelepçe olur, farkl› bir sistem olur ama bilimsel manada mahkeme
karar›n› uygulayan teknik bir izleme sistemi oluflturulacak`` diye konufltu. Cumhurbaflkan› Abdullah Gül`ün kad›na yönelik fliddetin araflt›r›lmas› için Devlet Denetleme Kurumu`nu görevlendirdi¤inin hat›rlat›lmas› üzerine fiahin, Cumhurbaflkan›
Gül`ün daha önce birçok alanda da kurumu görevlendirdi¤ini an›msatt›. fiahin, kurumun kad›na yönelik fliddetle ilgili araflt›rma yapaca¤›n›, kendilerinin de talep
edilmesi halinde araflt›rmaya yard›m edece¤ini ifade etti. (Anadolu Ajans›,
http://www.tumgazeteler.com/?a=6985886)
67
fi‹DDET‹N ALGILANMASI VE fi‹DDETE KARfiI
TEPK‹LER
fiiddet, baz› ailelerde sürekli yaflanan bir olgudur. Bunun nedeni ise fliddetin kad›nlar taraf›ndan normallefltirilmesi ve kabulüdür. Korku ve çaresizlik, fliddetin
normallefltirilmesine neden olmaktad›r. Bunun sonucunda kad›nlar fliddete karfl›
pasif bir hal almakta ve fliddete karfl› ç›kamamaktad›rlar.
“Kocas›ndan dayak yemeyen kad›n var m›? Kocad›r, döver de sever de, bir tokattan bir fley ç›kmaz” gibi anlat›mlar fliddetin normallefltirilmesini kolaylaflt›rmaktad›r.
Ö¤renilmifl Çaresizlik
Kat› cinsiyet rolü sosyalizasyonu sonucunda baz› kad›nlar yaflad›klar› olumsuzluklar›n üstesinden gelemeyece¤ine inan›rlar. Bu kad›nlar çaresiz olmay› ö¤renirler.
Ö¤renilmifl çaresizlik içinde olan kad›nlar›n fliddetle karfl›laflt›¤›nda onunla bafletme veya ondan kaçma becerileri yoktur. Bunun sonucu kad›n›n içinde bulundu¤u
çaresizlik, erke¤in uygulad›¤› fliddetin devam etmesini sa¤lar. Kad›nlar›n fliddete
maruz kald›klar› halde eflleriyle olan iliflkilerini devam ettirmeleri nas›l aç›klanmaktad›r? ‘Ö¤renilmifl çaresizlik’ yeterli bir aç›klama m›d›r? Kad›nlar ailedeki efl ve
annelik rollerini devam ettirmekte ›srar etmektedirler. Bunun nedeni ise sosyal ve
ekonomik faktörlerle aç›klanmaktad›r. Kad›nlar›n evi terk etmesi halinde kocalar›n›n daha fazla fliddete baflvurmalar›ndan korkmalar›, kad›n›n gidecek yerinin olmamas› aile içi fliddetle yaflamay› zorunlu k›lmaktad›r.
Aile içi fliddet neden gizli kalmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
2
fiiddeti Rasyonellefltirmeyi Sa¤layan Faktörler
Ü fi Ü N E L ‹ M
fiiddeti rasyonellefltirmeyi sa¤layan faktörlerin bafl›nda, fliddet Duygulayan
eflin içinde bulundu¤u sosyo-ekonomik koflullar gelmektedir. Eflin süregelen iflsizli¤i, iflten
O R U
at›lmas›, ekonomik yetersizlik, eflin ev d›fl› kiflisel iliflkilerindekiSaksakl›k
ve sorunlar, kad›n›n fliddeti mazur görmesine neden olmaktad›r. fiiddete maruz kalan ve
bunu rasyonellefltirmeye çal›flan kad›nlar, efllerine karfl› anlay›fll› olmalar› gerekti¤i
D‹KKAT
inanc›n› tafl›maktad›rlar. Kad›nlar efllerine yard›m edemedikleri ve onlara destek
olamad›klar› gerekçeleriyle kendilerini bile suçlama e¤ilimi tafl›maktad›rlar.
SIRA S‹ZDE
Kocas›ndan fliddet gören baz› kad›nlar, kocalar›n›n fliddetlerine
iliflkin nedenler
ortaya atmaktad›rlar. Bu kad›nlara göre, iflsiz kalmak veya ifl yaflam›nda s›k›nt› içinde olmak, kocan›n kad›na fliddet uygulama nedenlerinin bafl›nda gelmektedir. KaAMAÇLARIMIZ
d›nlarda, kocalar›n›n ifl bulmas› veya ifl yaflam›ndaki s›k›nt›lar›n ortadan kalkmas›
halinde maruz kald›klar› fliddetin de sona erece¤i beklentisi vard›r. Bu beklentiler,
kad›nlar›n maruz kald›klar› fliddeti rasyonellefltirmelerine neden
olmaktad›r.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
Ü fi‘erkektir
ÜNEL‹M
Baz› kad›nlar Dise
döver de, sever de!’ veya
‘seven erkek k›skan›r’ gibi
S O efllerinin
R U
ifadelerin etkisiyle,
uygulad›¤› fliddetten olumlu
sonuç ç›karmaktad›rlar.
fiiddetin temel kayna¤›n›n
D‹KKAT
erke¤in kad›na duydu¤u
ba¤l›l›k, sevgi, sahiplenme
ve benzeri duygular
SIRA
S‹ZDE
oldu¤una inanan
kad›nlar,
sonuçta maruz kald›klar›
fliddetten kendilerine bir
de¤er pay› ç›karmaktad›rlar.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
A‹LE ‹Ç‹ fi‹DDET‹N ÖNLENMES‹
Kad›nlara dayak atma, tüm sosyo-ekonomik katmanlarda gözlenen bir sorundur
TELEV‹ZYON
(Yüksel, 1995, s.279). Aile içi fliddet, kurbanlar taraf›ndan ‘mahrem’ olarak alg›lanmakta ve aile içinde gizli kalmas› gerekti¤ine inan›larak, polise veya doktora gitmek tercih edilmemektedir. Ayr›ca fliddet uygulanan kad›nlar›n baz›lar›n›n kendi‹ N T fliddetin
E R N E T gizli kallerini suçlu görerek afla¤›lamalar› ve bunu d›fla vuramamalar› da
mas›na neden olmaktad›r. Geleneksel Türk toplumunda fliddet bir terbiye yöntemi olarak de¤erlendirilmektedir. fiiddetin aile içinde ve kamusal yaflamda meflru
olarak de¤erlendirilmesi de fliddetin gizli kalmas›na ve tekrar etmesine neden olmaktad›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
68
Suç Sosyolojisi
Her türlü olumsuz
sonuçlar›na ra¤men genel
olarak toplumuzda aile içi
fliddet önemli problem
olarak
de¤erlendirilmemektedir.
Dahas› fliddete maruz kalan
kad›n suçlanmaktad›r.
Ailedeki fliddete neden olan sorunlar›n ortaya ç›kart›l›p, önlemlerin al›nmas› yönünde yeterli çal›flmalar yoktur. fiiddet, ailede yaflanan birtak›m problemlerin yans›mas› anlam›na gelmektedir. fiiddete baflvurma, yukar›da da belirtildi¤i gibi, yaflanan problemlerin yans›t›lmas› demektir. Bu durumda beden, mesaj›n iletiminde
kullan›lan bir araç haline gelmektedir. Kad›nlar›n kendi yaflamlar›na yönelik kararlar almas› ortadan kalkmaktad›r. Dolay›s›yla kad›nlar›n yaflad›klar› bu problemlerin
ortadan kalkmas› için çok kurumlu yaklafl›ma gereksinim vard›r. Kad›nlara yönelik
fliddetin önlenebilmesi için bütüncül yaklafl›mlar uygulanmal›d›r. Bunun için yasal,
hukuksal ve kültürel çal›flmalara gereksinim vard›r. Siyaset kurumu, kad›n erkek
eflitli¤ini temel politikalar› aras›na almal›d›r. Kad›n erkek eflitli¤i tüm yasal düzenlemelere yans›t›lmal›d›r. Kad›n erkek eflitli¤i toplumsal yaflam›m›zda bir norm haline gelmelidir. Baflta ailemizde olmak üzere tüm toplumsal yaflam›m›z eflitlik ilkelerine göre düzenlenmelidir. Ekonomik yönden özgür olmayan kad›n, aile içi fliddete karfl› sabrederek yaflam›n› devam ettirmeye çal›flmaktad›r. Ekonomik özgürlükleri olsa bile çocuklar›n gelece¤i aç›s›ndan boflanma söz konusu olmamaktad›r. En
az›ndan fliddet içinde olsa bile evde yaflam› devam ettirmek, fliddetten kurtulmak
amac›yla evi terk etmekten daha kolay gelmektedir (‹çli, 1994).
Aile içi fliddetin önlenebilmesi için çocuklar›n sosyalizasyon sürecinde cinsiyet
rollerinin belirlenmesinde, ayr›mc›l›¤›n ortadan kalkmas› gerekmektedir. Bu ba¤lamda baflta ebeveyn ve ö¤retmenlere önemli sorumluluklar düflmektedir. Problemin önlenebilmesi için, “kad›nlar›n e¤itimi” ele al›nacak konular›n bafl›nda gelmektedir. Kad›nlar›n fliddete u¤ramalar›n›n nedenlerinin kendileri olmad›¤›n›n
vurgulanmas› gerekmektedir. Kad›nlar›n çaresiz olmad›klar› ve soruna karfl› ç›kabilecekleri ö¤retilmelidir. Annelerin çocuklar›na, karfl› cinse sayg›l› olmalar›n› ö¤retmeleri de al›nacak önlemler aras›nda gelmektedir. Ekonomik gelir düzeyinin
yükseltilmesi ve e¤itim olanaklar›n›n gelifltirilmesi, aile içi fliddetin önlenmesinde
yeterli de¤ildir.
Aileye iliflkin geliflmelerin sa¤lanabilmesi için resmi ve gönüllü kurulufllar›n iflbirli¤i içinde olmalar› ve günün koflullar›na uygun bilimsel araflt›rmalar sonucunda
elde edilen bulgular›n de¤erlendirilmesi gerekmektedir. Ailenin gelifltirilmesi için
sosyal, kültürel, ekonomik ve teknolojik geliflmeler ele al›nmal›d›r. Ayr›ca kentleflme, göç ve demokrasi sorunlar› ile aile yaflam› aras›ndaki iliflkiler göz ard› edilmemelidir. Kad›nlar›n kamusal ve özel alanda u¤rad›¤› fliddetin ortadan kald›r›lmas›
ve kad›nlar›n erkeklerle eflit yaflam koflullar›na sahip olabilmesi için uluslararas›
çal›flmalar da yap›lmaktad›r. Bu amaçla “Birleflmifl Milletler Kad›nlara Karfl› Her
Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Uluslararas› Sözleflmesi” 1981 y›l›nda yürürlü¤e girmifltir. Türkiye ise sözleflmeyi 1985 y›l›nda imzalam›fl ve sözleflme 19 Ocak 1986 tarihinde yürürlü¤e girmifltir. Sözleflmeyi imzalayan devletler, cinsiyete ba¤l› olarak
yap›lan herhangi bir ayr›m, mahrumiyet veya k›s›tlaman›n ortadan kald›r›lmas› için
tüm uygun yollardan yararlanarak, gecikmeksizin kad›nlara karfl› ayr›m› ortadan
kald›r›c› bir politika izlemek yükümlülü¤ü alt›na girmifltir (Madde 2). Kad›nlara
Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Uluslararas› Sözleflmesi 2. maddeye göre
taraf devletler;
a) Kad›n ile erkek eflitli¤i ilkesini kendi anayasalar›na ve di¤er ilgili yasalara,
henüz girmemiflse dahil etmeyi ve yasalar ile ve di¤er uygun yollarla bu ilkenin uygulanmas›n› sa¤lamay›,
b) Kad›nlara karfl› her türlü ayr›m› yasaklayan ve gerekli yerlerde yapt›r›mlar›
da içeren yasal ve di¤er uygun önlemleri kabul etmeyi,
c) Kad›n haklar›n›n erkeklerle eflit temelde himayesini, yetkili ulusal mahkemeler ve di¤er kurulufllarla kad›n›n her tür ayr›mc›l›¤a karfl› etkin bir flekilde korunmas›n› sa¤lamay›,
d) Kad›nlara karfl› herhangi bir ayr›mc› hareket yap›lmas›ndan veya uygulanmas›ndan kaç›nmay› ve kamu yetkilileri ile kurulufllar›n›n bu yükümlülü¤e
uyumlu olarak hareket etmelerini sa¤lamay›,
e) Herhangi bir kifli veya kuruluflun kad›nlara karfl› ay›r›m yapma giriflimini önlemek için bütün uygun önlemleri almay›,
f) Kad›nlara karfl› ayr›mc›l›k oluflturan mevcut yasa, yönetmelik, adet ve uygulamalar›, de¤ifltirmek veya feshetmek için yasal düzenlemeler de dahil, gerekli bütün uygun önlemleri almay›,
g) Kad›nlara karfl› ayr›mc›l›k oluflturan bütün ulusal cezai hükümleri yürürlükten kald›rmay› taahhüt etmektedir.
Aile içi fliddetin önlenmesine yönelik önerilerden baz›lar› afla¤›da dile getirilmifltir:
1. Kad›nlar›n e¤itime etkin kat›l›m›n› önleyen ekonomik, kültürel, dinsel, bölgesel vb. engellerin kald›r›lmas›.
2. Kad›nlar aras› okumaz-yazmazl›¤›n tümü ile yok edilmesine yönelik proje
ve uygulamalar›n güçlendirilmesi.
3. Kad›n e¤itimi konusunda aile ve kamuoyu deste¤i sa¤lamaya yönelik kampanyalar›n gerçeklefltirilmesi.
4. Burs, kredi, yurt, yat›l› okuma, bar›nma, sanat, spor ve beden e¤itimi olanaklar›ndan haberdar olmalar›n›n ve gere¤inde özel kotalarla ya da her iki
cinse eflit temsil olana¤› sa¤layacak biçimde yararlanmalar›n›n sa¤lanmas›.
5. Ö¤renimi gelir sa¤lay›c› etkinliklerle paylaflt›ran üretime ve istihdama yönelik yenilikçi programlar›n ve kurslar›n okulu b›rakm›fl ya da hiç okula gitmemifl k›zlar ve kad›nlara yönelik olarak uygulanmas›, uygulaman›n merkeziyerel yönetim iflbirli¤i ile sa¤lanmas› ve gönüllü kurulufllara rol verilmesi.
6. Yetiflkin kad›nlara yönelik e¤itim programlar›n›n okul öncesi e¤itim, yuva,
krefl, gündüz bak›mevi projeleri ile eflgüdümlü olarak düzenlenmesi.
7. Yetiflkin kad›nlar›n e¤itim istemlerinin güçlendirilmesi için onlar›n gerçek
gereksinimlerine dayal› sorunlar›na yan›t verecek sa¤l›k, beslenme ve ekonomik becerilerde yo¤unlaflan programlar›n desteklenmesi ve bu amaçla televizyonda özel bir kad›n e¤itimi kanal› oluflturulmas›.
8. E¤itim program, kitap ve iletilerinin cinsiyete dayal› kal›p yarg›lardan ar›nd›r›lmas›; kad›nlar›n kamusal yaflama erkeklerin aile ve ev yaflam›na etkin
kat›l›m›n› gösteren örneklerin e¤itim programlar›nda vurgulanmas›; aile içi
rol, ifllev ve sorumluluk da¤›l›m›nda bireylere daha esnek yaklafl›m ve tutumlar kazand›rmak amac›n›n, tüm örgün ve yayg›n e¤itim programlar›n›n
haz›rlanmas›nda göz önüne al›nmas›.
9. Kad›nlar› yaln›zca efl-anne-ev kad›n›-nesne olarak belirleyen medya iletilerinin ay›klanarak birey ve insan olarak gereksinimlerinin geliflme gizil güçlerinin ve olanaklar›n›n yayg›n e¤itimin içeri¤ine al›nmas›.
10. “Kad›n sorunlar›na duyarl›” ve “kad›n bak›fl aç›s›ndan” konular›na yaklaflan
materyalin e¤itim programlar›na özümsenmesi, bu do¤rultudaki hizmet içi
e¤itime ve özellikle ö¤retmenlik formasyonu programlar›na a¤›rl›k verilmesi.
11. Kad›nlarla ilgili verilerin, bilgilerin, araflt›rma ve çal›flmalar›n gelifltirilmesi
yayg›nlaflt›r›lmas› ve yüksekö¤renim programlar› kapsam›na al›nmas›.
69
70
Suç Sosyolojisi
12. Çevre, tüketim, korumac›l›k, verimlilik, demokrasi, insan ve vatandafll›k
haklar› ve laiklik konular›nda kad›n bilgi ve etkisinin artt›r›lmas›.
13. Kad›nlar›n aile planlamas› e¤itime kat›l›mlar›nda kendi bedenlerine sahip
olma bilincinin (toplumsal›n yan›nda bireysel boyut) vurgulanmas›.
14. Niteliksiz kad›n iflgücünün, meslek içi e¤itim programlar›na önem verilmesi.
15. Türkiye’nin h›zla endüstrileflmesi ve GAP’›n tamamlanmas› gerçekleri göz
önünde tutularak, mesle¤e ve istihdama yönelik bölge yat›l› k›z meslek liseleri aç›lmas›.
16. Tüm mesleki, teknik ö¤retimde k›zlar›n istihdam ve meslek edinmesini sa¤layacak ve geleneksel rol modellerine kapanmalar›n› önleyecek düzenlemelerin esas al›nmas›.
17. K›zlar›n e¤itimlerini tamamlamadan bir ö¤retim kurumundan ayr›lmalar›na
veya bir üst e¤itim kurumuna devamlar›n› engelleyici k›z ve erkekler aras›ndaki yasal ilk evlilik yafl› farkl›laflmas›n›n giderilmesi ve yasal ilk evlilik yafl›n›n yükseltilmesi (DPT, 1993, s.12-13).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Kad›na yönelik
SIRAfliddetin
S‹ZDE önlenmesi için yap›lmas› gerekenlerin bafl›nda neler gelmektedir?
Anayasam›z, Türkiye Cumhuriyeti’nin bir sosyal hukuk devleti oldu¤unu, herD Ü fi Ü N E L ‹ M
kesin kanun
önünde eflit konumda oldu¤unu belirtmifl, cinsiyet ayr›m›n› yasaklam›fl ve herhangi bir cins ayr›m› yapmaks›z›n, temel hak ve ödevlerin herkese taS O R U
n›nd›¤›n› belirtmifltir.
Burada temel sorun, anayasam›zdaki dile getirilen eflitlik anlay›fl›n›n yasalara yans›t›larak somut hale getirilemeyiflidir. Günümüzde ayr›mc›
düzenleme getiren
ve eflitlik ilkesine dayansa bile uygulamada kad›n aleyhine soD‹KKAT
nuçlanan birtak›m hukuk kurallar›n›n ifllemekte oldu¤u bir gerçektir. Bu durum
kad›n erkek eflitli¤i konusundaki uluslararas› sözleflmelerle iç hukukumuz aras›nSIRA S‹ZDE
da bir çeliflki
yaratmaktad›r. Ailenin demokratikleflmesi ve efller aras› rol paylafl›m›n›n sa¤l›kl› olabilmesi için her fleyden önce iyi bir demokrasi kültürünün varl›¤›
gereklidir. AMAÇLARIMIZ
Sosyal ve ekonomik koflullar da ailenin demokratikleflmesinde önemli
etkenlerdir. Afla¤›da ailenin demokratikleflmesi yolundaki engelleri dile getiren
aç›klamalar verilmifltir:” ...Ailede kad›n çal›fl›yor dahi olsa; hatta kariyer sahibi pek
çok kad›n, Kevde
‹ T Aaile
P reisinin erkek oldu¤unu, ev ifllerini yapmaya kendisinin devam etti¤ini söylemektedir. Ailede kad›n çal›fl›yorsa, kocalar›n en iyi niyetlisinin
yapt›¤›, kad›ndan çok fazla fley talep etmemektir. Örne¤in mükemmel bir sofra
beklemek Tgibi.
kad›n, ailede çift meslekli, iki ifli de ayn› güne s›¤d›rmak
E L E V ‹Çal›flan
ZYON
zorunda kalmaktad›r. Kad›n iflinden eve geldikten sonra hem o günün, hem de ertesi günün ifllerini yapmak durumundad›r. Çal›flma yaflam› aile içinde kad›n› eflitlemedi¤i gibi, aileyi demokratiklefltirmemifltir (Akyüz, 1994, s.233). “Aile demokraT E R Nayr›mc›,
ET
tikleflemez.‹ NCins
egemen erkek sistem, ç›karlar› gere¤i buna ideolojik olarak izin vermez. Çünkü cinsiyetçi kapitalist sistem, kad›n›n ikincil cins olarak varl›k sürdürmesinden say›s›z ç›kar elde etmektedir. Erkek, yorgun arg›n olarak eve
geldi¤inde gömle¤ini kendi y›kar, pantolonunu kendi ütüler, yeme¤ini piflirir ve
bulafl›¤›n› y›kar, çocu¤una da bakarsa; dinlenme, iflgücünü yenileme yerine, iflgücünü daha da tüketecektir. Ertesi gün daha yorgun ve bitkin ifle gidecektir. Sermayenin, iflverenin yorgun bir iflgücünü istemeyece¤i çok aç›kt›r. Erkek iflçi, bu ifllerini parayla yapt›rmaya kalkt›¤›nda ise; paras› yetmeyecek ve iflvereni daha çok ücret için s›k›flt›rmaya bafllayacakt›r. Bu iflleri bo¤az toklu¤una yapan kad›n›n ezilmesi, yorgunlu¤u, erke¤i pek ilgilendirmez. ‹flleri kad›n yapt›¤›nda pek sorun yoktur.
Kad›n›n ailede ve toplumda ikincil cins olarak bulunmas› kapitalist sistemin ç›ka-
N N
r›nad›r. ‹fl gücüne gereksinim duydu¤unda iflsizler ordusu kad›nlar, sonsuz bir kaynakt›r. Toplumsal olarak bast›r›lm›fl uysal, uyumlu, hak aramayan, iflçi kad›nlar,
ucuz ifl gücü cennetidir (Akyüz, 1994, s.237).
Modern toplumlarda kad›n haklar›nda gerçeklefltirilen geliflmeye ra¤men, kad›n›n kimli¤i ile ilgili geliflmeler istenen düzeye gelmemifltir. ‘Kulpu kadar kocas›
olan›n, kazan kadar itibar› olur’ atasözünün oldu¤u bir toplumda Radikal gazetesinden Mehmet Y. Y›lmaz 24 Temmuz 1998 tarihli yaz›s›nda flunlar› söylüyor: Kad›nlar›n çok büyük bir bölümü hala toplumsal kimliklerini ‘bilmem kim beyin kar›s›’ olarak tan›ml›yorlar. Bir birey olarak kendi varl›klar›n› ortaya koyam›yorlar. Bu
yüzden de bir kez bir evlilik yap›p kendilerine iyi kötü bir sosyal kimlik kazand›klar›n› düflündükleri andan itibaren de bunu korumak için her fleye katlanmay› göze al›yorlar....Ebeveynler k›zlar›na elbette iyi bir e¤itim sa¤lamak için çal›flmal›lar.
Ama bu yetmiyor. Kocalar›n›n onlar için sadece ‘bir hayat arkadafl›’ oldu¤unu, arkadafll›¤›n bitmesini do¤uracak olaylarla karfl›laflt›klar›nda kendi kimliklerine ve
kifliliklerine sahip ç›kmalar› gerekti¤ini de ö¤retmek zorunday›z. Ailenin demokratikleflebilmesi için öncelikle e¤itim ve toplumun demokratikleflmesine gereksinim
vard›r. Bunun tersi de do¤rudur. E¤itim ve toplumun demokratikleflebilmesi için
öncelikle ailenin demokratikleflmesi gerekmektedir.
71
72
Suç Sosyolojisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Aile kurumunu tan›mlayabilmek.
Aile, tüm toplumlarda görülen toplumun en küçük ünitesidir. Toplumlar›n geliflmifllik düzeyi ile
aile kurumu aras›nda bir iliflki vard›r. Ailenin eflitlikçi bir yap›da olmas›, toplumun demokratik olmas› anlam›na gelmektedir.
Aile ve demokrasi aras›ndaki iliflkiyi özetleyebilmek.
Eflitsizlikler, demokrasinin en büyük düflman›d›r.
Demokrasinin temeli eflitli¤in sa¤lanmas›d›r. Cinsiyet eflitsizli¤i de tüm eflitsizliklerin temelini oluflturmaktad›r. Cinsiyet eflitli¤inin sa¤lanmas› ise
öncelikle ailede gerçekleflebilir. Demokrasi, herkesin karar alma süreçlerine kat›l›m›n› gerektirmektedir. Aile de en küçük demokrasi ünitesidir.
Bu nedenle ailedeki karar alma süreçlerine kat›l›m›n sa¤lanmas›, bireylerin toplumdaki demokratik süreçlere de kat›l›m›n› cesaretlendirecektir.
Aile içi fliddet olgusunu ifade edebilmek.
Aile içi fliddetin en yayg›n flekli olan kad›na yönelik fliddet, evrensel bir problemdir. fiiddet sadece fiziksel de¤ildir. Aile içi fliddetin psikolojik,
cinsel ve ekonomik flekilleri de vard›r. fiiddet tüm
toplumsal katmanlarda görülen bir hastal›kt›r.
Ailede fliddete neden olan faktörleri s›ralayabilmek.
Aile içi fliddetin nedenlerinin anlafl›lmas›nda “toplumsal cinsiyet” kavram› anahtard›r. Toplumsal
cinsiyet öncelikle kad›nlar ile erkeklerin eflit olmad›¤›n› vurgular. Bu eflitsizlik de kad›na yönelik her türlü fliddetin toplumda normallefltirilmesine neden olur. Kad›na yönelik fliddet, toplumsal eflitsizli¤in de en temel nedenlerinden biridir
ve tüm dünyada yak›n zamana kadar evrensel
insan haklar› tart›flmalar›n›n d›fl›nda b›rak›lm›flt›r.
‹flte bu nedenle “kad›n›n insan haklar›” kavram›
ortaya ç›km›flt›r.
N
A M A Ç
5
fiiddetin neden devam etti¤ini özetleyebilmek.
Toplumsal cinsiyet alg›s›na göre fliddete u¤rayan
kad›nlar›n büyük bir ço¤unlu¤u ma¤duriyetlerini
gizlemektedirler. Bu da ma¤duriyetin devam etmesine neden olmaktad›r. fiiddet ma¤duru kad›nlar›n toplumda ma¤dur olarak kabul edilmemesi de toplumsal cinsiyet kal›plar›n›n ne derece etkin oldu¤unu göstermektedir. Aile içi fliddetin devam etmesinin nedenlerinin bafl›nda kad›n-erkek eflitsizli¤inin ortadan kald›r›lmamas›
gelmektedir. Kad›n-erkek eflitli¤inin sa¤lanabilmesi için tüm toplumsal kurumlar sorumluluklar›n› yerine getirmelidir. Sadece yasal düzenlemeler eflitli¤in sa¤lanabilmesi için yeterli de¤ildir.
E¤itim kurumu k›z çocuklar›n›n ve kad›nlar›n
e¤itiminde ilerlemeler yaparken, siyaset kurumu
ise kad›nlar›n siyasetteki temsil oranlar›n›n yükseltilmesine iliflkin çal›flmalar yapmal›d›r.
73
1. Toplumun en küçük demokrasi ünitesi nedir?
a. E¤itim,
b. Aile,
c. Okul,
d. Çevre,
e. Grup
2. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflmenin aileye olan olumsuz etkilerinden de¤ildir?
a. Genifl ailenin çekirdek aileye dönüflmesi
b. Ailenin fakirleflmesi
c. Kad›n erkek aras›ndaki eflitsizliklerin artmas›
d. Ailenin çözülmesi ve destekleyici rolünün ortadan kalkmas›
e. Çocuk suçlulu¤unun artmas›, çocuklar›n zarl›
al›flkanl›klar edinmesi
3. Afla¤›dakilerden hangisi aile içi fliddetin nedenlerinden de¤ildir?
a. fiiddet içeren video oyunlar›n› oynama
b. Sosyal destek sisteminin zay›f olmas›
c. Aile içi dayan›flma duygusunun eksikli¤i
d. Aileye yönelik kararlar›n al›nmas›nda kat›l›m›n
olmay›fl›
e. Küresel ›s›nma
4. Kad›na yönelik fliddet konusunda afla¤›daki yarg›lardan hangisi yanl›flt›r?
a. Kad›na yönelik fliddet, özel ve kamusal alanda
olmak üzere her yerde yayg›n bir flekilde görülmektedir.
b. Kad›na yönelik fliddet, temel hak ve özgürlüklerin en büyük engelleyicilerinden biridir.
c. Kad›na yönelik fliddet az geliflmifl ülkelere özgü
bir toplumsal sorundur.
d. Kad›na yönelik fliddet kad›n haklar›n›n kullan›lmas› karfl›s›ndaki en büyük engellerden biri de
fliddettir.
e. Kad›n ve erkek aras›nda, kökü tarihsel ve geleneksel yaflama kadar uzanan güç dengesizli¤i
vard›r.
5. Afla¤›daki kavramlardan hangisi kad›n hareketlerinin ana çerçevesini oluflturan kavramlardand›r?
a. Çekirdek aile
b. Genifl aile
c. fiiddete son
d. Önce e¤itim
e. Toplumsal eflitlik
6. Kad›nlar›n eflitlik elde etme çabas› öncelik s›ras›na
konuldu¤unda, en ideal s›ralama afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Toplumda eflitlik, ailede eflitlik, siyasette eflitlik
b. eflitlik, toplumda eflitlik, ailede eflitlik
c. Ailede eflitlik, siyasette eflitlik, toplumda eflitlik
d. Toplumda eflitlik, siyasette eflitlik, ailede eflitlik
e. Ailede eflitlik, toplumda eflitlik, siyasette eflitlik
7. Afla¤›dakilerden hangisi aile içi fliddet hakk›ndaki
yarg›lardan de¤ildir?
a. Evlilik yafl› ile aile içi fliddet aras›nda bir iliflki
vard›r.
b. Evlilik yafl› küçüldü¤ünde, fliddete maruz kalma
da artmaktad›r.
c. Aile içi fliddeti sürekli yaflay›p, evlili¤i devam ettirmek istemenin temel nedeni, çocuklar›n olmas› ve kad›n›n baflka seçene¤inin olmamas›d›r.
d. fiiddete maruz kalan bir çocukluk yaflamak, bireyin yetiflkinlik döneminde aile ve toplumsal
hayat›nda bir fliddet uygulay›c›s› olma olas›l›¤›n›
art›rmaktad›r.
e. Modernleflme, ailenin yap›s›nda de¤iflmelere neden oldu.
8. fiiddetin baz› ailelerde sürekli yaflanan bir olgu olmas›n›n en temel nedeni nedir?
a. Kad›n›n ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n›n olmamas›
b. fiiddetin kad›nlar taraf›ndan normallefltirilmesi
ve kabul edilmesi
c. Kad›n›n gidecek baflka bir yerinin olmamas›
d. Kad›n›n kocas›n› sevmesi
e. Kad›n›n daya¤› hak etti¤ine inanmas›
74
Suç Sosyolojisi
9. Ailenin demokratikleflmesinde en baflta gelifltirilmesi
gerekenlerin öncelik s›ras› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sosyal koflullar, demokrasi kültürü, ekonomik
koflullar
b. Ekonomik koflullar, demokrasi kültürü, sosyal
koflullar
c. Demokrasi kültürü, sosyal koflullar, ekonomik
koflullar
d. Sosyal koflullar, ekonomik koflullar, demokrasi
kültürü
e. Ekonomik koflullar, sosyal koflullar, demokrasi
kültürü
1. b
2. a
3. e
4. c
5. e
6. e
7. e
10. ‘Kulpu kadar kocas› olan›n, kazan kadar itibar› olur’
atasözünde vurgulanan nedir?
a. Kad›n haklar›
b. Kad›n erkek eflitli¤i
c. Kad›n kimli¤i
d. Kad›n›n ailedeki rolü
e. Toplumsal cinsiyet
8. b
9. c
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile ve Demokrasi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile ve De¤iflim” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ailede fiiddetin Bafll›ca Nedenleri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özet” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n ve Aile ‹çi fiiddet”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiiddetin Alg›lanmas› ve fiiddete Karfl› Tepkiler” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile ‹çi fiiddetin Önlenmesi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile ‹çi fiiddetin Önlenmesi” bölümünü gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Endüstrileflme, kentleflme ve modernleflme aile kurumunu etkilemifltir. Bu süreçte ailenin yap›s› ve bir tak›m fonksiyonlar› de¤iflmifltir. Ev ile iflyerinin ayr›lmas›
sonucu kad›nlar da ev d›fl›nda tam zamanl› ifllerde çal›flmaya bafllad›lar. Çocuklar›n e¤itim ifllevini de formel
e¤itim kurumlar› üstlendi.
S›ra Sizde 2
Aile içi fliddet mahrem bir mesele olarak tan›mlanmaktad›r. Bu nedenle fliddet ma¤duru kad›nlar, bu sorunu
baflkalar›yla paylaflmaktan çekinmektedirler. Ayr›ca baz› kad›nlar fliddetin sorumlusu olarak kendilerini göstermektedirler. “nas›l olsa düzelir”, “çekilecek çilemiz
varsa çekeriz” veya benzeri anlay›fllar da fliddetin gizli
kalmas›n›n nedenleri aras›ndad›r.
S›ra Sizde 3
Kad›na yönelik fliddetin önlenmesi bütüncül politikalarla gerçeklefltirilebilecek bir hedeftir. Eflitlik temel
prensip olmal›d›r. Kad›n-erkek eflitli¤i tüm yasalarda
yerini almal›d›r. Çocuklar›n sosyalleflme sürecinde de
kad›n-erkek eflitli¤i mutlaka vurgulanmal›d›r.
75
Kaynaklar
Acar, F. (1993) ‘Women and University Education in
Turkey’, Higher Education in Europe. Vol.XVIII, No.
4.
Aile Araflt›rma Kurumu (AAK) (1994) ‘De¤iflim Sürecinde Aile; Toplumsal Kat›l›m ve Demokratik De¤erler’, Aile Kurultay› ‘De¤iflim Sürecinde Aile; Toplumsal Kat›l›m ve Demokratik De¤erler’. 16-18 Kas›m
1994, Birinci Kitap, Ankara: Baflbakanl›k Aile Araflt›rma Kurumu Baflkanl›¤›.
Akyüz, N. (1994) ‘De¤iflim Sürecinde Aile: Toplumsal
Kat›l›m ve De¤erler’, Aile Kurultay› ‘De¤iflim Sürecinde Aile; Toplumsal Kat›l›m ve Demokratik De¤erler’. 16-18 Kas›m 1994, Birinci Kitap, Ankara: Baflbakanl›k Aile Araflt›rma Kurumu Baflkanl›¤›.
Anayasa
Alp, T. (1998) Kemalizm. ‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›.
Atalay. B., Kontafl, Y.M, Beyaz›t, S., Madencio¤lu, K.
(1993) Türk Aile Yap›s› Araflt›rmas›. Ankara: DPT
Baflbakanl›k Kad›n ve sosyal Hizmetler Müsteflarl›¤›
(1994) Uluslararas› Aile Y›l› Özel ‹htisas Komisyon
Raporlar›. Ankara.
Birleflmifl Milletler Kad›na Yönelik Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi (1981)
Devlet Planlama Teflkilat› (1993) Kad›n, Çocuk ve Gençlik Özel ‹htisas Komisyonu Kad›n Alt Komisyon Raporu. Ankara: DPT Yay›nlar›.
Erkal, M.E. (1997) Sosyoloji. ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
Erten, Y. & Ardal›, C. (1996) ‘Sald›rganl›k, fiiddet ve Terörün Psiko-sosyal Yap›lar›’, COG‹TO. Say›: 6-7
Gökçe, B. (1994) ‘Toplumsal De¤iflim Sürecinde Gecekondu Ailesi’, Aile Kurultay› ‘De¤iflim Sürecinde Aile; Toplumsal Kat›l›m ve Demokratik De¤erler’. 1618 Kas›m 1994, Birinci Kitap, Ankara: Baflbakanl›k
Aile Araflt›rma Kurumu Baflkanl›¤›.
Ifl›k, N. (1995) ‘Bafl›ndan Bugüne ‘fiiddete U¤rayan Kad›nlara Yasal Haklar, F›rsatlar ve bunlar› Kullanma
Amaçl› Bilgilendirme/Bilinçlendirme E¤itim Projesi’,
fiiddete Karfl› Somut Bir Ad›m: Ankara Gecekondular›nda Kad›nlarla Ortak Bir Çal›flma. Ankara: Kad›n dayan›flma Vakf›.
‹çli, T. (1994) Kriminoloji. Ankara: Bizim Büro Bas›mevi.
Kad›n Dayan›flma Vakf› (1997) Kad›n›n ‹nsan Haklar›
Projesi - II, Orta ve Üst Sosyo-Ekonomik Düzeydeki
Ailelerde Kad›na Yönelik fiiddet. Ankara: Kad›n Dayan›flma Vakf›.
Kalayc›o¤lu, S. & T›l›ç, H. R. (1994) ‘Aile Bireyleri Aras›nda fiiddet ‹çeren Davran›fllar Ankara’da Bir Örneklem’, Aile Kurultay› ‘De¤iflim Sürecinde Aile;
Toplumsal Kat›l›m ve Demokratik De¤erler’. 16-18
Kas›m 1994, Birinci Kitap, Ankara: Baflbakanl›k Aile
Araflt›rma Kurumu Baflkanl›¤›.
Kongar, E. (1995) ‹mparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›, Cilt 1-2. 9.Bas›m, ‹stanbul:
Remzi Kitabevi.
Malhotra, A. & Mather, M. (1997) ‘Do Schooling and
Work Empower Women in Developing Countries?
Gender and Domestic Decisions in Sri Lanka’, Sociological Forum. Vol.12, No.4.
Moses, R. (1996) ‘fiiddet Nereden Bafll›yor?’ Çeviren Ayfle Kul, COG‹TO. Say›: 6-7
Tekin, M. & Gözütok, D. (1996) Ankara Gecekondular›nda Yaflayan ve fiiddete Karfl› E¤itim Alan Kad›nlar›n Eflleraras› fiiddet Ac›s›ndan Konumlar›. Ankara: Kad›n Dayan›flma Vakf›.
Y›lmaz, M.Y. (1998) Radikal. 24 Temmuz 1998.
Yüksel, fi. (1995) ‘A Comparison of Violent and Nonviolent Families’, içinde fi. Tekeli (ed.) Women in
Modern Turkish Society ss. 627-639), New Jersey:
Zed Books.
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Suç önleme kavram›n› ve kapsam›n› aç›klayabilecek,
Suç önleme aflamalar›n› özetleyebilecek,
Polisin suç önlemedeki rolünü ortaya koyabilecek,
Suç önleme programlar›n›n baflar›l› olabilmesi için dikkat edilmesi gereken
hususlar› s›ralayabilecek,
Suçun yer de¤ifltirmesi kavram›n› ve içeri¤ini izah edebilecek bilgi ve beceriye sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Suç önleme
• Suç önleme aflamalar›
• Suç önleme ve polis
• Suçun yer de¤ifltirmesi
• Suç önleme ilkeleri
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Suç Önleme
• SUÇ ÖNLEME KAVRAMI
• SUÇ ÖNLEME AfiAMALARI
• SUÇ ÖNLEMEDE 3 TEOR‹K
YAKLAfiIM
• SUÇ ÖNLEME ‹LKELER‹
• SUÇ ÖNLEME SÜREC‹
• SUÇ ÖNLEME VE POL‹S
• SUÇ ÖNLEME PROGRAMLARININ
BAfiARILI OLAB‹LMES‹ ‹Ç‹N
D‹KKAT ED‹LMES‹ GEREKEN
HUSUSLAR
• SUÇUN YER DE⁄‹fiT‹RMES‹
Suç Önleme
SUÇ ÖNLEME KAVRAMI
Sosyal bilimler alan›nda herhangi bir kavram›n›n tan›m› o konuda uzman olan kifli
say›s› kadar çeflitlilik gösterir. Konu bu kavram›n tan›mlanmas› oldu¤unda, do¤al
olarak ortak bir anlay›fl ve tan›m›n do¤mas› oldukça zor olmufltur. Suç önleme sadece araflt›rmac›lar ve bilim adamlar› için de¤il, polisin kendisi için de çok esnek bir
kavramd›r. Bir suç, ilk defa ifllenmeden önce önlenebilir veya daha önce ifllenen bir
suçun tekrar ifllenmesi önlenebilir. Bu durumda kimileri genel halk kitlesi, kimileri
kendilerine karfl› suç ifllenmesi kolay olan belirli risk gruplar›ndaki potansiyel ma¤durlar›, kimisi de suç iflleme e¤iliminde olan potansiyel suçlu gruplar› üzerinde belirli çal›flmalar yaparak suçlar› önlemeye çal›flmaktad›r (Gilling, 1996: 101).
Bu anlamda suç, önleme konusunda çal›flan kiflilerin uzmanl›k alan› ve konuyu ele alma flekillerine ba¤l› olarak suç önleme de farkl› flekillerde tan›mlanm›flt›r.
Ancak, bu yaklafl›mlar›n hemen hepsi temelde birbirine yak›n bak›fl aç›lar› çizmifl
ve tespitlerde bulunmufltur. Benzerlik ve farkl›l›klar› belirlemek amac›yla, yap›lan
suç önleme tan›mlar›na göz atmakta yarar bulunmaktad›r. Wilson’a göre suç önleme; toplumumuzdaki yaflam kalitesine olumlu yönde tesir etmek ve suçun kolayca ifllenip yerleflemeyece¤i çevrelerin geliflmesine yard›mc› olmak için hem suç
tehdidini azaltmak hem de emniyet ve güvenlik duygusunu artt›rmak amac›na yönelmifl tutum ve davran›fllar bütünüdür (Wilson’dan akt. O’Block vd. 1991: 10-17).
Brantingham ve Faust (1976) suç önlemeyle ilgili üç aflamay› ileri sürer: As›l önleme, genifl kapsamda fiziksel ve sosyal çevrede suça zemin haz›rlayan durumlar›n
de¤ifltirilmesini, ‹kincil önleme, suça zemin haz›rlayan durumlarda bireylerin ya da
gruplar›n yaflamlar›na müdahale ya da erken belirlemeyi (teflhisi), Üçüncül önleme
ise, suçlular›n tekrar suça yönelmesini engellemeyi, onlar› topluma kazand›rmay›
içerir. Lab’in (1992) bu konudaki yaklafl›m› ise flöyle: Suç önleme, gerçek, fiili suç
seviyesini veya alg›lanan suç korkusunu azaltmak için tasarlanan her türlü faaliyettir. Suç önleme, suçu meydana gelmeden ortadan kald›rmak için gerçeklefltirilen
giriflimleri ifade eder.
Suç önleme konusunu ele alan ve yukar›da baz› örnekleri verilen çok çeflitli tan›mlar›n içerisinde di¤erlerinden farkl› bir tablo çizen ve bu alan›n uzmanlar› taraf›ndan üzerinde görüfl birli¤i sa¤lanan en yayg›n ça¤dafl suç önleme tan›m› ilk olarak ‹ngiltere’de Kanun Uygulama Toplulu¤u taraf›ndan yap›lm›fl ve daha sonra Lousville üniversitesinin Ulusal Suç Önleme Enstitüsünce uyarlanm›flt›r. Tan›m flöyledir (Brantingham ve Faust, 1976: 284): Suç önleme, suç riskinin önceden sezilme-
Suç önlemede farkl›
yaklafl›mlar söz konusudur.
Bunlar›n her biri suça farkl›
aflamalarda ve farkl›
aç›lardan çözüm yolu
aramaya yönelik sistemli
çabalar›n ürünüdür. Çok
karmafl›k ve çok boyutlu
olan suçlar›n önlenmesi için
sadece tek yönlü ve tek
boyutlu bir çözüm
anlay›fl›n›n ortaya
konulmas›n› beklemek zaten
iflin bafl›nda suç ve suç
önleme olgusunu bilimsel
anlamda anlayamamak olur.
78
Suç önleme fiili suç say›s›n›
azaltmay› hedeflemenin yan›
s›ra insanlar›n zihninde var
olan suç sorununa iliflkin
kayg›lar› gidermeyi de
öncelikli hedefler içine
almal›d›r. Alg› bazen fiili
gerçe¤in çok ilerisinde
olumsuz etkiler
yapabilmektedir.
Suç önleme ile suçu kontrol
etme bazen eflanlaml› gibi
alg›lanabilir. Ancak suç
önlemede mevcut suç
seviyesini afla¤› çekme
önemli bir hedef iken suçu
kontrol etmede, aç›kça
d›flar› vurulmasa bile,
mevcut suç seviyesini kabul
etme ve bunun daha fazla
artmamas› için çaba
harcama düflüncesi a¤›r
basmaktad›r.
Suç Sosyolojisi
si, görülmesi, tan›nmas› ve de¤erlendirilmesi ve bunu ortadan kald›rmak veya
azaltmak amac›yla gerekli politika ve faaliyetlerin hayata geçirilmesidir. Suçun önlenmesi ile ilgili olarak yap›lan tan›mlar genelde amaç odakl›d›r. Bu ba¤lamda, suç
önleme yaklafl›mlar› afla¤›daki olas› amaçlardan en az birini yerine getirmek, baflarmak istemektedir (O’Block vd., 1991: 10-17):
1. Suçun ortadan kalkmas› veya azalmas›,
2. Suçla ilgili endifle ve kayg›lar›n ve suç ma¤duru olma korkusunun ortadan
kalkmas› veya azalmas›,
3. Vatandafllar›n kendini koruma dürtüsünün ve toplumsal sorumluluk bilincinin gelifltirilmesi,
4. Suçun meydana getirebilece¤i olumsuz etkilerin en az seviyeye çekilmesi,
Suç önleme tan›mlar›na bak›ld›¤›nda genelde üç önemli noktaya vurgu yap›ld›¤› görülmektedir. Birincisi, suç ciddi bir sorundur. ‹kincisi, üstesinden gelinmesi gereken bu suç tehlikesine karfl› kararl› ve planl› stratejilerin gelifltirilip uygulamaya konulmas› zorunludur. Üçüncüsü ise, suç önleme programlar›, soyut ve
teorik düflünce ve önerilerin ilerisine geçerek, gerçek veya olas› suç zincirini bozacak baz› somut müdahale yöntemlerini suç meydana gelmeden önce uygulamaya koymal›d›r. Suç önleme yaklafl›mlar› hem gerçek hem de alg›lanan suç ve
ma¤duriyet düzeylerine müdahale eder. Ço¤u suç önleme tan›mlar›, gerçek suç
düzeylerini azaltmak veya suçun daha da artmas›n› engellemekte birleflir. Bu aç›dan, asl›nda çok az› suç korkusu ile ilgilenir. Bu nedenle, suç önleme gerçek suç
seviyesinin yan› s›ra alg›lanan suç korkusunu da hedeflemelidir. Bu faaliyetler
sadece güvenlik güçlerinin çabalar›yla s›n›rl› de¤ildir, halk ve özel kurulufllar› da
içine alacak flekilde toplumun her kesimine hitap eden, onlar› kucaklayan bir
özellik gösterir.
Suç önleme ve suçu kontrol etme kavramlar› farkl› zeminlerde ayn› anlamda
kullan›lmas›na ra¤men asl›nda farkl› anlamlar tafl›maktad›r. Suç önleme suçu oluflmadan önce engelleme, ortadan kald›rma veya say› ve etkisini azaltmay› ifade
ederken suç kontrolü mevcut suç seviyesinin korunmas›n›, artmas›n›n ve ciddi bir
sorun haline gelmesinin önüne geçilmesini ifade eder. Suçun kontrolünde belirli
seviyedeki suçun ola¤an bir durum olarak görülmesi, kabullenilmesi ve bu seviyede tutulmas› için çal›fl›lmas› anlay›fl› vard›r. Kontrol modeli, suç korkusu sorununu
tam olarak belirlemekte yetersiz kalmaktad›r (Lab, 1992). Bu anlamda, toplum ve
güvenlik güçleri, kaç›n›lmaz ve önüne geçilemez olan minimum suç seviyesinin
kabullenilmesi ve bu seviyenin muhafaza edilmesinin ötesinde suç seviyesini azaltmaya yönelik aktif mücadele sergilemeye çaba göstermelidir. Aksi takdirde suçu,
yaflam›m›zda bizimle beraber olan, varl›¤›n› her zaman devam ettirmesi gereken
bir ihtiyaç olarak görmek gerekir. Bu ise, suçun fonksiyonel gereklili¤i ve suç kontrolü ile suç önlemenin baflar›lamayaca¤›na dair bir anlay›fl›n yerleflmesine katk›
sa¤layacakt›r.
SUÇ ÖNLEME AfiAMALARI (Geleri, 2009)
Suç önleme dört (4) temel aflamay› içerir. Bunlar flunlard›r (Brantingham ve Faust,
1976):
1. Proaktif aflama
2. Önleyici aflama
3. Tepkisel aflama ve
4. Cezaland›r›c›/Islah Edici aflamad›r.
4. Ünite - Suç Önleme
79
Bu aflamalar›n her birinin kendine ait özel yaklafl›mlar› bulunur. Bir anlamda,
her bir model kendinden önceki aflaman›n etkisiz ve yetersiz kalmas› durumunda
harekete geçer ve kendine özgü yeni ve farkl› mücadele esaslar›n› ortaya koyar.
Her bir model bir önceki modelde görülen eksiklik ve yetersizlikleri gidererek suçlar›n önlenmesinde baflar›l› olmaya çal›fl›r. Bu aç›dan, teorik olarak ilk modelin baflar›l› olmas› durumunda sonraki modellere ihtiyaç duyulmaz. Ancak, dünya gerçekleri ›fl›¤›nda, uygulamada her bir modele de ihtiyaç duyulur. Bu ihtiyac›n sonsuza kadar da devam edece¤i görülmektedir. ‹deal anlamda bir yaflam ve bir ölçüde de sorunsuz bir dünya meydana getirme, mükemmel suç önleme politikalar›
gelifltirme kudret ve imkânlar›ndan yoksun olan insano¤lu bu süreç içerisinde s›n›rl› baflar›lara giden etkili yöntemleri bulmak ve uygulamak zorunda kalm›fl ve
kalmaya da devam edecek gibidir. Bu nedenle, suçun oluflmas›n›, artmas›n› ve de¤iflmesini sa¤layan unsurlar›n aç›k ve tam olarak tespit edilmesi ve anlafl›lmas›; politika belirleyici kiflilerin de yeni suç kontrol politikalar› gelifltirilmesi konusunda
daha dinamik ve üretken olmas› büyük bir önem tafl›maktad›r.
Proaktif Aflama
1960’l› y›llarda ortaya ç›kan ve suç öncesi suçun oluflmas› için elveriflli olan ortamlar›n ve unsurlar›n tespit edilip ortadan kald›r›lmas› (veya iyilefltirilmesi) görüflüne
dayanan bu yaklafl›m, 1970’li y›llardan itibaren polis teflkilatlar› taraf›ndan yayg›n
bir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r (Gladstone, 1980: 139-140). Bu strateji, esas›nda bilgi toplama, de¤erlendirme, analiz, sorun oluflturan alanlar›n belirlenmesi,
politik seçeneklerin ve planlar›n haz›rlanmas› ve son olarak da bu planlar›n uygulanmas› ve sonuçlar›n›n takip edilmesi aflamalar›na dayan›r (Weatheritt, 1986: 76).
Burada, geleneksel suç önleme yöntemlerinin yetersiz kalmas› sonucu ortaya ç›kan, ülke içerisindeki kamu kurumlar›n›n yan› s›ra halk› da içine alan ortak bir
yaklafl›m söz konusudur.
Suç önlemede sadece polis taraf›ndan al›nacak önlemler yeterli de¤ildir. Bilimsel çerçevede, ilgili her kifli, grup, kurum ve toplumun bu ortak soruna karfl› duyarl› olmas› gereklidir (Weatheritt, 1983: 130). Bu model, belirlenen ortak amaç
do¤rultusunda toplumun her kesiminin iflbirli¤i halinde çal›flmas›n› gerekli k›lar.
Bu anlamda, geleneksel suç önleme yöntemlerinin kullan›lmas›yla birlikte her derecede e¤itim, sosyal yard›m kurumlar›, gençlik ve spor, sa¤l›k, ulaflt›rma, bay›nd›rl›k ve belediyeler gibi topluma farkl› hizmetler sunan birçok kurumu, özel gönüllü sivil toplum örgütlerini (ifladamlar› derne¤i, gönüllü sosyal yard›m dernekleri gibi) içine alan genifl bir yelpazedir. Bu özellikleri itibariyle suç önlemede suç
öncesi ‘ortak yaklafl›m’, ‘iflbirli¤i halinde yaklafl›m’ veya di¤er bir ifadeyle ‘kurumlararas› iflbirli¤i’ veya ‘çok kurumlu yaklafl›m’ fleklinde bir anlay›flla da özdeflleflmifltir. ‹nsanlar› suça iten nedenlerin üzerine gidilmesi gereklili¤ini savunan bu
yaklafl›m toplumun aktif kat›l›m›, r›zas› ve deste¤i ile yap›labilir (Lord Scarman,
1981: 140). Uzun vadeli bir yat›r›md›r ve sonuçlar›n›n somut bir flekilde hemen
gözle görülmesi mümkün de¤ildir. Aileler, okullar ve di¤er benzeri e¤itim kurumlar› bu tür yat›r›m›n yap›labilece¤i en uygun yerlerdir. Bu yaklafl›m, gençli¤i sistemin önemli bir parças› olarak ele al›r. Suç e¤iliminin göstergesi olan uyuflturucu
kullan›m›n› hedef almak bu aç›dan ayr› bir öneme sahiptir. Aileler ve okullar, hem
sorun oluflturan durumlar› ve gençli¤in sorunlar›n› tespit etmek hem de bu durum
ve sorunlara çözüm üretmek aç›s›ndan büyük bir rol oynar. Bu çerçevedeki aktivitelerin ço¤u bireylerle günlük temas› olan, sapma ve korkuya yol açan koflullar›
bilen anne, baba, e¤itimci ve yetkililerin elindedir.
Proaktif model suçun zararl›
sonuçlar›yla birlikte suçu
oluflturan nedenlerin de
incelenmesini ve bu
do¤rultuda bir strateji
gelifltirilmesini
hedeflemektedir.
80
Suç Sosyolojisi
Önleyici Aflama
Burada önemli olan nokta,
suç için elveriflli f›rsatlar›n
minimum seviyeye
indirilmesi, suç
kaynaklar›n›n ve flüphelinin
zay›flat›lmas› ve ma¤durun
güçlendirilmesidir.
Suç eylemleri, ifllenmesi düflünülen suç sonucunda elde edilebilecek kazanç, buna ulaflmak için harcanan emek ve göze al›nan risk üçlüsünün bir arada de¤erlendirilmesiyle flekillenir. Bu de¤erlendirmeler ›fl›¤›nda, yakalanma riskinin düflük, elde edilebilecek kazanc›n yüksük ve harcanacak çaban›n da az veya normal bir düzeyde olmas› halinde suç iflleme düflüncesi eyleme dönüflür. Ancak, yakalanma
riskinin yüksek ve elde edilecek kazanc›n düflük olmas› halinde, potansiyel suçlular büyük ço¤unlukla suç ifllemekten vazgeçerler. Yani, potansiyel (alg›lanan) kayb›n, potansiyel (alg›lanan) kazançtan daha a¤›r bast›¤› durumlarda suçlar önlenmifl
olur. Bu aflamada yer alan suç önleme çal›flmalar›nda amaç suçun oluflmas›n› önlemek, al›nan bütün önlemlere ra¤men suçun meydana gelmesi halinde ise olas›
zararlar› en düflük seviyede tutmakt›r. Bu amaç kapsam›nda, suçlu unsurlar›n yasad›fl› faaliyetler için bulabilecekleri fiziksel f›rsatlar›n ortadan kald›r›lmas› ve bu
suçlar› ifllemek azim ve güvenlerinin k›r›lmas› hedeflenir (Brantingham ve Faust,
1976). fiüphelinin, suç iflleme yetene¤inin ve iste¤inin engellenmesi veya k›s›tlanmas› bu konuda elde edilebilecek baflar›da büyük önem tafl›maktad›r.
Önleyici aflama, cayd›r›c›l›k yoluyla suçlar›n önlenmesini hedeflemektedir. Bu
yaklafl›m›n, insanlar›n içinde var olan suç iflleme niyet ve e¤ilimini ortadan kald›rma ve onlar› ›slah etmek suretiyle topluma kazand›rmak gibi bir amac› ve fonksiyonu bulunmamaktad›r. Ancak her ne kadar polisiye önlemlerle kiflilerin suç iflleme istek ve arzular› ortadan kald›r›lam›yor ve bu suçlu kesim rehabilite edilemiyor
ise de; suça elveriflli fiziksel koflullar›n ortadan kald›r›lmas› veya azalt›lmas› yoluyla suçlar›n ifllenmesi daha zor hale getirilmektedir. Bu aflamada etkili olan aktörler
aras›nda polis, özel güvenlik flirketleri, vatandafllar ve medya yer almaktad›r. Bu
amaca yönelik gerçeklefltirilen bafll›ca suç önleme faaliyetleri flunlard›r: Devriye
hizmetleri, vatandafllar›n bilgilendirilmesi, suç önleme kampanyalar›n›n düzenlenmesi, özel güvenlik personelinin kullan›lmas›, özel güvenlik sistemlerinin kullan›lmas› (güvenlik kameras›, alarm sistemleri gibi) ve fiziki güvenlik önlemlerinin kullan›lmas› (kapan, bariyer, çevre duvar› gibi).
Tepkisel Aflama
Tepkisel aflama, özellikle
polisin görev alan›na giren
bir suç önleme aflamas›d›r.
Suç ifllendikten sonra ne
yap›p edip suçlular›
yakalamak ve adalete teslim
etmek, böylece tahrip edilen
kamu otoritesi ve düzeninin
yeniden onar›lmas› için bu
ön kofluldur.
Bu modelin özünü suç ifllendikten sonra yap›lan soruflturmalarla suçlar›n ayd›nlat›lmas› ve bu flekilde suçlular›n tekrar suç ifllemelerinin önüne geçilmesi, bu baflar›lar›n kamuoyuna duyurulmak suretiyle potansiyel suçlular›n suç iflleme azim ve
kararl›l›¤›n›n k›r›lmas›, bu yolla suç seviyelerinin azalt›lmas› ve vatandafllar›n güvenlik birimlerine olan güvenlerinin art›r›lmas› oluflturur. Brantingham ve Faust’a
göre (1976: 284-296), tepkisel suç önleme yaklafl›m›, aktif sald›rganlar ve suç sonras› müdahale ile ilgilenir. Bu anlamda, polis faaliyetlerindeki dedektif çal›flmalar›n›n büyük önemi vard›r. Bilgi toplama, yakalama, gözalt›na alma, sorgulama ve
yarg›lama çal›flmalar›, bir bütün olarak bu modelin içine girmektedir. Tepkisel aflama, itfaiye (yang›n söndürme) polisli¤i olarak da tan›mlan›r (Alderson, 1983). Adli flubelerin, dedektif olarak bilinen sivil soruflturma personelinin yapt›¤› çal›flmalar (suç araflt›rma ve soruflturmalar›) bu kapsamda yer al›r ve de¤erlendirilir. Polis,
burada herhangi bir suç ifllendikten sonra devreye girer. Bu ba¤lamda polis, olaya
en h›zl› flekilde müdahale eder, gerekli önlemleri al›r, mesleki ve kiflisel bilgi ve
deneyimlerini en iyi flekilde kullanarak olay› ayd›nlatmaya çal›fl›r. Bu faaliyetlerin
gerçekleflmesi için adli bir olay›n meydana gelmesi, bir suçun ifllenmifl olmas› ön
kofluldur. Suçlar, ço¤unlukla ya k›sa bir sürede çözülür ya da hiç çözülemez. Zaman geçtikçe suçun ayd›nlat›lmas› daha da zorlafl›r; flüphelilerin tespiti ve eldeki
81
bilgileri destekleyici delilleri bulmak olas›l›¤› zay›flar. E¤er suç k›sa bir sürede ayd›nlat›lamazsa, konu genellikle kapat›l›r ve dedektifler bir baflka olay› ele al›r. Artan suçlar ve buna ba¤l› olarak yap›lan bask›lar nedeniyle, aradan belirli bir süre
geçmesine ra¤men ayd›nlat›lamayan suçlar bir kenara b›rak›larak di¤er suçlar›n soruflturmas›na geçilir. Polisin suç ayd›nlatmalar›nda göstermifl oldu¤u baflar›n›n kamuoyu taraf›ndan bilinmesinde yarar bulunmaktad›r. Bu flekildeki bir uygulama
sonucunda:
• Kanunlara sayg›l› vatandafllar›n polise olan güveni artar ve polisin itibar›
h›zla yükselir. Buna ba¤l› olarak da vatandafllar, polisin suçla mücadele çabalar›na daha çok destek verir. Bu da suçlar›n önlenmesini ve ayd›nlat›lmas›n› kolaylaflt›r›r.
• Bu baflar›lar› gören potansiyel suçlular›n bir k›sm›, suç iflledikleri takdirde
kendi sonlar›n›n da ayn› flekilde olaca¤›n› ve en k›sa sürede yakalanacaklar›n› düflünerek ya tamamen ya da k›smen suçtan vazgeçer.
Cezaland›r›c›/Islah Edici Aflama
Bu süreç, suç sonras› yakalan›p yarg›lanan ve mahkûm olan suçlulara yönelik ceza
vermenin yan› s›ra, cezaevi ve cezaevi sonras› süreçte topluma kazand›r›lmalar›n›
sa¤layacak programlar›n uygulanmas›n› içerir. Bu yaklafl›mda, suç ifllemifl olanlar›n
cezaland›rma ve ›slah yoluyla ileride bir daha suç ifllemelerinin önüne geçilmesi hedeflenir. Cezaevleri baflta olmak üzere bir bütün olarak ceza adalet sistemi bu yaklafl›m›n en önemli parças›d›r. Mahkûmlar›n hatalar›n› idrak edebilecekleri bir ortam
içerisinde e¤itilerek topluma tekrar kazand›r›lmas› önemli bir konudur. Bu amac›n
gerçeklefltirilebilmesi için, cezaevlerinde görevli her seviyedeki personele çok büyük sorumluluklar düflmektedir. Bunun için, cezaevlerinde görevli personelin, mahkûmlar›n psikolojilerini, kifliliklerini ve suç iflleme nedenlerini yeterli derecede anlayabilecek ve buna göre sa¤l›kl› ve etkili bir iyilefltirici yaklafl›m gösterebilecek,
suçlular› tekrar hayata kazand›r›p toplumun sa¤l›kl› ve kanunlara sayg›l› bir ferdi
haline getirebilecek vas›flarda olmas›nda, bu konularda e¤itim almalar›nda çok büyük önem bulunmaktad›r. Bunun için, cezaevlerinde yeterli say›da sosyolog ve psikolog görev yapmal› ve di¤er her seviyedeki personel de birer psikolog, arkadafl ve
sosyal hizmet görevlisi rolünü üstlenebilecek vas›flarda olmal›d›r.
Cezaevi sonras› yaflam da bir di¤er önemli konudur. Eski hükümlülerin toplumla kaynaflmas›, yeni hayata adapte olmas›, kendisini gelifltirmesi ve yaflam›n› devam ettirebilme imkân ve yetene¤ine sahip olmas› gibi hususlar›n çözümlenmesi
gerekmektedir. Eski hükümlülere ifl bulma imkânlar›n›n sa¤lanmas›, sosyal, psikolojik ve di¤er konularda toplum ve yaflamla bar›fl›k olmalar› konusunda yasal düzenlemelerin yap›lmas›, devlet destekli ve gönüllü kurulufllar vas›tas›yla çal›flmalar›n yürütülmesi gerekmektedir. 20.12.2005 tarihli Resmi Gazetede yay›nlanarak yürürlü¤e giren Denetimli Serbestlik ve Yard›m Merkezleri ile Koruma Kurullar› Yönetmeli¤i ile Adalet Bakanl›¤› Cezaevleri Genel Müdürlü¤üne ba¤l› olarak illerde
ve baz› ilçelerde kurulacak olan flube ve bürolar yoluyla cezaevlerinden ç›km›fl eski hükümlülerin tekrar suç ifllemelerini önlemek ve topluma kazand›r›lmalar›n›
sa¤lamak üzere üniversiteler, kurumlar ve sivil toplum örgütleriyle iflbirli¤i ve eflgüdüm içerisinde çal›fl›lmas› hedeflenmektedir. Bu yönetmelik hükümlerinin etkin
ve verimli bir flekilde uygulama hayat›na geçirilmesi çok önemlidir. Bu yasal düzenleme ve ça¤dafl proje kapsam›nda zaman geçirmeden il ve ilçe baz›nda gerekli her türlü kurumsallaflman›n gerçeklefltirilmesi sa¤lanmal›d›r. ‹htiyaç duyulan konularda yeterli say› ve nitelikte personel (idareci, psikolog, sosyolog, sosyal çal›fl-
Cezaevi modellerinin,
buradaki mahkumlarla ilgili
rehabilitasyon
programlar›n›n suçu
azaltmada bariz bir flekilde
baflar›s›z olmas›, suçlu
davran›fltaki iç faktörlerin
etkisinin azalt›lmas› ve
iyilefltirilmesine yönelik
olarak yap›lan çaba,
araflt›rma ve yat›r›mlar›n
önemine olan inanc›n
yitirilmesine yol açmaktad›r.
Mahkûmlar cezaevi sonras›
yaflamlar›nda sosyal,
ekonomik ve psikolojik
aç›lardan sosyolog ve sosyal
hizmet görevlileri taraf›ndan
yak›n bir ilgi ve gözlem
alt›nda tutulmal›d›r.
82
Suç Sosyolojisi
mac›) istihdam edilmeli, bu personelin ilgili üniversiteler, kurumlar ve sivil toplum
kurulufllar›yla birlikte ortak projeler yürütmesi sa¤lanmal›d›r. Eski mahkûmlar›n
yan› s›ra özellikle, potansiyel suç ve suçlu tiplemesi içerisinde yer alan kimsesiz
çocuklar ile tinerci çocuklar›n ve ailelerinin ekonomik durumu iyi olmayan çocuklar›n kapkaç, h›rs›zl›k, gasp ve di¤er benzeri suç çetelerinin a¤›na düflmesinin önüne geçmek için özel pilot projeler hayata geçirilmelidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
1
Polisin suç önlemedeki
SIRA S‹ZDE rolü daha çok hangi aflamada ön plana ç›kmaktad›r? Aç›klay›n›z.
SUÇ ÖNLEMEDE 3 TEOR‹K YAKLAfiIM
D Ü modelleri
fi Ü N E L ‹ M
Suç önleme
geleneksel, liberal ve radikal modeller olmak üzere üç temel kategoriye ayr›lmaktad›r. Her bir modelin birbirinden farkl› yanlar› bulunmaktad›r. Modeller
görüfl ayr›l›klar› özü itibariyle ideolojik yaklafl›mdan kayS O aras›ndaki
R U
naklanmaktad›r. Bir modelin savundu¤u, uygun gördü¤ü bir suç önleme yaklafl›m› di¤er modeller taraf›ndan sadece ideolojik farkl›l›ktan dolay› reddedilebilmekD‹KKAT
tedir. Bu flekilde ortaya konulan itiraz ve reddetmeler o modelin yanl›fl veya geçersiz oldu¤u, di¤er modelin daha iyi ve etkin oldu¤u fleklinde de¤erlendirilmemeliSIRA S‹ZDE
dir. Suç önleme
aflamalar›nda ve di¤er yaklafl›mlarda oldu¤u gibi her bir modelin
kendine ait anlay›fl ve uygulamalar› bulunmaktad›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
Geleneksel Model
Geleneksel model yasalar›, devletin ve kamunun otoritesini ön plana ç›karan bir
modeldir. Bu
göre suç ve suçluluk asl›nda mevcut otoriteye karfl› bir
K ‹ yaklafl›ma
T A P
sayg›s›zl›k ve baflkald›r›d›r. Suçlular suç ifllemeden önce f›rsatlar› de¤erlendirmekte, risk analizi yapmakta ve daha sonra da seçimini yapmaktad›r. Suçlunun suç
sonras› alaca¤›
cezan›n suçla elde etmeyi düflündü¤ü kazançtan (yarardan) çok
TELEV‹ZYON
fazla olmas› halinde suç ifllemekten vazgeçece¤i ileri sürülmektedir. Yani burada
cezalar›n cayd›r›c› olmas› yoluyla yasalar›n daha etkin uygulanabilece¤i görüflü hâkimdir. Di¤er taraftan, suç önlemenin sadece polisin bireysel çabalar› ile mümkün
‹ N T E R N E Tvatandafllar›n bu konuda polise yard›mc› olmas› gerekti¤i vurolmad›¤›, mutlaka
gulanmaktad›r. Suçlar›n önlenmesi, suçlular›n yakalanmas› ve böylece daha huzurlu ve emniyetli bir yaflam›n oluflturulmas› için vatandafl polis iflbirli¤i olmazsa olM A Kedilmektedir
ALE
maz ilke kabul
(White, 1996).
Liberal Model
Bu modelde suç, sosyal bir sorun olarak görülmektedir. Bireyin içinde bulundu¤u
ortam›n dezavantajlar› suçlulu¤un oluflmas›nda önemli bir etkendir. Dezavantajl›
konumda bulunan bireyler bu durumdan kurtulmak, avantajl› duruma geçmek, daha iyi bir yaflam seviyesine ulaflmak için mevcut yasal f›rsatlar›n yetersiz oldu¤unu
düflünmekte ve ç›k›fl yolu olarak suç ifllemeyi görmektedir. Bunun için, liberal model suçun kendisinden çok suç ifllemeye meyilli potansiyel suçlu gruplar› üzerinde odaklanmaktad›r. Bu ba¤lamda, bireylerin ve topluluklar›n yasal ve meflru f›rsatlar›n›n art›r›lmas› yoluyla suçlar›n önlenebilece¤i ileri sürülmektedir (White,
1996).
Radikal Model
Radikal model, toplumdaki eflitsizliklerin suçlar›n oluflmas›ndaki en önemli unsur
oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu yaklafl›ma göre, insanlar›n refah seviyesi ile temel
hak ve hürriyetleri art›r›lmak, yönetime kat›lmalar› ve eflit birer yurttafl olmalar›
83
sa¤lanmak suretiyle köklü bir de¤iflim meydana getirilmelidir. Sosyal adaletin sa¤land›¤›, ekonomik gelir da¤›l›m›n›n adaletli bir flekilde gerçeklefltirildi¤i bir yap›da
insanlar›n suç ifllemek için pek fazla nedenleri kalmayacakt›r (White, 1996).
Geleneksel, liberal ve radikal teorilerin suç sorununa bak›fl›n› nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
SIRA S‹ZDE
SUÇ ÖNLEME ‹LKELER‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M yöneticileUluslararas› Suç Önleme Koalisyonu kendilerine üye organizasyonlar›n
riyle 1988’de yapm›fl oldu¤u toplant›da suç önlemeyle ilgili “anahtar kavram ve ilkeler” üzerine daha önce yapt›rm›fl oldu¤u çal›flmalar› de¤erlendirmifl
S O R U ve 11 temel
ilke üzerinde görüfl birli¤ine varm›flt›r. Üzerinde genel görüfl birli¤inin sa¤land›¤›
bu ilkeler suç önleme alan›n›n uygulay›c› ve teorisyenleri için çok önemli bir kayD‹KKAT
nak ve rehber olarak görülmektedir. Bu temel ilkeler flunlard›r (NCPC’dan akt.
O’Block vd., 1991: 10-17):
SIRA S‹ZDE
• Suç önlemenin genifl bir çerçevesi vard›r: Suç önleme, sadece
belirli suç türleri, belirli bir bölge veya belirli kifli veya gruplara yönelik bir yaklafl›m de¤ildir. Suç önleme bireylerin, ev ve iflyerleri ile toplumun korunmas›n› içeAMAÇLARIMIZ
rir. Bu aç›dan toplumun her kesimi suç önlemenin hedef kitlesi içerisinde
yer al›r.
• Suç önleme herkesin iflidir: Suç önleme sadece bir kurumun
kesimin
K ‹ T A veya
P
sorumlulu¤unda olan bir konu de¤ildir. Suç önleme ancak genifl ve farkl›
kitlelerin kat›l›m› ile anlam kazan›r. Bu anlamda suç ve bu sorunun çözümü
herkesin sorumluluk hissetmesi gereken bir konudur. Suç
herkeT E L Eönlemenin
V‹ZYON
sin ifli ve görevi olmas› nedeniyle bu konu ile ilgili her türlü kaynak (bilgi,
para ve araflt›rmalar gibi ) herkes taraf›ndan ulafl›labilir olmal›d›r.
• Suç önleme aktif iflbirli¤ini gerektirir: Suç önleme hiç bir kifli veya kurumun
‹ N T E R N Ebir
T konu detek bafl›na üstesinden gelebilece¤i kadar basit ve dar kapsaml›
¤ildir. Suç önleme bireyler, kurum ve kurulufllar, topluluklar ve ceza adalet
sistemi aras›nda ortakl›k ve koalisyonlar yoluyla aktif iflbirlikçi çabalar› geMAKALE
rektirir.
• Suç önleme polisin en önemli görevlerindendir: Suç önleme programlar›n›n
hayata geçirilmesi ve uygulanmas›nda vatandafllara yard›m eden ilk ve en
önemli kurum polistir. Suç önleme bütün polis faaliyetlerinin merkezi durumundad›r. Polis, bu anlamda birinci derecede suç ifllenmeden önce önlemler almak ve suçlar›n oluflmas›n› önlemekle görevlidir.
• Suç önleme hükümetin sorumlulu¤udur: Temel stratejileri belirlemek, politika üretmek, rehberlik hizmeti sunmak ve kaynak sa¤lamak suretiyle toplumsal suç önleme çabalar›na önderlik etmek hükümetin en önemli ve hayati sorumluluklar›ndan biridir. Özellikle, merkezden yönetim yap›lanmas›n›n belirgin ve yayg›n oldu¤u ülke ve toplumlarda bu sorumlulu¤un önemi
daha da fazlad›r.
• Suç önleme ve e¤itim iç içe kavramlard›r: Suçu önlemede anahtar unsur e¤itimdir. E¤itim, gençlik ve aile üzerine e¤ilmeyle ve suç önlemeyle ilgili bilgilerin bas›n yay›n organlar› taraf›ndan yay›lmas›yla desteklenmelidir.
• Suç önleme ihtiyaçlara göre ayarlanmal›, düzenlenmelidir: Belirli bir topluluk için kullan›lan suç önleme program›n›n ayn› flekilde baflka bir topluluk
için de kullan›lmas› ayn› ölçüde verimli ve etkili sonuçlar do¤urmayabilir.
Bu nedenle, etkin suç önleme programlar› her bir toplulu¤un kendine özgü
yap›s› ve ihtiyaçlar›na uygun olarak de¤ifltirilip düzenlenmelidir.
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRAdevlet
S‹ZDE
Suç önleme baflta
ve
vatandafllar olmak üzere
herkesin iflidir,
sorumlu¤udur ve bu
AMAÇLARIMIZ
sorumluluk çok
yönlü bir
tespit, de¤erlendirme, analiz
ve çözüm yaklafl›m› içinde
ele al›nmal›d›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
84
Suç Sosyolojisi
• Suç önleme yaflam kalitesi sunar: Suç önleme, suç korkusunu azaltmak suretiyle bireylerin yaflamlar›ndan haz almalar›n›, temel hak ve hürriyetlerini
rahat bir flekilde kullanmalar›n› sa¤lar. Bireylerin, kendi topluluklar›n›n ilerlemesi yolundaki çal›flmalara kat›l›m›na ve bu tür çabalar› sahiplenmelerine
yard›mc› olur. Böylece, bireylerin yaflam kalitesini yükseltir.
• Suç önleme ileri görüfllülüktür: Suç önlemeye iliflkin ileri görüfllü yaklafl›mlar, suçlar›n ifllenmesinde etkili olan yoksulluk, iflsizlik ve uyuflturucu kullan›m› gibi temel faktörler ve bunlar›n toplum üzerindeki etkilerine hitap
eder. Bu ba¤lamda, as›l suç nedenlerinin incelenmesi ve iyilefltirilmesine yönelik çal›flmalar büyük önem tafl›r.
• Suç önleme yüzeyin alt›na iner: Suç önleme, suç örneklerini analiz etmek,
suç e¤ilimlerini önceden tahmin etmek, araflt›rmalar yapmak ve elde edilen
baflar›lar› de¤erlendirmek suretiyle suç önleme konusunda daha derin ve
kapsaml› bir anlay›fl ve yaklafl›m› önerir. Örne¤in; Bir oto h›rs›zl›¤›na müdahale eden polis, oto h›rs›z›n› yakalad›ktan sonra o iflin bitmifl oldu¤unu ve
kapand›¤›n› düflünmez. Bu konuda polis, flu sorular›n cevaplar›n› bulmaya
çal›fl›r: Oto h›rs›zl›¤› en çok hangi bölgede iflleniyor? En çok hangi saatlerde
iflleniyor? Genelde hangi tip ve model arabalar hedef seçiliyor? Genelde
hangi yöntemler kullan›lmak suretiyle bu suç iflleniyor? Bu suçu iflleyen suçlu tipleri kimlerdir? Bu suçtan hüküm giymifl suçlular kimlerdir? Bu sab›kal›lardan hangileri yak›n çevrede oturuyor? Bu suçun önlenmesi için gelifltirilebilecek önlemler nelerdir? Polis bu sorulara geçerli ve rasyonel cevaplar
vermek suretiyle konuyu derinlemesine inceler, analiz eder, böylece sadece
hedefteki suçu de¤il, oradan hareketle genel anlamda o gruptaki suçlar›
çözmeye ve önlemeye çal›fl›r.
• Suç önleme parasal yat›r›ma de¤er bir aland›r: Suç önleme programlar›na
çok miktarda maddi kaynak harcan›p karfl›l›¤›nda ayn› türden kazanç elde
edilmese de, orta ve uzun vadede ulafl›lacak sonuçlar yap›lan masraflar› telafi edici türdendir. Suç önleme çal›flmalar›na aktar›lan maddi kayna¤›n çok
k›sa bir süre içerisinde kendisini amorti etmesi düflüncesi rasyonel bir de¤erlendirme de¤ildir. Orta ve uzun vadede, insanlar›n daha huzurlu olmas›,
temel hak ve hürriyetlerin rahat ve mutlu bir flekilde kullan›lmas›, birbirine
karfl› olumlu düflünce ve davran›fllar sergileyen bir toplumun varl›¤›, bu
u¤urda harcanan her türlü maddi kayna¤a de¤er bir sonuçtur. Sonuçta huzur, mutluluk, güven ve cesaretin oldu¤u toplumlarda üretim artacak, bu da
beraberinde ekonomik kazanc› ve zenginli¤i getirecektir.
SUÇ ÖNLEME SÜREC‹ (Geleri, 2009)
Suç önleme, suçla mücadele konseptinin merkez noktas›d›r. Suç önleme bireysel
anlamda bir suçun ifllenmesinin ötesinde suç analizleri yapmak suretiyle belirli suç
türlerine iliflkin farkl› suç önleme önlemlerinin gelifltirilmesi anlam›n› tafl›maktad›r.
Suç önleme süreci, ele al›nmas› düflünülen sorunun ciddiyeti ve boyutlar›n›n de¤erlendirilmesi, hangi yöntem ve araçlarla mücadele edilmesi gerekti¤i konusunda
baz› destek ve ön çal›flmalar› gerekli k›lar. Bu çerçevede, önleyici süreç befl aflamadan oluflur. Bunlar:
1. Sorunun tespiti: Belirli bir suç sorununun (türünün) durumu ve boyutlar›
hakk›nda gerekli tüm bilgilerin ve verilerin toplanmas›.
85
2. Verilerin analizi: Sorun teflkil eden suçlar›n ifllenmesine izin veren veya kolaylaflt›ran fiziksel ve durumsal flartlar›n belirlenmesi ve analiz edilmesi.
3. Fiziksel güvenlik önlemlerinin gözden geçirilmesi ve planlanmas›: Belirli
suçlara zemin haz›rlayan, bu suçlar›n ifllenmesini kolaylaflt›ran fiziksel koflullar› ortadan kald›racak önleyici vas›talar ve önlemlerle ilgili olarak, masraflar› da içerecek flekilde, sistematik bir projenin haz›rlanmas›.
4. En uygun plan›n seçilmesi ve uygulanmas›: Ortaya ç›kan alternatif projeler
içerisinden en ümit verici, uygulanabilir ve ekonomik olan güvenlik önlemlerinin seçilip uygulamaya konulmas›.
5. Takip ve de¤erlendirme: Uygulamaya konulan önlemlerle ilgili sonuçlar›n
takip edilmesi, de¤erlendirilmesi ve elde edilen deneyimlerin bu konuyla ilgili kifli ve kurumlar›n istifadesine sunulmak üzere yay›lmas›.
Suç önlemede çözüm odakl› yaklafl›m ile bireysel anlamda bir suçun SIRA
önlenmesi
S‹ZDE veya ayd›nlat›larak failinin yakalanmas› aras›ndaki fark› nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
Sorunun Tespiti
3
SIRA S‹ZDE
Toplum veya polisin sorun olarak gördü¤ü durum bir suç veya toplumsal bir konu, toplumu rahats›z eden bir davran›fl veya eylem de olabilir; 18
küçükS Oyafl›ndan
R U
lerin alkol kullanmas›, alkol tüketilen yerlere gitmeleri, toplumsal nitelikli gösteriler ve aile içi kavgalar gibi. Halk›n ve polisin ilgisi sorun olarak görülen duruma
D‹KKAT
karfl› yönelir. Türü ve boyutu ne olursa olsun karfl›lafl›lan sorun çok iyi tan›nmal›
ve bilinmelidir. Sorun belirlendikten sonra, bu konuyla ilgili ulafl›labilir bütün bilSIRA S‹ZDE
giler (toplumun yap›s›, zarar verilen veya çal›nan eflya, ma¤durun
ad›, soyad› ve
adresi, ifllenen suçlar›n türü, ifllenme yöntemleri, yo¤un olarak ifllendikleri yerler,
ma¤dur ve hedeflerin özellikleri, suçlular›n özellikleri, suçlar›n genelde hangi zaAMAÇLARIMIZ
manlarda ve koflullarda ifllendikleri ve buna benzer bilgiler) toplan›r. Ne kadar bol,
gerekli ve kaliteli bilgi toplan›rsa, ileri aflamalarda o kadar etkili analizler yap›l›r.
Toplanan bilgiler bilgisayar ortam›na aktar›l›r. Burada, hem okunabilir
yaz› hem de
K ‹ T A P
analiz edilebilir veri olarak altyap› oluflturulur ve buna göre say›sal girdiler kullan›l›r. Bu flekilde, sonradan veriler üzerinde de¤ifliklik, ekleme ve analiz kolayl›¤›
sa¤lan›r. Çok say›da karmafl›k bilgilerden k›sa bir süre içerisinde
anlaml› ve önemTELEV‹ZYON
li sonuçlar elde edilir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Verilerin Analiz Edilmesi
‹ N T E RbulunmamaktaNET
Verilerin analiz edilmesinde izlenecek tek ve standart bir yöntem
d›r. En uygun olan yol mevcut bilimsel ve istatistiksel analiz teknikleriyle mesleki
deneyimi birlefltirmektir. De¤iflkenlerin farkl› kombinasyonlar›n› karfl›laflt›rmal›
M A Kkolaylaflt›r›r.
ALE
tablolarda kullanmak genellikle sorunun as›l kayna¤›na inmeyi
Bu
yaklafl›m suç önleme çal›flmalar›nda çok ciddi bir anlam ifade eder. Bu sistem yard›m›yla hangi suçlar›n genelde nerelerde, ne zaman, hangi yöntemlerle ve kimler
taraf›ndan ifllendi¤i say›sal verilerle net bir flekilde ortaya konabilir. Buna ilave olarak, istenilen di¤er bilgiler; suçlu hakk›nda kiflisel bilgiler (hangi tip suçlular hangi tür suçlar üzerine yo¤unlafl›yor), ma¤durlara iliflkin bilgiler (genelde hedef olarak seçilen ma¤dur tipleri ve özellikleri, bunlar›n farkl› suç türleriyle olan ba¤lant›lar›) sa¤l›kl› bir flekilde elde edilip de¤erlendirilebilir. Bu aflama bilgisayar teknolojisinin yard›m›yla özel yaz›l›mlar kullan›lmak suretiyle çok etkin ve kapsaml› bir
hale getirilebilir.
‹NTERNET
MAKALE
86
Suç Sosyolojisi
Fiziksel Güvenlik Tedbirlerinin Gözden Geçirilmesi ve
Planlanmas›
Bu aflama, sorun teflkil eden durum veya suçun tam anlam›yla analizi ve bu konuyla ilgili net bir resmin elde edilmesinden sonra devreye girer. Ortaya ç›kan tabloya göre mevcut sorunu çözebilecek farkl› güvenlik önlemleri ortaya konur. Bu
önlemler maliyet analizini de içermelidir.
En Uygun Plan›n Seçilmesi ve Uygulanmas›
Ortaya ç›kan alternatif projeler içerisinden en ümit verici, uygulanabilir ve ekonomik olan güvenlik önlemi veya önlemleri belirlenir. Karar verilen güvenlik önlemleri paketinin uygulanmas› ve baflar›l› flekilde devam ettirilmesinde güçlükler yaflanabilir. Sorunun çözümü için ortak ve koordineli yaklafl›m tercih edilir. Etkili, güvenli ve kal›c› bir çözümü baflarabilmek için sorunun ilgili aktörleri (örnek; araç
sahipleri, otopark yönetici ve elemanlar› ve polis) bir araya gelmeli ve konuyu iflbirli¤i içerisinde ele almal›d›r.
Sonuçlar›n Takip Edilmesi ve De¤erlendirilmesi
Bütün bu yol ve yöntemler sonunda güvenlik önlemlerinin etkisinin hassas bir flekilde masaya yat›r›lmas›, art›lar› ve eksileri ile de¤erlendirilmesi ayr› bir önem tafl›r. Bu çerçevede, afla¤›daki sorular›n cevapland›r›lmas›na büyük ihtiyaç duyulur:
1. Sorun neydi?
2. Bu sorunun üstesinden gelmek için neler önerildi?
3. Hangi çözüm yolu benimsenip uygulamaya konuldu?
4. Uygulama sa¤l›kl› bir flekilde yürütüldü mü?
5. ‹stenilen sonuç elde edildi mi? Suç önlendi veya azald› m›?
6. Suçlarda azalma oldu ise, bu azalma gerçekten önleyici önlemlerin etkisiyle
mi oldu? Suç azalmas›nda etkili olan baflka (hesapta olmayan) unsurlar var m›?
7. Al›nan önleyici önlemler sonucu azalan suçlardan bir k›sm› baflka yerlere
yöneldi mi (yer de¤ifltirdi mi)? Bu yer de¤ifltirmenin boyutu yaklafl›k olarak
nedir?
8. Uygulanan güvenlik önlemleri maliyet-kazanç anlay›fl› içerisinde harcamaya, yat›r›ma de¤di mi?
Elde edilen sonuçlar de¤erlendirilir. Uygulamaya konulan proje kayda de¤er
bir baflar› sa¤lam›flsa uygulamaya devam edilir. Bu proje, katk›s› olmas› aç›s›ndan
ilgili di¤er birimlerle paylafl›l›r. Karfl›lafl›lan sorun, güçlük ve eksiklikler tekrar gözden geçirilir, gerekli de¤ifliklikler yap›l›r ve uygulamaya devam edilir. Elde edilen
baflar›n›n arzu edilen seviyede olmama olas›l›¤› da vard›r. Uygulamaya konulan
güvenlik önlemlerinin hedeflenen suç üzerinde kayda de¤er bir etki yapmad›¤›
görüldü¤ünde uygulamaya son verilir, yeni yöntem aray›fllar› içerisine girilir. Bu
aray›fl, önleyici sürecin çerçevesi içerisinde gerçeklefltirilir. Bu baflar›s›zl›k, verilerin analiz aflamas›ndaki eksiklik ve hatalardan kaynaklanabilir. Bu yüzden, bu aflama tekrar gözden geçirilmelidir.
SUÇ ÖNLEME VE POL‹S
Polis, suçlar› önlemek, ifllenen suç san›klar›n› yakalamak ve adalete teslim etmekle görevlidir. Polis Vazife ve Salahiyet Kanununun 2. Maddesinin 1. F›kras›n›n A
bendinde polise; ‘Kanunlara, tüzüklere, hükümet emirlerine ve kamu düzenine
uygun olmayan hareketlerin ifllenmesinden önce bu kanun hükümleri dairesinde
önünü almak’ görevi verilmifltir. Görüldü¤ü üzere, kamu düzenini ve asayifli sa¤-
87
lamak, suç öncesi önleyici hizmetler sunmak polisin asli görevlerinden biri olarak
kabul edilmifl ve bu konu yasal çerçeveye oturtulmufltur (Geleri, 2009). Ancak yasalar böyle demesine ra¤men, polisin suçlarla mücadeledeki rolü denildi¤inde akla ilk olarak suçlar›n önlenmesi de¤il ‘suç iflleyenlerin yakalanmas›’ gelir. Polis müdürlerinin suçla mücadele politikalar›na göre farkl›l›k gösteren bu yaklafl›mda polisin birinci derecede ifllenen suçlar› ayd›nlatmak ve san›klar› adalete teslim etmekle görevli ve yükümlü oldu¤u alg›s› etkili olmaktad›r. Suç önleme polisin sadece
bir flubesinin, bir k›sm›n›n yapmas› gereken dar kapsaml› bir faaliyet de¤ildir. Polis her ne kadar suçun önlenmesinde önemli bir rol oynasa da, yaln›z bafl›na bu
iflin üstesinden gelemez. Devriye polisi, suç soruflturma flubeleri, polis merkezleri,
di¤er ilgili flubeler, sivil toplum örgütleri, di¤er kamu kurum ve kurulufllar› ile genifl çapta halk›n kendisi, bu faaliyet içerisinde yer almal›d›r (Gladstone, 1980:5).
Suç önleme polisin en baflta
gelen görevlerindendir.
Polis, bunu baflta devriye
hizmetleri olmak üzere farkl›
program ve uygulamalarla
baflar›l› bir flekilde yerine
getirmeye çal›flmaktad›r.
Devriye Hizmetleri
Devriye kelimesi, Ortaça¤ Fransa’s›nda ‘çamur veya kirli suda yürümek, gezinmek
veya kürek çekmek’ anlam›nda kullan›lan bir kavramdan türemifltir (Pate, 1986:
137-140). Polisin Disiplinine, Merasim ve Topluluklardaki Rolüne ve Polis Karakollar› Teflkilat› ile Vazifelerine Dair Talimatname’nin 155. maddesinde devriye polisi; “umumi emniyeti korumak, suçlar› olmadan evvel önlemek veya yap›ld›ktan
sonra takip etmek ve lüzumunda halka yard›mda bulunmak üzere karakol m›nt›kas›na ç›kar›lan ve dolaflarak vazife gören memurlard›r,” fleklinde tan›mlanm›flt›r.
Di¤er bir ifadeyle; genel güvenli¤i korumak, suçlar› ifllenmeden önce önlemek, ifllendikten sonra gerekli takibi yapmak, halka yard›mc› olmak ve kendisine verilen
di¤er görevleri yapmak üzere, kendisine ayr›lan sorumluluk bölgesinde karakol,
merkez, ekip veya ilgili flubeler taraf›ndan resmi veya sivil olarak göreve ç›kart›lan
ve çevreyi gezerek (Miller, 2000: 9) önleyici hizmet görevi yapan personele ‘devriye polisi’; devriye polisinin görev yapt›¤›, sorumlulu¤una verilmifl, s›n›rlar› belli
olan hususi bir bölgeye ‘devriye bölgesi’, ‘devriye m›nt›kas› veya devriye alan›;
devriye polisinin, hizmet sundu¤u bölgede önceden belirlenmifl, takip etmesi gereken belirli bir yol haritas›na “devriye güzergâh›” ve söz konusu bölgede devriye
polisi taraf›ndan yap›lan faaliyetlere de “devriye görevi veya devriye hizmeti” denir. Devriye hizmetleri, geliflmifl ülkelerde polisin hizmet verdi¤i alanlar içerisinde
en fazla personelin istihdam edildi¤i aland›r. Bayley’in (1994) yapt›¤› bir araflt›rmaya göre, Amerikan polisinin yaklafl›k olarak %65’i devriye hizmeti için görevlendirilmektedir. Bunu %64 ile Kanada, %56 ile ‹ngiltere, %54 ile Avustralya ve %40 ile
Japonya takip etmektedir (Bayley, 1994: 16). Türkiye’de ise bu oran yaklafl›k olarak %30’dur. Bu bir anlamda, o ülkelerin siyasi idarecilerinin, polis yöneticilerinin
ve vatandafllar›n›n, polislik dendi¤inde ak›llar›na gelen ilk çal›flma alan›n›n devriye hizmetleri oldu¤unu göstermektedir. Devriye, y›l›n her günü 24 saat, aral›ks›z
bir flekilde, üniformal› polisler taraf›ndan yerine getirilir. Polis varl›¤›n› hissettirerek vatandafllara güven, suç iflleme e¤iliminde olan kiflilere de korku veren devriye polisinin özünde resmi, üniformal› polislerin yerine getirdi¤i bir hizmet vard›r.
Temel devriye hizmeti bu olmakla birlikte, bu görev, suç soruflturma flubeleri taraf›ndan sivil olarak da yerine getirilmektedir. Sivil olarak yap›lan devriye hizmetinin
özünde yakalama, araflt›rma ve soruflturma amac› bulunmakla birlikte, önleyici
fonksiyon da temel amaç ve hedefler içerisindedir. Devriye hizmetlerinde kullan›lan yöntemler ve devriye çeflitlili¤i ancak polisin ileri görüfllülü¤ü ile s›n›rl›d›r. Kulland›klar› tekni¤in türü, devriyeye ihtiyaç duyulan yere göre de¤ifliklik gösterir. Bu
devriye çeflitlerinden her biri, kendi içinde avantaj ve dezavantajlara sahiptir. Yay-
Üniformal› devriye
hizmetinde birinci öncelik
cayd›r›c›l›k ve önleyicilik
iken; sivil devriye hizmetinde
ise suç sonras› müdahale ile
suç san›klar›n›n olay yeri
veya yak›n›nda yakalanmas›
birinci önceli¤i almaktad›r.
88
Suç Sosyolojisi
g›n olarak kullan›lan devriye çeflitleri flunlard›r (Geleri, 2009): Yaya devriyesi, otomobil devriyesi, hava devriyesi, motosikletli devriye, sahil devriyesi, atl› devriye,
köpekli devriye ve bisikletli devriye.
‹stihbarat Faaliyetleri Yoluyla Suç Önleme
‹stihbarat, esaslar› Anayasa’da gösterilen devlet düzenini veya kiflilerin güvenli¤ini
tehdit eden faaliyetlerin yerine getirilmesinden önce, hukuka uygun olmak koflulu
ile çeflitli teknik ve yöntemlerle bilgi toplama faaliyetlerine denir (fiimflek ve Ömrüuzun, 2001: 39). ‹stihbarat terimi iki anlama gelir. Birincisi, elde edilen bilgiler toplulu¤unu, ikincisi ise, bilgilerin elde edilmesi için uygulanan yöntemleri ve geçilen süreçleri ifade eder (Prunckun, 1990: 3). Polis, suçlar›n önlenmesi amac›yla istihbarat
faaliyetleri yoluyla aktif bir çal›flma içerisindedir. Polisin istihbarat yetkisi 2559 say›l›
Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu’nun (PVSK) 7.maddesinde düzenlenmifltir. ‹stihbarat gelece¤i görmek; meydana gelecek olaylar›, ifllenecek suçlar› önceden tahmin etmek için kullan›lan bir sihirli küre de¤ildir (Meyer, 1987). ‹stihbarat, bilimsel araflt›rma yöntemlerine dayal› bir suçla mücadele uygulamas›d›r. Suçlar öncesi suçlular›n
yakalanmas› yoluyla suçlar›n önlenmesi, çok ciddi olaylar›n meydana gelmesinin engellenmesi (Godfrey ve Harris, 1971), suç sonras› suçlular›n yakalanmas› ve polis yöneticilerinin suçla mücadele politikalar›n›n do¤ruluk ve baflar› pay›n› artt›r›c› bilgilerin sunulmas› gibi çok önemli fonksiyonlar›n yerine getirilmesi söz konusudur (Rapp,
1989). Bu yaklafl›m içerisinde istihbarat, üst düzey yöneticilerin çok önemli kararlar›nda ihtiyaç duyduklar› önerileri ve somut verileri ortaya koyar.
Kent Güvenli¤i Yönetim Sistemi
Kent Güvenli¤i Yönetim
Sistemleri bilgisayar
destekli uygulamalarla çok
zengin bir kullan›m alan›na
sahiptir. Teknolojideki yeni
geliflmelerin kolayca
uyarlanabilece¤i esnek bir
yap›ya sahip olmas› da ayr›
bir avantajd›r.
Kent Güvenli¤i Yönetim Sistemi (KGYS) Türkiye’de son y›llarda uygulamaya konulan, zaman içerisinde çok ciddi anlamda kabul gören ve ülke geneline yayg›nlaflt›r›lmas› planlanan bir sistemdir. fiehirlerde suçlar›n ifllenmesinin önüne geçilmesi, meydana gelen olaylar›n ayd›nlat›lmas›, trafik hizmetlerinin düzenlenmesi ve
vatandafllar›n kendilerini daha güvende hissetmelerinin sa¤lanmas› amac›yla gelifltirilmifl bilgisayar destekli güvenlik kamera sistemidir. Bu sistemlerin bafll›ca amaçlar› flu flekilde s›ralanabilir (http://www.ankara):
• ‹llerin genel güvenlik ve asayifl hizmetlerine katk› sa¤lamak.
• Trafik ak›fl ve yo¤unlu¤unu izlemek.
• Güvenlik kameralar› vas›tas›yla elde edilen görüntüleri de¤erlendirerek meydana gelebilecek olas› sorunlara karfl› h›zl› ve etkili önlemler gelifltirmek.
• Meydana gelen olaylar›n ayd›nlat›lmas› amac›yla kay›tlar› geriye dönük araflt›rarak incelemek, delilleri temin etmek.
• Trafik kameralar› ve görüntü iflleme sistemleri arac›l›¤›yla plakalar›n veri taban›ndan sorgulanarak çal›nt› araçlar› tespit etmek.
• Toplant› ve gösteri yürüyüfllerinde polis-halk iliflkilerine zarar vermeden yasad›fl› olaylar› önlemek, topluluklar›n provoke edilmelerine engel olmak.
KGYS 3 ana unsurdan oluflan bir projedir. Bunlar: Görüntüleme sistemi, ça¤r›
yönetim sistemi ve mobil uygulamalar sistemidir.
Görüntüleme sistemi, flehir genelinde konuflland›r›lan kameralardan elde edilen
görüntülerin izlenmesini, saklanmas›n› ve otomatik olarak üretilen alarmlar›n kaydedilmesini sa¤layan donan›m ve yaz›l›mlar ünitesidir. Ça¤r› yönetim sistemi, polise yap›lan ça¤r›lara ve di¤er bilgilere dayal› olarak polisin olay yerine sevk ve idaresini
düzenleyen, ayn› zamanda bu süreçte personel ile bu uygulamay› kullanan di¤er kurum kullan›c›lar›n›n birbirleriyle iletiflimini sa¤layan Co¤rafi Bilgi Sistemi ile destek-
89
lenmifl biliflim sistemidir. Mobil uygulamalar sistemi ise kullan›c›lar›n (sahada görev
yapan devriye polisi gibi) KGYS’den yararlanarak karfl›laflt›klar› olay, flah›s ve araç
karfl›s›nda zaman kaybetmeden ön bilgi almalar›n› sa¤layan, kullan›c›lar› konum bilgisi ile destekleyen, gerçeklefltirilen ifllemlerden de¤erlendirme niteli¤inde döküm,
grafik ve harita üretebilen yaz›l›m, donan›m ve hizmetler bütünüdür (http://www.ankara.gov.tr) Sistem çok say›da kamera, plaka tan›ma sitemi, k›rm›z› ›fl›k ve h›z ihlal
sistemi, yüksek çözünürlüklü portatif kamera sisteminden oluflmaktad›r.
Güven Timleri
Potansiyel suçlular›n alg›lanan yakalanma risk seviyelerini yüksek tutarak suçlar›
önlemede sivil devriye ve gizli özel ekipler görevlendirmenin de büyük yarar› bulunmaktad›r. Bu ana düflünce kapsam›nda, bir potansiyel suçlunun herhangi bir
yer ve zamanda suç ifllemesi halinde polis taraf›ndan yakalanma olas›l›¤›n› ‘öznel’
olarak de¤erlendirmesine ‘alg›lanan yakalanma riski’ denir (Haight’den akt. Bir,
1994: 12). Örne¤in; yak›n›nda bulunan bir polis memurunun varl›¤›n› gören potansiyel bir suçlu, kapkaçç›l›k yapmas› halinde yakalanma olas›l›¤›n›, büyük ço¤unlukla, %100 olarak de¤erlendirir. Yani, potansiyel suçlu, burada yakalanma olas›l›¤›n›n %100, kaç›fl ve kurtulma olas›l›¤›n›n ise %0 oldu¤unu düflünür. Alg›lanan yakalanma riskinin yüksek olmas›, genelde, suç iflleme düflünce ve eyleminden vazgeçme ile sonuçlan›r. Yak›n çevrede görünürde herhangi bir polisin olmamas› durumunda ise, potansiyel suçlunun alg›lad›¤› yakalanma riski, deneyimlerine ba¤l›
olarak de¤iflir ve büyük olas›l›kla azal›r (Bir, 1994). Alg›lanan yakalanma riskinin
düflük olmas› halinde, genelde suç iflleme düflüncesi eyleme dönüflür. Potansiyel
suçlu, hiçbir polisin veya önleyici güvenlik önleminin olmad›¤› bir çevrede suç iflliyorsa, büyük bir olas›l›kla yakalanmayaca¤›na inanmaktad›r.
Simitçi, boyac›, esnaf, taksici, tamirci ve benzeri farkl› görünümler ile dolaflan,
sabit duran sivil polislerden oluflan özel ekipler özellikle kapkaç, yankesicilik,
okul çevresinde çocuklara karfl› ifllenen suçlar ve benzeri suçlarla mücadelede, gerek bu suçlar›n önlenmesi gerekse bu suçlar› iflleyenlerin yakalanmas›nda önemli
baflar›lar elde etmifllerdir. “Güven Timleri” olarak adland›r›lan bu ekipler farkl› yerlerde farkl› zamanlarda farkl› görünüm ve kimlikler ile ortaya ç›karak suçlular›n suçüstü yakalanmalar›n› sa¤lam›fllard›r. Afla¤›da Güven Timleri ile Y›ld›r›m Devriye
ekiplerinin müdahale ettikleri olaylar sonras› yapm›fl olduklar› yakalamalara iliflkin
veriler sunulmufltur (EGM, 2010).
Suç Türü
Olay Say›s›
Yakalanan Kifli Say›s›
H›rs›zl›k
31.012
25.755
Oto H›rs›zl›¤›
1.489
1.361
567
717
Yankesicilik
2.780
2.318
Gasp
1.500
2.287
Yaralama
26.610
41.542
Cinsel Taciz
2.184
2.760
6136 Say›l› Kanuna Muhalefet
12.637
14.905
Doland›r›c›l›k
3.641
3.338
82.480
94.983
Kapkaç
Toplam
Güven timleri özellikle
kamuya aç›k alanlarda ve
mala karfl› ifllenen suçlarda
(kapkaç ve h›rs›zl›k gibi) çok
mükemmel sonuçlar elde
etmifl, önemli baflar›lara
imza atm›fl bir yöntem
olarak dikkat çekmektedir.
Tablo 4.1
Güven Timleri ile
Y›ld›r›m Devriye
Ekiplerinin
müdahale ettikleri
olay ve olay sonras›
yakalama say›s›
(EGM, 2010).
90
Suç Sosyolojisi
Bu tablo, güven timleri ile sokaklarda görev yapan devriye ekiplerinin olaylara
an›nda müdahale ve flüphelilerin yakalanmas› konusunda ne kadar baflar›l› olduklar›n› göstermektedir. Elde edilen baflar› potansiyel suçlular›n cayd›r›lmas› aç›s›ndan büyük bir etki oluflturmaktad›r. Böylece, potansiyel suçlular art›k hemen her
yerde mutlaka sivil ve gizli polis vard›r endiflesini tafl›makta, yakalanma riskini
yüksek alg›lamakta ve böylece suç ifllemekten vazgeçmektedir. Nitekim suç istatistikleri de bu yönde veriler ortaya koymaktad›r. Türkiye’de 2006 ile 2010 y›llar›nda
ifllenen suçlara bakt›¤›m›zda özellikle d›flar›da, cadde ve sokaklarda ifllenen suçlarda önemli bir düflüfl oldu¤u görülmektedir (EGM, 2010). Bu da polisin uygulamaya koydu¤u yeni yaklafl›mlar›n etkili oldu¤unu göstermektedir.
Tablo 4.2
Türkiye’de
2006-2010 y›llar›
aras›nda ifllenen
suçlar (EGM, 2010).
Suç Türü
2006
2010
2006 Y›l›na Göre Suçlarda
Azalma Oran› (%)
Kapkaç
12.154
2.491
-80
Oto H›rs›zl›¤›
31.522
12.364
-61
Evden H›rs›zl›k
85.964
85.349
-0.7
‹flyerinden H›rs›zl›k
55.967
41.656
-26
Yankesicilik
27.612
26.147
-5
Meskûn Mahalde Atefl Etmek
6.533
3.753
-43
Gasp
8.809
5.562
-37
Bu uygulamalar› etkin ve devaml› hale getirmek çok önemlidir. Daha önce ifade etti¤imiz “sistemli ve devaml› olmak” ilkesi çerçevesinde özellikle gündüz ve
sorun oluflturan yerlerde ve zaman dilimlerinde üniformal› ekipler yerine sivil ve
gizli polis timlerini görevlendirmekte, zaman içerisinde de bunu daha profesyonel
hale getirmekte yarar bulunmaktad›r. Gizli ve sivil polisiye uygulamalar gerçek yakalanma riskini art›rmakla birlikte alg›lanan yakalanma riski üzerinde etkili olmak
suretiyle suçlar›n ifllenmesinin önüne geçmekte, böylece suçlar azalmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
4
fi Ü N E L ‹ M
ToplumD ÜDestekli
Polislik
Toplum Destekli Polislik,
birey ve toplum odakl›,
S O R U
onlar›n duygu, düflünce,
talep ve beklentilerine önem
ve de¤er veren bir suçla
mücadele
D ‹ K K modelidir.
AT
Vatandaflla el ele, iflbirli¤ine
dayal› suç önleme program›
olarak
dünyada
SIRA bütün
S‹ZDE
oldukça kabul görmüfl bir
ça¤dafl yaklafl›md›r.
AMAÇLARIMIZ
Polisin suç önleme
konusunda yapm›fl oldu¤u çal›flmalar›, gelifltirmifl oldu¤u yeni yöntemSIRA S‹ZDE
leri nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
Artan bir flekilde kullan›lan motorize devriyelerin, toplum yaflam›n›n ve suçla
mücadele yöntemlerinin
vazgeçilmez bir parças› haline gelmesiyle birlikte bu
S O R U
uygulaman›n polisin halkla iliflki kurmas›n› engelledi¤i ve böylece polisi halktan
uzaklaflt›rarak karfl›l›kl› yard›mlaflmay› ve bilgi al›fl-veriflini de azaltt›¤› görülmüflD‹KKAT
tür. Otomobil devriyesi, polisi kendi içinde s›n›rlam›fl; toplum içinde dolaflma,
insanlarla konuflma, onlarla iletiflim kurma ihtiyac›na ra¤men polisi toplumdan
S‹ZDE polis aras›na so¤uk duvarlar›n, afl›lmas› güç engellerin gird›fllam›fl veSIRA
toplumla
mesine neden olmufltur. ‹nsanlar toplumda nelerin olup bitti¤ini, kimlerin neler
yapt›¤›n› anlatabilecekleri, kendilerine yak›n hissettikleri polisi bulma ve konuflAMAÇLARIMIZ
ma konusunda çok az bir flansa sahip olmufltur. Cadde ve sokaklarda görülen
polis, d›fla kapal›, d›fl dünya ile fiziksel ve duygusal anlamda herhangi bir tema-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
s› olmayan ve adeta konserve kutusuna benzeyen bir yap› ve atmosfer içerisinde duran ayr› bir varl›k olarak alg›lan›r hale gelmifltir. Gerçek anlamda gözlem
yapma imkân ve yetene¤inden yoksun olan devriye polisi, sadece etraf›na bakmakla yetinen, eflya ve olaylar› hissedemeyen, toplumla bütünleflemeyen, vatandafllar›n his ve düflünce dünyas›na giremeyen, d›flar›dan gelen bir kifli konumunda bulunur hale gelmifltir. Bu yap› içerisinde, devriye arac›ndaki memurun gördü¤ü, “yabanc› insanlar›n bulundu¤u tan›d›k sokak ve binalar;” halk›n gördü¤ü
ise, “içinde tan›d›k olmayan memurlar›n oturdu¤u, resmi, so¤uk polis araçlar›”
olmufltur (Sherman, 1983: 149).
Motorize devriyenin yol açt›¤› olumsuzluklar ve sahip oldu¤u dezavantajlar› ortadan kald›rabilmek için yaya devriyeler, y›llar öncesinde oldu¤u gibi, birçok ülkede tekrar polis faaliyetlerinin önemli bir parças› haline gelmifl ve son 20 y›ld›r
Amerika ve ‹ngiltere baflta olmak üzere birçok ülkede yaya devriye faaliyetleri için
yeni bir dönem bafllam›flt›r. Bu çerçevede, kimisi yeniden yaya devriye personeli
görevlendirmifl, kimisi ise var olan yaya devriyelerin say›s›n› artt›rm›fl ve yayg›nlaflt›rm›flt›r. Bu geliflmeler ›fl›¤›nda, günümüzde yaya devriye, Amerika, ‹ngiltere,
Avustralya, Almanya ve Japonya gibi birçok geliflmifl ülkede yayg›n olarak kullan›lan ve kabul gören bir polislik yöntemi haline gelmifltir.
Yaya devriyeler Toplum Destekli Polislik (TDP) modelinin bel kemi¤idir. TDP,
insanlar›n ço¤u taraf›ndan basit anlamda daha fazla üniformal› polisin sokaklarda
yaya devriye olarak gezmesi olarak alg›lan›r. Bu model olaylara an›nda müdahale
ve genel anlamda suç merkezli polislik ile kar›flt›r›l›r. Ancak, her ne kadar TDP daha fazla say›da üniformal› polisi tekrar devriyeye koymay› içeriyorsa da modelin
felsefesi çok daha ileriye gider. Bu yaklafl›m toplumun farkl› kesimleriyle iflbirli¤i
içerisinde suçla mücadeleyi esas almaktad›r. TDP’nin stratejik amac› Emniyet Genel Müdürlü¤ü TDP Hizmet Standard› ve Uygulamalar› kitab›nda (2009:60), “toplumsal kat›l›m› sa¤layan, çevrenin sosyal yap›s›yla bütünleflmifl, topluma olabildi¤ince yak›n, kaliteli güvenlik hizmeti sunan ve toplumun güvenlik taleplerine her
durumda cevap veren, güvenlik olgusuna bütüncül yaklaflan örnek bir polis modeli oluflturmak ve bu modeli ülke geneline kademeli olarak yayg›nlaflt›rmak” olarak
tan›mlanm›flt›r.
Uygulamaya konulan yerin sosyo-kültürel yap›s›, demografik, ekonomik, kültürel ve di¤er koflullar› dikkate al›nmak suretiyle TDP ile ulafl›lmak istenen temel
amaçlar flunlard›r:
• Suçlar›n ifllenmesini önlemek, suç seviyelerinin azalmas›n› sa¤lamak,
• Suç önleme faaliyetleri kapsam›nda programlar ve kampanyalar düzenlemek,
• Vatandafllar›n suç ma¤duru olma korkusunu azaltmak, toplumdaki bireylerin devlete ve polise güvenini sa¤lamak.
• Suç analizi ve hizmet alanlar›na iliflkin analitik çal›flmalar yap›lmas›n› sa¤lamak,
• Vatandafllar ile iflbirli¤i içerisinde toplumdaki sorunlar› çözmeye çal›flmak,
bu iflbirli¤ine önem ve öncelik vermek.
• Geleneksel polislik faaliyetlerini devam ettiren, hizmet sunma öncelikli,
kendili¤inden harekete geçen polislik yaklafl›m›n› benimsemek,
• Sosyal çevreyle ve hizmet sunulan insanlarla bütünleflmek,
• Yönetimde kalite ve etkinlik için uygulamaya iliflkin koordinasyonu ve ekip
çal›flmas›n› sa¤lamak,
• Güvenlik konusundaki toplumsal gereksinimlere ve taleplere cevap verebilmek için hizmetlere uygun nitelikte uygulama modelleri gelifltirmek.
91
92
Suç Sosyolojisi
Toplum Destekli Polislik
çocuklara, yafll›lara, esnafa,
sivil toplum örgütlerine ve
toplumun farkl› birçok
kesimine yönelik özel
programlar yürütmektedir.
TDP, yukar›da ifade edilen bu amaçlar› gerçeklefltirmek üzere iki aflamal› bir
program bütünü olarak ele al›nabilir. Birinci aflamada, dan›flma kurullar›, yaya devriye ekipleri, toplum destekli suç önleme projeleri, suçlara karfl› çok kurumlu yaklafl›mlar örnek verilebilir. ‹kinci aflamada ise, polis-halk iliflkilerinin gelifltirilmesi ve
daha iyi polis imaj›n›n oluflturulmas› hedeflenmektedir (Bahar, 2002: 296). TDP
modeli suçla mücadele ve güvenlik hizmetlerinin sadece polisle s›n›rl› bir hizmet
olmad›¤› temel konsepti üzerine gelifltirilmifltir. Polis bu amaçla ilgili kamu kurum
ve kurulufllar›, sivil toplum örgütleri, e¤itim kurumlar›, belediyeler ve vatandafllar›n yak›n deste¤i ve kat›l›m› ile farkl› projeler yürütmektedir. Bu kapsamda sosyal
duyarl›l›¤› ve fark›ndal›¤› art›rmaya, çocuklar› ve gençleri suçlardan, bunlar›n zararl› sonuçlar›ndan korumaya, aileleri çocuklar›n›n maruz kalabilece¤i tehlikeler
konusunda bilgilendirmeye, vatandafllar›n suç ma¤duru olmamalar› için almas› gereken güvenlik önlemleri konusunda bilgili ve duyarl› hale gelmelerine ve toplumda güveni art›rmaya yönelik farkl› faaliyetleri içermektedir. Bu hizmetler Türkiye
genelinde ‹l Emniyet Müdürlüklerine ba¤l› Toplum Destekli fiube Müdürlükleri vas›tas›yla yürütülmektedir. Bu ba¤lamda yürütülen bafll›ca faaliyetler flunlard›r (EGM,
2010: 45):
• Mahalle toplant›lar›
• Site-Apartman toplant›lar›
• Okullarda düzenlenen bilgilendirme toplant›lar›
• Esnafa yönelik duyarl›l›¤› art›r›c› ve bilgilendirici toplant›lar
• Vatandafllarla yap›lan toplant›lar
• Resmi kurumlara yönelik bilgilendirme toplant›lar›
• Özel güvenlik kurulufllar›na yönelik bilgilendirme toplant›lar›
• Sivil toplum örgütlerine yönelik bilgilendirme toplant›lar›
Toplum Destekli Polislik kapsam›nda gelifltirilen bir di¤er önemli proje de “Güvenli Okul-Güvenli E¤itim Projesidir”. Çocuklar›n güven içerisinde okula gitmeleri, ö¤renimlerini sürdürmeleri ve e¤itimlerini olumsuz etkileyebilecek olumsuzluklardan korunmalar› amac›yla her okul yönetiminin irtibat halinde olaca¤› ve güvenlik sorunlar›n› paylaflabilece¤i irtibat görevlileri uygulamas› bafllat›lm›flt›r. Bu
flekilde hayata geçirilen proje kapsam›nda görevlendirilen polis say›s› 2010 y›l›nda
13.140’› bulmufltur. ‹rtibat görevlileri okul içi ve çevresinde yapm›fl olduklar› çal›flmalar›n yan› s›ra 2009-2010 e¤itim ö¤retim y›l›nda 103.816 servis arac› ile 44.049
internet kafe ve di¤er umuma aç›k yerlerde denetleme yapm›flt›r (EGM, 2010).
Polisin suç önleme kapsam›nda yürütmüfl oldu¤u projelerden bir di¤eri de
“Umut Y›ld›z› Projesidir”. Polis bu proje kapsam›nda yafllar› 16-18 aras›nda olup da
suça sürüklenmifl ve soka¤a itilmifl çocuklara yönelik çok önemli bir sosyal sorumluluk faaliyeti yürütmektedir. Bu çal›flmalar ile söz edilen çocuklar› suç ma¤duru
olmaktan, suç ifllemekten ve zararl› al›flkanl›klardan korumak amaçlanmaktad›r.
Bu proje kapsam›nda ülke genelinde yürütülen çal›flmalarda 6.035 çocuk tespit
edilmifl, bunlardan 1.185’ine e¤itim verilmifl, 303’üne de ifl imkân› sa¤lanm›flt›r
(EGM, 2010).
Suç önleme programlar›n›n
istenilen baflar›y› elde
edebilmesi baz› temel
hususlar›n bu programlarda
etkin bir flekilde hayata
geçirilmesi ile mümkündür.
SUÇ ÖNLEME PROGRAMLARININ BAfiARILI OLMASI
‹Ç‹N D‹KKAT ED‹LMES‹ GEREKEN HUSUSLAR
(Geleri, 2009)
Suç önleme programlar› ve uygulamalar›n›n baflar›l› olabilmesi için dikkate al›nmas›, uyulmas› gereken baz› temel esaslar bulunmaktad›r. Bu temel unsurlar› dokuz
(9) ana bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar flunlard›r:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
93
Yüksek seviyede görünür olmak.
Tan›mlanabilir olmak.
Suç sonras› müdahaleye haz›r olmak.
Sistemli ve devaml› olmak.
Suçla ilgili endifle ve korkuya yol açmamak.
Her yerde var olma alg›s›n› oluflturmak.
Suçla mücadelede elde edilen baflar›lar› kamuoyuna duyurmak.
Kurumlar aras› iflbirli¤i içerisinde hareket etmek.
Vatandafllar›n kat›l›m›n› sa¤lamak.
Yüksek Seviyede Görünür Olmak
Suç önleme çal›flmalar›n›n baflar›l› bir flekilde gerçeklefltirilmesinde yüksek seviyede görünür olmak ve böylece suçlar› azaltmak anahtar öneme sahip bir ilkedir
(Wilson ve McLaren, 1977). Modern teknoloji ile birlikte ulafl›m, gözetleme, takip
ve iletiflimde yeni yöntemlerin bulunmas›, suç önlemede kullan›lan araç ve gereçleri çeflitlendirmifltir. Buna paralel olarak, suç önleme stratejilerinde baz› de¤ifliklikler olmufl, ancak genel prensip hep ayn› kalm›flt›r: Yüksek seviyede görünür olmak. Bu kavram, önleyici güvenlik uygulamalar›n›n vatandafllar taraf›ndan fark
edilebilecek, di¤er unsurlardan ay›rt edilebilecek özellikte olmas› anlam›n› ifade
eder. Cadde ve sokaklarda görülen üniformal› polis, güvenlik kameralar›, bina ve
iflyerlerindeki alarm cihazlar›, özel güvenlik sistemleri ve personeli ile di¤er uygulamalar görünür olduklar› ölçüde cayd›r›c› olabileceklerdir. Bu nedenle, polis ve
özel güvenlik personelleri kendilerini vatandafllardan ay›rt edebilecek renk ve tasar›mda üniforma giyerler ve vatandafllar›n kendilerini kolayca görebilecekleri yerlerde dururlar. Ayn› flekilde, güvenlik kameralar›, alarm cihazlar› ve di¤er önlemlerin de renk, görünüm ve tasar›m olarak ay›rt edilebilir, görülebilir ve tan›nabilir
olmas›na büyük özen gösterilmelidir.
Tan›mlanabilir Olmak
Toplumun fark›nda olmad›¤› veya fark›nda olmakla birlikte rolünü ve fonksiyonlar›n› bilmedi¤i bir sistemin cayd›r›c› olmas› beklenemez. Bilindi¤i üzere; “cahil veya bilmeyen insan cesur olur” sözü toplumumuzda çok iyi bilinir. Suç önlemede
kullan›lan önlemlerin içeri¤inin, etkisinin, elde etti¤i baflar›lar›n farkl› yollarla vatandafllara duyurulmas›, bilinir hale getirilmesi durumunda potansiyel suçlular karfl›lar›ndaki gücün varl›¤›n› ve boyutunu daha iyi idrak edecek ve böylece suç ifllemekten vazgeçecektir. Potansiyel suçlular›n, al›nan önleyici güvenlik önlemlerini
görmeleri, bu önlemlerin ifllevini ve etkisini çok iyi bilmeleri halinde alg›lanan yakalanma riski artacak ve dolay›s›yla suçlar da önlenmifl olacakt›r. Yani burada, önleyici önlemleri sadece görmek de¤il, onlar›n do¤rudan suçlar› önlemek amaçl›
olarak kullan›mda olduklar›n› bilmek ve tan›mlamak gerekmektedir.
Kameralar›n varl›¤› suç ifllemek isteyen flüphelileri bu fikirden vazgeçirmekte
ve böylece suçla ilgili herhangi bir harekette bulunmalar›n› engellemektedir. Bu
amaçla örne¤in; birçok ma¤azada güvenlik kameralar›n›n kullan›ld›¤›n› gösteren
uyar› levhalar› ve büyük ekranlar bulunmaktad›r. Böylece, içeri girenler ve ma¤azada gezenler bu kameralar›n varl›¤›ndan, fonksiyonlar›ndan ve teknik özelliklerinden bizzat görerek haberdar olmakta, suç ifllenmesi halinde meydana gelebilecek tepkisel durumu bizzat görerek suç risk analizini yapmakta ve olas› sonucun kendisi aç›s›ndan riskli oldu¤unu düflünerek suç ifllemekten vazgeçebilmektedir.
‹nsanlar›n önleyici güvenlik
önlemlerinin kullan›m›, rolü
ve etkileri konusunda
bilgilendirilmesinin, bu
önlemlerin cayd›r›c›l›¤›n›n
yüksek hale getirilmesinde
büyük önemi vard›r.
94
Suç Sosyolojisi
Suç Sonras› Müdahaleye Haz›r Olmak
Görülebilir suç önleme
uygulamalar›n›n
vatandafllar ve özellikle
potansiyel suçlular
aç›s›ndan yakalanma
korkusunu temsil etmesine
‘tehdit’ denir.
Suç önleme önlemleri, yasalar›n çi¤nenmesine izin vermeyece¤i, çi¤nenmesi halinde ise an›nda ve tereddütsüz bir flekilde bu hatay› iflleyeni tespit edip yakalayaca¤› izlenimini vermelidir. Bunun sa¤lanmas› için önleyici amaçl› olarak uygulamaya konulan sistemler, al›nan bütün önlemlere ra¤men suçlar›n ifllenmesi halinde
suçlular› yakalama veya yakalanmas›na yard›mc› olma hususlar›nda etkili ve verimli olmal›d›r. Konuya bu temel ilke ba¤lam›nda bak›ld›¤›nda, alg›lanan yakalanma riskinin seviye de¤erlendirmesinin çok iyi ayarlanmas› gerekti¤i ortaya ç›kmaktad›r. Alg›lanan yakalanma riski iki faktörün etkisi alt›ndad›r: Tehdit ve yo¤unluk.
Bu önlemlerin etkin ve cayd›r›c› olabilmesi için, her fleyden önce bir tehdit unsuru olarak de¤erlendirilmesi gerekir. Bu da, önleyici güvenlik uygulamalar›n›n
suçlu davran›fla izin vermeyece¤ine, suç iflleyenleri yakalamaya haz›r ve kararl› oldu¤una iflaret eden görülebilir ve tan›mlanabilir davran›fl›n›n suç iflleme e¤iliminde olan kifliler taraf›ndan alg›lanabilir olmas›yla mümkündür (Shinar ve McKnight,
1985). Bu özellik, yüksek seviyede görünürlü¤ün ve tan›mlanabilirli¤in bir ileri
aflamas›d›r. Örne¤in; kendi halinde, çevresine ve geliflmelere kay›ts›z kald›¤› görünümünü veren, biraz kilolu bir devriye polisinin (görünür olmas›na ve devriye polisi olarak tan›mlanmas›na ra¤men), suç iflleme e¤iliminde olan kiflilerin bir k›sm›
(özellikle de kararl› olanlar›) için ciddi bir tehdit unsuru olarak alg›lanma olas›l›¤›
düflüktür.
Sistemli ve Devaml› Olmak
Önleyici önlemlerin görünürlü¤ü s›n›rl›d›r. Bu önlemlerin sadece belirli bir yerde
ve geçici bir süreyle uygulamada olmas› halinde bunlar, do¤al olarak belirli bir
yerde ve belirli bir zamanda etkili olabilir. Bu önlemlerin genifl bir bölgeye hitap
etmesi, toplumun çok farkl› kesimlerini içine almas›, sistemli bir flekilde ve devaml› olarak uygulanmas› durumunda, potansiyel suçlular üzerinde oluflturaca¤›
cayd›r›c›l›k unsuru daha güçlü olur. Bu anlamda, önleyici önlemlerin planl› ve kal›c› bir önlemler paketi olarak planlanmas›, uygulamaya konulmas›, tan›t›lmas› ve
ayn› zamanda vatandafllar taraf›ndan alg›lanmas› gerekmektedir. Aksi takdirde,
potansiyel suçlular, uygulamaya konulan önleyici önlemlerin geçici ve sadece belirli alanlar› içerdi¤i düflüncesinde olacak, kendisini bu ana düflünceye göre uyarlayacak ve böylece bu uygulamalar›n etkisi de s›n›rlanacakt›r. Örne¤in; ara s›ra
ar›za yapan ve bu nedenle de yanl›fl alarm veren bir alarm cihaz›n›n veya bir binan›n sadece tek bir yerine (ana girifle) konulan bir güvenlik kameras›n›n suçlar
(suçlular) üzerinde etkin bir rol oynamas› beklenemez. Di¤er taraftan, büyük öneme sahip bir tesisin çok farkl› yerlerine yerlefltirilen güvenlik kameralar›n›n görüfl
aç›lar›n›n dar olmas›, net görüntü sa¤layamamas› veya kay›t sisteminin kaliteli olmamas› halinde de sistemlilikten söz edilemez. Bu aç›dan, uygulamaya konulan
güvenlik önlemleri, hedeflenen amaçlara cevap verebilecek özelliklere göre planlanmal› ve devaml›l›¤a sahip olmal›d›r.
Suçlarla ‹lgili Endifle ve Korkuya Yol Açmamak
Önleyici güvenlik önlemlerinin yüksek seviyede görünür olmas›, birçok insan taraf›ndan halk›n kendini daha güvende hissetmesi aç›s›ndan önemli bir uygulama
olarak görülmesine ra¤men, bazen bunun tersi durumlar da yaflanmaktad›r. Bu
önlemlerin varl›¤› da bazen suç korkusuna yol açabilmektedir. Bu yaklafl›m kapsam›nda, örne¤in;
• Kad›nlar›n, sald›r›lar karfl›s›nda kendilerini daha duyarl› ve dayan›kl› yapabilecekleri yöntemler konusunda bilgilendirilmesi kapsam›nda s›k s›k, kad›nlara karfl› ifllenen suçlardan söz edilmesi halinde kad›nlar›n daha fazla
suç ma¤duru olma korkusu tafl›malar› ortaya ç›kabilir.
• Yo¤un olarak h›rs›zlar›n, kapkaçç›lar›n ve gaspç›lar›n varl›¤›ndan söz ederek ev ve iflyeri sahipleri ile vatandafllar› önleyici önlemler almaya teflvik
ederken, di¤er taraftan bu insanlar›n evlerini sahipsiz b›rakamamalar›na,
korkular›ndan dolay› geceleri d›flar› ç›kamamalar›na ve gezip e¤lenememelerine de neden olunabilir.
• A¤›r suç olaylar› (cinayet, gasp, banka soygunu ve rehin alma gibi) ile ola¤anüstü durumlar hariç (yang›n ve sel bask›n› gibi), çok fazla say›da polisin
belirli bir alanda üniformal› olarak yüksek seviyede görünür olmas›, insanlar›n o bölgeyi sorunlu ve riskli bir bölge olarak alg›lamalar›na yol açabilir.
• Önleyici önlemlerin al›nmas› ve halka duyurulmas› konular›nda ileriye gidilmesi ve afl›r›ya kaç›lmas› halinde (bir AVM’nin çok yo¤un bir flekilde özel
güvenlik personeli görevlendirmesi, kat› güvenlik önlemleri uygulamas› gibi), insanlar›n bu gibi yerlerin çok riskli ve sorunlu oldu¤u düflüncesine kap›lmas›, huzursuz olmas› ve dolay›s›yla da, kendilerini emniyette hissedecekleri farkl› bir yere gitmelerine yol açabilir.
Her Yerde Var Olma Alg›s›n› Oluflturmak
Suç önleme faaliyetlerinde fiilen görünür olan önleyici güvenlik önlemlerinin yan›
s›ra kamuoyunda bu önlemlerin her yerde var oldu¤u hissi uyand›r›lmak suretiyle
de suçlar önlenmeye çal›fl›lmal›d›r. Potansiyel suçlular etrafta bir polis, güvenlik
görevlisi, güvenlik kameras› veya alarm sistemi görmemesine ra¤men o yerde kendisini gören, kaydeden bir sistemin var oldu¤una inan›rsa suç ifllemekten vazgeçebilir. Polisin ve di¤er önleyici güvenlik önlemlerinin her yerde var oldu¤u izlenimini oluflturulmak suretiyle potansiyel suçlular›n alg›lad›¤› yakalanma risk seviyesi yüksek tutulabilir ve böylece suçlular›n bir suç eylemini gerçeklefltirme olas›l›¤›
azalt›labilir.
Suçla Mücadelede Elde Edilen Baflar›lar› Kamuoyuna
Duyurmak
Suç iflleyenlerin yakalan›p cezaland›r›ld›¤›n›n görülmemesi veya bilinmemesi durumunda, uygulamaya konulan önleyici önlemlerin cayd›r›c› etkisi az ve k›sa süreli, baflar› da do¤al olarak geçici olur. Bu nedenle, önleyici güvenlik uygulamalar›n›n ve
hatta gizli ve sivil polisiye yaklafl›mlar›n kullan›m›ndan dolay› meydana gelen yakalama ve tutuklama halleri, vatandafllara medya yoluyla duyurulmal›d›r. Polisin ve di¤er
güvenlik önlemlerinin (güvenlik kameralar› ve özel güvenlik sistem ve personeli gibi) suçlar›n önlenmesi ve suç sonras› suçlular›n tespit edilmesi ve yakalanmas› konusunda göstermifl olduklar› baflar› toplumun her kesiminde olumlu yank› bulacakt›r.
Bu durumda, vatandafllar›n suç korkusu azal›r, vatandafllar›n polise güveni artar, potansiyel suçlular›n alg›lad›klar› yakalanma risk seviyesi artar ve dolay›s›yla suçlar da
azalm›fl olur. Bunun bir di¤er olumlu yans›mas› da flu flekilde olacakt›r: Bu sistemleri
henüz kullanmayan, baz› endiflelere sahip olan vatandafllar ve iflletme sahipleri de art›k elde edilen baflar›lar konusunda ikna olacak ve bireysel suç önleme önlemlerini
hayata geçirme noktas›nda acele edeceklerdir. Bu aç›dan, medya suç önleme çal›flmalar› ile elde edilen baflar›l› sonuçlar› gündeme getirmek suretiyle vatandafllar›n daha bilgili ve duyarl› hale gelmelerine büyük ölçüde yard›mc› olacaklard›r.
95
96
Suç Sosyolojisi
Kurumlar Aras› ‹flbirli¤i ‹çerisinde Hareket Etmek
Suç önleme hizmetleri sadece polisin çabalar› ile s›n›rl› olamaz. Polis, vatandafllar
baflta olmak üzere belediyeler, maliye, milli e¤itim, il özel idareleri, sivil toplum
kurulufllar› ve ilgili di¤er kamu ve özel kurulufllarla iflbirli¤i içerisinde hareket etmek zorundad›r. Görünür devriye ve di¤er güvenlik önlemlerinin yan› s›ra suç ve
suçlular›n üzerine gidici, suçlar›n ifllenmesi için elveriflli f›rsatlar› yok edici ve suçlular›n suç iflleme düflünce ve kararl›l›¤›n› zay›flat›c› stratejilerin elbirli¤i içinde gelifltirilmesi gerekir. Bu anlamda, genifl kitlelerin kat›l›m› ve iflbirli¤iyle suçlar›n ifllenmesinde etkili olan unsurlar›n tespit edilmesi ve ortadan kald›r›lmas›, suçlar›n
ifllenmesinin zorlaflt›r›lmas›, potansiyel ma¤durlar›n güçlendirilmesi yönünde fiziksel önlemlerin al›nmas› sa¤lanmal›d›r. Bu amaç do¤rultusunda örnek olarak:
1. Bir ilde suç sorunuyla mücadele ederken suçun nedenlerinin, suçun ifllenmesini kolaylaflt›ran unsurlar›n tespit edilmesi ve buna yönelik çözüm yollar›n›n gelifltirilmesi konusunda polis, il özel idaresi, sanayi ve ticaret odas›
ve üniversiteler;
2. Bir yerleflim yerinde vatandafllar›n kendilerini güvende hissetmeleri, potansiyel suçlular›n cayd›r›lmas› noktas›nda gece ayd›nlatmas›n›n yeterli seviyede olmas›n› sa¤lamak hususunda polis, belediye ve elektrik idaresi;
3. Sokak çocuklar›n› suç ma¤duru ve san›¤› olmaktan korumak için polis, belediye ve sosyal hizmetler;
4. Sporda fliddetin önlenmesine yönelik olarak polis, gençlik ve spor, kulüpler, federasyon ve ilgili di¤er birimler birlikte iflbirli¤i ve koordinasyon içinde hareket etmek zorundad›r.
Vatandafllar›n Kat›l›m›n› Sa¤lamak
Vatandafl ilgisi ve deste¤ini
yan›na almayan suç önleme
uygulamalar›n›n gerçek
anlamda baflar›l› olmas›,
suç seviyelerini azaltmas›
adeta imkâns›zd›r.
Suç önleme politikalar›n›n baflar›l› olabilmesi için mutlaka vatandafllar›n ilgisi, kabullenmesi ve deste¤i sa¤lanmal›d›r. Suç önleme politika ve önlemleri vatandafllar
taraf›ndan benimsenmeli, içsellefltirilmeli ve bireysel yaflam alan›nda uygulamaya
konmal›d›r. Vatandafllar bu önlemlerin amac› ve kapsam› konusunda tatmin oldu¤u takdirde sokaklarda ceza adalet sisteminin adeta gözü ve kula¤› olur. Bu flekilde ortaya konulan güvenlik anlay›fl› korkuya de¤il, güvene ve halk›n kat›l›m›na dayanmaktad›r. Suç önleme programlar›na halk›n kat›l›m› ve deste¤i, vatandafllar›n
suç önleme programlar›n› kendi yaflam alanlar›nda uygulamas›, suç olaylar›n› polise bildirmesi, polisin suç önleme kampanyalar›na destek sa¤lamas› ve polise güven duymas› fleklinde olur.
SUÇUN YER DE⁄‹fiT‹RMES‹ (Geleri, 2002)
Suçu önlemek veya azaltmak
amac›yla fiziksel güvenlik
önlemlerinin uygulanmas›
sonucunda potansiyel suçlu,
çok basit olarak, daha kolay
suç iflleyebilece¤i bir baflka
bölgeye veya potansiyel
hedefe yönelebilmektedir.
Suçlu davran›fl› hakk›ndaki çal›flmalar kiflilerin suç ifllemesinin alt›nda geçmiflte yaflanan deneyimler, içinde bulunulan sosyal çevre, aile yaflant›s›, uyuflturucu, alkol
ve e¤itim yap›s› gibi baz› unsurlar›n etkili oldu¤unu ortaya koymufltur. Bu görüfle
göre, kifliyi suça iten nedenler içerisinde, d›flar›dan gelen teflvik edici davran›fllar›n
içten gelen suç e¤ilimlerine göre daha az etkisi vard›r (‹çli, 1992). Bu aç›dan, bir
kiflinin içinde bulunan suç iflleme e¤iliminin fiziksel f›rsatlar yok edilerek bloke
edilmesi halinde suçlu; ya suç ifllemekten vazgeçecek, ya bu engeli ortadan kald›rmaya çal›flacak ya da amac›n› gerçeklefltirmek için baflka yollar› deneyecektir. Suç
önleme programlar› yoluyla suçun oluflumunda etkili olan fiziksel faktörleri ortadan kald›rmak veya azaltmak, durumla ba¤lant›l› baz› suçlar›n ifllenmesini s›n›rlamakta ve toplam suç say›s›n› azaltmaktad›r. Ancak, önleyici güvenlik önlemleri bazen suçun belli bir bölgeden uzaklaflmas›, baflka bir yerde, baflka bir zamanda ve-
97
ya baflka bir suç çeflidi olarak tekrar ortaya ç›kmas›na neden olabilmektedir. Bu
duruma “suçun yer de¤ifltirmesi (crime displacement)” denmektedir. Suçun yer de¤ifltirmesi, suçun potansiyel bir hedeften bir di¤erine do¤ru olan hareketidir.
Suçun yer de¤ifltirmesi, suç önleme çal›flmalar› içerisinde dikkatle ele al›nmas›
gereken bir konudur. Uygulamadaki örnekler yer de¤ifltirmenin her bir flekliyle ilgili s›n›rl› veriler sunmaktad›r. Bunun bafll›ca nedeni, suç önleme çal›flmalar›n›n
ço¤unun bu konuya ek ve ikincil öneme sahip bir alan gözüyle bakm›fl olmalar›d›r. Bu programlar›n as›l odak noktalar› suç önlemenin farkl› yönleri olmufl ve bununla ilgili çal›flmalar yap›l›rken az ve s›n›rl› bir dikkat de suçun yer de¤ifltirmesine ayr›lm›flt›r. Böylece bu konuyla ilgili hususlar kapsaml› ve detayl› incelemelerden mahrum kalm›flt›r. Dolay›s›yla, suç önlemenin bu yönüne do¤rudan hitap
eden çal›flma gerek say› gerekse içerik olarak tatmin edici seviyede de¤ildir. Suçun
yer de¤ifltirmesi, farkl› birçok suç önleme araflt›rma ve program›nda ele al›n›p incelenmifltir. Bu alanda en göze çarpan konu, suçun bir bölgeden baflka bir bölgeye kaymas› olmakla birlikte suçun yer de¤ifltirmesi afla¤›daki alt› farkl› flekilde olmaktad›r (Barron, 1991: 22):
1. Suç bölgesinde yer de¤ifltirme.
2. Suç zaman›nda yer de¤ifltirme.
3. Suç iflleme yönteminde yer de¤ifltirme.
4. Suç hedefinde yer de¤ifltirme.
5. Suç çeflidinde yer de¤ifltirme.
6. Suçlu tipinde yer de¤ifltirme.
Suç Bölgesinde Yer De¤ifltirme
Suç önleme önlem ve uygulamalar› sonucu suçun daha az güvenlik önleminin oldu¤u bir baflka bölgeye kaymas› oldukça yayg›n bir özellik gösterir. 1970’li y›llar›n
ortas›nda Dallas’ta yürütülen suç önleme programlar› sonucunda baz› suçlular›n
flehrin d›fl bölgelerine kayd›¤› gözlemlenmifltir (Dallas, 1975). Bu çal›flma çerçevesinde, tutuklananlar›n ikamet adreslerinin, suç say›lar›ndaki de¤iflikli¤in ve komflu
devriye bölgelerindeki suç say›s›n›n incelenmesi sonucu hedef bölgede ifllenen
suç say›s›ndaki azalmalarla birlikte dokuz kenar (flehir d›fl›) semtten alt›s›nda suç
say›lar›nda gözle görülür ölçüde art›fl oldu¤u kaydedilmifltir.
Di¤er baz› araflt›rmalar da benzer sonuçlar ortaya koymufltur. Cirel ve arkadafllar›n›n 1977’de Seattle’da uygulanan suç önleme programlar› üzerine yapt›¤› bir incelemede flehir genelinde ev ve iflyeri h›rs›zl›klar›nda azalma oldu¤u görülür. Di¤er taraftan, ekstra herhangi bir önleyici önlemin al›nmad›¤› kontrol bölgelerinde (suç önleme programlar›n›n uygulanmad›¤›, araflt›rmada karfl›laflt›rma amac›yla ele al›nan bölge) ise bu suçun yüzde yedi oran›nda art›fl sa¤lad›¤› belirlenir. Benzer flekilde, ‹stanbul’da polisin travestilerin yo¤un u¤rak yeri haline gelen Merter bölgesini s›k› kontrol
alt›nda tutmas›yla birlikte bu faaliyetlerin Maslak’a kayd›¤› görülmüfltür. Ayn› flekilde,
geceleri yol kenar›nda müflteri bekleyen hayat kad›nlar›yla mücadele eden Ankara
polisinin Çankaya ilçesinde özellikle Cinnah ile Hofldere caddelerinde yo¤un önlemler almas› sonucu bu bölgelerde önemli ölçüde rahatlama meydana gelmifl, ancak bu
sefer de flehrin di¤er bölgeleri (Cebeci, Eskiflehir ve ‹stanbul yolu üzeri) bu sorunun
merkezi haline gelmifltir. Di¤er taraftan, Kansas City’de cadde ve sokaklar›n ›fl›kland›r›lmas› projesi baz› suçlar›n ›fl›kland›r›lmayan bölgelere kayd›¤›n› göstermifltir (Wright
vd. 1974). Benzer flekilde, New York’ta metro istasyonlar›nda vatandafllardan yap›lan
h›rs›zl›klar üzerine polisin s›k› önlemler uygulamas› sonucunda bu suçta azalma olmufl, ancak sokak h›rs›zl›klar› artm›flt›r (Chaiken, 1978).
Suçun yer de¤ifltirmesi en
fazla co¤rafi anlamda,
fiziksel yer de¤iflikli¤i
fleklinde ortaya ç›kmaktad›r.
98
Suç Sosyolojisi
Suç Zaman›nda Yer De¤ifltirme
Bu, suç eyleminin ayn› bölgede kalmas› ancak baflka bir zaman dilimine tafl›nmas› ve suçun, suçlunun kendisi aç›s›ndan daha az riskli oldu¤una inand›¤› baflka bir
saat, gün ya da sezonda ifllenmesidir. “Geçici yer de¤ifltirme” olarak da adland›r›l›r. H›rs›zlar›n risk, elde edilecek kazanç ve benzeri unsurlardan dolay› suç eylemlerini gecenin geç saatlerinden sabah›n erken saatlerine, hafta içinden hafta sonuna veya çal›flma günlerinden tatil günlerine kayd›rmas› bu konu içerisinde de¤erlendirilebilecek bir özellik gösterir. Evde hiç kimsenin bulunmamas› suç için elveriflli bir ortamd›r. Suçlular, bu aç›dan, efllerin her ikisinin de çal›flt›¤› evlere gece
de¤il de gündüz, herkes iflteyken girerek h›rs›zl›k suçunu ifller. Antalya’da yaz aylar›nda ve özellikle pazar günleri evden h›rs›zl›k olaylar›n›n oldukça yo¤un oldu¤u görülür. Bunun nedeni ise, ev sahiplerinin genelde pazar günleri toplu halde
pikni¤e veya denize gitmeleri ve böylece evlerin sahipsiz kalmas›d›r. Benzer flekilde, bir bölgede suç ifllemek isteyen kifliler etrafta devriyenin oldu¤unu görünce
suç zaman›n› biraz erteler. Devriye gittikten ve uzun bir süre gelmeyece¤inden
emin olduktan sonra veya baflka zamanlarda da, genelde devriyenin bulunmad›¤›
saatler dikkate al›narak suç ifllenir.
Suç ‹flleme Yönteminde Yer De¤ifltirme
Suç önleme programlar› ayn› zamanda suçlunun suç hayat›na devam edebilmesi
için daha fazla çal›flmas› ve yeni yöntemler gelifltirmesine yol açar. Suçlular›n bir
k›sm› ifllerini zorlaflt›r›c› engellerle karfl›laflt›klar›nda baflka bir yere gitmek yerine o
engeli aflabilmenin yollar›n› arar ve baflka yöntemler gelifltirmeye çal›fl›r. Örne¤in;
Aç›k pencere ve kap›lardan içeri girip h›rs›zl›k yapmay› tercih eden suçlular, bu f›rsatlar›n azalmas› veya ortadan kalkmas›yla birlikte, kap› ve pencereyi k›rma veya
özel anahtarlarla açma gibi yöntemler gelifltirerek, kapal› ve kilitli girifl yerlerinden
hedeflerine ulaflma yolar›n› denemeye bafllar. Yankesicilerle mücadelede önleyici
devriye hizmetlerinin artt›r›lmas› ve belirli çevrelerdeki vatandafllar›n uyar›lmas› ile
yankesiciler farkl› yöntemler bulmufllard›r. Bunlardan dikkat çeken birisinde, Uluslararas› ‹zmir Fuar›nda baz› yankesiciler seyyar dondurmac›yla iflbirli¤i yaparak
dondurmac›n›n bedava dondurma da¤›tmas›n› sa¤lar. Bu durumda, fazla say›da insan dondurmac›n›n etraf›nda toplan›r ve bir an önce bedava dondurma almaya çal›fl›r. Yankesiciler de bu karmafla ve kalabal›ktan istifade ederek toplananlar›n para ve cüzdanlar›n› çarpar. Gün veya ifl bitiminde de dondurmac›ya kazançtan pay
verilir ve ifl halledilmifl olur.
Suç Hedefinde Yer De¤ifltirme
Bu, suçlunun ayn› bölge içerisinde daha kolay suç iflleyebilece¤i yeni hedefler seçmesi anlam›na gelir. Örne¤in; son model araç kullananlar›n direksiyon kilidi takmalar› ve di¤er güvenlik sistemlerinden yararlanmalar› sonucu bu otomobillere
karfl› ifllenen oto h›rs›zl›klar›nda bir azalma olmufl ancak, direksiyon kilitlerinin
kullan›lmad›¤› eski otomobillerdeki h›rs›zl›klarda art›fllar gözlenmifltir (Mayhew ve
Maung, 1992). Ayn› flekilde, h›rs›zlar, evini güvenlik sistemleriyle koruma alt›na
alan potansiyel ma¤durlardan vazgeçerek, ayn› bölgede herhangi bir koruma sisteminin bulunmad›¤› baflka bir evi yeni hedef olarak seçmektedir. Allatt’›n (1984:
100-115) yapt›¤› çal›flmalarda binalar›n güvenlik sistemleri ve hedef güçlendirme
yöntemlerini kullanmaya bafllamas›ndan sonra bu tür önlemlerin bulunmad›¤› korumas›z binalar›n daha fazla oranda suçlara maruz kald›klar› (suçlar›n hedefi olduklar›) tespit edilmifltir.
Suç Çeflidinde Yer De¤ifltirme
Yer de¤ifltirmenin bu flekli, suçlular taraf›ndan ifllenen suç türünde de¤ifliklikler
meydana gelmesiyle olur. Örne¤in; suçlu, normal zamanlarda ev ve iflyerinden h›rs›zl›k suçlar›n› ifllerken suç önleme programlar›n›n cayd›r›c› etkisiyle bu suçu art›k
iflleyemez ve daha korunmas›z bir alan oldu¤una inand›¤› otomobil h›rs›zl›¤›n› ifllemeye bafllar. Almanya’da hedef güçlendirme yöntemleri sonucu oto h›rs›zl›klar›
azalm›fl ancak bu sefer de otodan yap›lan h›rs›zl›klarda art›fllar olmufltur (Webb,
1994: 75-85). Cabrini-Green yerleflim bölgesinde uygulanan suç önleme önlemleri
sonucu evden yap›lan h›rs›zl›klarda azalma olmufl ancak sald›r› ve gasp suçlar›nda
ise art›fllar meydana gelmifltir (Young, 1978). Bu, eflyan›n (mal›n) güvenli¤i için
harcanan çabalar›n baflar›ya ulaflt›¤›, ancak flahsa karfl› ifllenen suçlar›n meydana
gelmesi ve artmas›n› h›zland›rd›¤› gerçe¤ini sergiler. Benzer flekilde Türkiye’de
uçak kaç›rmalar›n önüne geçebilmek amac›yla 1970’li y›llardan itibaren hava limanlar›nda bagaj ve yolcular›n güvenlik cihazlar›yla elektronik kontrolüne bafllanm›fl ve baflar›l› sonuçlar elde edilmifltir. Ancak bir süre sonra rehin alma, bombalama ve suikast gibi di¤er terörist eylemlerde art›fllar yaflanm›flt›r. Di¤er taraftan,
1970’li y›llarda terör gruplar› örgütsel faaliyetleri için gelir kayna¤› oluflturabilmek
amac›yla yo¤un olarak banka, iflyeri ve kuyumcu soygunlar› ifllerken al›nan önlemler sonucu bu suçlar› rahat iflleyemeyen terör örgütleri bu sefer de uyuflturucu ve
insan kaçakç›l›¤› ile haraç toplama suçlar›na yönelmifllerdir. Burada as›l hedef al›nan suçlar›n ifllenmesinin güçlefltirilmesi nedeniyle teröristler daha kolay iflleyebilece¤i di¤er suç çeflitlerine yönelmifllerdir.
Suçlu Tipinde Yer De¤ifltirme
Suçun yer de¤ifltirmesi bazen hiç istenmeyen olaylara da yol açabilir. Fiziksel
önlemlerle suçun güçlefltirilmesi potansiyel suçlulardan bir k›sm›n›n daha profesyonel hale gelmesine neden olabilmektedir. Karfl›laflt›klar› engeli aflmak isteyen
suçlular suç iflleme konusunda uzmanlaflabilmekte ve daha teknik çal›flma koflullar› oluflturabilmektedir. Di¤er taraftan, belirli suç türlerini ortadan kald›rmak veya azaltmak amac›yla yap›lan çal›flmalar ayn› veya baflka bir suçun daha fliddetli
bir flekilde ifllenmesine neden olabilmektedir. Evden yap›lan h›rs›zl›k, gasp ve
soyguna dönüflebilmektedir. H›rs›zl›k amac›yla bir eve giren suçlu, alarm›n çalmas›yla uyan›p kendisine müdahale etmek isteyen ev sahibini yaralamakta veya öldürmektedir. Irza geçme suçunu iflleyen bir suçlu, yakalan›p ceza evine girme
korkusuyla hareket ederek geride iz ve delil olabilecek unsurlar› yok etmeye çal›flmakta ve bu amaçla ma¤duru öldürmekte veya öldürüp yakmaktad›r (Tupman,
1992). Eve girdi¤inde çalmaya de¤er bir fley bulamayan h›rs›z bütün evi atefle verip yang›n ç›karabilmektedir.
99
100
Suç Sosyolojisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Suç önleme kavram›n› aç›klayabilmek.
Suç ifllenmeden önce olas› bütün önlemleri almak suretiyle suçun ifllenmesinin önüne geçmek
suçla mücadelede önemli bir süreçtir. Suç önleme olas› suç riskinin ortadan kald›r›lmas›, fiili
suç eyleminin meydana gelmesinin engellenmesi için gerekli, mümkün olan bütün önlemlerin
al›nmas›d›r.
Suç önleme aflamalar›n› özetleyebilmek.
Suç önleme farkl› aflamalarda gerçeklefltirilebilir.
Bunlar›n ilk ve en temel aflamas› suçlar meydana
gelmeden suçlar›n ifllenmesine neden olan sosyal, ekonomik, siyasal, hukuki ve psikolojik unsurlar›n tespit edilerek ortadan kald›r›lmas› veya
iyilefltirilmesi fleklinde tan›mlanan proaktif aflamad›r. ‹kinci aflama, cayd›r›c›l›k esas›na dayal›
bir anlay›fl› içeren fiziksel ve sosyal suç önleme
programlar›n›n uygulanmas›n› içeren önleyici
aflamad›r. Tepkisel aflama, suç ifllendikten sonra
suçlular›n yakalanmas› ve adalete teslim edilmesi sürecine hitap etmektedir. Cezaland›r›c› ve ›slah edici aflama ise cezaevi modelleri ile cezaevi
sonras› eski mahkûmlar›n topluma kazand›r›lmas› ve tekrar suç ifllememesi için yap›lmas› gereken çal›flmalar› içine alan bir model ortaya koymaktad›r.
Polisin suç önlemedeki rolünü ortaya koyabilmek.
Polis suç önlemede önemli bir unsurdur. Polis
bu görevini devriye hizmetleri baflta olmak üzere güven timleri, istihbarat, toplum destekli polislik ve teknolojiyi içeren farkl› uygulamalar ile
yerine getirir. Bununla birlikte suç önleme sadece polis ve adalet sistemi ile s›n›rl› bir olgu de¤ildir. Suç önleme farkl› birçok disiplinin, alan›n bir
arada iflbirli¤i içinde uyumlu bir flekilde hareket
etmesini gerekli k›lan kurumlararas› bir modeldir. Suç önleme çal›flmalar›n›n baflar›l› sonuçlar
verebilmesi bu programlar›n aç›k bir flekilde herkes taraf›ndan bilinmesi, etkinlik alan›n›n iyi anlafl›lmas›, çevrede görülmesi, baflar›l› sonuçlar›n›n kamuoyu ile paylafl›lmas› ve vatandafl deste¤inin sa¤lanmas› ile mümkündür.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Suç önleme programlar›n›n baflar›l› olabilmesi
için dikkat edilmesi gereken hususlar› s›ralayabilmek.
Suç önleme programlar›n›n baflar›l› olabilmesi
için bu programlar; yüksek seviyede görünür, tan›mlanabilir, suç sonras› müdahaleye haz›r, sistemli ve devaml› olmal›d›r, suçla ilgili endifle ve
korkuya yol açmamal›d›r, her yerde var olma alg›s›n› oluflturmal›d›r, elde edilen baflar›lar› kamuoyuna duyurmal›d›r ve kurumlar aras› iflbirli¤i
içerisinde yürütülmelidir.
Suçun yer de¤ifltirmesi kavram›n› ve içeri¤ini
izah edebilmek.
Suç önleme programlar›n›n uyguland›klar› alanlarda suç say›s›nda azalma görülmektedir. Ancak
suçlar›n bir k›sm› farkl› yer, zaman ve flekillerde
tekrar ifllenmektedir. Bu duruma “suçun yer de¤ifltirmesi” denmektedir. Suçun yer de¤ifltirmesi,
co¤rafik alan, zaman, yöntem, hedef, suç çeflidi
ve suçlu tipinde de¤ifliklik olarak kendini göstermektedir.
101
1. Afla¤›dakilerden hangisi suç önleme ile ilgili do¤ru
bir tan›mlama olarak nitelendirilemez?
a. Suç önleme disiplinler aras› bir yaklafl›md›r.
b. Suç önleme, suç riskinin önceden görülmesi ve
buna ba¤l› olarak suçun meydana gelmesini engelleyici önlemlerin al›nmas›d›r.
c. Suç önleme, suçlar›n tamamen ortadan kald›r›lmas› amac›na yönelik faaliyetlerdir.
d. Suç önleme, gerçek, fiili suç seviyesini veya alg›lanan suç korkusunu azaltmak için tasarlanan
her türlü faaliyettir.
e. Suç önleme, suç tehdidini azaltmak, emniyet ve
güvenlik duygusunu artt›rmak amac›na yönelmifl tutum ve davran›fllar bütünüdür.
2. Afla¤›dakilerden hangisi suç önleme aflamalar›ndan
biri de¤ildir?
a. Tepkisel aflama.
b. Önleyici aflama.
c. Proaktif aflama.
d. Cezaland›r›c›/›slah edici aflama.
e. Emniyetli aflama.
3. Afla¤›dakilerden hangisi geleneksel, liberal ve radikal teorileri aç›klamada yanl›fl bir ifade olarak de¤erlendirilebilir?
a. Radikal model cezalar›n art›r›lmas›n›n suç önlemede cayd›r›c›l›k aç›s›ndan önemine iflaret etmektedir.
b. Geleneksel model yasalar›, devletin ve kamunun otoritesini ön plana ç›karan bir modeldir.
c. Liberal modele göre bireyin içinde bulundu¤u
ortam›n dezavantajlar› suçlulu¤un oluflmas›nda
önemli bir etkendir.
d. Radikal model, toplumdaki eflitsizliklerin suçlar›n oluflmas›ndaki en önemli unsur oldu¤unu
ileri sürmektedir.
e. Geleneksel model, suç önlemede vatandafllar›n
yard›m ve deste¤inin önemine vurgu yapmaktad›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi polisin suç önlemedeki rolüne iliflkin do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Polisin suç önlemede tek bafl›na baflar›l› olmas›
mümkün de¤ildir.
b. Polisin suç önlemedeki rolü ve konumu zaman
içerisinde s›n›rlanmaktad›r.
c. Güven timleri özellikle kamuya aç›k alanlarda
suç önlemede baflar›l› sonuçlar elde etmifltir.
d. Polis say›s›n›n art›r›lmas› ile suç say›s›n›n azalmas› aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki vard›r.
e. Polis, vatandafl odakl› toplum destekli polislik
ve benzeri projelere a¤›rl›k vermelidir.
5. Afla¤›dakilerden hangisi suç önlemenin temel ilkelerinden biridir?
a. Suç önleme polisin görevidir.
b. Suç önlemede baflar›l› olunabilmesi için polisin
yetkileri art›r›lmal›d›r.
c. Suç önlemede tek yetkili organ yerel idareler olmal›d›r.
d. Suç önleme kurumlararas› aktif iflbirli¤ini gerektirir.
e. Suç önleme bireylerin kiflisel çabalar› üzerine
kurulu bir yaklafl›md›r.
6. Afla¤›dakilerden hangisi suç önlemenin temel ilkelerinden biri de¤ildir?
a. Suç önlemenin genifl bir çerçevesi vard›r.
b. Suç önleme herkesin iflidir.
c. Suç önleme ihtiyaçlara göre ayarlanmal›, düzenlenmelidir
d. Suç önleme hükümetin sorumlulu¤udur.
e. Suç önleme özel güvenli¤in sorumluluk alan›d›r.
7. Afla¤›dakilerden hangisi suç önleme programlar›n›n
ulaflmak istedi¤i sonuçlardan biridir?
a. Suçun ortadan kalkmas› veya azalmas›.
b. Suç iflleyenlerin yakalanmas›.
c. Kamuya aç›k alanlarda güvenlik kameralar›n›n
kurulmas›
d. Suçlular›n ›slah edilmesi.
e. Suç say›s›n›n belli bir seviyede kalmas›n›n sa¤lanmas›.
102
Suç Sosyolojisi
8. Afla¤›dakilerden hangisi suç önlemenin temel hedeflerinden biri de¤ildir?
a. Suç say›s›n›n azalt›lmas›.
b. Suçla ilgili endifle ve kayg›lar›n ortadan kalkmas› veya azalmas›.
c. Suç sonras› olay yerine h›zl› müdahale edilmesi.
d. Vatandafllar›n kendini koruma dürtüsünün ve
toplumsal sorumluluk bilincinin gelifltirilmesi.
e. Suçun meydana getirebilece¤i olumsuz etkilerin
en az seviyeye çekilmesi.
1. c
2. e
3. a
4. d
5. d
6. e
9. “Suç önleme önlemleri, yasalar›n çi¤nenmesine izin
vermeyece¤i, çi¤nenmesi halinde ise an›nda ve tereddütsüz bir flekilde bu suçu iflleyeni tespit edip yakalayaca¤› izlenimini vermelidir” ifadesi suç önleme programlar›n›n baflar›l› olmas› için dikkat edilmesi gereken
hususlardan hangisine iflaret etmektedir?
a. Yüksek seviyede görünür olmak.
b. Tan›mlanabilir olmak.
c. Suç sonras› müdahaleye haz›r olmak.
d. Her yerde var olma hissini uyand›rmak.
e. Kurumlar aras› iflbirli¤i içerisinde hareket etmek.
10. Suçlunun ayn› bölge içerisinde daha kolay suç iflleyebilece¤i yeni hedefler seçmesi suçun yer de¤ifltirmesi flekillerinden hangisine iflaret etmektedir?
a. Suç hedefinde yer de¤ifltirme.
b. Suç zaman›nda yer de¤ifltirme.
c. Suç çeflidinde yer de¤ifltirme.
d. Suç iflleme yönteminde yer de¤ifltirme.
e. Suç bölgesinde yer de¤ifltirme.
7. a
8. c
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme Kavram› ve
Kapsam›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme Aflamalar›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önlemede 3 Teorik
Yaklafl›m” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme ve Polis” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme ‹lkeleri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme ‹lkeleri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Önleme Programlar›n›n Baflar›l› Olmas› ‹çin Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suçun Yer De¤ifltirmesi”
103
S›ra Sizde 1
Polisin suç önlemedeki rolü esas itibariyle cayd›r›c›l›k
temeli üzerine kurulu bir önleyici yaklafl›m› içermektedir. Bu da genel anlamda potansiyel suçlular›n suç ifllemesini zorlaflt›ran, suç ifllemesi halinde yakalanmas›n› kolaylaflt›ran güvenlik önlemlerinin uygulamaya konulmas› fleklinde kendini göstermektedir. Polis, devriye hizmetleri, durdurma ve kimlik kontrolü, güven timleri, kent güvenli¤i yönetim sistemler, toplum destekli
polislik uygulamalar› ve buna benzer di¤er farkl› yöntemlerle suçlar›n önlenmesine yönelik çal›flmalar yapmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Her üç model suç sorununu ve suç önlemeye farkl› aç›lardan çözüm getirmeye çal›flmaktad›r. Birbirleriyle ayr›flan temel noktalara vurgu yapmaktad›rlar. Geleneksel
model, suçlar›n karfl›l›¤›nda cezalar›n art›r›larak daha
cayd›r›c› olmas›n›; liberal model bireylerin yasal ve meflru f›rsatlar›n›n art›r›lmas›n› ve radikal model ise toplumdaki sosyal, ekonomik ve siyasal eflitsizliklerin ortadan
kald›r›lmas›n› ileri sürmektedir.
S›ra Sizde 3
Bir suçun bireysel olarak önlenmesi, meydana gelen
bir suçun failinin yakalanmas› önemlidir. Ancak, daha
önemli olan konu suçu bir sorun olarak görüp belirli
suç türleri için genifl kapsaml› önleyici, sorun çözücü
projeler gelifltirmektir. Bir kapkaç suçunun polisin çevrede bulunmas› suretiyle önlenmesi veya failinin hemen suçtan sonra yakalanmas› bu anlamda mutlaka
önemli bir polisiye konudur. Ancak bu tür çal›flmalar›n
yan› s›ra, suçu (kapkaç, h›rs›zl›k gibi) bir sorun olarak
görüp genel anlamda bu sorunu ortadan kald›rmaya
yönelik çözüm odakl› çabalar›n gelifltirilmesi ayr› bir
öneme ve de¤ere sahiptir. Suç önleme süreci bu temel
anlay›fl› hayata geçirmenin önemli bir arac›d›r.
S›ra Sizde 4
Polis tek bafl›na suç önlemede yeterli de¤il. Suçlar›n ifllenmesinin çok farkl› nedenlerinin oldu¤u bir gerçek
iken bunu polisten beklemek de uygun de¤il. Bu yüzdendir ki ça¤dafl toplumlarda bireyler, toplum, özel ve
kamu kurumlar› kendilerini ilgilendiren alanlarda suç
önleme ad›na özel önlemler, sistemler ve uygulamalardan yararlanmaktad›r. Özel güvenlik sektörünün h›zla
yay›lmas› bu anlamda önemli bir göstergedir. Di¤er taraftan, polis gerek devriye hizmetleri gerekse toplum
destekli polislik, kent güvenli¤i yönetim sistemi ve güven timleri modelleriyle suç seviyelerinin azalt›lmas›na
çal›flmaktad›r. Güven Timleri uygulamas› Türkiye’de,
özellikle büyük flehirlerde kapkaç, gasp, yankesicilik,
oto h›rs›zl›¤› ve otodan h›rs›zl›k gibi mala karfl› ifllenen
suçlarla birlikte okul çevrelerinde kümelenen çeteler,
uyuflturucu sat›c›lar› ve di¤er suç gruplar›yla mücadelede çok baflar›l› sonuçlar elde etmifl, halk›n büyük ilgi ve
deste¤ini görmüfltür.
104
Suç Sosyolojisi
Kaynaklar
Alderson, J., (1983) ‘Community Policing’, T. Bennett
(ed), The Future of Policing, Cambridge, Institute of
Criminology.
Allatt, P. (1984)”Residential Security: Containtment and
Displacement of Burglary” Howard Journal, (23)
Ankara Kent Güvenli¤i Yönetim Sistemi (2010) Tan›t›m Broflürü, Ankara Valili¤i.
Bahar, H. ‹. (2002) “Toplum Destekli Polislik ve Türkiye’ye Uygulanabilirli¤i”, H. H. Çevik ve T. Göksu
(Ed.) Türkiye’de Devlet, Toplum ve Polis, Ankara:
Seçkin Yay›nevi.
Barron, M. 1991, “Crime Prevention Strategies. Prevention v Displacement”, Risk Analysis Course Notes,
Stafford: Home Office Crime Prevention Centre.
Bayley, D. H. (1994) Police For The Future, New York,
Oxford: Oxford University Press.
Bir, A. A.(1994) Trafik Güvenli¤i ve ‹letiflim Kampanyalar›, Eskiflehir: A. Ü. Yay›nlar›, No: 783.
Brantingham, P.J. & F.L. Faust, (1976) ‘A Conceptual
Model of Crime Prevention’, Crime and Delinquency, 22 March 1976.
Chaiken, J. M., “Drugs and Pedatory Crime”, Drugs and
Crime, Tonry, M., J.O. Wilson (eds), Chicago: University of Chicago Press.
Cirel, P., P. Evans, D. McGillis & D. Whitcomb (1977)
Community Crime Prevention Program, Seattle,
Washington: An Exemplary Project. Washington,
DC: National Institute of Justice.
Clarke, R. V., (1995) “Situatinal Crime Prevention, Building a Safer Society, Strategic Approaches to Crime
Prevention”, Crime and Justice: A Review of Research, vol.12., M. Tonry ve D.P. Farrington (eds),
Chicago ve Londra, The University of Chicago Press
Dallas Area Criminal Justice Council, (1975) Report on
Crime Problem in Dallas.
EGM, (2009), TDP Hizmet Standard› ve Uygulamalar›,
Ankara: Emniyet Genel Müdürlü¤ü yay›nlar›.
EGM (2010) Faaliyet Raporu 2010, Ankara: EGM.
Friedrich, R. J. (1977) ‘The Impact of Organizational, Individual and Situational Factors on Police Behaviour’, Bas›lmam›fl Doktora Tezi, University of Michigan.
Geleri, A. (2002) ‘Fiziksel Güvenlik Tedbirleri Yoluyla
Suç Önleme ve Suçun Yer De¤ifltirmesi’: Çevik,
H.H.& Göksu T. (ed.), Türkiye’de Devlet, Toplum ve
Polis, Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Geleri, A. (2009) Önleyici Polis Hizmetleri, Ankara: Polis Akademisi Baflkanl›¤›.
Gilling, D., (1996) Policing, crime prevention and partnerships, in F. Leishman, B. Loveday and S.P. Savage (eds), Core Issues in Policing, Longman, London
and New York, 1996.
Gladstone, T., (1980) Co-ordinating Crime Prevention
Efforts, London, HMSO, 1980.
Godfrey, E. Drexel & D. Harris, (1971), Basic Elements
of Intelligence, Washington DC: Office of Criminal
Justice Assistance.
Greacen, J. M., (1980) ‘The Role of The Police: Should
It Be Limited To Crime Fighting?’ R. Staufenberger,
(ed.), Progress in Policing, Cambridge, Mass.: Ballinger.
Haight, F. A. (1986) ‘Risk, especially risk of traffic accident’, Accident Analysis and Prevention, 18 (5).
Home Office Crime Prevention Centre, (1989) Preventive Policing: A Work Skill for the Management of Crime Reductions, 1989, Stafford: Home Office Crime
Prevention Centre.
http://www.ankara.gov.tr/Portal.asp?ID=526 (15.10.2011)
‹çli, T., (1992) Türkiye’de Suçlular: Sosyal, Kültürel ve
Ekonomik Özellikleri, Ankara: Bizim Büro.
Kelling, G. L., Pate, T., Dieckman, D., & C. E. Brown,
(1974) The Kansas City Preventive Patrol Experiment, Washington, DC.: Police Foundation.
Lab, S. P., (1992) Crime Prevention: Approaches, Practices and Evaluations (Second Edition) Cincinnati:
Anderson Publishing.
Lavrakas, P. J., ve Kushmuk, J. W., (1986) ‘Evaluating
Crime Prevention Through Environmental Design:
The Portland Commercial Demonstration Project:
Rosenbaum, D. P. (ed.) Community Crime Prevention. Does It Work?, Beverly Hills-London: SAGE
Publications.
Lord Scarman, (1982) The Scarman Report: The Brixton
Disorders, London, Pelican Books.
Manning, P. K., (1977) Police Work, Cambridge: MIT
Press.
Maslow, A. H. (1954) Motivation and Personality, New
York: Harper & Brothers.
Mayhew, P. ve N. A. Maung(1992) Research Findings
from the 1992 British Crime Survey, London: HMSO
Meyer, H. E., (1987) Real World Intelligence, New York:
Weidenfeld and Nicolson.
Miller, M. R., (2000) Police Patrol Operations (2nd Edition), USA., Copperhouse Publishing Company.
Muir, W. K. (1977) Police: Streetcorner Politicians, Chicago: The University of Chicago Press.
National Crime Prevention Institute (NCPI) (1978) “Understanding Crime Prevention”, The Practice of Crime Prevention, Louisville, KY, National Crime Prevention Institute, Vol.1, No.1-2.
Nichols, L. D., Robbins R. B. & D. B. Harrelson (2000),
The Texas Police Officer, Volume II, Texas: McCutchan Publishing.
O’Block, R., J. F. Donnermeyer ve S.E Doeren (1991)
Security and Crime Prevention, Boston: Butterworth-Heinemann.
Pate, A. M, (1986) ‘Experimenting with Foot Patrol, The
Newark Experience’, Rosenbaum, D..P. (ed.) Community Crime Prevention. Does It Work?, Beverly
Hills-London: SAGE Publications.
Prunckun, H. W., (1990) Special Access Required, London: The Scarecrow Press, Inc.
Rapp, B., (1989) Deep Cover, Police Intelligence Operations, Colorado, Paladin Press.
Report of The Dallas Area Criminal Justice Council,
1975.
Sherman, L. (1983) ‘Patrol Strategies for Police’, Wilson,
J..Q. (ed.). Crime and Public Policy, San Francisco,
CA.: ICS Press.
Shinar, D. ve J. A. McKni¤ht (1985) The effect of enforcement and public information on Compliance: L.
Evans ve R. C. Schwing (Der.), Human Behaviour
and traffic safety, New york. Plenum Press.
Silberman, C. (1978) Criminal Violence, Criminal Justice, New York: Random House.
Spelman W .G. & D. K. Brown ‘Response Time’ C. B.
Klockars & S. D. Mastrofski (1992) Thinking about
Police, London: McGraw Hill Inc.
fiimflek, C. & H. Ömrüuzun, (2001) Polisin Görev ve Yetkileri, Ankara: Polis Akademisi Baflkanl›¤›.
Tupman, W. A., (1992) “Ethics for Computer Technology and the Criminal Justice System”, Law, Computers & Artifical Intelligence, Vol.1, Number 1.
U. S. National Advisory Commission on Criminal Justice Standards and Goals, Police, Washington, DC.:
U. S. Government Printing Office.
Uzuner A., & Y. Ac›biber, (2001) Özel Güvenlik Teflkilat›, Havameydan› Güvenli¤i E¤itimi, Ankara; Yard›mc› Ofset.
Walker, S. (1994) The Police in America, New York:
McGraw- Hill Book Company.
Weatheritt, M. (1986) Innovations in Policing, Beckenham: Croom Helm.
105
Weatheritt, M., (1983) ‘Community Policing: does it
work and how do we know?’ in Bennett, T. (ed),
The Future of Policing, Cambridge: Institute of Criminology.
Webb, B., (1994) “Steering Column Locks and Motor
Vehicle Theft: Evaluations from Three Countries”,
Crime Prevention Studies.
White R., (1996) Situating Crime Prevention: Models,
Methods And Political Perspectives, Crime Prevention Studies.
Wilson, O. W. and R. C. McLaren, (1977) Police Administration (4rd ed.), New York.
Wright, R., M. Heilweil, & K. Dickinson (1974) The Impact of Street Lightning on Street Crime, Ann Arbor:
University of Michigan.
Young A. (1978) Second Year Report for the CabriniGreen High Impact Project, Chicago: Chicago City
Department of Development and Housing.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Suç korkusu ve suç ma¤duriyeti riski kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
Suç korkusunun ortaya ç›k›fl› ve geliflimini ifade edebilecek,
Suçun ölçülmesinin önemini ve yöntemlerini tan›mlayabilecek,
Suç korkusunu belirleyen unsurlar› özetleyebilecek,
Suç korkusunun olumsuz etkilerini s›ralayabilecek,
Suç korkusuyla mücadelenin çerçevesini aç›klayabilecek bilgi ve beceriye
sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Suç korkusu
• Suç ma¤duriyet riski
• Suçun ölçülmesi
• Suç korkusu ve polis
• Suç korkusunu etkileyen unsurlar
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Suç Korkusu
• SUÇ KORKUSU KAVRAMI
• SUÇ KORKUSU VE SUÇ
MA⁄DUR‹YET‹ R‹SK ALGISI
• SUÇ KORKUSUNUN ORTAYA
ÇIKMASI VE GEL‹fiMES‹
• SUÇ KORKUSUNUN ÖLÇÜLMES‹
• SUÇ KORKUSUNU ETK‹LEYEN/
BEL‹RLEYEN FAKTÖRLER
• SUÇ KORKUSU MEDYA ‹L‹fiK‹S‹
• SUÇ KORKUSUNUN OLUMSUZ
ETK‹LER‹
Suç Korkusu
SUÇ KORKUSU KAVRAMI
Korku, belirli birtak›m fiziksel veya psikolojik ac› veya tehlikenin önceden sezilmesiyle tecrübe edilen bir histir. Korku, karfl›lafl›lan istenilmeyen durumlar ve bir
tehlikenin varl›¤›n›n fark›nda olunmas›yla ortaya ç›kan memnuniyetsizlik uyand›ran çok güçlü bir histir (Mish, 1997). Korku her zaman fiziksel, psikolojik ve sosyal sonuçlara yol açar. Korku, vücudumuzun nas›l hissetti¤i ve göründü¤ü, beynimizin uyarana karfl› nas›l bir tepki gösterdi¤i ve toplumda nas›l davrand›¤›m›z üzerinde etkili olur. Bu yönüyle korkunun, insanlar›n düflünme ve davran›fl yeteneklerini s›n›rlamak suretiyle davran›fllar üzerinde önemli bir etkisi vard›r (May, 2001).
Korku günlük yaflamda tehlikeden uzak durma konusunda bireyleri yönlendirir,
olas› tehditlere, suç risklerine karfl› bir tepkinin verilmesini de sa¤lar (Marks, 1978).
Korku evrensel, do¤al, insani ve ayn› zamanda da gerekli bir histir. Ancak bu hissin afl›r› bir düzeyde olmas› bireyin yaflam›n› olumsuz yönde etkiler, yaflam kalitesini zay›flat›r, hareket kabiliyetini ciddi flekilde s›n›rlar.
Suç korkusu, bireyin bir suça ya da suç ile iliflkilendirdi¤i sembollere karfl› gelifltirdi¤i duygusal endifle veya korku tepkisi olarak tarif edilebilir (Ferraro, 1995:23).
Suç korkusu, bireylerin suç ma¤duriyeti konusunda alg›lad›klar› savunmas›z kalma
ile yak›n iliflkili bireysel süreçlerin ve çevresel dinamiklerin bir ürünüdür (Wyant,
2008). Suç korkusu, asl›nda bireyler ve toplumlar için yeni bir kavram de¤ildir.
Korkuyu da içine alan hislere yönelik çal›flmalar›n geçmifli 18. Yüzy›l›n sonlar›na,
Darwin’e kadar uzanmaktad›r (May, 2001). Darwin (1872), hislerin insanlar›n çevresel koflullar› içerisindeki yaflamlar›n› iyilefltirme veya zora sokma konusunda rol
oynad›¤›n› ifade etmifltir. Tarihsel olarak kriminolojik araflt›rmalar önceleri hep suçlu ve suçlu davran›fl üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Suç korkusu ilk bafllarda suç olgusu
içinde ele al›nm›fl, daha sonralar› suç önleme ve suç korkusuna iliflkin araflt›rmalar
yap›lmaya bafllanm›flt›r. 1960’l› y›llarda özellikle kriminologlar, politikac›lar, hükümet yetkilileri, güvenlik birimleri ve medya taraf›ndan s›kça kullan›lmaya bafllanan
bu olgu (Hale, 1996) özellikle 1970’li y›llardan itibaren kriminoloji taraf›ndan ba¤›ms›z olarak incelenmeye bafllanan bir bilim alan› haline gelmifltir (May, 2001). Bu
y›llarda, özellikle Amerikan flehirlerindeki gettolarda ortaya ç›kan toplumsal olaylar, gösteriler ve ayaklanmalar sonras› ABD’de yap›lan araflt›rmalar “suç ve suç korkusunun” Amerikan toplumu taraf›ndan alg›lanan en önemli sorunlardan biri oldu¤unu ortaya koymufltur. Toplumun büyük bir k›sm›n›n suç ma¤duru olmaktan
korktu¤u, kendilerini yüksek seviyede ma¤duriyet riski alt›nda gördükleri tespit
Güvenlik ihtiyac›, suç
ma¤duru olma endiflesinden
uzak bir flekilde yaflam›n›
devam ettirme iste¤i ve
ihtiyac› insanl›k tarihi kadar
eski ve bir o kadar da
insani, hukuki ve do¤al bir
durumdur. Güvenlik
duygusunun insan
yaflam›ndaki yerini ve
önemini çok iyi tespit eden
Maslow (1954), bu yüzden
ihtiyaçlar hiyerarflisi
kuram›nda güvenlik
unsuruna fizyolojik
ihtiyaçlardan sonra ikinci
s›rada yer vermifltir.
‹nsanlar›n bir araya
gelmesiyle birlikte öncelikli
olarak düzenin ve güvenli¤in
sa¤lanmas›na yönelik
enformel sistemler
gelifltirilmeye, kurallar
konulmaya bafllanm›flt›r. Bu
yönüyle insanlar ilk önce
güvenliklerini sa¤layacak bir
resmi yap›, yönetim, yani
devlet kurmufllard›r.
Suç korkusuna yönelik
araflt›rmalarda önemli art›fl
bulunmaktad›r. ‹lk bafllarda
suç korkusunu genel
çerçevede ele alan
çal›flmalar zaman içerisinde
gittikçe alan daraltm›fl ve
suç türleri ile co¤rafik alan
ve zaman dilimlerini esas
alan bir metodolojik yap›
ortaya ç›km›flt›r.
108
Suç Sosyolojisi
Toplumda genel bir
güvensizlik kayg›s›n›n
tespiti önemli olmakla
birlikte suç ma¤duriyeti
korkusunun suç tiplerini,
zaman dilimlerini ve
co¤rafik bölgeleri de içine
alacak flekilde kapsaml›
olarak incelenmesi daha
yerinde ve yararl› verilerin
ortaya ç›kmas›na yard›mc›
olacakt›r.
edilmifltir (Zedner, 1997). Bu konudaki araflt›rmalar ileriki y›llarda benzer bir durumun Avrupa ülkelerinde de var oldu¤unu ve yay›ld›¤›n› belirlemifltir.
Suç korkusu araflt›rmalar› ilk bafllarda belirli suç türleri ba¤lam›nda de¤il, daha
çok genifl bir suç tan›mlamas› esas al›nmak suretiyle yap›lm›flt›r. Suç çok farkl› türlerden oluflmaktad›r: Mala karfl› ifllenen suçlar, flahsa karfl› ifllenen suçlar, biliflim
suçlar›, terör suçlar›, organize suçlar ve devlete karfl› suçlar gibi. Toplumlarda baz› suçlar di¤erlerine göre daha fazla ma¤duriyet kayg›s›n›n duyulmas›na yol açabilir. Özellikle, soygun, kapkaç, fiziksel sald›r›, cinsel sald›r›, h›rs›zl›k, fliddet suçlar›
ve terör gibi suçlar di¤er birçok suç çeflidine göre (uyuflturucu suçlar›, kaçakç›l›k,
fuhufl gibi) daha fazla suç korkusuna yol açmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
1
O R U ile suç
SuçSkorkusu
ma¤duriyeti risk alg›s›
birbirinden farkl›d›r. Her suç
ma¤duriyeti
D ‹ K K A Trisk alg›s› suç
korkusu ile
sonuçlanmayabilir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
MAKALE
SUÇ KORKUSU VE SUÇ MA⁄DUR‹YET‹ R‹SK ALGISI
Suç ma¤duriyeti
risk alg›s› ile gerçek suç riski aras›nda fark vard›r. Suç korkusu
üzerinde gerçek riskten ziyade alg›lanan risk seviyesi daha etkin rol oynamaktad›r
S O R U 2000). Risk, bireyin suç ma¤duru olma riskini tafl›y›p tafl›mad›(May ve Dunaway,
¤› yönünde yapm›fl oldu¤u bireysel bir de¤erlendirme ve karar vermesi ile belirlenir. Alg›lanan suç ma¤duriyeti riski ile suç korkusu göstergeleri genelde birbirine
D‹KKAT
kar›flt›r›lmakta ve ortaya suç korkusu kavram› ç›kmaktad›r. Hâlbuki suç korkusu
suç ma¤duriyet riskinden farkl› bir kavramd›r (Ferraro ve LaGrange, 1987). Suç
SIRA korkusu
S‹ZDE
ma¤duru olma
üzerinde bireylerin gerçek risk ile alg›lanan risk aras›ndaki de¤erlendirmeleri rol oynar. Gerçek risk, “herhangi bir olay›n gerçekleflme s›kl›¤›na ba¤l›AMAÇLARIMIZ
geçmifl say›sal veriler temel al›nd›¤›nda, ilgili olay›n bir bireyin bafl›na
ampirik gelme olas›l›¤›” olarak ifade edilebilir. Alg›lanan riski ise, “ bir olay›n birey
taraf›ndan alg›lanan gerçekleflme olas›l›¤›na eklemlenen ilgili olay›n gerçekleflmesi durumunda
K ‹ birey
T A P taraf›ndan deneyim edilece¤i düflünülen etkinin fliddeti” fleklinde tan›mlamak mümkündür (Adams, 1995:69). Alg›lanan risk, bireylerin suç
oranlar›na ve ma¤dur olma olas›l›klar›na iliflkin öznel de¤erlendirmelerdir. Suç
korkusu, ma¤duriyet
T E L E V ‹ Z Y O N tehlikesinin çok say›daki bilefleninden biri olarak kavramsallaflt›r›labilir. Rader’e göre (2004:690-710) suç korkusu, risk alg›s›, kaç›nma davran›fllar› ve korunma davran›fllar› ile birlikte farkl› bir kavram olan ma¤duriyet tehlikesi birbirleriyle iliflkili yap›tafllar›d›r. Baz› suç korkusu araflt›rmalar› basit bir flekil‹ N T E Rrasyonel,
NET
de suça iliflkin
fakat genel kayg›y› incelemektedir. Bu flekilde ele al›n›p
incelenen asl›nda risk alg›s›d›r (Rountree ve Land, 1996).
Genel olarak bireylerin bir suçun ma¤duru olma konusunda kendilerini ne kaAKALE
dar güvendeMhissettiklerini
veya bu konudaki duygu ve düflüncelerini tespit etmeye çal›flan suç ve güvenlik alg›lama anketleri asl›nda büyük ölçüde suç korkusu
yerine suç ma¤duru olma risk alg›s›n› ölçmektedir. Dolay›s›yla bu araflt›rmalarda
bir duygu ve his hali olan suç korkusu de¤il bir zihinsel de¤erlendirme ifllemi olan
yarg› olarak suç ma¤duriyeti alg›s› ölçülmektedir.
Güvensizlik, anl›k ve geçici bir duygu de¤ildir. Güvensizlik kayg›s› suç, yasa d›fl›l›k, keyfilik ve sorunlar yuma¤› içerisinde suça maruz kalma kayg›s›n›n tafl›nmas›d›r. Bu kayg› halinde; kayna¤›, nedeni ve aktörleri bilinen, k›sa süreli bir korku
de¤il kayna¤› belirsiz, yeri, zaman› ve faili bilinmeyen bir çerçevede ortaya ç›kacak
uzun süreli olumsuz ruh hali söz konusudur. Güvenlik hissi fiilen var olan gerçek
riskler ile bireysel ve toplumsal alg›lar aras›ndaki iliflkiler ba¤lam›nda izah edilebilir. Günlük yaflam biçimleri, ekonomik varl›klar›, ifl ve sosyal çevreleri ile ikamet
yerlerine ba¤l› nedenlerden dolay› daha fazla suça maruz kalma riskini tafl›yanlar
N N
Suçun ölçülmesine yard›mc›
olan güvenlik alg›s›
anketlerinde
K ‹ T A Pço¤u zaman
suç korkusu yerine suç
ma¤duriyet risk alg›s›
ölçülmektedir.
TELEV‹ZYON
Suç korkusuSIRA
suç türlerine
göre de¤ifliklik gösterir mi? Aç›klay›n›z.
S‹ZDE
5. Ünite - Suç Korkusu
ile yine bu ögelere dayal› olarak daha az suç ma¤duru olma riskini tafl›yanlar söz
konusudur. Ancak bu durum her zaman istatistiksel bir paralellik göstermeyebilir.
Biraz önceki durum göz önünde bulunduruldu¤unda, suç ma¤duru olma risk düzeyi yüksek olanlar daha az güvensizlik kayg›s› tafl›yabilece¤i gibi suç ma¤duru olma riski az olan bireyler de daha fazla güvensizlik kayg›s›na sahip olabilirler. Yani,
ço¤u zaman gerçek suç ve ma¤duriyet riski ile suç ma¤duru olma kayg›s› aras›nda
bir paralellik bulunmayabilir. Bu yüzden, karmafl›k yap›s› nedeniyle suç ma¤duru
olma endiflesinin aç›k ve net ölçüler içinde aç›klanmas› oldukça zordur. Her ne kadar ma¤duriyet endiflesi ile suç aras›nda do¤rudan ve pozitif bir iliflki olmamakla
birlikte bireylerin suç deneyimleri, suça iliflkin duygu ve düflünceleri suç ma¤duru
olma korkular› üzerinde farkl› flekillerde rol oynamaktad›r.
109
Bireylerin suça iliflkin
deneyimlerinin suç korku
seviyeleri üzerinde etkisi
bulunmaktad›r.
SUÇ KORKUSUNUN ORTAYA ÇIKMASI VE GEL‹fiMES‹
Günümüz toplumunda birçok insan, gerçek suç seviyelerinden ba¤›ms›z olarak,
suçla ilgili kayg›lar›n› ve korkular›n› dile getirmektedir. Suç korkusunun oluflmas›nda yap›sal etmenler de rol oynamaktad›r. Bireyler sadece suç say›s› ve yo¤unlu¤u ile de¤il ayn› zamanda günlük yaflamlar›nda karfl›laflt›klar› sosyal ve fiziksel
yozlaflma belirtilerinin etkisiyle de içinde bulunduklar› sosyal ve fiziksel çevrenin
yaflanabilirli¤ini ve komfluluk iliflkilerini sorgulamaya bafllamaktad›r. Bu süreçte bireyler meydana gelen bozulmay›, yozlaflmay› devletin suçlar karfl›s›nda bir zafiyeti, eksikli¤i olarak görmekte, kendilerini suç karfl›s›nda oldukça savunmas›z hissetmekte ve bu zihinsel ve ruhsal yo¤unluklu kayg›lar suç korkusuna dönüflebilmektedir (Hunter, 1978).
‹nsanlar suça karfl› farkl› tepkiler verir. Suç korkusu duygusunu yo¤un olarak
hisseden bireyler genelde ma¤duriyetten korunmak amac›yla normalin üstünde
zaman, çaba ve para harcar (Moore ve Trojanowicz, 1988). Baz›s› belirli zamanlarda belirli yerlere gitmekten kaç›n›r; suç önleme araç ve gereçleri sat›n al›r; suça
karfl› komflular›, mahallelileri, potansiyel veya gerçek ma¤durlar› içine alan birlikleri oluflturur; günlük rutinlerini ve yaflam tarz›n› yeniden düzenler veya kendini
kent yaflam›ndan soyutlar (Miethe, 1995). Suç korkusunu, bireysel ve çevresel faktörler dikkate al›nmak suretiyle, üç temel teori ile aç›klamak mümkündür (Polat ve
Gül, 2009). Bunlar flunlard›r:
• Güvensizlik kayg›s›n›n, suç eyleminin alg›lanma ölçüsüne dayal› olarak ortaya ç›k›p geliflti¤ini ileri süren hassasiyet teorisi,
• Güvensizlik kayg›s›na, suçun kendisinin neden oldu¤u görüflünü savunan
do¤rudan veya dolayl› ma¤duriyet teorisi,
• Güvensizlik kayg›s›n›, bireylerin yak›n çevrelerinde resmi ve gayr› resmi
kontrolün azalmas› ile aç›klayan sosyal kontrol teorisi.
Suç istatistiklerinin yal›n bir flekilde do¤rudan yorumlanmas› tutarl› olmayan
sonuçlar ortaya koyabilir. Birçok araflt›rmada, cinsel suçlar›n, say›sal olarak az bir
oran› içermesine ra¤men, bayanlar taraf›ndan en çok kayg› duyulan suçlar aras›nda yer ald›¤› bilinmektedir. Bu anlamda belirli suçlar›n bireyler ve potansiyel ma¤dur tipleri taraf›ndan alg›lanma ölçüsü önemlidir. Burada, ma¤dur olma olas›l›¤›n›n objektif risklerine nispeten bayanlarda korkunun orant›s›z bir flekilde yüksek
oldu¤u görülmektedir. Bu konuda genelde hassasiyet duygusu yo¤unlu¤u ile suç
ma¤duru olma risk seviyesi aras›nda ters orant›l› bir iliflki bulunmaktad›r. Ma¤duriyet teorisine göre bayanlar, özellikle cinsel sald›r› ve aile içi fliddet suçlar›nda gerçek suç istatistikleri ile bireysel olarak bu suçlar›n ma¤duru olma olas›l›klar› aras›nda objektif de¤erlendirme yapamamaktad›r. Bu yüzdendir ki, bu suçlara iliflkin
Suç korkusu; bireyin olas›
bir fliddet suçuna, fiziksel
zarara ve suç
ma¤duriyetlerine karfl›
gösterdi¤i duygusal tepki
olarak da tan›mlanabilir
(Skogan ve Maxfield, 1981).
110
Suç Sosyolojisi
alg›lanan ma¤dur olma riski ve korkusu oldukça yüksek hissedilmektedir. Hassasiyet teorisine göre ise bayanlarda korku, gölge etkisi fleklinde tan›mlanabilecek
olan objektif riskten çok, ma¤duru olmaktan korktuklar› suçun kendisinin ve sonuçlar›n›n a¤›rl›¤› ile yak›n iliflki içerisindedir (Polat ve Gül, 2010).
Hale (1996) suç korkusu çal›flmalar›na iliflkin dört önemli hususa iflaret etmektedir. Bunlardan birincisi, kriminolojik araflt›rmalar, flirket suçlar› veya beyaz
yaka suçlar›ndan ziyade daha çok cadde ve sokaklarda ifllenen s›radan (adi suçlar) suçlar üzerinde odaklanmaktad›r. ‹kincisi, araflt›rmac›lar suç korkusunu sadece insanlarda var veya yok olan bir fley olarak kavramsallaflt›rmaktad›r. Bu durum korkunun de¤iflken, durumsal ve geçiflken yap›s›n›n tart›fl›lmas›n› s›n›rlamaktad›r. Üçüncü olarak, say›sal yöntemlere gere¤inden fazla önem verme, korkunun basit ve statik bir süreç olarak ele al›nmas›na yol açmaktad›r. Son olarak,
en son araflt›rmalar suç korkusunun sosyal ve psikolojik düzene zarar verebilen
sosyal bir sorun oldu¤unu ileri sürmektedir. Burada korku ile tedbirli olma aras›ndaki fark›n çok iyi ay›rt edilmesi gerekmektedir. Baz› vatandafllar korkudan
söz ederken asl›nda ma¤duriyeti önlemek amac›yla tedbirli olmay› da kastedebilmektedir (Fattah ve Sacco, 1989).
SUÇ KORKUSUNUN ÖLÇÜLMES‹
Suç korkusunun
ölçülmesinde vatandafllarla
yap›lan anket ve mülakat
yöntemi a¤›rl›kl› olarak
kullan›lmaktad›r. Burada
vatandafllar›n suça ve
ma¤duriyete iliflkin duygu ve
düflünceleri önemli rol
oynamaktad›r.
Suç korkusunu, güvenlik veya güvensizlik alg›s›n› ölçmek oldukça zor, bir o kadar da karmafl›k bir konudur (Barkan, 2005). Toplumda güvenlik alg›s›n›n tespit
edilmesi ve buna yönelik çal›flmalar›n zaman›nda ve etkin bir flekilde hayata geçirilebilmesi için vatandafllar›n duygu, düflünce ve taleplerinin bilinmesi önemlidir.
Vatandafllar›n suç, suçla mücadele, suç ma¤duriyeti ve suç korkusu konular›ndaki
düflünce ve taleplerinin bilinmesi kamu güvenlik politikalar›n›n ve hatta özel güvenlik sistem, politika ve uygulamalar›n›n sa¤l›kl› bir flekilde oluflturulmas›nda büyük rol oynamal›d›r. Sonuçta vatandafllar bu politikalar›n müflterisidir ve müflteri
memnuniyeti demokratik sistemlerin önceliklerindendir (Polat ve Gül, 2009). Vatandafl odakl› yönetim anlay›fllar›nda vatandafllar›n öncelikleri devletin ve özel sektörün önceliklerindendir veya öyle olmal›d›r. Vatandafllar›n düflünce, talep ve önceliklerini bilmeyen bir güvenlik ayg›t›n›n hizmet sundu¤u bu kesimin beklentilerine yeterince cevap verebilmesi de mümkün olmayacakt›r. Bunu elde etmek için
tespit edici, kapsaml› veri sunan suç korkusuna iliflkin güvenlik alg›lama anketlerinin yap›lmas› gerekmektedir.
Suç istatistikleri sadece görünen, bilinen suçlar› ölçmede ve de¤erlendirmede
kullan›l›r. Belirli bir bölgede, ilde veya ülkede gerçek suçlulu¤un bilinmesi ve ortaya konulmas› sadece bilinen suçlarla mümkün de¤ildir. Bu istatistiksel verilerin
yan› s›ra di¤er ölçüm araçlar›na ihtiyaç vard›r. Bu anlamda güvenlik alg›lama anketleri, fiili suç say›s›, suç yeri, suç türü, suç yo¤unlu¤u ve benzeri di¤er say›sal verilerin yan›nda vatandafllar›n maruz kald›klar› bilinmeyen suç ma¤duriyetlerini, kiflisel alg›lar›n› ortaya koymas› aç›s›ndan büyük bir öneme sahiptir. Suçu, ma¤duriyeti ve hisleri tarafs›z, nesnel ölçütler içinde ele alan bu anketler kesin ve do¤ru
de¤erlendirmeler ortaya koymayan, mevcut say›sal verileri tamamlay›c› bir özelli¤e sahiptir. Burada dikkatle de¤erlendirilmesi gereken bir di¤er önemli konuya
de¤inmekte de yarar bulunmaktad›r. Güvenlik alg›lama anketlerinde genel sorular,
bak›fl aç›lar› ve beklentiler yerine çok daha özel, belirgin odaklanmalar yap›lmal›d›r. Bu konuda bireyler için sorun oluflturan, güvensizlik kayg›s›na yol açan belirli suçlar›n saptanmas›, belirli suçlara iliflkin sorular›n sorulmas› ve bu çerçevede
önlemleri ve beklentileri içine alan görüfllerin ortaya konulmas› gerekmektedir.
Kentler ve hatta kent içerisinde semtler aras›nda güvensizlik kayg›s› nedenleri, bu
kayg›ya yol açan bafll›ca suçlar ve di¤er durumlar ile vatandafllar›n bu konulara
iliflkin bak›fl aç›lar› farkl›l›k gösterebilir. Genel ifadeler ve sonuçlar gerek sorunun
tespiti gerekse çözüm yollar›n›n gelifltirilmesi konular›nda pek fazla yard›mc› olmayacakt›r. Suç ve ma¤duriyeti kesin do¤rular içinde ele al›p de¤erlendiren güvenilir bilimsel araflt›rma yöntemleri bulunmamaktad›r. Ancak birden fazla ve farkl›
olan yöntemlerin bir araya getirilmesi suretiyle olas› en uygun, tutarl›, geçerli ve
kabul edilebilir bir tablo ortaya konulabilmektedir.
Suç korkusuna yönelik yap›lan bilimsel araflt›rmalarda, bireylerin suçtan, ve suç
ma¤duru olmaktan korkup korkmad›klar›n› ö¤renmek için yöneltilen sorularda
farkl› kavramlar kullan›lmaktad›r. Bu duyguyu tan›mlamak üzere “suç korkusu”,
“suç ma¤duru olma korkusu”, “suç ma¤duru olma endiflesi”, “suç ma¤duru olma
kayg›s›”, “güvensizlik kayg›s›”, “güvensizlik endiflesi”, “kendini güvende hissetmeme” gibi kavramlar kullan›lmaktad›r. Korku bir histir, heyecand›r. Öznel deneyim,
içsel vücut tepkileri, otonom sinir sistemi gerektiren tepkiler, yüz ifadesi gibi bileflenlerden oluflmaktad›r (Atkinson vd. 1990). Kayg›, bireyin tehlikeli ya da tehdit
edici olarak gördü¤ü, alg›lad›¤› ve de¤erlendirdi¤i, olas› etkilerinin rahats›z edici
oldu¤unu düflündü¤ü, çevresel kaynakl› bir uyar›c›ya ba¤l› olarak bireyde meydana gelen olumsuz bir ruh halini ifade eder (Öner, 1977:23). Köknel (1988) kayg›y›
elem do¤rultusunda bir duygulanma durumu olarak tan›mlamaktad›r. Güvenlik alg›s› anketleri, toplumun suç ve ma¤duriyet konular›ndaki alg›lar›n›, düflüncelerini
tespit etmek ve de¤erlendirmek amac›yla belirli bir denek grubu üzerinde gerçeklefltirilir. Bu anketler bireylerin kiflisel güvenlik durumunun bir göstergesidir ve güvensizlik kayg›s›n› ölçmeyi ve bunun nedenlerini kapsaml› bir flekilde ortaya koymay› hedefler. Güvenlik alg›lama anketleri, ma¤dur anketlerinden farkl› olarak,
maruz kal›nan suçlulu¤u de¤il, bireylerin (ve dolay›s›yla toplumun) kendisini güvende hissetme durumunu, hangi derecede güvende, hangi derecede güvensiz
hissetti¤ini ölçmeyi hedefler. Güvenlik alg›lama anketleri ma¤dur anketlerinden
farkl› olmakla birlikte bazen ikisi bir arada yap›lmaktad›r. Yani bir anket çal›flmas›nda hem deneklerin fiili ma¤duriyet durumlar› hem de suçlara iliflkin duygu, düflünce ve kayg›lar› ölçülmektedir. Bu yolla farkl› birçok husus aras›ndaki iliflkiyi istatistiksel olarak de¤erlendirme imkân› olmaktad›r: Daha önce ma¤dur olma ile
suç ma¤duru olma kayg›s› aras›ndaki iliflkinin varl›¤› gibi. Hisleri, kayg›lar› ölçmesi nedeniyle sübjektif bir özelli¤e sahip olan güvenlik alg›s› anketleri suç, suçluluk
ve ma¤duriyete iliflkin objektif veriler ortaya koymaz, zaten böyle bir iddias› da
yoktur. Ancak elde edilen veriler mevcut yap›n›n anlafl›lmas›, kamu güvenlik politikalar›n›n suçluluk ve vatandafllar›n beklentileri üzerindeki etkisinin de¤erlendirilmesi aç›s›ndan önemlidir. Bu anketlere dayal› olarak yap›lan analizler suç ma¤duru olma endiflesi ve buna ba¤l› olarak ortaya ç›kan güvensizlik kayg›s›n›n giderilmesine yönelik gelifltirilecek politikalar›n belirlenmesinde büyük rol oynar.
Suç korkusu kavram›n›n çok yönlü ve farkl› anlamlar› olmas› nedeniyle bu olgunun ölçülmesi çok zordur. Suç korkusu kavram›n›n tan›m›n› ve kapsam›n› biraz
daha kolaylaflt›rmak, belirli bir kavramsal bütünlük sa¤lamak amac›yla Fattah ve
Sacco (1989) suç korkusunun ölçümü konusunda biliflsel, duygusal ve davran›flsal
ölçümler olarak üç kategori gelifltirmifltir. Biliflsel ölçümler bireyin suç ma¤duru olma olas›l›¤› hakk›ndaki alg›s›, risk ve emniyetin de¤erlendirilmesiyle ilgilidir. Bu
yönüyle, bireyin suç ma¤duriyeti risk alg›lamas›na dayal› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Zihinsel ve öznel bir de¤erlendirme süreci ile oluflmaktad›r. Duygusal suç korkusu ölçümleri, belirli suç türlerinin potansiyel ma¤duru olma kayg›s› ve korkusu
111
Suçla etkin mücadele için
suç korkusuyla da mücadele
etmek, güvensizlik
kayg›s›n›n ortadan
kald›r›lmas›na yönelik
projeler gelifltirmeyi öncelikli
hedefler aras›na almak
gerekir.
112
Bireylerin suç ma¤duru olma
endiflesi tafl›malar›,
kendilerini güvende
hissetmemeleri farkl› birçok
bileflene dayal› olarak ortaya
ç›kar. Suç ma¤duru olma
endiflesi ile suç ma¤duru
olma korkusu aras›ndaki
fark›n anketlerle
aç›klanmas›, bireylerin bu
fark› kendi iç dünyalar›nda
net bir flekilde ay›rt edip
aç›klamalar› oldukça zordur.
Suç Sosyolojisi
ile ilgilidir. Asl›nda duygusal bir tepki veya hissedilen sübjektif kayg› halidir. Davran›flsal suç korkusu ölçümleri di¤er taraftan, bireylerin suç ma¤duriyeti olas›l›¤›n›
azaltmak için ne söyledikleri ve ne yapt›klar› konusundaki farkl›l›klar› ortaya koymaktad›r, de¤erlendirmektedir.
Suç ve ma¤duriyet ilk baflta fiziksel zarar ve yaralanma ile iliflkilendirilmektedir.
Suç korkusunun oluflmas›nda etkili olan önemli bir konu, olas› bir suç ma¤duriyeti karfl›s›nda fiziksel olarak zarar görme, yaralanma (veya ölüm) tehlikesine karfl›
ortaya ç›kan fliddetli kayg›d›r. Bu bak›fl aç›s›na göre suç korkusu fiziksel yaralanma tehlikesine karfl› ortaya ç›kan tehlike ve kayg› duygusu olarak tan›mlanmaktad›r (Garofalo, 1979). Suç korkusu, bireyin suça ya da suçla iliflkilendirdi¤i sembollere karfl› gelifltirdi¤i duygusal dehflet ya da kayg› tepkisidir. Suç korkusu bireysel
güvenli¤e iliflkin bir duygu hali iken suç ma¤duriyeti kayg›s› ise suç ma¤duriyetine iliflkin biliflsel bir kayg› durumudur (Furstenberg, 1971). Buradaki duygusal tepki mala karfl› verilen zarar karfl›s›nda gösterilen duygusal tepkiden farkl›d›r. Bu nedenle genelde bu iki suç türü baflta olmak üzere suç türleri aras›nda ayr›ma gitmek
gerekmektedir. Suç korkusunu incelerken bir di¤er ayr›m noktas› da gerçek korku
ile alg›lanan korku aras›ndad›r. Yüksek suç seviyesine sahip bir bölgede gece tek
bafl›na yürüyen bir kiflinin hissetti¤i korku ile anket uygulamas›nda benzer bir durumda ne hissedece¤i sorulan bir kiflinin ifade edece¤i korkuya iliflkin de¤erlendirmeleri de birbirinden farkl›d›r. “Gerçek korku”, bireyin günlük yaflam›nda karfl›laflt›¤› olaylar, geçirdi¤i deneyimler ve gözlemledi¤i iflaretlerle ilgili bir fliddetli
kayg› halidir. Anket çal›flmas›na kat›lan bir bireyin bu duyguyu yaflamas›, hissetmesi ve o oranda yans›tmas› pek de mümkün de¤ildir. Ancak konunun detay ölçüleri bizi bu yönde bir tart›flma zeminine do¤ru çekmekle birlikte suç korkusu
araflt›rmalar›nda hedeflenen sonuç, alg›lanan suç korkusunu incelemektir (Garofalo, 1981). Aksi takdirde, kavramsal ve teorik belirsizliklerden, tart›flmalardan s›yr›lmak mümkün olmayacakt›r.
Bu konudaki araflt›rmalar›n ço¤u suçlar aras›nda ayr›m yapmadan suç korkusunu genel anlamda ölçmeye çal›flmaktad›r (Cozens, 2000). Suç korkusuna iliflkin
kavram bütünlü¤ü sa¤lanamam›fl olmakla birlikte bu olguyu ölçmek amac›yla yap›lan çal›flmalar gerek içerik gerekse yöntemsel olarak benzerlik göstermektedir.
Bu yöndeki ilk anket çal›flmalar›nda genelde; “Gece d›flar›da (mahallenizde) yaln›z
bafl›na kendinizi ne kadar güvende hissediyorsunuz?” türünden sorular kullan›lm›flt›r. Bu ve buna benzer sorular suç korkusu yerine daha çok bireysel ma¤duriyet olas›l›¤›n› (riskini) ölçme çabalar›n›n ötesine geçememifltir. Bu bak›fl aç›s› ve
ölçüm yöntemi suç korkusu ile suç ma¤duriyeti riski aras›nda net bir ayr›m ortaya
koyamam›fl, bu nedenle de bu iki olgu birbiriyle kar›flt›r›lm›fl, efl anlaml› gibi alg›lan›p kullan›lm›flt›r (Ferraro ve LaGrange, 1987). Asl›nda suç korkusunu ölçen
araflt›rmalarda; belirli suç türleri ve belirli bir co¤rafi mekân (mahalle) aç›k bir flekilde ifade edilmelidir. Bu anlamda; “(Burada) mahallenizde gece yaln›z bafl›n›za
yürümekten korkaca¤›n›z bir yer var m›?”, “ Mahallenizde daha çok hangi suçlar›n
ma¤duru olmaktan korkuyorsunuz?”, “Kendinizi mahallenizde güvende hissediyor
musunuz?” fleklinde sorular›n yöneltilmesi çok daha sa¤l›kl› verilerin elde edilmesinin yolunu açm›fl olacakt›r. Suç korkusu, de¤iflik suç türleri için farkl› derecelerde kendini göstermektedir. En çok korkulan, ma¤dur olunabilece¤i düflünülen suç
çeflitlerine bak›ld›¤›nda, birçok insan, özellikle yafll›lar, h›rs›zl›k, kapkaçç›l›k ve
gaspa karfl› özel bir korku duymaktad›r. Geceleri duyulan suç ma¤duru olma korkusu ise gündüze göre daha fazlad›r. Bunun yan› s›ra, yaln›z kanunlara sayg›l› vatandafllar de¤il, suç ifllemifl olanlar ve potansiyel suçlular da suç ma¤duru olma
korkusunu tafl›maktad›r (Geleri, 1996).
113
SUÇ KORKUSUNU ETK‹LEYEN/BEL‹RLEYEN
FAKTÖRLER
Bireylerin suç korkusunu belirleyen faktörleri tespit etmek ve aç›klamak amac›yla
çok say›da bilimsel çal›flma yürütülmüfltür. Bu çal›flmalar suç ma¤duru olma kayg›s›n›n da¤›l›m›n›n ve bu kayg›n›n suç seviyeleri ile iliflkisinin incelenmesine de
yard›mc› olmufltur. ‹nsan›n kendisini güvende hissetmemesi bireysel ve çevresel
çerçevede farkl› nedenlere dayal› olarak ortaya ç›kan psikolojik bir durumdur. Güvensizlik hissinin oluflmas›nda her unsur farkl› derecelerde etkili olur. Söz konusu
faktörlerin neler oldu¤u ve güvensizlik duygusunun oluflmas›na hangi seviyelerde
etki etti¤inin belirlenmesi, hem oluflan suç korkusunun hem de bu korkunun üstesinden gelmeye, ortaya ç›kmas›n› engellemeye yönelik politikalar›n gelifltirilmesine katk› sa¤lar. Suç korkusunu etkileyen faktörler genelde savunmas›zl›k ile iliflkilendirilen sosyo-demografik ve çevresel faktörler üzerinde yo¤unlaflmaktad›r.
Suç korkusu, bireylerin alg›lad›klar› savunmas›zl›k hissi ile yak›ndan ilgilidir. Toplumda baz› insanlar›n di¤erlerine göre daha yüksek seviyede suç ma¤duru korkusu hissetmeleri söz konusudur. Risklere aç›k olma, kendini koruma gücü ve yetene¤inden mahrum olma ve önceden öngörülemeyen hayati sonuçlar bireylerde savunmas›zl›k ve korku hissi oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda; sald›rganlara karfl› koyabilecek fiziksel yeterliklere sahip olmayan; evlerini korumak için al›nacak güvenlik önlemlerini temin edecek maddi gücü bulunmayan; suç ma¤duru olduklar›nda u¤ran›lan kay›plar›n› telafi etmek için ortalama bir kifliden daha fazla zaman
ve çabaya gerek duyan bireylerin bu hususlar› tafl›mayan di¤er bireylere nazaran
daha yüksek bir suç korkusu seviyesine sahip olduklar› ileri sürülmektedir (Killias, 1990). Savunmas›zl›k ile ilgili faktörler kapsam›nda Hale (1996) üç temel grup
önermektedir. Bunlar yafll›lar, kad›nlar ve fakirlerdir. O’na göre bu üç grup daha
fazla suç ma¤duriyet riski ve korkusu göstermektedir.
Bu konuda yap›lan çal›flmalar sosyolojik analiz ve co¤rafik analiz olmak üzere
iki flekilde kendini göstermektedir. Sosyolojik analiz, araflt›rmaya kat›lan deneklerin yaflam biçimlerine ba¤l› olarak ortaya ç›kabilecek suç ma¤duru olma risk seviyesi, suç ma¤duru olma endiflesinin yo¤unlu¤unu incelemekte, bu iki de¤iflken
aras›ndaki iliflkiyi bulmaya çal›flmaktad›r. Co¤rafik analizde ise, iki farkl› co¤rafik
alana iliflkin suç ma¤duru olma kayg›s› araflt›r›l›p karfl›laflt›r›lmaktad›r. Ankete kat›lan kiflilerin alg›lar›na dayal› olarak güvenli ve güvensiz olarak görülen bölgelerin
suç yap›s›n› ve di¤er özelliklerini araflt›rmaktad›r (Robert ve Marie, 1998). Normal
koflullarda, suç say›s› yo¤un olan bölge daha riskli ve güvensizlik kayg›s›n›n da
do¤al olarak yüksek hissedildi¤i, suç say›s›n›n az oldu¤u bölge ise daha az riskli
ve bu nedenle de çok daha güvenli olarak ifade edildi¤i düflünülür. Ancak, sonuçlar her zaman bu do¤rultuda olmamaktad›r. Gerçek suç seviyelerini bilmeyen kat›l›mc›lar›n söz edilen bölge hakk›nda daha önceden sahip oldu¤u görüfllere dayal› olarak göreceli bir durum sergilemesi de mümkün olmaktad›r. Suç ma¤duru olma kayg›s› ço¤unlukla büyük kentlerin farkl› semt ve mahallelerdeki suç oranlar›
hakk›nda sahip olunan görüfller çerçevesinde oluflmayabilir.
Suç ma¤duru olma korkusunun oluflumuna yol açan etmenler bireysel ve çevresel faktörler olarak ayr›labilir. Çünkü suç ma¤duriyeti büyük ölçüde bireyin kiflisel karakteristikleri, yaflam tarz› ile ifl ve ikamet çevresinin yap›s› ile iliflkili olarak
meydana gelmektedir. Bireylerin suç ma¤duru olma risk de¤erlendirmesi ve maruz kald›¤› sapk›n davran›fllar› alg›lama flekli suç korkusuna bireysel ölçüde etki
eden faktörler aras›nda yer almaktad›r. Sokakta karfl›lafl›lan sarhofl veya tinerci bir
kiflinin potansiyel bir tehdit olarak alg›lanmas› bireyler aras›nda farkl›l›k gösterir.
Suç korkusu genelde kent
yaflam›nda var olan suç ve
suçlulu¤a iliflkin bir
kavramd›r. Daha önceki
olumsuz deneyimler, ma¤dur
olma, suça tan›kl›k etme,
ma¤dur olan bir yak›n› olma,
medyada suç ve
ma¤duriyetler içeren çok
say›da haber görme, ifl ve
yaflam çevresinde suçu
kolaylaflt›ran unsurlar›n
bulunmas› gibi hususlar
bireylerin suç ma¤duru olma
endifleleri üzerinde etkili
olmaktad›r.
114
Suç ma¤duriyeti korkusunun
flekillenmesinde bireylerin
yafl›, cinsiyeti ve sosyoekonomik yap›s› ile
yaflan›lan çevrenin sosyal ve
fiziki koflullar› rol
oynamaktad›r.
Suç Sosyolojisi
Kimisi bu karfl›laflmay› s›radan bir durum olarak görürken kimisi ise olas› bir sald›r› kayna¤› olarak alg›layabilmektedir. Yaflan›lan veya çal›fl›lan bölgenin suç profili
de bu anlamda dikkate de¤er bir rol oynamaktad›r. Bak›ms›z, kirli, ayd›nlatmas›
yetersiz, iflsiz gençlerin ve yetiflkinlerin yo¤unlukta oldu¤u, uyuflturucu kullan›m›
ve ticaretinin yap›ld›¤›, alkollü e¤lence yerlerinin bulundu¤u ve buna benzer sorunlu bir bölgede bulunan bireylerin suç ma¤duru olma riskini daha yüksek seviyede yaflad›klar› söylenebilir. Suç ma¤duru olma korkusu yafl, cinsiyet, sosyo-ekonomik durum, sosyal çevre, yaflam biçimi, ikamet yeri, daha önce ma¤dur olup olmama ve benzeri di¤er birtak›m unsurlara ba¤l› olarak de¤iflkenlik gösterir.
Yafl
Savunmas›zl›k teorileri kapsam›nda yafl, suç korkusu çal›flmalar›nda genel olarak
anlaml› bir de¤iflkendir. Suç korkusuna iliflkin olarak yafll›lar›n di¤er yafl gruplar›nda olanlara göre daha yüksek seviyede suç ma¤duru olma korkusuna sahip olduklar› yönünde kamuoyunda genel bir yarg› bulunmaktad›r. Kamuoyundaki genel
inanç ve bilimsel çal›flmalardaki sonuçlar, yafl›n artmas›yla suç korkusu aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤u yönündedir. Sosyal bilimler alan›nda demografik de¤iflkenler
aras›nda en baflta gelen unsurlardan birisi olan suç korkusu ile yafl aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyan çok say›da araflt›rma bulunmaktad›r. Konuya fiili suç ma¤duriyeti ve suç ma¤duriyeti riski aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, araflt›rmalar ve suç istatistikleri
yafll›lar›n gençlerden daha az suça maruz kald›klar›n› göstermektedir. Yafll›lar kategorisinde; yafll› erkeklerin yafll› kad›nlardan daha fazla, flehirlerde yaflayan yafll›lar›n k›rsal bölgelerde yaflayan yafll›lardan daha fazla ma¤duriyet oran›na sahip olduklar› belirlenmifltir. Di¤er taraftan, efllerinden ayr› ya da boflanm›fl kiflilerin, az›nl›klar›n, büyük kentlerde yaflayanlar›n ve evlenmemifl kiflilerin suç ma¤duru olma
oranlar›n›n daha yüksek oldu¤u yönünde çok say›da araflt›rma sonucu bulunmaktad›r (Joseph, 1997). Yaln›z yaflama, savunmas›zl›k konusu içerisinde incelenmesi
gereken bir konudur. Bu insanlarda daha çok flahsa karfl› ifllenen suçlar›n ma¤duru
olma korkusu üzerinde etkilidir. Yafll›lar genelde h›rs›zl›k, kapkaç, soygun ve darp
gibi suçlara iliflkin ma¤duriyet riskini yüksek seviyede tafl›rken yafll› kad›nlarda ise
cinsel içerikli suçlara iliflkin ma¤duriyet riski çok düflüktür (Evans, 1995).
Yafll›lar›n suç ma¤duru olma korku seviyelerinin çevresel koflullara göre de¤ifliklik gösterdi¤i yönünde görüfller bulunmaktad›r. Yafll›lar›n suç ma¤duriyeti korkusunun fiili suç ma¤duriyeti riski ile orant›l› oldu¤u ifade edilir. Suç oran› ve ma¤duriyet riskinin yüksek oldu¤u yerlerde suç korkusu da yüksek seviyededir. Benzer flekilde, suç say›s› ve ma¤duriyet riskinin düflük oldu¤u co¤rafi alanlarda ise
yafll›lar›n suç korku seviyeleri de düflüktür (Hale, 1996). Buna benzer olarak, gelir
seviyesinin düflük oldu¤u yerleflim alanlar›nda ikamet eden yafll›lar›n suç korkular› gençlerden daha fazla iken gelir seviyesinin yüksek oldu¤u, düzenli ve bak›ml›
semtlerde oturan yafll›lar›n suç korku seviyeleri düflük tespit edilmifltir (Baumer,
1985). Di¤er taraftan, yafl›n suç korkusu üzerindeki etkisinin büyük kentlerde ve
flehir merkezlerinde çok yüksek, küçük kasabalarda ve k›rsal yerleflim alanlar›nda
ise çok düflük oldu¤u yönünde bulgular ortaya konulmufltur (Baumer, 1985).
‹statistiksel suç oranlar› ba¤lam›nda yafll›lar›n suç ma¤duriyet risk seviyelerine
bak›ld›¤›nda suç ma¤duriyet riski ile suç korkusu aras›nda anlaml› bir iliflki olmad›¤› söylenebilir. Yafll›lar›n gerçek suç ma¤duriyeti risk oranlar›n›n çok üstünde bir
korku seviyesi sergiledikleri de öne sürülmektedir. Olas› suç riski karfl›s›nda kendini koruma gücünden mahrum olma, yan›nda kendisine yard›m edecek kimsenin
olmay›fl›ndan kaynaklanan zay›f ve korumas›z olma hissi burada etkilidir (Fattah
115
ve Sacco, 1989). Suç korkusu yafll›larda suçun kendisinden daha büyük bir sorundur. Suç korkusu yafll›lar›n yaflam kalitesini ve refah›n› önemli ölçüde düflürerek
bu kiflilerin sosyal aktivitelerini k›s›tlayabilmekte, yaflam koflullar› ve sorunlar› karfl›s›ndaki dirençlerinin zay›flamas›na ve mutluluklar›n›n da azalmas›na yol açabilmektedir (Lawton vd., 1976). Öyle ki, baz› yafll›lar›n suç korkusunun etkisiyle kendilerini d›fl dünyadan soyutlad›klar› ve eve hapsettikleri yönünde veriler bulunmaktad›r (LaGrange ve Ferraro, 1987). Gençler, yaflam tarzlar›ndaki farkl›l›klar›
(daha fazla d›flar›da olmalar›, geceleri d›flar›da olmalar›, geceleri alkol tüketilen
yerlere gitmeleri gibi) nedeniyle, daha fazla ve s›kl›kla suça maruz kalabilmektedir. Günlük rutin aktiviteleri esnas›nda daha fazla suç ma¤duriyet riski tafl›malar›
nedeniyle gençlerin suç korku seviyelerinin yüksek olmas› oldukça anlafl›l›r bir sonuç olarak de¤erlendirilebilir (Ferraro, 1995). Gençler aras›nda genelde fliddet içeren suçlara karfl› bir korku hali öne ç›kmaktad›r. Gençler kendilerinin sald›r›, darp,
fliddet suçu ma¤duru olma risk seviyelerini daha yüksek görmektedir (May, 2001b).
Ancak bu risk alg›lamas›n›n suç korkusuna iliflkin yönü tam olarak aç›klanamamaktad›r. Çocuklar ve gençler suç korkusu konusunda yetiflkinlerden farkl› tepkiler vermektedir (Marks, 1978). Baz› çocuklarda suç korkusu oldukça düflük seviyede ve herhangi bir ba¤›ms›z de¤iflkenle aç›klanamayacak özellik gösterirken baz› çocuklarda ise, suç tiplerine göre de¤iflen ölçülerde, yüksek seviyede bir korku
görülebilmektedir (Marks, 1978). Bu nedenle, çocuklar›n suç korkusu ve suç ma¤duriyet riskine iliflkin görüfl ve alg›lar› bu konudaki araflt›rmalarda ayr› bir alan olarak de¤erlendirilmektedir.
Suç korkusu çal›flmalar›nda
yafl ve cinsiyet suç ma¤duru
olma risk alg›s›n› ve suç
korkusunu art›ran iki önemli
ba¤›ms›z de¤iflkendir.
Gençlerin suç korku durumlar› hakk›nda neler söyleyebilirsiniz? Anlat›n›z.
SIRA S‹ZDE
Cinsiyet
2
Suç korkusuyla ilgili araflt›rmalarda savunmas›zl›k alan› içerisinde
cinsiyet faktörü
yafl faktörüne ilave olarak dikkat çeken di¤er bir husustur. Cinsiyet üzerinden yaS O R U
p›lan de¤erlendirmelerde oldukça tutarl› bulgular ortaya konulmufltur.
Erkekler,
kad›nlardan daha fazla suç ma¤duru olmaktad›r. Dolay›s›yla erkeklerin suç ma¤duru olma olas›l›¤› kad›nlardan daha fazlad›r. Bu durum özellikle flahsa karfl› iflleD‹KKAT
nen suçlarda çok daha belirgindir. Burada, kad›nlar›n suç ma¤duru olma korkusu
nedeniyle riskli bölgelerden uzak durmalar›, sosyal ve ifl iliflkilerinde kaba kuvvet
SIRA S‹ZDE
ve fliddete yol açabilecek tutum ve davran›fllardan uzak olmalar›n›n
etkili oldu¤u
söylenebilir. ‹statistiksel gerçek bu olmakla birlikte konu suç ma¤duriyeti korkusuna geldi¤inde, suç ma¤duriyeti riski daha düflük olmas›na ra¤men
kad›nlar›n suç
AMAÇLARIMIZ
ma¤duru olma korku seviyelerinin erkeklerden daha fazla oldu¤u görülmektedir
(Chiricos vd., 1997). Kad›nlar›n suç korku seviyelerinin yüksek oldu¤u feminist kifli ve gruplar taraf›ndan da kabul edilmektedir (LaGrange ve Ferraro,
Kad›nK ‹ T A 1989).
P
lar›n suç korkusu, tecavüz tehdit alg›s› ve di¤er cinsel içerikli sald›r›lardan (laf atma, gözlerle ve elle taciz etme gibi) dolay› yüksek seviyede olabilmektedir (Goodey, 1994). Kad›nlar›n suç ma¤duriyeti risk oranlar› ile suç korku
aras›nT E L E Vseviyeleri
‹ZYON
da do¤ru orant›l› bir iliflki bulunmamaktad›r. Bu durum özellikle cinsel suçlar ile
flahsa karfl› suçlarda çok daha belirgin bir durumdad›r. Cinsel sald›r› ma¤duru olma riskinin %1 oldu¤u bir yerleflim yerinde kad›nlar›n yaklafl›k %70’inin bu suçtan
T E Rparadoksu
NET
ma¤dur olma korkusunu tafl›d›klar› görülmüfltür (Geleri, 2006).‹ NBu
sa¤l›kl› bir flekilde aç›klaman›n zorlu¤u sakl› kalmak kofluluyla kad›nlar›n suç korkusunun yüksek olmas› psikolojik analizlerle izah edilebilir. Fiziksel özelliklerinden
M A K Asuç
L E ma¤duriyedolay› kendilerini suçlar karfl›s›nda savunmas›z hissetmeleri, olas›
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
116
Suç Sosyolojisi
Yafl ve cinsiyet ile suç
korkusu aras›nda güçlü bir
iliflki vard›r. Bu iliflki
özellikle kad›nlar için flahsa
karfl› ifllenen suçlarda,
erkekler içinse mala karfl›
ifllenen suçlarda çok daha
anlaml› bulgular ortaya
koymaktad›r.
tinin olumsuz etkilerinin kendileri için çok a¤›r olmas›, suç ma¤duriyetinin etkilerinden kurtulman›n çok uzun ve sanc›l› bir süreç olmas› gibi nedenlerden dolay›
kad›nlar›n suç ma¤duriyet korkular› daha yüksek olmaktad›r (Crowell ve Burgess,
1996). Kad›nlar psikolojik, davran›flsal, kiflili¤e dayal› ya da fiziksel baz› faktörlerden dolay› kendilerini suçlulara karfl› savunmas›z hissetmektedir (Hale, 1996).
Kad›nlar özellikle tecavüz korkusunun etkisiyle geceleri meydana gelebilecek
h›rs›zl›k, gasp ve kapkaç baflta olmak üzere her türlü suç riskinin tecavüz ile sonuçlanabilece¤i kayg›s›n› da yüksek seviyede hissetmektedir. Gece evden h›rs›zl›k
veya soygun suçunun bununla s›n›rl› kalmay›p tecavüzü de içine alabilece¤i yönünde bir kayg› bulunmaktad›r (Ferraro, 1995). Di¤er taraftan Stanko (1995) kad›nlar›n daha fazla suç korkusuna sahip olmalar›n› onlar›n ço¤u kez gizli kalan,
aç›¤a ç›kmayan, resmi suç istatistiklerine yer almayan ancak kendilerinin bildi¤i,
bizzat yaflad›¤› ve etkilerini unutamad›¤› çok farkl› fliddet suçuna (aile içi fliddet,
fliddet tehdidi, cinsel taciz ve cinsel sald›r› gibi) maruz kalmalar›na ba¤lamaktad›r.
Bu konuda yürütülen anket çal›flmalar›nda erkeklerin suç korkusuna iliflkin duygular›n› aç›k ve do¤ru bir flekilde söylemekten kaç›nmalar›, korkular›n› reddetmeleri veya gizlemeleri söz konusu olabilmektedir (Smith ve Torstensson, 1997). Ancak bu olas›l›¤a dayal› bir yaklafl›m, erkeklerin suç ma¤duriyeti korku seviyelerinde s›n›rl› oranlarda oynama olabilece¤i varsay›m› sakl› kalmak kayd›yla, kad›nlar›n
suç ma¤duru korkusunun erkeklerden fazla oldu¤u yönündeki bulgular›n yanl›fl
oldu¤u anlam›na gelmemelidir.
Kad›nlar gece evlerine yaln›z
giderken kapkaç veya
soygun suçlar›ndan ve bu
suçlar›n cinsel sald›r› ve
tecavüz ile
sonuçlanmas›ndan çok
korkmaktad›r (Ferraro,
1995).
Sosyo-Ekonomik Durum
E¤itim düzeyi ile suç korkusu
aras›nda ters orant›l› bir
iliflki bulunmaktad›r. E¤itim
düzeyi artt›kça suç korkusu
azalmaktad›r. Yüksek e¤itim
düzeyi suç ma¤duru olma
kayg›s›n› azaltmaktad›r.
Skogan ve Maxfield (1981) ekonomik ve sosyal yetersizli¤i, sosyal savunmas›zl›k
olarak tan›mlamaktad›r. Bireylerin sosyo-ekonomik yap›s›yla suç korkusu aras›nda
anlaml› bir iliflkinin varl›¤›ndan söz edilebilir. Ancak, gelir ve e¤itim seviyesi, yafl ve
cinsiyet ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, suç korkusu ile daha az iliflkilidir (Baumer, 1978). Bu
konudaki araflt›rmalar›n büyük bir k›sm› suç korkusu ile sosyo-ekonomik statü aras›nda ters orant›l› bir iliflkinin varl›¤›na iflaret etmektedir (Will ve McGrath, 1995).
Bireylerin e¤itim ve ekonomik durumlar› iyilefltikçe suç ma¤duru olma riskleri de
azalmaktad›r. Ekonomik durumlar› iyi olan insanlar suç oran› düflük ve daha güvenli yerlerde oturmakta, sosyal aktivitelerini yapmakta, can ve mal emniyetleri (kiflisel
güvenlik, araba, ev ve iflyeri güvenli¤i) için güvenlik önlemleri almaktad›r. Bu nedenle, bu grupta yer alan kiflilerin suç ma¤duriyeti risk seviyeleri ile suç ma¤duru
olma korku seviyeleri de düflük olmaktad›r (Clemente ve Kleinman, 1977).
E¤itim seviyesi yüksek olan bireyler suç, suçluluk, suç önleme ve ma¤duriyet
konular›nda daha duyarl› ve bilinçli hareket etmektedir. Kentlerde mahalle ve
semtlerin sosyo-ekonomik yap›s› farkl›l›k gösterir. Ekonomik ve e¤itim seviyesi
yüksek olan bireylerin genelde belirli semtlerde, düflük olanlar›n da benzer flekilde di¤er belirli semtlerde ikamet ettikleri görülür. Bu durum asl›nda kendi içinde
do¤al bir seleksiyona yol açmaktad›r. Yaflam tarz› suç korkusun varl›¤› ve seviyesi üzerinde etkisini göstermektedir. E¤itim seviyesi yüksek olan bireyler kendileri
aç›s›ndan sorunsuz ve nezih gördükleri yaflam alanlar›nda ikamet etme, gezme ve
ifl yapma e¤ilimindedir. Bu yerler büyük ço¤unlukla gerek özel güvenlik personeli gerekse güvenlik teknolojileri anlam›nda güvenlik önlemleriyle donat›lm›flt›r.
Herkesin hassasiyet seviyesi birbirinden farkl›l›k gösterir. E¤itim seviyesi yüksek
olan kiflilerin çevresel koflullar›, olaylar› ve olas› sorun kaynaklar›n› de¤erlendirirken rasyonel davrand›klar› ve afl›r› duygusall›ktan kaç›nd›klar› da söylenebilir.
117
Suç korkusu, toplumda gelir seviyesi yüksek olanlar ile düflük olanlar aras›nda
genifl bir uçuruma yol açmaktad›r. Gelir seviyesi yüksek olanlar, ma¤duriyet riskini azaltmak için özel güvenlik personeli ve teknolojilerinin bulundu¤u sitelerde
oturmakta veya kendi evlerinde bu teknolojileri kullanmakta iken bu tedbirleri alabilecek ekonomik gücü olmayanlar ise suçlara karfl› daha korumas›z hale gelmektedir. Asl›nda burada göze çarpan bu zengin ve fakir aras›ndaki uçurum yaflam›n
her alan›nda farkl› flekillerde bulunmaktad›r: ekonomik durumu iyi olanlar çocuklar›n› özel okullarda okuturken, ekonomik durumu iyi olmayanlar çocuklar›n› devlet okullar›na göndermektedir; zenginler özel doktor ve hastanelerden yararlan›rken devlet memurlar› ve di¤er vatandafllar devlet hastanelerinden yararlanmaktad›r. Bu tür örnekleri ço¤altmak mümkündür. Bunun yan›nda, e¤itim ve gelir seviyesinin düflük olmas›yla suç korkusu aras›nda da benzer bir iliflkinin olabilece¤i
akla gelebilir.
Sosyo-ekonomik durum ile suç korkusu aras›ndaki iliflki suç türleri bak›m›ndan
farkl›l›k göstermektedir. Mala karfl› ifllenen suçlara iliflkin suç ma¤duriyeti korkusu
ile yafl ve cinsiyet aras›nda anlaml› bir iliflkinin varl›¤›n› ileri sürmek çok zor. Bireylerin gelir seviyesi artt›kça, ekonomik varl›klar› ço¤ald›kça mala karfl› suç ma¤duriyet riskleri ve dolay›s›yla mala karfl› suç ma¤duru olma korkular› da artmaktad›r. Bu ba¤lamda, özellikle mala karfl› ifllenen suçlar›n ma¤duriyet korkusunun
varl›k ve yoklukla yak›n iliflkisi bulunmaktad›r.
Gelir ve e¤itim seviyesi
düflük olan insanlar›n suç
ma¤duru olma risklerinin ve
dolay›s›yla suç korkular›n›n
yüksek oldu¤unu söylemek
gerçekçi olmaz. Bu durum
özellikle mala karfl› ifllenen
suçlarda çok daha
belirgindir. Sosyo-ekonomik
durumu düflük olan
bireylerin maddi aç›dan
suçlular› cezp edebilecek bir
mala sahip olmad›klar›
söylenebilir.
Geçmifl Ma¤duriyet Durumu
Suç korkusunu aç›klayan model içerisinde yer alan di¤er bir unsur geçmifl ma¤duriyet durumudur. Kiflisel korku daha önceden maruz kal›nan suç ma¤duriyetleriyle çok yak›n bir iliflki içindedir (Robert ve Marie, 1998). Geçmifl ma¤duriyet teorileri suç korkusunu toplumdaki suç seviyesine, bireylerin suç hakk›nda önceden
edindi¤i deneyimlere, baflkas›ndan ya da medyadan duydu¤u haberlere dayal› olarak aç›klamaktad›r (Bennett, 1990). Bu yaklafl›m bireylerin suça iliflkin deneyimlerinin üç farkl› flekilde ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir: 1) Birey do¤rudan bizzat
kendisi suç ma¤duru olmufltur. 2) Birey, dolayl› olarak suç ma¤durunu tan›mas›
veya içinde bulundu¤u sosyal iliflkiler a¤› çerçevesinde suça ve suç ma¤duriyetine
iliflkin bilgileri ö¤renmifltir. 3) Bireyin suç ve suç ma¤duriyetine iliflkin bilgi ve de¤erlendirmeleri medyada yer alan haberler ba¤lam›nda oluflmufltur (Bennett, 1990).
Do¤rudan yaflanan bireysel ma¤duriyet ile suç korkusu aras›nda ne tür bir iliflki oldu¤u konusunda farkl› araflt›rma sonuçlar› bulunmaktad›r. Araflt›rmalar›n büyük bir k›sm› bireysel ma¤duriyet ile korku aras›nda istatistiksel bir iliflki oldu¤u
yönünde sonuçlar ortaya koymaktad›r (Skogan, 1987; Geleri, 1996) Daha önce yaflanm›fl bir suç ma¤duriyetinin güvensizlik kayg›s› üzerinde çok büyük bir belirleyici rolü bulunmaktad›r. Suç ma¤duru olmufl bir kifli, ma¤duriyetin psikolojik etkisiyle, hiç suç ma¤duru olmam›fl bireylere nazaran, tekrar ve fazlas›yla suç ma¤duru olmaktan korkmaktad›r. Bu yönüyle suç ma¤duriyeti güvensizlik kayg›s›n›
olumsuz yönde etkilemektedir (Geleri, 2006). Bu temel görüflün yan› s›ra, araflt›rmalar›n bir k›sm› bu iliflkinin zay›f oldu¤u, küçük bir k›sm› bu konuda herhangi
bir iliflkinin bulunmad›¤› yönünde veriler ortaya koymufltur (Wanner ve Caputo,
1987). Suç korkusu ile do¤rudan yaflanan bireysel suç ma¤duriyeti aras›ndaki iliflki, ma¤dur olan bireyin ma¤duriyet sürecinin nas›l üstesinden geldi¤i ile çok s›k›
ba¤lant›l›d›r. Bireyin ma¤duriyetin sonuçlar›n› k›sa sürede atlatmas›, suçu çok fazla dikkate al›nacak kadar önemli görmemesi burada önemlidir (Agnew, 1985).
Suç korkusu ile geçmifl ma¤duriyet aras›nda bir iliflkiyi inceleyen çal›flmalar bireysel ma¤duriyet deneyimleri ile suç korkusu aras›ndaki iliflkinin suç türlerine gö-
118
Baz› durumlarda, suç
korkusu yerine öfke
duygusunun da a¤›rl›kl› bir
unsur olarak öne ç›kt›¤›
görülmektedir (Ditton vd.,
1999).
Daha önce bireysel
ma¤duriyet deneyimini
yaflayan kad›nlar ile
yafll›larda ayn› tür suçlar
baflta olmak üzere suç
ma¤duru olma korkusu
oldukça yüksek seviyededir.
Suç Sosyolojisi
re farkl›l›k gösterdi¤ine iflaret etmektedir. Belirli suç ma¤duriyetleri bazen belirli
suç türlerinden korkmaya yol açmaktad›r (Belyea ve Zingraff, 1988). fiahsa karfl›
suç ma¤duriyeti ile suç korku seviyesi aras›nda anlaml› bir iliflki bulunamazken
mala karfl› ifllenen suçlarla (özellikle evden h›rs›zl›k suçlar›) suç korkusu aras›nda
istatistiksel bir iliflki bulunmufltur (Smith ve Hill, 1991). Ancak Polat ve Gül’ün
(2010) araflt›rmalar› ise hem flahsa hem de mala karfl› ifllenen suçlarda geçmifl ma¤duriyetin suç korkusunu art›rd›¤›n› ortaya koymufltur. Bu araflt›rma sonuçlar›na göre; kavga, fiziki fliddet, h›rs›zl›k, laf atma ve sark›nt›l›k suçlar›n›n herhangi birinden
ma¤dur olan bireyler, bu suç türlerinden ma¤dur olmayanlara göre yaflad›klar› yerlerde kendilerini daha az güvende hissetmektedirler.
Geçmifl ma¤duriyet durumu içerisinde, zaten normal koflullarda suç korku seviyeleri yüksek olan yafll›lardan bireysel ma¤duriyeti yaflam›fl olanlar›n suç korkusunun çok daha ileri seviyede oldu¤u ileri sürülmektedir. Bu grupta yer alan yafll›larda, kendilerini sosyal yaflamdan soyutlama, yaflama kiflisel güvenlik odakl›
bakma e¤ilimi oldukça yayg›nd›r. Erkeklerde (özellikle 30 yafl alt›), bireysel ma¤duriyet ile suç korkusu aras›nda anlaml› bir iliflkinin oldu¤u yönünde kuvvetli bulgu bulunmamaktad›r (Geleri, 2006). Mala karfl› suç ma¤duriyeti ile ilgili olarak bireylerin kendisinin ya da bir tan›d›¤›n›n, yak›n›n›n maruz kald›¤› mala karfl› suç
ma¤duriyeti deneyiminin suç korkusu üzerinde anlaml› bir etkisi vard›r. Bu anlamda, kendisi veya bir yak›n› mala karfl› suç ma¤duriyetine u¤rayan bireylerde bu
suçlar›n ma¤duru olma korku seviyesi yüksek olmaktad›r.
Suç oran›nda meydana gelen art›fl do¤rudan veya dolayl› olarak, çal›flan çal›flmayan, erkek bayan, yafll› genç herkesi etkilemektedir. ‹nsanlar›n hayatlar›ndan ald›klar› tat ve yaflam kaliteleriyle çok yak›n iliflki içerisinde olmas› nedeniyle suçla
ilgili duyulan endifle ve korku büyük öneme sahiptir. Baz› insanlar›n, geçirmifl olduklar› farkl› deneyimlere ba¤l› olarak, suç ma¤duru olabilme korkusunu tafl›mas›
gayet do¤ald›r. Kimisi daha önce suça maruz kalm›fl, kimisi suça tan›k olmufl, kimisinin bir yak›n› suçtan zarar görmüfl, kimisi ise medyada suç ve etkileriyle ilgili
haberlerin tesirinde kalm›fl olabilir.
Bireysel ma¤duriyet ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda dolayl› ma¤duriyet toplumda çok daha s›k karfl›lafl›lan, toplumun daha genifl bir kesimini içine alan bir durumdur. Suç
ma¤duriyeti ba¤lam›nda, ifllenmifl bir suça tan›k olman›n veya suç ma¤duru olan
bir yak›n› bulunman›n da güvensizlik kayg›s› üzerinde olumsuz etkisi bulunmaktad›r. Bu kapsamda bulunan kifliler di¤erlerine göre daha fazla suç ma¤duru olma
endiflesi tafl›maktad›r (Geleri, 1996). Ma¤duriyeti bizzat yaflamayan ancak bir yak›n› veya tan›d›¤›n›n karfl› karfl›ya kalmas› veya ö¤renmesi sonucu kendisi de bu olaya vak›f olan bireyler ma¤duriyet durumunu (öncesi, esnas› ve sonuçlar› ile) zihninde canland›rmak suretiyle konuyu anlamaya çal›flmaktad›r. Bu durumda bazen
bireyler kendilerini ma¤durlar ve ma¤duriyet durumu ile karfl›laflt›rma yoluna da
gidebilmektedir. Küçük kasaba ve yerleflim alanlar›nda aile, akraba ve komflular
aras› iliflkilerin daha iyi ve yo¤un olmas›, dolayl› ma¤duriyet üzerinde farkl› etkiler
meydana getirmektedir. Ma¤duriyet sonras› oluflan fiziksel ve ruhsal zararlar›n giderilmesi anlam›nda bu yak›n iliflkilerin çok büyük katk›s› bulunmakla birlikte dolayl› ma¤duriyet hissinin suç korkusunun artmas›na yol açt›¤› da ayr› bir bulgudur.
Toplumsal aç›dan birbirleriyle yak›n bir iliflki a¤›na girmifl çevrelerde suç ve suç
ma¤duriyeti konular›ndaki bilgi ve deneyimlerin s›k ve detayl› bir flekilde paylafl›m›
suç ma¤duriyeti korkusunun artmas›na neden olabilmektedir (Hale, 1996). Kamuoyunda medyan›n toplumsal ve bireysel suç korkusu üzerinde etkili bir konumda
oldu¤u yönünde bir anlay›fl bulunmaktad›r. Sözlü ya da medya vas›tas›yla ö¤renilen ve bireyin kendisiyle yak›nl›k hissetti¤i ma¤durlara karfl› gerçeklefltirilen suç eylemlerine iliflkin dolayl› bilgiler de suç korkusunu olumsuz yönde tetiklemektedir.
119
Sosyal ve Fiziki Koflullar
Suç korkusunun oluflmas›nda bireylerin yaflad›klar› çevresel koflullar›n da etkisi
vard›r. Çevresel koflullar aras›nda yaflan›lan yerdeki nüfus yo¤unlu¤u (kent ve k›rsal yaflam alan›), suç seviyesi, toplumsal iliflkiler a¤›, medeni olmayan davran›fllar
ve olumsuz fiziki koflullar›n incelenmesinde yarar bulunmaktad›r.
Kent Yaflam›
Suç korkusu adeta kentsel yaflam›n do¤al, ayr›lmaz bir unsurudur. Büyük kentlerdeki kültürel farkl›l›klar ve yabanc›laflma hissi suç korkusuna olumsuz katk› sa¤lamaktad›r. Büyük kentlerde çok s›k görülen bireyselleflme, yabanc›laflma, mesafeli,
uzak ve resmi iliflkiler, sosyal kontrol mekanizmalar›n›n zay›fl›¤› ve iflsizlik suç ve
suçlulu¤u, dolay›s›yla da suç korkusunu art›rmaktad›r. Bu genel çerçevede büyük
kentlerin nüfus fazlal›¤› ve yo¤unlu¤u ve heterojen yap›s› ile suç korkusu aras›nda anlaml› pozitif bir iliflki oldu¤u görülmektedir. Kentsel çevrede yabanc›larla birlikte yaflama duygusu beraberinde güvensizlik hissinin oluflup artaca¤› ortamlar›
haz›rlamaktad›r (Merry, 1981). K›rsal bölgede, herkesin genelde birbirini tan›d›¤›
az nüfuslu bir yerleflim bölgesinde (köy veya kasaba) herhangi bir suç ma¤duru
olma endifle veya korkusu kentlere göre çok daha düflüktür.
Büyük kentlerden küçük kentlere ve kasabalara gidildikçe suçlarda azalma
meydana gelmektedir. Büyük kentlerde yaflaman›n çok farkl› olumsuz yanlar›n›n
ve suç oranlar›n›n yüksek olmas›n›n da etkisiyle nüfusun fazla oldu¤u yerlerde,
büyük kentlerde yaflayan insanlar›n suç ma¤duru olma korkusunun küçük yerleflim alanlar›nda yaflayanlar›n suç ma¤duriyeti korkusundan daha yüksek oldu¤u
yönündeki bulgular ço¤unluktad›r (Yarwood ve Gardner, 2000). ‹stanbul do¤al
olarak güvensizlik kayg›s› daha yüksek olan bir kenttir. Bugün ‹stanbul’daki güvensizlik seviyesi ile bir küçük kentteki (Erzincan gibi) güvensizlik seviyesi ve nedenleri aras›nda farkl›l›k vard›r. Erzincan ilinde 2008 y›l›nda yap›lan “güvenlik alg›lama anketi” sonucuna göre bu araflt›rmaya kat›lanlar›n %73,2’sinin flehrin güvenli¤inden memnun olduklar› ortaya ç›km›flt›r (Polat ve Gül, 2010:173). Konuyu
bu mant›k içerisinde biraz daha detayland›rd›¤›m›zda, büyük kentlerde de mahalleler ve semtler aras›nda da güvensizlik kayg›s› aç›s›ndan farklar oldu¤u görülmektedir. Büyük kentlerde baz› semt ve mahalleler di¤er yerlere göre çok daha az güvenli kabul edilir. Örne¤in; Ankara’da Alt›nda¤ Yenido¤an ile Çankaya Oran semtleri veya Sincan Sarayc›k ile Keçiören Etlik semtleri aras›nda suç korku seviyeleri
oldukça farkl›l›k gösterecektir. Yenido¤an ve Sarayc›k mahalleleri konumlar›, suç
oran› ve türleri ve buralarda ikamet eden kiflilerin sosyo-psikolojik, e¤itim, ekonomik ve kültürel yap›lar›ndaki farkl›l›klar çerçevesinde di¤er mahallelere göre suç
ma¤duru olma endiflesinin, korkusunun çok daha fazla hissedildi¤i yerlerdir. Bu
durum ABD, AB ülkeleri veya bir baflka ülke için de benzer bir özellik gösterir.
Suç Seviyesi
Suç korkusu ile daha önce yaflanan suç ma¤duriyeti veya ifllenen suç say›s› aras›nda yak›n bir iliflki oldu¤u aç›kça söylenebilir. Suçlar›n fazla say›da ifllendi¤i bölgelerde suç ma¤duru olma korkusu da yüksek olmaktad›r. Genelde belirli bir bölgedeki suç say›s›, seviyesi ile suç korkusu aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤u yönünde
güçlü bir görüfl birli¤i bulunur. Yani, suç say›s›n›n fazla oldu¤u yerlerde suç korkusunun da yüksek, suç say›s›n›n az oldu¤u yerlerde ise suç korkusunun da düflük seviyede oldu¤u düflünülür. Ancak yap›lan araflt›rmalar bu tezin bilimsel olarak geçerli bir taban›n›n olmad›¤›n› göstermektedir. Bu konudaki araflt›rmalar›n
Kent yaflam› k›rsal
alanlardakine göre daha
stresli ve risklidir. Bu aç›dan
kentlerde suç korkusu çok
daha fazla hissedilir.
Yaflan›lan yerin co¤rafik
büyüklü¤ü, nüfus yo¤unlu¤u
ve yerleflim yap›s›n›n
bireylerin suç korkusu
üzerinde etkisi
bulunmaktad›r.
Kentler aras›nda da büyük
kentler ile nispeten küçük
kentler aras›nda da benzer
bir fark oldu¤u söylenebilir.
Nüfus yo¤unlu¤u fazla olan,
sanayileflmifl, göç alm›fl
büyük kentler, çok yo¤un
nüfus yap›s›na sahip
olmayan kentlere göre daha
fazla güvensizli¤in
hissedildi¤i yerlerdir.
Suç korkusu küçük
kasabalarda, az nüfuslu
yerleflim yerlerinde ve gelir
düzeyinin yüksek oldu¤u
yerlerde daha düflüktür
(Hale, 1996).
120
Suç Sosyolojisi
büyük bir k›sm› suç say› ve seviyelerinin suç korkusu üzerinde oldukça s›n›rl› bir
etkisinin oldu¤unu ortaya koymufltur (Adams ve Serpe, 2000).
Çok say›da kapkaç, h›rs›zl›k veya soygun suçunun ifllendi¤i bir bölgede ikamet
eden, çal›flan veya flu veya bu nedenle zaman›n› geçiren kiflilerin bu bölgeye iliflkin güvensizlik kayg›lar› oldukça yüksek olur. Bu konuda rol oynayan suç türleri
kentler ve bölgeler aras›nda farkl›l›k gösterebilir. Büyük kentlerde ço¤u zaman h›rs›zl›k, kapkaç, sald›r› önemli bir güvensizlik kayna¤› olurken baz› yerlerde organize suçlar ve terör de bu öncelikler aras›na girebilir. Bölgenin suç yap›s›n›n bilinmesi nedeniyle bireyler kendilerinin suç ma¤duru olma risk seviyesini yüksek alg›lar. Bir sonraki s›ran›n kendilerine gelme olas›l›¤›n› yüksek görür. Ancak, suç seviyesi düflük olan bir yerde bu kayg›n›n da göreceli olarak daha az seviyede oldu¤u söylenebilir. Burada bireyler gerekli tedbirleri almak suretiyle suç ma¤duru olma olas›l›¤›n› en az seviyeye düflürebileceklerine inan›r ve bu flekilde çok ciddi bir
güvensizlik kayg›s› tafl›mazlar.
Suç seviyesi ile suç korkusu aras›nda do¤rudan bir sebep-sonuç iliflkisinin olmad›¤› yönünde görüfller de bulunmaktad›r. Korku, gerçekleflen suçun do¤rudan
bir yans›mas› de¤ildir. Bir baflka deyimle; korku, suçlar›n ifllenmesiyle var olan,
artmas›yla artan ve azalmas›yla da azalan bir olgu de¤ildir. ‹nsanlar›n kendilerinin
suç ma¤duru olma risk seviyelerinin düflük oldu¤u yönündeki alg›lar› onlar›n suç
ma¤duru olma korkular›n› ortadan kald›rmamaktad›r. Yani, suç ma¤duru olma riskini düflük olarak alg›layan bireylerde yüksek seviyede suç ma¤duru olma korkusu görülebilmektedir. Ayn› flekilde, suç ma¤duru olma konusunda kendilerini yüksek risk alt›nda gören bireylerin mutlaka yüksek seviyede suç ma¤duru olma korkusu sergileyecekleri fleklinde bir ç›kar›m da söz konusu de¤ildir. Yüksek seviyede suç ma¤duriyeti riski tafl›d›¤›na inanan kifliler aras›nda suç ma¤duru olma korkusunun düflük seviyede olmas› da mümkün olabilmektedir (LaGrange ve Ferraro
(1989:697-705). Normal ölçülerde, ifllenen toplam suç say›s›n›n kifli bafl›na oran›
düflünüldü¤ünde, bir kiflinin gerçek suç ma¤duru olma olas›l›¤› ile duyulan endifle aras›nda büyük bir fark bulunmaktad›r. Suçlar›n ifllenmedi¤i veya çok az ifllendi¤i yerlerde dahi suç korkusu var olmakta, hatta oldukça yüksek bir seviyede bulunabilmektedir (Mayhew vd., 1983:88). French’in Harlow flehir merkezinde (‹ngiltere) yapm›fl oldu¤u araflt›rmada (French, 1994:63), özellikle han›mlar, cinsel sald›r› suçunun ma¤duru olma korkusunu tafl›d›klar›n› ifade etmelerine ra¤men, mahalli polis istatistiklerinde, bu çal›flman›n yap›ld›¤› dönemlerde, flehir merkezinde
polise intikal etmifl hiçbir cinsel taciz veya sald›r› suçu görülmemifltir (French,
1994:131). Demek ki, insanlar her ne kadar günlük yaflamlar›nda suça maruz kalmasalarda, ifllenen suç say›s› itibariyle suç ma¤duru olma olas›l›klar› (ma¤duriyet
risk olas›l›klar›) çok düflük olsa da, suç ma¤duru olabilme düflüncesi onlar›n hayatlar›n› olumsuz yönde etkilemekte ve bu yönde ciddi bir endifle ve korku
yaflamaktad›rlar. Yani suç korkusu, biraz da, gere¤inden fazla abart›labilmektedir.
Toplumsal ‹liflkiler ve Komfluluk
Yaflan›lan yerde toplumsal iliflkilerin, komflulu¤un, sosyal, kültürel ve duygusal etkileflimin önemi konusundaki duyarl›l›¤›n yüksek seviyede olmas›n›n suç ma¤duriyeti korkusunun azalmas›nda etkili olaca¤› söylenebilir. Bireylerin, parças› oldu¤u topluma karfl› içten bir ba¤l›l›k duydu¤u bir yaflam alan›nda olas› suç ve sorunlara karfl› bireysel ve toplumsal direncin sa¤lam oldu¤u yönünde bir güven atmosferi vard›r. Bu sosyo-psikolojik durum bireysel ve toplumsal anlamda suç ve ma¤duriyet sorunuyla bafla ç›k›labilece¤ine dair bir özgüvene ve dolay›s›yla suç ma¤-
duriyeti ve suç korkusu seviyesinin azalmas›na katk› sa¤lar. Bunun için bireyin yaflad›¤› çevre ve toplumla bütünleflmesi, bar›fl›k olmas› gerekmektedir. Evli ve ailesi olan, baflkalar›yla birlikte sosyal ve ifl aktivitelerinde bulunabilen, toplumsal varl›k olan kiflilerin suçla ilgili korkular› da azalmaktad›r. Bununla birlikte, yaln›z yaflayan (özellikle yafll›lar), içine kapal›, d›fl dünyayla fazla bir iliflkisi bulunmayan,
toplumsal de¤erlerin önemine inanmayan kiflilerin, olas› sorun ve suçluluk karfl›s›nda kendilerini daha zay›f ve korumas›z hissettikleri ve daha yüksek suç korkusuna sahip olduklar› görülmektedir (Braungart vd., 1980).
Suç korkusu ile alg›lanan çevresel düzen, huzur aras›nda iliflki bulunmaktad›r.
Yaflan›lan çevredeki toplumsal bütünleflme suç oran›n› ve suç korkusunu azaltmaktad›r (Walklate, 1998). Burada bireylerin karfl›l›kl› anlay›fl ve güven duygusu önemlidir. Güven duygusu basit anlamda dürüstlük ve do¤ruluk de¤erleri ile ilgili bir
kavramd›r. En az iki taraf aras›nda oluflan bir duygusal ve zihinsel durumdur. Karfl›daki kifliye inanma, kiflilik de¤erleri, söz ve davran›fllar› konusunda emin olma halidir. Bu anlamda güven; bir kiflinin baflka bir kiflinin sözlerinden, davran›fllar›ndan
ve kararlar›ndan emin olmas› ve bunlara göre hareket etmesi veya hareket etme isteklili¤ine sahip olmas› fleklinde tan›mlanabilir. Güven duygusu insanlar›n özellikle
kent yaflam›nda bir arada yaflamlar›n› sürdürmek için ihtiyaç duydu¤u en temel unsurlardan biridir. Emniyet, fiziki ve sosyal güvenli¤i içerir (F›nd›kl›, 2009). Güven bir
anlamda sosyal sermayedir. Sosyal sermaye muhabbet, ilgi, sevgi, sayg›, iletiflim,
birlikte hareket edebilme yetene¤idir, maddi sermayenin d›fl›nda moral de¤erlerle
desteklenmifl olan bir yumuflak güçtür. Bireylerin, suç önleme ve suç korkusunun
azalt›lmas›nda karfl›l›kl› iletiflim sa¤lama, ortak hareket etme, sosyal projelerin haz›rlanmas› ve uygulanmas›nda yer alma hususlar›nda güven duygusu önemli rol oynamaktad›r. Komfluluk iliflkilerinin gelifltirilmesinin özellikle kent yaflam›nda suçun
önlenmesi ve suç korkusunun azalt›lmas›nda büyük etkisi bulunmaktad›r. Sa¤l›kl›
iletiflimi ve güven duygusu olan toplumlarda sorun çözme ile sorunlara karfl› direnç
gösterme yetene¤i geliflir. Birey, aile, sivil toplum örgütleri, toplum, özel ve kamu
kurum ve kurulufllar› çerçevesinde gerçeklefltirilebilecek oluflumlar ile suç korkusunun azalt›lmas› konusunda önemli çal›flmalar yap›labilir.
121
Sosyal a¤lar›n zay›f oldu¤u
bölgelerde yaflayan ve
kendilerini d›fllanm›fl, izole
edilmifl, arkadafls›z, dostsuz
hisseden bireylerin suç
korku seviyeleri daha
yüksektir.
Medeni Olmayan Davran›fllar
Medeni olmayan davran›fllar›n (sokaklarda alkollü gezen gençler, sokak çocuklar›, dilenciler, gürültü yapan gençler ve komflular gibi), suç korkusu üzerinde etkisi söz konusudur. Tan›nmayan ve suç iflleme potansiyeline sahip oldu¤u düflünülen kifliler taraf›ndan rahats›z edilme bireylerde suç ma¤duru olma korkusuna yol
açmaktad›r. Bu kifliler gerçek anlamda fliddete baflvuran veya suç ifllemifl kifliler
de¤il sadece davran›fllar› önceden tahmin edilemeyen dilenciler, alkollü flah›slar,
uyuflturucu madde ba¤›ml›lar›, etraf› rahats›z eden gençler, sokak çocuklar›, pazarlamac›lar, fuhufl yapanlar veya ak›l hastalar› olabilir (Polat ve Gül, 2010). Adli anlamda cezai karfl›l›¤› olup olmad›¤› tam anlafl›lamayan davran›fllar sergileyen bu
tür kiflilerin sapk›n davran›fllar›na maruz kalan kifliler kendilerini potansiyel ma¤dur olarak görebilmektedirler. Alg›lanan risk korkuya arac›l›k etmektedir. Savunmas›z ve kendi halinde olan bir kifli, hofl olmayan veya sapk›n bir davran›fl sergileyen bir baflkas›yla karfl›laflt›¤›nda kendisini adeta suç ifllemeye haz›r birisiyle karfl› karfl›ya gelmifl gibi hissedebilmekte ve suç ma¤duru olma korkusu hissedebilmektedir (Wilson ve Kelling, 2003).
Medeni olmayan davran›fllardan yola ç›karak suçu tahmin etmek, öngörmek
her zaman mümkün de¤ildir. Medeni olmayan davran›fllar›n bir tehdit olarak alg›-
Suç ma¤duriyeti korkusunu
inceleyen araflt›rmalar
flahsa ve mala karfl› ifllenen
suç ayr›m›n› yaparak farkl›
kontrol de¤iflkenleri
kullanmal›d›r. Medeni
olmayan davran›fllar, mala
karfl› suç ma¤duriyeti
korkusunun en yüksek
seviyede hissedilmesine yol
açan de¤iflkenler aras›nda
ilk s›rada yer almaktad›r.
122
Suç Sosyolojisi
lanmas› durumunda suç korkusu da artmaktad›r. Bu anlamda; medeni olmayan
davran›fllar, karanl›k sokaklar, terk edilmifl binalar ve benzeri durum ve koflullar
bireylerin çevrelerini düzensiz, bak›ms›z, önemsiz ve sorunlu bölge olarak alg›lamalar›na neden olabilmektedir (Lewis ve Salem, 1986).
Olumsuz Fiziksel Koflullar
Araflt›rmalar kentlerde düflük gelir seviyesine sahip kiflilerin yaflad›¤› bölgelerde ve
bak›ms›z, mahrum edilmifl semtlerde suç korkusunun çok yüksek oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Rohe ve Burby, 1981). Fiziki çevrenin düzeni, temizli¤i ve bak›m› ile güvensizlik kayg›s› aras›nda yak›n bir iliflki bulunmaktad›r. Bak›ms›z, düzensiz bir çevrede yaflayanlar, ifl yapanlar veya farkl› nedenlerle geçip gelenler buralarda kendilerini çok daha güvensiz hissetmektedir. Wilson ve Kelling’in (2003) k›r›k pencereler teorisi bu konuyu çok aç›k bir flekilde ortaya koymufltur. Bak›ms›z,
boyas› dökülmüfl binalar›n, aç›k ve kokan çöplerin, yetersiz ayd›nlatman›n, lasti¤i
patlat›lm›fl veya cam› k›r›lm›fl birkaç arac›n bulundu¤u bir yerleflim alan› suçlar ve
güvensizlik kayg›s› için aç›k davetiye ç›karmaktad›r. Bu tür mahallelerde ikamet
eden bireyler kendilerini ihmal edilmifl, d›fllanm›fl ve kendi kaderlerine terk edilmifl olarak alg›lar. Bunlar, komflular› dâhil olmak üzere çevreleriyle ilgilenmez,
kendi içlerine kapan›r. Gürültü, kavga, uyuflturucu kullan›m› ve ticareti, fuhufl, h›rs›zl›k ve mafya tipi suçlar buralarda oldukça revaçtad›r. New York, Londra, ‹stanbul ve Ankara’da bu türden yerleflim yerleri bulunmaktad›r. Böyle bir çevrede yaflayan insanlarda devletin, güvenlik güçlerinin kontrol edemedi¤i, kurals›z ve kontrolsüz bir bölgede yaflaman›n olumsuz refleksleri görülür. Burada ikamet eden insanlar›n önemli bir k›sm› yaflam alanlar›n›n gittikçe kötüye do¤ru gitti¤i, yerel yöneticilerin ve yetkililerin bile art›k bu bölgeyi gözden ç›kard›¤›, suç ma¤duru olma
riskinin yüksek oldu¤u yönünde güçlü bir alg›ya sahip olur. Bu durum suç korkusunun artmas›nda önemli bir etki meydana getirmektedir (Kenney, 1987). Türkiye’de son y›llarda bafllat›lan kentsel dönüflüm projeleri ile bu tür olumsuzluklar›n
ortadan kald›r›lmas› yönünde çok önemli projeler gelifltirilmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Olumsuz fiziksel
koflullar ile suç korkusu aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Ancak baz› araflt›rmalarda ise bu bölgelerde ikamet eden kiflilerin, kendi semtleD Ü fi Ü N E L ‹ M ço¤unlu¤unun orada yaflamayan, d›flar›dan gelip suç iflleyenler
rinde suç iflleyenlerin
oldu¤unu düflündü¤ü yönünde bulgular da ortaya konulmufltur. Bu görüfle sahip kifliler suç korkusunun
S O R U bölgelerinde yaflayan insanlar›n yap›s›ndan de¤il ancak mahallenin fiziksel koflullar›ndan, karakteristik yap›s›ndan kaynakland›¤›n› ileri sürmüfllerdir. Bu görüfl etraf›nda geliflen analiz ve de¤erlendirmelerde suç korkusunun büyük
D‹KKAT
ço¤unlukla ikamet edilen bölgede oturmayan, bu nedenle de tan›nmayan, yabanc›
kiflilere karfl› duyuldu¤u tespit edilmifltir (Brantingham vd., 1977).
SIRA S‹ZDE yaflayan ve art›k buralarla özdeflleflen, bir anlamda bütünleBu tür bölgelerde
flen, düzensizli¤in, kurals›zl›¤›n parças› haline gelen baz› insanlarda suç ma¤duriyeti riski ve
suç korkusu düflünüldü¤ü kadar yüksek olmayabilir. Bu kifliler, mevAMAÇLARIMIZ
cut koflullar› ola¤an görüp buna uygun bir yaflam kültürü gelifltirebilir. Bu aç›dan,
d›flar›dan bak›ld›¤›nda çok itici ve ürkütücü gelen baz› durum ve geliflmeler orada
yaflayanlar Ktaraf›ndan
‹ T A P oldukça ola¤an ve sorunsuz alg›lanabilir. Bu belirtiler zaman
içerisinde daha fazla olumsuzlu¤u da beraberinde getirmektedir. Bu tür bölgeler
buralarda yaflamayanlar taraf›ndan sorunlu, sosyo-ekonomik ve kültürel yap›s› düflük ve hatta
olarak etiketlenmektedir. Böylece, ad› ç›kan ve art›k bu
T E Lsuç
E V ‹ Zbölgeleri
YON
N N
‹NTERNET
123
olumsuz yönleri tescillenen bu tür yaflam alanlar›nda kiralar ve konut fiyatlar› düflmektedir. Bu yerler toplumun e¤itimli, kanunlara sayg›l›, sosyo-ekonomik seviyesi iyi olan kesimler taraf›ndan itici olarak görülürken bunun d›fl›nda kalan kesimler taraf›ndan ise cazip olarak de¤erlendirilmektedir.
Yaflan›lan sosyal çevre, suç korkusu üzerinde oldukça etkilidir. Söz konusu medeni olmayan davran›fllar ve olumsuz fiziki koflullar, bireylerin kontrol duygusuna
zarar vermekte ve düzenli toplumsal yaflam›n kaybedilmesine dair kayg›ya yol açmaktad›r (Wilson, 1968). Bu sosyal gerçe¤in göz önünde bulundurulmas› suretiyle kent yaflam›nda suç korkusunun, güvensizlik alg›s›n›n giderilmesine yönelik
sosyal projeler gelifltirilmelidir. Toplumsal ba¤lar›, iliflkileri güçlendirmek, bireyler
aras› etkileflimi art›rmak, bu konuda duyarl›l›¤› art›rmak, ortak sorunlara karfl› iflbirli¤ine dayal› yaklafl›mlar sergilemek, bunun için sosyal birliktelikler, örgütlenmeler meydana getirmek ve birlikte yaflama duygusunu gelifltirmek büyük önem
tafl›maktad›r. Bu tür proje ve yaklafl›mlarla komfluluklar, mahalleler bir tehdit olmaktan ç›karak koruyucu, emniyetli bir yaflam alan›na dönüflebilir. Vatandafllar›n
komflular›ndan emin olmas›, kendisi olmad›¤›nda evi, ailesi ve çevresine karfl› sorumluluk duygusu içerisinde yaklaflan komflular›n›n bulundu¤una inanmas› sosyal
ve duygusal anlamda bir güven atmosferi tesis eder. Birlikte ortak yaflam alan›,
kültürü oluflturmaya kat›l›m, yaflan›lan bölgeyle bütünleflmeye yard›mc› olur. Böyle ortamlar fiili suç seviyesini, suç ma¤duriyeti riskini ve suç korkusunu azalt›r.
Suç korkusu, yaflan›lan
fiziksel ve sosyal koflullarla
iliflkilidir. Düzensizli¤in, geri
kalm›fll›¤›n çok belirgin
oldu¤u yerleflim alanlar›nda
yaflayan sakinler, içinde
bulunduklar› çevrenin
olumsuz yönlerine iflaret
eden sembollere dayal›
olarak, gerçekte suç
düzeyleri oldukça düflük olsa
dahi, yüksek seviyede suç
korkusu hissedebilmektedir.
Sosyal ve fiziki düzensizlikler
bireylerin güvensizlik kayg›s›
üzerinde olumsuz etki
yapmaktad›r. Türkiye’de baz›
yerleflim alanlar›nda evlere
gelen pazarlamac›lar, sokak
çocuklar›, uhucu ve balici
çocuklar, dilenciler, alkollü
flah›slar, dü¤ünlerde silah,
havai fiflek ve maytap
kullan›lmas› ve gürültü
yap›lmas› o bölgede ikamet
edenlerin güvensizlik
kayg›lar›n› art›rmaktad›r
(Polat ve Gül, 2010).
SUÇ KORKUSU MEDYA ‹L‹fiK‹S‹
Medyan›n suç korkusunun oluflmas› ve artmas› üzerinde ne tür bir etki yapt›¤›na
dair farkl› araflt›rma sonuçlar› bulunmaktad›r. Gross ve Aday (2006) taraf›ndan
2006 y›l›nda Washington’da yaflayan 921 kifliyle telefonla yap›lan anket çal›flmas›nda yerel televizyon haberlerinin bireylerin suç korkusu üzerindeki etkisi araflt›r›lm›flt›r. Bu araflt›rmada Gross ve Aday, suç korkusu ile yerel televizyon haberleri
aras›nda herhangi bir anlaml› iliflki bulamam›flt›r. Ancak, böyle bir iliflkinin varl›¤›na iflaret eden çok say›da bilimsel çal›flma bulunmaktad›r. Suç korkusunun oluflmas› ve artmas›nda, medyan›n suçlara iliflkin haber verme yöntemleri rol oynamaktad›r. Bu tür haberlerin her gün genifl bir flekilde yaz›l›, iflitsel ve görsel medyada yer almas›n›n bireyler üzerinde olumsuz etkisi oldu¤u ifade edilmektedir
(Gerbner ve Gross, 1975). Medyada yer alan suça iliflkin haberlerin incelenmesi sonucunda risk alg›s› ne kadar fazla hissedilirse suç korkusunun da o kadar yüksek
seviyede ifade edildi¤i ortaya konulmufltur (Lane ve Meeker, 2003). S›kl›kla kapkaç ve h›rs›zl›k suçundan, bu suçlar›n ma¤durlar›ndan söz edilmesi halinde özellikle bu tür suçlara karfl› ma¤dur olma korkusunda art›fl olaca¤› söylenebilir. Bu
durum terör suçlar› için de geçerlidir. Terörün en önemli özelliklerinden biri, en
son Ankara K›z›lay’daki bombal› sald›r› eyleminde de görüldü¤ü üzere, hedefini
rastgele seçmesidir. Kurban›n ayr›m yapmaks›z›n belirlenmesi, toplumda korkunun daha kolay ve çabuk yay›lmas›na yol açmaktad›r. Bu durumda toplumdaki her
birey kendisini potansiyel kurban olarak görecek ve böylece terör, korkuyu genifl
bir kesime yaymak suretiyle hedefine ulaflm›fl olacakt›r. Potansiyel hedefin kendisini korumak için yapabilece¤i pek bir fley yoktur. Çünkü terörist kendi kurallar›na ve plan›na göre hareket eder ve istedi¤i zaman harekete geçer. Bu da siyasal
terör eylemlerinin önceden tahmin edilmesinin ne kadar zor oldu¤u gerçe¤ini ortaya koymaktad›r. Terörün bütün biçimleri için geçerli olan bir di¤er husus ise ac›mas›z, y›k›c› ve ahlak d›fl› olmas›d›r. Terör, büyük çapl› korku oluflturmay› ve toplumda panik ve y›lma meydana getirmeyi hedefler. ‹flte burada medyan›n terörün
Medyan›n suç korkusu
üzerindeki etkisi üzerine
yap›lan çal›flmalarda,
gazetelere göre televizyonun
bu konuda daha fazla etkili
oldu¤u ortaya konulmufltur.
124
Suç Sosyolojisi
bu hedefine yarayacak yay›nlardan uzak durmas› gerekmektedir. Çünkü toplum
bu konuda dolayl› ma¤duriyet etkilerini çok yüksek seviyede hissetmektedir. Medya vas›tas›yla edinilen bilgilere dayal› olarak suç korkusu artmaktad›r. Kimi yazarlar ise medyan›n suç korkusu üzerindeki etkisinin bilimsel olarak ispatlanamad›¤›n›, abart›ld›¤›n› ileri sürmektedir (Gerbner vd., 1977). Baz› çal›flmalar, medyada yer
alan suçla ilgili haberlerin bireylerin suç korkusu üzerinde anlaml› bir etki yapmad›¤› yönünde sonuçlar ortaya koymufltur. Bu görüfl, medyan›n suça iliflkin bilgilerin yay›lmas›, toplumda belirli bir fark›ndal›¤›n oluflmas› konusunda etkin bir rol
oynamas›na ra¤men medyan›n bu konumunun toplumda suç korkusunun oluflmas›na veya artmas›na yol açaca¤›n› söylemenin çok da tutarl› olmad›¤›n› ileri sürmektedir (Smith, 1986).
Medya aras›nda televizyonun suç korkusunun artmas›na olan etkisi aç›s›ndan
gazetelere nazaran daha fazla etkin oldu¤u söylenebilir. Heath (1984) suçla ilgili
haberler veren 36 gazeteyi incelemek suretiyle gazetelerin bireylerin suç korkusu
üzerindeki rolüne iliflkin bir anket çal›flmas› yapm›flt›r. Bu araflt›rma 300 gazete
okuru üzerinde yürütülmüfltür. Çal›flma, yerel gazetelerin yüksek oranda suç içeren haberlere yer vermesi durumunda vatandafllar›n suç korku seviyelerinin de
yüksek oldu¤unu ortaya koymufltur. Söz konusu suçlar›n bireylerin ikamet etti¤i
yere yak›n bir yerde ifllenmifl olmas› halinde korkunun seviyesi daha fazla artmaktad›r. Burada, insanlar›n büyük bir k›sm›n›n gazete yerine televizyon arac›l›¤›yla
olaylardan haberdar olmas› ve görsel iletiflimin daha etkin rol oynamas› ifade edilebilir. Di¤er taraftan, medyada ç›kan haberlerde suçun ifllendi¤i yer ile bireylerin
suç ma¤duriyet korkusu aras›nda anlaml› bir iliflki oldu¤u söylenebilir. Bu kapsamda, bireyler yerel gazete veya televizyondan edindikleri ve yaflad›klar› co¤rafik
alanda ifllenen suçlardan, ulusal alanda ifllenen suçlara nazaran, daha çok etkilenmektedir (Dowler, 2003). Yani, yerel medyada yer alan suça iliflkin haberler ulusal
medyada verilen suç hakk›ndaki haberlere nazaran suç korkusuna daha fazla etki
yapmaktad›r. Burada birey meydana gelen olay ve ma¤durla kendisi aras›nda bir
yak›nl›k ve benzerlik kurmakta ve kendisinin ayn› veya benzer bir suç ma¤duru
olma riskini yüksek görmektedir. Alg›lanan bu yüksek risk seviyesi, suç korkusuna yol açmaktad›r.
SUÇ KORKUSUNUN OLUMSUZ ETK‹LER‹
Suç korkusu bireysel
çerçevede s›k›nt›, endifle
veya korku fleklinde
do¤rudan veya suç ma¤duru
olmaktan kurtulmak
amac›yla sosyal aktivitelerin
k›s›tlanmas› gibi olumsuz
etkileri de içerecek davran›fl
kal›plar›n›n benimsenmesi
türünde olabilir. Bu durum
bazen bireyin yaflam tarz›n›
tamamen de¤ifltirmesi,
kendisini eve kapamas›,
sosyal iliflkilerini büyük
ölçüde s›n›rlamas› gibi
psikolojik bir etkiye de
dönüflebilir. (Moore ve
Troganowicz, 1988).
Suç ma¤duru olma korkusunun yol açt›¤› olumsuz etkiler bireysel ve toplumsal ölçülerde ortaya ç›kmaktad›r. Araflt›rmalar suç korkusunun bireylerin yaflam kalitesi
üzerinde meydana getirdi¤i olumsuz etkiler üzerinde yo¤unluk kazanm›flt›r. Bu çal›flma sonuçlar›na göre suç ma¤duru olma korkusunu tafl›yan bireylerde günlük
yaflam aktivitelerini k›s›tlama (gece d›flar› ç›kmama, yaln›z d›flar› ç›kmama, eve kapanma gibi), kendilerini toplumdan d›fllama, kayg› ve depresyon belirtileri gösterme gibi durumlar görülebilmektedir. Bayanlar ve yafll›lar, bu türden davran›fl sergileyen gruplar›n bafl›nda gelmektedir (Moore ve Troganowicz, 1988).
Normal koflullarda ailevi nedenler ve ekonomik s›k›nt›lar d›fl›nda, insanlar›n daha az d›flar› ç›kmas›, belirli zaman dilimlerinde belirli yerlere gitmemesi konusunda
yönlendirici rol oynayan en önemli unsur suç ma¤duru olma korkusudur. Suç korkusuna sahip olan bireyler, evlerinden tafl›nmakta, yaln›z d›flar› ç›kmamakta, gece
d›flar›da bulunmamakta, d›flar› ç›kt›klar›nda yanlar›nda silah veya kendini koruyabilece¤i di¤er baz› malzemeler tafl›makta, ev ve iflyerleri için alarm ve/veya di¤er özel
güvenlik tedbirleri almakta ve özel güvenlik tedbirlerinin ve personelinin bulundu¤u sitelerde oturmaktad›r. Bu endifle ve korkuyu yo¤un bir flekilde hissedenlerden
baz›lar›, belirli zamanlarda belirli bölgelere hiç gitmemekte, istedi¤i zaman istedi¤i
125
yerde, kanunlara uygun bir biçimde dahi yaflam›n› devam ettirememektedir. Bütün
bunlar, olas› suç ma¤duriyeti riskine karfl› duyulan korkuya ba¤l› olarak geliflen
ma¤duriyeti engelleme amac›na yönelik kiflisel tedbirlerdir (Polat ve Gül, 2009).
GALLUP taraf›ndan 1993 y›l›nda ‹ngiltere’de yap›lan bir araflt›rma, suç korkusunun
insan›n günlük yaflant›s›na müdahale etti¤ini ve olumsuz yönde etkiledi¤ini ortaya
koymufltur. Bu araflt›rmada, kad›nlar›n %32’si ve erkeklerin %9’u kendi hayatlar›n›
tehlikede hissetmeleri nedeniyle gece vakti d›flar› ç›kma konusunda büyük endifle ve
korku duyduklar›n› ifade etmifllerdir (Maxfield, 1984:14). Ancak, suç korkusunun
her zaman bu türden davran›fl de¤iflikliklerine yol açt›¤›n› söylemek hatal› olur. ‹nsanlar›n önemli bir k›sm› kent yaflam›ndan ellerini tamamen çekmemekte, suçla birlikte yaflamay› ola¤an hale getirmekte, suçu kent yaflam›n›n do¤al bir parças› olarak
kabul ederek yaflad›klar› ortamda suçun üstesinden gelmeye çal›flmaktad›r (Miethe,
1995). Bu yaklafl›m oldukça yayg›nd›r çünkü ço¤u vatandafl›n daha güvenli semtlere ve sitelere tafl›nmak, suç ma¤duriyet riskini azaltacak teknolojik tedbirler almak
için yeterli ekonomik gücü bulunmamaktad›r. Rutin aktiviteleri ve yaflam tarz›n› de¤ifltirmek kentsel yaflam içindeki ço¤u insan için pek mümkün de¤ildir. Bu yüzden
ekonomik gücü yeterli olmayan bu insanlar suçla birlikte yaflamay› ö¤renmek zorunda kalmaktad›r (Miethe, 1995:27).
Suç korkusunun bireysel etkileri nelerdir? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Suç korkusunun toplumsal seviyede olumsuz etkiye sahip olmas› halinde bu
D Ü fi ÜSuç
N E L ‹korkusunun
M
duygu sosyal yaflam›n hemen her yönünü etkileyebilmektedir.
toplumsal düzeydeki olumsuz etkileri yaflam kalitesinin zay›flamas› fleklinde kendini gösterebilir. Korku, önleyici güvenlik tedbirleri alma gücüne
S Osahip
R U olma ve olmama ba¤lam›nda zengin ile fakir aras›ndaki sosyal bölünmeleri art›rabilir. Toplumsal yaflam›n bozulmas› ayn› zamanda toplumun suçla mücadele yetene¤inin
D‹KKAT
zay›flamas›na da yol açabilir (Cozens, 2000). Sosyal aç›dan güvensizlik kayg›s›,
toplumlar›n kendilerini zay›f hissetmesine, yabanc›lardan çekinmesine ve içine kaSIRA S‹ZDE
panmas›na yol açar. Komflular aras› iliflkiler zay›flar. Herkes küçük
ve dar ölçülerdeki bireysel s›n›r›na çekilir. Mahalle, komflu ve toplum olma karakteristikleri yozlafl›r. Bu sosyo-psikolojik hal, bir anlamda, zay›f düflmüfl, zararl› etkilere, mikropAMAÇLARIMIZ
lara karfl› direncini kaybetmifl bir insan vücuduna benzer. Çok basit ve s›radan bir
mikrop, karfl›s›nda direnç gösteren bir yap› olmad›¤› için, insan vücuduna zarar
verebilir, onu hasta edebilir. Bu durumda, toplum yap›s› içerisindeki
K ‹ T A P gayri resmi
kontrol mekanizmas› zay›flar. Bu olumsuz tablo en çok suçlular›n ifline yarar. Suçlular, amaçlar›na ulaflmak ve bu ba¤lamda eylemlerini gerçeklefltirmek için zay›flayan toplumsal dayan›flma a¤›nda kendileri için çok elveriflli f›rsatlar
Bu duT E L E V ‹ Z Ybulur.
ON
rum toplumda suç say›s›n›n artmas›na ve suçlular›n yakalanma olas›l›¤›n›n azalmas›na yol açar. Ekonomik aç›dan güvensizlik kayg›s›, suç ma¤duriyetlerinin önüne
geçebilmek amac›yla bireylerin, toplumlar›n, kamu ve özel kurumlar›n›n maddi
‹NTERNET
kaynak ay›rmak suretiyle güvenlik önlemleri gelifltirmelerini sa¤lar.
Suç korkusu, ma¤duriyet riskini azaltmaya yönelik tedbirler almay› teflvik etmektedir. Bu durum da do¤al olarak suçlar›n ifllenmesini engellemeyi kolaylaflt›M A K A L Eve geliflmesiran teknoloji ve insan odakl› güvenlik stratejilerinin ortaya ç›kmas›n›
ni kolaylaflt›rmaktad›r. Bu söz konusu sistem ve uygulamalar ekonomik yat›r›mlar›, parasal harcamalar› gerekli k›lmaktad›r (Hale, 1996). Bu kapsamda özel güvenlik personeli ve sistemlerinin kullan›lmas›, bireylerin kiflisel önleyici tedbirler almas› (alarm, sa¤lam kap›, kilit vb), ev, araba ve iflyerleri için sigorta hizmetlerinden
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Toplumsal yaflam›n
bozulmas› sonucu sosyal
aç›dan güvensizlik
M Akayg›s›
KALE
artar, toplumlar olas› ve
gerçek sorunlar karfl›s›nda
oldukça zay›f ve korunmas›z
bir duruma düfler.
126
Suç Sosyolojisi
yararlanma gibi hizmetlere yo¤un ilgi duyulmaktad›r. Nitekim dünya’da son 20-25
y›lda özel güvenlik sektöründe ve sigortac›l›k hizmetlerinde çok büyük geliflmeler
yaflanmaktad›r. Bu sektörlere karfl› ilk baflta geliflmifl ülkelerde bafllayan büyük yönelim yavafl yavafl geliflmekte olan ülkelere de kaym›flt›r. Güvensizlik kayg›s› politik sahada da itici bir rol oynamaktad›r. Suç, suçluluk, ma¤duriyet ve buna iliflkin
konular politikac›lar için gerek seçim öncesi gerekse seçim sonras› kamuoyunda
kullanabilecekleri, üzerinde söylem ve projeler gelifltirebilecekleri popüler konulard›r. Demokratik seçimlerde yer alacak adaylar vatandafllar›n bu önemli kayg›lar›na hitap etmek suretiyle seçilmeleri, iktidara gelmeleri halinde toplumda huzurun ve düzenin sa¤lanaca¤›, suçla etkin mücadele edilece¤i, cadde ve sokaklar›n
gece ve gündüz daha güvenli hale getirilece¤i, hukukun üstünlü¤ünün tesis edilece¤i, suçlular›n hak etti¤i cezalara çarpt›r›laca¤›, ceza adalet sisteminin düzeltilece¤i, davalar›n daha k›sa süre içinde sonuçland›r›laca¤›, cezalar›n ve cezaevlerinin
daha cayd›r›c› bir yap›ya kavuflturulaca¤› yönünde mesajlar vermekte ve vaatlerde
bulunmaktad›r. Politik bak›fl aç›s› genelde seçim odakl› olup k›sa süreli sonuç elde etmeye yöneliktir. Bu aç›dan, sorunun çözümüne yönelik kal›c›, kapsaml› ve
köklü projeler gelifltirmek yerine özel ve kamusal alanda resmi kontrol ve gözetim
yollar›n›n art›r›lmas›, suç iflleme e¤iliminde olan potansiyel suçlular›n yak›n takibe
al›nmas› ve bast›r›c› polisiye tedbirlerin kullan›lmas› yöntemleri ile s›n›rl› bir yaklafl›m›n ortaya konulmas› da mümkündür (Polat ve Gül, 2009).
Suç korkusunun toplum baz›nda yol açt›¤› sonuçlarla ilgili olarak flu de¤erlendirmeler yap›labilir: Suç korkusu toplumsal iliflkileri, uyumu ve sosyal kontrol alg›s›n› zay›flatarak suçlar için çok elveriflli koflullar haz›rlamaktad›r. Suç sorunuyla
mücadelede toplumsal beklentilerin yüksek olmas› nedeniyle politik aç›dan çok
daha sert, cezaland›r›c› suçla mücadele politikalar›n›n oluflturulmas›n› teflvik etmekte, bu durumda demokrasi, temel hak ve özgürlükler ile güvenlik dengesinin
sa¤lanmas›nda zorluklar yaflanmaktad›r (Jackson, 2006). Kimi bireyler iflini de¤ifltirmekte, baflka kentlere, bölgelere göç etmekte, kimi yat›r›mc›lar kendilerini güvende görmedikleri için ifllerini sonland›rmakta, riskli gördükleri belirli yerlere yat›r›m yapmamaktad›r. Bu olumsuz süreç ekonomik yat›r›mlara, üretime ve mevcut
ekonominin sa¤l›kl› bir flekilde yürütülmesine de zarar vermektedir.
Suç korkusunun sonuçlar›n› aç›klamak amac›yla gelifltirilen görüfller içerisinde
Dubow ve arkadafllar›n›n (1979) ileri sürdü¤ü befl kategoriye de¤inmekte büyük
yarar bulunmaktad›r. Bunlar kaç›nma davran›fllar›, koruyucu davran›fllar, kendini
garantiye alma davran›fllar›, iletiflimsel davran›fllar ve kat›l›mc› davran›fllard›r. Kaç›nma davran›fllar›; bireyin kendisi aç›s›ndan suç ma¤duriyet riskini yüksek gördü¤ü durumlardan uzaklaflmas› suretiyle suç ma¤duru olma olas›l›¤›n› en aza indirmesidir. Bireyin, gece geç saatlerde yaln›z bafl›na karanl›k sokaklarda yürümemesi, yan›nda çok fazla miktarda nakit para tafl›mamas› gibi. Koruyucu davran›fllar,
bir anlamda olas› ma¤duriyet risklerine karfl› kendini daha dirençli, güçlü k›lmaya
yönelik davran›fllard›r. Bu davran›fllar bireyin yaflad›¤› alan› korumaya yönelik ve
kamuya aç›k alanlarda kendini korumak üzere sergiledi¤i davran›fllard›r. Evde sa¤lam çelik kap› ve kilit sistemleri, görüntülü kap› zili kullanmak; d›flar›da yan›nda
göz yaflart›c› sprey, alarm tafl›mak gibi. Kendini garantiye alma davran›fllar›; ma¤duriyet bedelini azaltmaya yönelik davran›fllard›r. Evden h›rs›zl›k olmamas› için
gerekli güvenlik tedbirlerini almak. Buna ra¤men h›rs›zl›k olmas› halinde h›rs›z›n
alabilece¤i de¤erli eflya, para ve benzeri nesneleri evde bulundurmamak gibi. ‹letiflimsel davran›fllar, bireylerin suça iliflkin bilgileri ve duygular›n› yak›nlar›, ve çevresindekiler ile paylaflmas›d›r. ‹nsanlar genelde suça ve ma¤duriyete iliflkin olarak
127
teorik çerçevede veya medyada gördü¤ü, okudu¤u ve duydu¤u ölçüler içinde bilgi sahibi olmaktad›r. Arkadafllar›n, akrabalar›n, birbirini tan›yan insanlar›n suç ve
ma¤duriyet konular›nda iletiflim kurmalar›, bilgi al›flveriflinde bulunmalar› ileride
karfl›lafl›labilecek olas› ma¤duriyetlerin önlenmesi yollar›n› kolaylaflt›r›c› rol oynamaktad›r. Bir kiflinin söz etti¤i doland›r›c›l›k yöntemini duyan bir baflkas› ayn› veya benzer yöntemi içeren bir durumla karfl›laflt›¤›nda daha önceden edindi¤i bilgiler ›fl›¤›nda ma¤dur olmaktan kurtulabilmektedir. Kat›l›mc› davran›fllar ise belirli
bir suç türünden ya da genel olarak suçlar›n açm›fl oldu¤u sorunlardan ortaya ç›kan ve toplumun di¤er bireyleri ile ortak bir flekilde gerçeklefltirilen davran›fllard›r.
SUÇ KORKUSUYLA MÜCADELE
Sapk›n davran›fllar, suçtan ve suç korkusundan ba¤›ms›z de¤ildir. Bu olgular aras›nda farkl› seviyelerde karfl›l›kl› iliflki ve etkileflim bulunur. Suç korkusunun yenilmesine, önlenmesine yönelik olarak gelifltirilecek projelerde ortaya ç›kan olumsuz
sonuçlar›n yan› s›ra güvensizlik kayg›s›n›n nedenleri ile de mücadele edilmelidir.
Burada, güvensizlik kayg›s›, gerçek kayg›lar ve korku birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r.
Çünkü bunlar›n her biri için ayr› önleme yöntemlerinin uygulanmas› gerekir. Güvensizlik kayg›s› karfl›s›nda bireysel ve toplumsal tepkiler ve bu hususlar›n bireylerin yaflam kalitesi üzerinde oluflturdu¤u olumsuz yans›malar›na odaklan›lmal›d›r.
Burada önemle dikkat çeken konu, suç korkusunun yaflam kalitesine ciddi anlamda zarar veren bir unsur olmas›d›r. Bu ba¤lamda, suç korkusu sorununun etkilerinin azalt›lmas› ve ortadan kald›r›lmas› konusunun suç temelli yaklafl›m çerçevesinde ma¤duriyet teorisi ve yaflam kalitesi çerçevesinde ise sosyal kontrol teorisi eksenli bir bak›fl aç›s› içerisinde ele al›n›p de¤erlendirilmesinde büyük yarar bulunmaktad›r (Polat ve Gül, 2009).
Suç temelli yaklafl›m çerçevesinde, suç ma¤duru olma kayg›s›n›n suçtan kaynakland›¤› tezini savunan ma¤duriyet teorisinde iki suç önleme stratejisi dikkat
çekmektedir. Bunlar suçun bast›r›lmas› ve durumsal önleme yöntemleridir. Suçun
bast›r›lmas› özellikle küçük ve orta ölçekli sokak suçlulu¤u ile toplum taraf›ndan
hofl karfl›lanmayan sapm›fl ve gayri medeni davran›fllara karfl› etkin mücadele yöntemlerinin gelifltirilmesi, olaylara h›zl› müdahalenin yap›lmas› ve flüphelilerin olay
yeri ve yak›n›nda yakalanmas› fleklinde olabilir. Di¤er taraftan durumsal önleme ise
sorun oluflturan belirli yerlerin sokak ayd›nlatmalar›n›n art›r›lmas›, özellikle akflam
ve sorunlu saat dilimlerinde görünür polis devriye say›s›n›n art›r›lmas›, yo¤un kalabal›klar›n ve suç sorununun oldu¤u (veya olabilece¤i) yerlerde görünür güvenlik
kameras› ve devriye uygulamas›na a¤›rl›k verilmesi ve buna benzer di¤er yöntemleri içerir. Suç temelli mücadele yöntemlerinin gelifltirilmesinde bölgeye has uygulamalar› etkin k›lmak amac›yla, güvenlik alg›lama anketleri sonuçlar›na göre çal›flmalar›n yap›lmas›nda yarar bulunmaktad›r. Yaya, bisikletli ve motorize (otomobil
ve motosikletli) devriyelerin art›r›lmas›, polisin olay yerine h›zl› müdahale etmesi,
eski suçlu ve potansiyel suçlular›n polis taraf›ndan gözetim alt›nda tutulmas› bu konuda uygulamaya geçirilebilecek polisiye önlemlerdir (Polat ve Gül, 2009).
Yaflam kalitesi temelli yaklafl›m, suç temelli yaklafl›m›n aksine, ne suçlulu¤u ne
de ma¤duriyeti önlemeyi öncelikli hedef olarak kabul eder. Bu model, çevrenin fiziki ve sosyal yap›s›n›n de¤ifltirilmesini, gelifltirilmesini ve toplulu¤u harekete geçirmeyi hedefleyen bir özelli¤e sahiptir. Bu kapsamda: özellikle bayanlar ile yafll›lara yönelik bireysel suç önleme bilgilerinin verilmesi, programlar›n düzenlenmesi, bu kiflilerin karfl› karfl›ya kalabilecekleri risklerin daha rasyonel bir flekilde de¤erlendirilmesi; ma¤durlara yard›m ve destek hizmetlerinin sunulmas›; bireylerin
Suç korkusuyla mücadele
suç önleme ve suçla
mücadele yaklafl›mlar›n›n
d›fl›nda, kendine has ayr› bir
alan de¤ildir. Ancak, fiili suç
ma¤durlar›n›n suç
korkusunun yenilmesine
yönelik çal›flmalar ayr› bir
anlay›fl ve strateji
kapsam›nda
de¤erlendirilmelidir.
128
Suç Sosyolojisi
suç korkusu nedeniyle eve kapanmamalar›n›n, tam tersi d›flar› ç›kmalar›n›n teflvik
edilmesi; sosyal etkinliklerin özendirilmesine yönelik çal›flmalar›n yap›lmas›, bu
konuda verilebilecek örnek uygulamalardand›r (Polat ve Gül, 2009). Tabii burada
önemli ve etkili olabilecek yöntem, bu suç önleme stratejilerinin kurumlararas› iflbirli¤i içinde, koordineli bir flekilde uygulanmas›d›r.
Bireylerin kendilerini daha güvende hissetmeleri ve suç korkusunun azalt›lmas›
konusunda farkl› çal›flmalar yap›labilir. Suç önleme tedbirleri konusunda vatandafllar›n bilinçli hale gelmesi ve bu tedbirleri uygulamas›, medyan›n suçla ilgili haberleri verirken korkuya yol açmayacak bir özen, polisin suçla mücadelede, suç önleme ve suçlular› yakalamada etkin olmas›, merkezi ve yerel yönetimlerin suç önleme politikalar› gelifltirmesi, çevresel düzenleme, mimari ve gençlere yönelik projeler gelifltirilmesi ve buna benzer birçok husus burada s›ralanabilir.
129
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Suç korkusu ve suç ma¤duriyeti riski kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
Güvenlik k›sa bir ifadeyle, toplumsal yaflam›n
yasal çerçevede, huzurlu ve düzenli bir flekilde
yürümesi, bireylerin canlar›na ve mallar›na zarar
gelme endiflesi tafl›madan, korkusuzca yaflamas›
halidir. Korku, tehlikenin önceden sezilmesiyle
ortaya ç›kan bir histir ve her zaman fiziksel, psikolojik ve sosyal sonuçlar› bulunur. Suç korkusu, bireyin bir suça ya da suç ile iliflkilendirdi¤i
sembollere karfl› gelifltirdi¤i duygusal endifle veya korku tepkisidir. Suç ma¤duriyeti riski ise, bireyin suç ma¤duru olma olas›l›¤›n› öznel olarak
de¤erlendirmesi sonucu ortaya ç›kan alg›d›r. Her
ma¤duriyet risk alg›s›, suç korkusuna yol açmaz.
Suç korkusunun ortaya ç›k›fl› ve geliflimini ifade
edebilmek.
Suç korkusu gerçek suç seviyelerinden ba¤›ms›z
olarak bireylerin suç ma¤duriyeti konusunda alg›lad›klar› savunmas›z kalma ile yak›n iliflkili bireysel süreçlerin ve çevresel dinamiklerin bir ürünü olarak ortaya ç›kmakta ve geliflmektedir. Suç
korkusunun oluflmas›nda yap›sal faktörlerin de
etkisi bulunmaktad›r. Bu konuda sadece suç say›s› ve yo¤unlu¤u de¤il ayn› zamanda günlük
yaflamda karfl›lafl›lan sosyal ve fiziksel yozlaflma
belirtileri ile birlikte içinde bulunulan sosyal ve
fiziksel çevrenin yaflanabilirli¤ini ve komfluluk
iliflkileri de sorgulanmaktad›r.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
6
Suçun ölçülmesinin önemini ve yöntemlerini tan›mlayabilmek.
Suçun ölçülmesinde suç istatistikleri önemli bir
araçt›r, ancak tek yöntem de¤ildir. ‹statistikler
sadece bilinen, kay›t alt›na al›nan suçlar› ölçmede ve de¤erlendirmede kullan›l›r. Güvenlik alg›s› anketleri ise, bireylerin maruz kald›klar› ancak
bilinmeyen suç ma¤duriyetlerini, bireylerin kiflisel alg›lar›n› ortaya koyar.
Suç korkusunu belirleyen unsurlar› özetleyebilmek.
Güvensizlik kayg›s› ve daha spesifik anlamda suç
korkusu genelde bireylerin alg›lad›klar› savunmas›zl›k durumu ile ilgilidir. Toplumda baz› insanlar (yafll›lar, kad›nlar, çocuklar) di¤erlerine
göre daha yüksek seviyede suç ma¤duru korkusu hisseder. Suç korkusu, bireysel ve çevresel
nedenlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan psikolojik
bir durumdur. Suç ma¤duru olma korkusu yafl,
cinsiyet, ifl durumu, sosyal çevre, yaflam biçimi,
ikamet yeri, daha önce ma¤dur olup olmama ve
benzeri di¤er birtak›m de¤iflkenlere ba¤l› olarak
farkl› seviyelerde ortaya ç›kar. Suç korkusunun
oluflmas›nda bu de¤iflkenlerden her biri farkl›
derecelerde etkili olur.
Suç korkusunun olumsuz etkilerini s›ralayabilmek.
Suç korkusu, bireysel ve toplumsal düzeyde
olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Bireysel
anlamda, evden d›flar› ç›kmama, belirli saatlerde
belirli yerlere gitmeme, yaflam tarz›n› de¤ifltirme,
psikolojik olarak rahat olmama gibi olumsuzluklar yaflam kalitesini ciddi flekilde azaltmaktad›r.
Toplumsal seviyede ise, komfluluk ba¤lar› zay›flamakta, toplumu ayakta tutan sevgi, anlay›fl, birlik, ortak hareket etme ve sorun çözme yetene¤i
önemli ölçüde zay›flamaktad›r.
Suç korkusuyla mücadelenin çerçevesini aç›klayabilmek.
Suç korkusuyla mücadele, suçun kendisi kadar
önemli bir konudur. Suçla mücadele ve özellikle
suçlar›n önlenmesi alan›nda yap›lacak çal›flmalar›n yan›nda suç korkusunun giderilmesine yönelik bir hedef de konulmal›d›r. Devriye hizmetleri, özellikle yaya devriyelerin tekrar uygulamaya
konulmas›, çevresel düzenlemeler ve durumsal
suç önleme tedbirleri belirli ölçüler içinde bireylerin kendilerini daha güvende hissetmelerine
yard›mc› olmaktad›r. Ancak bu önlemlerin al›nmas›nda afl›r›ya kaç›lmas› suç korkusunun artma
riskini ortaya ç›karabilir.
130
Suç Sosyolojisi
1. Afla¤›dakilerden hangisi suç korkusu konusunda
do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Suç korkusu, olas› suç riskine karfl› duyulan derin ve güçlü bir olumsuz histir.
b. Suç korkusu, günümüz modern toplumlar›nda
bireylerin büyük bir ço¤unlu¤unun en önemli
sorunlar›n›n bafl›nda gelmektedir.
c. Suç korkusu ilk bafllarda suç ve suç önlemeye
iliflkin araflt›rmalar içinde ele al›nm›flt›r.
d. Suç korkusu, 1970’l› y›llarda ba¤›ms›z bir konu olarak bilimsel ölçülerde araflt›r›lmaya bafllanm›flt›r.
e. Normal seviyedeki korku günlük yaflamda tehlikeden uzak olma konusunda bireyleri olumlu
anlamda yönlendirir.
2. Suç korkusunu aç›klamaya yönelik olarak yap›lan
afla¤›daki de¤erlendirmelerden hangisi do¤ru bir ifade
de¤ildir?
a. Herkes, suç ma¤duru olmaktan, suç sonras› psikolojik, fiziksel ve/veya ekonomik zarar görmekten çekinir.
b. Özellikle büyük kentlerde suç korkusu daha
önemli bir sorundur.
c. Risk de¤erlendirmeleri bireyler aras› farkl›l›k gösterir. Kimisinin sorunsuz olarak alg›lad›¤› bir durum bir di¤eri taraf›ndan oldukça riskli görülebilir.
d. Suç korkusu, kamuya aç›k alanlarda gündüz saatlerine göre geceleri daha çok hissedilir.
e. Suç korkusuna iliflkin risk de¤erlendirmelerinde
suç yo¤unlu¤u tek önemli belirleyici de¤iflkendir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi suç korkusunun ortaya ç›k›fl› ve geliflimine iliflkin do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Suç korkusu, bireylerin suç ma¤duriyeti konusunda alg›lad›klar› savunmas›z kalma ile yak›n
iliflkili bireysel süreçlerin ve çevresel dinamiklerin bir ürünüdür.
b. Suç korkusunun oluflmas›nda yap›sal faktörler
de rol oynamaktad›r.
c. Suç korkusu ilk önce aile içinde meydana gelen
risk alg›lamalar› ile ortaya ç›kar, daha sonra çevresel koflullara ba¤l› olarak geliflir.
d. Suç korkusu, ço¤u zaman gerçek suç seviyelerinden ba¤›ms›z olarak ortaya ç›kmakta ve geliflmektedir.
e. Bireyler sadece suç say›s› ve yo¤unlu¤u ile de¤il ayn› zamanda günlük yaflamlar›nda karfl›laflt›klar› sosyal ve fiziksel koflullar›n olumsuz etkileriyle de suç korkusuna kap›lmaktad›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi suç korkusunun ölçülmesi
konusunda do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Biliflsel ölçümler, bireyin suç ma¤duru olma olas›l›¤› hakk›ndaki alg›s›, risk ve emniyetin de¤erlendirilmesiyle ilgilidir.
b. Biliflsel ölçümler, zihinsel ve öznel bir de¤erlendirme süreci ile oluflmaktad›r.
c. Davran›flsal ölçümlerde, suç ma¤duriyetini engellemeye yönelik tutum ve davran›fllar tespit
edilmektedir.
d. Davran›flsal ölçümler, bireylerin suç ma¤duriyeti olas›l›¤›n› azaltmak için söyledikleri ile yapt›klar› aras›ndaki farkl›l›klar› ortaya koymaktad›r
e. Duygusal ölçümler, belirli suç türlerinin potansiyel ma¤duru olma kayg›s› ve korkusu ile ilgilidir.
5. Afla¤›dakilerden hangisi ayd›nlatma sistemlerinin yararlar›ndan biri de¤ildir?
a. Suç önleme harcamalar›n›n düflük seviyede olmas›na katk› sa¤lama.
b. Potansiyel suçlulara karfl› cayd›r›c›l›k.
c. Bireylerin kendilerini daha güvende hissetmelerine yard›mc› olma.
d. Güvenlik personelinin kiflisel emniyetinin sa¤lanmas›.
e. Suç iflleyen kiflilerin tan›nmas›n› ve yakalanmas›n› kolaylaflt›rma.
6. Afla¤›dakilerden hangisi bireylerde suç korkusunun
artmas›na yol açabilecek önleyici yaklafl›mlardan biri
de¤ildir?
a. Önleyici tedbirlerin al›nmas› ve halka duyurulmas› konular›nda ileriye gidilmesi ve afl›r›ya kaç›lmas›.
b. Vatandafllar›n gece belirli bir saatten sonra d›flar› ç›kmamalar› konusunda s›k olarak uyar›lmas›.
c. Vatandafllar›n suç önleme tedbirleri konusunda
bilgilendirilmesi.
d. Yo¤un olarak h›rs›zlar›n, kapkaçç›lar›n ve gaspç›lar›n varl›¤›ndan ve bu tür suçlardan söz edilmesi.
e. Çok fazla say›da polisin cadde ve sokaklarda devaml› surette üniformal› olarak devriye gezmesi.
131
7. Afla¤›dakilerden polisiye uygulamalardan hangisi vatandafllar›n kendilerini güvende hissetmelerine yard›mc›
olmas› aç›s›ndan polisten beklentilerinden biri olamaz?
a. Arabal› ve motosikletli polis say›s›n›n art›r›lmas›.
b. Polisin olay yerine h›zl› müdahale etmesi.
c. Üniformal› yaya devriye say›s›n›n art›r›lmas›.
d. Potansiyel suçlular›n (suç iflleyebilecek kiflileri)
daha iyi gözetlenmesi.
e. Her cadde ve sokak bafl›nda üniformal› bir polisin bulunmas›.
1. b
8. Afla¤›dakilerden hangisi suç korkusunun bireysel
etkilerinden de¤ildir?
a. Bireyler sosyal aktivitelerini k›s›tlayabilir.
b. Bireyler, suç korkusu nedeniyle evlerinden tafl›nabilir.
c. Suç korkusu nedeniyle genel anlamda kamu harcamalar›nda art›fl meydana gelebilir.
d. Bireyler, d›flar› ç›kt›klar›nda üzerlerinde bir silah, göz yaflart›c› sprey ya da ses yapan bir aletcihaz bulundurmak isteyebilir.
e. Bireyler, konutlar›n› ve iflyerlerini korumak amac›yla güvenlik sistemlerinden yararlanabilir.
6. c
9. Afla¤›dakilerden hangisi suç korkusunun azalt›lmas›na yönelik yaklafl›mlardan/uygulamalardan biri de¤ildir?
a. Toplum destekli polislik.
b. Suçlar›n ayd›nlat›lmas›.
c. Devriye hizmetleri.
d. Güvenlik kameralar›n›n kullan›lmas›.
e. Çevre ayd›nlatma sistemleri.
10. Afla¤›dakilerden hangisi suç korkusunun oluflmas›nda rol oynayan sosyal ve fiziksel çevre koflullar›ndan
biri de¤ildir?
a. Kent yaflam›.
b. Toplumsal iliflkilerdeki zay›fl›k.
c. Medeni olmayan davran›fllar.
d. Geçmifl ma¤duriyet durumu.
e. Olumsuz fiziki koflullardaki yaflam alanlar›.
2. e
3. c
4. c
5. a
7. e
8. c
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Korkusu” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Korkusu” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Korkusunun Ortaya Ç›kmas› ve Geliflmesi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suçun Ölçülmesi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevresel Düzenlemeler ve
Durumsal Suç Önleme Tedbirlerinin Suç Korkusu
Üzerindeki Etkisi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Önlemlerinin Suç
Korkusu Üzerindeki Olumsuz Etkisi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Korkusunun Azalt›lmas› ve Polis” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Korkusunun Olumsuz
Etkileri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Korkusuyla Mücadele”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal ve Fiziki Koflullar”
132
Suç Sosyolojisi
S›ra Sizde 1
Suç korkusu suç türlerine göre de¤ifliklik gösterir. Bireyler baz› suçlar karfl›s›nda yüksek seviyede ma¤duriyet korkusu hissederken, baz› suçlara karfl› düflük, baz›lar›nda ise hiç korku hissetmeyebilir. Örne¤in, genel
olarak kapkaç, soygun, h›rs›zl›k, fiziksel sald›r› gibi suçlara karfl› hissedilen suç ma¤duru olma korkusu oldukça yüksektir. Bayanlarda özellikle cinsel suç ma¤duru
olma korkusu ayn› flekilde yüksek seviyededir. Erkeklerde kapkaç ve doland›r›c›l›k suç ma¤duriyeti korkusu
oldukça düflüktür. Di¤er taraftan, ma¤dursuz suç olarak
bilinen uyuflturucu kullan›m›, fuhufl, kumar gibi suçlara
karfl› herhangi bir suç korkusuna rastlamak pek mümkün de¤ildir.
S›ra Sizde 2
Gençlerin suç ma¤duru olma olas›l›klar› di¤er yafl grubunda olanlara göre daha yüksektir. Bu durum özellikle onlar›n çok hareketli ve esnek bir yaflam tarz›na sahip olmalar›ndan, geceleri s›kl›kla d›flar›ya ç›kmalar›ndan ve sorunlu ortamlarda bulunmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu yönüyle gençlerde sald›r›, darp, fliddet
suçu ma¤duru olma korkusu di¤er suç türlerine göre
daha fazlad›r.
S›ra Sizde 3
‹kamet edilen ve çal›fl›lan fiziki çevrenin yaflam koflullar›, düzeni ve temizli¤i ile suç korkusu aras›nda pozitif
bir iliflki bulunmaktad›r. Bu unsurlar›n iyi oldu¤u yerlerde yaflayan bireylerin sosyo-ekonomik seviyeleri oldukça yüksektir. Bu nedenle, toplumla, yaflan›lan yerle
ve kamu düzeni ile uyumlu bir zihinsel ve davran›flsal
yaflam kültürü söz konusudur. Ancak, bak›ms›z, düzensiz ve yaflam alanlar›n›n yetersiz oldu¤u yerleflim alanlar›nda ikamet edenlerin genel anlamda sosyo-ekonomik yap›lar›n›n düflük oldu¤u görülür. Bu kifliler, kendilerini mahrum edilmifl, itilmifl ve bir anlamda önemsizlefltirilmifl görür. Mevcut düzen, yasalar ve yaflam
kodlar›yla bütünleflemeyen bu kiflilerde suç ma¤duru
olma korkusu da bu anlamda yüksektir.
S›ra Sizde 4
Suç korkusu bireylerin kiflisel yaflamlar› üzerinde olumsuz etki oluflturur. Bireyler suç ma¤duru olmaktan çekindikleri için daha az d›flar› ç›kabilir, özellikle geceleri d›flar› ç›kmayabilir, kendileri aç›s›ndan riskli gördükleri yerlere gitmeyebilir, evlerinden baflka bir eve ve
bölgeye tafl›nabilir, yaln›z d›flar› ç›kmayabilir, d›flar› ç›kt›klar›nda yanlar›nda kendilerini koruma amaçl› sprey,
ses alarm cihaz›, silah tafl›yabilir, ev ve iflyerleri için güvenlik sistemleri takt›rabilir, özel koruma hizmeti sunan
sitelerde oturabilir. Bütün bu olas› tedbirler odakl› yaklafl›mlar bireylerin rutin yaflam koflullar›n› olumsuz etkilemekte, yaflam kalitesini düflürmektedir.
133
Kaynaklar
Adams, J. (1995). Risk, London: UCL Press
Agnew, R. S. (1985) “Neutralizing the impact of crime”,
Criminal Justice and Behavior, 12
Atkinson, R. L., R.C. Atkinson, E.E. Smith, D.J. Ben ve
E.R. Hilgard (1990) Introduction to psychology (10th
ed.). San Diego, CA: Harcourt Brace Jovanovich.
Barkan, S. (2005) Criminology: A sociological understanding. New York:Prentice Hall.
Baumer, T.L. (1978) “Research on fear of crime in the
United States”, Victimology, 3,
Baumer, T.L. (1985) “Testing a general model of fear of
crime: Data from a national Sample”, Journal of Research in Crime and Delinquency, 22(3)
Belyea, M. J., ve M.T. Zingraff (1988) “Fear of crime and
residential location”, Rural Location, (53)
Bennett, T. (1990) Tackling fear of crime, London: Home Office Research Bulletin No. 22
Brantingham, P. J., P.L. Brantingham, ve T. Molumby
(1977) “Perceptions of crime in a dreadful enclosure”, Ohio Journal of Science, (77)
Braungart, M., M., Braungart R., G., ve W.J. Hoyer (1980)
“Age, Sex, and Social Factors in Fear of Crime”, Sociological Focus (13)
Chiricos, T., S. Eschholz, ve M. Gertz (1997) “Crime,
News, and Fear of Crime: Toward an Identification
of Audience Effects”, Social Problems, (44)
Clemente F. & Kleinman, M. (1976) “Fear of crime
among the aged”, The Gerontologist,16(3)
Clemente, F., ve M.D. Kleiman (1977) “Fear of Crime in
the United States: A Multivariate Analysis”, Social
Forces (56)
Collins, E. (November, 1979), ‘The New Jersey Foot patrol Program’, Paper presented att the annual meeting of teh American Society of Criminology, Philadelphia.
Cozens, P. (2000) “Investigating defensible space and
the criminogenic capacity of characteristic British
housing designs”, Unpublished doctoral thesis, Wales: University of Glamorgan, Pontypridd.
Crowell, N. A., ve A.W. Burgess (Ed.) (1996) Understanding violence against women, Washington DC:
National Academy Press.
Darwin, C. (1872) On the Expression of Emotions in
Man and Animals. London: John Murray.
Ditton, J., S. Farrall, J. Bannister, G. Elizabeth ve K. Pease (1999) “Reactions to Victimization: Why has anger been ignored?” Crime Prevention and Community Safety: An International Journal, (1.)
Dolu, O. fi. Uluda¤ ve C. Do¤utafl (2010), “Suç Korkusu: Nedenleri, Sonuçlar› ve Güvenlik Politikalar› ‹liflkisi, A.Ü. Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 65,
Say› 1.
Dubow, F. E. McCabe ve G. Kaplan (1979) Reactions to
Crime: A Critical Review of the Literature, National
Institute of Law Enforcement and Criminal Justice.
Washington D.C.: U.S. Government Printing Office
Emniyet Genel Müdürlü¤ü, Asayifl Dairesi Baflkanl›¤›
(2007) Toplum Destekli Polislik Hizmet Standard› ve
K›lavuz Belgeleri, Ankara: EGM Yay›nlar›.
Fattah, E., A., ve V.F. Sacco (1989) Crime and Victimization of the Elderly. New York: Springer-Verlag
Ferraro, K. F., ve R.L. LaGrange (1987) “The measurement of fear of crime”, Sociological Inquiry. (57)
Ferraro, K.F. (1995) Fear of Crime: Interpreting Victimization Risk. Albany: State University of New York
Press.
F›nd›kl›, Remzi. (2009) Güvenli¤in Sosyal Temelleri ve
Güvenlik Sistemleri Dersi, Güz ve Bahar Dönemi.
Yüksek Lisans Ders Notlar›, Ankara: Güvenlik Bilimleri Enstitüsü.
French, P. (1994) ‘Closed Circuit Television Surveillance’. Bas›lmam›fl Master Tezi, Exeter: Exeter Üniversitesi, Department of Police Studies.
Furstenberg, F. (1971) “Public Reactions to Crime in the
Streets”, American Scholar. (40)
Garofalo, J. (1979) “Victimization and the Fear of Crime”, Journal of Research in Crime and Delinquency, (16)
Garofalo, J. (1981) “The Fear of Crime: Causes and Consequences”, Journal of Criminal Law and Criminology, (82)
Geleri, A. (1996) An Examination Of The Public Attitudes Towards The Use of CCTV in Public places, Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Exeter: Exeter Üniversitesi
Gerbner, G. Ve L. Gross (1976) “Living with television:
The violence profile”, Journal of Communication,
26 (2)
Hale, C. (1996) “Fear of Crime: A Review of Literature”,
International Review of Victimology, (4)
134
Suç Sosyolojisi
Hartley, J. E. (1974) Lighting reinforces the crime fight.
Pittsfield, MA: Buttenheim.
Heath, L. (1984) “Impact of newspaper crime reports
on fear of crime”, Journal of Personality and Social
Psychology, 47
Hersh, D. Ve C. Hersh, (Mart 1990), ‘I Spy’, içinde Security Management, American Society for Industrial
Security.
Honess, T. Ve E. Charman, (1992), Closed Circuit Television in Public Places, London: Police Research
Group, Crime Prevention Papers.
Hunter, A. (1978) Symbols of Incivility, Dallas: American Society of Criminology.
Jackson, J. (2006) “Introducing Fear of Crime to Risk
Research”, Risk Analysis, (26)
Joseph, J. (1997) “Fear of Crime Among Black Elderly”,
Journal of Black Studies, (27)
Kenney, D.J. (1987) Crime, Fear and the New York City
Subways: The Role of Citizen Action. New York:
Praeger.
Kenney, D.J. ve T.S. Watson (1998) Crime in Schools,
Washington DC: Police Executive Research Forum.
Killias, M. (1990) “Vulnerability: Towards a better understanding of a key variable in the genesis of fear
of crime”, Violence and Victims, (5)
Koskela, H., ve P. Pain, P. (2000) Revisiting fear and
place: Women’s fear of attack and the built environment. Geoforum, (31)
Köknel, Ö. (1988) Zorlanan ‹nsan, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nevi.
LaGrange, R.L. ve K.F. Ferraro (1989) “Assessing age
and gender differences in perceived risk and fear of
crime”, Criminology, (27)
Lane, J. Ve J.W. Meeker (2003) “Ethnicity, information
sources, and fear of crime”, Deviant Behavior: An
Interdisciplinary Journal, (24)
Lawton, M.P., L. Nahemow, S. Yaffe ve S. Feldman
(1976) “Psychological aspects of crime and fear of
crime” J. Goldsmith ve S. Goldsmith (Ed.) Crime
and the Elderly: Challenge and Response, Lexington: Heath.
Lewis, D. A., ve G. Salem (1986) Fear of crime: Incivility and the production of a social problem, New
Brunswick, NJ: Transaction.
Loftus, B., (1992), ‘King’s Lynn Closed Circuit TV Aimed
to Reassure Shoppers’, Parking Review (Ocak 1992)
Marks, I.M. (1978) Living with Fear, New York: McGraw
Hill.
Maslow, A.H. (1954) Motivation and Personality, New
York: Harper & Brothers
Maxfield, M., (1984) Fear of Crime in England and Wales, London: Home Office Research Study, Say›.78
May, D.C ve R.G. Dunaway (June 2000) “Predictors of
fear of criminal victimization at school among adolescents”, Sociological Spectrum, 20(2)
May, D.C.(2001) Adolescent Fear of Crime, Perceptions
of Risk and Defensive Behaviors: An alternative Explanation of Violent Delinquency. Lewiston: Edwin
Mellen Press.
Merry, S. (1981) Urban danger: Life in a neighborhood
of strangers, Philadelphia: Temple University Press.
Miethe, T. D. (1995) “Fear and Withdrawal From Urban
Life”, Annals of American Academy of Political Social Science, (539)
Miceli, R., M. Roccato ve R. Rosato (2004) “Fear of Crime in Italy: Spread and Determinants”, Environment and Behaviour, 59/2
Mish, F.C. (Ed.) (1997) The Merriam Webster Dictionary, Springfield: Merriam-Webster
Moore, M. H., ve R.C. Trojanowicz (1988) “Policing and
fear of crime”. Perspectives on Policing (Vol. 3),Washington, DC: U.S. Department of Justice.
Öner, N. (1977) Durumluk ve Sürekli Kayg› Envanterinin Türk toplumundaki Geçerlili¤i, Ankara
Pate, A.M. (1986) ‘Experimenting with foot patrol, The
Newark Experience’: Rosenbaum; D. (ed.) Community Crime Prevention, Does It Work?, Beverly HillsLondon: SAGE Publications
Polat, A. Ve S. K. Gül (2009), “Kentlerde güvensizlik kayg›s›: Erzincan alan araflt›rmas›,” V.K. Bilgiç (ed.) De¤iflik Yönleriyle Yerelleflme, Ankara: Seçkin yay›nevi.
Rader, N., E. (2004) “The Threat of Victimization: A Theoretical Reconceptualization of Fear of Crime”, Sociological Spectrum, (24)
Rohe, W. M., ve R.J. Burby (1988) “Fear of crime in
public housing”, Environment and Behavior, (20)
Rountree, P.W., ve K.C. Land (1996) “Perceived risk
versus fear of crime: Empirical evidence of a conceptually distinct reactions in survey data”, Social
Forces, 74 (4)
Skogan, W., G., ve M.G. Maxfield (1981) Coping with
Crime: Individual and Neighborhood Reactions, Beverly Hills: Sage Publications.
Sampson, R.J., S.W. Raudenbush ve F. Earls (1997) “Neighbourhoods and Violent Crime: A Multilevel Study
of Collective Efficacy”, Science, New Series, 277:5328
Skogan, W.G. (1987) “The impact of victimization on
fear”, Crime and Delinquency, (33)
Smith, L. N., ve G.D. Hill (1991) “Victimization and fear
of crime”, Criminal Justice and Behavior, (18)
Smith, S.J. (1986). Crime, Space and Society, Cambridge: Cambridge University Press
Smith, W., R., ve M. Torstensson (1997) “Gender Differences in Risk Perception and Neutralizing Fear of
Crime”, British Journal of Criminology, (37)
Stanko, E. (1995) “Women, Crime, and Fear”, Annals of
the American Academy of Political and Social Science, (539)
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük (2000), Ankara: TDK
Yay›nlar›
Uzuner A., & Y. Ac›biber (2001) Özel Güvenlik Teflkilat›, Havameydan› Güvenli¤i E¤itimi, Ankara; Yard›mc› Ofset
Vrij, A., ve F.W. Winkel (1991) “Characteristics of the
built environment and fear of crime: A research note on interventions in unsafe locations”, Deviant Behavior, (12)
Walklate, S. (1998) “Crime and community: Fear or
trust?” British Journal of Sociology, 49(4)
Walklate, S. (2001) “Risk and criminal victimization: A
modernist dilemma?”, British Journal of Criminology, (37)
Wanner, R.A. ve T.C. Caputo (1987) “Punitiveness, fear
of crime, and perceptions of Violence”, Canadian
Journal of Sociology, 12
Will, J. A., ve J.H. McGrath (1996) “Crime, neighborhood perceptions, and the underclass: The relationship between fear of crime and class position”, Journal of Criminal Justice, 23
Will, J.A. ve J.H. McGrath (1995) “Crime, neighborhood
perceptions and the underclass:The relationship between fear of crime and class position”, Journal of
Criminal Justice, 23(2)
Wilson, J. Q. (1968) Varieties of Police Behavior, Cambridge: Harvard University Press.
Wilson, J. Q., ve G. L. Kelling (1982) “Broken Windows:
The police and Neighborhood safety” The Atlantic
Monthly 127
Wyant, B., R. (2008) “Multilevel Impacts of Perceived
Incivilities and Perceptions of Crime Risk on Fear of
Crime: Isolating Endogenous Impacts”, Journal of
Research in Crime and Delinquency, (45)
Zedner, L. “Victims”, M. Maguire, R. Morgan, ve R. Reiner (Ed.), The Oxford Handbook of Criminology (2.
edit.), Oxford, England: Clarendon Press.
135
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Ma¤dur ve ma¤duriyet kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
Ma¤duriyet nedenlerini aç›klayabilecek,
Suç ma¤duriyetinin etkilerini özetleyebilecek,
Ma¤dur ile polis iliflkisinin çerçevesini ortaya koyabilecek,
Suç ma¤durlar›na yard›m ve destek hizmetlerinin kapsam›n› izah edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Ma¤dur
• Ma¤duriyet
• Suç ma¤duru
• Suç ma¤durlar›na yard›m
• Ma¤dur psikolojisi
• Suç ma¤duru ve polis
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Suç Ma¤duriyeti
• MA⁄DUR VE MA⁄DUR‹YET
KAVRAMLARI
• MA⁄DUR ÇALIfiMALARININ
KAPSAMI
• MA⁄DUR‹YET NEDENLER‹
• SUÇ MA⁄DUR‹YET‹N‹N ETK‹LER‹
• MA⁄DUR PS‹KOLOJ‹S‹
• MA⁄DUR PROF‹L‹
• MA⁄DUR POL‹S ‹L‹fiK‹S‹
• MA⁄DUR ÇOCUKLAR VE POL‹S
• SUÇ MA⁄DURLARINA YÖNEL‹K
YARDIM VE DESTEK H‹ZMETLER‹
Suç Ma¤duriyeti
MA⁄DUR VE MA⁄DUR‹YET KAVRAMLARI
Ma¤dur, herhangi bir konuda zarara veya haks›zl›¤a u¤ram›fl, belirli kazan›mlardan
mahrum kalm›fl kifli demektir (Develio¤lu, 2003:272). Ma¤dur, ayn› zamanda, fiziksel veya zihinsel zarar, duygusal ac› çekme, ekonomik kay›p veya temel haklar›n
önemli derecede azalmas› gibi durumlar› içeren zarardan bireysel veya ortak olarak rahats›z olan, etkilenen, ac› çeken kiflidir. Ma¤duriyet ise söz konusu eyleme
ba¤l› olarak ma¤durun içine düfltü¤ü sosyal, ekonomik, hukuki ve/veya ruhsal zarar durumudur. Bu anlamda, do¤rudan ma¤dur olan kiflinin yak›n aile bireylerine
veya zor durumdaki ma¤durlara yard›m etmek, ma¤dur olmas›n› önlemek için yap›lan müdahale s›ras›nda zarar gören, ac› çeken kiflileri tan›mlamak için de ma¤dur kavram› kullan›lmaktad›r.
Bir ma¤duriyetin meydana gelebilmesi için dört unsurun varl›¤› gereklidir. Bunlar flunlard›r: 1) Ola¤an d›fl› bir olay›n meydana gelmesi (suç, kaza ve do¤al afet
gibi), 2) Meydana gelen olay sonucunda bir zarar›n oluflmas›, 3) Zarar ile birlikte
hak kayb›na u¤rayan insanlar›n bulunmas› ve 4) Ortaya ç›kan zarar›n kifliler üzerinde (ma¤dur) belli bir süre etkili olmas› (Dinler, 2006: 59). Ma¤duriyet denilince
akla ilk gelen ve ma¤duriyet türleri aras›nda en çok bilinen, suç ma¤duriyetidir.
Suç ma¤duru kavram›n› anlayabilmek için de¤iflik araflt›rmac› ve bilim insan› taraf›ndan yap›lan tan›mlar› ele almakta yarar bulunmaktad›r. Bu alandaki çal›flmalar›yla tan›nm›fl Sutherland (1949:31) suçu, “devlet taraf›ndan yasaklanan, devlete
karfl› verilen bir zarar ve en az›ndan son bir çare olarak cezaland›rma yoluyla, devletin tepki vermesi gereken davran›fl” olarak tan›mlamaktad›r. Di¤er taraftan Parkins (1975:5) ise suç için, “yasalar taraf›ndan tan›mlanan ve cezaland›r›labilir olan
herhangi bir sosyal zarar” demektedir.
‹nsanl›¤›n en eski kavramlar›ndan biri olan ma¤dur (‹çli, 1994:18) suç teriminde oldu¤u gibi genelde hukuk ölçüleri içinde ele al›n›p incelenmifltir. Ceza hukuku s›n›rlar› içerisinde tan›mlama ve de¤erlendirme yolu daha çok tercih edilmifl ve
bu alan›n d›fl›na ç›k›ld›¤›nda bu kavram›n tarifinin ve anlafl›lmas›n›n daha zor olaca¤› vurgulanm›flt›r (Viano, 1975:106). Bu çerçevede ma¤dur k›sa ve net bir ifadeyle, hukuki anlamda, kendisine karfl› suç ifllenen kifli olarak tan›mlanmaktad›r (Shapland, 1988). Suçtan ve hukuka ayk›r› fiilden kaynaklanan ma¤duriyet ceza hukukunun, sözleflmeden kaynaklanan ma¤duriyet ise özel hukukun alan›na girmektedir. Bu bak›fl aç›lar›na göre, sadece ceza kanunlar›ndaki hükümlerin ihlal edilmesi, bu hükümlere ayk›r› davran›fllar›n yap›lmas› halinde suçtan söz etmek mümkün
Ma¤duriyet dendi¤inde ilk
önce akla yasalarda
belirtilen herhangi bir suçun
ifllenmesiyle meydana gelen
adli ma¤duriyet gelmektedir.
Asl›nda genifl anlamda
ma¤duriyet konusu baflta
do¤al afetler (deprem, sel
gibi) olmak üzere, savafllar,
ekonomik krizler ve nükleer
kazalar nedeniyle de ortaya
ç›kmaktad›r.
138
Ma¤dur bilimi kavram›n› ilk
önce Amerikal› psikiyatrist
Frederick Wertham
kullanm›flt›r. Ancak ma¤dur
çal›flmalar›n› yayg›nlaflt›ran
ise Von Hentig’dir (Bahar,
2006:2).
Suç Sosyolojisi
olmaktad›r. Yani, bir hareket ceza kanununa ayk›r› ve o konuda suç olarak tan›mlanm›fl ise suçtur. Ancak ma¤duriyeti sadece hukuki alanla s›n›rlamak pek do¤ru
de¤ildir. Toplumsal yaflamda ma¤duriyetler farkl› alanlarda ve farkl› flekillerde de
meydana gelebilmektedir.
Ma¤durlarla ilgili bilimsel çal›flmalar, a¤›rl›kl› olarak 2. Dünya Savafl›ndan sonra yap›lmaya bafllam›fl, 70’li y›llardan itibaren de Kriminoloji biliminin ilgisini çekmifl ve böylece bu alandaki çal›flmalar artm›flt›r (Keiser, 1991). Daha sonralar› ma¤durlar, büyük ço¤unlukla viktimoloji (ma¤dur bilimi) içerisinde çal›flma konusu olmufltur. En baflta suç ma¤durunu ve ma¤durla ba¤lant›l› her fleyi çal›flma oda¤› yapan viktimoloji, önceleri kriminolojinin bir alt dal› olarak ortaya ç›km›fl, ancak daha sonralar› ba¤›ms›z bir bilim alan› haline gelmifltir (Sokullu-Ak›nc›, 1999: 21). Buradan da anlafl›laca¤› üzere suç ma¤durlar›yla ilgili yaklafl›mlar ve dolay›s›yla viktimoloji, oldukça yenidir. Latince ve Yunanca kökenli bir sözcük olan viktimoloji,
ma¤duru inceleyen bilim dal›d›r. Latince ‘victima’ ve yunanca ‘logos’ sözcüklerinin
bir araya gelmesiyle oluflmufltur (Drapkin, 1974). Ma¤duriyet olgusu toplumsal geliflmelere paralel olarak de¤iflim göstermektedir. Türkiye’de bir zamanlar kocan›n
kar›s›n›, baban›n çocu¤unu dövmesi normal bir durum olarak görülürken flimdi
bunlar›n her ikisi de hem hukuki hem de toplumsal olarak asla kabul edilmeyen
suçlu davran›fllar olarak görülmektedir.
Ma¤dursuz Suç
Toplum, kendini oluflturan
bireylerle birlikte bir
bütündür ve bu nedenle de
bir kiflinin zarar görmesi,
herkesin zarar görmesi
demektir. Bu nedenle de
verilen zarar, her yönüyle
toplumsal sahiplenme
ölçüleri içerisinde
giderilmeye çal›fl›lmal›d›r.
Her suçun muhakkak bir ma¤duru olmas› zorunlu de¤ildir (Viano, 1975:106). Ceza hukukuna göre her suçun mutlaka bir ma¤durunun bulunmas› gerekti¤i kabul
edilse de (Sokullu-Ak›nc›, 1999:21) baz› suçlar›n do¤rudan ma¤duru bulunmamakta veya bilinmemektedir. Baz› durumlarda da ma¤durla fail ayn› kifli olabilmektedir. Bu tür suçlar literatürde ma¤dursuz suç (victimless crime) olarak tan›mlanmaktad›r. Ma¤dursuz suç, k›sa ve basit bir ifadeyle ma¤duru olmayan suçtur. Gerçek
anlamda ma¤duru olmayan suç yoktur. Bütün suçlarda suça maruz kalan kifli, toplum ve hatta bütün insanl›k bir anlamda ma¤dur olabilir. Konuya sosyolojik aç›dan
bak›ld›¤›nda, suç ma¤durlar›n›n sorunlar›n›n bireysel de¤il toplumsal bir sorun
olarak alg›lanmas› ve de¤erlendirilmesi gerekti¤i görülür. Çevre suçlar›, uyuflturucu ticareti, insan ticareti, fuhufl ve kad›nlar›n cinsel amaçl› sömürülmesi gibi suçlar
sonuçta bütün toplumu ve insanl›¤› ma¤dur etmektedir. Bu tür suçlar do¤rudan bir
bireye zarar vermemekle birlikte, toplumsal sorunlara yol açabilmesi nedeniyle
suç olarak kabul edilmektedir. Bunlar belirli bir bireye de¤il toplumsal y›¤›na karfl› ifllenmifl say›lmaktad›r (Özek, 1984:27). Bu yönüyle bütün suçlar›n do¤al ve zorunlu ma¤duru devlet ve toplumdur.
Ma¤dursuz suçlar›n say›s› oldukça fazlad›r. Ma¤dursuz suçlarda ma¤dur kimi
zaman belirli bir kifli de¤il, belirli olmayan çok say›da kifliler, genifl y›¤›nlard›r. Bu
suçlarda suçun ifllendi¤ini ço¤u zaman sadece fail ve ma¤dur bilir. Bu nedenle de
suçu ihbar edecek baflka kimse yoktur (Befle, 2006:83). Bu durumdu ortada bilinen ve aç›kça tan›mlanan bir ma¤durun olmamas› nedeniyle flikâyet ve soruflturma için gerekli çal›flmalar yap›lamamaktad›r. Bu yüzden ma¤dursuz suçlar›n yo¤unlu¤u ve kapsam› hakk›nda net bilgiler ortaya koymak oldukça zor, bir anlamda da imkâns›zd›r. Özellikle kamuya karfl› ifllenen suçlar, takibi flikayete ba¤l› suçlar ve karfl›l›kl› r›za ile gerçeklefltirilen suçlar bu s›n›fland›rma içerisine girer (Clerkson, 1984:71). Örne¤in, karfl›l›kl› r›za ile ifllenen fuhufl ve uyuflturucu al›m sat›m›
gibi suçlara genel olarak bak›ld›¤›nda bu suçlar›n ma¤durlar› vard›r; ama, hemen
hiç kimse kendisini ma¤dur olarak kabul etmez, bu konuyu yetkililere söylemez
ve itirafta bulunmaz.
139
6. Ünite - Suç Ma¤duriyeti
Fail ve ma¤durun ayn› kifli oldu¤u durumlarda da ma¤dursuz suçlardan söz etmek mümkündür. Örne¤in, uyuflturucu madde kullan›m›, alkollü araç kullanma ve
kumar olaylar›nda oldu¤u gibi (Sokullu-Ak›nc›, 1999:81). Bu fiillerin ifllenmesinde,
ortada herhangi bir flikâyetçi veya kendini ma¤dur olarak gören bir kifli olmasa dahi, asl›nda fiilleri iflleyenlerin kendisi ayn› zamanda yapm›fl olduklar› hareketten
zarar görenlerdir, yani ma¤durlard›r. Bu tür suçlarda ma¤durun anlam›n›, meydana gelen ma¤duriyetin yap›s›n›, boyutunu ve kimlerin ma¤dur olarak tan›mlanabilece¤ini belirlemek için sadece hukuki de¤il ayn› zamanda toplumsal ve psikolojik aç›lardan da incelemek gerekir.
Gizli Ma¤duriyet
Bir ülkede veya belirli bir co¤rafyada ifllenen suçlar›n tam ve eksiksiz bir flekilde
bilinmesi ve ölçülmesi mümkün de¤ildir. Suçlar genelde aç›k bir flekilde ifllenir ve
kamu otoritesi bu suçlar›n ifllendi¤ini daha sonra ö¤renir. Suçlar›n büyük bir k›sm›
vatandafllar (ma¤dur, tan›k veya sonradan ö¤renen kifliler) taraf›ndan polise yap›lan ihbarlar sonucunda ö¤renilir. Suç istatistikleri de bu bilinen suçlar esas al›nmak
suretiyle oluflturulur. Ancak baz› suçlar ise bilinmez, gizli kal›r. Bu suçlar›n ma¤durlar› toplumdan d›fllanma, ay›p karfl›lanma, be¤enilmeme, olay› önemsememe
ve benzeri nedenlerden dolay› ma¤duriyetlerini sakl› tutarlar. Suçlar›n farkl› nedenlerden dolay› resmi makamlar taraf›ndan bilinmemesi, kay›tlara geçmemesi sonucu “gizli ma¤duriyetler”, “karanl›k say›lar”, bir baflka ifadeyle “karanl›k alan” ortaya ç›kar.
‹hbar edilmeyen, bu yüzden de varl›klar› bilinmeyen suçlar resmi kay›tlarda ve
istatistiklerde yer almaz. Bu yüzden gerçek suç say›s›n› ve ma¤duriyeti ortaya ç›karmak isteyen araflt›rmac›lar istatistiklerin yan› s›ra “ma¤dur anketleri (victim surveys)” ve “kendili¤inden itiraf anketlerinden (self-report surveys)” yararlan›rlar
(Befle, 2006: 78). Bilinen suçluluk, ifllendi¤i, varl›¤› polis taraf›ndan bilinen ve resmi kay›tlara geçirilen suçlar›n toplam›ndan oluflur. Kanuni suçluluk ise mahkemelere intikal edip mahkûmiyetle sonuçlanan suçlar› ifade eder. Bir ülkede ifllenen
suçlar›n hepsini ifade etmek için de “gerçek suçluluk” tabiri kullan›l›r. Bir ülkedeki veya co¤rafi alandaki gerçek suçluluk miktar› bilinen suçluluk, kanuni suçluluk
ve siyah say›lar›n toplam›ndan ibarettir. Baz› suçlar polis taraf›ndan yap›lan araflt›rmalar veya suçüstü durumlar ile ortaya ç›kar›l›rken suçlar›n önemli bir k›sm› suçun
ma¤duru, tan›¤› veya vatandafllar›n polise yapm›fl oldu¤u ihbarlar sonucunda ö¤renilir. Polise yap›lan ihbarlar›n say›s› ve niteli¤i modern toplumlarda polis-vatandafl aras›ndaki güven duygusunun seviyesinin belirlenmesi noktas›nda önemli
ipuçlar› verir. Polisle iliflkileri iyi olmayan, ona güven duymayan toplumlarda ihbar oran› azd›r. Ancak bunun tersi durumlarda yani vatandafl-polis kaynaflmas›n›n
üst seviyede oldu¤u, vatandafl›n polise güven ve sayg› duydu¤u toplumlarda ihbar
oranlar› da bir o kadar yüksektir.
Gizli ma¤duriyetler nas›l ortaya ç›kar›labilir, anlat›n›z.
MA⁄DUR ÇALIfiMALARININ KAPSAMI
SIRA S‹ZDE
1
Suç ma¤duriyeti gerek ceza adalet sistemleri gerekse toplumsal yap›lar içerisinde
çok ciddi anlamda ihmal edilen konulardan biridir. Suç sonras› genelde bütün
S O adeta
R U bir kenara
enerji, dikkat ve kaynaklar suçlu üzerine yo¤unlaflmakta, ma¤dur
itilmekte ve kendi sorunlar›yla bafl bafla b›rak›lmaktayd›. Ancak 1970’li y›llardan itibaren durum biraz de¤iflti. Suç ma¤duriyeti ve ma¤durlar da hukuki, ekonomik,
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
140
Suç Sosyolojisi
Türkiye’de, di¤er geliflmekte
olan ülkelerde oldu¤u gibi,
ma¤dur, ma¤dur haklar› ve
ma¤dur politikalar› gibi
konular›n yeterince ele
al›nd›¤› söylenemez. Bunun
en önemli nedenlerinden
birisi Türkiye’nin sosyoekonomik ve siyasal
geliflmifllik seviyesinin ileri
demokrasilerdeki
standartlarda olmay›fl›d›r.
sosyal ve siyasal aç›lardan dikkatle üzerinde durulan bir unsur haline geldi. Ma¤durun konumu ve haklar› önce geliflmifl bat› toplumlar›nda daha sonra da di¤er
geliflmekte olan toplumlarda bafll›ca gündem konular›ndan biri haline geldi. Böylece ma¤dur haklar› evrensel ölçüler içinde ele al›n›p tan›nmaya, ma¤durlar› içine
alan farkl› politikalar üretilmeye baflland› (Bahar, 2006:2). ABD yasalar›, 1980’li y›llarda ma¤durun da yarg›lama sürecine kat›lmas› baflta olmak üzere, ma¤durun ifadesinin mahkemelerde kullan›lmas›n› kabul etmifltir. Avrupa’da ise daha çok suç
sonras› ma¤dura verilebilecek hizmetler ön plana ç›km›flt›r (Maguire ve Shapland’dan akt. Bahar, 2006) Bat›’da bireysel haklar, temel hak ve özgürlükler, kad›n
haklar›, az›nl›k haklar›, çocuk haklar› ve tüketici haklar› gibi alanlarda çok önemli
geliflmeler yaflan›rken ma¤dur haklar› ve ma¤dur politikalar› da bu geliflmelerden
hissesini alm›flt›r.
Türkiye’de demokratikleflme, temel hak ve hürriyetler alan›nda geliflmeler oldukça bunlara paralel bir flekilde ma¤dur haklar› ve ma¤durlara yönelik hizmetler
konusunda da önemli ilerlemeler yaflanmaktad›r. Devlet yasalar ve ilgili kurumlar› vas›tas›yla y›llarca ihmal edilmifl bu sorunun üzerine gitmekte, özel kurulufllar ile
gönüllü teflekküller de bu hizmet alan›nda büyük bir duyarl›l›kla yer almaya çal›flmaktad›r. Ma¤dur ile ilgili çal›flmalar, ma¤dur ve ma¤durun sorunlar›n› ve bu sorunlara yaklafl›m yöntemlerini de¤iflik referans modelleri içinde ele almaktad›r. Bu
modelleri afla¤›daki dört ana bafll›k alt›nda toplamak mümkündür (Hentig’den akt.
Sokullu-Ak›nc›, 1999:23):
1. Suç sonras› ma¤durda meydana gelen kiflisel ve sosyal boyutlardaki sorunlar ile ma¤dur ve fail aras›ndaki iliflkilerin araflt›r›lmas›, bunun yan› s›ra ma¤duriyetin meydana gelmemesi için gerekli ortam›n, koflullar›n belirlenmesi
amaçlanmaktad›r. Viktimolojinin bu yönü ampirik viktimolojinin çal›flma
alan›na girmektedir.
2. Klinik viktimoloji çal›flmalar› içerisinde yer alan bu bölümde, ma¤duriyetin
ma¤dur üzerinde meydana getirdi¤i mediko-psikolojik etkiler ve sonuçlar›n
araflt›r›lmas› söz konusudur. Klinik viktimoloji, ma¤duriyet sonras› ma¤durun maruz kald›¤› psikolojik sorunlar›n azalt›lmas› ve mümkünse tamamen
ortadan kald›r›lmas› için gerekli araflt›rmalar› yapmaktad›r.
3. Ma¤durun hukuki durumu viktimoloji araflt›rmalar›n›n di¤er bir boyutunu
oluflturmaktad›r. Bu anlamda, ma¤durun hukuk sistemleri içindeki yeri,
ma¤durun sahip oldu¤u haklar, ma¤durun korunmas›na iliflkin kurallar ile
ma¤durun sahip oldu¤u haklardan yararlanmas› ve gerekli koruman›n sa¤lanmas› için düzenlenmesi gereken yard›m ve koruma sistemleri, viktimolojinin bu bölümü içerisinde ele al›n›p incelenmektedir.
4. Viktimoloji çal›flmalar›n›n bir di¤er yönü ise ma¤dura yard›m ve koruma sistemlerinin oluflturulmas› ile ilgilidir. Ma¤duriyetin meydana geldi¤i ilk andan bafllamak üzere ileri aflamalar› da içine alacak flekilde ma¤dura yard›m
edilmesi ve ma¤durun korunmas› için modellerin gelifltirilmesi amaçlanmaktad›r. Ma¤duriyetin meydana geldi¤i fiziki alandan bafllayarak daha
uzun dönemlere de hitap eden bu yaklafl›m, polisin çal›flmalar› ile di¤er ilgili kurumlar›n oluflturaca¤› yard›m ve koruma sistemlerini içermektedir.
Ma¤duriyetlere müdahale eden polis baflta olmak üzere ilgili di¤er kifli ve
birimlerin bu konuda yerine getirmesi gereken çal›flmalar bulunmaktad›r.
Bütün bu çal›flmalar›n kurumsal bir yap› oluflturmas› büyük önem tafl›maktad›r. Örne¤in; ma¤duriyet sonras› ilk müdahale sistemlerinin gelifltirilmesi
ve ifllerlik kazand›r›lmas›, kad›n s›¤›nma evleri ile çocuk ›slah evlerinin aç›lmas› bu anlamda önemli bir yere sahiptir.
MA⁄DUR‹YET NEDENLER‹
Ma¤duriyete yol açan suç eylemi kasten, ihmal veya bir istismar (kötüye kullanma)
sonucu meydana gelmektedir. Buradaki her üç yöntem suçun ifllenmesi ve ma¤duriyetin oluflmas› için yeterlidir. Eylemin kasten veya ihmale, dikkatsizli¤e dayal›
olarak gerçekleflmesinin sonuç aç›s›ndan bir fark› yoktur. Her iki durumda da
ma¤duriyet oluflmufl, ma¤dur zarar görmüfltür. Burada eylemin niteli¤ine göre verilecek cezada fark bulunmaktad›r (Dinler, 2001: 85). Kas›tl› olarak ifllenen suç eylemlerinde ceza fazla, ihmal ile meydana gelen suç ma¤duriyetlerinde ise ceza daha azd›r. Suçlar, ma¤dur etme boyutu bak›m›ndan; ma¤duriyetin kas›tla oluflturuldu¤u suçlar (adam öldürme, ›rza geçme gibi), ma¤duriyetin dikkatsizlik sonucu
olufltu¤u suçlar (taksirli suçlar) ve ma¤durun gönüllü olarak suça kat›ld›¤› suçlar
(fuhufl, kumar ve uyuflturucu suçlar› gibi) olmak üzere üç kategoriye ayr›lmaktad›r
(‹çli, 2004:5).
Birey kaynakl› ma¤duriyetlerde failin kast› önemlidir. Çünkü burada ma¤duriyete neden olan birinci derecede failin suç iflleme kast›na sahip olmas›d›r. Kasten
adam öldürme ve fliddet uygulama suçlar›nda fail bu eylemlerle karfl›s›ndaki kiflinin zarar görece¤ini bilerek bu eylemleri gerçeklefltirmektedir. Zaten failin istedi¤i
de o kiflinin zarar görmesidir. Baz› suçlarda ise fail ma¤duru flahsen tan›mamaktad›r. Bu durumlarda fail do¤udan belirli bir kifliyi ma¤dur etmek, özellikle ona zarar vermek için de¤il ortada bir ma¤duriyetin meydana gelece¤ini bilerek bir fleyler elde etmek amac›yla suç ifller. H›rs›zl›k suçunda fail büyük ço¤unlukla ma¤duru tan›maz ancak ekonomik kazanç elde etmek amac›yla ve ma¤duriyete yol açaca¤›n› bilerek kasten bu eylemi gerçeklefltirir (Dinler, 2006: 63).
‹hmal, yap›lmas› gereken bir fleyin yap›lmamas›n› ifade eder. Bu durumda büyük ço¤unlukla ortaya bir sorun ç›kmas› ve zarar oluflmas› söz konusudur. Trafik
kazalar›, ev ve iflyeri yang›nlar› ço¤unlukla ihmal sonucu meydana gelir. Buna
benzer bir di¤er konu ise hata sonucu ma¤duriyete yol açmakt›r. Hiç kimseyi ma¤dur etme niyetinde olmayan bir kifli yanl›fl bir fley yapmak suretiyle bir baflkas›n›
ma¤dur edebilmektedir. Doktorlar›n yanl›fl t›bbi uygulamalar› nedeniyle yaflam›n›
kaybeden, hastal›¤› a¤›rlaflan veya tedavi edilemez boyuta gelen kifliler söz konusudur. Baz› ma¤duriyetler kiflinin kendisinin gönüllü olarak bir eyleme ortak olmas›, bundan farkl› flekillerde kazanç elde etmesi, hofllanmas› veya yap›lan eylemi bir
suç, içinde bulundu¤u durumu da ma¤duriyet olarak görmemesi sonucu ortaya
ç›kmaktad›r. Uyuflturucu kullanan bir kifli, bunu bir zevk ve e¤lence vas›tas› olarak görebilmekte ve kendisini ma¤dur olarak de¤erlendirmemektedir.
SUÇ MA⁄DUR‹YET‹N‹N ETK‹LER‹
Ma¤durun u¤rad›¤› zarar dikkate al›nd›¤›nda suç oluflturan eylem ma¤dur üzerinde fiziksel, ruhsal, sosyal ve ekonomik olmak üzere dört farkl› etki oluflturmaktad›r. Fiziksel ma¤duriyet kiflinin vücut bütünlü¤üne karfl› yap›lan bir sald›r› ve uygulanan fliddet sonucunda ortaya ç›kan bir ma¤duriyet türüdür. Bu durum bir suç
eylemi, kaza veya do¤al afet sonucunda meydana gelebilir. Fiziksel ma¤duriyet
geçici veya kal›c› izler b›rakabilir. Kavgada bir kiflinin yumruklanmas› veya sald›r›da kolunun k›r›lmas› sonucu geçici fiziksel zarar oluflabilir. Ancak kazada kolun
kopmas›, felç olunmas› veya yüze asit dökülmesi sonucunda ise kal›c› fiziksel
ma¤duriyetler meydan gelebilmektedir (Dinler, 2006: 59). Sosyal ma¤duriyet, bir
kiflinin sosyal iliflkilerinin zarar görmesi, toplumda statü veya prestij kayb›na u¤ramas› sonucu meydana gelen ma¤duriyettir. Sosyal ma¤duriyette kifli fiziksel olarak
141
142
Suç Sosyolojisi
ma¤dur edilmemektedir. Sosyal ma¤duriyete yol açan nedenlerden birisi de o kiflinin toplumda suçlu veya sapk›n olarak etiketlenmesidir. Ortada kesin deliller olmamas›na ra¤men bir kiflinin doland›r›c›l›k yapt›¤› veya çocuklar› taciz etti¤i yönünde haberler yap›lmas› gibi. Ma¤dur, meydana gelen bu tür olaylar sonras›nda
kendisine olan bak›fl aç›lar›nda, sayg› ve teveccühte azalma, yok olma ve hatta
bunlar›n yerine olumsuz duygular›n hâkim olmas› nedeniyle toplumdaki varl›¤›n›
art›k eskisi gibi sürdürememektedir. Ekonomik ma¤duriyet bir kiflinin maruz kald›¤› olaya dayal› olarak ekonomik aç›dan zarar görmesi, kayba u¤ramas›d›r. Bu tür
ma¤duriyetler bireysel bir eyleme dayal› olabilece¤i gibi (h›rs›zl›k veya doland›r›c›l›k gibi) kitlesel bir olaya (ekonomik kriz, bankan›n hileli iflas› veya batmas› ev
do¤al afetler gibi) ba¤l› olarak da meydana gelebilir. Ruhsal ma¤duriyet, kiflinin
psikolojik bütünlü¤üne karfl› gerçeklefltirilen bir eylem sonucunda meydana gelmektedir. Esas olarak di¤er ma¤duriyet türlerinin yaflanmas›na ba¤l› olarak ortaya
ç›kmaktad›r. Fiziksel zarar görmüfl, ekonomik kayba u¤ram›fl, sosyal iliflkilerinde
sorunlar yaflam›fl, d›fllanm›fl bir kiflinin bu ma¤duriyetlerinin yan› s›ra ayn› zamanda ruhsal aç›dan da zarara u¤ramas› çok yayg›nd›r. Çok a¤›r bir trafik kazas› geçirmifl, tecavüze u¤ram›fl veya gece evine girilerek dövülüp gasp edilmifl bir kifli bu
eylemlerden dolay› u¤ram›fl oldu¤u ma¤duriyetin yan› s›ra ruhsal yönden de ciddi
anlamda ma¤dur olmaktad›r (Dinler, 2006: 60).
MA⁄DUR PS‹KOLOJ‹S‹
Di¤er taraftan, ma¤duriyet
sonras› hiddet, öfke, nefret
ve intikam arzusu da
oldukça yo¤un bir flekilde
gözlemlenebilir. Bu
durumlarda ma¤dur özellikle
suçluya kendisi ceza vermek
hissiyle hareket
edebilmektedir.
Suç ma¤durlar›yla ilgili yürütülen araflt›rmalar, suçun ma¤dur üzerinde olumsuz etkiler meydana getirdi¤ini göstermektedir. Ma¤durlar suç sonras› yayg›n olarak
kendilerine flu sorular› yöneltirler: Neden ben? Niçin böyle oldu? Nerede hata yapt›m? Bunu hak etmek için ne yapt›m? Suç sonras› ma¤durda meydana gelen k›sa
süreli etkiler genelde flunlardan biri veya birkaç›d›r (Maguire ve Corbett, 1987:12):
Öfke, uyku veya dinlenme zorluklar›, kafa kar›fl›kl›¤›, ne yapaca¤›n› bilmeme,
depresyon, titreme, kusma giriflimleri, kirlenmifl (özellikle tecavüz olaylar›nda) hissetme, mide bulant›s›, çaresiz hissetme ve afl›r› hassasiyet. Baz› durumlarda, karfl›
karfl›ya kal›nan olay›n etkisinin çok yüksek olmas› nedeniyle a¤›r travmatik durumlar da gözlemlenir. Özellikle afl›r› fliddete maruz kalan ma¤durlarda travma
sonras› stres düzensizli¤i (post-traumatic stress disorder) oldukça yayg›nd›r. Böyle
bir durum polis taraf›ndan dikkate al›nmas› gereken önemli bir noktad›r. Bunlar›
haf›za kayb›, çal›flma iste¤inin olmay›fl›, endifle, sinirlilik ve kendini suçlama hisleri de takip edebilmektedir. Ma¤durlar, saçma gelebilecek davran›fl ve sözlerden
kaç›nmak için iradelerini tekrar kontrol alt›na almaya, suç için baz› bahaneler bulmaya ve kendilerini korumaya çal›fl›rlar. Suç iflleyen kiflinin yap›s› hakk›nda olumsuz noktalar› ön plana ç›karma veya her fleyi yarat›c›n›n bir takdiri olarak görme
e¤ilimi de yayg›nd›r (Hough, 1986).
Ma¤dur, bu istenmeyen, ciddi zarar ve ac› oluflturan olay›n kendi ad›yla an›lmas›n›, kendisinin aciz, zavall› ve büyük yara alm›fl biri olarak hat›rlanmas›n› istemeyebilir. Bu nedenle de, maruz kald›¤› olay›n karfl›l›ks›z kalmayaca¤›n›, kendisinin karfl›l›k verebilecek güç ve imkâna sahip oldu¤u mesaj›n› vererek, içinde bulundu¤u durumun vahametini hem kendisinin hem de di¤erlerinin gözünde hafifletmeye çal›fl›r (Inbau, 1959:200-). Di¤er suç ma¤durlar›yla karfl›laflt›r›ld›klar›nda
cinsel suç ma¤durlar› daha uzun süreli ve a¤›r s›k›nt›lar yaflamaktad›r. Tecavüz
ma¤durlar› s›k olarak kirlenmifl olma, her fleyden i¤renme, ümitsizlik, öfke, korku,
çaresizlik, özgüven eksikli¤i ve keskin nefret evrelerini geçirir (London Rape,1984:17). Bunlardan birço¤u rüyada veya ay›k iken olay›n meydana gelifli ve
sonuçlar›n› tekrar yaflar, yapmakta olduklar› ifle bir süre ara vermek, konsantrasyonunu tekrar kazanmaya çal›flmak zorunlulu¤u hisseder. Bunlarda uyku sorunlar›,
sinirlilik, öfkenin d›fla vurulmas›, konsantrasyon eksikli¤i ve di¤er düzensizlikler
fleklinde iflaretler gösteren afl›r› heyecan ve hareketlili¤in inatç› belirtileri görülebilir (Battal ve Özmenler, 1997). Kiflisel alan, özel hayat ve onur burada istila edilmifl
ve zedelenmifltir. Y›kanma, elbiseleri de¤ifltirme ve kendi kimli¤ini yeniden infla
etme arzusu çok güçlüdür. Cinsel suç ma¤durlar› baflkalar›yla olan iliflkilerinde de
sorunlar yaflamaktad›rlar. Utanan bir ma¤dur, insanlarla yüz yüze irtibat kurmaktan kaç›nabilir, ilgi ve duyarl›l›k gösteren ifadeler ve sorulara karfl› hissiz ve duygusuz tepkiler verebilir (Battal ve Özmenler, 1997).
Travman›n etkisinden kendini kurtar›p da normal ve mutlu bir yaflam çizgisini
yeniden kazanmaya çal›flan ma¤durlardan bir k›sm›, as›l olay›n etkilerini ileriki zamanlarda da k›smen üzerinde tafl›r, kendisini b›rakmayan hat›ralarla meflgul olur
ve belirli dönemlerde kriz etkilerini tekrar yaflar. Bu etkiler genelde, yaflan›lan zor
günleri (travmay›) hat›rlatan bir olayla karfl›lafl›ld›¤›nda tepki olarak ortaya ç›kar.
Ma¤durdan ma¤dura de¤ifliklik göstermekle birlikte ma¤dura maruz kald›¤› olay›
hat›rlat›c› etki yapan baz› unsurlar flunlar› içerir (Battal ve Özmenler, 1997):
1. Sald›rgan›n kimli¤i (ad› ve soyad›),
2. Ma¤durun, travma s›ras›nda hat›rlayacak derecede fark›nda oldu¤u bir fleye
benzeyen bir fleyi görmesi, koklamas› veya iflitmesi,
3. Olay›, s›k s›k ve s›k›nt› verecek flekilde rüyada görme,
4. Yaflan›lan travman›n y›l dönümü,
5. Dava, duruflma veya di¤er önemli adli süreçler ve
6. Benzer bir olayla ilgili medya haberleri.
Birçok insan yaflam›nda travmal› dönemler geçirmekte ve d›flar›dan herhangi
bir destek ve yard›m görmeden kendilerini toparlay›p, yaflamlar›n› yeniden düzenlemekte ve böylece eski sa¤l›kl› ve normal yap›lar›na kavuflabilmektedirler. Ancak
flu bir gerçek ki, bu ac›l› ve sanc›l› sürecin çok daha az zararla ve k›sa zamanda atlat›labilmesi için profesyonel uzmanlar ile aile bireyleri, ifl ve sosyal çevre arkadafllar› ve di¤er yak›nlar›n içten ilgi, yard›m ve deste¤ine büyük ihtiyaç duyulmaktad›r. Ma¤durlar›n büyük bir k›sm›, travma ile mücadele ederken çevresindeki yararl›, iyi huylu d›fl unsurlar›n yard›m›n› al›r. Ma¤dur kendini, içinde bulundu¤u durumdan kurtaracak, duygu ve düflüncelerine hitap edecek kiflilerle ve ortamlarda
yaflam›n› devam ettirme yolunu seçer. Di¤er iyileflme çabalar› çerçevesinde ma¤dur, kafas›ndaki travmayla ilgili olay›n kontrolünü elde etmeye çal›fl›r. Ma¤dur,
olay› farkl› boyutlar›yla de¤erlendirip anlamak ister. Yaflam›n›n daha anlaml› hale
gelmesini sa¤lamak amac›yla, kendine güven ve gelece¤e ümitle bakma duygular›n› harekete geçirerek dengeli bir yaflam felsefesi oluflturmaya çal›fl›r (Nichols vd.,
2000). Böylece, içinde bulunulan zor koflullar›n a¤›r etkileri zaman içerisinde azal›r. Yeniden kurulan ve istikrar kazanan süreç içerisinde huzurlu ve mutlu geçen
yeni bir gün eskilerden uzaklaflmak için bulunmayacak bir f›rsatt›r.
MA⁄DUR PROF‹L‹
Suçla etkin mücadele edebilmek için flüpheliye iliflkin konularda çal›flma yapman›n, flüpheli ve suçlu profili ç›karman›n yan› s›ra ma¤dur profilleri üzerinde de
araflt›rma yapmak gerekmektedir (Turvey’den akt. Bahar, 2006). Suçun ayd›nlat›lmas›nda görev alan polislerin ma¤durun ruh halini, s›k›nt›lar›n› bilerek konuya
yaklaflmas›, ma¤durla iletiflim kurmas› çok önemlidir. Bu temel husus sakl› kalmak
kayd›yla, suç soruflturmas›n› yapan polis, asli görevinin s›n›rlar›n› aflacak flekilde
143
Her ma¤duriyetin psikolojik
bir yönü ve etkisi vard›r ve
bu durum, ma¤duru uzun
süreli olabilecek duygusal
sorunlarla bafl bafla
b›rakabilecek bir özellik
gösterir (Fattah, 1984:78).
144
Bu yüzdendir ki, çocuk
flubelerinde ve kad›na
yönelik ifllenen fliddet ve
cinsel içerikli suçlarda
üniformal› polis yerine sivil
görevli psikologlardan
yararlan›lmaktad›r.
Suç Sosyolojisi
psikolog rolüne soyunmamal›d›r. Aksi takdirde, polis karfl›laflt›¤› olaylar› kiflisellefltirebilecek, kendisini ma¤durun yerine koyabilecek ve ma¤durun yaflad›¤› sorunlar› yaflayabilecektir. Bu durum hem polisin yaflam›n› hem de suçun ayd›nlat›lmas› çal›flmalar›n› olumsuz etkileyecektir (Bahar, 2006:15). Polis genelde, ma¤durun
yaflad›¤› ve zarar gördü¤ü ma¤duriyetlerden daha sonra duygusal anlamda etkilenmemesi, ikinci defa ma¤duriyet hissi duymamas› için ma¤duru nesnelefltirmektedir. Buna ba¤l› olarak polis, ma¤duru sadece suçun ayd›nlat›lmas›n› kolaylaflt›ran
bir faktör olarak de¤erlendirme yolunu tercih etmektedir (Turvey, 2002:138). Polis, bu yolla bir anlamda kendisini de olay›n psikolojik alan›n›n d›fl›nda tutmaktad›r. Enerjisini ifline odaklanmak, suçu ayd›nlatmak ve suçluyu adalete teslim etmek
üzere dengeli bir flekilde kullanmak isteyen polis, karfl›laflt›¤› olay› kiflisellefltirme
eksenine kayd›rabilecek olas› risklerden uzak durmak istemektedir. Bu yaklafl›m
bir yönüyle baflar›l› sonuçlar ortaya koymaktad›r. Polis konu ne olursa olsun, ma¤durun ruh halinden ve yaflad›¤› sorunlardan etkilenmeden iflini profesyonel ölçüler içinde yapmaya çal›flmaktad›r.
Suçlar›n ayd›nlat›lmas› çal›flmalar› sürecinde polis, suçluyu bulma yolunda harcad›¤› çaba kadar olmasa da önemli bir enerjisini de ma¤dur hakk›nda bilgi toplamak üzere harcamal›d›r. Bu flekilde gerçek ve potansiyel ma¤dur profilleri ç›kar›lmal›d›r. Bu, özellikle a¤›r suçlarda, cinayet ve cinsel suçlarda önemli sonuçlar ortaya koymaktad›r. Ma¤duriyet riski düflük, orta ve yüksek olmak üzere üçe ayr›lmaktad›r (Turvey, 2002). Turvey’e (2002) göre ma¤duriyet risk dereceleri ile yaflam
tarz›, cinsiyet, yafl, meslek ve sosyal çevre aras›nda yak›n iliflki bulunmaktad›r.
Al›flkanl›klar, hobiler, gidilen yerler ve aktiviteler ma¤duriyet risk dereceleri üzerinde etkin rol oynar. Di¤er taraftan, uyuflturucu ve alkol kullan›m›, yaln›z yaflama,
gece e¤lencelerine yaln›z gitme gibi durumlar da ma¤duriyet riskini art›rmaktad›r.
Ma¤durun e¤itim durumu, yaflam tarz›, arkadafllar›, yak›n iliflkiler a¤›, hobileri, al›flkanl›klar› ve benzeri konulardaki bilgiler belirlenmelidir. Bu tür çal›flmalar ma¤dur
ile suçlu aras›ndaki iliflkinin ortaya ç›kar›lmas›nda yararl› olaca¤› gibi potansiyel
suç ma¤duru tiplemelerinin belirlenmesi ve böylece benzeri türden suçlar›n önlenmesi için izlenecek yol haritas›n›n haz›rlanmas› konusunda da büyük yard›mlar
sa¤lamaktad›r.
Toplumda sahip olduklar› baz› özellikler nedeniyle, suç ma¤duru olma riskini
di¤erlerine göre daha yüksek seviyede tafl›yan gruplar mevcuttur. Yafll›lar, çocuklar, özürlüler ve kad›nlar bu kapsamda yer alan potansiyel ma¤dur tiplemeleridir
(Demirbafl, 2001:302). Bu gruplarda yer alan kifliler, herhangi bir suça maruz kalmalar› halinde kendilerini güçlü bir flekilde savunma yetene¤inden mahrumdur.
Bu yönleri nedeniyle sahip olunan zay›f noktalar, potansiyel suçlular aç›s›ndan onlar›n daha kolay bir hedef olarak de¤erlendirilmeleri için yeterli bir nedendir. Baz› suç türlerinde özellikle kad›nlar suç faili erkeklerin hedefi olmaktad›r. Cinsel taciz ve sald›r› suçlar›nda kad›nlar suç ma¤durlar›n›n tamam›na yak›n›n› oluflturmaktad›r. Di¤er taraftan, kad›nlar ve yafll›lar fiziksel olarak güçsüz olmalar› nedeniyle
s›kça kapkaç ve ya¤ma gibi suçlar›n da ma¤duru olmaktad›r (Sokullu-Ak›nc›, 1999:
75). Erkeklerin kad›nlara göre suçlar karfl›s›nda daha dirençli olduklar›, ilk kez
ma¤dur olanlarda ise daha az psikolojik belirtiler görüldü¤ü ileri sürülmektedir
(Lurigio ve Resick’den akt. Bahar, 2005:8). Baz› kifliler de kiflisel özelliklerinden
çok, mesleki durumlar› ve sahip olduklar› ekonomik de¤erleri nedeniyle toplumun
di¤er üyelerine göre daha fazla hedef olma riskini tafl›rlar (Demirbafl, 2001: 302).
Kuyumcular, hayat kad›nlar›, taksiciler, döviz bürolar› ve veznedarlar bu grupta
yer alan kiflilerdir. Her gün rutin bir flekilde yüksek miktarda nakit para ve/veya al-
145
t›n bulunduran veya al›flverifl yapmak amac›yla gelen paral› kiflilerin bulundu¤u bu
tür yerler ve iflyeri sahipleri, potansiyel suçlular için oldukça cazip hedeflerdir. Ayr›ca, taksi floförleri ve hayat kad›nlar›n›n ya¤ma ve buna ba¤l› olarak da bazen cinayet suçunun ma¤duru olmalar› da oldukça yayg›nd›r. Görevlerini yaparken yaflamlar›n› kaybetme riski tafl›yan asker, polis, itfaiyeciler ve taksi floförleri de bu anlamda potansiyel ma¤durlard›r.
Haftan›n belirli günleri ile günün baz› saatleri ma¤duriyet aç›s›ndan yüksek risk
tafl›yabilmektedir. Türkiye’de suçlar›n büyük bir k›sm› akflam 22:00 ile 02:00 aras›nda ifllenmektedir. Suç türleri ile suçlar›n ifllendi¤i saat dilimleri aras›nda da belirli bir iliflki bulunmaktad›r. Örne¤in; sarhoflluk ve icrai rezalet ç›karma suçlar›n›n
büyük ço¤unlukla gece 22.00 ile 02.00 saatleri aras›nda (EGM, 2002:245), doland›r›c›l›k suçlar›n›n ise saat 12:00 ile 18:00 aras›nda yo¤unlaflt›¤› görülmektedir (EGM,
2002:78). Elde edilen istatistiksel verileri ve görevli polislerin araflt›rma ve inceleme sonuçlar› ile deneyimlerini içine alan raporlar esas al›narak yap›lan analizler,
ileriki aflamalarda ortaya konacak yaklafl›mlar için çok önemli bir temel oluflturur.
Bu temel ne kadar sa¤lam olursa, bu sorunun üstesinden gelmek amac›yla gerçeklefltirilen projeler de (suç önleme tedbir ve uygulamalar›) o derece baflar›l› olur.
Suçlar›n yo¤unlaflt›¤› yer ile saat dilimlerinin tespit edilmesi ve bu tespitlerin suç
yerinin fiziksel yap›s›yla birlikte analiz edilmesi yoluyla suçlarla ilgili olarak uygulamaya konulacak mücadele yöntemlerinin ana hatlar› da belirlenmifl olur.
Ma¤dur profilinin bilinmesinin suç önlemede ne tür yararlar› olabilir?
SIRAAç›klay›n›z.
S‹ZDE
MA⁄DUR POL‹S ‹L‹fiK‹S‹
2
Di¤er birçok kurumun yan› s›ra polis de ma¤dur ad›na, ma¤dur için bir fleyler yapma konumunda olan bir kurumdur. Polisin suç ma¤durlar›yla ilgili olumlu yaklaS O etik
R U de¤erler ›fl›fl›mlar sergilemesinin, onlara yard›mc› olmas›n›n insani ve mesleki
¤›nda çok önemli bir yönü vard›r. Günlük yaflam›m›zda türü, yeri, zaman› ve içeri¤i ne olursa olsun meydana gelen olaylara genelde ilk önce Dpolis
müdahale et‹KKAT
mektedir. Ambulans, itfaiye ve di¤er ilgili birimler ise oldukça uzun bir süre sonra
olay yerine gelmektedir. Polis, bu durumda adli hizmetler de dâhil olmak üzere
S‹ZDE
adeta ihtiyaç duyulan bütün hizmetlerin üstlenicisi ve merkeziSIRA
konumunda
bulunmaktad›r. Olaylara ilk müdahaleyi yapan görevliye, bu anlamda büyük görev ve
sorumluluk düflmektedir. ‹yi bir polis, her fleyden önce iyi bir
insan, ayn› zamanAMAÇLARIMIZ
da iyi bir psikolog, kriz müdahalecisi ve birbirine sevgi ve flefkatle ba¤l› olan toplumun d›fla yans›yan gözde unsurudur (Nichols vd., 2000).
Polis aç›s›ndan ma¤dur, ifllenen suç sonras› adli süreci bafllatan,
K ‹ T Aolay
P hakk›nda
ayr›nt›l› bilgiye sahip olan ve ayn› zamanda suçlunun yakalanmas› ve hüküm giymesinde önemli rolü olan kiflidir. Polis ile ma¤dur aras›ndaki iliflki ma¤dura yard›m ve destek hizmetinin sa¤lanmas›, suçun ayd›nlat›lmas›, polis-vatandafl
iliflkileTELEV‹ZYON
rinin gelifltirilmesi ve suçla mücadelede vatandafl deste¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan
önemli bir yere sahiptir (Bahar, 2006:13). Bu de¤erler gere¤i polis kendisini karfl›s›ndaki ma¤durun yerine koymal›, onun ac›s›n› ve sorununu anlay›p hissetmeli,
‹ N T E R N E T yard›m etempatik bir yaklafl›m sergilemelidir. Ma¤dur olan kifli, polisin kendisine
meyece¤ine, sorununun çözümünde etkisiz kalaca¤›na inand›¤›nda polise gitmez,
gitti¤inde de olay›n ayd›nlat›lmas› konusunda elinden geleni yapmaz.
Suçla mücadele misyonunun bir gere¤i olarak ma¤durlara yard›m etmek polisin bafll›ca görevlerinden biridir. Olaydan fiziksel ve/veya psikolojik anlamda zarar gören ma¤durlara yard›m elini uzatmak, u¤ran›lan zararlar›n etkisini hafiflet-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ma¤dur ile polis
K aras›nda
‹ T A P
oluflturulacak bu olumlu
iliflkinin suçun
ayd›nlat›lmas›, suçlunun
yakalan›p yarg›lanmas› ve
T E etmesi
LEV‹ZYON
adaletin tecelli
aç›s›ndan da çok önemli bir
etkisi bulunmaktad›r.
‹NTERNET
146
Suç Sosyolojisi
mek, zarar›n artmamas› ve ikincil ma¤duriyetin yaflanmamas› için pozitif ad›mlar
atmak, somut olarak pek bilinmeyen, görülmeyen ancak iflin esas›nda polis ve
ma¤dur iliflkileri ba¤lam›nda çok büyük önem tafl›yan bir konudur. Bu anlamda,
olay sonras› duruma müdahale eden ilk ekibe büyük görev ve sorumluluk düflmektedir. Polisin, üstlendi¤i bu anlaml› misyonu baflar›yla yerine getirebilecek bilinç, bilgi, beceri ve deneyime sahip olmas› ve bunu uygulama hayat›na geçirmesi bu konudaki anahtar unsurdur. Polisin ma¤durlarla s›cak ve içten iletiflim kurmas› vatandafllar üzerinde olumlu bir etki b›rak›r. Polis ile ma¤dur aras›ndaki temas›n ve iyi iliflkilerin kurulup geliflmesi, her fleyden önce güçlü bir polis-halk bütünleflmesine ve dolay›s›yla toplumsal huzurun ve bar›fl›n sa¤lanmas›na, vatandafl›yla bar›fl›k bir sistemin oluflmas›na yard›mc› olur. Bu olumlu durum, daha sonra
vatandafllar›n çevrede oluflan suç ve suçlular hakk›nda polise bilgi vermesine ve
do¤al olarak polisin suçlar› önlemesi ve suç sonras› faillerin yakalanmas› konusunda baflar›l› çal›flmalar yapmas›na da yard›mc› olur. Polis, ma¤durlar› zihinsel rahats›zl›klar› olan hastalar veya psikiyatrik hizmetlere ihtiyaç duyan kifliler olarak görmemelidir (Sherman, 1992). Polis birimleri, hizmet içi e¤itimlerinde ma¤durlarla
iliflkilerde dikkat edilmesi gerekli konularda uzman kiflilerden yararlanmal›d›r. Ayr›ca, çevrede ma¤durlara gönüllü olarak yard›mc› olabilecek güvenilir, meslek sahibi kiflilerin ad›, soyad›, adresi, mesle¤i, telefonu ve ilgi alan› bilgilerini içeren bir
listenin ilgili flubelerde bulunmas›nda büyük yarar vard›r. Bu ba¤lamda, cinsel suç,
alkollü araç kullanma, çocuklar› öldürülen aileler ve di¤er travma ma¤durlar› için
gönüllü yard›m hizmeti sunabilecek özel organizasyonlar teflvik edilmeli ve desteklenmelidir. Bu hususlar çerçevesinde, olaylara müdahale eden polisin ma¤durlarla ilgili olarak yerine getirmesi gereken görev ve fonksiyonlar› dört ana bafll›k
alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar flunlard›r: ‹lk yard›m hizmeti sunmak, ma¤durun kiflisel emniyetini sa¤lamak, ma¤dura psikolojik yard›m ve destek hizmeti
sunmak ve ma¤duru tekrar ma¤dur olmamas› için yapmas› gerekenler konusunda
bilgilendirmek ve önerilerde bulunmak.
MA⁄DUR ÇOCUKLAR VE POL‹S
Anayasam›z, ailenin ve çocu¤un korunmas›n› güvence alt›na alm›fl, “çocuklar›n
korunmas›” ile “korunmaya muhtaç çocuklar›n topluma kazand›r›lmas›” konular›nda düzenlemeler yaparak çocu¤a verilen önemi vurgulam›flt›r. Çocuklarla ilgili al›nan ve Türkiye taraf›ndan da kabul edilen Birleflmifl Milletler Çocuk Haklar›na Dair Sözleflme, çocukla ilgili faaliyet gösteren kurumlarda ihtisas birimleri oluflturulmas›n›, personelin özel e¤itim alm›fl ve konusunda uzman olmas›n› öngörmektedir. Bu sözleflme ilkeleri esas al›narak, Emniyet Genel Müdürlü¤ü çocuklar konusunda çal›flmalarda bulunan ilgili tüm kurum ve kurulufllar, sivil toplum örgütleri,
barolar ve üniversitelerden görüfller almak suretiyle 13.04.2001 tarihinde “Emniyet
Genel Müdürlü¤ü Çocuk fiube Müdürlü¤ü / Büro Amirli¤i Kurulufl, Görev ve Çal›flma Yönetmeli¤ini” yay›nlam›flt›r. Bu düzenleme ve gerçeklefltirilen uygulamalar
ile ma¤dur ve korunmaya muhtaç çocuklar konusunda çok önemli yenilikler ortaya konmufltur. Çocuk polisi korunmaya muhtaç oldu¤u, ihmal ve istismara maruz
kald›¤› yönünde ihbar edilen, evden veya bulundu¤u kurulufltan kaçan, suça maruz kalan, suç iflleme e¤iliminde olan, sokakta yaflayan, sokakta çal›flt›r›lan, oturdu¤u yeri haber vermekten aciz, kendisini ifade edemeyen, mülteci ve refakatsiz
çocuklara iliflkin olarak farkl› görevleri yerine getirmek zorundad›r. Polis, say›lan
gruba giren çocuklar›n:
147
•
•
•
•
Kimlik tespitini yapmak,
Muhafazas›n› sa¤lamak,
Kanuni mümessillerini araflt›rmak ve
Haklar›nda yetkili idari ve adli makamlarca verilen karar›n niteli¤ine göre ilgili kurulufla veya kanuni mümessiline teslimini yapmak ile görevlidir.
Suça maruz kalan çocuklar›n kimli¤i kesinlikle gizli tutulur ve bunlarla yap›lacak görüflmeler polis yerine sosyologlar ve sosyal çal›flmac›lar taraf›ndan gerçeklefltirilir. Bu görüflmeler sonunda sosyal inceleme raporu haz›rlan›r. Çocuklar› suçtan korumak, ma¤dur olmalar›n›n önüne geçmek amac›yla çocuk polisi afla¤›daki
tedbirleri almakla görevlidir:
a) Çocuklar›n çal›flmalar› mevzuatla yasaklanm›fl umuma mahsus ve umuma
aç›k yerlerde çal›flt›r›l›p çal›flt›r›lmad›¤›n› kontrol etmek.
b) Çocuklara sat›lmas› mevzuatla yasaklanm›fl mallar›n kendilerine sat›l›p sat›lmad›¤›n› araflt›rmak.
c) Çocuklar›n girmesi mevzuatla yasaklanm›fl umuma aç›k yerlere girip girmediklerini araflt›rmak.
d) Mevzuata ayk›r› hareket etti¤i tespit edilen yerler ve iflletmecisi hakk›nda gerekli ifllemlerin yap›lmas› için ilgili birimlere bildirmek.
SUÇ MA⁄DURLARINA YÖNEL‹K YARDIM VE DESTEK
H‹ZMETLER‹
Ma¤dur odakl› yaklafl›mlar gerçek suç ma¤duriyet düzeylerini azaltmak veya suçun, dolay›s›yla da ma¤duriyetin daha da artmas›n› engellemek noktas›nda ortak
bir anlay›fla sahiptir. Bu aç›dan, asl›nda çok az› suç korkusu ve alg›lanan suç ve
ma¤duriyet sorunu ile ilgilenir. Bu nedenle, ma¤dur odakl› yaklafl›mlar gerçek
ma¤duriyet seviyesini ve/veya alg›lanan suç ma¤duru olma korkusunu azaltmak
üzere tasarlanm›fl faaliyetleri de gerektirir. Bu faaliyetler sadece güvenlik güçlerinin çabalar›yla s›n›rl› de¤ildir. Ayr›ca, ilgili kamu kurumlar›n›, üniversiteleri, sivil
toplum örgütlerini ve do¤rudan vatandafllar› da içine alacak flekilde toplumun her
kesimine hitap eden, onlar› kucaklayan bir özellik göstermelidir. Ma¤durlara yard›m ve destek hizmetleri dendi¤inde akla ilk gelen kitle fiilen ma¤dur olmufl, gerçek suç ma¤durlar›d›r. Hâlbuki çok genifl bir çerçeveye sahip olan ma¤dur merkezli modelde, fiili suç ma¤durlar›, ulafl›lmak istenen hedef kitleler içerisinde sadece bir grubu oluflturmaktad›r. Ma¤durlara yard›m ve destek yaklafl›m›n›n üç önemli hedef kitlesi bulunmaktad›r. Bunlar flunlard›r (Walklate, 1996):
1. Genel olarak toplumun hepsi.
2. Potansiyel suç ma¤durlar›.
3. Gerçek/fiili suç ma¤durlar›.
Suç ma¤duriyetini önleme temel felsefesi içerisinde hitap edilmesi gereken ana
hedef kitle, genel olarak toplumun her kesimidir. Toplumun duyarl› ve bilinçli hale getirilmesi ile suçlar önlenebilir, böylece suç ma¤duriyetleri azalt›labilir. Bu ba¤lamda; kolluk güçleri, ilgili kamu ve özel kurulufllar, sivil toplum örgütleri ve vatandafllar, bir araya gelerek can ve mal güvenli¤i ile ilgili olarak al›nabilecek önlemler konusunda iflbirli¤i yapmal›d›r. Bu çal›flmalar›n baflar› seviyesini art›rmak
için yaz›l› ve görsel bas›n›n deste¤ini de sa¤lamak suretiyle toplumsal duyarl›l›k
oluflturulmal›d›r. Potansiyel suç ma¤durlar› (yafll›lar, çocuklar, özürlüler, kuyumcular ve döviz bürolar› gibi), bu konuda dikkate al›nmas› gereken bir di¤er hedef kitledir. ‹fllenen suçlar üzerinde yap›lan analizlere dayal› olarak ortaya ma¤dur profilleri ç›kar›l›r. Bu profiller ›fl›¤›nda olas› suç ma¤durlar›na yönelik çal›flmalar yap›-
‹nsanlar, “atefl sadece
düfltü¤ü yeri de¤il insan
olarak, içinde yaflad›¤›m›z
toplumun bir üyesi olarak
beni de yakar” demeli, bu
duyguyu hissetmeli ve ona
uygun flekilde yaflamal›d›r.
Suç ma¤durlar›na yard›m ve
destek odakl› yaklafl›mlar
hem gerçek hem de
alg›lanan suçlar ile
ma¤duriyet düzeylerini
dikkate al›r ve buna göre
gerekli çal›flmalar› yerine
getirir. Bu çerçevede, genel
olarak toplumun hepsi
özelde ise potansiyel ve
gerçek suç ma¤durlar›na
hitap eden faaliyetler yerine
getirilir.
148
Suç Sosyolojisi
larak onlar›n suçlar karfl›s›nda bilgilendirilmesi, bilinçlendirilmesi ve güçlendirilmesi sa¤lan›r. Ma¤dur odakl› yard›m ve destek çal›flmalar›n›n üçüncü önemli hedef kitlesi ise gerçek (fiili) suç ma¤durlar›d›r. Suç sonras› ma¤duriyete u¤rayan kifli, acilen ve kapsaml› olarak yak›n ilgi ve deste¤e ihtiyaç duyar. Suçun ma¤dur
üzerinde meydana getirdi¤i olumsuz etkiler dikkate al›nmak suretiyle ma¤dura
sa¤lanacak destek ve yard›m›n niteli¤inin ve ayn› zamanda çerçevesinin çok iyi
belirlenmesi gerekir.
Suç Ma¤durlar›na Yard›m ve Destek Hizmetlerinin Amac›
ve Kapsam›
Ma¤dur odakl› yaklafl›m›n
özünde suç ma¤duriyetinin
meydana gelmemesi,
ma¤duriyetin gerçekleflmesi
halinde ise ma¤durlara
yönelik gerekli her türlü
yard›m ve deste¤in
sa¤lanmas› yer almaktad›r.
11 Kas›m 1985 tarihinde Birleflmifl Milletler Genel Kurulunda sunulan Suç Ma¤durlar› ve Gücün Suiistimali Hakk›nda Temel Adalet Hükümleri Beyannamesi (Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power) ma¤durlara yönelik yard›m ve destek çal›flmalar›na uluslararas› alanda destek veren
düzenlemelerin bafl›nda gelmektedir. Ma¤dura adli ve idari soruflturma sürecine
baflvurma hakk›n› veren bu Beyanname konuya iliflkin dört temel hususa iflaret etmektedir. Bunlar flunlard›r (Bahar, 2006:6):
1. Ma¤dur adil bir flekilde muamele görmeli ve ma¤durlar›n isteklerine kulak
verilmelidir.
2. Ma¤dura suçlu taraf›ndan tazminat verilmelidir.
3. Ma¤duriyete yol açan kiflinin (san›¤›n) maddi durumunun yetersiz olmas›
halinde ma¤dura verilecek tazminat hükümet taraf›ndan ödenmelidir.
4. ‹çinde bulundu¤u s›k›nt›lardan dolay› ma¤dura yard›m edilmelidir.
Ma¤dur odakl› yaklafl›m ve programlar afla¤›daki temel amaç ve hedeflere ulaflmak üzere planlanmal›d›r:
1. Suçun önlenmesi, böylece suç ma¤duriyetinin ortadan kalkmas› veya
azalmas›.
2. Suçla ilgili endifle ve kayg›lar›n ve suç ma¤duru olma korkusunun ortadan
kalkmas› veya azalmas›.
3. Suç ma¤duriyetiyle mücadele konusunda vatandafllar›n kendini koruma ve
toplumsal sorumluluk bilincinin gelifltirilmesi.
4. Suçun ma¤durlar üzerinde meydana getirebilece¤i olumsuz etkilerin ortadan kald›r›lmas› veya en az seviyeye indirilmesi.
5. Suç ma¤durlar›na sosyal, psikolojik, ekonomik ve hukuki yard›mlarda bulunulmas›.
6. Suç ma¤durlar›n›n toplum hayat›na kazand›r›lmas›.
7. Toplumsal bar›fl›n sa¤lanmas›.
Ma¤durlara yard›m ve destek yaklafl›m› çerçevesinde yukar›da s›ralanan amaç
ve hedefler do¤rultusunda gerçeklefltirilen hizmetleri yedi ana bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar flunlard›r:
1. Temelde bütün toplum üyelerinin ve özellikle de potansiyel ma¤dur kitlelerinin olas› ma¤duriyet alanlar› ve bunlardan korunma yollar› hakk›nda e¤itilmesi, bilgilendirilmesi ve duyarl› hale getirilmesine yönelik çal›flmalar›n
yap›lmas›, yani hedefin güçlendirilmesi. Böylece, suç ma¤duriyetinin önlenmesi yolunda bireysel ve toplumsal sorumluluk ve duyarl›l›k bilincinin kazand›r›lmas›.
2. Fiziki zarar gören ma¤durlara ilk yard›m ve di¤er gerekli sa¤l›k hizmetlerinin sunulmas›.
3. Ma¤durun kiflisel emniyetinin sa¤lanmas›.
4. Meydana gelen maddi zararlar veya içinde bulunulan olumsuz ekonomik koflullar dikkate al›nmak suretiyle ma¤dura maddi yard›m ve destek sa¤lanmas›.
5. Suç nedeniyle ma¤durun içine girmifl bulundu¤u flokun, psikolojik ve bunal›ml› halin rahatlat›l›p, ma¤durun tekrar normal hayata dönmesine yönelik
çal›flmalarda bulunulmas›; ma¤dura psikolojik yard›m ve destek sa¤lanmas›.
6. Ma¤dura suçla ilgili olarak baflvurabilece¤i yasal yollar hakk›nda yol gösterilmesi, gerekti¤inde de, avukat tutulmas› konusunda yard›m yap›lmas›.
Ma¤durun u¤ram›fl oldu¤u zararla ilgili olarak, herhangi bir sigorta flirketi
veya karfl› taraf (özel veya tüzel kifli) aleyhine baflvurularda bulunma ve dava açma hakk›na sahip olmas› halinde, zarar›n tazmini için gerekli hukuki
yollar›n denenmesi.
7. Ma¤dura, ileride tekrar ma¤dur olmamas› için almas› gereken tedbirler hakk›nda bilgi verilmesi, önerilerde bulunulmas›; ma¤durun, maruz kalabilece¤i suçlar karfl›s›nda güçlendirilmesi.
Yukar›da belirtilen hususlar ›fl›¤›nda, ifllenme flekline ve çeflidine bak›lmaks›z›n
her suç ma¤duru, yard›m ve destek çal›flmalar›n›n hedef kitlesi olarak görülmelidir. Ma¤dura yard›m hizmeti sunan kurumlar›n hedefleri ile ma¤durlar›n beklentileri aras›nda uyum olmas› gerekir. Suç ma¤durlar›na, ma¤duriyet durumlar› ve yap›lar› dikkate al›nmak suretiyle yaklaflmak ve hizmet sunmak gerekmektedir. Cinsel suça maruz kalm›fl bir kad›nla kavgada yaralanan bir erke¤e ayn› flekilde yaklaflmak veya ayn› türden yard›m ve destek hizmeti sunmak flüphesiz ki ne uygun
ne de mümkün olacakt›r. Ma¤dura yard›m etmek isterken ma¤durun psikolojisine
olumsuz etki yapmak, geçirdi¤i travmay› devam ettirmek de söz konusu olabilir.
Di¤er taraftan hukuki yard›ma ihtiyaç duyan bir ma¤dura sadece psikolojik destek
odakl› yard›m hizmeti de istenilen sonucu vermeyebilir. Burada ma¤durlar›n maruz kald›klar› ma¤duriyeti nas›l alg›lad›klar› da önemlidir. Ma¤durlara iliflkin yürütülen çal›flmalarda sosyo-kültürel faktörler ve tutumlar önemli bir yere sahiptir.
Psikolojik ma¤duriyetlerin giderilmesine yönelik yard›m hizmetleri baz› kültürlerde çok baflar›l› sonuçlar verirken baz› toplumlarda ise oldukça s›n›rl› bir ilerleme
kaydedilebilmektedir. Ma¤dura yard›m etme düflüncesi dengeli bir flekilde hayata
geçirilmelidir.
Esas itibariyle, toplumsal duyarl›l›k temeli üzerine kurulu olan ma¤dur merkezli yard›m ve destek çal›flmalar›n›n Türkiye gibi geliflmekte olan bir ülkede tam anlam›yla ve tatmin edici bir seviyede olmas›n› beklemek biraz fazla iyimserlik olur.
Ancak, her ne olursa olsun as›l amaç en iyiye ulaflmak olmal› ve bütün hedefler ve
çal›flmalar bu yolda planlan›p yerine getirilmelidir. Kendisi ve di¤erlerinin refah›,
huzuru ve mutlulu¤u noktalar›nda duyarl› olan her toplum, suça maruz kalm›fl, fiziksel veya ruhsal ac›lar çekmifl ma¤durlara karfl› yak›n ilgi, sempati, yard›m ve
destek gösterme konusunda çaba göstermelidir. Bu anlamda sivil toplum örgütleri, polis ve di¤er ilgili kamu ve özel nitelikli kurumlar e¤itim programlar›, k›sa filmler, broflürler ve benzeri çal›flmalar yolu ile ma¤durlara yard›m ve destek çal›flmalar›na katk›da bulunmal›d›r.
Suç Ma¤durlar›na Yard›m ve Destek Hizmeti Sunan
Mekanizmalar
Günlük yaflant›m›zda istenilmeyen, hofl karfl›lanmayan veya - daha kesin s›n›rlar
içerisinde - suç oluflturan davran›fllar hemen herkesi rahats›z eder. Bu durumlarda
bireylerin ve toplumun tehdit alt›nda oldu¤u, bu tür eylemlerin üzerine gidilmesi
gerekti¤i, aksi takdirde içinde yaflan›lamaz bir toplum hayat›n›n ortaya ç›kaca¤›
149
Ma¤dura sunulan yard›m ve
destek hizmetlerinde dengeli
ve ölçülü olunmal›d›r. ‹yi
niyetlerle yap›lmaya
çal›fl›lan yard›mlar bazen
ma¤durun kendi ayaklar›
üzerinde durma, kendi
iradesiyle sorunun
üstesinden gelme istek ve
azmini k›rabilir hatta
ortadan kald›rabilir (Fattah,
1997:269)
150
Suç Sosyolojisi
konusunda görüfller ileri sürülür. Bu tür olaylar genifl anlamda toplum ve ceza adalet sistemi dar anlamda ve birinci derecede ise ma¤durlar ve daha sonra da onlar›n yak›nlar› üzerinde olumsuz derin izler b›rak›r. Yani ortaya ç›kan bu olumsuz
tablodan en çok etkilenenler, maddi veya manevi aç›dan suçtan do¤rudan zarar
gören ma¤durlar ve onlar›n aile fertleri ile ifl arkadafllar› ve sosyal çevre yak›nlar›d›r. Kendisi ve di¤erlerinin refah›, huzuru ve mutlulu¤u konusunda duyarl› olan
her toplum, suça maruz kalm›fl, fiziksel, ekonomik, sosyal veya ruhsal zararlar görmüfl ma¤durlara karfl› yak›n ilgi, sempati, yard›m ve destek göstermelidir. Hiç kimse, ma¤dur olmak için gönüllü de¤ildir. Ancak, hiç istenmemekle birlikte birçok
insan farkl› nedenlerden dolay› bu istenilmeyen evreyi ve deneyimi yaflamak zorunda kalmaktad›r. Türkiye’deki suç ma¤durlar›na yard›m ve destek hizmetleri;
1. Devlet destekli hizmetler,
2. Özel sektör hizmetleri ve
3. Gönüllü hizmetler,
Olmak üzere üç temel sektör vas›tas›yla yerine getirilmektedir.
Devlet Destekli Hizmetler
Devlet, kamu düzeni ve güvenli¤ini sa¤lama sorumlulu¤unu üstlenmesi nedeniyle, vatandafllar›n can ve mal güvenli¤ini sa¤lama, suçlar› önleme, al›nan tedbirlere
ra¤men suçlar›n ifllenmesi ve ma¤duriyetin meydana gelmesi halinde ise suç ma¤durlar›na yard›m ve destek hizmeti sunmakla sorumludur. Devlet destekli hizmetler toplumun her kesimini içine almaktad›r.
Yasama Faaliyetleri
Yasama organ› olan TBMM,
suç oluflturan eylemleri
tan›mlama, bunlar›n
karfl›l›¤›nda verilecek
cezalar› tespit etme,
toplumsal ve küresel
de¤iflimlere, teknolojik
geliflmelere paralel olarak
yeni baz› suçlar belirleme,
baz› eylemleri suç olmaktan
ç›karma, suç ma¤durlar›na
sa¤lanacak yard›m ve
destek hizmetlerinin hukuki
alt yap›s›n› oluflturma
noktas›nda hayati bir role
sahiptir.
Suçlar›n ifllenmemesi, ifllenmesi halinde suçlulara verilecek cezalar›n belirlenmesi,
bu cezalar›n cayd›r›c› olmas›na özen gösterilmesi, suç ma¤durlar›na yönelik ekonomik, hukuki, sosyal ve di¤er haklar›n verilmesi ve benzeri hususlarda ma¤durlara iliflkin koruyucu, yard›m ve destek sa¤lay›c› yasal düzenlemelerin yap›lmas›
yasama organ› olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM) çal›flma, görev ve sorumluluk alan›na girmektedir. Ancak uygulamada yasama organ›, kanun yapma
yetkisini do¤rudan ve kendili¤inden kullanmamakta, baflbakanl›¤›n ve bakanl›klar›n kendi alanlar›na giren konularla ilgili haz›rlam›fl oldu¤u tasar›lar ile milletvekillerinin sunmufl oldu¤u teklifleri iç tüzük hükümlerine uygun olarak görüflmek suretiyle kanun yapma sürecini tamamlamaktad›r. Yasama organ›, zaman içerisinde,
toplumsal ve di¤er geliflmeleri dikkate alarak önceden suç say›lmayan baz› davran›fllar› suç saymak, baz› suçlara verilen cezalar› art›rmak, baz› suçlar›n s›n›fland›rmas›na farkl› bir yaklafl›m getirmek (kapkaçç›l›k suçunu organize suç kapsam›na
sokmak gibi) suretiyle genel anlamda suçla mücadele, konumuz yönüyle de suç
ma¤durlar›na yard›m ve destek sa¤lamak yolunda gerekli düzenlemeleri yapmak
durumundad›r.
fiiddet uygulayan aile bireylerine yasal yapt›r›m uygulanmas› ile fliddet ma¤durunu korumak amac›yla verilmesi gereken tedbirleri içeren 4320 say›l› Ailenin Korunmas›na Dair Kanun bu anlamda, önceleri ihmal edilen “aile içi fliddet” konusuna çok ciddi bir yasal düzenleme getirmifltir. Bu yasayla; aile bireylerinin aile içi
fliddet konusunda daha duyarl› hale gelmesi, ülkemiz geleneksel aile yap›s› içinde
yer alan “cezas› olmayan fliddet” anlay›fl› yerine cezai yapt›r›m› olan ve bu nedenle de yasal güvencelere sahip bir aile içi fliddet ma¤duru bilinci oluflturulmaya çal›fl›lmaktad›r (www.ksgm.gov.tr) Ayn› flekilde, 1 Haziran 2005 tarihinde yürürlü¤e
giren Yeni Türk Ceza Kanunu ile özellikle do¤u ve güneydo¤u Anadolu’da çok
151
ciddi toplumsal sorun ve kanayan yara olan töre cinayetleri ile ilgili yasal düzenleme yap›lm›fl ve bu suçlarla ilgili hiçbir hafifletici neden kabul edilmemifltir. Böylece, çok yayg›n ve kolay bir flekilde töre cinayetlerine kurban giden yöre kad›n›n›n karfl› karfl›ya kald›¤› bu ciddi sorunun üstesinden gelebilmek için hukuki alanda önemli bir ad›m at›lm›fl olmaktad›r. Bu ve benzeri yasal uygulamalar ile potansiyel suçlular üzerinde cayd›r›c› rol oynayarak suçlar›n ifllenmesinin önüne geçilmesi, suç ifllenmesi halinde ise ma¤durlar›n korunmas› ve suçlulara a¤›r ceza vermek suretiyle bozulan kiflisel ve kamu zarar›n›n telafi edilmesine çal›fl›lmaktad›r.
Bu tür çal›flmalar›n yan› s›ra bölge insan›n›n, özellikle k›z çocuklar› ile kad›nlar›n
e¤itim seviyesinin yükseltilmesine büyük önem verilmelidir. E¤itim seviyesi belirli
bir düzeye gelmifl, sosyal ve ekonomik aç›dan kendini güvende hisseden bir ortamda k›z çocuklar› ile kad›nlar›n bu tür sorunlar karfl›s›ndaki durumu çok daha
güçlü olacak ve hatta iflin bafl›nda bu tür sorunlarla karfl›lafl›lmayacakt›r.
Bakanl›klar
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤›na ba¤l› olarak hizmet veren Kad›n›n Statüsü
Genel Müdürlü¤ü ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlü¤ü ve Özürlü ve Yafll› Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü toplum hayat›m›z içerisinde
önemli bir yer oluflturan ve potansiyel ma¤dur gruplar› olarak tan›mlanan çocuk,
kad›n, yafll› ve özürlülere yönelik çal›flmalar yapmaktad›r. Bu gruplar içerisinde
özellikle yaln›z yaflayanlar ile bak›ma muhtaç olanlar çok daha ciddi yaklafl›mlar›
gerekli k›lmaktad›r. Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü özellikle fliddet ma¤duru
kad›nlar ile genç k›zlara yard›m ve destek hizmeti sunan her türlü araflt›rmaya destek vermeye çal›flmakta, fliddete maruz kalan kad›nlar›n baflvuruda bulundu¤u, bununla ilgili ifllemleri yapmakla yükümlü bulunan güvenlik güçleri, sa¤l›k personeli ve di¤er kamu görevlilerinin e¤itimine önem vermektedir (www.ksgm.gov.tr).
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK), Anayasan›n 61.maddesi
gere¤ince potansiyel ma¤dur grubu içerisinde yer alan ve ekonomik ve sosyal
yoksunluk içinde olan, korunmaya, bak›ma, yard›ma ve rehabilitasyona muhtaç
çocuk, sakat ve yafll›lar ile kad›nlar›n ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n›, çeflitli sorunlar›n önlenmesi ve çözümlenmesine yard›mc› olunmas›n›, hayat standartlar›n›n iyilefltirilmesini amaçlayan sistemli ve programl› hizmetler yerine getirmektedir
(www.shcek.gov.tr).
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤› bünyesinde yerine getirilen ve yukar›da ifade edilen hizmetler kuramsal olarak oldukça iyi, günün koflullar›na hitap eden bir
anlay›fl›n ve uygulaman›n varl›¤›na iflaret etmektedir. Ancak, son y›llarda ‹zmir,
Malatya ve di¤er baz› çocuk yuvalar›nda ortaya ç›kan çok ciddi fliddet içerikli olaylar ve gün ›fl›¤›na ç›kmamakla birlikte varl›¤› hakk›nda hemen herkesin görüfl birli¤i içinde oldu¤u olumsuz ve yetersiz yaklafl›mlar kuramsal düzenlemelerin uygulamada tam olarak ifllerlik kazanmad›¤›n› göstermektedir. Buralarda görev yapan
ve asli görevi çocuklar, özürlüler, yafll›lar ve kad›nlarla ilgili bak›m ve psikolojik
hizmetleri yürütmek olan personelin bilgi, deneyim, kiflilik ve psikolojik aç›lardan,
üstlendi¤i misyonu yerine getirebilecek ölçülerde olmas› büyük önem tafl›maktad›r. Bu yönlerden zay›f veya yetersiz olan personel, rutin ifllerin yürütülmesi veya
karfl›lafl›lan sorunlar›n çözümlenmesi konusunda olumlu katk›lar sunamamakta ve
böylece usulüne ve bilimsel gerçeklere ayk›r› bir flekilde davranma yolunu seçmektedir. Bu da en kolay ve yayg›n olarak durumu idare etmek ve fliddet kullanmak suretiyle sorunun üstesinden gelmeye çal›flmak fleklinde kendini göstermektedir. Burada yapt›¤› ifli sevmeme, hizmet verdi¤i kiflilerle bütünleflememe de
Aile ve Sosyal Politikalar
Bakanl›¤› potansiyel suç
ma¤duru konumunda
bulunan kimsesiz çocuklar
ile yaln›z yaflayan yafll›lar,
özürlüler ve fliddet ma¤duru
kad›nlara yönelik koruyucu,
kollay›c› ve destek sa¤lay›c›
çok önemli hizmetler
sunmaktad›r.
152
Suç Sosyolojisi
önemli bir di¤er faktördür. Bu durum asl›nda hemen her alanda farkl› yap›larda
kendini gösteren yayg›n bir hastal›kt›r. Örne¤in; modern soruflturma yöntemleriyle olay› ayd›nlatma konusunda yetersiz olan polisin fliddet kullanarak çözüme gitmeye çal›flmas›; derslerine çal›flmayan veya kapasitesi yetersiz olan ö¤rencinin zay›f almamak için yaz›l› s›navda kopya çekmesi; profesyonel oyun düzeniyle rakip
tak›m›n oyuncular›n›n gol atmas›na engel olamayan defans oyuncular›n›n sert hareketlerle faul yaparak gole engel olmaya çal›flmas› gibi. Buralardaki ortak nokta;
ortadaki durum veya karfl›lafl›lan sorunun üstesinden gelebilecek irade, bilgi, yetenek, deneyim ve di¤er de¤erlere sahip olmayan kiflilerin yanl›fl ve bazen de yasa
d›fl› usul ve uygulamalarla sorunu aflmaya çal›flmas›d›r. Bunu sa¤layabilmek için
her iflin standard›n›n belirlenmesi, ifle uygun nitelikli insanlar›n çal›flt›r›lmas›, fleffaf, denetlenebilir ve hesap verebilir bir sistemin oluflturulmas› gerekmektedir.
Her çocuk, yafll› ve özürlü ailesinden, çevresinden, toplumdan ve ilgililerden
yak›n ilgi, flefkat ve destek görmek ister. Kald› ki, bak›ma ve korunmaya muhtaç
olup da bu amaçla kurumsal kimli¤e sahip yerlerde özel bak›m ve gözetim alt›nda tutulan çocuk, yafll› ve özürlüler iflin bafl›nda dezavantajl› olmalar› nedeniyle di¤er normal akranlar›ndan çok daha fazla ilgi, flefkat ve anlay›fla muhtaçt›r. Bu yaklafl›m, birinci derecede kendilerine do¤rudan hizmet sunan bak›c›lar ve di¤er görevliler taraf›ndan yerine getirilmelidir. Korunmaya muhtaç çocuklar, özürlüler ve
yafll›lara hizmet verilen yerlerde görev yapmak sadece para kazanmak için yap›labilecek bir ifl de¤ildir. Buralarda çal›flanlar›n ayn› zamanda sevgi, flefkat, paylaflma
ve fedakârl›k duygular›n›n ön planda olmas› gerekir. Çocuklar›, yafll›lar› ve di¤er
ilgili hedef kitleleri sevmeyen bir kiflinin sadece günlük yaflam›n› idare etmek, maafl elde etmek amac›yla bu iflleri hakk›yla yapmas› adeta imkâns›zd›r. Bu ifl gerçekten de bir gönül ve sevgi iflidir. Ancak bu konu sadece çal›flanlar›n inisiyatifine ve
vicdani de¤erlendirmelerine emanet edilmeyecek kadar önemlidir. Hukuk devletinde bu tür konular hiçbir zaman sadece kiflisel inisiyatif ve de¤erlere b›rak›lmamal›d›r. fieffafl›k içinde denetlenebilir ve hesap verebilir bir sisteme duyulan ihtiyaç bu aç›dan çok aç›k ve nettir. Hata yapanlar›n tespit edilip cezaland›r›ld›¤›, iflini iyi yapanlar›n da ödüllendirildi¤i bir model uygulanmal›d›r.
SHÇEK, ülke genelinde 46 Aile Dan›flma Merkezi, 45 Kad›n Konuk Evi ve yaklafl›k 94 Toplum Merkezi vas›tas›yla kad›nlara hizmet sunmaktad›r (www.shcek.
gov.tr). Kad›n konukevleri ve toplum merkezleri sosyal hayat içerisine tam anlam›yla girerek hemen her suç ma¤duru kad›na sosyal, ekonomik, hukuki ve sa¤l›k
yard›m› sa¤laman›n yollar›n› gelifltirmelidir. Bu anlamda, psikolojik ve hukuki dan›flmanl›k, e¤itim ve ekonomik yard›m çal›flmalar› konusunda ciddi ad›mlar at›lmal›d›r. Her ne kadar baz› yerel yönetim organlar› kad›nlara yönelik s›¤›nma evi, dan›flma merkezi ve kad›n evi açmak suretiyle bu alanda hizmetler yerine getirmeye
çal›flmakta ise de bu tür yerler hem say› hem de ifllevleri itibariyle oldukça s›n›rl›
durumdad›r. ‹fllerin daha sa¤l›kl› ve yerinde yürütülebilmesini sa¤lamak amac›yla
bu tür hizmetlerin tamamen yerel yönetimler taraf›ndan yerine getirilmesinde yarar bulunmaktad›r. Çocuk, yafll›, özürlü ve kad›nlara hizmet sunan kurumlar ile bu
kurumlarda görev alan her seviyede görev yapan personelle ilgili olarak afla¤›daki
hususlarda dikkatli olunmal›d›r (www.shcek.gov.tr):
• Buralarda yap›lacak iflin tan›mlanmas› yap›lmal›d›r.
• Buralarda görev yapacak personelin görev tan›mlamas› yap›lmal›d›r.
• Buralarda görev yapacak personelde bulunmas› gereken, sosyal, kültürel ve
psikolojik de¤erler tespit edilmelidir.
• Buralarda görev yapacak personel için genel memuriyet s›nav› d›fl›nda özel,
görev ve ihtiyaç duyulan personel tan›mlamas›na uygun s›nav yap›lmal›d›r.
153
• Do¤rudan hizmet sunan bak›c› ve di¤er görevlilerin çal›flma alanlar› ile ilgili özel e¤itim alm›fl olmalar›na büyük önem verilmelidir.
• Temizlik ve di¤er destek hizmetlerini yerine getiren personelin bak›m hizmeti sunulan kiflilerle yak›n iliflki içine girmeleri engellenmelidir.
• Buralarda yeterli say›da personel görevlendirilmelidir.
• Kurumsal ve kurum d›fl› denetim mekanizmas› oluflturulmal›d›r. Periyodik ve
ani denetimler yap›lmal›d›r. Bu denetimler sonucunda haz›rlanan raporlar
çerçevesinde gerekli her türlü eksiklikler giderilmeli, çözümler üretilmelidir.
• Buralarda görev yapacak personelin ailevi ve psikolojik durumlar›n›n böyle
bir görevi yerine getirmeye uygun olup olmad›¤› çok iyi araflt›r›lmal›d›r.
• Bu hizmetlerle ilgili toplumsal duyarl›l›k oluflturulmal›, insanlar›n maddi ve
manevi kat›l›mlar› sa¤lanmal›d›r.
• Bu hizmetlerin yürütülmesinde gönüllü yard›m meleklerinden yararlan›lmal›d›r. Bu flekilde yard›m sunmak isteyen kiflilerin, yerine getirilecek hizmete
uygun olup olmad›¤›na özen gösterilmeli, bu kiflilere verilecek hizmet içi
kurslar ve seminerler yoluyla hizmetin kalitesi art›r›lmal›d›r.
• Bu hizmetler yerel yönetimler taraf›ndan yerine getirilmelidir.
Ceza Adalet Sistemi
Ma¤dur ile ceza adalet sistemi aras›nda hassas bir denge bulunmaktad›r. Bu çizginin bir ucunda devletine ve ceza adalet sistemine güvenen, onlar›n korumas› alt›nda bulunan ancak buna ra¤men kendisine karfl› suç ifllenip zarar gören bir ma¤dur, di¤er taraf›nda ise can ve mal emniyeti korumas› alt›nda bulunan ancak, görev ve sorumluluklar›n› yerine getirememifl olmas› nedeniyle vatandafl› ma¤dur olmufl bir organ, devlet bulunmaktad›r. Bu durumda, meydana gelen bu istenilmeyen olay›n aç›kl›¤a kavuflturulmas›, ma¤durun psikolojik ve di¤er aç›lardan sa¤l›kl› bir birey haline getirilmesi için her türlü çal›flman›n yap›lmas› ve deste¤in sa¤lanmas› gerekmektedir.
Ceza adalet sistemindeki bu dengesizli¤in düzeltilmesi amac›yla suçlu davran›fllar›n hedefi olmufl ma¤durlar için, ma¤duriyetin ilk an›ndan itibaren her türlü yard›m ve destekleme çal›flmalar› yap›lmal›, suç ma¤durlar›n›n lehine olacak flekilde
ölçülü bir denge sa¤lanmal› ve ileri aflamalarda da de¤iflik flekillerde kaynak aktar›m› gerçeklefltirilmelidir. Bilinen istatistiklere geçen suçlar toplumda gerçek anlamda var olan suçlar›n sadece küçük bir k›sm›d›r ve geriye kalan, bilinmeyen büyük
ölçekli oran›n ortaya ç›kar›lmas›nda ma¤durlar›n rolünü iyi anlamak ve de¤erlendirmek gerekir (Hentig’den akt., Sokullu-Ak›nc›, 1999:23). Ma¤durlar, ceza adalet
sistemi içerisinde, normal koflullarda elde edilmesi çok zor (ve hatta bazen de imkâns›z) baz› bilgilere ulaflmay› kolaylaflt›rmaktad›r. Özellikle gizli suçlulu¤un tespit
edilmesi ve ayd›nlat›lmas›nda ma¤durlar›n büyük bir rolü vard›r. Ma¤durlar suç
sonras› çok zor duruma düflmekte; hukuki, ekonomik, sosyal, fiziksel ve ruhsal aç›dan çok ciddi zarar görmekte, böylece ma¤dur ikinci defa ma¤dur edilmektedir
(Sokullu-Ak›nc›, 1999). Bu gerçekler ›fl›¤›nda ceza adalet sistemindeki bu dengesizli¤in düzeltilmesi için ma¤duriyetin ilk an›ndan itibaren suç ma¤durlar›yla ilgili olarak hukuki, sosyal, ekonomik ve psikolojik yönleri içine alan ölçülü bir dengenin
sa¤lanmas›, onlarla ilgili yard›m ve destek çal›flmalar›n›n yap›lmas› gerekir.
Meydana gelen olaylar karfl›s›nda gerekli adli sürecin bafllat›lmas›, bu sürecin
süratli ve etkin iflletilmesi ma¤durlar aç›s›ndan büyük önem tafl›yan konulardan biridir. Yasama organ› taraf›ndan yürürlü¤e konulan yasalar›n ifllerlik kazanmas›, suç
ma¤durlar›n›n haklar›n›n etkin bir flekilde korunmas› ve suçlular›n en k›sa sürede
Bir olay›n meydana gelmesi
halinde genelde eldeki kamu
kaynaklar›n›n büyük bir
k›sm› suçlulara yönelik
olarak kullan›lmakta, suç
ma¤durlar› ise kendi
kaderleriyle bafl bafla
b›rak›lmaktad›r.
154
Suç Sosyolojisi
Adli yarg›lama sürecinin
uzun sürmesi, ma¤durun
gerekli gereksiz yere savc› ve
mahkemeler taraf›ndan
ça¤r›lmas› ma¤durlara
ekonomik ve psikolojik
aç›dan olumsuz yükler
getirmekte, böylece ikincil
ma¤duriyete yol açmaktad›r.
hak ettikleri cezaya çarpt›r›lmas› gerekmektedir. Suç ma¤durlar› adli yarg›lama sürecinde önemli ve a¤›rl›kl› bir konumda olmas› gerekirken büyük ço¤unlukla s›n›rl› bir konumda tutulmaktad›r. Adli yarg›lama sürecinin sa¤l›kl› ve etkin bir flekilde
yürütülebilmesi için ma¤durla ceza adalet sistemi aras›nda iyi bir iflbirli¤i a¤›n›n
kurulmas› gerekir. Suçun polise bildirilmesi, delillerin toplanmas›, suçlunun teflhis
edilmesi ve adli yarg›lama sürecinin her aflamas›nda tan›kl›k yap›lmas› suçun ayd›nlat›lmas› ve suçlunun hak etti¤i cezay› almas›nda önemli hususlard›r. Suç ma¤durlar›, kendilerini zarara u¤ratan kiflilerin, ifllemifl olduklar› haks›z eylem veya suçun karfl›l›¤› olan cezay› en k›sa zamanda ald›klar›n› görmek böylece rahatlamak
ister ki bu onlar›n en do¤al insani ve demokratik hakk›d›r. Ancak, mahkemelerin
iflleyifli, suç ma¤durlar›na yönelik ceza adalet sisteminin aktörlerinden gelen talepler, ma¤durlara karfl› yap›lan olumsuz ve duyars›z çal›flmalar ve davran›fllar ile davalar›n sonuçlanmas›n›n çok uzun zaman almas› ma¤durlar› daha fazla s›k›nt›ya
sokmakta ve psikolojik aç›dan y›pratmaktad›r (Bahar, 2006:12). Adli yarg›lama sürecinde ma¤durun yaflad›¤› olumsuzluklar sonucunda ma¤durun ceza adalet sistemiyle olan iflbirli¤i kopabilmektedir. Bu da do¤al olarak suçun ayd›nlat›lmas›n›
güçlefltirmekte hatta imkâns›z hale getirebilmektedir. Ma¤dur öncelikli olarak durumunun anlay›flla karfl›lanmas›n›, kendisine sayg› duyulmas›n›, dinlenilmesini ve
süreç hakk›nda bilgilendirilmesini ister. Bunlar›n hepsi çok makul ve kabul edilebilir beklentilerdir.
Ma¤durlar›n hiçbiri profesyonel ma¤dur de¤ildir. Yani, bu insanlar yaflamlar›
boyunca belki bir veya birkaç defa bu tür olaylarla karfl›laflm›fl ve ma¤dur olmufllard›r. Ma¤dur olmak, gerçek zarar seviyesi ne olursa olsun, onlar için afl›lmas› çok
zor bir durumdur. Bu yap› kapsam›nda, ceza adalet sistemi içerisinde yer alan aktörler kendileri için her gün karfl›lafl›lan, çok s›radan ve önemsiz say›labilecek bir
olay›n, ma¤dur için afl›lmas› güç çok ciddi bir durum olabilece¤ini bilmeli ve ona
göre davranmal›d›rlar. Hemen herkes için geçerli olan bu ortak nokta dikkate al›nmak suretiyle, karfl›lafl›lan her olayda ilgili personel, ma¤durlar›n sorunlar›na karfl›
duyarl› olmal›d›r. 2000’li y›llar›n bafl›nda, Avrupa’da nüfus yo¤unlu¤u ülkemize yak›n olan Fransa’da 30,000 hâkim görev yapmakta iken bu say› ülkemizde yaklafl›k
5500 idi (Güner, 2003). A¤›r ifl yükü ve çal›flma koflullar› alt›nda görev yapan s›n›rl› say›da hâkimin yapaca¤› çok fazla bir fley kalmamakta, mevcut gerçekler ve sorunlar nedeniyle adalet oldukça geç tecelli etmektedir. Bu alanda mutlaka ciddi bir
reform yap›lmal›; hâkimlerin say›s› yeterli seviyeye getirilmeli, Adalet Bakanl›¤›
bünyesinde bütün mahkemeleri içine alan bilgisayar a¤› gelifltirilmeli, adli istatistiklerin tam ve güncel tutulmas› sa¤lanmal›, mahkemelerdeki dosya arflivi ve muhafazas› daha profesyonel ve güvenli hale getirilmeli ve hâkim ve savc›lar›n çal›flma konular›na göre uzmanlaflmas› sa¤lanmal›d›r. Ma¤dur, meydana gelen olay,
kendisine karfl› ifllenen suç hakk›nda sahip oldu¤u bilgiler ›fl›¤›nda ceza adalet sisteminde etkin rol oynamal›d›r.
Maddi ve Manevi Tazminat
Ma¤durlar›n zarara u¤rad›¤›
ve bunun da söz edilen kifli
veya makamlar›n hatas›
sonucu oldu¤una karar
verilmesi halinde
ma¤duriyetin mahkeme
karar›yla tescil edilmesi ve
ma¤dura tazminat ödenmesi
söz konusudur.
Suç ma¤duru olan kiflilerin, u¤ram›fl olduklar› zararlar karfl›l›¤›nda maddi ve manevi tazminat davas› açma hakk›na sahip olmalar›, ceza adalet sistemi içerisinde
ma¤durlara sa¤lanan önemli yard›m ve destek hizmetlerinden biridir. Mahkemeler
baflvuru konusunu hakl› görmeleri halinde, meydana gelen ma¤duriyetin derecesine göre ma¤dura tazminat verilmesine karar vermektedir. Burada ma¤dur, karara ba¤lanan tazminat› do¤rudan kendisini ma¤dur eden kifliden (suçludan) veya
kurumdan almaktad›r. Baz› durumlarda ma¤dur, u¤ram›fl oldu¤u zarar›n as›l mü-
sebbibi olarak devleti veya herhangi bir kamu kurumunu görmekte ve buna göre
dava açabilmektedir. Terör olaylar›n›n yo¤un oldu¤u yerlerde, meydana gelen
bombal› eylem sonucu evlad›n› kaybeden bir anne veya baba yeterli güvenlik önlemlerini almad›¤› gerekçesiyle ‹çiflleri Bakanl›¤› aleyhine dava aç›p tazminat alabilmektedir. Bu tür davalar›n artmas› ve mahkemelerin ‹çiflleri Bakanl›¤›n› kusurlu görüp ma¤durlara tazminat ödemeye hükmetmesi üzerine bu konuda yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Buna göre, art›k mahkeme sürecine gerek kalmadan terörden zarar gören kiflilere tedavi ve di¤er ekonomik yard›mlar do¤rudan ‹çiflleri Bakanl›¤› taraf›ndan yap›lmaktad›r. Bu uygulama oldukça yerinde ve do¤ru bir ad›md›r. Ancak, devletin terör ma¤durlar›yla ilgili olarak göstermifl oldu¤u bu olumlu
yaklafl›m› di¤er suç ma¤durlar›na da yans›tmas› gerekmektedir. Sokaklarda asayifl
ve güvenli¤i sa¤lamak sorumlulu¤unu tafl›yan devlet; gasp, yankesicilik, kapkaç
ve benzeri suç ma¤durlar› için de tedavi, psikolojik, ekonomik ve di¤er yard›m
mekanizmalar›n› harekete geçirmelidir. Çünkü sonuçta, bu tür suçlar›n ma¤durlar› da kolluk güçlerinin (dolay›s›yla da devletin) yetersiz veya eksik kalmas› nedeniyle ma¤dur olmaktad›rlar. Ayn› flekilde, adli soruflturma süreci içerisinde, gözalt›na al›nan veya tutuklanan kifliler güvenlik kuvvetlerinin kendisine kötü muamelede bulunmas› nedeniyle maddi ve manevi yönden zarar gördü¤ü iddias›yla, güvenlik kuvvetleri veya devlet aleyhine ülke içi veya uluslararas› mahkemelerde
dava açabilmektedir.
2001 krizinde birçok bankan›n bir anda ekonomik krize girmesi ve iflas etmesi sonucu binlerce vatandafl (o bankalarda paralar› bulunan mudiler) çok zor duruma düflmüfl, fiziksel ve ruhsal sorunlar yaflam›flt›r. Bu durum karfl›s›nda, buralarda hesab› bulunan vatandafllar›n u¤ram›fl oldu¤u zararlar›n devlet garantisi alt›na
al›nmas› ve bu bankalara (dolay›s›yla bu bankalarda hesab› bulunan vatandafllara)
parasal destekler sa¤lanmas› da bu çerçevede de¤erlendirilebilir. Bunun yan› s›ra,
devlet, kendi ad›na görev yaparken ma¤dur olan personeline de farkl› yard›m ve
destekler sa¤lamaktad›r. Yaralanma halinde tedavilerinin yap›lmas›, parasal destek
verilmesi, ölüm veya maluliyet halinde ise kendisine veya kanuni mirasç›lar›na tazminat ve ayl›k ba¤lanmas›, faizsiz konut kredisi verilmesi ve özel baz› kolayl›klar›n sa¤lanmas› (paras›z tatil, geride kalan çocuklar›n okutulmas›, giyecek ve yakacak yard›m› gibi) bu aç›dan çok büyük önem tafl›maktad›r.
Konu bu flekilde ele al›n›p hukuki, idari, sosyal ve ekonomik çözümler de bu
mant›k zinciri içerisinde üretilmeye bafllad›¤›nda özel sektöre ba¤l›, yani güvenli¤in özel sektör (özel güvenlik flirketleri) taraf›ndan sa¤land›¤› yerlerde (al›flverifl
merkezleri gibi) suç ma¤duru olan kiflilere de ayn› flekilde ilgili özel sektör iflletmeleri taraf›ndan maddi ve manevi yard›mlar›n yap›lmas› gerekmektedir. Nitekim
Yarg›tay, özel otoparklara park edilen araçlar›n veya araçlar›n içerisinden herhangi bir fleyin çal›nmas› veya araçlara zarar verilmesi halinde ilgili otopark iflletmesinin bundan sorumlu olaca¤› ve u¤ran›lan zarar› karfl›layaca¤› yönünde karar vermifltir. Günümüzde bu hususlarla ilgili gerek özel sektör iflletmeleri gerekse toplum nezdinde yeterli duyarl›l›¤›n olmad›¤› görülmektedir. ‹nsanlar›n büyük bir k›sm› haklar›n› bilmemekte veya bilmekle birlikte mücadeleden kaçmakta, hak arama çabas› içine girmemektedir. Bu tür uygulamalar›n henüz günlük yaflant›m›za
yans›mamas› nedeniyle vakit geçirmeden gerekli sosyal, toplumsal ve hukuki düzenlemelerin yap›lmas›nda büyük yarar bulunmaktad›r.
155
156
Suç Sosyolojisi
Hastaneler ve Di¤er Sa¤l›k Merkezleri
Sa¤l›k hizmetleri ekseninde illerde, ilçelerde ve flehirleraras› yollarda nüfus yo¤unlu¤u, ilk yard›m› gerektiren kaza ve di¤er olaylar›n oran›, mesafe ve di¤er
benzeri unsurlar dikkate al›nmak suretiyle ilk yard›m üniteleri ve ambulans hizmetlerinin kurulmas›na ve ifllerlik kazanmas›na büyük önem verilmelidir. Ma¤durlara ilk yard›m ve tedavi hizmetlerini sunan sa¤l›k personeli ma¤dur, yaral› veya hastalar› di¤er ola¤an hastalarla bir tutmamal›d›r. Bu flekilde sa¤l›k kurumuna
gelen veya olay yerinde ilk müdahalesi yap›lan kifliler fiziksel yara veya rahats›zl›¤›n yan› s›ra büyük ço¤unlukla halen meydana gelen ma¤duriyetin psikolojik etkisini de tafl›yor olabilirler. Bu nedenle, yap›lan müdahale esnas›nda ma¤dur psikolojisini de dikkate almak suretiyle çok anlay›fll›, duyarl› ve içten davranmaya
özen gösterilmelidir.
Önceki y›llarda, u¤ran›lan ma¤duriyet nedeniyle ilk yard›m ile di¤er ileri aflama
müdahalelere ihtiyaç duyan kifliler, herhangi bir sa¤l›k güvencesi olmad›¤› takdirde, hastanelere al›nm›yor ve kendi kaderleriyle bafl bafla b›rak›l›yordu. Gerek insani gerekse toplumsal anlamda çok ciddi bir ay›p olan bu konuda son y›llarda çok
olumlu ad›mlar›n at›ld›¤› görülmektedir. Art›k, acil olarak hastanelere gelen herkese, sa¤l›k güvencesi olup olmad›¤›na bak›lmaks›z›n, gerekli ilk yard›m hizmeti sunulmakta ve tedavileri yap›lmaktad›r. Di¤er taraftan, “yeflil kart” uygulamas› ile ileri aflama tetkik ve tedavilerde de önemli ilerlemeler kaydedilmifl olmas› ma¤durlara yönelik çal›flmalar aç›s›ndan sevindirici bir ad›md›r. Bu konuda bir ad›m daha
at›larak, suç ma¤duru olan bireylerin acil müdahalelerinin özel hastanelerde dahi
yap›lmas›na imkân sa¤lanm›flt›r. Böylece, ani ve k›sa sürede gerçekleflmesi gereken t›bbi müdahalelerde devlet vatandafl›na her türlü yard›m ve deste¤i sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Bu uygulama çerçevesinde devlet, terör nedeniyle yaralanan ve
herhangi bir sa¤l›k sigortas› olmayan vatandafllar›n tedavilerini üstlenerek bu konudaki her türlü masraf› karfl›lamaktad›r. Ancak, bu uygulaman›n di¤er suç ma¤durlar›na yönelik olarak da geniflletilmesi gerekmektedir. E¤er terör olay›, devletin
kusuru ve ihmali sonucu gerçekleflmifl ve bu nedenle ma¤duriyet oluflmufl ise sokaklarda ma¤durun iradesi ve kontrolü d›fl›nda meydana gelen yaralama, kapkaç
ve gasp suçlar› da flüphesiz yeterli güvenlik önleminin olmay›fl› nedeniyle gerçekleflmifl demektir. Bu durumda devletin bu ve benzeri suç ma¤durlar›na da gerekli
tedavi yard›m›n› sa¤lamas›, bu yöndeki eksikli¤i gidermek amac›yla gerekli her
türlü yasal ve pratik düzenlemeleri yapmas› gerekmektedir. Ayr›ca, terörle mücadelede fiziksel veya ruhsal aksakl›k ve sorunlar yaflayan asker, polis ve di¤er kamu görevlilerine t›bbi ve psikolojik destek ve yard›m sa¤layabilmek amac›yla rehabilitasyon merkezlerinin aç›lmas› da do¤rudan devlet destekli ma¤dur destekleme hizmetleri içinde yer alan bir çal›flmad›r. Buralar ve di¤er ilgili hastanelerde
ruhsal ve fiziksel tedavi yöntemleriyle, ma¤durlar tekrar her yönüyle sa¤l›kl› bir
birey olarak topluma kazand›r›lmaya çal›fl›lmaktad›r.
Özel Sektör Hizmetleri
Potansiyel ve gerçek
ma¤durlara yard›m ve
destek hizmeti sunan özel
sektör uygulamalar› birinci
derecede ekonomik kazanç
elde etmek amac›yla bu
faaliyetleri sürdürmektedir.
Özel sektör taraf›ndan sunulan hizmetlerin büyük bir k›sm› ekonomik kazanç
amac›na dayal› olup ticari alanla ilgilidir. Bu yöndeki çal›flmalar genelde özel güvenlik flirketleri, sigorta flirketleri, doktor, diflçi, avukat ve psikologlar›n ma¤durlara yönelik yard›m ve destek faaliyetlerini içermektedir. Temelde suç ma¤duriyetini engellemek, can ve mal güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla ortaya ç›kan özel güvenlik flirketleri, özel güvenlik görevlileri ve özel güvenlik sistemleri vas›tas›yla müfl-
terilerine koruma hizmeti sunmaktad›r. Son y›llarda Türkiye’de giderek artan bir
flekilde hayat›m›za girmifl olan bu model tamamen ticari bir anlay›fl›n ürünü olup,
belirli bir ücret karfl›l›¤›nda sunulan bir hizmet olarak suç ma¤duriyetinin önlenmesi konusunda önemli bir ifllevî yerine getirmektedir. fiüphesiz bu uygulama, paras› olanlar›n daha iyi ve kapsaml› koruma ve güvenlik hizmetine sahip olmas›, paras› olmayanlar›n ise devletin sa¤lam›fl oldu¤u hizmetlerle yetinmesi anlam›na gelmektedir. ‹lk bak›flta ciddi bir haks›zl›k ve eflitsizlik olarak alg›lanabilen bu durum
asl›nda modern, demokratik ve liberal toplumlar›n geldi¤i nokta ölçüleri içerisinde oldukça do¤al ve olmas› gereken bir sonuçtur. Devlet okullar› ile özel okullar,
devlet hastaneleri ile özel hastaneler, ülke içinde e¤itim ile yurt d›fl› e¤itim, ülke
içindeki hastanelerde tedavi görme ile yurt d›fl›nda tedavi görme, toplu tafl›ma
araçlar› ile özel araçlar konular› için de ayn› temel felsefe geçerlidir. Dünyada herkes ayn› zeka, yetenek, sosyal, aile ve ekonomik koflullara sahip olmad›¤›na ve
olamayaca¤›na göre, bu çerçevede meydana gelen farkl›l›klar›n toplum hayat›nda
belirli yans›malar›n›n olmas› da bir o kadar do¤al ve normaldir. Bu anlamda, ekonomik koflullar› yerinde olan kifli ve kurumlar›n devletin sa¤lam›fl oldu¤u koruma
ve güvenlik hizmetlerine ek olarak geliflmifl baz› tedbirler almas› günümüzde oldukça yayg›n ve kabul gören bir uygulamad›r.
Bu konuda ifade edilebilecek di¤er bir uygulama ise sigortac›l›k sistemiyle ilgilidir. Bu modelde, daha önceden yapt›r›lan sigorta kapsam›nda, u¤ran›lan maddi
zarar›n ve tedavi masraflar›n›n karfl›lanmas›, ma¤dura nakdi yard›mda bulunulmas›, çocuklar›n›n e¤itim masraflar›n›n karfl›lanmas› gibi farkl› hizmetler sunulabilmektedir. Burada, ortaya ç›kan zararlar ma¤durun sigorta flirketi veya ma¤duriyete yol açan kifli veya onun sigorta flirketi taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Yani bir anlamda, sigorta hangi amaçla yap›lm›fl ise yard›m›n flekli de o do¤rultuda olmaktad›r. Sigorta flirketleri, faaliyet alanlar›na giren konularda suç önleme sorumlulu¤unu müflterileriyle paylaflma, potansiyel ma¤durlar› suç öncesi bilinçlendirme ve
suç karfl›s›nda güçlendirme yolunda özel çal›flmalar yapma yollar›n› aray›p bulmal› ve uygulama hayat›na geçirmelidir. Örne¤in; Sigorta flirketleri müflterilerine, sigorta yapt›rmadan önce belirli ön koflullar› yerine getirmelerini önerebilir: Sigortalanacak olan bir ev ise evin kap›s›nda, penceresinde sa¤lam materyallerin, kilit ve
alarm sistemlerinin kullan›lmas›, e¤er sigortalanacak olan araba ise arabada alarm
ve di¤er baz› kilitleme sistemlerinin kullan›lmas›, araban›n geceleri özel garaj veya
evin önünde park edilmesi gibi.
Suçlular› cayd›r›c› özelli¤e sahip bu ve benzeri önlemleri almayan kifliler (kiflilerin mallar›; araba, ev ve iflyeri gibi) suçlar karfl›s›nda daha kolay hedef haline gelmektedir. Önleyici ve cayd›r›c› unsurlar›n yerine getirildi¤i durumlarda suç iflleme
niyetinde olan kifliler daha kolay cayd›r›labilir ve böylece bireyler suç ma¤duru olmaktan korunabilir. Bu nedenle, önleyici ve cayd›r›c› önlemleri alan müflteriler bu
tür tedbirleri almayan müflterilere göre daha az sigorta ücreti ödemelidir. Sigorta
sistemi ve ücretleri buna göre düzenlenmelidir. Bu flekilde, bireyler ve toplum suç
ma¤duriyeti ve suç önleme tedbirleri konusunda çok daha duyarl› ve bilinçli hale
getirilebilir. Ma¤duriyet sonras› hukuki süreçle ilgili olarak da, ma¤durun yasal konularda kendisine yard›mc› olabilecek özel kifli veya flirketleri aray›p bulmas› gerekmektedir. Bireysel çal›flan avukatlar ve avukatl›k bürolar› suçtan zarar gören kiflilerin haklar›n› adli yollardan aramak için hizmet sunmaktad›r. Tabii, bu hizmet
belirli bir ücret karfl›l›¤›nda olup karfl›l›kl› anlaflmayla yürütülmektedir. Bu çerçevede yerine getirilen hizmetlerde ticari kazanç daha ön plandad›r.
157
158
Suç Sosyolojisi
Gönüllü Hizmetler
1993 y›l›nda Türkiye’nin ilk
kad›n s›¤›nma evini ve
dan›flma merkezini açan
Kad›n Dayan›flma Vakf›
gönüllü bir kurulufl olarak
bu alanda çok önemli bir
ilke imza atm›flt›r
(www.ksgm.gov.tr).
Kad›nlar daha çok bildikleri,
yak›ndan tan›d›klar› erkekler
taraf›ndan cinsel suçlara
maruz kalmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
3
Devlet ve özel sektör uygulamalar›na ilave olarak geliflmifl ülkelerde ve son y›llarda ülkemizde de çok fazla say› ve çeflitlilikteki gönüllü kurulufllar suç ma¤durlar›na yard›m ve destek çal›flmalar› yürütmektedir. 1970’li y›llar›n sonu 1980’li y›llar›n
bafl›ndan itibaren Amerika ve Avrupa’da suç ma¤durlar›yla ilgili yo¤un çal›flmalar
yap›lmaya bafllam›flt›r. Ma¤durlar›n suç sonras› çok zor duruma düfltükleri, psikolojik ve fiziksel aç›dan gördükleri zarar›n telafi edilmesi için yak›n ilginin ve duyarl›l›¤›n gösterilmesi gerekti¤i düflüncesi yay›lm›flt›r. Bu çerçevede, 1979 y›l›nda ‹ngiltere’de gönüllü ma¤dur destekleme organizasyonlar› kurulmaya bafllanm›flt›r.
Bu sivil toplum örgütleri afla¤›daki konularda çal›flmalar/faaliyetler yapmak amac›yla ma¤dur üzerine örgütlenmifllerdir;
1. Ma¤durlar ad›na konuflmak.
2. Ma¤durlar› temsil etmek.
3. Ma¤durlara maddi ve manevi yönden destek sa¤lamak.
4. Ma¤durlar›n tekrar ma¤dur olmamalar› için bilgilendirme, yönlendirme ve
e¤itim çal›flmalar› yapmak.
5. Genel anlamda vatandafllar›n suç ma¤duru olmamalar› için neler yapmas›
gerekti¤i konusunda e¤itim faaliyetlerinde bulunmak.
Gönüllü hizmetler kapsam›nda yürütülen ma¤dur destekleme projeleri toplumun farkl› kesimleriyle ilgilenir. Bu yap›l›rken kimileri baz› ma¤dur çeflitlerini hedef kitle olarak seçebilir (flehit aileleri, trafik kazalar› ma¤durlar›, cinsel suç ma¤durlar› ve aile içi fliddet ma¤durlar› gibi). Özellikle aile içi fliddete maruz kalm›fl kad›nlar›n baflvurabilece¤i acil yard›m hatt›, ifl dan›flmanl›¤›, hukuki dan›flmanl›k ve
psikolojik dan›flmanl›k hizmetleri sa¤lamak amac›yla 1993 y›l›nda Kad›n Dayan›flma Vakf› taraf›ndan aç›lan ilk kad›n s›¤›nma evi projesini daha sonraki y›llarda birçok di¤er gönüllü kurulufl izlemifltir. Bu tür yap›lanmalar›n yan› s›ra, özellikle metropol illerde bulunan Barolar da bu konuya e¤ilmifl ve bünyelerinde Kad›n Dan›flma Merkezleri kurmufltur. Bu merkezler, baflta aile içi fliddet olmak üzere, kad›nlara her türlü hukuki ve psikolojik dan›flmanl›k ve rehberlik hizmeti sunmak suretiyle çok ciddi bir bofllu¤u doldurmaktad›r. Gönüllü organizasyonlar bir anlamda
ma¤durlar ad›na konuflma, onlar› temsil etme, maddi ve manevi yönden destek
sa¤lama, tekrar ma¤dur olunmamas› için gerekli bilgilendirme ve e¤itim faaliyetlerini yerine getirmektedirler. Gönüllü organizasyonlar›n befl önemli ve ortak karakteristi¤inden söz edilebilir (Mawby ve Walklate, 1994). Bunlar;
1. Devletten ba¤›ms›z olarak kurulurlar.
2. Devlet taraf›ndan kontrol edilmezler.
3. Baz› yard›m taleplerini kabul ederler (en az›ndan ba¤›ms›z bir kaynaktan
gelen yard›mlar›).
4. Kazanç (ticari) amac› tafl›mazlar.
5. Hizmetleri karfl›l›¤›nda ücret talep etmezler.
Bu ana ilke çerçevesinde, genel anlamda toplumun ve özel anlamda da ma¤durlar›n ayd›nlat›lmas›na yönelik e¤itim programlar›, paneller, yaz›l› kaynaklar ve
k›sa filmleri içeren çal›flmalar yap›lmaktad›r. Barolar›n, sivil toplum örgütlerinin ve
medyan›n yak›n ilgi ve deste¤inin sa¤lanmas›nda büyük yarar bulunmaktad›r. Bunun için gerekli her türlü zemin haz›rlanmal›, medya ile ikili iliflkiler çerçevesinde,
bu programlara önem verilmelidir.
SIRA S‹ZDE ma¤durlarla ilgili ne tür çal›flmalar yapabilir? Aç›klay›n›z.
Gönüllü organizasyonlar
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
159
Gönüllü ma¤dur destekleme programlar› genelde k›sa süreli yard›mlar sa¤lamaktad›r. Her suç ma¤duruna destek veren bu uygulamalar, di¤erlerinin aksine,
suç ma¤durlar› aras›nda herhangi bir ayr›m yapmamaktad›r. H›rs›zl›k, gasp, yaralanma ve di¤er suçlardan birine maruz kalm›fl ma¤durlara gerekli ilgi ve deste¤i
göstermektedir. Bu örgütler, suçlar›n büyük bir k›sm›n›n do¤rudan bildirildi¤i yer
olan polisle yak›n iliflki ve iflbirli¤i içerisindedirler. Bu projelerin baflar›ya ulaflmas›nda etkili olan en önemli unsurlardan birisi de budur.
Herhangi bir karfl›l›k gözetmeksizin, sadece ma¤durlara yard›m amaçl› hizmet
sunmak isteyen gönüllü vatandafllar, özellikle de önceden kendisi veya bir yak›n›
suç ma¤duru olmufl kifliler bofl vakitlerinde suç ma¤duru olmufl kiflilerin yan›nda
yer alabilmelidirler. Di¤er taraftan; bu örgütler suçlar›n büyük bir k›sm›n›n do¤rudan bildirildi¤i yer olan polisle yak›n iliflki ve iflbirli¤i içerisinde olmal›d›r. Bu projelerin baflar›ya ulaflmas›nda etkili olan en önemli unsurlardan birisi de budur
(Russel, 1988:20). Bu kapsamda yürütülen hizmetlerin planl› ve düzenli bir çerçevede yerine getirilmesinde yarar bulunmaktad›r. Bu tür gönüllü hizmetlerin etkin
ve verimli bir flekilde yürütülmesini baflarmak için afla¤›da ifade edilen bir yöntem
gelifltirilebilir:
Gönüllü vatandafllar, bu konularda hizmet sunan sivil toplum örgütlerine baflvurarak yönetim organ›ndaki ilgili kiflilerle irtibat kurarlar; aç›k kimlikleri, adresleri, ilgi alanlar› ve yard›mc› olabilecekleri gün ve saatler hakk›nda gerekli bilgileri
verirler. Polisin lokomotif, teflvik edici bir rol oynayabilece¤i bu çal›flma program›nda polisle gönüllü vatandafllar aras›nda iletiflimi sa¤layan ve ma¤durlar›n durumu ile ilgili geliflmeleri takip eden bir koordinatör bulunmal›d›r. Suç ifllenmesi halinde bizzat ma¤durun polise veya bu çal›flmalar› yürüten gönüllü sivil toplum kurulufluna baflvurmas›, polisin ma¤duru bu kurulufla yönlendirmesi veya polisin örgüte, ma¤durun bilgisi dâhilinde, ma¤durla ilgili bilgi vermesi durumunda gönüllü örgüt personelinin do¤rudan ma¤durla irtibat kurmas› ile söz konusu süreç bafllar. Bu durumda koordinatör, kendilerinde aç›k kimlikleri bulunan gönüllü vatandafllardan, ma¤dura yak›n bir yerde oturan ve konuyla ilgili olabilecek birisini
ma¤durun sorunlar›yla ilgilenmek üzere harekete geçirir. Ma¤durla irtibata geçen
gönüllü personel ma¤durun içinde bulundu¤u maddi ve manevi zorluklar karfl›s›nda elinden geleni yapmaya çal›fl›r. Bu tür irtibat, iliflki ve her türlü geliflmeler hakk›nda organizasyon merkezinde gerekli bilgiler bulunmal› ve geliflmeler takip edilmelidir. Suçlar, ma¤durlar, ma¤dur psikolojisi ve yard›m sunulabilecek alanlar
hakk›nda bilgisi olmayan kiflilerin sa¤l›kl› yard›m hizmeti sunmas› beklenemez. Bu
tür çal›flmalarda gönüllü organizasyonlar, sunmufl olduklar› hizmetin etkin ve verimli olmas›n› sa¤lamak amac›yla gönüllü yard›m melekleri için hizmet içi seminer
ve e¤itim programlar› düzenlemelidir.
Suç do¤rudan veya dolayl›
yollardan insanlar›
etkilemektedir. Bu
çerçevede, ma¤durlara
yard›m ve destek anlay›fl› ile
çal›flan sivil toplum
örgütleriyle el ele
çal›fl›lmal›d›r.
160
Suç Sosyolojisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Ma¤dur ve ma¤duriyet kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
Ma¤dur, herhangi bir konuda zarara veya haks›zl›¤a u¤ram›fl kiflidir. Ma¤duriyet ise ma¤durun
içine düfltü¤ü sosyal, ekonomik, hukuki ve/veya
ruhsal zarar durumudur. Ma¤duriyet denilince
akla ilk gelen suç ma¤duriyetidir. H›rs›zl›k ma¤duru, kapkaç ma¤duru gibi. Ma¤dursuz suç, ma¤duru olmayan suçtur. Ortada aç›kça tan›mlanan
bir ma¤durun olmamas›, bu konuda flikâyetin
bulunmamas› halinde ma¤dursuz suç söz konusudur. Kamu mallar›na zarar verilmesi, takibi flikâyete ba¤l› suçlar (hakaret gibi) ve karfl›l›kl› r›za ile ifllenen suçlar (fuhufl gibi) bu kapsamdad›r. ‹fllenen bütün suçlar kamu taraf›ndan bilinmez, resmi kay›tlara girmez. Bu durumda, bilinmeyen “gizli ma¤duriyetler” ortaya ç›kar. Gerçek
suç say›s›n› ve gizli ma¤duriyetleri ortaya ç›karmak amac›yla resmi suç istatistiklerinin yan›nda
“ma¤dur anketleri” ve “kendili¤inden itiraf anketleri” gerçeklefltirilir.
Ma¤duriyet nedenlerini aç›klayabilmek.
Ma¤duriyet kasten, ihmal veya bir istismar (kötüye kullanma) sonucu meydana gelmektedir. Baz› ma¤duriyetler de ma¤durun kendi r›zas› ile
oluflmaktad›r. Bu tür bir duruma maruz kalan kifli kendini ma¤dur olarak görmemektedir (uyuflturucu kullan›m›, kumar gibi).
Suç ma¤duriyetinin etkilerini özetleyebilmek.
Suç eylemleri ma¤dur üzerinde fiziksel, ruhsal,
sosyal ve ekonomik olmak üzere dört farkl› etki oluflturmaktad›r. Ma¤dur fiziksel olarak yaralanabilmekte, sosyal aç›dan toplumda itibar kayb›na u¤rayabilmekte, ruhsal anlamda psikolojik
sorunlar yaflayabilmekte ve ekonomik kay›plar
yaflayabilmektedir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Ma¤dur polis iliflkisinin çerçevesini ortaya koyabilmek.
Polis ile ma¤dur aras›nda çok yönlü bir iliflki bulunur. Ma¤dur, yard›m ve destek hizmetinin sa¤lanmas›, suçun ayd›nlat›lmas›, vatandafl iliflkilerinin gelifltirilmesi ve suçla mücadelede vatandafl
deste¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan polis için büyük önem tafl›r. Suça kar›flma ve suç ma¤duru
olma aç›s›ndan çocuklar yetiflkinlerden ayr› bir
önem tafl›r. Bundan dolay› polis, çocuk polisi
ad›nda ayr› bir birimle çocuklarla ilgili çal›flmalar› yürütür. Korunmaya muhtaç, sokakta yaflayan, suça maruz kalan, suça kar›flan, kendisini
ifade edemeyen ve benzeri dezavantajlar içinde
bulunan çocuklara yönelik olarak polis kapsaml› çal›flmalar yürütmektedir.
Suç ma¤durlar›na yard›m ve destek hizmetlerinin kapsam›n› izah edebilmek.
Suç ma¤duriyetinin toplumsal hayata verdi¤i zararlar› azaltmak için baflta gerçek/fiili suç ma¤durlar› ve potansiyel suç ma¤durlar› olmak üzere genel anlamda herkese yönelik ma¤duriyeti
önleyici, ma¤duriyet sonras› gerekli yard›m ve
destek hizmetlerini sa¤lay›c› projelerin aktif bir
flekilde yürütülmesi büyük önem tafl›maktad›r.
Bu çerçevedeki çal›flmalar kamu sektörü, özel
sektör ve gönüllü organizasyonlar arac›l›¤›yla
yürütülmektedir.
161
1. Afla¤›dakilerden hangisi ma¤dur ve ma¤duriyet kavramlar›n› aç›klamak için do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Ma¤dur, herhangi bir konuda zarara veya haks›zl›¤a u¤ram›fl kiflidir.
b. Ma¤duriyet olgusu evrenseldir, toplumsal yap›ya göre de¤ifliklik göstermez.
c. Ma¤duriyet, suç oluflturan eyleme ba¤l› olarak
ma¤durun içine düfltü¤ü sosyal, ekonomik, hukuki ve/veya ruhsal zarar durumudur.
d. Ma¤duriyet; Suç ma¤duriyeti, töre ma¤duriyeti,
insan kaynakl› felaket ma¤duriyeti ve do¤al
afet ma¤duriyeti olmak üzere dört kategoride
de¤erlendirilebilir.
e. Ma¤duriyet denilince akla ilk gelen ve ma¤duriyet
türleri aras›nda en çok bilinen suç ma¤duriyetidir.
2. Afla¤›dakilerin hangisi “ma¤dursuz suç” kavram›n›
aç›klamada do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Baz› suçlar›n do¤rudan ma¤duru bulunmamaktad›r veya bilinmemektedir.
b. Ma¤dursuz suç, k›sa ve basit bir ifadeyle ma¤duru olmayan suçtur.
c. Çevre suçlar›, uyuflturucu kullan›m›, fuhufl ve
kumar ma¤dursuz suç grubuna girmektedir.
d. Ma¤dursuz suçlarda, bilinen ve aç›kça tan›mlanan bir ma¤durun olmamas› nedeniyle flikâyet
ve soruflturma için gerekli çal›flmalar yap›lamamaktad›r.
e. Ma¤dursuz suç, adli aç›dan kas›t içermeyen ve
cezas› az olan suçlarda kullan›lan bir kavramd›r.
3. Afla¤›dakilerden hangisi suç oluflturan eylemin ma¤dur üzerinde b›rakt›¤› etkilerden biri de¤ildir?
a. Hukuki
b. Ekonomik
c. Ruhsal
d. Fiziksel
e. Sosyal
4. Afla¤›dakilerden hangisi suç ma¤durlar›n›n maruz
kald›klar› suçu polise bildirmeme nedenlerinden biri
de¤ildir?
a. Suçun ma¤duru ifllenen suçun fark›nda olmayabilir.
b. Ma¤dur, kendisine karfl› ifllenen fiilin suç oldu¤unu bilmeyebilir.
c. Ma¤dur, ifllenen suçu polise bildirecek kadar
önemli görmeyebilir.
d. Ma¤dur, polisi meflgul etmek istemeyebilir.
e. Ma¤dur, faili kendisi cezaland›rmak istedi¤i için
ihbarda bulunmayabilir.
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Bir ülkede ifllenen suçlar›n hepsini ifade etmek
için “gerçek suçluluk” kavram› kullan›l›r.
b. Gerçek suçluluk, ma¤dursuz suçlar hariç, resmi
kay›tlara giren ve mahkûmiyetle sonuçlanan suçlar toplam›d›r.
c. Gerçek suçluluk miktar› “bilinen suçluluk, kanuni suçluluk ve siyah say›lar›n” toplam›ndan
ibarettir.
d. Bilinen suçluluk polisin ifllendi¤ini, varl›¤›n› bildi¤i ve resmi kay›tlar›na geçirdi¤i suçlar›n toplam›ndan oluflur.
e. Kanuni suçluluk, mahkemelere intikal edip mahkûmiyetle sonuçlanan suçlar› ifade eder.
6. Afla¤›dakilerden hangisi ma¤durla ilgili çal›flmalar›n
kapsam› d›fl›ndad›r?
a. Suç sonras› ma¤durda oluflan kiflisel ve sosyal
boyuttaki sorunlar.
b. Suç sonras› ma¤durda oluflan mediko-psikolojik
etkiler.
c. Ma¤durun aile ve ifl çevresine yönelik hizmetler.
d. Ma¤durun hukuki durumu ve sahip oldu¤u haklar.
e. Ma¤dura yard›m ve koruma hizmetleri.
7. Afla¤›dakilerden hangisi suç sonras› ma¤durda meydana gelen etkilerden de¤ildir?
a. Öfke
b. Afl›r› yemek yeme
c. Uyku veya dinlenme zorluklar›
d. Kafa kar›fl›kl›¤›
e. Çaresiz hissetme
162
Suç Sosyolojisi
8. Afla¤›dakilerden hangisi ma¤dura, maruz kald›¤› suçu hat›rlat›c› etki yapan unsurlardan de¤ildir?
a. Yaln›z kalma.
b. Olay›, s›k s›k rüyada görme.
c. Meydana gelen olay›n y›l dönümü.
d. Suçu iflleyen kiflinin kimli¤i (ad› ve soyad›).
e. Benzer bir olayla ilgili medya haberleri.
1. b
9. Afla¤›dakilerden hangisi BM Suç Ma¤durlar› ve Gücün Suiistimali Hakk›nda Temel Adalet Hükümleri Beyannamesi’nin iflaret etti¤i hususlardan de¤ildir?
a. Ma¤dur adil bir flekilde muamele görmeli ve
ma¤durlar›n isteklerine kulak verilmelidir.
b. Ma¤dura suçlu taraf›ndan tazminat verilmelidir.
c. Ma¤duriyete yol açan kiflinin (san›¤›n) maddi durumunun yetersiz olmas› halinde ma¤dura verilecek tazminat hükümet taraf›ndan ödenmelidir.
d. ‹çinde bulundu¤u s›k›nt›lardan dolay› ma¤dura
yard›m edilmelidir.
e. Ma¤dura koruma hizmeti sa¤lanmal›d›r.
5. b
10. Afla¤›dakilerden hangisi olay yerine gelen polisin
ma¤durlarla ilgili görev ve sorumluluklar›ndan de¤ildir?
a. ‹lk yard›m hizmeti sunmak.
b. Kiflisel emniyeti sa¤lamak.
c. Ekonomik destek sa¤lamak.
d. Psikolojik yard›m ve destek hizmeti sunmak.
e. Bilgilendirmek ve önerilerde bulunmak.
2. e
3. a
4. d
6. c
7. b
8. a
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ma¤dur ve Ma¤duriyet Kavramlar›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ma¤dursuz Suç” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Ma¤duriyetinin Etkileri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gizli Ma¤duriyet” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gizli Ma¤duriyet” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ma¤dur Çal›flmalar›n›n Kapsam›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ma¤dur Psikolojisi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ma¤dur Psikolojisi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suç Ma¤durlar›na Yard›m
ve Destek Hizmetlerinin Amac› ve Kapsam›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ma¤dur Polis ‹liflkisi” bölümünü gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Toplumda baz› suçlar, ma¤durun farkl› nedenlerinden
dolay› gizli kalmakta ve bilinmemektedir. Bu yüzden
de gerçek suçluluk ve ma¤duriyet seviyeleri de net bir
flekilde tespit edilememektedir. Gizli ma¤duriyetleri
azaltmak ve ortaya ç›karmak için öncelikli olarak karfl›l›kl› r›zayla ifllenen (uyuflturucu kullan›m›, fuhufl ve kumar gibi) suçlar›n ortaya ç›kar›lma yollar› art›r›lmal›, takibi flikâyete ba¤l› suçlarda ma¤durun flikâyet mekanizmas›na baflvurmas› teflvik edilmeli, ma¤durlar›n adli süreçte tekrar ma¤dur edilmesinin önüne geçilmeli, adli
yarg›lama süreci h›zland›r›lmal›, ma¤durlara yönelik
olas› tehdit ve fliddet kullan›m›na karfl› tedbirler gelifltirilmelidir. Di¤er taraftan, ma¤dur anketleri ile kendili¤inden itiraf anketlerinden de yararlan›lmal›d›r.
163
Kaynaklar
S›ra Sizde 2
Polis suçla mücadelede farkl› unsurlar› dikkate alan
projeler gelifltirmektedir. Suçlu davran›fllar›, suç için elveriflli yerler ve zamanlar ile suçlu profilleri bu anlamda polis için de¤erlendirmeye al›nan unsurlard›r. Benzer flekilde, ma¤dur profillerinin ç›kar›lmas› ve analiz
edilmesi yoluyla olas› suç eylemlerine karfl› potansiyel
ma¤durlar belirlenerek ona uygun önleyici tedbirlerin
gelifltirilmesi mümkün olabilmektedir. Buna göre polis
baz› yerler ve zamanlarda devriye yo¤unlu¤unu art›rmakta, sivil ekipler (güven timleri) görevlendirmekte,
potansiyel ma¤durlara ve genel anlamda vatandafllara
yönelik suç önleme ilgi ve duyarl›l›¤›n› gelifltirme amaçl› çal›flmalar yapmaktad›r (Kapkaç, h›rs›zl›k, uyuflturucu, doland›r›c›l›k ma¤duru olmamak için yap›lmas› gerekenlerin topluma duyurulmas› gibi).
S›ra Sizde 3
Gönüllü organizasyonlar ma¤durlara psikolojik, hukuki, sosyal ve ekonomik konularda yard›m ve destek
hizmeti sunabilir, tekrar ma¤dur olmamalar› için yapmas› gerekenler konusunda bilgilendirebilir. Bu hizmetlerin bir k›sm› do¤rudan kendileri taraf›ndan sa¤lanabilece¤i gibi önemli bir k›sm› ise burada görev alan
kiflilerin rehberli¤inde di¤er ilgili kurumlar taraf›ndan
yerine getirilebilir.
Azak, Ü. (2001) Polis Soruflturmas› ve Sorgu Teknikleri,
Ankara: Özkan Matbaac›l›k
Bahar, H.‹. (2006) “Ma¤dur Bilimi”, H.‹. Bahar (2006)
Suç Ma¤durlar›, Ankara: Adalet Yay›nevi
Bahar, H.‹. (2006) Suç Ma¤durlar›, Ankara: Adalet
Battal, S. Ve N. Özmenler, (1997) Psikiyatri Temel Kitab›,
(Ed. C. Güleç ve E. Köro¤lu) Cilt. 1, Ankara:
Hekimler Yay›n Birli¤i
Befle, E. (2006) “Suç ‹statistiklerinde Karanl›k Say› ve
Ma¤durun Rolü”, H.‹. Bahar (2006) Suç Ma¤durlar›
(Ed.), Ankara: Adalet Yay›nevi
Clerkson, C.M. (1984) Criminal Law: Text and Material,
London: Sweet and Maxwell
Criminal Victimization in the U.S., (1985) Washington,
D.C.: U.S. Department of Justice Statistics
Demirbafl, T. (2001) Kriminoloji, Ankara: Seçkin
Yay›nevi
Develio¤lu, F. (2003) Osmanl›ca Türkçe Ansiklopedik
Lügat, 23. Bas›m, ‹stanbul: Ayd›n Kitabevi
Dinler, V. (2006) “Ma¤dur Kavram›na Çok Yönlü
Yaklafl›m”, H.‹. Bahar (2006) Suç Ma¤durlar›,
Ankara: Adalet Yay›nevi
Emniyet Genel Müdürlü¤ü, (2002) Suç ve Suçlu Profili
(2), Ankara: Emniyet Genel Müdürlü¤ü Bas›mevi,
APK Dairesi Baflkanl›¤› Yay›nlar›, Araflt›rma No: 26,
Yay›n No: 162
Fattah, A. (1984) ‘Victims Response to Confrontational
Victimisation’, Crime and Delinquency
Fattah, E.A. (1997) “Toward a Victim Policy Aimed at
Healing, not Suffering”, C.D. Robert, J.L. Arthur ve
G.S. Wesley (Ed.) Victims of Crime, 2. Bas›, London:
Sage Publications
Geleri, A. (2005) “Suç Ma¤durlar› ve Polis: Olaylara
Müdahale Eden Polisin Suç Ma¤durlar›yla ‹liflkisi,
Polis Bilimleri Dergisi, Cilt:6, Say›: 1
Geleri, Aytekin (2006) Türkiye’de Suç Ma¤durlar›na
Yard›m ve Destek Mekanizmalar›, H. ‹brahim Bahar
(Ed.), Suç Ma¤durlar› Ankara: Adalet Yay›nevi.
Güner, S (2003) Organize Suç Örgütleri; Kara Para ve
Aklanmas›, Ankara: Bilgi Yay›nevi.
Hent›g, V. (1948) The Criminal and His Victim, New
Haven
Hough, (1986) British Crime Survey 1984, London
Inbau, F.E. (1959) Compensation for Victims of Criminal
Violence, J. Public Law
164
Suç Sosyolojisi
‹çli, T.G. (1994) Kriminoloji, Ankara: Bizim Büro
Bas›mevi
Keiser, (1991) “Victim Related Research at the Max
Planck Institute”. Victims and Criminal Justice,
Freiburg
Lewis, D.a. ve Salem, G. (1986) Fear of Crime: Incivility
and the Production of a Social Problem, New
Brunswick: NJ, Transaction
London Rape Crisis Centre, (1984) Sexual Violence: The
Reality of Women in London, London: Women Press
Maguire, M. Ve C. Corbett, (1987) The effects of crime
and the work of victim support schemes, London:
Gower
Mawby, R.I., ve S. Walklate (1994) Critical Victimology,
London: Sage Publications
Mayhew, P., N.A. Maung, ve C. Mirlees-Black, (1993)
The 1992 British Crime Survey, London: HMSO.
Miller, M.R., (2000) Police Patrol Operations (2nd
Edition), USA., Copperhouse Publishing Company
McCutchan Publishing Comp.
McCutchan Publishing Comp.
Özek, Ç. (1984) “Suç Ma¤durunun Korunmas› ‹le ‹lgili
Baz› Sorunlar”, ‹ÜHFM, Cilt. 1
Parkins, R.M. (1975) Criminal Law, Brooklyn:
Foundation Press
Russel, J., (1988) Self Referral to Victim Support Schemes,
Research Bulletin: Home Office Research and
Planning Unit Paper, Paper No: 25
Shapland, J. (1988) ‘ Policing with the Public’, T.Hope
ve M.Shaw (ed.) Communities and Crime
Reduction, London: HMSO
Sherman, L.W. (1992) Policing Domestic Violence:
Experiments and Dilemmas, New York: Free Press
Sokullu-Ak›nc›, F. (1999) Viktimoloji, ‹stanbul: Beta
Sutherland, E.H. (1949) White Collar Crime, New York:
Reinehart
fieker, B.D. ve G. fieker (2006) “BireycilikToplulukçuluk E¤ilimleri Aç›s›ndan Kültüre Uyum
(Kültürlenme) Süreçleri ve Ma¤duriyet Kavram›”,
H.‹. Bahar (2006) Suç Ma¤durlar›, Ankara: Adalet
Viano, E. (1975) Victimology, Massachusetts: Heath and
Co.
Walklate, S. (1996) Community and Crime Prevention,
(ed. E. McLaughlin ve J. Muncie), Controlling Crime,
London: Sage Publications
www.ksgm.gov.tr
www.shcek.gov.tr
Yücel, M.T. (2003) Kriminoloji, Ankara: Seçkin Yay›nevi
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Organize suç ve iliflkili di¤er kavramlar› tan›mlayabilecek,
Organize suçlar›n Türkiye’de ortaya ç›kmas› ve geliflmesini özetleyebilecek,
Organize suçlar›n ortak özelliklerini s›ralayabilecek,
Organize suç örgütlenmesinin temel dinamiklerini aç›klayabilecek,
Organize suçlar›n Türkiye’de ortaya ç›kmas›nda etkili olan faktörleri ifade
edebilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Organize suç
• Mafya
• Mafya tipi organize suç
• Organize suçlar›n ortak
özellikleri
• Organize suçlar›n nedenleri
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Organize Suçlar
• ORGAN‹ZE SUÇLA ‹LG‹L‹
KAVRAMLAR
• TÜRK‹YE’DE ORGAN‹ZE
SUÇLARIN TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
• ORGAN‹ZE SUÇLARIN ORTAK
ÖZELL‹KLER‹
• ORGAN‹ZE SUÇ
ÖRGÜTLENMES‹N‹N TEMEL
D‹NAM‹KLER‹
• TÜRK‹YE’DE ORGAN‹ZE
SUÇLARIN ORTAYA ÇIKMASINDA
ETK‹L‹ OLAN FAKTÖRLER
Organize Suçlar
ORGAN‹ZE SUÇLA ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR
Organize Suç ve Mafya Kavram›
Organize suç çok farkl› tan›mlar›n ve yaklafl›mlar›n oldu¤u bir aland›r. Organize
suç bir taraftan ‘endifle verici ve ürkütücü suçlu organizasyonu’ olarak tarif edilirken, di¤er taraftan da ‘sosyal de¤iflimin hasta basamaklar›’ olarak nitelendirilmektedir (Bell, 1988). ‘Profesyonel suç’, ‘örgütlü suç’, ‘illegal giriflim’, ‘yer alt› dünyas› imparatorlu¤u’, ‘gizli topluluk’, ‘çete’, ‘flebeke’, ‘teflekkül’, ‘örgüt’ ya da basitçe
ve çok yayg›n bir flekilde ‘mafya’ gibi terimler, farkl› zaman ve zeminlerde organize suç ve suçluluk kavram›n›n yerine kullan›lmaktad›r. Günümüzde özellikle
mafya kavram›n›n, bütün dünyada, teknik olarak do¤ru olmamakla birlikte, ‘organize suç ve suçluluk’ kavramlar›yla özdeflleflti¤i görülmektedir. Yani organize suç
dendi¤inde akla ilk önce mafya gelmektedir. Mafya denildi¤inde de organize suç
Organize suç, kapsam› çok genifl olan bir kavramd›r. Organize suç, devaml› suç
ifllemek üzere gizli bir flekilde örgütlenen üç veya daha fazla kiflinin ekonomik kazanç elde etmek amac›yla bir araya gelmek suretiyle suç ifllemesidir. Bu yap› içerisinde mutlaka lider konumunda üst düzey bir yönetici ve örgütün büyüklü¤üne,
eleman say›s›na ve gizlilik esaslar›na ba¤l› olarak üst ve orta düzeyde farkl› konumlar (makamlar) ile en altta iflleri yapan elemanlar bulunur. Interpol, organize
suçlar› biraz daha uluslararas› boyutta ele almakta ve “esas amac›, süreklilik arz
eden bir flekilde gelir elde etmek ve ulusal s›n›rlara bak›lmaks›z›n teflebbüsü devam ettirmek olan ve bu nedenle yasad›fl› faaliyetlerle meflgul bulunan flah›slar›n
teflekkül ettirmifl oldu¤u herhangi bir teflebbüs ya da grup olarak tan›mlamaktad›r”
(Ryan ve Rush, 1997:137).
Uyuflturucu, silah ve tarihi eser kaçakç›l›¤›, insan ticareti, ihaleye fesat kar›flt›rma, haraç toplama, çek senet tahsilât›, organ kaçakç›l›¤›, organize oto h›rs›zl›¤›, organize doland›r›c›l›k, hepsi birer organize suçtur. Bu iflleri yapan örgütler de organize suç örgütüdür. Mafya da bir organize suç örgütlenmesini ifade eder. Her organize suç yap›lanmas› bir mafya tipi örgüt de¤ildir; ancak, her mafya tipi örgüt organize suç yap›lanmas›d›r. Organize suçlar, mafyay› da içine alan, mafyadan çok
daha genifl bir anlam ve içeri¤i bulunan bir üst olgudur. Di¤er taraftan mafya ve
organize suç sosyolojik, organize suçluluk ise daha çok hukuki bir olgu olarak da
tan›mlanabilir (Befle, 2002). Türkiye’de mafya terimi genelde organize suçla efl an-
Mafya kavram›n›n nerede ve
nas›l ortaya ç›kt›¤› ve bu
terimin etimolojik yap›s› ve
özellikleri konusunda çok
farkl› görüfl ve yaklafl›mlar
bulunmakla birlikte yayg›n
olan görüfl bu kavram›n
Sicilya kökenli oldu¤u
yönündedir.
168
Suç Sosyolojisi
Mafya, öznel olarak bir suç
örgütünü tan›mlamaktan
çok belirli bir alt kültürü,
kendine özgü gelenekleri ve
davran›fl kodlar› olan bir
olgu ve oluflumu ifade
etmektedir (Befle,
2002:156).
SIRA S‹ZDE
1
Terör, uyuflturucu
kaçakç›l›¤›, insan ticareti,
göçmen kaçakç›l›¤› ve organ
S O s›n›raflan
R U
ticareti
suçlardan
baz›lar›d›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
lamda kullan›lmaktad›r. Bir kamu kurumunda iflin h›zland›r›lmas› veya yap›lmas›
için verilen rüflvete iliflkin çark, büyük kredi ve ihale yolsuzluklar›, uyuflturucu ve
silah kaçakç›l›¤›, çek-senet tahsilât› ve haraç toplama hep birlikte ayn› kefede de¤erlendirilmektedir. Di¤er taraftan, organize suç aktivitesinin görüldü¤ü her faaliyet alan›n›n bafl›na mafya terimi eklenmek suretiyle (otopark mafyas›, ihale mafyas›, çek-senet mafyas›, fuhufl mafyas› gibi) her aksayan iflten ve her suç aktivitesinden ayr› bir mafya türü olarak söz edilmektedir (Saçan, 2005).
Mafya adl› somut bir organize suç örgütü yoktur. Bu kavram, özellikle Sicilyal›lar›n tarihsel ve kültürel geçmifli içerisinde yer alan bir kültür yap›s›, yaflam tarz›
ve davran›fl kodunu, bu ba¤lamda da ‘geleneksel veya ailevi suç örgütlerini” ifade
etmektedir (Befle, 2002). Mafya’n›n kavramsal ve kültürel kodlar› Sicilya’n›n geçmiflinde yatmaktad›r. Mafya, Sicilya kaynakl› suç örgütleri gelene¤ini yans›t›r ve ilk
baflta ortaya ç›k›fl›nda gizli bir suç örgütü olma amac› yoktur, organize suçlarda ise
yasa d›fl›l›k bu tür örgütlenmelerin bafl›ndan itibaren mevcuttur. Bu anlamda Hess
(1973), mafyan›n ne gizli bir dernek ne de örgüt oldu¤unu, onun sadece bir yöntem ve yaflam tarz› oldu¤unu ifade etmektedir.
S‹ZDE kavramlar› aras›nda nas›l bir benzerlik ve farkl›l›k vard›r? Anlat›n›z.
Organize suçSIRA
ile mafya
S›n›raflan Organize Suç
S›n›raflan organize suçla ilgili en çok kabul gören tan›mlardan birisi BM S›n›raflan
Organize Suçlarla Mücadele Konvansiyonu taraf›ndan yap›lm›flt›r. Bu tan›ma göre;
S O e¤er
R U birden fazla ülkede iflleniyorsa, bir ülkede haz›rlan›p, planlasuç faaliyetleri
n›p, yönetilip ve kontrol edilip baflka bir ülkede iflleniyorsa veya birden fazla ülkede aktif organize
D ‹ K K A T suç grubu taraf›ndan iflleniyorsa veya bir ülkede ifllenip di¤er
ülkeleri de sonuçlar› bak›m›ndan etkiliyorsa s›n›r aflan suç kategorisi içerisinde ele
al›nmal›d›r (Stanislawski, 2004:156). S›n›raflan Örgütlü Suçlara Karfl› BM SözleflmeSIRA S‹ZDE
si’nde ise s›n›raflan organize suç; suçun birden fazla devlette ifllenmesi, suçun tek
bir devlette ifllenmekle beraber haz›rl›k, plan, idare aflamas›n›n tamam› veya bir
bölümününAMAÇLARIMIZ
baflka bir devlette oluflturulmas›, suçun tek devlette ifllenmesi ancak
birden fazla devlette faaliyet gösteren örgütlü suç grubunun suça kar›flmas› ve suçun tek devlette ifllenmesi ancak baflka bir devlette etkilerinin olmas› fleklinde tan›mlanm›flt›rK (Finckenauer,
2000:3).
‹ T A P
N N
Beyaz Yakal› Suç
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Beyaz yakal›
çal›flanlar›n›n görevlerini kötüye kullanmak suretiyle, göT E L Esuç,
V ‹ Z Yflirket
ON
revleriyle ilgili konularda ifllemifl olduklar› suçtur. Bu suç türleri rüflvet, irtikâp,
zimmet ve görevi kötüye kullanma gibi suçlar› içermektedir. Sutherland (1949) bu
suçu, sayg›nl›k ve yüksek statü sahibi bir kifli taraf›ndan görevini yerine getirirken
T E R N E Ttan›mlamaktad›r. Asl›nda beyaz-mavi yakal› suçlar, beyin ve el
ifllenen suç‹ Nolarak
eme¤ine dayal› bir iflgücü ayr›m›n›n ürünü olarak s›n›fland›r›lan suç türleridir. Bilek gücüyle, el eme¤iyle çal›flan iflçi s›n›f› ile bilgiye dayal› olarak beyin gücü ile
çal›flan orta ve üst s›n›fa ait kiflilerin sosyal yaflamda sergiledikleri eflitsizlikler, ifllenen suç türlerine de yans›m›flt›r. Beyaz yakal› suç, suçlar›n sadece alt s›n›flara özgü bir sapk›n davran›fl oldu¤u yönündeki alg›lamay› y›km›flt›r. Suç sadece s›radan,
vas›fs›z, alt s›n›flara ait kiflilerin iflledi¤i adi suçlarla s›n›rl› görülmemifl, nezih, sayg›n ve elit ortamlarda beyin gücü ile çal›flan orta ve üst s›n›fa ait kiflilerin de görevleriyle ilgili olarak iflledi¤i (iflleyebilece¤i) suç türlerinin (rüflvet, irtikap gibi) varl›¤›na iflaret etmifltir.
7. Ünite - Organize Suçlar
169
Organizasyon (fiirket) Suçlar›
Organizasyon (flirket) suçlar›, yasal bir organizasyon içerisinde o kurumun mensuplar› (birey, grup veya herhangi bir ünitesi) taraf›ndan, mesleklerinin icras› sürecinde, o organizasyonun amaçlar›n› gerçeklefltirmek, baflar›s›na katk›da bulunmak
için ihmal ya da icra fleklinde ifllenen ve o organizasyonun mensuplar›, toplum, tüketiciler, müflteriler, di¤er organizasyonlar, flirketler ve hükümetler üzerinde ekonomik ve fiziksel etki yapan suçlar olarak tan›mlanabilmektedir. fiirket suçlar›, flirket yetkililerinin bireysel ç›karlar› d›fl›nda, mensubu olduklar› flirketin kurumsal ç›karlar› için gerçeklefltirdikleri yasad›fl› ifllemlerdir. fiirket suçlar› ile beyaz yakal›
suçlar genelde birbirleriyle kar›flt›r›lmakta, ayn› anlamda veya birbirlerinin yerine
kullan›lmaktad›r. fiirket suçlar› sadece ceza yasalar›n› ihlal etmek zorunda olmad›¤› gibi kas›tl› veya ihmalin sonucu olarak da ifllenebilmektedir. Vergi kaçakç›l›¤›,
sanayi kazalar›, çevre kirlili¤ine yol açma ve buna benzer suçlar flirket suçlar›d›r.
Kifliler taraf›ndan ifllenen bireysel ve adi suçlarda ma¤dur say›s› ve olumsuzluk
etki alan› s›n›rl› iken flirket suçlar›nda ma¤dur say›s› daha fazla ve etki alan› da çok
genifl ve uzun süreli olabilmektedir. Çernobil facias›, bu anlamda verilebilecek en
aç›k ve ac› örneklerden biridir. Zararl› etkisi oldu¤u sonradan ortaya ç›kar›lan bir
ilaç veya deterjan›n üretimi ve sat›fl› da bu ba¤lamda bir flirket suçudur. Beyaz yaka ve flirket suçlar›n›n failleri büyük ço¤unlukla toplumda orta ve üst s›n›f olarak
tan›mlanan sosyal s›n›flara mensup kifliler iken, organize suçlar› iflleyen kiflilerin
büyük bir k›sm› ise e¤itim seviyesi düflük ve alt s›n›flara mensuptur. Ancak konu
tamamen hukuki bir çerçeve içerisinde ele al›nd›¤›nda flunu da eklemek gerekir;
beyaz yaka ve flirket suçlar› bireysel olarak ifllenebilece¤i gibi örgütlü olarak da ifllenebilmektedir.
Beyaz yaka suçlar ile flirket
suçlar› organize suçlar ile
kar›flt›r›labilmektedir. fiirket
suçlar› ve beyaz yaka suçlar›
yasal organizasyonlar
içerisinde yasal statüleri
olan kifliler taraf›ndan
ifllenmektedir. Organize
suçlar ise, tam anlam›yla
yasad›fl› yap›lanmalar›
gerektirmektedir.
MAFIOS TOPLUM YAPISI
‘Mafios’ kelimesi, ‘mafyayla ilgili’, ‘mafya tipi örgütlenmelere e¤ilimli’ ve ‘mafyadan
kaynaklanan’ anlamlar›n› içermektedir (Çulcu, 1998:66). Mafios toplum yap›s› ise,
mafya tipi oluflumlar için elveriflli koflullar›n oldu¤u, bu tür örgütlenmelere girebilecek karakteristiklere sahip kiflilerin bulundu¤u, bu kiflilerin mafya tipi yap›lanmalara rahat bir flekilde girebildi¤i ve mafya örgüt ve faaliyetlerinden yayg›n bir flekilde söz edildi¤i ve bu tür yap›lanmalar›n art›k ola¤an görüldü¤ü, benimsendi¤i
bir toplum yap›s›d›r. Mafios toplum yap›s›nda toplum, sahip oldu¤u sosyal yap›,
etik yarg› ve de¤erler, kurumsal örgütler, sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik yap›lanma gibi önemli unsurlar itibari ile bu tür flah›slar›n ve örgütlenmelerin ortaya
ç›kmas›na, geliflmesine ve önemli bir güç haline gelmesine müsaittir (Befle,
2002:161). Mafioso, mafios toplum yap›s›n›n ortaya ç›kard›¤› sayg›de¤er bir bireydir ve düzenin merkezindeki kiflidir. Mafioso’nun otoritesi ve sayg›nl›¤› fliddet kullanmas›ndan, ac›mazs›zl›¤›ndan, istedi¤ini yapt›rabilme gücünden ve devlet otoritesinin kendisini cezaland›ramamas›ndan gelmektedir. Yak›n çevresindekiler ve
toplum devlet dâhil hiçbir gücün mafioso’ya üstünlük kuramad›¤›n› ve bir fley yapamad›¤›n› bilir (Çulcu, 1998:21).
MERKEZ‹ OTOR‹TE YEREL GÜÇ ÇATIfiMASI
Mafya kendi içinde bir devlet yap›s› kurmufl, kendine ait kurallar› ve de¤erleri olan
bir güç düzenidir. Devletin hâkim olamad›¤›, yetersiz kald›¤› yerlerde ve zamanlarda devletin yerine geçer ve kendi kurallar›na göre sistemi kurar. Bu anlamda demokrasiye, hukukun üstünlü¤üne alternatif olarak kendini kabul ettirir. Öznel olarak s›radan bir suç örgütü olmaktan ziyade kendine ait alt kültürü, davran›fl kod-
Mafioso, devlet otoritesinin
ve yasalar›n
cezaland›ramad›¤›,
kendisine zorla hiçbir fleyin
yapt›r›lamad›¤› kiflidir.
‹çinde bulundu¤u toplum
hayat›n› ve sosyal düzeni
benimseyen Mafioso,
düzenin yapt›r›m gücü
ifllevini görür.
170
Suç Sosyolojisi
lar› ve gelenekleri olan bir yap›lanma söz konusudur. Bu durum toplum hayat›nda “çifte ahlak çifte hukuk” anlay›fl›na dayal› yeni bir modele iflaret etmektedir. Yasalar›n ve devletin resmi kurumlar›n›n kendi sorunlar›n› çözmede yetersiz, ilgisiz
veya sonuçsuz kalaca¤›n› düflünen ve ma¤dur konumunda bulunan kifliler “çifte
hukuk çifte ahlak” anlay›fl› çerçevesinde, kendi kurallar›na göre k›sa sürede sorunlar› çözme, ifli halletme yetene¤ine ve gücüne sahip mafya gruplar›na baflvurmay›
tercih etmektedir. Bu flekilde artan bir ilgiyle karfl›laflan mafya, gün geçtikçe daha
da güçlenmifl ve sosyolojik gerçeklere uygun olarak toplumsal yaflam›n vazgeçilmez bir unsuru haline gelmifltir (Befle, 2002:156).
Alman sosyolog Hess’e (1973) göre mafya, bilimsel olarak “merkezi otoriteye
karfl› yerel gücün direniflini temsil etmektedir.” Mafya devletle, devletin kurumlar›yla çat›flma ve savafl içerinde de¤ildir, olmak da istemez. Bu anlamda, Hess’in
(1973) mafyay› “merkezi otoriteye karfl› yerel güçlerin ve odaklar›n direnifli” veya
“çifte ahlak, çifte hukuk” kavramlar›n› ileri sürüflüne uygun bir flekilde, çifte söylemli bir yaklafl›m› söz konusudur. Mafya bu anlay›fl içerisinde belki de herkesten
fazla devlet kurumlar›n› sahiplenir (veya sahiplenmifl görünür), bu kurumlar› kontrol alt›na almaya çal›fl›r. Amaç, sonuçta bu kurumlar›, ç›karlar› do¤rultusunda kullanabilmektir (Çulcu, 2001:28-31). Çulcu’ya (1998:15) göre merkezi otorite, bürokratik ve üniter devlet yap›s› içinde, belirli bir ahlak ve hukuk yap›s›n› benimsemekte, ülke genelinde de bu yap›n›n egemen olmas› için düzenleme yapmakta ve buna uygun yasal yapt›r›m uygulamaktad›r. Yerel otorite ise, merkezi gücün dayatt›¤› ça¤dafl hukuk ve ahlak anlay›fl›n› kabullenmifl görünmekle birlikte, geleneklere
ve örfi yaflama dayanan yerel ahlak ve hukuk kurallar›na uygun olarak yaflam alan›n› düzenler. Böylece yerelde “çifte ahlak ve çifte hukuk” sistemi ortaya ç›kar. Zaten z›tlaflman›n ve sorunlar›n bafllang›ç noktas›n› da bu çifte ahlak - çifte hukuk
anlay›fl›n›n yerelde topluma egemen olmas› noktas› oluflturur. Yerel otorite, yerel
ahlak ve hukuk anlay›fl›n› kabul etmesi nedeniyle ve gücünü de buradan alarak,
merkezi güce karfl› direnir. Böyle bir yap›da yerel otorite, yerel gücün ve de¤erlerin savunucusu ve bir anlamda da koruyucusu konumundad›r.
TÜRK‹YE’DE ORGAN‹ZE SUÇLARIN TAR‹HSEL
GEL‹fi‹M‹
Türkiye’deki organize suç
yap›lanmalar›n›n kökeninde
içinde bulunulan dönemlerin
siyasal, sosyo-kültürel,
ekonomik ve hukuksal
koflullar›n›n oluflturdu¤u
“elveriflli ortamlar›n” varl›¤›
bulunmaktad›r.
Her ülkenin organize suç oluflumlar› o ülkenin sosyo-kültürel, siyasal, hukuksal ve
toplumsal yap›s›na ba¤l› koflullar çerçevesinde do¤makta ve geliflmektedir. Türkiye’de var olan baz› mafya tipi yap›lanmalar di¤er ülkelerde hiç görülmeyen türlerden olabilece¤i gibi, bazen de di¤er herhangi bir ülkede görülen bir mafya türüne
de Türkiye’de rastlanmas› beklenemez. Bu ba¤lamda, Türkiye’de genifl faaliyet alan› bulan ihale ve arazi mafyas›n›n ‹sviçre, Almanya, ‹ngiltere, Hollanda ve benzeri di¤er ülkelerde bulunmas› mümkün olmad›¤› gibi Amerika’daki ‘Cosa Nostra’ tipi bir mafya yap›lanmas›na da Türkiye’de rastlamak mümkün de¤ildir. Bu anlamda, içinde bulundu¤umuz dönemin sosyo-kültürel yap›s›n› daha iyi anlayabilmek
için, bu yap›n›n geçmiflini, tarihsel süreç içerisindeki yeri ve de¤iflimini çok iyi anlay›p de¤erlendirmek gerekir. Bu tip yap›lanmalar›n Türkiye’deki boyutunu anlayabilmek için ilk önce bu sorunun geçmiflinde yatan süreci ve toplumsal yap›y›
öncelikli olarak ortaya koymaya ve anlamaya ihtiyaç bulunmaktad›r.
Devlet otoritesinin yetersiz oluflu, toplumda güçlüler ve zay›flar fleklinde farkl› s›n›flar›n ve kesimlerin bulunmas›, k›sa zamanda ve kolay yoldan çok para kazanma ve daha iyi yaflam koflullar›na sahip olma h›rs›, meflru yollardan bu hedeflere ulaflamama ve dolay›s›yla döneme uygun güç, otorite, tehdit, korkutma, y›l-
d›rma ve do¤rudan fliddet kullanma yöntemleriyle kendine ait bir hukuk, vicdan
ve ahlak anlay›fl›yla hareket etmek suretiyle yüksek ekonomik kazanç getirecek
hemen her türlü yasad›fl› aktivitelerle u¤raflmak, bu dönemde oldu¤u gibi bu suçlar›n ortaya ç›kt›¤› ilk dönemlerde de geçerli¤ini koruyan, koflullar› elveriflli ve cazip k›lan unsurlard›.
Türkiye’deki mafya tipi yap›lanmalar›n geçmiflini ‘kabaday›’ kurumundan itibaren ele alan araflt›rmac›lar oldu¤u gibi, daha geriye giderek konuyu Selçuklulara
kadar götürenler de bulunmaktad›r. Bize göre, toplumsal yap› ile çok yak›n iliflkili olan bu konunun tarihsel geçmifli çok eskilere dayanmaktad›r. Mafya tipi oluflumlar›n yüzy›llar öncesindeki durumuna iliflkin yaz›l› literatürün, düzenli bir araflt›rman›n olmay›fl› veya çok yetersiz olmas› nedeniyle somut bilgi ve verilerin ortaya konulmas›nda sorun yaflanmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, Osmanl›’n›n son
dönemleri ile Cumhuriyet’in ilk dönemlerinin birçok araflt›rmac› ve yazar için gidilebilecek makul bir tarihsel geçmifl olarak kabul gördü¤ü anlafl›lmaktad›r. Çulcu,
bu tip örgütlenmelerin kökeninin Selçuklulardan bafllay›p Osmanl› Devletiyle devam etti¤ini ve Cumhuriyet dönemiyle birlikte farkl› bir flekil alarak günümüze kadar geldi¤ini ifade etmektedir. Toplumsal yaflam›n, savafllar›n, göçlerin, etnik yap›lar›n, hukuk, siyasal ve ekonomik sistemlerin ortaya ç›kard›¤› toplumsal gerçekler
›fl›¤›nda, bu konunun geçmiflinin çok eskilere gitti¤i bir gerçek. Türkiye’de organize suç yap›lanmalar›n›n geçmifli yüzy›llar öncesine dayanmaktad›r. Selçuklular döneminde ticaretin, ithalat›n ve ihracat›n ana nakliye unsuru olan kervanlara sald›rarak ya¤malayan eflk›yalar asl›nda o dönem birer “mafya” tipi organize suç örgütü oluflturmufllard›r. Asilerin, eflk›yalar›n ticaret kervanlar›na sald›rarak ekonomik
kazanç elde etmeleri, devletin güvenlik kuvvetlerinden kaçabilecekleri, saklanabilecekleri da¤lar› kendilerine mesken ederek ayr› bir güç haline gelmeleri, köylülerden ve toprak zenginlerinden haraç almalar› o dönemin koflullar› içerisinde
mafya tipi yap›lanmalar›n varl›¤›na iflaret etmektedir. Ayn› flekilde, yüzy›llar öncesi denizlerde meydana gelen korsan faaliyetleri de birer mafya tipi yap›lanma örne¤idir. Eflk›ya çeteleriyle mücadele etmek amac›yla emniyetli kervansaraylar›n infla edilmesi, ticaret ve kervan güzergâhlar›nda atl› (kimi yerlerde ise develi) askeri
devriyelerin görevlendirilmesi, eflk›yalar›n kol gezdi¤i, sakland›¤› ve üs olarak kulland›¤› bölgelerde ve da¤larda operasyonlar›n yap›lmas› o döneme ait mücadele
yollar›n›n bafl›nda geliyordu.
Tarihsel süreç eflk›yalar, çeteler, tulumbac›lar, külhanbeyleri, kabaday›lar, babalar, a¤abeyler, reisler, beyler ve buna benzer kavram ve tan›mlamalarla an›lan,
bilinen mafya tipi yap›lanmalar›na ve bu yap›lanmalara önderlik eden liderlere
sahne olmufltur. Bütün bunlar iflin özünde, içinde yaflad›klar› dönemin sistemlerine, düzenlemelerine, koflullar›na ayk›r› olarak kendilerine ait kurallar›, yaflam flekli ve anlay›fl› ortaya koyan bir tarz, kiflilik ve yap›lanman›n temsilcileri olmufllard›r.
Bu anlamda, bu tip yap›lanmalar›n toplum hayat›m›zdaki geçmiflini anlayabilmek
için çok fazla geriye do¤ru gidilmeden Osmanl›’y› da içine alan tarihsel bir perspektif ortaya koymakta büyük yarar bulunmaktad›r.
‹syanc›lar ve Eflk›yalar
Bolu’da 1500’li y›llar›n son çeyre¤inde yaklafl›k 200 adam›yla, yasad›fl› faaliyetlerde
bulunan ve halka zulmeden devlet yetkililerine bafl kald›ran, onlara meydan okuyan, bu flekilde bölgede büyük bir nam salan, herkesin gönlünde taht kuran ve
“Köro¤lu Efsanesi”nin baflkahraman› olarak bilinen “Köro¤lu Ruflen” bu konu ba¤lam›nda üzerinde konuflulmas› gereken güzel bir örnektir. Köro¤lu, do¤rudan ve
171
Kervanlara sald›ran
eflk›yalar ile denizlerde ticari
gemilere sald›ran korsanlar
hiyerarflik bir yap›ya dayal›
olarak, ekonomik ç›kar elde
etmek amac›yla tehdit,
korkutma ve fliddet
yöntemini esas alan ve
sürekli suç ifllemek üzere bir
araya gelerek mafya tipi suç
örgütü kurmufllard›r.
172
Suhteler, levendler ve
eflk›yan›n yerel güç
merkezlerini ellerinde
bulunduran t›mar sahibi
sipahiler, yürütme gücüne
sahip bürokratlar (ehl-i örf)
ve adalet mekanizmas›
içinde yer alan görevliler
(ehl-i fler) ile ortak menfaat
odakl› çok yak›n iliflki
içerisine girmek suretiyle
mafios tipi bir yap›lanma
oluflturdu¤u ileri
sürülmektedir (Çulcu,
2001:462).
Suç Sosyolojisi
temelde bir yasa d›fl›l›k veya ya¤malay›c› zihniyetin de¤il, merkezi idarenin ve yönetimi elinde bulunduranlar›n adaletsiz, haks›z ve zulmedici uygulamalar›na karfl›
dik duruflun, baflkald›r›fl›n, zay›flar›n ve mazlumlar›n sesi oluflun simgesi ve mimar›d›r. Köro¤lu, adamlar›yla birlikte, mevcut idarenin hukuk, yönetim ve yapt›r›m
kodlar›n›n d›fl›na ç›karak kendilerine ait ikinci ve yaz›l› olmayan bir hukuk ve yaflam fleklini ortaya koymak suretiyle tan›nm›fl, sevilmifl, say›lm›fl ve etkinlik kurmufltur. Halk›n derdinden anlamayan servet sahiplerine, tefecilere, yolsuzluk ve haks›zl›klar içerisinde yer alan devlet yetkililerine ve halka zulmeden eflk›ya gruplar›na
karfl› direnifl gösteren ve bu nedenle de bölge halk›n›n gözünde çok önemli bir
makam elde eden efsanevi Köro¤lu do¤rudan bir organize suç yap›lanmas› olmamakla birlikte yasalara, merkezi güce karfl› gelmesi aç›s›ndan sosyolojik olarak
özellikle incelenmesi gereken bir örnek teflkil etmektedir (Çulcu, 2001:405-410).
Celali isyanlar›, Çulcu’ya (2001:444) göre, mafya tipi organize suç yap›lanmalar›n›n ülkemizdeki tarihsel geçmiflinde önemli bir yere sahiptir. 16. yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤unun toplumsal yaflam›na flekil veren büyük olaylardan biri
olan Celali ‹syanlar›, di¤er yasa d›fl› unsurlarla birlikte, merkezi otoriteye karfl› örgütlü bir baflkald›r›fl›n önemli bir ad› ve sembolüdür. Bu isyanlar daha sonra bütün Anadolu genelinde devlet idaresine karfl› örgütlenen mafya tipi oluflumlar için
bir simge halini alm›flt›r. T›pk› günümüz örgütlerinde oldu¤u gibi eflk›ya, asiler,
bürokrat ve asker ayn› düflünce ve eylem etraf›nda devlet idaresine karfl› iflbirli¤i
içine girmifltir. Bu oluflum sadece içinde bulundu¤u dönem ve yerle s›n›rl› kalmam›fl, çok uzun y›llar süren bir sürece ve Anadolu geneline etki eder flekilde toplumsal yap›n›n de¤iflimine yol açm›flt›r (Çulcu, 2001:444).
Osmanl› döneminde zaman zaman meydana gelen ayaklanmalar devlet otoritesinin zay›flamas›na yol açm›fl, otorite boflluklar› da bu tip yap›lanmalar için elveriflli ortamlar› haz›rlam›flt›r. Genelde k›rsal kesimlerde meydana gelen isyanlar 15.
Yüzy›ldan itibaren kentlere do¤ru kaymaya bafllam›flt›r. Bu anlamda ‹stanbul, kentsel suç sorunlar› aç›s›ndan Avrupa’n›n büyük flehirlerinin yaflad›¤›na benzer sorunlarla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Çeteleflmeye dayal› suçlar ve huzursuzluklar da bunlar›n içinde yerini alm›flt›r. Medreselerde okuyan ö¤rencilerin (suhteler) bafllatt›¤›
“suhteyan hareketi” ilk organize olmufl örgütleflmeye dayal› protesto eylemlerinden biridir. Medreselere, ihtiyaçtan fazla ö¤renci al›nmas› ve buna paralel olarak
bu okullardan, ihtiyaç duyulan say›dan fazla mezunlar›n ç›kmas› medrese ö¤rencilerini rahats›z etmifl ve dolay›s›yla toplu gösteri ve eylemler bafllat›lm›flt›r. Eylemciler sadece isteklerini dile getirmekle yetinmemifl, sokaklarda küçük gruplar oluflturmufllar, cadde ve sokaklar›, evleri ve iflyerlerini tahrip etmifller ve ya¤malam›fllard›r. Bunlarla da yetinmeyen eylemciler o dönem için pek görülmemifl flekilde
kendileri için hedef oluflturan birçok kifliyi de öldürmüfllerdir (Bovenkerk ve Yeflilgöz, 2000:106-109).
Çulcu, merkezi yönetim içinde yer alan Kap›kulu Ocaklar›n›n ve Yeniçeri Oca¤›n›n da mafios yap›lanma içine girdi¤ini ve ‘sened-i ittifak’›n da yerel güç odaklar›n›n merkezi otoriteye karfl› kabul ettirdikleri bir anlaflma oldu¤unu, bunun da
bu tip yap›lanmalar›n ulaflt›¤› gücü aç›k bir flekilde ortaya koydu¤unu ifade etmektedir (Çulcu, 2001:12). Bu yüzdendir ki, Kap›kulu Ocaklar› ve Yeniçeri Ocaklar›, as›l amaç ve uygulamalar›n›n d›fl›na ç›kt›klar›, merkezi otoriteye karfl› geldikleri, mafios tipi bir anlay›fl ve uygulama içine girdikleri için daha sonra ortadan
kald›r›lm›fllard›r.
173
Tulumbac›lar
Tulumbac›l›k, külhanbeyli¤i ve kabaday›l›k günümüz mafya tipi yap›lanmas›n›n
yak›n geçmifl tarihi içerisinde yer alan önemli toplumsal kavram ve sosyal kurumlard›r. Bunlar özleri itibariyle bireysel oluflumlard›r. Tulumbac›l›k, Osmanl›’n›n son
dönemlerinde ‹stanbul’da ortaya ç›km›fl, gönüllülük esas›na dayal› itfaiye kurumudur. O dönemlerde, günümüzdeki gibi, kamu kurumlar› tam anlam›yla oturmufl ve
yayg›n olmad›¤› için birçok alanda kamu hizmetleri gönüllülük içerisinde vatandafllar taraf›ndan yerine getiriliyordu. Tulumbac›l›k, mahallelerde ç›kan yang›nlara
müdahale etmek amac›yla o mahallede oturan gençler aras›ndan güçlü, cesur, h›zl› koflan ve gönüllü olarak bu ifli yapmak isteyen delikanl›lardan oluflan gönüllü itfaiye teflkilat›n›n ad›d›r. Bu delikanl›lar ‘tulumbac›’ olarak adland›r›l›yordu (Bovenkerk ve Yeflilgöz, 2000:109).
Tulumbac›lar çevrelerinde sevilen, büyüklerine sayg›l›, mahallelerini koruyan,
suçlulara geçit vermeyen delikanl›lard›. Bu tür gönüllü oluflumlar içerisinde daha
sonra öne ç›kan, kendini arkadafllar›na ve mahalleye kabul ettiren kifliler grubun
lideri, sözü geçen delikanl›s› olarak görülürdü ki, asl›nda bu da bir anlamda kabaday›l›¤›n ortaya ç›kmas›na yol açan do¤al ortamlardan birisidir. Lider konumunda
bulunan tulumbac› dönemlerinin “usta, b›çk›n delikanl›lar›d›r”. Tulumbac›l›kta,
çevresindekilere zarar vermek, haks›zl›k yapmak, suç ifllemek veya haraç toplamak yoktur ve asla kabul edilemez davran›fllard›r. Zaten tulumbac›lar›n temel
fonksiyonlar›ndan biri, bu tür huzur bozucu kifli ve davran›fllara engel olmakt›. Bu
yönleri ve kiflilik yap›lar› nedeniyledir ki, tulumbac›lar halk taraf›ndan çok sevilirlerdi (Saçan, 2005:63).
Tulumbac›l›k, toplumsal
yard›mlaflma ve
dayan›flman›n ürünü olan
sosyal bir kurumdur.
Tulumbac›lar sadece
gönüllü itfaiyecilik
yapmazlar, ayn› zamanda
ferdi olduklar› mahallenin
“namus bekçisi”,
mahallelinin de
“koruyucusu” rolünü yerine
getirirlerdi.
Külhanbeyleri
Gedik Pafla Hamam› ‹stanbul’un fethinden sonra infla edilen ilk Türk hamam›d›r.
Bu hamam›n külhan›, çok fazla say›da insan›n bar›nabilece¤i ve ›s›nabilece¤i flekilde yap›lm›flt›. Bu nedenle, özellikle havalar›n so¤uk oldu¤u k›fl aylar›nda gidecek
yeri olmayan evsiz-barks›zlar için bu hamam›n külhan› bulunmaz bir nimetti ve bu
kifliler so¤uktan korunmak ve bar›nmak için bu külhanda kal›yor, yafl›yorlard›.
Külhanbeyi de, burada toplanan, yaflayan kiflilerin aras›nda bile¤inin gücü, dövüflte iyi olmas›, b›ça¤› iyi kullanmas› ve cesaretiyle ön plana ç›k›p etraf›ndakilere
hükmeden, sözü geçen, lider konumundaki kifliye deniyordu. Bu ba¤lamda, külhanbeyli¤inin ilk kez Gedik Pafla Hamam›nda ortaya ç›kt›¤› ve örgütlendi¤i ifade
edilmektedir (Çulcu, 2001:379). Külhanbeyli¤i, gidecek yeri olmayan ve bu yönü
itibariyle de suç ifllemeye meyilli kiflilerin külhan etraf›nda bir araya gelmesi, birlikte yiyip içmesi, yasal ve yasa d›fl› yollarla elde edilen yiyecek, giyecek veya di¤er gelirlerin kendi aralar›nda paylafl›lmas›, birbirine yard›m etmesi ve destek vermesi aç›lar›ndan sosyal yönü oldukça güçlü olan bir toplumsal kurumdur. Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda ritüelleri, ilkeleri, anlay›fl›, uygulamalar› ve kurallar› ile külhanbeyli¤i günümüz mafya tipi yap›lanmalar› ile önemli ölçüde benzerlik göstermektedir (Çulcu, 2001:403).
Külhanbeyli¤i, kriminal yönünün yan› s›ra toplumsal karakteristikler de tafl›mas› nedeniyle sosyal bir kurum olarak kendini kabul ettirmifltir. Tabii bu durum sadece hamam, külhan›n etraf› ve burada toplanan kimsesiz ve sorunlu kiflilerle s›n›rl› kalmam›flt›r. Külhanbeyi ve ilgili di¤er kifliler külhan›n etraf›nda geçirdikleri
zaman›n d›fl›nda mahallede ve daha genifl çevrede bulunan vatandafllar ve esnafla
da iç içe, karfl›l›kl› etkileflim içerisindeydiler. Bu aç›dan külhanbeyleri zamanla sadece külhandaki düzeni sa¤lamakla yetinmemifl ‹stanbul’un farkl› semtlerinde de
sözleri, icraatlar› ve namlar›yla hâkimiyet kurmufllar, toplumda kendilerine has alternatif bir hukuk ve adalet anlay›fl› kurmufllard›r.
Külhanbeyleri, yak›n
çevresinde toplanan
sorunlu, suça meyilli ve
hatta suçlu kiflilerden
ald›klar› güç ve destekle
esnaflardan bedava yiyip
içiyor, al›flverifl yap›yor,
e¤leniyor, bunlar›n
karfl›l›¤›nda para isteyenleri
de ya dövüyor ya da iflyerine
zarar veriyorlard›.
174
Suç Sosyolojisi
Külhanbeyleri külhanda elde ettikleri güç ve itibar›n de¤eri alt›nda çok çabuk
ezilmifl, o a¤›rl›¤› kald›ramam›fl ve zamanla çevredeki halka, esnafa ve zenginlere
musallat olmaya bafllam›fllard›r. Yasa d›fl›l›k ve zorbal›k sadece bunlarla da s›n›rl›
kalmam›fl, do¤rudan iliflki içinde bulunulan veya bulunulmayan esnaftan haraç
toplanmaya da bafllanm›flt›r. Haraç vermek istemeyen esnafa karfl› fliddet tehdidi,
korkutma, fliddet kullan›m› ve iflyerine ve mal›na zarar verme gibi farkl› alternatifler içerisinden biri veya birkaç› sert bir flekilde uygulan›yordu. Kendilerine karfl›
gelen, sorun ç›karan veya harac›n› vermeyen esnaf›n iflyerine önce do¤ranm›fl ekmek at›l›yor, bir anlamda kendine çeki düzen vermesi için ihtarda bulunuluyordu.
Esnaf tutumunda ›srar ederse ikinci aflama olarak azg›n köpekler devreye sokuluyor ve esnafa sald›r›larak korkutuluyordu. Buna ra¤men herhangi bir ilerlemenin
sa¤lanamad›¤› durumlarda ise esnafa karfl› fliddet, iflyerinin ya¤malanmas› ve tahrip edilmesini de içine alan bir dizi eylemler gerçeklefltiriliyordu (Çulcu, 2001:379).
Bu yönleriyle külhanbeyli¤inin toplumsal destek yönü hep çok zay›f kalm›flt›r. Ortaya ç›k›fl› itibariyle her ne kadar suç iflleme niyetine dayal› bir geçmifle sahip olmasa da, içinde bulunulan koflullar ve külhanla ba¤lant›l› kiflilerin bireysel, ailevi
ve sosyal durumlar› gere¤i külhanbeyleri, içinde yaflad›klar› toplum taraf›ndan
pek benimsenmemifltir.
‹kinci Abdülhamit döneminde toplum ve devlet için ciddi sorun teflkil etmeye
bafllayan külhanbeyleri, maafl ba¤lanmak veya ifl vermek suretiyle kontrol alt›nda
tutulmaya çal›fl›lm›flt›r. Devlet, bu flekilde kontrol edilemeyen külhanbeylerinin
karfl›s›na baflka bir grup veya külhanbeyini ç›kararak (veya mevcut bir grup veya
külhanbeyine gizli destek vererek) güçleri dengelemeye, bu yolla da toplumsal yap›n›n zarar görmesini engellemeye çal›flm›flt›r. Bu yöntem, devletlerin belirli kifli ve
gruplar› kontrol etmek ve yönlendirmek için uygulad›¤› geleneksel gizli ve örtülü
yaklafl›mlar›n ola¤an bir parças› olarak oldukça yayg›n bir uygulamad›r. Örne¤in,
‹kinci Abdülhamit döneminde, ‹stanbul’da Fehim Pafla ve adamlar›ndan meydana
gelen, herkesin korktu¤u ve çekindi¤i ve “Onikiler” olarak bilinen grubun di¤er
suç gruplar›na karfl› saray taraf›ndan desteklendi¤i ileri sürülmüfltür (Ayd›n, 2003).
Hemen hiç kimse taraf›ndan sevilmeyen ancak bir o kadar da korkulan külhanbeylerinin yaflam› baflkas›n›n s›rt›ndan geçinmek, suç ifllemek üzere kuruluydu. Bu
yönüyle, onlar için dönemlerinin suç makineleriydi demek pek de hatal› bir tan›mlama olmasa gerek (Saçan, 2005:63) Bu sorun zaman içerisinde o kadar büyüyüp
‹stanbul’daki toplumsal yaflam› tehdit eder hale gelmiflti ki, bireysel ve yerel düzeydeki emniyet tedbirleri ifle yaramaz hale gelmifl ve büyük çapl› ve köklü mücadele yöntemleri gelifltirmek zorunlulu¤u ortaya ç›km›flt›. Bu amaçla, “Cihan Ser-Askeri” olarak an›lan R›za Pafla ‹stanbul’da say›lar› 600-700 kifliyi bulan külhanbeylerinin hepsini birden askere alarak Anadolu’nun de¤iflik bölgelerindeki birliklere
göndermifl ve böylece bu sorunu kökten çözmüfltür (Çulcu, 2001:382). Al›nan bu
köklü tedbir külhanbeyli¤ini tarihten silmifl; ancak, toplumsal yaflamdaki elveriflli
koflullar›n varl›¤›n›n devam etmesi nedeniyle sorun farkl› bir zaman diliminde,
farkl› bir flekil ve yap› alarak “kabaday›l›k” kurumu olarak tekrar ortaya ç›km›flt›r.
Kabaday›lar
Kabaday›l›k kültürü Türkiye’nin toplum yaflam›n›n bir parças› ve gerçe¤idir. Osmanl›’n›n son, Cumhuriyet’in de ilk dönemlerinde ortaya ç›kan bu sosyal kurum
kriminal yönünün yan› s›ra sosyolojik bir özellik de tafl›maktad›r. Kabaday›l›k biraz da tulumbac›l›¤a dayan›r. Kendisini çevresine kabul ettirmek, haks›zl›¤a karfl›
gelmek, mazlumlar›n yan›nda olmak isteyen bile¤i sa¤lam, kendine güvenen genç
delikanl›lar uygun koflullar› bulduklar›nda “kabaday›l›k” serüvenine girerek yer
edinmeye ve isim yapmaya çal›flm›fllard›r.
Kabaday›l›k, külhanbeyli¤i gibi sadece ‹stanbul ve ‹stanbul’un belirli semtleri
ile s›n›rl› kalmam›fl, ‹stanbul’un d›fl›nda Anadolu’nun hemen her flehrinde kendini
göstermifltir. Kabaday›lar, külhanbeylerinin aksine, yaflad›klar› dönem ve yerlerde
çevreleri taraf›ndan oldukça sevilen, sayg› duyulan, merak edilen ve ço¤u kez de
korkuyla izlenen kifliler olmufllard›r. Kabaday›, toplumun içinde yetiflmifl, toplumla iç içe olmufl, özü sözü bir, güvenilir, hakk›n ve hakl›n›n yan›nda olan, güce ve
haks›za boyun e¤meyen özellikleriyle toplumda sayg›n bir konuma sahip olmufltur. Kiflilik de¤erleri o kadar sa¤lamd› ki, b›rak›n dedikodu yapmay› has›mlar›n›n
bile arkas›ndan konuflmay› kendileri için bir zül olarak görüyorlard›. Yi¤it meydan›nda bile¤ini bükemedi¤i bir kifliye (veya kabaday›ya) sinsice pusu kurmak ve
kallefllik yapmak gibi mertlikle ba¤daflmayan hiçbir tutum ve davran›fl› kendileri
için uygun görmüyorlard›. Çevresine güven veren kabaday›lar, bu yüzden, zaman
zaman kifliler aras› anlaflmazl›klar› çözmek için “hakem, arac›” olarak da önemli bir
sosyal rol de üstlenmifller (Day›o¤lu, 1993:5).
Kabaday›lar›n bir di¤er özelli¤i de yan›ndaki adamlar›ndan çok; bileklerinin
gücü, cesaretleri, mertlikleri, dövüflteki ustal›klar› ile kendilerini kabul ettirmifl olmalar›d›r. Külhanbeylerinde ve günümüz mafya tipi yap›lanmalar›nda ise bunun
tersi olarak, adamlar›n say›s›na ve ac›mas›zl›¤›na dayal› bir güç ve hâkimiyet kurma, isim yapma söz konusudur. Zaten silah ç›kt›ktan sonra mertlik ve delikanl›l›k
kavram› da art›k de¤iflime u¤ram›flt›r. Yaln›z bafl›na s›radan bir kifli olanlar ailesi,
akrabalar› veya yan›ndaki di¤er adamlar›yla ve ellerindeki silahlar›n gücüyle fliddet
ve korkuya dayal› olarak kendilerine yer edinmeye çal›flmaktayd›. Ancak, daha
sonra bu sosyal kurum da di¤er birçok alanda oldu¤u gibi yozlaflm›flt›r. Fiziksel
gücü ve cesareti olan, beline silah takan, biraz da etraf›nda kendine benzeyen
adamlar› bulunanlar ortaya kabaday› olarak ç›km›fl, kendini ispatlamak için haks›z
ve gereksiz yere güç gösterisinde bulunarak topluma, esnafa, ifladam›na zarar vermifl, kibirli ve kendini be¤enmifl tav›rlarla di¤er insanlar› küçük görmüfltür. 1950’li
y›llardan itibaren kabaday›lar tamamen yasad›fl› suç aktivitelerine yönelmifltir.
Özellikle gece hayat›n›n yo¤un oldu¤u bölgelerde gece kulüplerinden, barlardan,
gazinolardan, kahvehanelerden ve kumar oynatan yerlerden koruma hizmeti karfl›l›¤›nda haraç almaya bafllam›fllard›r. Ülkemizin toplumsal yaflam›nda bir dönem
sosyolojik bir gerçek olarak etkin bir rol oynayan kabaday›l›k kurumu, günümüz
organize suç örgütlerinin “baba” olarak tan›mlanan liderlerinin bir anlamda öncüleridir. “Baba” olarak tan›mlanan mafya patronlar› da asl›nda kabaday›l›k geçmiflinden ve kültüründen gelmektedir. Ülkemiz toplum yaflam›ndaki de¤iflim ve geliflmeler kabaday›l›k kurumunun da koflullara uygun olarak de¤iflim göstermesine
yol açm›flt›r.
175
Küçük bir mahalle veya
semtte yaflayan, halkla iç
içe olan, onlara yard›m
eden, koruyan ve kollayan,
kavgalar› ay›ran, taraflar›
bar›flt›ran, sözü geçen,
güvenilir, güçlü, cesur, iyi
b›çak kullanan ve kavga
eden, bile¤i sa¤lam ve
genelde cezaevine girip
ç›km›fl b›çk›n delikanl›lar›
tan›mlamak için kullan›lan
bir kavramd›r “kabaday›”.
Babalar ve fiefler
Mafya yap›lanmas›n›n, günümüze hitap eden yönleriyle 1950’li y›llar›n bafllar›nda
ortaya ç›kt›¤› söylenebilir. Türkiye’de 1960’l› y›llardan sonra yaflanan iç göçlerin
mafya gruplar›n›n oluflumu üzerinde önemli bir etkisi olmufltur. Baflta ‹stanbul olmak üzere, özellikle ekonomik s›k›nt›lar ve dolay›s›yla daha iyi bir yaflam ve gelecek kurma istek ve hevesiyle köylerden ve küçük yerleflim alanlar›ndan büyük flehirlere göç eden taflral› kabaday›lar, özellikle aile veya hemflerilik esas›na dayal›
mafya yap›lanmas›na öncülük etmifllerdir. Bu flekilde kendilerine yer edinen, nam
salan kabaday›lar ya kendi adlar› ya da geldikleri yerin veya etnik kökenin, isimlerinin bafl›na eklenmesiyle an›lmaya bafllam›fllard›r: Kürt ‹dris, Of’lu Hasan, Laz
Ziya gibi (Saçan, 2005:66).
Bu dönemde yer alan ve
kendilerine ba¤l› örgütsel
yap›lar›, adamlar›, ifl
alanlar› olan kabaday›lar›n
(mafya babalar›n›n) en
önemli özelliklerinin bafl›nda
kendilerinin bizzat suç
ifllemifl olmalar› ile
bileklerinin ve yüreklerinin
gücü sayesinde belirli bir
konum elde etmeleri gelir.
176
“Baba” lakapl› bu mafya
liderlerinin hiçbiri fazla
e¤itimli de¤ildi ve hepsi de
do¤duklar› flehirlerden,
köylerden adeta ellerinde
küçük bir bavul, yüreklerinde
ise büyük umut ve hayallerle
büyük flehirlere (özellikle
‹stanbul örne¤inde çok daha
belirgindir) gelmifllerdir.
Suç Sosyolojisi
Yani bu dönemde kabaday› olmak için kendi tabirleri ile ‘yürekli ve bilekli’ olmak ve ‘bizzat duruma vaziyet etmek’ gereklidir. Yine bu dönemde kabaday›lar
genellikle belirli bir iflkolunu ele geçirmifl, elde ettikleri gelirlerle hemflehrilerine
bakm›fl ve eylemci olarak da yine hemflehrilerini ya da aile fertlerini kullanm›fllard›r. Bu dönem kabaday›lar›nda, zengin veya haks›zdan al›p hakl›ya veya ihtiyac›
olana verme gibi bir tarz vard›r. Örgütlü hareket etmeleri söz konusudur. Yine,
devlete karfl› son derece ba¤l› ve halktan sempatik yaklafl›mlar alm›fllar ve varl›klar›n› ölünceye dek sürdürmüfllerdir (Saçan, 2005:66).
‹kinci Dünya Savafl› sonras› uyuflturucu kullan›m›nda yay›lma olmufltur. Bu geliflmeleri f›rsat bilen baz› kifliler örgütlenmek suretiyle uyuflturucu ticaretine el atm›fllard›r. Özellikle 1960’l› y›llarda meydana gelen bu tür yap›lanmalarda “Baba”
olarak tan›mlanan bir lider etraf›nda örgütlenen mafya grubu uyuflturucu kaçakç›l›¤›n›n hemen her aflamas›nda yer alm›flt›r. Bu yolla çok büyük kazançlar elde
eden mafya gruplar› k›sa zaman içerisinde kontrol ve suç alanlar›n› geniflletmifl ve
güçlenmifllerdir. O güne kadar polis baflta olmak üzere devlet yetkililerinin pek
fazla kar›flmad›¤›, toplumsal yaflam›n biraz farkl›, sorunlu ancak tolere edilebilir,
mert insanlar› olarak gördükleri kabaday› format›ndaki kifliler, art›k aç›kça devlet
ve toplum karfl›t› suçlular ve suç gruplar› olarak görülmeye bafllanm›flt›r. Uyuflturucu ifli bu anlamda bir k›r›lma noktas› oluflturmufltur.
1960’l› y›llar›n bafl›ndan itibaren küçük flehirlerden ve k›rsal kesimlerden büyük
flehirlere do¤ru göçler bafllam›flt›r. Göçlerle birlikte yeni ekonomik, sosyal, kültürel ve kriminal sorunlar da ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Anadolu’nun çok farkl› bölgelerinden hiç bilmedikleri, her fleyine tamamen yabanc› olduklar› büyük kentlere gelenler gelmifl olduklar› bu flehirlerin belirli semtlerine, kendi yak›nlar›n›n,
hemflehrilerinin bulundu¤u yerlere yerleflmifllerdir. Böylece büyük kentlerde hemflehrilik, etnik yap› ve aile ba¤lar› gibi ortak de¤erlere dayal› birlikteliklerden oluflan mahalleler ve semtler meydana gelmifltir. Bu oluflum ile büyük kentlerde “Erzurumlular, Karsl›lar Diyarbak›rl›lar Mahallesi” veya “Çerkezlerin, Kürtlerin, Lazlar›n yo¤un oldu¤u semt ve mahalleler” meydana gelmifltir. Göçler, dünyan›n hemen
her ülkesinde benzeri bir tablo sergilemifltir. Örne¤in, Londra’da Çin Mahallesi,
Türk Mahallesi, Almanya’da Türklerin yo¤un oldu¤u mahalleler bu flekildeki bir
sosyo-kültürel özelli¤e dayal› olarak oluflmufltur. Bu insanlar›n büyük bir k›sm›
herhangi bir mesle¤e, nitelikli iflgücüne sahip olmamalar› nedeniyle yo¤un emek
gerektiren düflük ücretli ifllerde (kap›c›l›k, inflaat iflçili¤i, seyyar sat›c›l›k gibi) çal›flmaya bafllam›fllard›r. Bu insanlar geldikleri yörenin kültürel özelliklerini da büyük
flehirlere tafl›d›lar. Bu göçenlerden baz›lar› cesaretleri, bilek güçleri, kavgadaki maharetleri ve çevrelerinde bulunan aile bireyleri, akrabalar› ve hemflehrileri ile etkin
bir güç oluflturmaya bafllad›lar. Bunlar büyük ço¤unlukla isimlerinin bafllar›na etnik kökeninin veya geldi¤i bölgenin tan›mlamas› konulmak suretiyle an›lmaya, tan›nmaya bafllad›lar. Bunlar›n içinde en çok tan›nm›fl ve isim yapm›fl olanlar “Kürt
‹dris, Oflu ‹smail, Oflu ‹dris, Kürt Ahmet’tir”.
Bu dönemde özellikle aile, akraba ba¤lar› ve hemflehrilik esaslar›na dayal› mafya tipi yap›lanmalar ortaya ç›km›fl ve a¤›rl›k kazanm›flt›r. Bu mafya gruplar› her zaman devletle ve polisle çat›flmaya girmekten kaç›nm›fl, devlet yetkililerine ve polise sayg›da kusur etmemifl, çevrelerindeki ihtiyaç sahiplerine yard›m konusunda oldukça cömert davranm›fllard›r. Bu yüzden toplum taraf›ndan belirli ölçüler içerisinde sayg› görmüfl, polis ve di¤er devlet yetkililerinin gözünde de olumlu imaj oluflturmufltur. Mafya gruplar› 1970’li y›llardaki terör ortam›n›n ülkede meydana getirdi¤i kaos ve anarfli ortam›n› dikkate almak suretiyle de¤iflim sürecine girmifllerdir.
Milyonlar ve ülke için tam bir kay›p olan bu dönemde özellikle karaborsa, stokçuluk ve silah kaçakç›l›¤› alanlar›nda yeni mafya gruplar› ortaya ç›km›flt›r. Eski ve yeni mafya gruplar› çok büyük kazançlar elde etmifl, uluslararas› boyut kazanm›fl ve
her yönüyle disiplinli, örgütlü, dinamik, etkin ve ekonomik aç›dan güçlü hale gelmifllerdir. Bekir Çelenk ve Abuzer U¤urlu bu dönemde ortaya ç›km›fl ve uluslararas› boyutlu çok büyük silah ve mühimmat kaçakç›l›¤› örgütleri kurmufllard›r.
A¤abeyler (Abiler) ve Reisler
12 Eylül 1980 Askeri darbesi öncesi ve sonras›, ideolojik görüflleri ve kar›flt›klar›
eylemler nedeniyle hüküm giyen çok say›da ülkücü genç 1980’li y›llar›n ortalar›na
do¤ru cezaevlerinden ç›kt›ktan sonra ekonomik ve sosyo-psikolojik anlamda ciddi sorunlar yaflam›fllard›r. Bu gençler, 1960 ve 1970’li y›llar›n kabaday›lar› ve babalar›n›n aksine daha e¤itimli, askeri ve gerilla savafl teknikleri aç›s›ndan da oldukça
donan›ml›yd›lar. Onlara göre, bir zamanlar u¤runa savaflt›klar› ve canlar›n› feda etmekten çekinmedikleri ve adeta bir baba olarak gördükleri devlet kendilerini vatan› bölmek ve parçalamak isteyenlerle ve askere ve polise kurflun s›kanlarla ayn›
kefeye koymufl, mahkûm etmifl ve ac›mas›z iflkencelere maruz b›rakm›flt›. Bu yüzden onlar için yaflamlar›nda yeni bir sayfa açmak, dönemin koflullar›na uygun bir
yaflam tarz› kurmak gerekiyordu. Bu yeni dönemde art›k daha çok para kazanmak
ve daha iyi koflullarda yaflamak için yasal veya yasad›fl› bütün f›rsatlar de¤erlendirilecektir. Bu ba¤lamda özellikle devletin yasalar›n›n yetmedi¤i yerde kendileri
devreye girecek ve devletin çözemedi¤i sorunlar› kendi adalet ve güvenlik mekanizmalar› yoluyla çözecek, bu flekilde k›sa sürede büyük kazançlar elde edeceklerdir. Bu flekilde, ayn› siyasi görüfle sahip olup da cezaevi öncesi ve süresinde kader
birli¤i yapm›fl arkadafllar cezaevi sonras› bir araya gelerek organize suç gruplar›
oluflturmufllard›r.
Organize suç örgütleri, devlet yetkililerinin bütün dikkatlerini ve enerjilerini terörle mücadeleye yöneltmesini f›rsat bilmifl ve ortaya ç›kan duruma göre kendilerini yeniden yap›land›rmak suretiyle özellikle hazineye ait arazileri iflgal etme, kamu ihalelerini alma, çek-senet tahsilât› yapma ve haraç toplama faaliyetlerine el atm›fllard›r. Di¤er taraftan, küreselleflmenin sundu¤u cazip f›rsatlar› de¤erlendirmek
amac›yla d›fl dünyaya da aç›lan suç örgütleri di¤er ülkelerdeki suç gruplar›yla yak›n ba¤lant›lar kurmaya bafllam›fllard›r (Bal, 2000). O dönemde liberal ekonomiye
geçifl için büyük çaba ve at›l›mlar gerçeklefltirmeye çal›flan Türk ekonomisi, gerek
hukuki gerekse yap›sal baz› eksiklikler ve sorunlara dayal› boflluklar ve s›k›nt›lar
içerisinde uzun b›y›kl›, siyah tak›m elbiseli, ço¤u cezaevinden yeni ç›km›fl eski siyasi hükümlülerden meydana gelen ve say›lar› yüzleri bulan mafya tipi organize
suç örgütleri kurulmufltur. ‹fl dünyas›nda para ak›fl›nda t›kan›kl›k vard›, çek ve senetler ya zaman›nda tahsil edilemiyor ya da hiç ödenmiyordu. Bunun sonucunda
alaca¤›n› tahsil etmek isteyen ifl adamlar›, mahkemelere gidiyor ancak davalar›n
sonuçlanmas› y›llar› buluyordu. Bunu f›rsat bilen mafya gruplar› çek senet tahsilât› yapmaya bafllam›fllard›r. ‹lk baflta çek senet tahsilât› yapmak üzere bu ifllere giren gruplar daha sonra paran›n, gücün ve h›rs›n etkisiyle tarzlar›n› de¤ifltirmifl ve
haraç alma, gasp, tehdit, adam yaralama, adam kaç›rma ve öldürme gibi yöntemleri de kullanmak suretiyle korku, tehdit ve fliddete dayal› bir dünya kurmufllard›r.
Çerçevesini ve kurallar›n› kendilerinin belirledi¤i bu yeni dünyan›n sundu¤u f›rsatlardan ekonomik, sosyal ve psikolojik aç›lardan maksimum seviyede yararlanm›fllard›r (Saçan, 2005:67).
177
178
Suç Sosyolojisi
Türkiye’de ‘organize suç’ ve
‘mafya tipi yap›lanmalar’
uzun y›llard›r var olmakla
birlikte, ciddi anlamda,
devlet yetkilileri ve
kamuoyunun gündemine
‘Susurluk kazas›’ olarak
bilinen bir olayla gelmifltir.
1980 ve 1990’l› y›llar mafya tipi organize suç örgütlerinin faaliyet alanlar›n› alabildi¤ince geniflletti¤i bir dönemdir. Özellikle 1990’l› y›llar›n ikinci yar›s›ndan itibaren organize suç gruplar› dünyadaki geliflmelere ve küreselleflmeye ayak uydurmaya bafllam›fl ve geleneksel mafyadan giriflimci mafyaya geçifller bafllam›flt›r. Bu
dönemde ayr›ca, gücün, zenginli¤in ve prestijin sembolleri say›labilecek yeni yaflam tarzlar› da mafya gruplar› taraf›ndan benimsenmifltir. Lüks arabalara binmek,
fl›k gezmek, lüks dairelerde oturmak, lüks otel ve lokantalara gitmek, tan›nm›fl sanatç› ve mankenlerle birlikte olmak, kat›ld›klar› sünnet, niflan ve evlilik törenlerinde pahal› hediyeler takmak, art›k mafya tipi bir yaflam kültürünün temel karakteristiklerinden olmufltur.
‹çinde bir milletvekili, bir polis müdürü ve bir de adli makamlarca aranan organize suç örgüt eleman›n›n bulundu¤u Mercedes marka otomobilin Bal›kesir’in
Susurluk ilçesinde kaza yapmas› sonucunda, polis müdürü ile aranan kifli ölmüfl,
milletvekili ise sa¤ olarak kurtulmufltu. O günden sonra, çok uzun bir süre, Türkiye’nin en önemli gündem konular›ndan biri haline gelen ‘Susurluk kazas›’, baflta
organize suçlar olmak üzere pek çok konuda adeta bir referans kayna¤› haline gelmifltir. Susurluk kazas› ülkedeki politik ve bürokratik yozlaflmay› bütün aç›kl›¤›yla
gözler önüne sermifltir. Çok tan›nan, 55. Hükümetin da¤›lmas›na neden olan ve
polis taraf›ndan aranan bir suçlunun, çok tan›nm›fl bir siyasetçi ve polis müdürüyle ayn› arabada olmas›n›n nedenleri ve bu birlikteli¤in boyutlar› çok uzun bir süre
kamuoyunu meflgul etmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Kabaday› kültürü
içinde külhanbeyinin yerini nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
SIRA S‹ZDE
ORGAN‹ZE SUÇ ÖRGÜTLER‹N‹N ORTAK
ÖZELL‹KLER‹
Avrupa Organize Suçlarla Mücadele Çal›flma Grubu’nun 28-31 Mart 1996 y›l›nda, Almanya’n›n Leipzig kentinde yapt›¤› toplant›larda, organize suç örgütlerinin ortak özelS O R U
likleri tespit edilmifltir. Buna göre organize suçlar (Avrupa Konseyi Raporu 1999):
1. Ekonomik kazanç amac›n› tafl›rlar.
D ‹ K K Abir
T yap› gösterirler.
2. Hiyerarflik
3. S›n›rl› üyelik sistemi vard›r.
4. Devaml›l›k
gösterir ve zamanla s›n›rl› de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
5. Yöntem olarak fliddet ve rüflveti a¤›rl›kl› olarak kullan›rlar.
6. Faaliyetlerinde uzmanlaflma ve ifl bölümü vard›r.
AMAÇLARIMIZ
7. Tekelci
zihniyet tafl›rlar.
8. Aç›k ve belirgin kurallara sahiptir.
N N
K ‹ Suç
T A PÖrgütlerinin As›l Amac› Ekonomik Kazanç
Organize
Elde Etmektir
Organize suç örgütlerinin en önemli amac› ekonomik kazanç elde etmektir. Bu neT E L Epolitik
V ‹ Z Y O Nhedefleri yoktur ve ideolojik kayg› ve endiflelerle hareket etdenle onlar›n
mezler. Siyaset sahnesinde yer almak, baz› siyasilerle yak›n iliflki kurmak, seçim
zamanlar›nda kendilerine yak›n gördükleri siyasi flahsiyetlere destek vermek bu
örgütlerin faaliyetlerinin bir parças› olabilir, ancak burada içinde bulunduklar› ya‹NTERNET
sad›fl› faaliyetler için kendilerine bir destek ve yasal soruflturmalar karfl›s›nda korunma sa¤layabilmek amac› yatmaktad›r. Yaflad›klar› ve vatandafl› bulunduklar› ülkenin rejimini de¤ifltirme, rejim ve siyasi yap›lanma karfl›t› propaganda ve eylemlere giriflme gibi herhangi bir düflünce ve amaç tafl›mazlar. Buna karfl›l›k bir terör
örgütünün en önemli hedefi ise siyasi kazançt›r. Ekonomik kazanç ikinci derece-
179
de önemlidir ve as›l hedefe ulaflabilmek amac›yla ihtiyaç duyulan bir finansal araç
olarak görülür. Bu husus, organize suç örgütleriyle terör örgütlerini birbirinden
farkl› k›lan en önemli ve en belirgin özellik olarak görülmektedir.
Organize Suç Örgütleri Hiyerarflik Bir Yap› Gösterirler
Organize suç örgütlerinde üyeler aras› iliflkilerde ve sorumluluklar›n paylafl›lmas›nda hiyerarflik bir yap› vard›r. Bu yap› içinde üç veya daha fazla sürekli ve kal›c› konumun (makam›n) bulundu¤u dikey bir emir komuta zinciri bulunur. Bu emir
komuta yap›s› içerisinde yer alan her bir konum kendinden daha afla¤› konumlarda yer alanlar üzerinde otorite ve yetkiye sahiptir. En tepede, planlar› yapan, emirleri veren, örgütün sevk ve idaresinden birinci derecede yetkili ve sorumlu olan bir
lider bulunur. Liderden sonra üst ve orta düzey yöneticiler ve en altta da iflleri pratik olarak sahada yapanlar ve silahl› kanat personeli bulunur. Özellikle büyük çapl› örgütlerde güvenlik güçlerinin örgüt liderine ulaflmas›n› engellemek için liderle
di¤er elemanlar aras›nda arac›lar kullan›l›r. Arac›, örgüt içinden ve d›fl›ndan lidere
karfl› gelebilecek her türlü tehdit ve tehlikelere karfl› adeta bir kalkan görevi görür.
Hiyerarflik yap› kat› bir disiplin, mutlak itaat ve koflulsuz sadakat yoluyla sa¤lamlaflt›r›l›r (Erdem, 2001:30).
Organize suç örgütlerinin hepsinde ayn› ölçüde dikey bir hiyerarflik yap›lanma
bulunmamaktad›r. Birleflmifl Milletler Uluslararas› Suç Önleme Merkezi’nin 16 ülkede 40 organize suç örgütü üzerinde yapm›fl oldu¤u bir araflt›rmada, söz konusu
suç gruplar›n›n 2/3’ünde belirli ölçülerde hiyerarflik bir yap›n›n mevcut oldu¤u,
ancak geriye kalanlar›n ise gevflek bir yap›lanma sergiledi¤i tespit edilmifltir
(http:www.unodc.org:76). Özellikle ulusal ve uluslararas› ölçekte faaliyet alan›n›
gerekli k›lan büyük çapl› suç aktivitelerinin hiyerarflik yap›ya sahip tek ve büyük
bir örgüt taraf›ndan yerine getirilmesi pek mümkün ve yayg›n de¤ildir. Bunun yerine esnek ba¤lant›lardan oluflan fazla say›da grubun ortak ç›kar çerçevesinde birbiriyle iflbirli¤i ve dayan›flma göstermesi söz konusudur. Faaliyet gösterilen suç türünün özelliklerine göre, organize suç gruplar› dikey ya da esnek ve yatay bir yap›lanma gösterebilmektedirler. Çok büyük ölçekli Kolombiyan uyuflturucu kartellerinde de art›k küçük ve hücre yap›l› örgütlenmelere gidilmektedir. Önceden Kolombiyan uyuflturucu piyasas› çok say›da üyesi olan 10-15 büyük suç örgütünün
kontrolündeyken flimdi durumun de¤iflti¤i ve yaklafl›k 10 kifliden meydana gelen
150-200 küçük çapl› suç örgütünün bu piyasay› elinde tuttu¤u ileri sürülmektedir
(http:www.unodc.org:86).
Organize Suç Örgütlerinde S›n›rl› Üyelik Vard›r
Organize suç örgütleri kendilerine kat›lmak isteyen kifliler konusunda çok hassas
davranmakta, kimlerin üyeleri olabilecek yeterlili¤e sahip oldu¤u hususunda önemli s›n›rlamalar getirmektedir. Organize suç gruplar›na üyelik büyük ço¤unlukla akrabal›k, etnik köken, bölgecilik, hemflerilik, ›rk, ideolojik birliktelik, arkadafll›k ve
sab›kal› olmak gibi güven sa¤lay›c› unsurlar ile s›n›rland›r›lmaktad›r. Üyelik kriterleri konusunda örgütler çok s›k› prosedürler uygulamakla birlikte her örgüt ve suç
türü için böyle bir uygulaman›n oldu¤unu söylemek oldukça zordur. Suç gruplar›n›n üye say›s› büyük farkl›l›k göstermektedir. Kimi gruplar 5-10 üye ile faaliyet
gösterirken baz› büyük örgütlerin üye say›s› 1000’leri geçmektedir. Özellikle güçlü gruplar›n faaliyet gösterdi¤i bir suç türü üzerinde yo¤unlaflmak isteyen ve/veya
yeni kurulan, kendini ispatlamaya çal›flan ve üyeye ihtiyaç duyan suç gruplar› yeterli say›da üye bulmak amac›yla üyeli¤e iliflkin kurallar konusunda esneklik göstermektedir (http:www.unodc.org.).
Organize suç örgütlerinin
hepsinde kat› bir hiyerarflik
yap›lanman›n varl›¤›ndan
söz etmek pek mümkün
de¤ildir. Küreselleflme ve
suç türlerindeki farkl›laflma
ile birlikte çok say›da suç
örgütünün birbiriyle iflbirli¤i
yapt›¤› yatay ve esnek
yap›lanma oldukça yayg›n
hale gelmifltir.
180
Suç Sosyolojisi
Organize Suç Örgütlenmeleri Devaml›l›k Gösterir ve
Zamanla S›n›rl› De¤ildir
Organize suç örgütleri, kiflilere ba¤l› kalmadan süreklilik arz eden, zamanla s›n›rl›
kalmamak üzere tasarlanm›fl bir gizli suç iflbirli¤i içerisindedir. Üyelerin ayr›lmas›,
ölmesi, ilk bafltaki kurucu liderin yerine bir baflka liderin do¤al olan yollardan geçmesi örgüt faaliyetlerinin sona ermesi için yeterli engeller de¤ildir. Devaml›l›k için
flartlar ne olursa olsun örgütü ayakta tutabilecek üyelerin varl›¤› kaç›n›lmazd›r. Bu
nedenle yetenekli, üstün vas›fl› kiflilerin örgüt üyesi olmalar› ve böylece çok uzun
y›llar, sonraki nesilleri de içine alacak flekilde, örgütün ayakta kalmas› ve gücünü
hissettirmesi istenir. Organize suç yap›lanmalar› esnektir ve süreklidir. Esnek, enformel ve yatay iliflkiler a¤›n›n etkin oldu¤u organize suç örgütlenmelerinde süreklilik unsuru kat› ve formel organizasyonlara göre çok daha kolayd›r. Bu nedenle
örgüt elemanlar›ndan birinin yakalanmas› veya öldürülmesi, giriflilen bir suç aktivitesinde baflar›s›z olunmas› ve hatta örgütün üst düzey yetkililerinden yakalanan
veya öldürülen olmas› halinde dahi suç gruplar› yaflamlar›n› devam ettirirler. Suç
örgütleri aras›ndaki ba¤lant›lar zarar görse dahi, örgütsel sistem son derece esnek
yap›s› nedeniyle, kolayca yeniden kurulabilmekte ve kendini yenileyebilmektedir
(Güvel, 2004:51) Bu tür örgütler maksimum kazanç elde etmek amac›yla üyeler
aras›nda teknolojinin son ürünleri kullan›larak (mobil telefonlar ve internet) sa¤lanan anl›k iletiflim sayesinde yasad›fl› faaliyetlerde çok etkilidir. Buna ilave olarak
güvenlik birimlerinin, bu örgütlerin faaliyetlerini tespit etmesi ve izlemesi oldukça
zordur. Örgüt üyelerinin tespit edilmesi ve yakalanmas› durumunda ise suçlu yap›
kolayca ve h›zl›ca kendini yenilemekte ve saf d›fl› kalan üyelerin yerine yeni üyeler sisteme dâhil edilmektedir.
Organize Suç Örgütleri Yöntem Olarak fiiddet ve Rüflveti
Kullan›rlar
Mafya gücünü artt›rd›kça
partito iliflkilerini
gelifltirmesi ve
sa¤lamlaflt›rmas› da
kolaylafl›r, bu iliflkiler yoluyla
da zaman geçtikçe daha da
güçlenir ve zenginleflir.
Organize suç örgütlerinde fliddet ve rüflvet baflta olmak üzere yolsuzluk en çok
ra¤bet ve kabul gören yöntemlerdir. fiiddet ve rüflvetin kullan›lmas›nda pratik zorluklar›n d›fl›nda hiçbir yasal ve etik s›n›rlamay› dikkate almazlar. ‹halelerde rakipleri y›ld›rmak, çek-senet tahsilinde borçlu kifliden paray› almak, haraç için gerekli
korku ve y›lma ortam›n› sa¤lamak, yasa d›fl› kumar ve fuhufl sektörünü denetim ve
kontrol alt›nda tutabilmek, kaçakç›l›k faaliyetlerini organize edebilmek için bir
yapt›r›m ö¤esi olarak baflvurulan en etkili ve k›sa yol “fliddettir” (yaralama, tehdit,
adam öldürme ve adam kaç›rma). Zor ve kaba kuvvet kullanma yöntemi, f›rsat› ve
bunu yapabilme gücü mafya liderini toplum içerisinde ayr›cal›kl› k›lar. fiiddetin zaman›nda ve etkili olarak kullan›lamamas› veya hiç yap›lamamas› durumunda bunu yapabilecek yeni ve farkl› bir mafya lideri ortaya ç›kar. Böylece, fliddet sergileyemeyen mafya liderinin mesleki kariyerini ve egemenli¤ini sona erdirir, onun piyasas›n› elinden al›r.
Organize suç örgütleri üslendikleri ülke ve bölgelerde baflta yasama organ›
üyeleri olmak üzere devletin önemli kurumlar›n›n üst düzey yetkilileriyle (politikac›lar, yarg› mensuplar›, güvenlik görevlileri, cezaevi yöneticileri, bürokratlar, finans sektörlerinin önde gelenleri, sanayici ve ifladamlar›, medya mensuplar› veya
bu kiflilerin aile yak›nlar› veya arkadafllar›) yak›n iliflkiler kurmak suretiyle ve gerekti¤inde rüflvet vererek onlar› kendi ç›karlar› do¤rultusunda kullanmak isterler.
Bu tür yaklafl›m ve iliflkiler a¤›na organize suç literatüründe ‘partito iliflkileri’ denmektedir. Mafya bu iliflkiler yoluyla ekonomik kazanc›n› artt›rmaya yönelik her
türlü faaliyeti de¤erlendirmeye, bu yolda karfl›lafl›lan sorunlar› da ayn› ölçüde afl-
maya çal›fl›r. Bu geliflmeleri kolaylaflt›rabilmek için kamu kurumlar›n›n önemli makamlar›na kendilerine yak›n, kendi ç›karlar›n› koruyup kollayacak kiflileri getirmeye ve bu yolla adeta devlet mekanizmas›n› ele geçirmeye çal›fl›rlar. Nitekim Clutterbuck (1995); “‹talyan mafyas› ‹talyan toplumunda çeflitli seviyedeki politikac›lara, ifl adamlar›na, polise, hâkim ve savc›lara ve gizli servis elemanlar›na kadar ulafl›p onlara etki etmektedir. Bu durum sadece ‹talya’ya özgü kalmay›p di¤er organize suç örgütlerinin özellikle uyuflturucu alan›nda faaliyetlerini yo¤unlaflt›rd›¤› Peru, Kolombiya, Rusya Federasyonu, Polonya ve benzeri ülkelerde de söz konusudur” demek suretiyle partito iliflkilerin boyutunu ortaya koymaktad›r. Güç, para ve
partito iliflkileri üçgeni içerisinde mafya lideri sahip oldu¤u güç ve etki a¤› nedeniyle bulundu¤u bölgenin sosyal ve siyasi yap›lanmas›nda söz sahibi olur. Bunlar›n do¤al bir sonucu olarak yasal sistem karfl›s›nda adeta dokunulmazl›k z›rh›na sahip olur, hatta korumaya gerek kalmayacak bir meflruiyet ve itibar kazanm›fl olur.
Organize Suç Örgütlerinin Faaliyetlerinde Uzmanlaflma
ve ‹fl Bölümü Vard›r
‹ster hiyerarflik isterse esnek ve yatay bir yap›lanmaya sahip olsun organize suç örgütlerinde fonksiyonel iflbölümü ve uzmanlaflma vard›r. Bu ba¤lamda her üyenin
genelde belirli bir görevi bulunur. Zaten, fazla say›da insan›n düzenli ve sürekli bir
birliktelik oluflturmak suretiyle bir örgütlenme içerisine girmesinin en temel nedeni tek bafl›na ifllenmesi çok zor veya imkâns›z olan karmafl›k fakat çok karl› suçlar› iflleyebilecek bir mekanizma kurmakt›r. Örgüt içerisinde emirleri yerine getiren
uygulay›c›n›n konumu genelde çok büyük bir önem tafl›maktad›r. Bu kifliler fliddet
kullan›m› ve adam öldürmenin de yer ald›¤› çok zor görevleri yerine getirir. Yöneticiler görevi yerine getirmek için örgüt üyelerini kullanabilece¤i gibi üye olmayanlardan da yararlanabilmektedir. Daha az sorunlu ve zor olan görevler örgütün herhangi bir üyesi taraf›ndan yerine getirilmektedir. Emirleri yerine getiren kifli kendi
bafl›na hareket etmemekte, ba¤l› bulundu¤u üst amirinden do¤rudan veya dolayl›
olarak ald›¤› talimatlar do¤rultusunda icraatlar› yapmaktad›r. Bazen de adam öldürme gibi ifller para karfl›l›¤›nda profesyonel kiral›k katillere (tetikçiler, infazc›lar)
havale edilmektedir.
Organize suçlar ile finans sektörü aras›nda çok yak›n bir iliflki vard›r. Bu iliflkinin temelinde suçtan elde edilen paran›n aklanarak yasal finans sektörlerine aktar›lmas› amac› yatmaktad›r. Çok büyük veya geliflmifl organize suç örgütlerinde yasa d›fl› yollardan kazan›lan paran›n kayna¤›n› gizleme ve bunlar› yasal yat›r›mlara
dönüfltürme konusunda uzman kara para aklay›c›s› bulunur. Kara para aklama,
suç gruplar›na suçtan elde ettikleri paralar›na finans sistemi arac›l›¤›yla yasad›fl› kazançlar›n›n kayna¤›n› aç›klamadan yasal görünüm kazand›rmalar›n› sa¤lamaktad›r.
Organize Suç Örgütleri Tekelci Zihniyet Tafl›rlar
Organize suç örgütleri taraf›ndan sunulan önemli hizmetlerden birisi de ifl yapt›klar› piyasada tekelleflmeleri konusunda giriflimcilere yard›mc› olmakt›r. Organize
suç örgütleri rekabeti pek sevmezler, monopol ve oligopol (aksak rekabet koflullar›) olarak bilinen piyasa modelleri içerisinde faaliyet göstermeye özen gösterirler.
Kendileri için uygun gördükleri bir bölgede (bir flehir veya büyük bir flehrin bir bölümü) veya bir ifl alan›nda üstünlü¤ü elde etmek, tek söz sahibi olmak isterler. Tekelcilik flüphesiz serbest ekonomileri, insanlar›n istedi¤i mal› istedi¤i yerden almalar›n› s›n›rlamakta ve dolay›s›yla da bu ifli elinde bulunduranlar›n çok fazla kar elde etmelerini kolaylaflt›rmaktad›r. Mafya grubunun bizzat kendisinin veya koruma-
181
182
Mafyan›n flehirlerdeki meyve,
sebze ve bal›k hallerine el
atarak, tekelleflme yolunda
faaliyet göstermesi ve
böylece belirli say›daki
büyük toptanc›n›n flehirdeki
fiyatlar› kontrol etmesi
oldukça yayg›nd›r.
Suç Sosyolojisi
s›n›n sa¤lad›¤› yasal bir flirketin monopol oluflturdu¤u bir piyasaya girmek isteyen
küçük firmalar ve yasad›fl› gruplar bu piyasaya (yasal veya yasad›fl› olabilir) girebilmek için tekelci firmaya (veya suç grubuna) ‘piyasaya girifl-lisans ücreti’ niteli¤inde ödeme yapmak (bir anlamda haraç vermek) zorundad›r. Böylece, piyasaya
girifller ve ç›k›fllar ‘organize suç’ taraf›ndan düzenlenmektedir” (Güvel, 2004:37).
Gambetta ve Reuter’a (1995:195-202) göre, baz› pazarlar kartellerin ortaya ç›kmas›nda kendilerini avantajl› k›lan belirli karakteristiklere sahiptir. Bu piyasalar genelde çok az üretim farkl›l›klar›na sahiptir. Düflük teknoloji, kalitesiz iflçilik, genelde de¤iflmeyen talep seviyesi, sendikalar ve küçük ölçekli iflletmelerin oldu¤u bu
pazarlara girmek zor de¤ildir. Adil bir rekabet ortam›n›n oluflmas›n› engellemek ve
dolay›s›yla tekelleflmeyi sa¤lamak için mafyaya baflvurulur. Bu durumda mafya,
yeni giriflimcilerin bu ifl alanlar›na girmesini önler. Birçok ülkede inflaat ve tafl›ma
endüstrisinden caddelerde iflportac›l›k yapanlara kadar birçok sektör bölgesel olarak mafya taraf›ndan kontrol edilmektedir. fiehirlerdeki meyve, sebze ve bal›k toptanc›lar› genelde belirli yerlerde toplan›r ve ifllerini o merkezlerden yürütürler. Di¤er taraftan, baz› bölgelerde kapkaçç›lar ve cepçiler gibi suçlular da genelde bölgeyi kontrol alt›nda tutan mafya taraf›ndan izinli olarak çal›fl›r. Suç iflleme lisans›n›
veren mafyan›n kontrol alan› d›fl›nda yap›lan eylemler cezaland›r›l›r, çünkü lisans
sadece belirli bir bedel karfl›l›¤›nda belirli bölgeler, belirli suçlar ve belirli suçlular
için geçerlidir (Gambetta ve Reuter, 1995).
Organize Suç Örgütlerinin Aç›k ve Belirgin Kurallar›
Vard›r
Anayasas›z, kanunsuz bir devlet; herhangi bir kanun, tüzük ve yönetmeli¤i olmayan bir kurum; yaz›l› temel dayanak noktas› ile kural ve düzenlemeleri olmayan
bir iflletme olamayaca¤› gibi örgüt içi kural ve düzenlemeleri bulunmayan bir mafya grubu da düflünülemez. Organize bir suç örgütü, yasal bir kurumda oldu¤u gibi, üyelerinin uymakla yükümlü bulundu¤u bir dizi kural ve düzenlemelere sahiptir. Ancak buradaki kurallar yaz›l› de¤ildir. Kurallar› herkes bilir, yaflayarak ö¤renir
ve kafas›na yazar. Kurallara uymayan, herhangi bir kural› ihlal eden üye için çok
kat› disiplin cezalar› öngörülür. Örgütün deflifre olmamas› için örgüt içi disipline,
örgüte ve arkadafllara sadakate büyük önem verilir; ‘susma, konuflmama, bilgi vermeme’ olarak bilinen ‘omerta kural›’ etkin bir flekilde uygulan›r. Bu anlamda, örgüt elemanlar›n›n örgüt veya arkadafllar› aleyhine olabilecek flekilde konuflmalar›,
polise ve adli birimlere bilgi vermeleri bir ihanet olarak de¤erlendirilir ve en a¤›r
flekilde cezaland›r›l›r.
Bu de¤erler Türkiye’deki
mafya tipi organize suç
örgütlerinin yap›lanmas› ve
faaliyetlerinde adeta zamk
ve katalizör görevini yerine
getirir. Mafya gruplar›ndaki
‘racon’ ve ‘delikanl›l›k’
metaforu, bu anlamda,
‘güvenilirlik’ sa¤lay›c› di¤er
bir unsurdur. Bütün bu
hususlar, örgüt içindeki
uyumu, birlikteli¤i ve
devam› sa¤layacak olan
güven, emniyet, iflbirli¤i ve
dayan›flma ruhunu ayakta
tutmaktad›r.
ORGAN‹ZE SUÇ ÖRGÜTLENMELER‹N‹N TEMEL
ESASLARI
Organize suç örgütü liderleri ve elemanlar›, yapt›klar› iflin yasad›fl› ve risklerle dolu olmas› nedeniyle birlikte çal›flacaklar› arkadafllar›n›n her yönüyle güvenilir olmas›na büyük özen gösterir. Bu aç›dan, güven duygusu organize suç yap›lanmalar›nda önemli bir unsurdur. Organize suç örgütleri güven esas›na dayal› bir örgütlenme sa¤layabilmek için özellikle kan ba¤›, etnik köken, hemflehrilik, arkadafll›k
ba¤lar›, ideoloji birlikteli¤i ve ritüel ba¤l›l›¤› dikkate almaktad›r.
Kan Ba¤›
Özellikle ‹talya ve Sicilya kökenli mafya tipi organize suç örgütlerinde gördü¤ümüz aile tipi yap›lanmalar, ülkemizdeki örgütlerde de en yayg›n karakteristikler-
183
den birisidir. Aile tipi yap›lanmalar›n (ailevi) organize suç örgütlenmelerindeki
avantajlar›, gizlilik ve güven duygusunun en yüksek düzeyde sa¤lanmas›, mal ve
gelirlerin paylafl›m›nda sorunlara fazla yol açmamas› gibi hususlard›r. Bir örgüt içerisinde, a¤›rl›kl› olarak akrabal›k iliflkisinin olmas›, aile d›fl›ndan hiç kimsenin örgüt içerisinde yer almayaca¤› anlam›na gelmez. Bir organize suç örgütünün ‘ailevi’
nitelikte olmas›, o örgütün çekirdek kadrosunun, yani oluflumu bafllatan ve yönlendiren lider kadrosunun yak›n akrabal›k iliflkisine sahip olmas›d›r. Örgütün çekirdek kadrosunu genellikle kan ba¤› olan kifliler oluflturur. Tetikçiler ile düflük seviyeli iflleri yapan di¤er elemanlar büyük ço¤unlukla aile d›fl›ndan kiflilerden seçilmektedir. Örgütün sevk ve idaresi, eylem ve politikalar›n›n belirlenmesi, kaynaklar›n paylaflt›r›lmas›, ailevi özelli¤e sahip çekirdek kadronun kontrol ve yönetimindedir. Türkiye’de özellikle uyuflturucu kaçakç›l›¤›yla u¤raflan büyük çapl› mafya tipi örgütlenmeler, ‘ailevi’ niteliktedir (Geleri ve Befle, 2010).
Uyuflturucu örgütleri genelde
iç içe faaliyet göstermekte
ve di¤er suç
organizasyonlar› ile irtibatl›
hareket etmektedirler. Bu
örgütler birbirleri aras›nda
güç birli¤i yapmak ve güveni
pekifltirmek düflüncesiyle k›z
al›p vermek suretiyle
akrabal›k ba¤› oluflturma
veya ‘kirvelik’ gibi
uygulamalarla mevcut olan
ba¤› daha da güçlendirme
yoluna gitmektedirler
(Savafl, 1998:84-85).
Etnik Köken
Organize suç örgütlerinin oluflumunda rol oynayan en önemli unsurlardan birisi
de ‘etnisite’dir. Ortak kültür, dil ve de¤erlerin paylafl›lmas› örgüt elemanlar› aras›ndaki uyum, güveni, iletiflimi, sadakati ve gizlili¤i yüksek düzeye tafl›maktad›r.
1900’lü y›llar›n bafl›nda Amerika’ya göç eden ‹talyanlar›n bir k›sm› k›sa bir süre içerisinde buralarda kendilerinden önce gelip yerleflen geleneksel ‹talyan organize
suç örgütlerinin üyesi olmufllar, bir k›sm› da yerleflik örgütler d›fl›nda kendilerine
ait ba¤›ms›z yap›lanma yolunu seçmifllerdir. Avrupa’daki durum da Amerika’dan
farkl› de¤ildir. Almanya’da 2001 y›l›nda yap›lan araflt›rmalar bu ülkede yaflayan
Yugoslav, Türk ve ‹talyan kökenli topluluklar›n organize suç örgütü kurma ve üyesi olma potansiyeli en yüksek gruplar oldu¤unu ortaya koymufltur. Bu ba¤lamda
organize suç yap›lanmas› içinde olan yabanc› flüpheliler içinde Türkler %8.7, Yugoslavlar %5.69 ve ‹talyanlar %4.0 ile en büyük oran› oluflturmufllard›r (Von Lampe, 2002). Dünya genelinde faaliyet gösteren organize suç örgütlerinin büyük bir
k›sm› etnik kökeni esas alarak örgütlenmifltir. Örne¤in; Sicilyan Mafyas›, Kolombiyan Uyuflturucu Kartelleri, Japon Yakuzalar›, Çin Triadlar›, Rus Mafyas›, Nijeryal›
Suç Gruplar› gibi. Mafya gruplar› Türkiye’de de etnik kökene dayal› olarak Kürt
Mafyas›, Gürcü Mafyas› ve Karadeniz (Laz) Mafyas› fleklinde etnik özelliklere at›fta bulunulmak suretiyle tan›mlanmaktad›r (Geleri ve Befle, 2010).
Amerika’ya göç eden ‹talyan
kökenli kiflilerin büyük bir
ço¤unlu¤unun mafya tipi
yap›lanmalarla iliflkili
oldu¤u ve ‹talyan güvenlik
güçlerinin yo¤un bask›s› ve
Sicilya’daki mafya gruplar›
aras›nda meydana gelen
kanl› çat›flmalar nedeniyle
ülkeyi terk etmek ve
Amerika’ya göç etmek
zorunda kald›klar› tespit
edilmifltir (Abadinsky,
1991).
Hemflehrilik
Akrabal›k ba¤›n›n yan› s›ra Türkiye’deki organize suç örgütlenmelerinde dikkat çeken bir di¤er yap›lanma flekli de ‘hemflehrilik’ iliflkisine dayanmaktad›r. Bu tip yap›lanmalarda örgütü ya da grubu bir araya getiren ve bir arada tutan en önemli
faktör, ayn› flehrin ya da ayn› bölgenin insan› olmakt›r. K›rsal alanda yaflanan ekonomik s›k›nt›lar›n artmas›, ifl olanaklar›n›n azalmas› burada yaflayanlar› bu olanaklar›n daha fazla oldu¤unu düflündükleri kentlere göç etmeye itmifltir. Büyük kentlere göçlerde “göç ve suçluluk” ba¤lam›nda dikkat çeken en önemli unsur yeni
kentsel yaflama uyumda sorun yaflanmas›d›r. Örgüt liderinin yak›n çevresinde ço¤unlukla hemflehrileri yer al›r. Bunlar›n d›fl›nda istisnai olarak farkl› yerlerden gelen insanlar bulunmaktad›r. Tüm örgütlenme yap›s›, bu temel faktör üzerine kuruldu¤u gibi, bu hemflehrilik ya da bölgecilik esas›, partito (nüfuzlu kiflilerle) iliflkilerinin kurulmas› ve sürdürülmesini de kolaylaflt›r›r. Hemflehrilik iliflkisi, böylece, irtibat ve iliflkinin gerekçelendirilmesi ve meflrulaflt›r›lmas›nda, karfl›l›kl› güvenin
Hemflehrilik olgusu, göç
edilen yere her yönüyle
yabanc› olan kiflilerin,
karfl›laflabilecekleri olas›
sorunlar karfl›s›nda
yard›mlaflma ve dayan›flma
içinde olabilecekleri ayn›
dili, kültürü (ve inanc›)
paylaflt›¤› insanlarla birlikte
olma ihtiyac›ndan ortaya
ç›kmaktad›r.
184
Suç Sosyolojisi
sa¤lanmas›nda ve tabii ki karfl›l›kl› ç›karlarda uzlafl›lmas›nda bir araç olarak kullan›lmaktad›r. Bu anlamda son y›llarda özellikle Ankara ve ‹stanbul baflta olmak üzere büyük metropollerde gerçeklefltirilen “kentsel dönüflüm projeleri”nin, suçlar›n
oluflmas›nda tetikleyici rol oynayan birçok unsurun büyük ölçüde ortadan kalkmas›na veya azalmas›na neden olaca¤› ve böylece suç ve suçlulukla mücadelede
önemli bir rol oynayaca¤› düflünülmektedir (Geleri ve Befle, 2010).
Arkadafll›k Ba¤lar›
1980’li y›llar›n ortalar›na
do¤ru, ço¤unlu¤unu ülkücü
ideolojiye sahip eski
hükümlüler cezaevi sonras›
büyük bir boflluk yaflam›fllar
ve gerek iflsizli¤in gerekse
ideolojik hedeflerdeki
de¤iflimin bir sonucu olarak
mafya tipi yap›lanmalar
oluflturmaya bafllam›fllard›r.
Organize suç örgütlenmelerinde birbirlerini uzun süredir tan›yan kiflilerin bu süre
içinde kurmufl olduklar› güçlü arkadafll›k ba¤lar›na dayal› birliktelikler de söz konusudur. Bu ba¤lamda cezaevlerinde yaflanan arkadafll›k iliflkilerine dayal› olarak
gerçekleflen organize suç yap›lanmalar›yla da karfl›lafl›lmaktad›r. Çeflitli nedenlerle
cezaevine düflmüfl bir tak›m kimselerin buralarda bafllayan arkadafll›k ve dostluklar›, cezaevi sonras›nda organize suçta birlikteli¤e dönüflür. Cezaevi arkadafll›klar›na
dayal› olarak oluflmufl bu yap›, son zamanlarda Türkiye’de en çok ad› geçen organize suç gruplar›ndan baz›lar›na da damgas›n› vurmufltur. Bu örgütlerde, kimi hemflerilik iliflkilerinin de söz konusu olmas›na ra¤men, cezaevi arkadafll›¤›na dayal› bir
karakteristik daha fazla dikkat çekmektedir. Sedat Peker’in liderli¤inde örgütlenen
mafya grubu bu tür bir geçmiflin ürünü olarak ortaya ç›km›flt›r (Saçan, 2005).
Siyasi Görüfl Birlikteli¤i
Bu tip yap›lanmalarda, örgütsel yap›n›n temelini oluflturan unsur ‘siyasi görüfl’ ya
da ‘ideolojik’ birlikteliktir. Bu kifliler, belirli bir siyasi birikim, örgütlenme deneyimi, cezaevi tecrübesi ve sosyal çevreye sahiptirler. Siyasi ve bürokratik iliflkiler
kurmak için birtak›m avantajlar› vard›r. ‹deolojik söylem ve tav›rlar›, eylemlerinin
meflrulaflt›r›lmas›nda ve sosyal kabul görmesinde birer araç olarak kullan›l›r. 1980
sonras› sahneye ç›kan ve ülkücü mafya olarak nitelendirilen mafya yap›lanmalar›nda cezaevindeki birlikteli¤e, arkadafll›¤a dayal› bir temel referans noktas›n›n yan›
s›ra ayn› siyasi görüfl ve ideoloji etraf›nda kenetlenme de ayr› bir etki ve öneme sahip olmufltur (Geleri ve Befle, 2010).
Ritüel Ba¤l›l›klar
Ancak son dönemlerde
özellikle büyük ölçekli
yap›lanmalarda avukatlar ve
muhasebeciler aç›s›ndan
uzun süreli ve düzenli
birliktelik kurma e¤ilimi de
oldukça yayg›n hale
gelmifltir.
SIRA S‹ZDE
3
Kardefllik, kader arkadafll›¤› ve benzeri duygu ve düflünceler örgüt alt kültürünün
oluflmas›nda önemli rol oynar. Örgüt üyeleri aras›ndaki ba¤l›l›k, dayan›flma ve kardefllik duygular›n›n bir gere¤i olarak her bir örgüt üyesinden zor durumlarda kendini arkadafllar› ve lideri için feda etmek veya cezaevine girmek zorunda oldu¤unu hisseden bir grup ba¤l›l›¤› psikolojisi ve ideolojisine sahip olmas› önemlidir. Bu
anlamda, mafya tipi yap›lanmalar içinde yer alan veya almay› düflünen herkes bu
yaz›l› olmayan ilkeyi benimsemifltir. Bu beklentiye uygun davrananlar örgüt için
her zaman flerefle, takdirle ve sayg›yla an›l›r, örgüt içerisindeki konumu ve etkinli¤i artar. Bu beklentiyi bofla ç›karanlar, do¤rudan suç aktivitelerine kat›lmada isteksiz davranan, gevfleklik gösteren ve kaytaranlar ise, hayal k›r›kl›¤›na yol açan
davran›fl›n boyutuna göre, örgütten d›fllan›r, konumu düflürülür veya di¤er flekillerde cezaland›r›l›r (Geleri ve Befle, 2010).
SIRA S‹ZDE
Türkiye’de büyük
kentlerde yap›lanan mafya tipi suç örgütlerinin oluflumunu nas›l aç›klayabilirsiniz?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
TÜRK‹YE’DE ORGAN‹ZE SUÇ ÖRGÜTLER‹N‹N
ORTAYA ÇIKMASINDA ETK‹L‹ OLAN FAKTÖRLER
1950’li y›llardan sonra özellikle Amerikal› araflt›rmac›lar, organize suçlar›n ortaya
ç›kmas› ve geliflimi ile ilgili farkl› teoriler gelifltirmifllerdir. Bu konuda ortaya konulan ve genelde organize suçlar›n, özelde de ‹talyan-Amerikan Mafyas›n›n ortaya ç›k›fl›n›, geliflimini ve faaliyetlerini aç›klamaya çal›flan bafll›ca teoriler flunlard›r: Yabanc›lar›n gizli iflbirli¤i teorisi, etnik miras teorisi, güçlülerin suçu teorisi ve özel
koruma teorisi (Geleri, 2003:17-72). Yabanc›lar›n gizli iflbirli¤i teorisi, organize suçlar›n Amerika’ya göç eden ‹talyanlar taraf›ndan getirilen ve Amerikan toplumuna
yabanc› bir olgu oldu¤unu ileri sürer. Etnik miras teorisi, Amerika’ya göç eden yabanc›lar›n toplumsal de¤iflimi h›zl› gerçeklefltirmek, daha iyi yaflam koflullar›na sahip olmak amac›yla kendilerinden önce gelen ve suç dünyas› içinde yer alan ayn›
etnik kökene sahip suçlu kiflileri örnek alarak onlar›n organize suç yap›lar› içinde
yer almalar›na iflaret etmektedir. Güçlülerin suçu teorisi, organize suçlar›n güçlüler
taraf›ndan ifllenen bir suç türü oldu¤unu, partito iliflkileri vas›tas›yla güçlü konumlar›n daha da sa¤lamlaflt›r›ld›¤›n› ve örgüt elemanlar›n›n yasalar karfl›s›nda adeta
dokunulmazl›k kazand›¤›n› ifade eder. Özel koruma teorisi ise, mafyan›n yasad›fl› alanda iflletmecilere ve flah›slara özel koruma hizmeti sunan bir yap› oldu¤unu,
belirli bir ücret karfl›l›¤›nda bu hizmetin sunuldu¤unu belirtir.
Organize suç örgütlerinin ortaya ç›kmas› genel anlamda suçlar›n ortaya ç›kmas›nda etkili olan unsurlarla yak›n iliflkilidir. Bununla birlikte, burada biraz daha
özel ve do¤rudan bu konuya bakan yönü dikkate al›nd›¤›nda Türkiye’de organize
suçlar›n ortaya ç›kmas›nda etkili olan unsurlar› onbir (11) ana bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar flunlard›r: Mafya tipi örgütlenmeye uygun toplum yap›s›n›n bulunmas›, göçler ve çarp›k kentleflme, yasal boflluk ve yetersizlikler, siyasi
otorite bofllu¤u, ekonomik otorite bofllu¤u, bürokrasideki yozlaflma, yasaklamalar,
toplumsal özenti, terörün varl›¤›, e¤itim ve ö¤retim imkânlar›n›n yetersiz ve kalitesiz olmas› ve çok çocuklu aile yap›s›.
Mafya Tipi Örgütlenmeye Uygun Toplum Yap›s›n›n
Bulunmas›
Türkiye’de toplumsal yap›, organize suç örgütlerinin ortaya ç›kmas› ve geliflmesi
için çok elveriflli bir haldedir. Mafya tipi yap›lanmalar›n tarihsel geçmiflte var olmas› nedeniyle toplum bu türden örgütlenme ve faaliyetlere uzak de¤ildir. Külhanbeyli¤i, kabaday›l›k ve babal›k kültürünü özünde tafl›m›fl olan toplum bunlara paralel yeni kültürel kodlara uyum sa¤lama yetene¤ine sahiptir. Karakteristik olarak
da bireyler sorun çözmede sadece yasalarla s›n›rl› bir sürece pek al›flk›n de¤ildir
ve yasa d›fl› geleneksel yöntemleri kullanmaya elverifllidir. 1980’li y›llarda bafllayan
liberal ekonomi ve toplum olma çabalar› toplumda ciddi bunal›mlar da meydana
getirmifltir. Ahlaki de¤erler ve toplum yap›s› bozulmufl, geleneksel aile de¤erlerine
önem veren toplum yap›s› erozyona u¤ram›flt›r. Bozuk gelir da¤›l›m› küçük bir
grubun çok yüksek standartlarda toplumun büyük bir kesiminin ise oldukça zor
koflullarda yaflam sürmesine yol açm›flt›r. K›sa ve kolay yoldan para kazanmak
önemli ve öncelikli bir hedef olmufltur. Ailelerin çocuklar›n›n getirdi¤i kayna¤› bilinmeyen ve flüpheli olan paray›, çocuklar›n›n normal d›fl› yaflam fleklini sorgulamadan kabul etmesi ile bu çocuklar yavafl yavafl yasad›fl› alana kay›p gitmifltir (Saçan, 2005:102). Toplum bu anlamda yasad›fl› ifl ve hizmetleri kabullenmeye, yapmaya ve bunlara müracaat etmeye elveriflli hale gelmifltir. Nitekim bu yüzdendir ki
185
186
Suç Sosyolojisi
1980’li y›llardan sonra geliflen yeni mafya tipi örgütlenme ve yasad›fl› faaliyetler
toplumda kabul görmüfltür. Bu örgütler müflteri bulma, para kazanma konusunda
s›k›nt› çekmemifllerdir.
Göçler ve Çarp›k Kentleflme
Mafya tipi organize suç
örgütleri kendileri için çok
önemli bir kaynak oluflturan
gecekondu bölgelerinin
kontrollerinden ç›kmamas›
için kentsel dönüflüm
projelerine karfl› ç›km›fllar ve
bu projeleri engellemeye
çal›flm›fllard›r.
Türkiye’de iç göçler ve buna ba¤l› olarak ortaya ç›kan çarp›k kentleflme organize
suçlar›n ortaya ç›kmas›nda etkili olan en önemli nedenlerden biridir. Özellikle
1960’li y›llardan itibaren bafllayan ve azalmakla birlikte günümüzde de halen devam eden k›rsal alanlardan büyük kentlere (Ankara, ‹stanbul, ‹zmir, Bursa, Adana,
Mersin, Diyarbak›r ve Kocaeli gibi) yap›lan göçler, bu kentlerde mafya tipi yap›lanmalar›n ortaya ç›kmas› ve geliflmesinde çok önemli bir rol oynam›flt›r. Göç etmek suretiyle hiç bilmedikleri büyük flehirlere gelenler, buralara daha önce yerleflmifl olan hemflehrilerinin yard›m ve deste¤iyle gecekondulaflmak, devlet arazilerine el koymak, hemflehrileri d›fl›ndakileri kendi bölgelerine sokmamak suretiyle
bölgesel hemfleri hâkimiyetinin oldu¤u yerleflim alanlar› kurmufllard›r. Ayn› flekilde, göç edenlerden baz›lar›; buralarda seyyar sat›c›l›k, han kap›c›l›¤›, minibüs hatlar›, taksi duraklar›, hamall›k, pazarc›l›k gibi baz› ifl kollar›n› ele geçirerek daha
sonra gelen hemflehrilerinden bir k›sm›n› bu ifl kollar›nda ifl sahibi yapm›fl, böylece bu sektörlerde bölge (hemflehricilik) hâkimiyeti kurmufllard›r (Saçan, 2005:79).
Bu durum ‹talya’dan Amerika’ya yap›lan göçlerde de aç›k bir flekilde ortaya
ç›km›flt›r. 1900 ile 1910 y›llar› aras›nda ‹talya’dan Amerika’ya 2 milyon 300 bin kifli göç etmifltir. Bunlardan 1 milyon 900 binini Güney ‹talya ve Sicilya’dan göç eden
kifliler oluflturmufltur. Güney ‹talya ve Sicilya’dan Amerika’ya göç eden insanlar›n
sadece %5’i meslek sahibiydi. Geriye kalan %95 ise herhangi bir mesle¤i olmayan
veya bir meslek yerine getirme becerisinde olmayan kiflilerden olufluyordu (Çulcu,
1992:449). Birbiri ard›na gelen her göçmen grup, yabanc› olduklar› yeni toplum
içerisinde ciddi anlamda bir yabanc›l›k ve ‘gerilim’ süreci yaflam›flt›r. Bu koflullar
içerisinde bulunan insanlar, yeni geldikleri ve kendilerine çok yabanc› olan bir ülkede, geldikleri yerden çok daha iyi bir yaflam sürmek istiyorlard›. Bu hedefe ulaflabilmek için de alternatif yol ve yöntemler içerisinde kendileri aç›s›ndan en uygun olan› seçmek istiyorlard›. Baz› üyeler karfl›laflt›klar› bu gerilime, sosyal de¤iflim
geçirebilmek amac›yla organize suç iflleyerek tepki göstermifltir. ‹zlenen yöntem
“sosyal de¤iflimin hasta basamaklar›” olarak yorumlanabilir.
Yasal Boflluk ve Yetersizlikler
Türkiye’de organize suç örgütlerinin ortaya ç›kmas› ve geliflmesine etki eden unsurlar içerisinde en dikkat çeken hususlardan biri “organize suç ve suçluluk konusunda zaman›nda var olan yasal boflluklard›r”. Yasal boflluklar farkl› flekillerde
kendini göstermektedir. Organize suçlara iliflkin yasal boflluklar afla¤›daki formatlarda olabilmektedir (Beare’den akt. Güvel, 2004):
• Organize suçlulu¤u düzenleyen yasal normlar›n olmamas›.
• Bu konulardaki mevcut yasal normlar›n zay›f ve yetersiz olmas›.
• Özellikle geçifl dönemlerinde mevcut yasal normlar›n birbiriyle çeliflmesi ve
çat›flmas›.
• Devlet mekanizmas›n›n zay›f yap›lanmas› nedeniyle, yasal normlar›n yeterince uygulanamamas›.
Özellikle 1995’li y›llara kadar olan süreçte yasal düzenlemelerin, uygulamalar›n
ve kurumsallaflman›n tam olarak oturmam›fl olmas› ancak toplumsal de¤iflimin ise
bütün h›z›yla yaflanmas› nedeniyle yasal boflluklardan kaynaklanan sorunlar çok
187
büyük çapl› olmufltur. Sistemdeki eksiklikleri ve zay›fl›klar›, vatandafllar›n ihtiyaçlar›n›n giderilmesine yönelik kamu hizmetlerindeki yetersizlikleri iyi tespit eden
organize suç gruplar› bir anlamda devletle rekabete girmifl ve devletin yerine geçmeye çal›flm›flt›r. Özellikle icra ve iflas kanunu, borçlar kanunu, kamu ihale kanunlar› ve özellefltirme alan›ndaki mevzuat boflluklar› çok kazançl› olan bu alanlara organize suç örgütlerinin el atmas›na neden olmufltur. Çek senet mafyas› borçlar ve
icra ve iflas; yolsuzluk örgütleri de kamu ihale ve özellefltirme kanunlar›ndaki boflluk ve yetersizlikleri f›rsat bilip de¤erlendirerek ortaya ç›km›fllard›r (Saçan,
2005:102). Bu gruplar›n elde ettikleri güç ve devletin üst düzey yetkilileri ve milletvekilleriyle kurmufl olduklar› yak›n iliflkiler nedeniyle yasal boflluklar›n k›sa sürede giderilmesi de mümkün olmam›flt›r.
Ceza soruflturma ve yarg›lamalar›n›n uzun sürmesi, ma¤durlar›n beklentilerine
cevap vermemesi adalete, hukuk devletine olan güvenin ve inanc›n sars›lmas›na
yol açm›flt›r. Bu durumda ma¤durlar bir sorunla karfl›laflmalar› halinde polise ve
yarg›ya gitmek yerine k›smen kendileri ço¤u zaman da bu konularda faaliyet gösteren organize suç gruplar› vas›tas›yla haklar›n› elde etmeye çal›flm›fllard›r. Bu kifliler ayr›ca soruflturmay› yürüten polisleri adli ve idari aç›dan zora sokacak bütün
olas› hukuki yollar› da devreye sokmak suretiyle polisi y›ld›rmaya ve pasifize etmeye çal›flm›fllard›r.
Demokratik ülkelerde
san›klara tan›nan haklar
paraya sahip örgütler
taraf›ndan en üst seviyede
avantaja dönüfltürülmüfltür.
S›radan bir adi suç san›¤›
ile bir uyuflturucu veya
mafya örgüt üyesi san›¤›n›n
savunma imkânlar›
aras›nda da¤lar kadar fark
vard›r. ‹kinci grupta yer alan
san›klar alan›nda en iyi
avukatlar› tutarak, yasalar
ve soruflturmadaki
boflluklar› en ince
ayr›nt›s›na kadar
kullanm›fllard›r (Saçan,
2005:99).
Siyasi Otorite Bofllu¤u
Türkiye’de siyasi otorite organize suçlarla mücadelede kararl› ve güçlü bir irade ortaya koyamam›flt›r. Bu durum gerek güçsüz koalisyon hükümetleri gerekse tek
parti iktidarlar› döneminde hep ayn› olmufltur. Bazen de siyasi otorite ve siyasi
kimli¤e sahip kifliler mafya tipi faaliyetlere ve yolsuzluklara kiflisel ç›karlar› nedeniyle göz yummufltur. Siyasi gücü elinde bulunduran ve organize suç yap›lanmalar›yla farkl› flekillerde partito iliflkisi içinde bulunan siyasiler organize suçlarla mücadeleyi etkin k›lacak yasal düzenlemelerin Meclisten zaman›nda geçmemesi, geçecekse eksiklerle ve aç›klarla geçmesi konusunda büyük çaba harcam›fllard›r. Di¤er taraftan bu kiflilerin, mücadeleyi yürüten polis üzerinde a¤›r bask›lar kurmas›
da bu anlamda önemli sorun kayna¤› olmufltur. Bütün bunlar organize suç örgütlenmelerinin oluflumunu ve geliflimini kolaylaflt›rm›flt›r.
Ekonomik Otorite Bofllu¤u
Enflasyonun sürekli yüksek olmas›, para piyasalar›nda ani inifl ve ç›k›fllar›n yaflanmas› ve kay›t d›fl› ekonominin çok yayg›n ve yüksek oranda olmas› ülkede ekonomik otorite bofllu¤unun önemli göstergeleridir. ‹thalat rejimi ve gümrük vergilerine ba¤l› olarak baz› mallar›n yasa d›fl› yollardan ülkeye sokulmas›, zamana ve düzenlemelere ba¤l› olarak farkl›l›k göstermektedir. Uzun y›llar kapal› ve korumac›
ekonomik sistemin etkin oldu¤u Türkiye’de elektronik tüketim malzemeleri, tekstil, sigara, alkol ve benzeri birçok ürünün kaçakç›l›¤› yap›lm›flt›r. Ekonomide otorite bofllu¤unun yafland›¤› toplumlarda suç piyasas› düzenli ve istikrarl› geliflmenin
alternatifi olarak ortaya ç›karlar. Ulusal ekonomik yap›lar›n› uluslararas› sisteme
entegre etme çabas› içerisinde olan toplumlar, mevcut de¤iflim ve geliflim sürecinin bir ‘yan etkisi’ sonucu organize suç faaliyetlerinin geçici olarak artmas›na ve
ekonomik sisteme s›zmas› gibi sorunlarla karfl›lafl›rlar. Bu durum, asl›nda kontrol
ve sistem d›fl› meydana gelen ve kaç›n›lmaz olan bir yan etki sürecidir. Bu sorun
Türkiye’de 1982 sonras› uygulanan piyasa ekonomisine geçifl sürecinde çok belir-
Bu anlamda, 1980’lerin
bafl›nda Bolivya’da organize
suç örgütleri devlet
yönetimini ele geçirecek
kadar etkin bir konuma ve
güce ulaflm›fllard›r
(Paoli’den akt. Güvel,
2004:72).
188
Suç Sosyolojisi
gin ve yayg›n olarak yaflanm›flt›r. Rusya, benzer flekilde, geçifl ekonomilerine dayal› olarak ortaya ç›kan organize suç yap›lanmalar›na verilebilecek en dikkat çekici örneklerden birini oluflturmaktad›r (Paoli’den (2001) akt. Güvel, 2004:72).
Türkiye’nin demokrasiye ve piyasa ekonomisine geçifl çabalar›, pusuda f›rsat
bekleyen organize suç gruplar› için kaç›r›lmayacak elveriflli ortamlar sunmufltur.
Bu f›rsatlar› de¤erlendirmek amac›yla yeni suç örgütleri kurulmufl ve piyasaya girmifl, var olan suç gruplar› daha çok büyümüfl ve faaliyet alan›n› geniflletmifltir. Suç
örgütleri birçok sektörde güçlenmifl, devletin kaynaklar›n› ve imkânlar›n› kendi ç›karlar› do¤rultusunda kullanmaya bafllam›fl, çok yüksek kazançlar elde etmifl ve
ayn› flekilde yüksek miktarlardaki paray› kay›t d›fl›na ç›karm›flt›r. Sonuçta, çok say›da ve yüksek de¤erdeki kamu yat›r›mlar› zarar görmüfl, kaynaklar heba olmufl ve
verimlilik düflmüfltür.
Bürokrasideki Yozlaflma
Hükümetlerin rant da¤›tma gücüne sahip oldu¤u, toplumsal de¤iflim sürecinin ve
geçifl ekonomilerinin yafland›¤›, hukuksal yap›n›n ve devlet otoritesinin zay›f ve
yetersiz oldu¤u toplumlarda çok daha kolay ve yayg›n bir flekilde görülmektedir.
Organize suç gruplar› yasad›fl› aktivitelerini kolaylaflt›rmak ve risklerini minimize
etmek için yozlaflm›fl kamu görevlilerine ihtiyaç duyarlar. Bürokratik yozlaflman›n
oldu¤u dönemlerde devlet kurumlar›n›n zay›f olmas›, hesap vermemesi, fleffaf olmamas› ve ekonomik faaliyetlerle iç içe olmas› devleti bir rant kap›s›na dönüfltürmüfltür. Devlet kurumlar›n›n rant kap›s›, hükümetlerin ve kamu kurumlar› ile teflekküllerinin de rant da¤›tma gücü olmas› nedeniyle bürokraside çok ciddi suiistimaller olmufltur. Di¤er taraftan, bürokraside ifllerin yavafl yürümesi, ifllerini bir an
önce bitirmek isteyen kiflilerin (özellikle de ifladamlar›n›n) bu ifli k›sa sürede çözebilecek organize suç örgütlerine yönelmelerine yol açm›flt›r. Bu tür örgütler de sahip olduklar› partito iliflkileri, rüflvet baflta olmak üzere her türlü yolsuzluk mekanizmas›yla ifl bitirici bir konumda olman›n rant›n› elde etmifllerdir (Saçan, 2005:102).
Siyasiler ve bürokratlar ç›kar iliflkilerine dayal› olarak kamu kaynaklar›n› farkl›
yöntemlerle üçüncü kiflilere peflkefl çekmifllerdir. ‹flin daha da garip taraf› bu türden iliflkilerin ve uygulamalar›n bürokraside ve toplumda ola¤an ve meflru görülmesidir. Hatta yozlaflm›fl iliflkileri olmayan bürokratlar (bazen kendi aile ve yak›nlar› taraf›ndan da olmak üzere) yak›n ifl arkadafllar› ve amirleri taraf›ndan d›fllanm›fl
ve hor görülmüfltür. “Devletin mal› deniz yemeyen keriz” sözü hemen herkesin
büyük kabul gösterdi¤i bu dönemler organize suç yap›lar› için bulunmaz bir f›rsat
olarak de¤erlendirilmifl ve bu nedenle de bu tür suç örgütlerinin ortaya ç›kmas›na
ve geliflmesine zemin haz›rlam›flt›r. Böyle bir tablo flüphesiz ekonomik yap›y› bozmufl, sürdürülebilir ekonomik geliflmeyi engellemifl, devlet kurumlar›n› zay›flatm›fl
ve dolay›s›yla organize suçlar için elveriflli f›rsatlar› art›rarak adeta onu beslemifltir.
Yasaklamalar
Organize suçlar›n ortaya ç›kmas›nda ve geliflmesinde yasaklay›c› ve s›n›rlay›c› ekonomi ve hukuk politikalar›n›n önemli bir rolü bulunmaktad›r. Bu tür politikalar
suçlulu¤u ve suç ekonomilerini beslemektedir. Her mal ve hizmet normal ekonomik yap› içerisinde piyasadaki arz ve talep koflullar›na göre üretilir ve belirlenir.
Ancak, talep piyasas› olmas›na ra¤men baz› mal ve hizmetler çeflitli nedenlerle yasaklanabilmekte veya kullan›m› s›n›rlanabilmektedir. Örne¤in, 1970 ve 1980’li y›llarda elektronik mallar, sigara ve döviz ile ilgili yasal baz› s›n›rlamalar›n olmas› nedeniyle bu tür ürünlerin yasad›fl› yollardan piyasaya sürülmesinde çok büyük ka-
189
zanç gören organize suç örgütleri bu alana el atm›fllard›r. Yasad›fl› piyasalar›n oluflmas›nda ve organize suç gruplar›n›n bu söz konusu piyasalarda etkin konuma gelmesinde rol oynayan bafll›ca uygulamalar flunlard›r (Güvel, 2004):
• ‹thal ürünlere yüksek düzeyde s›n›rlama veya vergi yükü getirilmesi.
• ‹nflaat, turizm, ticaret veya mesleki uzmanl›k gerektiren baz› alanlarda lisans
ya da izin s›n›rlamalar›n›n getirilmesi.
• Fiyat kontrolleri, teflvik, kota veya benzeri de¤iflimi s›n›rlay›c› müdahalelerin yap›lmas›.
• Mali piyasalara iliflkin düzenlemelerin çok fazla ve vergi sisteminin karmafl›k olmas›.
Türkiye’de 1970’li y›llarda
uygulanan k›s›tlay›c› ve
yasaklay›c› ekonomik
politikalar›n sonucu olarak
mafya, karaborsa ve
stokçuluk ifline de girmifltir.
Sigara, fleker, ya¤ ve un gibi
baz› maddelerin yan› s›ra
akaryak›tta da
karaborsac›l›k yapm›fl ve bu
yolla çok büyük kazançlar
elde etmifllerdir (Saçan,
2005:67).
Toplumsal Özenti
Popüler kültürün empozesi ve reyting endiflesi nedeniyle yaz›l› ve görsel medyada s›k olarak yer alan mafya ile ilgili haberlerin ve programlar›n organize suç örgütlerinin ve liderlerinin kamuoyunda meflru bir kimlik kazanmalar›nda önemli rol
oynad›¤› söylenebilir. Bu konular› içeren haber ve programlarda suç örgütü liderlerinin “ünlü baba, yer alt› dünyas›n›n tan›nm›fl ismi ve ünlü kabaday›” gibi tan›mlamalarla z›mnen övülmesi özellikle gençler üzerinde ciddi olumsuz etki yapm›fl,
onlar›n mafyaya özenmelerine yol açm›flt›r. Ayr›ca, mafya liderleri hakk›nda konuflulurken isimlerinin bafl›na “Kürt, Laz, Çerkez, Arnavut” gibi etnik terimler ile “Karadenizli, Of’lu, Diyarbak›r’l› ve Mufl’lu” gibi bölgesel tan›mlamalar›n konulmas›
sonucu toplumsal yap›da önyarg›, etiketleme ve ayr›ma yol aç›lm›fl, di¤er taraftan
da bu örgütlerin ve liderlerinin daha fazla tan›nmas›na ve isim yapmas›na neden
olunmufltur (Özdiker, 2004).
Medya, bilmeden veya reyting endiflesiyle organize suç liderlerine, örgütlerine
ve bunlar›n eylemlerine gere¤inden fazla gündemlerinde yer ay›rarak adeta organize suçlulu¤un toplumda sosyal, kültürel ve hukuki aç›lardan meflruluk kazanmas›na yard›mc› olmufltur. Mafya gruplar›n›n liderlerinin sanat ve ifl dünyas›n›n
gözde insanlar› veya sayg›n bir kifli gibi gösterilmesi toplum üzerinde ciddi olumsuz etkiler meydana getirmifltir. Al›n teriyle yaflam›n› sürdürme, hakk›na raz› olma, elindekiyle yetinme, daha fazla kazanabilece¤i yasal ve meflru yollar› arama
yerine, yol ve yöntemin yasall›¤›na, meflrulu¤una ve ahlaki olufluna bakmaks›z›n,
en k›sa ve kolay yoldan çok kazanma ve zengin olman›n hedef haline geldi¤i bir
toplumsal yap› flüphesiz organize suçluluk için çok elveriflli bir ortam oluflturmufltur. Bu, bireylerin gelece¤e ait olumlu beklentilerinin, umutlar›n›n olmay›fl› ile de
ba¤lant›l›d›r.
Terörün Varl›¤›
Terörün yo¤un oldu¤u 1984-1996 y›llar› aras›nda devlet kurumlar› ve yetkilileri
üniter devlet yap›s›n›n ve kamu güvenli¤inin korunmas› üzerine odaklanm›fl, bütün dikkatler, kaynaklar ve enerji bu yönde harekete geçirilmifl, organize suç faaliyetleri s›radan asayifl olaylar› olarak alg›lanm›fl bu nedenle de pek fazla üzerine gidilmemifltir. Bu dönem, koflullar›n çok elveriflli olmas› nedeniyle, organize suç
gruplar›n›n oldukça güçlendi¤i, faaliyetlerini art›rd›¤›, inan›lmaz derecede yüksek
gelir elde ettikleri ve ayn› zamanda politikac›, bürokrat, yarg› mensubu, güvenlik
personeli, banka yetkilileri ve di¤er ilgili kamu kurum görevlileriyle çok yak›n partito iliflkiler kurup gelifltirdikleri bir dönemdir.
Organize suç gruplar›, devlet yetkililerinin bütün dikkatlerini ve enerjilerini terörle mücadeleye yöneltmesini f›rsat bilmifl ve kendilerini bu duruma uygun ola-
‹çinde bulundu¤u sosyal,
ekonomik ve hukuki
ortamdan memnun olmayan
ve “ne yaparsam yapay›m
hiçbir zaman güzel bir evim
ve arabam olmayacak”,
“dürüst çal›flsam ne olacak,
evimi zor geçindiriyorum” ve
benzeri düflüncelere sahip
bireyler, kendileri gibi olup
da yasad›fl› faaliyetler
yoluyla daha iyi bir yaflam
seviyesine ve sosyal itibara
sahip olan tan›d›¤› kiflileri
örnek alarak yasad›fl›
yap›lanmalara
kat›lm›fllard›r.
190
Suç Sosyolojisi
rak yeniden yap›land›rm›fllard›r. Bunun yan› s›ra, küreselleflmenin sundu¤u cazip
f›rsatlar› de¤erlendirmek amac›yla d›fl dünyaya da aç›lan suç örgütleri di¤er ülkelerin suç gruplar›yla yak›n ba¤lant›lar kurmaya bafllam›flt›r. Bu örgütler ülke içinde
de özellikle hazine arazilerini iflgal etme, kamu ihalelerini alma ve yasad›fl› yollardan ve/veya kolay yollardan çok büyük para kazananlar baflta olmak üzere zengin ifladamlar›ndan tehdit, bask› ve fliddet yoluyla haraç alma gibi “yüksek kazanç”
getirici suç aktivitelerine yönelmifllerdir (Bal, 2000).
E¤itim ve Ö¤retim ‹mkânlar›n›n Yetersiz ve Kalitesiz
Olmas›
Organize suç örgütlerine kat›lan, özellikle tetikçilik yapan örgüt elemanlar›n›n büyük bir k›sm›n›n e¤itim seviyesi çok düflüktür. Bu durum, mafya tipi yap›lanmalar
faaliyetlerinde e¤itim seviyesi düflük gençleri çok daha kolay kand›rd›¤›n›n göstergesidir (Saçan, 2005:101).
Çok Çocuklu Aile Yap›s›
Çok çocuklu olup da ekonomik anlamda yetersiz olan, çocuklar›na yeterli e¤itim,
bak›m ve ilgiyi veremeyen ailelerde maalesef çocuklar›n baz›s› organize suç veya
terör örgütlerinin a¤›na düflmüfltür. Çocukluklar›nda yaflad›klar› travma, fakirlik ve
ezilmifllik duygular›n›n da etkisiyle bu gençler büyük bir h›rsla kendilerini ispatlama, iyi imkanlara sahip olma ve s›n›f atlama duygu ve düflünceleriyle gözleri kapal› bir flekilde örgütlere kat›lm›fllard›r. Bu kiflilerden baz›s› toplumu, geçmifllerindeki olumsuz süreç ve içinde bulunduklar› durumun as›l sorumlusu olarak görmüfltür. Bunlar ayn› zamanda örgüte girmeyi toplumdan intikam alma ve kendilerini ispatlama yolu olarak benimsemifllerdir (Saçan, 2005:101).
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Organize suç ve iliflkili di¤er kavramlar› tan›mlayabilmek.
Organize suç, tan›m› üzerinde uzlafl› sa¤lanamayan bir kavramd›r. Organize suç, k›sa ve öz bir
ifadeyle, en az üç kiflinin devaml› olarak suçlar ifllemek amac›yla, belirli bir hiyerarflik yap› içinde
gizli iflbirli¤i yapmalar› ve suçlar ifllemeleridir. Organize suç denildi¤inde akla ilk önce mafya gelir,
ancak organize suç mafya tipi yap›lar› da içine
alan üst bir kavramd›r, olgudur. Organize suç ve
mafya sosyolojik, örgütlü suç ise hukuki bir anlam derinli¤ine sahiptir. S›n›raflan (organize) suç
birden fazla ülkeyi içine alan suçtur. Suç bir ülkede planlan›p bir baflka ülkede ifllenebilir, sonuçlar› birden fazla ülkeyi etkileyebilir. Beyaz yakal›
suç, flirket (kamu veya özel) çal›flanlar›n›n, beyin
gücüyle, bilgileri ile yaflamlar›n› kazananlar›n görevleriyle ilgili konularda görevlerini kötüye kullanmak suretiyle kiflisel ç›kar sa¤lamalar›d›r. fiirket suçlar›nda ise, flirket çal›flanlar›n›n veya yetkililerinin, kiflisel ç›karlar› d›fl›nda kurumlar›n›n
menfaati için ihmal gösterme veya eylem gerçeklefltirme suretiyle yasad›fl› ifl yapmalar›d›r.
Organize suçlar›n Türkiye’de ortaya ç›kmas› ve
geliflmesini özetleyebilmek.
Türkiye’de organize suçlar›n geçmifli yüzy›llar
öncesine, Celali isyanlar›na ve eflk›yal›k dönemlerine dayanmaktad›r. Mafya tipi yap›lanmalar
farkl› adlar ve kültürel kodlar ile hep var olmufltur. Tarihsel anlamda isyanc›lar ve eflk›yalar, tulumbac›lar, külhanbeyleri, kabaday›lar, babalar
ve son olarak da a¤abeyler (a¤abeyler, reisler)
bu zincirin halkalar›n› oluflturmufltur. Mafya gelene¤inde külhanbeyleri hariç di¤erlerinin hepsinin toplum yaflam›nda, kültür havzas›nda ve ortak haf›zada oldukça olumlu izler b›rakt›¤›, “mertlik, delikanl›l›k, güvenilirlik, dürüstlük” ve benzeri sayg›n de¤erlerle özdefllefltikleri de görülmektedir. Ancak özellikle 1960’l› y›llardan sonra
mafya’n›n uyuflturucu ifllerine de girmesi ve gözü dönmüfl bir flekilde fliddet, bask› ve korku ile
insanlar›n kazançlar›n› ellerinden almaya bafllamas›yla birlikte bu olumlu imaj yerle bir olmaya
bafllam›flt›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
191
Organize suçlar›n ortak özelliklerini s›ralayabilmek.
Organize suçlara iliflkin üzerinde uzlafl› sa¤lanm›fl bir tan›m bulunmamakla birlikte uluslararas›
alanda kabul görmüfl ortak özellikleri vard›r. Bunlar flu flekilde s›ralanabilir: Ekonomik ç›kar amac› tafl›rlar, hiyerarflik yap›lar› vard›r, devaml›l›k
gösterirler, s›n›rl› üyelik sistemi vard›r, kurallar›
bulunur, tekelci anlay›fla sahiptirler, yöntem olarak fliddet ve yolsuzlu¤u kullan›rlar, uzmanlaflma
ve iflbölümü vard›r.
Organize suç örgütlenmesinin temel dinamiklerini aç›klayabilmek.
Organize suç örgütlerinin yap›lanmalar›nda; kan
ba¤›, etnik köken, hemflehrilik, arkadafll›k ba¤lar›, ideoloji birlikteli¤i ve ritüel ba¤l›l›k ile kiflisel
deneyim ve özellikler bafll›ca örgüt içi güven sa¤lay›c› mekanizmalard›r.
Organize suçlar›n Türkiye’de ortaya ç›kmas›nda etkili olan faktörleri ifade edebilmek.
Türkiye’de organize suçlar›n ortaya ç›kmas›nda
etkili olan unsurlar flunlard›r: Yozlaflm›fl toplum
yap›s›, göçler ve çarp›k kentleflme, yasal boflluk
ve yetersizlikler, siyasi otorite bofllu¤u, ekonomik otorite bofllu¤u, bürokrasideki yozlaflma, yasaklamalar, toplumsal özenti, terörün varl›¤›, e¤itim ve ö¤retim imkânlar›n›n yetersiz ve kalitesiz
olmas› ve çok çocuklu aile yap›s›.
192
Suç Sosyolojisi
1. Afla¤›dakilerden hangisi organize suç (örgütü) yerine kullan›lan tan›mlamalardan biri de¤ildir?
a. Örgütlü suç
b. Mafya
c. Siyasi mafya
d. Çete
e. ‹llegal giriflim
6. Afla¤›dakilerden hangisi organize suç örgütlenmelerinin temel esaslar›ndan de¤ildir?
a. Kanba¤›
b. Etnik köken
c. Arkadafll›k ba¤lar›
d. Eski mahkûmiyet hali
e. Kiflisel deneyim ve özellikler
2. Afla¤›dakilerden hangisi mafya kavram›n› aç›klamak
için uygun bir ifadedir?
a. Mafya, organize suç örgütlerinin tepe yap›lanmas›d›r.
b. Mafya Amerikan organize suç örgütlerinin aç›klanmas› için kullan›lan bir kavramd›r.
c. Her mafya tipi yap›lanma bir organize suç örgütüdür, her organize suç örgütü de mafya tipi bir
yap›lanmad›r.
d. Mafya organize suç örgütlerini tan›mlamak için
‹talya’da kullan›lan bir kavramd›r.
e. Mafya, ilk önce Sicilya’da geleneksel ve ailevi
suç örgütlerini tan›mlamak için kullan›lm›flt›r.
7. Afla¤›dakilerden hangisi organize suçlara iliflkin teorilerden de¤ildir?
a. Yabanc›lar›n gizli iflbirli¤i teorisi
b. Yasad›fl› örgütlenme teorisi
c. Etnik miras teorisi
d. Güçlülerin suçu teorisi
e. Özel koruma teorisi
3. Afla¤›dakilerden hangisi “beyaz yakal› suç” tan›mlamas› için do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Beyaz yakal› suç, flirket çal›flanlar›n›n flirketlerinin ç›kar›n› korumak amac›yla iflledikleri suçtur.
b. Beyaz yakal› suç, beyin gücüyle çal›flan kiflilerin
iflledi¤i suçtur.
c. Beyaz yakal› suç, flirket çal›flanlar›n›n görevleriyle ilgili iflledi¤i suçtur.
d. Beyaz yakal› suç, flirket çal›flanlar›n›n görevlerini kötüye kullanmak suretiyle iflledi¤i suçtur.
e. Beyaz yakal› suçta flirket çal›flanlar› kiflisel ç›kar
amac›yla suç ifllemektedir.
4. Afla¤›dakilerden hangi kavram Türkiye’deki organize suç tarihinde geçen ve mafya tipi yap›lanmalar ile
özdeflleflen bir kavram de¤ildir?
a. Kabaday›
b. Külhanbeyi
c. Tulumbac›
d. Baba
e. Büyükbaba
5. Afla¤›dakilerden hangisi organize suçlar›n ortak özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Tekelci anlay›fl vard›r.
b. Derin yap› vard›r.
c. Yöntem olarak fliddet ve yolsuzluk yayg›nd›r.
d. Hiyerarflik yap› vard›r.
e. S›n›rl› üyelik sistemi vard›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de organize suçlar›n ortaya ç›kma nedenlerinden biri de¤ildir?
a. Toplumsal özenti
b. Yasaklamalar
c. Siyasi otorite bofllu¤u
d. Göçler ve çarp›k kentleflme
e. Yerel yönetimlerin etkisizli¤i
9. Afla¤›dakilerden hangisi organize suçlar›n Türkiye’de
yol açt›¤› zararlara iliflkin do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Organize suç bürokrasiyi yozlaflt›rm›flt›r.
b. Organize suç ekonomik dengeleri ve vergi gelir
sistemini bozmufltur.
c. Organize suç ülkenin d›fl politika dengelerini
bozmufltur.
d. Organize suç toplumsal yozlaflmaya yol açm›flt›r.
e. Organize suç politik yap›y› olumsuz etkilemifltir.
10. Afla¤›dakilerden hangisi 1900 ile 1910 y›llar› aras›nda ‹talya’dan Amerika’ya göç edenlerin durumunu aç›klamak için do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Amerika’ya göç eden ‹talyanlar›n çok büyük bir
k›sm› Güney ‹talya ve Sicilyal›yd›.
b. Güney ‹talya ve Sicilya o dönemlerde yoksullu¤un en fazla oldu¤u bölgelerdi.
c. Sicilya’daki mafya gruplar› aras›ndaki çat›flmalar
ve ‹talyan güvenlik güçlerinin yo¤un bask›s› nedeniyle Güney ‹talya ve Sicilya’daki göçlerde
h›zl› art›fl olmufltur.
d. Güney ‹talya ve Sicilya’dan Amerika’ya göç eden
insanlar›n sadece %5’i meslek sahibiydi.
e. Güney ‹talya ve Sicilya’daki organize suç örgütleri belirli bir plan dâhilinde yeni örgütler kurmak amac›yla Amerika’n›n farkl› kentlerine göç
ettiler.
193
1. c
2. e
3. a
4. e
5. b
6. d
7. b
8. e
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suç ve Mafya Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suç ve Mafya Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beyaz Yakal› Suç” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Organize Suçlar›n Tarihsel Geliflimi” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suçlar›n Ortak
Özellikleri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suç Örgütlenmelerinin Temel Esaslar›” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suçlar Üzerine
Teoriler” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Organize Suç
Örgütlerinin Ortaya Ç›kmas›nda Etkili Olan Faktörler” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Organize Suçlar›n Genel
Olumsuz Etkileri” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etnik Miras/Silsile Teorisi”
S›ra Sizde 1
Organize suç ve mafya kavramlar› genelde efl anlaml›
olarak kullan›lmakla birlikte aralar›nda baz› temel farkl›l›klar bulunmaktad›r. Organize suç, mafya tipi suç yap›lar› ve eylemleri de dâhil olmak üzere, çok fazla say›da suç türlerini içine alan bir üst kavramd›r. Bu anlamda uyuflturucu kaçakç›l›¤›, ihaleye fesat kar›flt›rma, organize bir flekilde ifllenen oto h›rs›zl›¤›, evden h›rs›zl›k,
doland›r›c›l›k ve kapkaç gibi suçlar, haraç toplama ve
çek senet tahsilât› yapma gibi suçlar organize suç olarak tan›mlanmaktad›r. Ancak bu suçlardan çek senet
tahsilat›, haraç toplama ve bazen de ihaleye fesat kar›flt›rma hariç olmak üzere di¤er büyük bir k›sm› mafya tipi suç de¤ildir. Bu aç›dan, her mafya tipi suç mutlaka
organize suç olmakla birlikte her organize suç mafya tipi suç de¤ildir.
S›ra Sizde 2
Kabaday›l›k kültürel bir olgu ve anlay›flt›r. Kabaday›
Osmanl› ve Türk kültüründe çevresinde sevilen, say›lan, etraf›na yard›m eden, kimsenin hakk›na hukukuna
göz dikmeyen, gözü pek, bile¤i güçlü, mert ve delikanl› bir karakterdir. Külhanbeyi ise, kabaday›l›k kültürünün, mafya tipi yaflam alan›n›n bir parças› olmakla birlikte, hiçbir zaman kabaday›lar gibi toplumda olumlu
bir intiba oluflturamam›fl, sayg›n bir yer edinememifltir.
Külhanbeyleri, fiziksel güç kullanmak, zara vermek,
tehdit etmek suretiyle çevrelerinde korkuya dayal› bir
hâkimiyet alan› oluflturmufllard›r.
S›ra Sizde 3
Türkiye’nin k›rsal kesimlerinden, küçük kasaba ve flehirlerinden büyük kentlere büyük çapl› göçler yaflanm›flt›r. Göçerlerin büyük bir k›sm› yeni ortama yasal
kural ve düzenlemeler çerçevesinde uyum sa¤lama, ifl
bularak çal›flma, kendine ve ailesine yeni bir yaflam ve
gelecek kurma çabas› içine girmifllerdir. Ancak göçerlerin bir k›sm› ise bu yeni ortamda k›sa sürede toplumsal
de¤iflim yaflamak, zengin olmak, çevrede sayg› görmek
için mevcut yasal yollar›n yetersiz oldu¤una inanm›fllard›r. Bu flekilde derinden hissedilen gerilim psikolojisine
dayal› olarak, kendilerinden önce bu flehre gelen aile,
akraba, afliret veya hemfleri ba¤› olan ve yasad›fl› yap›lanmalar içinde bulunan kiflilerin yan›na giderek onlar
gibi olma yolunu tercih etmifllerdir. Böylece, ayn› etnik
kökene sahip kifliler birlikte bu yasad›fl› yap›y› devam
ettirmifllerdir. Bu yüzden, özellikle ‹stanbul baflta olmak üzere büyük metropollerde aile, akraba, afliret ve
hemflerilik esas›na dayal› mafya tipi yap›lanmalar çok
yayg›nd›r.
194
Suç Sosyolojisi
Kaynaklar
Ar›bo¤an, D.Ü. (1996) Globalleflme Senaryosunun Aktörleri, ‹stanbul: Der Yay›nlar›, Yay›n No. 181.
Ayd›n, B. (2003) Kravatl› Mafya, ‹stanbul: Selis Yay›nlar›
Bal, ‹. (2000) “Türkiye’de Organize Suçlar ve Terörizm
Üzerine”, Polis Bilimleri Dergisi, Ankara: Polis Akademisi Baflkanl›¤›, Cilt. 2, Say›. 7-8.
Bell, D. (1988) ‘Crime as an American Way of Life: A
Queer Ladder of Social Mobility’, içinde Bell, D. The
End of Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas
in Fifties, Chap.7, Cambridge, MA: Harvard
University Pres.
Befle, E. (2002) ‘Polis ve Organize Suç: Kapsam ve Genel Nitelikler’, H.H. Çevik ve T. Göksu (editörler),
Türkiye’de Devlet, Toplum ve Polis, Ankara: Seçkin
Yay›nevi.
Bovenkerk, F. Ve Y. Yeflilgöz (2000) Türkiye’nin Mafyas›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Bovenkerk, Frank, “Organized Crime and Ethnic
Minorities: Is There a Link?” Transnational
Organized Crime, 1998, Volume: 4, Number 3-4.
Cassell P. (ed.), (1993) The Giddens Reader, Houndmill,
Macmillan Press.
Clutterbuck, R. (1995) Drugs, Crime and Corruption,
London and Houndmills: Macmillan.
Çulcu, M. (1992) Dünyam›z› Saran Mafya, II. Cilt, I.
Bask›, ‹stanbul: Kastafl Yay›nlar›.
Çulcu, M. (1998) Mafia Üzerine Notlar, I. Bask›, ‹stanbul: Kastafl Yay›nlar›.
Çulcu, M. (2001) Türkiye’de Mafia’laflman›n Kökenleri
1 - Her Sakaldan Bir K›l, ‹stanbul: E Yay›nlar›.
Day›o¤lu, K. (1993) Ankara Kabaday›lar›, Ankara: ‹nce
Yay›nevi.
Dilulio, John, J. Jr. “Help Wanted: Economists, Cr,me
and Public Policy”, Journal of Economic
Perspectives, Vol. 10, No.1, Winter, 1996.
Do¤an, M. (1995) Büyük Türkçe Sözlük, ‹stanbul: ‹z Yay›nlar›.
Erdem, M.R. (2001) Ceza Muhakemesinde Organize
Suçlulukla Mücadelede Gizli Soruflturma Tedbirleri,
Ankara. Seçkin Yay›nevi.
Falcone, G. (1993) Cosa Nostra, ‹stanbul: Cep Kitaplar›
Finckenauer, J.O. (2000) “Meeting The Challenge of
Transnational Crime”, National Institute of Justice
Journal, July 2000.
Geleri, A.,(2003) “Organize Suçlar›n Ortaya Ç›k›fl› ve
Geliflimi: ‹talyan-Amerikan Mafyas› Üzerine Bir Çal›flma” A. Geleri ve H.H. Çevik, (Editörler.), Organize Suçlarla Mücadele ve Polis, s. 19-74, Ankara: Seçkin Yay›nevi.
Geleri A., ve E.Befle, (2010) “Türkiye’de Organize Suç
Örgütlenmelerinde Güven Unsurunun Yeri ve Önemi”, S. ve Arkadafllar› (ed.), Yerelden Küresele S›n›raflan Suçlar, Polis Akademisi Yay›nlar›: Ankara.
Güvel, E.A. (2004) Organize Suç Ekonomisi ve Hukuk
Uygulamas›, Ankara: Roma.
Hess, H. (1973) Mafia and Mafiosi: The Structure of
Power, Lexington, MA: D.C. Heath.
Kahya, Y., ve N. Özerkmen (2007) Bir Gulyabani: Organize Suç Örgütleri (Mafya), Ankara: Adalet.
Kelefl, R. (1990) Kentleflme Politikalar›, Ankara: ‹mge
Kitapevi.
Kurdo¤lu, A. (2004) Hemflehrilik ve fiehirde Siyaset: Keçiören Örne¤i, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Conferences on Combating Organized Crime, Albany,
NY: Office of the Counsel to the Governer, Executive
Chamber, State Capitol, 1966.
Özdiker, C. (2004) “Türkiye’de Medya ve Terör”, Polis
Dergisi, Ankara: EGM Yay›nlar›, Y›l.10, Say›.40.
Pileggi, N. (1985) Wise Guy: Life in a Mafia Family,
New York: Pocket Books.
Ryan, P. J. Ve G.E. Rush (1997) Understanding
Organized Crime in Global Perspective, London:
SAGE Publications.
Saçan, A. (2005) Ak Babalar Örgütü, ‹stanbul: Birharf
Yay›nlar›.
Savafl, K. (1998) Susurluk Raporu, ‹stanbul: Medya Holding Bask›s›.
http:www.unodc.org/pdf/publications/Pilot_survey.pdf. Eriflim tarihi: 16.10.2011.
Stanislawski, B.H. (2004) “Transnational Bads in the
Globalized World: The Case of Transnational
Organized Crime”, Public Integrity, Vol.6, No.2,
Spring.
Sutherland, E., (1949) White Collar Crime, New York:
Dryden Press.
Von Lampe, K. (2002) Assessing Organized Crime: The
Case of Germany, ECPR Standing Group Newsletter
Organized Crime No.3 september 2002.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
Terörizm ile iliflkili kavramlar› tan›mlayabilecek,
Terörizmin unsurlar›n› s›ralayabilecek,
Terörizmin ortaya ç›kma nedenlerini ifade edebilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Terör
• Terörizm
• Terörist
• Terörle mücadele
• Terörizmin nedenleri
• Terörizmin unsurlar›
‹çindekiler
Suç Sosyolojisi
Terörizm
•
•
•
•
TERÖR‹ZMLE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR
TERÖR‹ZM‹N UNSURLARI
TERÖR‹ZM‹N AfiAMALARI
TERÖR‹ZM‹N ORTAYA ÇIKMA
NEDENLER‹
Terörizm
TERÖR‹ZMLE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR
Terörizm denildi¤inde akla birçok farkl› kavram gelmektedir. Alan›n genifl ve birbiriyle içiçe geçmifl çok say›da iliflkili konuyu içermesi nedeniyle bazen bu kavramlar birbiriyle eflanlaml› bazen de yanl›fl bir flekilde kullan›labilmektedir. Bu genel ve yayg›n olan durum nedeniyle burada terörizm ve terörizmle ilgili kavramlar› aç›klamakta büyük yarar bulunmaktad›r. Bu kapsamda siyasal fliddet, terörizm,
terör, siyasi suç, anarflizm, anarfli ve anarflist, gerilla, siber terörizm gibi kavramlar
ele al›n›p incelenecektir.
Siyasal fiiddet
fiiddet genel anlamda bir fiziki güç kullanmad›r. Bu durumda siyasal fliddet de bu
fiziki gücün siyasal amaçlarla kullan›lmas› olarak ifade edilebilir. Siyasal fliddet genifl anlamda; “Amac›, hedef ve kurbanlar›n seçimini çevreleyen koflullar, uygulamaya konulufllar› ve etkileri itibariyle siyasal anlam tafl›yan veya tafl›yabilecek, yani toplumsal sistem üzerinde sonuçlar do¤urabilecek, bir uzlaflma durumunda ötekilerinin davran›fllar›n› de¤ifltirmeye yönelik kar›flt›r›c›, y›k›c› ve zarar verici eylemler” olarak tan›mlanabilir (Kelefl ve Ünsal, 1982:3). Haz›r (2001) siyasal fliddeti; “siyasal amaçlarla mallara ve kiflilere karfl› hukuka ayk›r› güç kullanma veya güç kullanma tehdidi olarak tan›mlamaktad›r. Siyasal fliddet; siyasal bir çevrede rejime, rejimin aktörlerine ve politikalar›na karfl› yöneltilen her türlü organize olmufl örgütlü sald›r›d›r. Siyasal fliddet yöneldi¤i hedefler, seçti¤i kurbanlar, çevresel koflullar,
eylem türü, eylem yöntemi ve yol açt›¤› sonuçlar›yla siyasal önem tafl›yan, toplumsal kar›fl›kl›k meydana getirme, kaos oluflturma, kitleleri provoke etme, maddi ve
manevi zarar oluflturma amaçlar›n› tafl›r (Haz›r, 2001). Siyasal fliddet oldukça karmafl›k ve çok yönlü bir olgudur. Toplant› ve gösteri yürüyüfllerinden bafllamak suretiyle, silahl› sald›r›, bombal› eylemler, polisle çat›flma, ayaklanma ve iç savafla kadar uzanan bir yap›y› ifade eder. Frans›z düflünür Channes’in tan›mlam›fl oldu¤u
kolektif fliddet kavram› siyasal fliddet olgusunun anlafl›lmas›na katk› sa¤lamaktad›r.
Kolektif fliddet üç farkl› yap›da aç›klanmaktad›r. Bunlardan birincisi, vatandafllar›n
iktidara karfl› olan fliddetidir. fiiddetin bu çeflidi terör ile birlikte grevler ve ihtilaller fleklinde ortaya ç›kmaktad›r. Kolektif fliddetin ikinci türü, birincinin tersi olarak,
iktidarlar›n vatandafllara karfl› uygulam›fl oldu¤u fliddeti içermektedir. Bu durum
ise devlet terörü ve endüstriyel fliddet fleklinde kendini göstermektedir. Son olarak
ve son aflamada fliddet halk ayaklanmas› ve iç savafl olarak belirmektedir (Ünsal,
198
Suç Sosyolojisi
Her ne kadar siyasal fliddet
denildi¤inde ilk önce akla
terörizm gelse de asl›nda
terörizm siyasal fliddetin
türlerinden birisidir.
1996:32). Bu ba¤lamda, siyasal fliddetin farkl› flekillerde ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Hedefine, kayna¤›na ve yo¤unluk derecesine göre siyasal fliddet türlerini flu
flekilde s›ralamak mümkündür: yasad›fl› gösteri yürüyüflleri, ayaklanma-isyan, fesat
- kargafla - baflkald›r›, ihtilal, iç savafl, gerilla savafl› ve terörizm.
Siyasal fliddetin temel nitelikleri befl bafll›k alt›nda toplanabilir. Bunlar flunlard›r
(Ünsal, 1996):
1. fiiddet, karmafl›k bir yap›n›n sorunlu bir sonucudur. Bazen kimin as›l sorumlu oldu¤unu bulmak oldukça zordur. Devleti, devlet yetkililerini, uygulanan
politikalar› ve karmafl›k iliflkiler a¤›n› içine alan bir genifl nedenler ve sorumlular halkas› bulunur.
2. fiiddet zamana ve teknolojik geliflmelere göre de¤iflik araç ve yöntemlerden
yararlan›r. S›radan eylemlerin yan› s›ra teknolojideki geliflmelere parallel
olarak çok özgün, sofistike yöntemlerden yararlanmak suretiyle de eylemler
gerçeklefltirilir.
3. fiiddet zamana yay›larak gerçeklefltirilir. fiiddet eylemlerinde, tek bir seferde
yap›l›p sona erdirme yoktur, devaml›l›k vard›r. Belirli bir stratejik plan çerçevesinde bireylerde, toplumda ve devlet yetkililerinde kal›c› izler, gerilim,
korku ve panik havas› oluflturmak için kademeli olarak, belirli zaman aral›klar›yla eylemler yap›l›r.
4. Verilmesi amaçlanan zararlar çeflitlilik gösterir. Yaralama, can kayb›, büyük
korku oluflturma, a¤›r veya hafif maddi ve manevi zararlar, do¤rudan ve dolayl› ma¤dur kitlesi oluflturma gibi çok farkl› flekillerde zarar meydana getirilir.
5. fiiddet, kendini meflru gösterme aray›fl›ndad›r. fiiddet, özellikle ideolojik fliddet, varl›¤›n› devam ettirmek, taban›n› zinde tutmak ve geniflletmek, eylem
kapasitesini aktif k›lmak için her zaman bir meflruiyet aray›fl› içindedir.
Terörizm
Türkçe’de karfl›l›¤› “korku, dehflet ve tedhifl” olan terörizm kelimesi Latince’den türetilmifltir. Terörizm, terörü belirli bir siyasal amaç do¤rultusunda sürekli ve sistemli bir flekilde kullanmay› benimsemifl örgütlü bir stratejik anlay›flt›r (Denker, 1997).
Terörizm, mevcut siyasi yap›y› de¤ifltirmek amac›yla belirli bir örgüt taraf›ndan sistemli olarak uygulanan ve halk› pani¤e sokan fliddet eylemleridir (Zafer, 1999a:10).
Bireylerin ya da az›nl›klar›n kiflilere, mallara ya da kurumlara yönelik olarak fliddete dayanan siyasal amaçl› eylemlerinin hepsi (cinayet, adam kaç›rma, gasp, sabotaj, patlay›c› kullanma gibi) terörizm olarak adland›r›labilir.
Terörizm, siyasal fliddet türlerinden sadece birisidir. Bununla birlikte, genelde
siyasal fliddet denildi¤inde akla ilk önce terörizm gelir. Terörizm, bu anlamda,siyasal fliddetin adeta özel uygulamas›d›r. Terörizm kelimesinin geçmifli Frans›z ‹htilaline uzanmaktad›r. Frans›z ihtilalinden sonra Robespierre’nin yapt›¤› haks›z tutuklama, bask› ve keyfi vergi uygulamalar›ndan oluflan yap› terör rejimi olarak adland›r›lm›flt›r (Y›ld›r›m, 2000). Baz› olay ve eylemler terör olgusuna iflaret etmekle birlikte terörizm olarak adland›r›lmayabilir. Gençlerin sokaklarda kavga etmesi, sokaklar›n güvensiz hale gelmesi sokak terörü; trafik kazalar›n›n yo¤un, can ve mal
kayb›n›n yüksek seviyede olmas› trafik terörü olarak tan›mlanabilirken bunlar asla terörizm kapsam›nda de¤erlendirilemez.
Küresel ve bölgesel nitelikli çok say›da örgüt ve sözleflme olmas›na ra¤men
bunlar›n hiçbirinde standart bir tan›m yap›lamam›flt›r. Bu amaç do¤rultusunda yap›lan tan›mlar birtak›m ikilem bünyesinde bar›nd›rmas› nedeniyle daima itirazlar›n
oda¤› olmufl ve dolay›s›yla kusurlu olarak görülmüfltür (Befle, 2004). Sosyal ve aka-
8. Ünite - Terörizm
demik çevrede bu tür tart›flmalar sürerken terörizmle mücadeleden sorumlu olan
birimler çal›flma alanlar›n›n çerçevesini çizecek olan s›n›r› ve tan›m› bilmek zorunlulu¤uyla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Terörizm nedir? Terörist kimdir? Terörist ile suçlu
aras›ndaki fark nedir? Bu tür sorular karfl›s›nda yasa koyucular bu kavramlar› aç›kl›¤a kavuflturmaya, subjektifli¤i ortadan kald›rmaya yönelik tan›mlar gerçeklefltirirken araflt›rmac› ve yazarlar da kendi alanlar›na bakan yönleriyle konuyu ele almaktad›rlar. Laqueur’un 1977 y›l›nda söylemifl oldu¤u “Terörizmin detayl›, kapsay›c› ve
üzerinde görüfl birli¤i sa¤lanm›fl olan bir tan›m›n› yapmak için yap›lan tart›flmalar
daha uzun bir süre devam edecek ve herhangi bir uzlaflmayla sonuçlanmayacakt›r”
fleklindeki görüflü hala geçerlili¤ini korumaktad›r (Laqueur, 2002).
Terörizm, çok genifl bir yelpazeye sahip olan siyasal fliddetin özel bir türüdür.
Terörizm, genel bir ifadeyle, belirli bir hedefe ulaflmak için siyasal nitelikli mücadele içeren ve temel insan haklar›n› çi¤neyen dehfletli fliddet eylemidir (Ça¤lar,
1997:123). Ergil’e (1980:1) göre terörizm; “kaç›rmadan cinayete kadar uzanan ve
amac› sindirme olan fliddet eylemlerine verilen add›r. Nedeni ne olursa olsun dehflet, afl›r› bir alg›lamay› içerir. Bu afl›r› alg›lama, bir yanda yüksek dozda korku gibi bir ruh halini, di¤er yanda ise o durumu yaratan fiili ya da muhtemel fliddet olay›n› kapsar”. Belirli bir siyasi yap›y› de¤ifltirmek amac›yla belirli bir örgüt taraf›ndan sistematik olarak uygulanan ve kitleleri pani¤e sokan fliddet hareketleri terör
eylemleri veya terörizm olarak tan›mlanmaktad›r (Zafer, 1999a:10).
Psikolojik savafl›n önemli bir unsuru olan terörizm genel olarak geri kalm›fl veya geliflmekte olan ülkelerde bulunan sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasal alanlardaki eksikliklerin ve yanl›fllar›n istismar edilmesi ile var olan ya da sun’i olarak
var olmas› sa¤lanan sorunlara dayal› olarak organize edilen isyanc› düflünce ve hareketlerin siyasi bir amaç do¤rultusunda eyleme dönüfltürülmesi sonucunda ortaya ç›kmaktad›r (Dilmaç, 1997:357-358). Terörizmin tarihi, korku ve dehflet yaymak
suretiyle bask› kurmak olarak alg›land›¤›nda çok eskilere kadar götürülebilir. Ancak Bal’a göre (2006:33) terör: “stratejileri bak›m›ndan modern ça¤›n bir ürünüdür.
Terörizm daha çok sanayileflme insan›n›n keflfetti¤i mücadele tarz›n›n yaz›l› ifadeleri bütünüdür.
‹htilalden önceki dönemde sanayileflme ile birlikte Paris baflta olmak üzere büyük kentlere önemli oranda göçler yaflanm›flt›r. Bu göçler ayn› zamanda sosyal,
ekonomik, flehir planlamas› ve suçlara iliflkin sorunlar› da beraberinde getirmifltir.
Özellikle temel g›da maddelerine ulaflmada yaflanan ciddi zorluklar halk› pani¤e
ve fliddet içerikli eylemlere yönlendirmifltir. Olaylar›n büyümesi ile birlikte flehirlerde korku, panik, asayiflsizlik, ya¤malar, linçler, komplolar, tuzaklar ve suikastlar
meydana gelmifltir. Halk›n göstermifl oldu¤u bu tür tepkiler “terör pani¤i” olarak
tan›mlanm›flt›r. Olaylar›n artmas›, fliddet seviyesinin de ç›¤r›ndan ç›kmas› üzerine
devlet yönetimi terörizme çok sert tedbirlerle tepki göstermifltir. Olaylara kar›flanlar tespit edilerek yakalanm›fl ve herkese ders vermek amac›yla ac›mas›z flekillerde cezaland›r›lm›fllard›r. Bu uygulamalarla devlet, halk üzerinde korku ve bask›
kurmaya çal›flm›fl, bir anlamda devlet terörü uygulanm›flt›r. Mevcut siyasi sisteme
ve idareye karfl› ihtilalcilerin kurmufl oldu¤u siyasi bir örgüt olan “Jakobenler” kendilerini tan›mlarken “terörist” terimini kullanm›fllard›r. Ancak burada kulland›klar›
terörist kelimesine olumlu bir anlam yüklemifller, haks›zl›¤a, adaletsizli¤e, bask› ve
zulüme bafl kald›ran özgürlük savaflç›lar› ve fedaileri anlam›n› ifade eden bir anlay›fl ortaya koymufllard›r. Jakobenlerin lideri Frans›z devrimci devlet adam› Maximilen Robespierre’nin önderli¤inde 1785-1794 y›llar› aras›nda gerçeklefltirilen terör
eylemleri dönemi sonunda 10 Haziran 1794 tarihinde ç›kar›lan bir kanunla ‹stiklal
199
Terörizm konusunda
uluslararas› alanda üzerinde
uzlafl› sa¤lanm›fl tek bir
tan›m bulunmamaktad›r.
Terörizm kavram› ilk defa
Fransa’da 1785-1794
y›llar›nda uygulanan terör
döneminde ortaya ç›km›fl ve
Frans›z ‹htilal› s›ras›nda
siyasal ve sosyal eylemleri
tan›mlamak üzere
Jakobenler taraf›ndan
kullan›lm›flt›r.
200
Günümüzde terörizm
denildi¤inde ilk önce
bireysel ve organize
gruplar›n devlete veya
topluma yönelik fliddet
içerikli yasad›fl› eylemleri
Suç Sosyolojisi
Mahkemeleri kurulmufltur. Bu mahkemeler birkaç ay gibi çok k›sa bir zaman içerisinde binlerce insan› ölümle veya hapisle cezaland›rm›flt›r (Zafer, 1999a:12-15).
Bu dönem baflta olmak üzere 19. Yüzy›ldaki terör daha çok yeni ortaya ç›kan sanayileflme ve kentleflmesini devam ettiren bat› ülkelerindeki alt s›n›f›n (iflçileri)
oluflturdu¤u kitlesel eylemlerden kaynaklanm›flt›r. Frans›z ‹htilali ile terörizm, mevcut siyasal bask›ya karfl› bafl kald›rma ile s›n›rl› kalmam›fl, huzurlu, mutlu bir gelece¤e sahip olmak ad›na at›lan ad›mlara hizmet eden bir araç haline dönüflmüfltür.
Bu flekilde ortaya ç›kan terörizm bask›c› totaliter rejimlerde özgürlükçü, adil yönetimlerin beklentisini ifade etmifltir. Terör ile devletin halk› keyfi uygulamalar ile yönetmesi, bask› alt›nda tutmas› anlafl›l›rken terörizm kavram› ile halk›n devlet idaresini zay›flatmak veya ortadan kald›rmak amac›yla gizlice örgütlü olarak sald›r› ve
eylemler gerçeklefltirmesi ifade edilir. O dönemlerde terörizm siyasal bask› ve sosyal kontrol arac› olarak kullan›lan devlet idaresi ve eylemleri ile efl anlaml›yd› (Altu¤, 1995:19). ‹htilal sonras› devletin uygulad›¤› ac›mas›z ve s›n›rs›z fliddeti ifade
etmek için kullan›lan terörizm kavram› daha sonraki süreçte bugünkü flekliyle, yani devleti, sivil vatandafllar› hedef alan fliddet eylemlerini de içeren bir anlam kazanm›flt›r (Urhal, 2009:244). Terörizm devlete, topluma ve uluslararas› camiaya ilan
edilmifl bir savaflt›r. Hiçbir yerel, ulusal veya uluslararas› kural ve kaideye tabi olmadan toplumlar›n temel dinamiklerine, huzuruna, bar›fl›na, geliflmesine ve gelece¤e yönelik umutlar›na karfl› aç›lm›fl aç›k ve ac›mas›z bir savafl olan terörizm art›k devletlerin ve vatandafllar›n güvenli¤ini tehdit eden bir yo¤unluk kazanm›flt›r
(Altu¤, 1995:13).
Frans›z ‹htilalinden sonraki dönemlerde terör eylemleri genelde etnik milliyetçilik ad›na gösteri düzenleme, adam öldürme, bombalama, suikast düzenleme gibi eylemler yoluyla kendini göstermifltir (Topal, 2005:39). 19. Yüzy›l, terörün organize ve sistematik bir hale dönüfltü¤ü, ideoloji yönünün daha çok ön plana ç›kt›¤›
ve stratejik bir yöntem olarak kullan›ld›¤› bir dönem olmufltur. Bu yüzy›lda daha
özgür ve huzurlu bir dünya kurmak hayali ve hedefleri iddias›nda olan anarflizm
ve komünizm gibi ak›mlar ortaya ç›km›fl ve h›zla yay›lm›flt›r. Anarflizm ilk önce felsefi ak›m olarak kendini göstermifl, daha sonra bu felsefi yönünü kaybederek de¤iflik ideolojiler için bir kaynak ve ayn› zamanda araç haline dönüflmüfltür. Bu aflamadan sonra anarflizm art›k terörizm olarak an›lmaya ve kullan›lmaya bafllanm›flt›r
(Urhal, 2009:244).
Terörizm, 20. Yüzy›lda da kendisine uygun bir ortam bulmufltur. Bu dönemde
terörizme esas teflkil eden unsurlar, ideolojiler olmufltur. Bu ideolojilerin bafl›nda
da komünizm ile faflizm gelmektedir. Bu süreçte terörizmin temel amac› ve ifllevi,
ideolojisine düflman olarak gördü¤ü siyasi sisteme tabi olarak yaflayan toplumu
korkutmak, y›ld›rmak ve huzursuz etmek olmufltur. Terörizmin günümüzde geldi¤i nokta küresel boyuttur. Yerel veya ulusal s›n›rlar› aflan terör daha çok küresel
ölçekli aktör konumuna gelmifltir. Böylece literatüre “küresel terör” olarak ifade
edilen yeni bir konsept girmifltir. So¤uk Savafl döneminde terör önemli ölçüde
devletlerin himayesi alt›na girmifl ve uluslararas› siyasi, ekonomik ve askeri güç rekabetinde kullan›lan bir araç haline dönüflmüfltür. Devletler, kendileri aç›s›ndan
bölgesel veya küresel rakip veya sorun kayna¤› gördükleri ülkeleri güçsüzlefltirmek, istikrars›zlaflt›rmak amac›yla bu ülkelere karfl› talepleri olan, eylemler gerçeklefltiren terör örgütlerini destekleme yolunu tercih etmifllerdir. Bu temel felsefe
ba¤lam›nda CIA, KGB, MOSSAD, MI6 gibi istihbarat örgütleri küresel düzeyde genifl bir hareket alan›na sahip olmufllard›r. Bugün dünyada uluslararas› sistem önceki dönemlerden çok farkl› bir duruma gelmifltir. Bu durum daha çok tek kutuplu
bir sisteme uymaktad›r. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ve bat› dünyas›yla entegrasyona girmesi ile birlikte so¤uk savafl dönemi sona ermifltir. Bu süreçte küresel teröre iliflkin tan›mlama, düzenleme ve yapt›r›mlar daha çok ABD eksenli olarak geliflmifltir. Bu dönemde ABD adeta tam anlam›yla üstünlü¤ü ele alm›fl, dünyaya yeni bir düzen getirmeye yönelik politikalar ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Bu ba¤lamda dünyay› farkl› ve yeni bir kutuplaflma içine sokmufl, “biz ve ötekiler” fleklinde
bir tan›mlama grubu oluflturarak dünyay› flekillendirme yoluna gitmifltir. Bu ba¤lamda, ABD, BM ve NATO gibi uluslarars› kurulufllar› kullanarak kendi kararlar›n›
ve politikalar›n› küresel boyutta uygulamaya çal›flmaktad›r.
Küreselleflmenin sa¤lad›¤› avantajlar› teknolojinin f›rsatlar›yla zenginlefltirmek
isteyen terör örgütlerinin eylem yapabilecekleri saha ve kullanacaklar› enstrümanlar farkl›laflm›fl ve genifllemifltir. Uçak kaç›rmadan siber teröre, kitle imha silahlar›na ve uluslararas› finans sektörüne kadar yeni alanlar ve yöntemler gelifltirilmifltir
(Çakmak, 2008:13). Bu anlamda 2000’li y›llar uluslararas› terörün zirve yapt›¤› bir
dönemdir. 11 Eylül 2001’de New York’taki Dünya Ticaret Merkezi ve Washington’daki Savunma Bakanl›¤› (Pentagon) binalar›na yap›lan uçakl› sald›r›lar sonucu
yaklafl›k 5.000 kifli ölmüfl, yüzlerce kifli de yaralanm›flt›r. Bu olaydan sonra baflta
ABD olmak üzere Bat› dünyas› “islami terör” kavram›n› ortaya atm›fl ve dünyada
adeta ola¤anüstü hal ilan etmifltir. Bu olay küresel terörde yeni bir dönemin habercisi ve bafllang›c› olmufltur. Bu sald›r›n›n ABD’ye ve bu flekilde sofistike bir yöntemle yap›lm›fl olmas›, ne kadar güçlü olunursa olunsun hiç bir ülkenin terör sald›r›lar› karfl›s›nda tam güvende olmad›¤› ve tek bafl›na terörle mücadele edemeyece¤i gerçe¤ini gözler önüne sermifltir.
2000’li y›llar küresel boyutta çok büyük yank› uyand›ran terör eylemlerine sahne olmufltur. 11 Eylül sald›r›lar›ndan sonra 12 Ekim 2002 tarihinde Rusya’n›n baflkenti Moskova’da Çeçen militanlar›n tiyatro binas›ndaki izleyicileri rehin almas› ile
bafllayan eyleme polisin silahl› operasyon düzenlemesi sonucunda 115 kifli ölmüfltür. Di¤er taraftan, 29 Ekim 2003 tarihinde ‹stanbul’da ‹ngiliz bankas› HSBC ve ‹ngiliz Konsoloslu¤u önünde meydana gelen patlamalarda 27 kifli ölmüfl, yaklafl›k
500 kifli de yaralanm›flt›r. 11 Mart 2004 tarihinde ‹spanya’n›n Madrid flehrinde dört
yolcu treni havaya uçuruldu. 191 kiflinin hayat›n› kaybetti¤i bu olay adeta Avrupa’n›n 11 Eylül’ü olarak an›ld›. Terör olaylar›ndan daha sonra ‹ngiltere de etkilendi. 7 Temmuz 2005 tarihinde, G-8 zirvesi ve 2012 Olimpiyat seçimleri için dünyan›n gündeminde olan ‹ngiltere’de, Londra’n›n üç ayr› metro istasyonuna ve çift katl› toplu tafl›ma arac›na bombal› terör sald›r›s› düzenlendi. Bugün geldi¤i noktada
terörizm dünyan›n karfl› karfl›ya kald›¤› dünya bar›fl›n› tehdit eden uluslararas› bir
sorundur. Terör 1970’li y›llardan itibaren artarak devam etmektedir. Toffler’in;
“Toplumlarda hoflnutsuzluklar›n oluflturdu¤u küçük gruplar›n varl›¤› kaç›n›lmazd›r. Ancak siyasi sistem, dengesini ve gücünü korudu¤u sürece bu durum çok da
fazla korku verici olarak kabul edilmemektedir” demek suretiyle terörizm için her
zaman belirli flartlar›n elveriflli bir flekilde var olaca¤›na iflaret etmektedir. Bu yüzden, terörizmin sona erece¤i ve bir daha ortaya ç›kmayaca¤› bir dönemin gelece¤ini ileri sürmek, her ne kadar çok ümit edilse de, pek de inand›r›c› bir iddia de¤ildir. Terörün sona erdirilmesi için gerçek anlamda uluslararas› uzlaflman›n ve iflbirli¤inin olmas› gerekti¤i s›kça ifade edilmesine ra¤men, maalesef bu görüfller temennide bulunmaktan ileriye gidememektedir. Ülkeler uluslararas› ç›kar politikas› alt›nda teröre destek vermekten vazgeçmedikleri sürece terörizm varl›¤›n› devam ettirecektir. Bu ac› gerçekler göz önünde bulunduruldu¤unda, terörün gelecekte de dünya bar›fl›n› ve güvenli¤ini tehdit eden bafll›ca sorun kayna¤› olmaya
devam edece¤i görülmektedir.
201
ABD’de gerçeklefltirilen 11
Eylül sald›r›lar› küresel
terörizm alg›s›nda yeni bir
döneme iflaret etmektedir.
Bu sald›r› ile birlikte, Usame
Bin Ladin’in liderli¤ini
yapt›¤› “El-Kaide” adl› örgüt
küresel tehdit olarak ilan
edilmifltir.
202
Suç Sosyolojisi
Uluslararas› Sözleflmelerde Terörizm
Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) 1935 y›l›nda Kopenhag Konferans›’nda “Terörün Önlenmesi ve Cezaland›r›lmas›” ile “Uluslararas› Ceza Mahkemesi Kurulmas›” hakk›nda iki önemli sözleflme metni ortaya koymufltur. Bu sözleflmeler daha
sonra 16 Kas›m 1937 tarihinde Cenevre’de imzalanm›flt›r. ‹mzalanan bu sözleflmeye göre terörizm; bir devlete karfl› ve belli kifli ya da gruplar veya toplumun bütünü üzerinde belli bir niyetle ve planl› olarak terör durumu yarat›lmas›na yönelik
suçlar” olarak tan›mlanm›flt›r (Gündüz, 1994:52). Birleflmifl Milletler kuruldu¤u tarihten günümüze kadar her zaman terörizmin karfl›s›nda olmufl, terör eylemlerine
yönelik uluslararas› sözleflmeler ve bildiriler haz›rlam›flt›r. Öz tan›lama hakk›n›n
kullan›ld›¤› düflünülen ulusal kurtulufl hareketlerinin konumunun belirlenmesinde
yaflanan belirsizlikler nedeniyle de terörün tan›mlanmas›nda sorunlar bulunmaktad›r. Bir zamanlar terörist olarak ilan edilen bir örgüt ve lideri daha sonra ülkelerin
yönetim kadrosunda yer al›p meflru aktörler olarak kabul edilebilmektedir. Terörizm ile özgürlük mücadelesi aras›nda ne tür farklar›n oldu¤u konusunda halen
uluslararas› alanda görüfl birli¤i yoktur. Bu nedenledir ki, bir ülke için terörist ve
terör örgütü olarak kabul edilen bir anlay›fl bir baflka devlet (veya devletler) taraf›ndan özgürlük savaflç›lar› ve özgürlük mücadelesi veren örgütler olarak görülebilmektedir. Bu durum bazen otoriter devlet yönetiminin hâkim oldu¤u ülkelerde
çok daha belirgin olmaktad›r. 2011 y›l›, Orta Do¤u’da Arap Bahar› y›l› olmufltur.
Tunus, M›s›r, Libya ve Suriye’de bask›c› yönetimlere karfl› gelen, gösteri yapan kitleler o ülkelerin yönetimleri taraf›nda terörist olarak görülüp en sert flekilde cezaland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak, dünya o insanlar› özgürlük ve demokrasi özleminde olan masum vatandafllar olarak kabul etmifl ve bu yüzden de bu insanlara
ve onlar›n demokrasi hareketlerine destek vermifllerdir.
Terör
Terörizm kavram› Frans›z
‹htilali ile birlikte literatürde
yer alm›flt›r. Terör ise
insanl›k tarihi boyunca var
olan bir kavramd›r. Tarihsel
geçmiflte devletler aras›
savafllar kadar bireysel terör
eylemleri de ayr› bir önemli
yere sahiptir.
Terör, dehflete düflürmek, korkutmak ve korkutup kaç›rmak anlam›na gelen Latince kökenli “terrere”den türetilmifltir. Terör, Türkçe’de afl›r› korkuya neden olan,
yakmaya ve y›kmaya yönelik, fliddetli k›zg›nl›k ve öfke hali durumlar›n› ifade etmek için de kullan›lmaktad›r. Terör, Latince’den al›nd›¤› 13.Yüzy›l’dan itibaren bireysel psikolojik ruh hali olan korku durumunu ifade etmektedir (Zafer, 1999b:9).
Ansiklopedik Siyasi Terimler ve Örgütler Sözlü¤ü’ne (1993:124) göre terör; “kamu
otoritesini veya toplum yap›s›n› y›kmak için giriflilen korku ve y›lg›nl›k yaratan fliddet hareketleri” olarak tan›mlanmaktad›r. Terörle ilgili yap›lan tan›mlarda ortaya ç›kan ortak görüfl; terörün mutlaka fliddet içerdi¤i, uygulanan fliddetin sistematik oldu¤u ve farkl› flekillerde baflvurulan bu fliddetin belirli bir amac›n gerçeklefltirilmesine yönelik olarak kullan›ld›¤› yönündedir (Çitlio¤lu, 2006:97). Araflt›rmac›, akademisyen ve yazarlar aç›s›ndan ise terör, özü itibariyle toplumsal bir olgu olarak
görülmekte ve politik amaçlar do¤rultusunda fliddet kullanarak veya kullanma tehdidinde bulunarak genifl halk kitlesinde korku ve güvensizlik havas› yaratmaya yol
açan eylemler olarak anlafl›lmaktad›r (Gündüz, 1996:54). Terör kapsam›na giren
örgütlerin elemanlar›na ve bu eylemleri gerçeklefltiren kiflilere de terörist denmektedir. Belkemi¤ini ideoloji, örgüt ve fliddet üçgeni oluflturmaktad›r.
‹slam tarihinde ikinci Halife Hz. Ömer, üçüncü Halife Hz. Osman ile dördüncü
Halife Hz. Ali siyasi amaçl› ifllenen terör eylemleri (suikastlar) sonucu flehit olmufllard›r. Roma ‹mparatoru Sezar’›n siyasi rakipleri taraf›ndan öldürülmesi de ayn› flekilde bir terör olay›d›r. Cumhuriyetçi Brutus, Sezar’› iktidardan devirerek Cumhuriyeti kurmak için bu eylemi gerçeklefltirmifltir. Türk siyasi tarihinde kara leke olarak
203
yer alan darbeler ve darbe giriflimleri de bu anlamda birer terör eylemidir. Darbeler,
muht›ralar ve darbe giriflimleri mevcut siyasal yap›y› ve iktidar› ortadan kald›rmak
veya gücünü zay›flatmak amac›yla silahl› kuvvetler ile farkl› kurum ve kesimlerin iflbirli¤i içerisinde uygulamaya geçirilmifldir. Demokrasi gelifltikçe, siyaset alan› güçlendikçe ve toplum daha duyarl› hale geldikçe bu tür giriflimlerin hareket alan› daralmakta, önü kesilmekte ve böylece baflar› olas›l›¤› da ortadan kalkmaktad›r.
Sicariiler, tarihin bilinen ilk terör örgütlerindendir (Laqueur, 2002). Bu örgüt
M.Ö. 73-76 y›llar›nda var olmufltur. Geri kalm›fl bölgelerden gelen erkeklerden
oluflan, kat› bir hiyerarflik yap›ya sahip dini motifli bu örgüt, genelde hedeflerine
gündüz kalabal›k ortamlarda arkadan gerçeklefltirdikleri sald›r›lar ile nam salm›fllard›r. Elbiselerinin alt›nda saklad›klar› k›sa k›l›çlar›yla sald›r›y› gerçeklefltiren örgüt
elemanlar› daha sonra kalabal›k içine kar›flarak gözden uzaklafl›yorlard›. Romal›lara karfl› savaflan Sicariiler, Ananias rahiplerinin manast›rlar›n› ve Herodes Sülalesi’nin saraylar›n› da tahrip etmifllerdir. Bu örgüt, borçlar›n tahsil edilmesini önlemek amac›yla tefecilerin senetlerini ve devlet arflivlerini ortadan kald›rmak suretiyle k›smen organize suç örgütü gibi de faaliyet göstermifltir. XI. Yüzy›l’da, Ortado¤u’da ortaya ç›kan Haflflafliler de tarihin bilinen en eski dini motifli terör örgütlerindendir. Hasan bin Sabbah’›n kurucusu ve lideri oldu¤u bu örgüt, kendilerini
bask› alt›nda tuttuklar›n› iddia ettikleri Selçuklulara karfl› terör eylemleri yapmak
suretiyle mücadele etmifllerdir. Oldukça küçük bir grup olan ‹smailiye mezhebine
ba¤l› bu örgüt suikastlar konusunda uzmanlaflm›flt›r (Altu¤, 1995).
Terörizm ile Terör ‹liflkisi
Terör ile terörizm ayr› kavramlar olmakla birlikte bu iki kavram ayn› anlamda kullan›lmaktad›r. Türkçe literatürde terör ço¤u kez terörizm kavram› ile birlikte ‘y›ld›rma, tedhifl, tedhiflçilik, korku salma’ sözcükleriyle birlikte kullan›lmaktad›r. Terörizm, siyasal amaçlar do¤rultusunda planl› ve isteyerek meydana gelirken; terör
her zaman iradi bir flekilde ortaya ç›kmayabilir. Ancak, günümüz konuflma dilinde
bu iki kavram aras›ndaki fark tamamen ortadan kalkm›fl gibidir. Terörün özünde
umutsuzluk psikolojisi vard›r. Bu nedenledir ki baz› dillerde terör eylemlerini gerçeklefltirenler ‹spanyolca kökenli ‘desparados’, yani ‘umutsuzlar’ s›fat› ile tan›mlan›r (Altu¤, 1995). Bu iki kavram› birbirinden ay›rmak isteyen Bal (2006:8) flöyle demektedir: “Terör, k›saca silahl› eylemler marifetiyle kendini ve davas›n› duyurma;
terörizm ise, bu eylemleri savunan, stratejilerini anlatan, aktaran, gelifltiren bir düflünce disiplini veya ak›m›d›r. Teröristler yer alt›na girer, gizlilik içerisinde çal›fl›r,
eylemlerini yapar ve sonuçta bu eylemlerinin amaçlar› do¤rultusunda propagandaya yönelir. Terörizm ise bu aflamadan sonra devreye girer. Terörle terörizm ço¤unlukla kar›flt›r›l›r, ancak birincinin stratejik eylem, ikinci kavram›n ise stratejik söylem oldu¤unu belirtmek gerekir”. Terörizm, politik hedeflere ulaflmak için kat› bir
hiyerarflik örgüt yap›s› içerisinde sürekli bir flekilde terör eylemlerini temel bir yöntem olarak benimseyen bir stratejik konsepttir.
Terör, büyük çapl› korku veren ve bireylerde y›lg›nl›k meydana getiren eylem
durumunu, silahl› eylemler yoluyla örgütünü ve davas›n› duyurmay› ifade eder.
Terörizm ise, siyasal amaçlar için mevcut siyasi sistemi yasa d›fl› yollardan de¤ifltirmek amac›yla örgütlü, silahl›, sistemli ve sürekli terör eylemlerini kullanmay› bir
strateji olarak benimseme durumunu tan›mlar. Bu anlamda terörizm, terör eylemlerini savunan, stratejilerini anlatan, aktaran, gelifltiren bir düflünce disiplini veya
ak›m›d›r da denebilir (Urhal, 2009:267). Terör ve terörizme iliflkin olarak yap›lan
tan›mlar›n hiç biri tek bafl›na bu kavramlar› mükemmel bir flekilde izah edememifl-
Terörizm stratejik bir söylem,
terör ise stratejik bir eylem
olarak tan›mlanabilir.
204
Suç Sosyolojisi
tir. Bu durum özellikle terörle mücadele alan›nda önemli sorunlara yol açmaktad›r. Evrensel bir tan›m›n olmay›fl› nedeniyle ülkeler aras›nda terör sorununun tespiti, tan›mlanmas› ve mücadeleye yönelik ad›mlar›n at›lmas› konusunda ülkeler
aras›nda görüfl ve davran›fl farkl›l›klar› görülmektedir. Yukar›da ifade edilen tan›mlar ve aç›klamalar ›fl›¤›nda terör eylemlerini iflleyen bireyler ‘terörist’ olarak tan›mlan›rken terörizm içinde yer alan bireyler terörist olarak tan›mlanamaz. Bu temel
farkl›l›kdan dolay› terörle mücadele ve terörizmle mücadele birbirinden ayr› düflünülmeli, bunlarla mücadelede kullan›lan yöntemler de farkl› olmal›d›r. Terörle mücadele as›l olarak güvenlik güçlerinin görev alan›na girerken, terörizmle mücadele baflta devletin çeflitli kurumlar› taraf›ndan iflbirli¤i içinde yürütülmelidir. Terör
çok yönlü bir sorundur, bu nedenle de çok yönlü ve boyutlu bir yaklafl›m içinde
ele al›nmay› ve mücadeleyi gerekli k›lmaktad›r (Cerrah, 2011:264).
Siyasi Suç
Kamuoyunda genelde siyasi
suç ile terör suçu ayn›
anlam› ifade ediyormufl gibi
bir alg› olmakla birlikte iflin
esas›nda siyasi suç büyük
ölçüde düflünce ve fikir suçu
olarak fliddet ça¤r›s›
içermeyen ifade özgürlü¤ü
kapsam›nda
de¤erlendirilmelidir.
Üzerinde görüfl birli¤i sa¤lanm›fl bir terör tan›m›n›n olmamas›n›n nedenlerinden
biri de “terör suçlar›yla” “siyasi suçlar” kavramlar›n› birbirinden ay›rmadaki zorluktur. Kendi ülkesinde terörist olarak görülen birçok kifli di¤er baz› ülkelerde “düflünce suçlusu” veya “siyasi suçlu” olarak tan›mlanabilmektedir. Bu kifliler gittikleri ülkede siyasi s›¤›nmac› olarak kalabilmektedir. Bu önemli f›rsat› de¤erlendirmek
amac›yla, vatandafl› oldu¤u ülkede hiçbir terör örgütü veya eylemi ile ba¤lant›s› olmayan kiflilerin de siyasi s›¤›nma hakk›n› elde edebilmek için kendilerini siyasi
suçlu gibi gösterdikleri bilinmektedir.
Terör suçu ile siyasi suç kavramlar› efl anlaml› gibi kullan›lmaktad›r. Siyasi suç
kavram› Türkiye’de genellikle düflünce suçu ya da fikir suçu kapsam›nda tart›fl›lmaktad›r (Befle, 2004:56-58). Bu yanl›fl teflhisten dolay› ülkeler, soruna farkl› tepkiler verebilmektedir. Di¤er taraftan ülkeler terörle ilgili tespit ve politikalar›nda
politik, ekonomik ve askeri ç›karlar› do¤rultusunda hareket etmektedir. Suç iflleyen, terör eylemlerinde bulunan bir terörist veya terör örgütü lideri daha sonra bir
baflka ülkeye kaçmakta veya örgütünün merkezi yap›lanmas›n› bir baflka ülke topraklar› içerisinde devam ettirmektedir. Bu durumda teröristin bulundu¤u ülke, siyasi suçlular›n iadesinin mümkün olmamas› nedeniyle söz konusu suçu, siyasi suç
olarak görmekte, böylece herhangi bir yarg›lama yapmamakta ve suçluyu da iade
etmemektedir. Bu durum bazen çok daha ileri boyutta olabilmektedir. Baz› ülkeler terör örgütünün eylemlerini kendileri aç›s›ndan yararl› sonuçlar do¤uran bir f›rsat olarak görmekte, bu nedenle de terör örgütüne çok çeflitli avantajlar sunabilmektedir. Bu anlamda örgüt lideri ve üst düzey yönetimine do¤rudan yada dolayl› olarak her türlü deste¤i vermektedir.
Anarfli, Anarflist ve Anarflizm
Türkiye’de, özellikle 1970’li y›llarda, anarflizm ile terörizm, anarflist ile de terörist
efl anlaml› bir flekilde kullan›lm›flt›r. Bu dönemde meydana gelen olaylara kar›flan
eylemcilere genelde anarflist denilmifltir. Anarfli, anarflist ve anarflizm kavramlar›
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi’nde (1986) flöyle tan›mlanmaktad›r: “Anarfli: 1) Hükümetsiz kalan ya da iktidar›n, karfl›t siyasal, ekonomik ve toplumsal güçler aras›nda uzlaflt›rma görevini art›k yerine getiremedi¤i bir toplumun durumu, 2)
Kurals›zl›k, yönlendirici bir ilkenin bulunmamas› ya da bu ilkelere uyulmamas› yüzünden baz› etnik alanlarda ortaya ç›kan düzensizlik ve kargafla durumu. Anarflist:
1) Anarflizmi savunan, bu ö¤retiyi destekleyen ve onun için mücadele eden kifli, 2)
Otoriteye bafl kald›ran, her türlü vesayeti ve kural› reddeden kifli. Anarflizm: Bireyin her türlü devlet vesayetinden kurtar›lmas› gerekti¤ini ileri süren siyasal görüfl.”
Tam ve s›n›rs›z bireysel özgürlükten yana olan anarflizm hiç bir flekilde örgütlenmeyi kabul etmemekte, örgütlenmenin her türlüsünü reddetmektedir. Bu nedenle anarflistler düzenli bir örgütsel yap› olarak ortaya ç›kmam›fllard›r. Bireye
emir veren kurumlar›, düzenleri ve kurallar› ortadan kald›rarak, bireyi kay›ts›z flarts›z özgür k›lmay› amaç edinen bir ideolojidir. Bu anlay›fla göre birey ve toplum hükümetsiz olabilir ve o zaman herkes tabii haklar›n› muhafaza eder ve yeteneklerini en üst seviyede gelifltirir (Bolay, 1984:30). Anarflizm bireyi herfleyin üstünde tutarak eflitli¤e ve adalete giden tek yolun otoriteyi bütünüyle ortadan kald›rmaktan
geçti¤ini ileri süren ideolojik ak›md›r. Anarflizm, bu aç›dan her türlü otoriteyi reddeden ve otoritenin y›k›lmas›n› hedefleyen bir siyasal görüfltür. Bu düflünceye göre, mevcut yönetimin y›k›lmas› ve yerine hiçbir otoritenin geçmemesi ancak güç
kullanarak gerçeklefltirilebilir. Bu amac›n› terörizmle gerçeklefltirme yolunu seçmektedir. Yani anarflizm bir ideolojidir ve amac›na ulaflmak için terörizmi kullanmaktad›r. Terörizm de mevcut siyasal sistemi hedef alarak onu y›kmak istemektedir. Ancak terörizm bununla yetinmeyerek, mevcut sistemin yerine baflka bir sistem kurmay› hedeflemektedir.
205
Anarflizmde mevcut sistemi,
otoriteyi y›kma ve böylece
herhangi bir yönetim
yap›s›n›n olmad›¤›, bireyin
tamamen özgür ve serbest
oldu¤u bafl›bofl bir sistem
amac› varken; terörizm,
mevcut sistemi y›k›p yerine
kendi istedi¤i yeni bir rejimi
getirmeyi amaçlar.
Gerilla ve Gerilla Savafl›
Terörizm ile ilgili en dikkat çeken kavram karmaflas› terörist ile gerilla (özgürlük
savaflç›s›) aras›nda yaflanmaktad›r. Kamuoyunda ço¤u kez gerilla ile terörist kavramlar› ayn› anlamda an›lmakta ve kullan›lmaktad›r. Bu iki kelime hukuki, felsefi,
politik ve ahlaki olarak birbirinden çok farkl›d›r. Terörist, terörizmi savunan ve belirli siyasi amaçlar do¤rultusunda korkutmak, sindirmek ve y›ld›rmak amac›yla fliddet kullanan, en basit ifadeyle, terör eylemlerinde bulunan kifli demektir (Yunuso¤lu, 1996:78).Terörist, terörizmle ilgili, tedhiflçi, terör yapan, terörizm yanl›s›, terör eylemlerine kat›lan olarak da tan›mlanabilmektedir (Çakmak, 2008a). Gerilla
ise, ülkesi yabanc› ülke askerleri taraf›ndan iflgal edilmifl halklar›n içinden ç›kan ve
profesyonel asker olmayan sivil savaflç›lard›r. Teröristler asker sivil, yafll› çocuk, kad›n erkek ayr›m› yapmaks›z›n kasten herkesi hedef al›rken gerillalar askeri kurallara uyarlar, ülkelerini iflgal eden askeri birliklere (askerlere ve onlar›n bulundu¤u tesislere) yönelik sald›r› gerçeklefltirirler ve sivil hedeflere karfl› eylem yapmazlar.
Gerilla kavram›n›n ilk defa 1808-1813 y›llar› aras›nda Napolyo’nun ‹spanya’y›
iflgalindeki direnifl esnas›nda ortaya ç›kt›¤› ifade edilmektedir (Befle, 2002:46). Gerilla savafl› ya da gayri nizami harp, bir savafl tarz› olarak savafl›n kendisi kadar tarihsel bir geçmifle sahiptir. Bununla birlikte, gerilla savafl›n›n özellikle 1940’l› y›llardan itibaren günümüze kadar gelen süreçte yeniden önem kazand›¤› görülmektedir. Mao, gerilla savafl›n›n siyasi boyutlar› üzerinde en yo¤un flekilde kafa yoranlardan birisidir. Mao, bu ba¤lamda, köylü s›n›f›n›, devrimci mücadelenin lokomotifi olarak görmüfl ve k›rsalda gayri nizami silahl› mücadele kavram›n› kapsaml› bir
flekilde gelifltirmifltir. Günümüzde de gerçekte terör örgütü olan baz› gruplar stratejik ve taktik olarak gerilla yöntemlerine baflvurmakta ve hatta bazen kendilerini
gerilla savaflç›s› olarak nitelemektedirler. Bu türden nitelemenin en baflta gelen nedenleri aras›nda gerilla etiketinin kamuoyunda daha sempatik bir alg› oluflturmas›
ve gerilla olgusunun uluslararas› hukukta farkl› ve avantajl› bir statüye sahip olmas› gelmektedir. Uluslararas› hukuk gerillay› tan›r ve onlar›n baz› haklar›n› garanti
alt›na al›r. ‹flgale karfl› mücadele veren bu gruba halk›n hepsi de¤il, de bir k›sm›n›n destek vermesi halinde mücadele eden kifliler gerilla de¤il ayr›l›kç› terörist ola-
Teröristler, kendilerinin
gerilla olarak
adland›r›lmas›ndan oldukça
memnun olurlar. Ancak
gerek hukuki gerekse
sosyolojik anlamda gerilla
ile terörist kavramlar› farkl›
anlamlar tafl›maktad›r.
206
Suç Sosyolojisi
rak adland›r›l›r (Çakmak, 2008b:30). 12 A¤ustos 1949 tarihli ‘Cenevre Sözleflmeleri
Ek Protokol 1’e göre teröristler, ‘imtiyazs›z savaflç›’ statüsünde de¤erlendirilmekte
ve savafl suçlular› statüsünden farkl› konumda bulunmaktad›r. Bu nedenle terörist
örgütler, uluslararas› hukukta bulunan savafl esiri uygulamas›na tabi de¤illerdir.
Gerilla savaflç›lar› ise savafl hukukuna tabidir ve onlara teröristlere tan›nmayan bir
statü tan›nm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
1
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Terörist ile gerilla
aras›ndaki fark› anlat›n›z?
SIRA S‹ZDE
Siber Terörizm
D Ü fi Ü Nsiyasi
E L ‹ M bir motivasyonla, önceden planlanan, neticede toplumlarda
Siber terörizm,
korku ve endifle yaratmay› hedefleyen bilgisayar ve bilgisayar sistemleri ile internet teknolojisi
S O ve
R Uimkanlar›na yönelik yap›lan eylemler olarak tan›mlanabilir. Terör örgütleri, özellikle 1990’l› y›llardan itibaren teknolojinin bütün imkanlar›ndan
yararlanmakta, kendilerini gelifltirmektedirler. Terör örgütleri siber ortamda en çok
D‹KKAT
internetin sa¤lam›fl oldu¤u imkanlar› kullan›rlar. Bu yol daha çok propaganda, e¤itim, haberleflme, bilgi toplama ve sanal sald›r› amaçl› olarak kullan›lmaktad›r (AlSIRA S‹ZDE
kan, 2007:106).
Öyle ki, terör örgütleri bu yolla bir ülkenin savafl uçaklar›n›, haberleflme sistemini, finans sistemini, nükleer tesislerin bilgisayar sistemlerini bir virüsle çal›flamaz
hale getirebilir (Çakmak, 2008a:39). Siber suç ile siber terörizm aras›nAMAÇLARIMIZ
da benzerlik olmakla birlikte ikisi birbirinden farkl›d›r. Bu farkl›l›klar eylemin fliddeti, nedenleri, motivasyonu, hedefleri ve failleri aç›s›ndan de¤erlendirilmektedir.
Bununla birlikte
K ‹ T AenP önemli ay›rt edici unsur siber terörizmin siyasal bir amaç, siber suçun ise kiflisel bir nedenle (büyük ço¤unlukla ekonomik ç›kar) yap›lmas›d›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Terörizm özü itibariyle fliddet
unsurunu içermekte,
ideolojik bir yönü
bulunmakta, halk›
korkutmay› ve sindirmeyi
hedeflemekte ve devlet
otoritesini y›pratmay›
amaçlamaktad›r.
TERÖR‹ZM‹N
T E L E V ‹ Z Y O N UNSURLARI
Terörizmin unsurlar› hem terör örgütü kavram›n›n hem de terör suçunun belirlenmesinde, özellikle hukuki aç›dan önemli bir yere sahiptir. Devlete veya siyasal rejime yönelik bir eylemin terör suçu kapsam›nda de¤erlendirilebilmesi için belirli
‹NTERNET
unsurlar›n varl›¤› flartt›r (Dilmaç, 1997:65). Kimi yazarlara göre terörizmin dört temel unsuru vard›r. Bunlar ma¤dur, motif, kast ve yöntemdir. Terör sadece belirli
makamda bulunan, toplumsal, siyasal konumlar› olan kiflileri de¤il masum insanlar› da hedef al›r. Terör sald›r›s›n›n motifi, ideolojik bir özellik tafl›r ve politiktir. Siyasi, askeri, etnik, ideolojik veya dinsel amaçlar›n baflar›lmas› hedeflenir. Suç kas›tl› olarak, yani bilerek ve isteyerek ifllenir. Amaca ulaflmak için kullan›lan en belirgin yöntemler ise fliddet, cebir, korkutma ve bask› alt›na almad›r (Kaya, 2005:24).
Terörizm, hedef ald›¤› toplumun sosyal yap›s›n› tahrip etmek ve karfl›t kutuplar oluflturmak istemektedir. 3713 Say›l› Terörle Mücadele Kanununa göre terörizmin temel unsurlar›: belirli bir ideolojiye sahip olunmas›, illegal bir örgütlenmenin
olmas› ve silahl› fliddet eylemlerine baflvurulmas› olarak tan›mlanm›flt›r. ABD’nin
1972 y›l›nda BM Genel Kuruluna sundu¤u “Belirli Baz› Milletleraras› Terör Eylemlerinin Cezaland›r›lmas› ve Önlenmesine Dair Sözleflme Tasla¤›” ile terörizmin
uluslararas› olma boyutu ortaya konmufl ve bu görüfl uluslararas› camiada kabul
görmüfltür (Zafer, 1999a:71). Terörizm, zaman içerisinde ve ülkeler aras›nda farkl›
anlamlar ifade etmekle birlikte genel olarak belirli ortak özellikleri tafl›r. Terörizmin bafll›ca unsurlar›n› dört bafll›k alt›nda özetlemek mümkündür. Bunlar: ‹deoloji, fliddet, örgüt ve uluslararas› olma unsurlar›d›r.
207
‹deoloji Unsuru
‹deoloji, Latince ‘eidos’ ve ‘logos’ kelimelerinin biraraya getirilmesiyle oluflmufl bir
kavramd›r. Çok k›sa bir ifadeyle ‘fikirlerin bilimi’ anlam›ndad›r. Bu yönüyle ideoloji, fikirlerin nas›l olufltu¤u, benimsendi¤i ve bu fikirlerin kendi aralar›nda nas›l bütünlefltirilip kendi içinde tutarl›, uyumlu bir sistemler bütünü haline getirilmesiyle
ile ilgili bir kavramd›r. ‹deoloji, siyasi veya toplumsal bir doktrin meydana getiren
ve bir hükümetin, partinin veya sosyal s›n›f›n politika ve faaliyetlerine yön veren
düflünce ve görüfller sistemi olarak tan›mlanabilir (Meydan Larousse, 1986). Toplumlarda siyasi, dini, iktisadi ve felsefi doktrinler genelde ideoloji ifllevini görürler.
‹deolojiler insanl›k tarihi boyunca her zaman toplumlarda önemli bir iflleve sahip
olmufllard›r. ‹nsanlar›n yaflam nedenlerini, dünyadaki amaçlar›n› aç›klamaya çal›flan
ideolojiler özellikle toplumlar›n buhranl› dönemlerinde bireylere ve toplumlara belirli hedefler göstermek suretiyle karamsarl›¤a kap›lmamalar›n›, gelece¤e ümitle
bakmalar›n› sa¤layan itici bir güç rolünü yerine getirir. Bu aç›dand›r ki, her toplumun kendine has de¤erleri ölçüsünde belirli ideolojiler etraf›nda bir araya geldi¤i
görülmektedir. fiüphesiz, toplumu yönetenler ile lider konumunda olan kifliler, toplumlar›na benimseyebilecekleri ve takip edebilecekleri bir ideolojiyi ortaya koymak
ve göstermek durumundad›r (Alkan, 2000:29). ‹deoloji kavram›n› ilk kez Frans›z
düflünür Tracy’nin kulland›¤› ifade edilmektedir. Tracy’den yaklafl›k 50 y›l sonra ise
Marks, ideoloji için; “bir insan›n ya da toplumsal bir grubun zihninde egemen olan
fikirler, tasar›mlar sistemi” fleklinde bir tan›mlama yapm›flt›r (Althusser, 1991).
Bir ideolojinin varl›¤›ndan söz edebilmek için kendi içinde tutarl› bir düflünce
ve fikir sistemine ihtiyaç vard›r. Dolay›s›yla, bir terörist örgütten söz edebilmek için
siyasi bir fikir etraf›nda, belirli bir hedefe yönelik olarak biraraya gelen, hareket
eden insanlar›n varl›¤› gereklidir. Bu aç›dan ideoloji, terörist yap›lanmalar›n dayanak ve hareket noktas›n› oluflturur. Bir terör örgütü için ideoloji, hedef olarak tan›mlad›klar› noktaya ulaflabilmeleri için takip etmeleri gereken yoldur, yasad›fl› hareketlerinin rehberidir. Terörist örgütlerin belirli bir amaç do¤rultusunda sistematik ve iç tutarl›l›k denklemi ile gelifltirdikleri görüfller ve fikirler sahip olunan ideoloji ekseninde flekillenir. Terör eylemlerinin türleri, hedefleri ve yöntemleri ile örgütün eleman temin etme ve e¤itme programlar› hep mevcut ideoloji unsuruna göre belirlenir ve flekillenir. Di¤er taraftan, örgütlü suçlar ba¤lam›nda, ideoloji unsurunun yer almad›¤› fliddet içeren bir hareket terör olarak tan›mlanamaz (Dilmaç,
2004:360). Bu tür eylemler ve bunlar› gerçeklefltiren yap›lanmalar ç›kar amaçl› organize suç örgütü ve faaliyeti kapsam›nda de¤erlendirilir. ‹nsanlar çok eski tarihlerden beri sahip olduklar› ideoloji ad›na fliddete baflvurmay› ola¤an görmektedir.
Terör örgütleri de bir ideoloji ad›na örgütlenmeye gitmekte, eylem yapmakta ve
fliddet kullanmaktad›r. ‹deoloji, silahl› bir terör örgütünün en önemli zenginli¤i,
sermayesi ve gelece¤e yönelik hayali, düflü olarak kabul edilir. Bu hayal, örgüt
ad›na geçmifli, yaflan›lan an› ve gelece¤i aç›klar, teröristlerin düflüncelerini ve anlay›fllar›n› flekillendirir, uygun görmedikleri yasalara karfl› silahl› mücadeleyi teflvik
eder. Teröristler, yaflamlar›n› hiçe saymak ve göz k›rpmadan öldürebilmek için peflinden koflacaklar› bir ideolojiye ihtiyaç duyarlar.
Türkiye’de ve dünyada teröre kaynak oluflturan ideolojileri 3 temel bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar; Marksist-Leninist ‹deoloji, Etnik Milliyetçi ‹deoloji ve Dini motifli ‹deolojilerdir. Terör örgütü elemanlar› için, hizmet ettikleri davalar›, peflinde gittikleri ideolojileri her fleyleridir. Yaflamlar›n›, eylemlerini ideolojileri ekseninde planlar ve uygulamaya koyarlar. Örgüt ideolojisinin peflinde giden-
Marks ve Engels
kendilerinden önceki
sosyalist ak›mlar› ideoloji
olarak tan›mlam›fllard›r.
Marks’›n bak›fl aç›s› ele
al›nd›¤›nda ideoloji herhangi
bir soyal grubun yaflam›na
yön veren flekillerin
bütünüdür (Dilmaç,
1997:70)
208
Suç Sosyolojisi
ler için davalar› her fleydir. ‹nand›klar› dava için her fleylerini feda etmeyi bir görev bilirler. Örgütsel yap›lanma içinde aile, kardefl, arkadafl, özgürlük ve gelecek
yoktur, her fley, tüm yaflam örgüt ideolojisine göre düzenlenir (Dilmaç, 2004:360).
fiiddet Unsuru
Savafllarda belirli kurallar,
uluslararas› sözleflmeler
geçerli iken terörizm hiçbir
kurala ve düzenlemeye tabi
olmadan tamamen örgütlü
ve kurals›z fliddet uygular.
‹nsan›n oldu¤u her yerde fliddet de her zaman var olmufltur. Bask›, korkutma, eziyet, sindirme, öldürme, cezaland›rma ve bunlar›n yan› s›ra baflkald›r› her toplumda farkl› derecelerde ve sürekli bir biçimde, günlük yaflam›n bir parças› olma özelli¤ini hep korumufltur. fiiddet kavram› Özdiker (2004:151) taraf›ndan “bedene zor
uygulama, bedensel zedelenmeye neden olma, kiflisel özgürlü¤ü zor yoluyla k›s›tlama, do¤al süreçlere, al›flkanl›klara yersiz k›s›tlamalar getirme, ac›mas›zl›k, haflinlik, tahribat, kiflisel duygularda sertlik unsurlar›n› içeren, kendi içine ya da d›flar›ya karfl› uygulanan davran›fl biçimi” olarak tan›mlanmaktad›r. fiiddet kavram› afl›r›
duygu durumu ile birlikte kaba ve sert davran›fl›; sald›rgan, yakan, y›kan, yok eden
davran›fllar›, kaba kuvveti, fiziksel gücün kötüye kullan›lmas›n›, bireye ve topluma
zarar veren faaliyetleri, tafll› sopal› sald›r›lar› ifade eder (Köknel, 1996:30). Frans›z
filozofu Domenach ise fliddet olgusunu 3 önemli aç›dan ele al›r: 1) Psikolojik anlamda fliddet: Akli, rasyonel olmayan ve ço¤unlukla öldürme fleklinde kendini gösteren bir güç patlamas›, 2) Etnik anlamda fliddet: Komflusunun dini ve etnik de¤erlerine, milliyetine ve hürriyetine yönelik sald›r›, 3) Siyasi anlamda fliddet: Mevcut
siyasi yap›y› de¤ifltirmek, iktidar› ele geçirmek veya yasal olmayan amaçlar› elde
etmek için mevcut iktidara bafl kald›r›lmas› ve bu amaçla güç kullan›lmas›d›r. Bunlardan üçüncü s›rada yer alan siyasi amaç ba¤lant›l› aç›klanan fliddet olgusu terörizm olgusu içinde yer alan fliddeti ifade etmektedir (Kelefl, 1982:1)
Terörizm bir anlamda sonuca ulaflabilmek ad›na takip edilen bir silahl› mücadele yöntemidir, stratejisidir. Terör örgütleri tam anlam›yla antidemokratik ve dayatmac› bir yap›ya sahiptir. Halklar›n ezilmiflli¤inden, özgürlükten, demokrasiden
ve kula¤a hofl gelen benzeri kavramlardan s›kça söz etmelerine ra¤men küçük bir
az›nl›¤›n, marjinal bir ideolojinin iradesini ço¤unlu¤a kabul ettirmeyi amaçlamalar› nedeniyle gerçek anlamda özgürlü¤ü ve özgür iradeyi hiçbir zaman dikkate almazlar. fiiddet, terörün var olmas›n›n ve devam etmesinin ön koflullar›ndand›r. Terör örgütleri amaçlar›na ulaflabilmek için fliddetin her türlüsünden maksimum seviyede yararlan›rlar. Adam öldürme, yaralama, bombal› eylem, suikast, intihar eylemi, yakma ve benzeri türden eylemler hep fliddet eksenli bir özellik gösterir. Örgüt için; ses getirmek, örgütün ad›n› duyurmak, toplumda korku ve y›lma meydana getirmek, örgüt elemanlar›na psikolojik destek sa¤lamak, yeni eleman devflirmek ve toplumda bask› oluflturmak için güç gösterisinde bulunmak, hedef ülke
yönetimlerini taleplerini kabul etmeye zorlamak için tek yol fliddet kullan›m›d›r veya fliddet kullan›m› tehdididir. Devletin otoritesini ve toplumsal kurumlar› tehdit
eden terör eylemlerinin kendisi de önemli bir fliddet kayna¤›d›r.
Terör örgütleri mevcut sistemi fliddet kullanmak suretiyle de¤ifltirmeyi hedefler.
Hedef devlet ve sistem olmakla birlikte ço¤u kez masum insanlara zarar vermekten kaç›nmaz, bunu as›l hedefe giden yolda yap›lmas› gereken meflru eylemler
olarak görürler. Eylemlerini, kurbanlara savunma hakk› ve f›rsat› vermeden, en zay›f anlar›nda gerçeklefltirirler. fiiddeti meflru göstermek için devaml› olarak hedef
ülkenin yönetimin haks›z politikalar› ve uygulamalar› örnek gösterilir. fiiddeti etkin
k›labilmek için örgüt içinde lidere ve yönetime mutlak itaati sa¤larlar. Bunun için
de sadece d›fla karfl› de¤il örgüt içinde de fliddetin her türlüsü bir bask› ve bo¤un
e¤dirme arac› olarak kullan›l›r.
209
fiiddetin üç unsuru bulunur. Bunlar kaynak, kurban (ma¤dur) ve hedeftir. Kaynak, bir kifli veya örgüt olabilir. Örgütsel olan bir fliddetin mutlaka belirli bir kadrosu olur. Bu kadro hiyerarflik bir yap›lanma içerisinde fliddetin varl›¤›na, amac›na
karar veren yönetici konumundaki kifliler ile belirlenen kurbanlara karfl› fliddet eylemlerini gerçeklefltiren ajanlardan, elemanlardan oluflur. fiiddetin kurbanlar› bazen özel olarak seçilip bu ajanlara gösterilir bazen de sadece fliddetin türüne ve zaman›na karar verilir ve kurban seçimi ajanlara b›rak›l›r. Her iki durumda da örgütün üst düzey yöneticisinin (veya yöneticilerinin) istedikleri, ulaflmay› düflündükleri amaçlar› gerçekleflmifl olur (Ergil, 1980). Terörün uygulad›¤› fliddet üç genel
özelli¤e sahiptir. Bunlar flunlard›r (Wilkinson, 2002:148-150): Birincisi, terör eylemlerinin do¤urdu¤u fliddet hem hedefli hem de rastgele ma¤dur (kurban) kitlesini
hedef al›r. Burada bilinen bir devlet yetkilisi, kamu görevlisi veya güvenlik personeli fliddetin hedefi olabilecekken bazen de masum halk kitlesi aç›k bir hedef haline gelebilmektedir (Pazar yerinde gerçeklefltirilen bir bombal› eylemin kurbanlar› gibi). ‹kincisi, fliddetin bireyler ve toplum üzerinde oluflturdu¤u olumsuz etkiler
do¤rudan ma¤dur olanlar ile s›n›rl› de¤ildir, topluma yay›lma özelli¤i gösterir.
Ma¤durlar›n yak›n akrabalar›n›n yan› s›ra olayla ilgisi olan olmayan herkes uygulanan fliddetin olumsuz etkilerini hisseder. Burada hiç kimse bir sonraki s›ran›n
kendisinde olup olmad›¤›n› bilmedi¤i için herkes tedirgin bir ruh hali içinde olur.
Bu yolla toplumda korku ve panik havas› oluflturulmak istenir. Üçüncüsü ise, terörizmin uygulad›¤› fliddet kendisini s›n›rlayan hiçbir kural› tan›maz. Eylemlerinde
insani ve vicdani bir s›n›rlamaya tabi olmadan, kad›n, çocuk, yafll› demeden fliddeti tam bir keyfilik ve serbestlik içinde kullan›r.
Terör örgütlerinin fliddet kullanma amaçlar› nelerdir, aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE
Örgüt Unsuru
2
D Ü fi Ü N E Lgerek
‹M
Terör, var olmak ve yaflam›n› devam ettirmek için bir örgütlenmeye
duyar.
Örgüt, ortak bir amaç veya ifli gerçeklefltirmek amac›yla biraraya gelmifl, kiflilerin
veya kurumlar›n oluflturdu¤u birli¤e, yap›lanmaya denir (TDK,
Sözlük,
S O Türkçe
R U
1998). 3713 Say›l› Terörle Mücadele Kanununa göre iki veya daha fazla kiflinin ayn› amaç etraf›nda birleflmesi halinde bir örgütten söz edilebilmektedir. Buradaki
D‹KKAT
örgüt tan›m› organize suçlar da dahil olmak üzere her türlü yasad›fl› örgütlenmeyi
içermektedir. Terör örgütleri, belli bir örgütsel yap›lanma içerisinde ayn› amaç etSIRA S‹ZDE
raf›nda toplanan ve ayn› hedefe yönelen kiflilerin eflgüdüm halinde
organize olarak fliddet eylemlerini ve di¤er faaliyetlerini gerçeklefltirmeleri ile ortaya ç›kmaktad›r. Örgütsel yap›lanmalarda eylemlerin planlanmas›ndan gerçeklefltirilmesine kaAMAÇLARIMIZ
dar geçen sürecin her aflamas›nda farkl› kifliler görev almaktad›r. Bunun için örgüt
içinde farkl› konum ve rolleri üstlenen çok say›da eleman bulunmaktad›r. Örgütün
yap›s› karmafl›kt›r ve hücre tipi yap›lanma esas›na dayan›r. Örgüt
yap›K ‹ büyüdükçe
T A P
s› daha da karmafl›k bir hal al›r. Yasad›fl› örgütlenmelerde merkezi yap›, yeralt› örgütü, silahl› birim ve propaganda birimi olmak üzere asgari dört ana unsur bulunur. Bu yap›, gizlili¤i sa¤lamak ve eylemleri etkin k›labilmek Tamac›yla
oluflturulur.
ELEV‹ZYON
Uzmanlaflm›fl birimler ve destek ekipleri bulunur. Örgüte yeni kat›l›mlar› sa¤lamak, halka propaganda yapmak, örgüt içi e¤itim programlar›n› yürütmek, silahlar› temin etmek, parasal kayna¤› sa¤lamak, di¤er örgütler ve devlet birimleriyle ilifl‹ N T E R N Ehep
T
kileri yürütmek ve benzeri görev ve fonksiyonlar› yerine getirmek
ayr› konumlarda bulunan farkl› elemanlar taraf›ndan yerine getirilir. Terör örgütleri belirli aflamalar› geçtikten sonra silahl› eylemlere bafllarlar. ‹lk önce örgütlenmesini ta-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Terör örgütlerinde kat› bir
hiyerarflik emirSIRA
komuta
S‹ZDE
zinciri vard›r. Emre itaat
zorunludur. Liderin veya
yöneticinin emirlerine
AMAÇLARIMIZ
uymayanlar çok
sert bir
flekilde cezaland›r›l›r. Verilen
cezan›n di¤er elemanlar
taraf›ndan bilinmesi
sa¤lan›r. Bu yolla
K ‹örgüt
T A P
içinde bask› ve korkuya
dayal› bir yönetim anlay›fl›
oluflturulur (Ça¤lar, 1997).
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
210
Suç Sosyolojisi
mamlamak zorunda olan terör örgütleri belirli bir altyap› oluflturduktan sonra yavafl yavafl taban elde etme ve ses getiren eylemlere bafllama yolunu seçerler.
Uluslararas› Olma Unsuru
Uluslararas› toplum bu
konuda istenilen seviyede
de¤ildir. Halen kimi ülkeler
için terör olarak görülen bir
sorun baflka ülkeler için
isyan, hak arama, gerilla
savafl›, fliddet, etnik bir
az›nl›¤›n kurtulufl
mücadelesi veya düflük
yo¤unluklu savafl olarak
görülebilmektedir.
Küreselleflen dünyada herhangi bir ülkede meydana gelen bir olay, belirli bir süre
devam eden bir toplumsal sorun k›sa zaman içerisinde uluslararas› bir boyut kazanabilmekte ve çok say›da ülkenin ortak sorunu haline gelebilmektedir. Terör de
bu aç›dan adeta hiçbir zaman tek bir ülkeyle s›n›rl› olmayan ve ileride de olmayacak karmafl›k bir sorundur. Terörizm, ulusal bir konu olmakla birlikte ayn› zamanda uluslararas› boyutu da olan bir fenomendir. Uluslararas› boyut terör örgütünün,
fiilen eylem yapt›¤› ülke topraklar› d›fl›nda di¤er devletler taraf›ndan konjoktüre
göre de¤iflik flekillerde desteklenmesi ile ortaya ç›kmaktad›r. Bunun yan› s›ra, terör eylemlerinin ülke d›fl›na taflmas›, baflka devletlerin veya uluslararas› alanda hedef devletin ç›karlar›na karfl› sald›r›lar yap›lmas› halinde de söz konusudur (Ça¤›ran, 2008:42).
Terörizmin uluslararas› boyutunun olup olmad›¤› farkl› unsurlar ele al›nmak
suretiyle de¤erlendirilebilir. Terör örgütünün faaliyette bulundu¤u veya etkiledi¤i
co¤rafi alan, somut amac› ve yabanc› bir unsur içerip içermemesi gibi hususlar terör örgütünün ulusal, uluslar ötesi veya uluslararas› terör örgütü olarak tan›mlanmas›nda belirleyici unsurlard›r (Zafer, 1999a:57). Uluslararas› terörizm, terörist faaliyetlerinin birden fazla ülkede yürütülmesi fleklinde de ifade edilebilir. Terör örgütlerinin varl›¤›n› sürdürebilmesi, özellikle uzmanl›k gerektiren konularda e¤itim,
teflkilatlanma, finans ve silahl› e¤itim gibi faaliyetlerde bulunabilmesi, büyük ölçüde di¤er devletlerden sa¤layaca¤› destekle mümkündür. Terörizmin bu yönü uluslararas› olmas› ile ilgilidir (Ersoy, 2004:330). BM Uluslararas› Terörizm Komitesi;
“Uluslararas› boyutlar› da bulunan bir uzlaflmazl›¤›n üzerine, bu uzlaflmazl›¤›n arzu edilen yönde geliflimini sa¤lamak amac›yla bir üçüncü devletin s›n›rlar› dahilinde bir yabanc›n›n kendi uyru¤unda bulunmayan bir baflkas›na uygulad›¤› fliddet
ve bask›y›” uluslararas› terörizm olarak tan›mlamaktad›r (TBB, 2006:11-12).
Chomsky (1999) ise uluslararas› terörizmi: “yabanc› bir hükümetin ya da örgütün
deste¤iyle yürütülen ve/veya yabanc› uluslara, kurumlara ya da hükümetlere yönelik terörizm” olarak tan›mlamaktad›r.
Uluslararas› terörizm genelde iki veya daha fazla ülkenin vatandafllar› veya bir
devletle di¤er bir devletin vatandafllar› taraf›ndan ifllenen eylemleri içerir. Terörizm: 1) Yabanc›lara veya yabanc›lara ait hedeflere karfl› gerçeklefltirilirse (turistlerin kaç›r›lmas› gibi), 2) Hükümetler veya bir devletten fazla devletin besledi¤i, destekledi¤i unsurlarca yap›l›rsa, 3) Bir yabanc› hükümetin veya uluslararas› örgütlerin siyasetlerini etkilemek için yap›l›rsa, uluslararas› nitelik kazan›r (Altu¤, 1995:
15). Terörizm, dünyan›n her yerinde hemen hemen ayn› türden yöntemleri kullanmak suretiyle amaçlar›na ulaflmak ister. Terör sorunuyla karfl› karfl›ya kalan ülkeler kendi iç hukuk kurallar› çerçevesinde mücadele ederken ayn› zamanda uluslararas› kural ve düzenlemeleri de dikkate almal›d›r. Bu ülkeler, benzer soruna sahip di¤er ülkelerin terörle mücadele çal›flmalar›na ve bu konuda at›lacak uluslararas› ad›mlara da destek vermelidir. Ancak bunun uygulamada pek de ifade edildi¤i flekilde olmad›¤› aç›k bir gerçektir. Yabanc› unsurlarla iliflkili olmayan bir terör
örgütünün varl›¤›n› devam ettirmesi, baflar›l› olmas› imkâns›zd›r. Küresel terörizmin devam›nda rol oynayan unsurlar afla¤›daki flekilde s›ralanabilir (Ar›bo¤an,
2001:250):
211
• Dünya’daki siyasal istikrars›zl›klar, siyasi bölünmeler ve benzeri koflullar›n
varl›¤›,
• Modern ve kolay tafl›nabilir silahlara ulaflma kolayl›¤›,
• Modern sanayi ve sanayi sonras› toplumlar›n karmafl›k ve sorunlu yap›lar›,
• Terörizmin özgür toplumlarda siyasi sisteme karfl› yürütülmesinin totaliter
toplumlara göre daha kolay olmas›,
• Devlet destekli terör yönteminin halen etkili bir araç olma özelli¤ini devam
ettirmesi,
• Terörizmin devam›nda terör örgütü liderlerinin ve elemanlar›n›n kiflisel ç›karlar›n›n bulunmas›,
• Ortaya ç›kan yeni sorun alanlar›n›n varl›¤›.
TERÖR‹ZM‹N AfiAMALARI
Terörizm dört aflamal› bir süreçten geçerek hedefe ulaflmay› planlar. Bunlar; Haz›rl›k Aflamas›, Örgütlenme Aflamas›, Eylem Aflamas› ve ‹ç Savafl Aflamas›d›r (Seçkin, 2001).
Haz›rl›k Aflamas›
Terörizmin ilk aflamas› haz›rl›k olarak tan›mlan›r ve planlaman›n yap›ld›¤› bir dönemdir. Bu evrede, terörizmin uygulanaca¤› toplum yap›s› her yönüyle detayl› bir
flekilde incelenir, analiz edilir. Toplum yap›s›n›n zaaflar›, güçlü yönleri ve hassas
noktalar› belirlenerek bu do¤rultuda eylem sürecinin etkili olmas›n›n alt yap›s›
oluflturulur. Hedef toplumun zay›flat›lmas›n›, provoke edilmesini, ayr›flt›r›lmas›n›
ve soka¤a dökülmesini kolaylaflt›racak unsurlar belirlenerek buna yönelik planlama yap›lmas› sa¤lan›r. Bu aflama ayn› zamanda örgüte eleman ve sempatizan kazand›rma sürecinin ilk basama¤›d›r. Bu yönüyle bir anlamda örgütsel taban oluflturma, halk kitlesi elde etme çal›flmalar› yap›l›r.
Devlet taraf›ndan yap›lan baz› haks›zl›klar, yanl›fl politika ve uygulamalar ile
toplum yaflam›nda ortaya ç›kan sorunlar, eflitsizlikler ve benzeri durumlar yüksek
sesle dile getirilmek suretiyle toplumda memnuniyetsizlik ve söylemlerin tasdik
edilme zemini oluflturulur. Genelde ço¤u insan›n evet diyebilece¤i, destekleyebilece¤i sorunlu, hatal› yönler ileri ç›kar›lmak suretiyle ileride ortaya at›lacak as›l zehirli plan›n yolu sa¤lamlaflt›r›lmaya çal›fl›l›r. Tepkilerin ve elefltirilerin seviyesi gittikçe art›r›l›r. Bu yolla elde belirli bir sempatizan grup oluflturulur. Bundan sonra
amaç bu grubu örgütün hedefleri do¤rultusunda eylemsel alana yönlendirmektir.
Bunun için ilk önce silahl› veya fliddet içeren eylemlerden ziyade gösteri yürüyüflü, toplant›, miting, protesto gibi basit say›labilecek eylemlerle ifle bafllan›r. Amaç,
yeni sempatizan kitleleri ürkütmeden yavafl yavafl örgütsel faaliyetlere ›s›nd›rmakt›r (Seçkin, 2001).
Örgütlenme Aflamas›
‹lk aflamada kazan›lan sempatizanlar ve elde edilen veriler de¤erlendirilerek ikinci aflamaya, yani örgütlenme evresine geçifl yap›l›r. Sempatizan kitlesi içinde dikkat çeken, güven veren ve ümit vaad eden kifliler bir araya getirilerek bir örgüt ruhu oluflturulur. Bu dar ve kapal› yap› içinde hem örgütsel e¤itim verilir hem de bu
kiflilerin aras›ndaki ba¤lar›n güçlendirilmesi sa¤lan›r. Burada elde edilen e¤itim ileriye dönük çok büyük bir önem tafl›maktad›r. Sempatizanlar ileride kendilerine verilecek her türlü görevi yerine getirebilecek, kemikleflmifl bir ideolojiye sahip militan aday› olarak yetifltirilir. Bundan sonra sahip olunan siyasi düflünceye, felsefe-
Haz›rl›k aflamas›nda
yürütülen faaliyetlerin büyük
bir k›sm›n›n küçük çapl›
elefltiriler, itirazlar ve
bunlara dayal› yeni
söylemler fleklinde yasal
s›n›rlar içerisinde
olmas›ndan dolay› ortada
genellikle yasad›fl›l›k yoktur.
212
Suç Sosyolojisi
ye, inanca yak›n olan di¤er yasal ve yasal olmayan örgütlerle ve kurulufllarla temas
sa¤lan›r. Toplumda olumlu, güçlü ve itibarl› bir yere sahip örgüt, kurum ve kurulufllara s›zmaya, buralar ele geçirilmeye çal›fl›l›r. Bu amaç çerçevesinde güç birli¤i
oluflturmak suretiyle toplumda genifl yank› uyand›racak silahs›z ancak ses getirecek toplu eylemler yap›l›r. Bu flekilde bir taraftan da bireysel boyutta silahl› eylemler için de ortam oluflturulmaya çal›fl›l›r (Seçkin, 2001).
Eylem Aflamas›
Burada, birinci aflamadan farkl› olarak art›k silahl› eylemlerin hayata geçirilmesi
söz konusudur. Bu amaçla gerek flehirlerde gerekse k›rsalda bireysel ve toplu silahl› eylemler yapmak suretiyle güvenlik kuvvetleri zaafa u¤rat›l›r, y›ld›r›l›r, vatandafllar›n devlete olan güveni zay›flat›l›r. Böylece toplum tam anlam›yla sindirilmek
istenir. Nitekim artan eylemler ve devletin yetersiz kalmas›, vatandafllar›n güvenli¤ini sa¤layamamas› sonucunda toplumda ciddi bir moral bozuklu¤u ve adeta örgütün taleplerine karfl› boyun bükme, teslim olma duygusu hâkim olur. Özellikle
devletin üst düzey yetkililerine, güvenlik personeline karfl› silahl› sald›r›lar düzenlenerek, flehirlerde silahl› eylemler yaparak korku ve güvensizlik atmosferinin toplumda daha kolay bir flekilde yay›lmas› sa¤lan›r. Vatandafllar, devletin kendi personelini, yetkililerini bile koruyamad›¤›n› düflünür ve kendilerinin bir sonraki kurban olabilece¤i endiflesiyle kendilerini güvende hissetmez. Böylece anarflik bir ortam oluflturulur (Seçkin, 2001).
‹ç Savafl Aflamas›
Son aflama iç savafl halidir. Örgütsel amac›n son noktas›na gelinmifltir. O da yönetimi ele geçirmektir. ‹ller, ilçeler ve hatta bölgeler ele geçirilerek buralarda örgütün idaresinde yönetimler oluflturulur. Güvenlik güçleri ile silahl› çat›flmalar yap›l›r ve bunlardan baflar› ile ç›k›larak örgüte ait kurtar›lm›fl bölgeler oluflturulur. Örgütün yabanc› ülke yönetimleri ve istihbarat birimleri ile olan yak›n iliflkileri bu
aflamada daha belirgin bir hal al›r. Farkl› flekillerde elde edilen yard›mlar ile iç savafl bafllat›larak yönetimi ele geçirme ifli tamamlanm›fl olur (Seçkin, 2001).
TERÖR‹ZM‹N ORTAYA ÇIKMA NEDENLER‹
“Terörizm, her toplumun özel
sorunlar›ndan, farkl› sosyal
ve etik tarihinden ya da baz›
mevcut veya farz edilen
milletleraras› sorunlardan
kaynaklanmaktad›r. Tabii
olarak milliyetçi ve/veya
ayr›l›kç› terörizm için geçerli
olan faktörler sosyal ihtilalci
terörizm için geçerli
olmayacakt›r” (Herzog,
1991:109).
Bir sorunla mücadele etmek, çözüm önerileri gelifltirebilmek için öncelikli olarak
o sorunun sa¤l›kl› bir flekilde tan›mlanmas›, ortaya ç›kma nedenlerinin belirlenmesi gerekir. Ayn› flekilde terörün ortadan kald›r›lmas› veya olumsuz etkilerinin mümkün olan en düflük seviyeye çekilmesi için terörün ortaya ç›kma nedenlerinin kapsaml› bir flekilde belirlenmesine büyük bir ihtiyaç ve gerek duyulur. ‹nsanlar› terörizme iten bafll›ca nedenler ortaya konulmadan at›lacak çözüm ad›mlar› sonuç alma noktas›nda çok da baflar›l› bir tablo ortaya koymayacakt›r. Bütün ülkeler ve
toplumlar için geçerli olacak standart nedenler yerine toplumlar›n yap›s›na göre
farkl›l›k gösteren esnek bir nedenler halkas› söz konusudur. Bir terör örgütü için
çok önemli görülen bir husus bir baflka yerdeki terörizm oluflumu için pek fazla
anlam ifade etmeyebilir. Bu yüzdendir ki terörizm toplumdan topluma de¤iflen bir
yap› içinde farkl› siyasal, dini, etnik, ekonomik, hukuki, psikolojik, sosyal ve kültürel nedenlerden dolay› ortaya ç›kabilir. Baz› durumlarda da ülkelerin uluslararas› konumu, iliflkileri ve ç›kar çat›flmalar› da rol oynamaktad›r. Bu anlamda PKK ile
El Kaide’nin veya Hizbullah ile IRA’n›n ayn› temel nedenlere dayal› olarak ortaya
ç›kt›¤›n› söylemek mümkün de¤ildir.
213
Terörizmin nedenlerinin do¤ru bir flekilde belirlenmesi, bu soruna karfl› gelifltirilecek önlemler ve mücadele yöntemleri aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Terörizmin ortaya ç›kma nedenleri denildi¤inde genel olarak ekonomik durum, e¤itim sistemi, sosyal, siyasal ve psikolojik faktörler, din, mezhep ve etnik ayr›l›klar›n
bulunmas›, ideolojik kamplaflma, genel ahlak anlay›fl›n›n yozlaflmas› ve toplumun
bölünmezlik bilincini kaybetmesi say›labilir (Karagöz, 2008:48). Bu genel nedenlere; aile, akrabal›k, millet, devlet gibi kavramlar›n insanlar üzerindeki etkisinin zay›flamas›, dini, insani, ahlaki ve vicdani de¤erlere ba¤l›l›¤›n azalmas› veya bunlar›n deformasyonu, idealist felsefi de¤erlerin yerini materyalist anlay›fl›n almas› ile
insanlar›n ihtiyaç ve h›rslar›n›n önlenemez bir flekilde artmas› ve y›k›c› hale gelmesi de eklenebilir (Karagöz, 2008:48). Genel olarak: h›zl› nüfus art›fl›, iç göçler, düzensiz ve plans›z kentleflme, gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlikler, istihdam sorunu,
ekonomik s›k›nt›lar, siyasal yap›n›n çarp›kl›¤› ve gerçeklefltirilemeyen siyasal toplumsallaflma, kiflisel nedenler, psikolojik sapmalar” da terörizmin nedenleri olarak
s›ralanabilir (Sevim, 2000). Türkiye’de 1960’l› y›llardan itibaren bir sorun olmaya
bafllayan terör, özellikle 1984’den itibaren PKK terör örgütünün ortaya ç›kmas›yla
da ülkenin en önemli sorunu haline dönüflmüfltür. ‹nsan neden terörist olur, terörün bafll›ca nedenleri nelerdir sorusuna cevap vermek, sorunun çözüm yollar›n›n
bulunmas›n› kolaylaflt›r›c› bir yaklafl›md›r. Burada terörün ortaya ç›kma nedenlerini dört ana bafll›k alt›nda de¤erlendirmek mümkündür. Bunlar; ekonomik nedenler, siyasal nedenler, sosyal nedenler ve kültürel nedenlerdir.
Terörizmin ortaya ç›kma nedenlerinin bilinmesinin terörizmle mücadele
konusunda ne
SIRA S‹ZDE
tür katk›s› olabilir, anlat›n›z?
Ekonomik Nedenler
Terörle mücadelelenin
baflar›l› olmas›n›n ilk ve en
önemli flart› terörün
oluflmas›na sebep olan
unsurlar›n do¤ru flekilde
tespit edilmesi ve daha
sonra da bu faktörleri
ortadan kald›rmaya yönelik
do¤ru ad›mlar›n at›lmas›d›r.
3
SIRA S‹ZDE
Terörizmin ortaya ç›kmas›nda etkili olan birçok neden bulunmaktad›r. Bunlar›n
bafl›nda ekonomik nedenler gelmektedir. Ekonomik yap›daki Sdengesizlik
ve boO R U
zukluklar terörü etkilemektedir. Gelir seviyesinin çok düflük, gelir da¤›l›m›n›n çok
bozuk ve adaletsiz oldu¤u toplumlarda kat› s›n›rlar içerisinde s›n›flaflmalar meydaD‹KKAT
na gelir. Bu yap› gizli ve aç›k iflsizlik, d›fla ba¤›ml› ekonomi, toplu iflten ç›karmalar, toplu grev ve lokavt uygulamalar›, iflçi sendikalar›n›n siyasallaflmas›, kronik
SIRA S‹ZDE gibi fakenflasyon, d›fl borçlar›n artmas› ve d›fl ülkelerin bask›lar›n›n yo¤unlaflmas›
törler ile terörizme elveriflli bir hale gelir (TBB, 2006:175). Ekonomik unsurlar›n
toplumun büyük bir kesimini ilgilendirmesi nedeniyle provokasyona aç›k bir duAMAÇLARIMIZ
rum ortaya ç›kmaktad›r. Yokluk, ekonomik s›k›nt› ve buna ba¤l› olarak bireysel ve
toplumsal düzeyde yaflanan ruhsal bunal›m hali büyük çapl› olaylar›n, isyan ve
ayaklanmalar›n ve terörist yap›lanmalar›n ateflleyici unsurlar›d›r.
Nitekim Frans›z
K ‹ T A P
Devrimine bakt›¤›m›zda ülke ekonomisinin içinde bulundu¤u kötü durumun, gelir da¤›l›m›ndaki büyük uçurumun, toplumsal s›n›flaflman›n, vergilerin yüksekli¤inin de önemli bir etken oldu¤unu görmekteyiz.
TELEV‹ZYON
Terör örgütleri kendileri için en uygun adaylar› araflt›r›p bulmakta, gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlik, iflsizlik ve yoksulluktan bunalan gençleri çok daha kolay bir
flekilde kand›rmakta ve örgüte kazand›rmaktad›r. ‹flsiz ve ekonomik durumu zay›f
‹ N T E R N E Töz güvenleolan kifliler kendilerini toplum taraf›ndan d›fllanm›fl olarak görmekte,
rini kaybetmekte, topluma karfl› h›nç ve intikam duygusu beslemektedir. Bu kifliler normal koflullarda önemsenmedikleri toplumdan terör yoluyla intikam alma,
kendilerini kabul ettirme duygusunu da tafl›maktad›r. Yoksulluk terörün as›l ve tek
sebebi de¤ilse de terörü besleyen, ona hayat veren en önemli unsurlardan biridir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
214
Ülkelerin ekonomik durumu
ile terör aras›nda do¤rudan
bir iliflki oldu¤unu ileri
sürmek çok do¤ru olmaz.
Ekonomisi kötü olan
ülkelerde terörizm
olmayabilece¤i gibi
ekonomisi iyi olan ülkelerde
ise terörizm bulunabilir.
Suç Sosyolojisi
Nitekim yap›lan araflt›rmalarda terör örgütlerine kat›lan kiflilerin ailelerinin çok büyük bir k›sm›n›n orta ve ortan›n alt›nda gelir seviyesine sahip oldu¤u, durumu iyi
olan aile çocuklar›n›n istisnai bir durum oluflturdu¤u görülmektedir (Alkan, 2002).
Ekonomik nedenler tek bafl›na bir terör nedeni olarak görülemez. Yani, ekonomisi kötü olan toplumlarda terörizm olur, ekonomisi iyi olan ülkelerde ise kesinlikle
terör olmaz demek hatal› olur. Bu konuda görüfllerini dile getiren Ç›nar (1997:257)
flöyle demektedir: “Ekonomik durumla terörizm iliflkisi ancak, terörle mücadelede
kendini belirgin flekilde ortaya ç›kar›r. Ekonomisi düzgün ve sa¤l›kl› iflleyen devletler terörle mücadeleyi daha kolay yaparlar ve baflar›l› olurlar. Buna ek olarak,
ekonomik durumu bir reklam olarak kullanan terörizm bunu yapamaz, dolay›s›yla da mevcut sistemin de¤ifltirilmesi konusunda kendine taraftar bulamaz. Ekonomik durumu çok kötü olan devletlerde terörizm olmad›¤› gibi; ekonomisi çok iyi
olan devletlerde de terörizm olabilir.”
Siyasal Nedenler
Siyasi istikrars›zl›klar, siyasal kat›l›m›n yayg›n de¤il düflük seviyede olmas›, siyasal
kutuplaflman›n varl›¤›, siyasal davran›fl bozukluklar›, siyasi kay›rmac›l›k, siyasi partilerin gerilime dayal› söz ve tutumlar›, hükümete ve/veya siyasi partiler ile Meclise karfl› halk deste¤inin düflük seviyede olmas›, toplumda siyasi bilincin yetersiz
olmas›, toplumun belirli bir dini veya etnik kökene tabi gruplar›n›n hak ve hürriyetlerinin s›n›rlanmas›, özgürlüklerinin kullan›lmas›n›n engellenmesi gibi hususlar
terörizmin ortaya ç›kmas›nda etkili olan siyasal nedenler olarak s›ralanabilir (fienel,
1995:53). Kamu idarecilerinin ve görevlilerinin halka, toplumun belirli etnik, dini
veya mezhebe mensup bireylerine karfl› belirgin bir flekilde kötü davranmas›, haks›zl›klar yapmas›, adaletin d›fl›na ç›kmas›, zulmetmesi durumunda da bu uygulama
ve politikalara karfl› bir tepki olarak terörizm ortaya ç›kmakta veya zaten var olan
terörizm toplumda ciddi anlamda destek bulmaktad›r. Bu konuda 12 Eylül 1980
darbesi sonras› Diyarbak›r Cezaevi’nde yaflanan iflkenceler ve bölge halk›na karfl›
yap›lan haks›z muameleler o tarihten itibaren hep PKK terör örgütü için istismar
edilen çok güçlü nedenler olmufltur. Toplumun büyük bir kesimi devletin, yetkililerin ve kamu personelinin bu dönemdeki politika ve eylemlerine karfl› tav›r alm›fl,
gençler da¤a ç›km›fl, PKK terör örgütüne gitmifl, k›rsalda ve flehirde yaflayan aileler de farkl› flekillerde terör örgütüne destek vermifllerdir.
Sosyal Nedenler
Terörizme neden olan sosyal faktörler çok çeflitlilik gösterir. Sanayileflme ve kentleflmenin getirdi¤i sorunlar, sa¤l›ks›z yerleflim alanlar›n›n olmas›, iç göçler ve sonucunda meydana gelen çevreye uyum sorunu, aile ve komfluluk ba¤lar›n›n zay›flamas›, sosyal ve kültürel de¤iflmede yaflanan sorunlar (moda tak›nt›s›, gençlik sorunlar›, birey-toplum çat›flmas›, kültürel yabanc›laflma) (fienel, 1995:52), toplumsal
yap›n›n demokratik de¤erler d›fl›nda feodal özelli¤e sahip olmas›, din ve mezhep
ayr›l›klar›na dayal› sorunlu bir durumun bulunmas›, e¤itim imkânlar›n›n s›n›rl› olmas›, dini inançlar›n bask› alt›nda tutulmas›, güvenlik güçlerine ve devlete olan
inanç ve güvenin düflük seviyede olmas›, ahlaki de¤erlerin bozulmas›, bürokrasi
ve ifl yaflam›nda yozlaflman›n olmas› terörizmin ortaya ç›kmas›nda etkili olan sosyal faktörler olarak s›ralanabilir (TBB, 2006:142).
PKK terör örgütünün bölgede destek bulmas›n›n iki önemli nedeni bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, bölgenin sosyo-ekonomik yap›s›, ikincisi ise bölgenin
e¤itim düzeyinin düflük ve yetersiz olmas›d›r. Güneydo¤u insan›n›n e¤itim seviye-
si ülkenin di¤er bölgelerine oranla daha düflüktür. Bölge insan›n›n aile, akrabal›k,
hemflehrilik ve afliret yap›s› da ülkenin di¤er bölgelerine göre önemli farkl›l›klara
sahiptir. Bu aç›dan e¤itim seviyesinin yükseltilmesi bireylerin toplumu, ülkeyi ve
dünyay› daha iyi görmelerini ve anlamalar›n› sa¤layacakt›r. Bölgenin ekonomik
kalk›nmas›n›n sa¤lanmas› gerekmektedir. Buna yönelik olarak bölge halk›n› kalk›nma hamlelerinin içine dâhil etmeden yap›lan ekonomik yat›r›mlar pek fazla
olumlu etki yapmamaktad›r. Bölge halk› gerek e¤itim gerekse ekonomik kalk›nmaya yönelik faaliyetleri benimsemeli ve bunlar›n içinde yer almal›d›r. Halk›n benimsemedi¤i, destek vermedi¤i sosyal içerikli politikalar›n baflar›l› olmas› adeta imkâns›zd›r. PKK terör örgütü üyeleri üzerinde yap›lan bilisel araflt›rmalar örgüt üyelerinin büyük bir ço¤unlu¤unun iflsiz, tatmin edici bir sosyal statü ve role sahip olmayan, ileride böyle bir rol ve statüye ulaflma ümidi tafl›mayan insanlar aras›ndan
ç›kt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Bu, flu anlama gelmektedir: hayattan herhangi bir
beklentisi olmayan ve bir anlamda da kaybedecek bir fleyi olmad›¤›na inanan
gençler, terör örgütüne yönelmekte ve bu yap› içerisinde bir kimlik kazanmaya çal›flmaktad›r (Ergil, 1995).
Göç edilen kentlerde göçmenlerin kente uyumunu ve beklentilerini karfl›layacak
sosyal ve ekonomik durumun yetersizli¤i ile kentli kimli¤inin oluflmas›nda sorunlar
yaflanm›flt›r. E¤itim, sa¤l›k, belediye, güvenlik, kültür ve ifl alanlar› konusunda görev
yapan kurumlar ve özü itibariyle sistem bu beklentilere yeterince cevap verememifltir. Toplumun ve dolay›s›yla gençlerin büyük bir bölümü iç göçler sonucunda ciddi
anlamda hayal k›r›kl›klar› yaflam›flt›r. Büyük idealler peflinde büyük kentlere gelen
aileler buralarda toplumsal de¤iflim konusunda sorun yaflamakta ve çocuklar›na sahip ç›kamamaktad›r. Zihinlerde var olan idealler ile fiili yaflamdaki gerçekler aras›nda uçurumlar›n olmas› insanlarda karamsarl›k ve umutsuzluk meydana getirmifltir.
Bu durumu sorgulayan ve kendilerine göre cevap arayan gençler terör örgütleri için
çok uygun bir hedef ve eleman profili oluflturmaktad›r. Göçmenlerin sorunlar›n› hafifletecek önlemlerin al›nmamas› nedeniyle herkes kendi önlemini kendisi almaya
çal›flm›fl, böylece gecekondulaflma ve buna paralel sorunlar da beraberinde geliflmifltir. Göç eden insanlar›n genel olarak e¤itimsiz, vas›fs›z, yoksul olmas› nedeniyle
göç alan kentlerde ekonomik ve sosyal sorunlar yaflanmaya bafllanm›flt›r. Bu sorunlardan birisi de bu durumda bulunan gençlerin terörizmin a¤›na düflmeleri olmufltur. ‹yi bir e¤itim almam›fl, çocuklu¤u yokluk ve d›fllanm›fll›k içinde geçmifl kifliler
ço¤u zaman baflkalar›n›, toplumu ve devleti suçlar. Ellerine f›rsat geçti¤inde suçlad›klar› kesime karfl› tav›r sergiler, eylem gerçeklefltirir. Böylece, göçler sonucu oluflan gecekondu bölgeleri hem organize suç hem de terör örgütleri için çok uygun
birer eleman kazanma alanlar› olmufltur (Kelefl ve Ünsal, 1996:33-34).
Sosyal sorunlar yal›n haliyle terör nedeni de¤ildir. Ancak terör örgütleri bu sorunlar› kullanmak, istismar etmek suretiyle kendilerine taraftar bulmaktad›r. Mevcut sorunlar› s›kça dile getirmek suretiyle memnuniyetsizlikleri provoke etmekte,
konuyu durmadan kafl›mak suretiyle sald›rgan, flikâyetçi kitlesi oluflturmakta ve bu
grubu istedi¤i gibi yönlendirmek suretiyle hedeflerini gerçeklefltirmeye çal›flmaktad›r. Sosyal sorunlar, terörizmin ortaya ç›kmas›, geliflmesi ve güçlenmesi için elveriflli f›rsatlar sunmaktad›r (Ç›nar, 1997:258).
Kültürel Nedenler
Toplum yaflam› içerisinde var olan kültürel farkl›l›klar da terörizmin ortaya ç›kmas›nda ve geliflmesinde rol oynamaktad›r. Kültür: “Bir milletin inanç, duygu, düflünce ve davran›fl kal›plar›n›, bilgi, sanat ve beceri birikimlerini, kendi varl›¤› hakk›n-
215
‹nsanlar büyük ço¤unlukla
iflsizlik, terörden kaçma,
daha iyi bir yaflam elde
etme, çocuklar›na daha iyi
bir yaflam ve gelecek
haz›rlama, daha iyi sa¤l›k
hizmetlerinden yararlanma
gibi nedenlerden dolay›
büyük kentlere göç
etmifllerdir.
216
Etnik milliyetçili¤e dayal›
sorunlar 1789 Frans›z
‹htilali ile birlikte ulus
devlet modeline duyulan
öfkenin etkisiyle dünyada
önemli bir terörizm nedeni
haline gelmifltir.
Suç Sosyolojisi
daki tarih bilincini ve milletin nesnel sosyal yap›s›n› oluflturan sistemler bütünlü¤ünü, din, ahlak, hukuk, dil, sanat ve edebiyat ile ekonomik, teknolojik ve benzeri kurumlar›n biçim ve içeriklerini kapsayan hayat tarz›” olarak tan›mlanabilir (fienel, 1995:53). Hiçbir toplum, di¤er toplumlardan soyutlanm›fl olarak kendi içine
kapanm›fl bir flekilde yaflam›n› devam ettiremez. Bu durum kültürler için de geçerlidir. Kültürler aras› etkileflim her zaman farkl› seviyelerde söz konusudur. Toplum
yap›s›nda meydana gelen de¤iflmeler do¤al olarak kültürel de¤iflmelere de yol
açar. Bu durumda bazen kültür çat›flmas› ortaya ç›kar. Toplumla yeterince bütünleflemeyen gruplarda alt ve hatta karfl›t kültürler meydana gelebilir. Toplumsal de¤iflim geçirmek isteyen alt kültüre ait baz› unsurlar bu süreçte karfl›laflt›klar› baz›
sorunlar› aflmak düflüncesiyle yasad›fl› yollara, fliddet içeren yap›lanma ve eylemlere baflvururlar. Yasad›fl›l›¤›, fliddeti normal ve çözüm elde etmek için meflru gören bir kültürel koda sahip toplum veya gruplar terörizm için çok elveriflli bir kaynak oluflturur. Feodal yap› kendine ait gelenekleri, kurallar› ve kültürel kodlar› ile
terörizm için ayr› bir ortam›n habercisidir. Aile, sülale veya afliret büyüklerinin belirli sorunlar karfl›s›nda ald›klar› tav›r, izledikleri politika büyük ölçüde bu alt kültüre sahip bireyleri, özellikle de gençleri etki alan› içine hapseder. Buna paralel
olarak, bireysel düflünce ve inanç de¤erlerinden ziyade mevcut feodal yap›n›n düflünce ve eylem politikas› a¤›rl›¤›n› hissettirir. Bu durumda terörizm adeta bir toplu inanç, düflünce ve eylem birli¤i olarak de¤erlendirilir.
Özellikle Frans›z Devrimi’nden sonraki süreçte geliflen milliyetçilik ak›m› ile
birlikte etnik ve milliyetçilik eksenli dönüflümler h›z kazanm›flt›r. Ulus-devlet yap›s›na dayal› sistemlerini devam ettirmeye çal›flan devletler kendi içlerinde sorunlar
yuma¤›na sar›l› etnik gruplar›n ba¤›ms›zl›k veya daha fazla özgürlük talepleri ile
karfl› karfl›ya kalm›fllard›r. Bu taleplere gösterilen tepkilere paralel olarak mevcut
sisteme karfl› ses yükseltme, protesto yapma ve silahl› mücadele yollar› birer hak
arama yöntemi olarak ortaya ç›km›flt›r. Bu farkl›l›klar ve d›fllamalar terörizmin ortaya ç›kmas› için elveriflli koflullar oluflturmufltur.
217
Özet
N
A M A Ç
1
Terörizm ile iliflkili kavramlar› tan›mlayabilmek.
Terörizmin küresel düzeyde belirli bir ortak tan›m› yap›lamad›¤› gibi kimi ülkelerin terörist olarak tan›mlad›¤› baz› kifli ve örgütler di¤er bir k›s›m ülkeler taraf›ndan ‘özgürlük savaflç›lar›’ olarak da benimsenebilmektedir. fiiddet her yerde
ayn› kavram ve ifadelerle tan›mlan›rken fliddetin
kendini ifade flekli ve kendisine yüklenen anlamlar farkl›l›k gösterebilmektedir. Bu anlamda
siyasal fliddet ve terörizm de evrensel bir çerçeveye sahip de¤ildir. Bunun en önemli nedeni siyasal fliddet kavram›n› oluflturan fliddet olgusu
ve siyasal olma vas›flar›n›n zamana ve yere göre
farkl›l›k göstermesidir. Bu yüzden, terör ve terörizme iliflkin tan›mlamalarda toplumlar, devletler, araflt›rmac› ve yazarlar aras›nda görüfl birli¤i
bulunmamaktad›r.
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Terörizmin unsurlar›n› s›ralayabilmek.
Terörizmin uluslararas› alanda kabul görmüfl ortak bir tan›m› bulunmamakla birlikte üzerinde
uzlafl›ya var›lan baz› temel unsurlar› vard›r. Terörizmin bafll›ca unsurlar›n› dört bafll›k alt›nda özetlemek mümkündür. Bunlar: ‹deoloji, fliddet, örgüt ve uluslararas› olma unsurlar›d›r.
Terörizmin ortaya ç›kma nedenlerini ifade edebilmek.
Terörizmin ortaya ç›kma nedenleri dünyan›n hemen her yerinde benzerlik gösterir. Detayda farkl›l›klar olmakla birlikte terörün nedenlerini siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik nedenler olmak üzere dört ana bafll›k alt›nda toplamak mümkündür.
218
Suç Sosyolojisi
1. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal fliddetin temel niteliklerinden biri de¤ildir?
a. fiiddet, karmafl›k bir yap›n›n sorunlu bir sonucudur.
b. fiiddet zamana ve teknolojik geliflmelere göre
de¤iflik araç ve yöntemlerden yararlan›r.
c. fiiddet zamana yay›larak gerçeklefltirilir.
d. fiiddetin en önemli amac› can kayb›n› art›rmakt›r.
e. fiiddet, kendini meflru gösterme aray›fl›ndad›r.
2. Afla¤›dakilerden hangisi terörizmle iliflkili temel kavramlardan biri olarak say›lamaz?
a. Siyasi suç
b. Organize suç
c. Anarflizm
d. Özgürlük savaflç›s›
e. Siyasal fliddet
3. Afla¤›dakilerden hangisi terörizmin unsurlar›ndan
de¤ildir?
a. fiiddet
b. ‹deoloji
c. Örgüt
d. Uluslararas› olma
e. Siyasi faaliyetler
4. Afla¤›dakilerden hangisi 2000’li y›llarda meydana gelen ve küresel etkilere yol açan terör sald›r›lar›ndan biri de¤ildir?
a. 15 Haziran’da IRA’n›n Manchester bombal› sald›r›s›
b. 11 Eylül’de El Kaide’nin ABD ‹kiz Kuleler sald›r›s›
c. 15-20 Kas›mda El Kaide’nin ‹stanbul HSBC, ‹ngiliz Konsoloslu¤u ve Sinagog sald›r›lar›
d. 11 Martta ETA’n›n Madrid yolcu treni sald›r›lar›
e. 7 Temmuz’da IRA’n›n Londra metro istasyonlar›
sald›r›s›
5. Afla¤›dakilerden hangisi hedefine, kayna¤›na ve yo¤unluk derecesine göre siyasal fliddet türlerinden biri
de¤ildir?
a. Yasad›fl› gösteri yürüyüflleri
b. Ayaklanma - isyan
c. Siyasi örgütlenme
d. ‹htilal
e. ‹ç savafl
6. Afla¤›dakilerden hangisi terörün yöntemlerinden biri de¤ildir?
a. Bask›
b. fiantaj
c. fiiddet
d. Korkutma
e. Tehdit
7. Afla¤›dakilerden hangisi gerilla ve gerilla savafl› ile
ilgili do¤ru bir bilgi de¤ildir?
a. Gerilla savaflç›s› savafl hukukuna tabidir.
b. Gerilla, ülkesini iflgal eden yabanc› ülke askerlerine karfl› savafl›r.
c. Gerilla, profesyonel asker olmayan sivil savaflç›d›r.
d. Gerilla, iflgalcilere karfl› savafl›rken herhangi bir
kurala ba¤l› kalmadan ve uymadan savafl›r.
e. Gerilla, ülkesini iflgal eden askerler ve askeri birliklere yönelik eylem gerçeklefltirir.
8. Afla¤›dakilerden hangisi terörizmin ana unsurlar›ndan biri de¤ildir?
a. ‹deoloji
b. fiiddet
c. Örgüt
d. Uluslararas› olma
e. Silah gücü
9. Afla¤›dakilerden hangisi terörizmin ortaya ç›kma nedenlerinden bir olarak ifade edilemez?
a. Ekonomik nedenler
b. Kültürel nedenler
c. Kiflisel nedenler
d. Siyasal nedenler
e. Sosyal nedenler
10. Afla¤›dakilerden hangisi terör kavram›n› tan›mlamada do¤ru bir ifade de¤ildir?
a. Terör, dehflete düflürmek ve korkutmak anlam›na
gelen Latince kökenli “terrere”den türetilmifltir.
b. Terör, ülkelerin d›fl güvenlik politikalar›n›n bir
parças› olarak uygulamaya koyduklar› organize
bir eylem türüdür.
c. Terör, Türkçe’de afl›r› korkuya neden olan, yakmaya
ve y›kmaya yönelik ve fliddetli k›zg›nl›k ve öfke hali durumlar›n› ifade etmek için de kullan›lmaktad›r.
d. Terör, Latince’den al›nd›¤› 13.Yüzy›l’dan itibaren bireysel psikolojik ruh hali olan korku durumunu ifade etmektedir.
e. Terör, kamu otoritesini veya toplum yap›s›n› y›kmak için giriflilen korku ve y›lg›nl›k yaratan fliddet hareketleri olarak tan›mlanmaktad›r.
219
1. d
S›ra Sizde 1
Terörist belirli siyasi amaçlar do¤rultusunda, hiçbir kurala ba¤l› kalmadan asker sivil ayr›m› yapmaks›z›n terör
eylemleri yapan kiflidir. Gerilla ise, ülkesini iflgal eden
yabanc› askerlere karfl› savaflan, onlar› hedef alan eylemler yapan, savafl hukukuna tabi, halk›n içinden ç›kan ve profesyonel olmayan sivil savaflç›d›r. Gerilla’n›n
herhangi bir siyasi amac› yoktur, ülkesinin iflgalden kurtulmas› ve ba¤›ms›zl›¤› için savafl›r.
2. b
3. e
4. a
5. c
6. b
7. d
8. e
9. b
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal fiiddet” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terörizmle ‹liflkili Kavramlar” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terörizmin Unsurlar›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terörizm” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal fiiddet” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terör” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gerilla ve Gerilla Savafl›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terörizmin Unsurlar›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terör” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyo-Psikolojik Profil Yönteminin Kapsam› ve Amaçlar›” bölümünü gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Terör örgütlerinin varl›klar›n› duyurmak, toplumda korku ve bask› oluflturmak, güç gösterisinde bulunmak,
örgüte eleman kazanmak, örgüt elemanlar›na psikolojik destek sa¤lamak, güvenlik kuvvetlerinin mücadele
azim ve kararl›l›¤›n› k›rmak, iktidarlar› pazarl›k masas›na çekmek ve avantaj elde etmek için baflvurduklar› en
etkili ve tek yol fliddet kullan›m›d›r.
S›ra Sizde 3
Terörizm çok yönlü ve boyutlu bir sorunlar yuma¤›d›r.
Batakl›¤› kurutmadan at›lan ad›mlar hem eksik hem de
hatal› sonuçlar do¤urur. Teröristlerin yakalanmas›, öldürülmesi ve bu yöndeki say›sal üstünlük göstergeleri
terör örgütüne kat›lan çok say›daki yeni elemanlar ve
örgüte verilen halk deste¤i ile pek bir anlam tafl›maz.
Terörizmin ortaya ç›kma nedenlerinin sa¤l›kl› bir flekilde belirlenmesi ve bu nedenlerin ortadan kald›r›lmas›na yönelik ekonomik, siyasal, sosyal, hukuki ve kültürel ad›mlar›n at›lmas› halinde terör örgütünün varl›k ve
yaflam›n› devam ettirme nedenleri ve imkân› ortadan
kald›r›labilecektir. Halk deste¤ini elde etmesi, yeni eleman kazanmas› güçleflen bir terör örgütünün uzun süre etkinli¤ini devam ettirmesi adeta imkâns›zd›r.
220
Suç Sosyolojisi
Kaynaklar
Alderson, J., (1977) Communal Policing, Devon and
Cornwall Constabulary’, Public Relations Department
Alkan, N. (2000) Psikolojik Harekat, Terörizm ve Polis.
Ankara: EGM TEMÜH Daire Baflkanl›¤› Yay›nlar›
Alkan, N. (2002) Gençlik ve Terörizm, Ankara: EGM TEMÜH Daire Baflkanl›¤› Yay›nlar›
Alkan, N. (2007) Söz Bitmeden: Terörle Mücadelede Önleme Stratejileri. Ankara: USAK Yay›nlar›
Althusser, L. (1991) ‹deoloji ve Devletin ‹deoloji Ayg›tlar›. Y. Alp ve M. Öz›fl›k (Çeviren), ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nlar›
Altu¤, Y. (1995) Terörün Anatomisi. ‹stanbul: Alt›n Kitaplar
Ansiklopedik Siyasi Terimler ve Örgütler Sözlü¤ü
(1993), Ankara: Güvenlik ve Yarg› Muhabirleri Derne¤i Yay›nlar›
Ar›bo¤an, D.Ü. (2001) Globalleflme Senaryosunun Aktörleri. ‹stanbul: Der Yay›nlar›
Bal, ‹. (2006) “Terör, Terörizm ve Tarihsel Süreç” ‹. Bal
(Der.) Terörizm, Terör ve Küresel Terörle Mücadelede Ulusal ve Bölgesel Deneyimler, Ankara: USAK Yay›nlar›
Befle, E. (2004) “Terörizm Literatürü Üzerine”, Polis Dergisi, Ankara: Emniyet Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›
Bolay, S.H. (1984) Felsefi Doktrinler Sözlü¤ü, 3. Bask›,
‹stanbul: Ötüken Yay›nlar›
Bowyer, B.J. (1992, Mart), ‘Career Moves: Reflections
on the Irish Gunmen’, Studies in Conflict and Terrorism, Say›.15
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (1986) Cilt.22,
Interpress Bas›n ve Yay›nc›l›k
Campbell, C. (1976, fiubat), Portrait of a mass killer,’,
Psychology Today, Say›.9
Canter, D. (1989), ‘Offender Profiles’, The Psychologist
(Ocak 1989)
Cerrah, ‹. (2009) Demokratik Toplumlarda ‹çgüvenlik,
Ankara: Polis Akademisi Yay›nlar›
Chomsky, N. (1999) “Uluslararas› Terörizm: Görünüfl ile
Gerçek”, N. Chomsky, E.S. Herman, G. O’Sullivan
ve A. George (Editörler), Terörizm Efsanesi, Ankara: Ayraç yay›nevi
Covey, S.R., (1988) Etkili ‹nsanlar›n 7 Al›flkanl›¤›, Çev:
G. Suveren ve O. Deniztekin, Varl›k, Özel Dizi, 7.Bas›m, ‹stanbul
Craig, D.P. (1980), Hip Pocket guide to planning and
evaluation, Austin, TX, Learning Concepts
Ça¤›ran, M.E. (2008) “Terörizm ve Uluslararas› Hukuk”,
H. Çakmak (Ed.) Terörizm, Ankara: Bar›fl Platin Kitap
Ça¤lar, A. (1997) “Türkiye’de Terör Örgütlerinin Yap›sal
Özellikleri”, Strateji Dergisi, Ankara: Damla Matbaas›
Çakmak, H. (2008a) “Kavramsal Olarak Terör”, H. Çakmak (Ed.) Terörizm, Ankara: Bar›fl Platin Kitap
Çakmak, H. (2008b) “Tarihsel Aç›dan Terör” H. Çakmak (Ed.) Terörizm, Ankara: Bar›fl Platin Kitap
Ç›nar, B. (1997) Devlet Güvenli¤i, ‹stihbarat ve Terör,
Ankara: Sam yay›nlar›
Çitlio¤lu, E. (2006) Gri Tehdit Terörizm, Ankara: Ümit
Yay›nc›l›k
Denker, S. (1997) Uluslararas› Terör, Türkiye ve PKK,
‹stanbul: Bo¤aziçi Yay›nlar›
Dilmaç, S. (1997) Terörizm Sorunu ve Türkiye, Ankara:
EGM Yay›nlar›
Dilmaç, S. (2004) “Global Tehdit: Terörizm ve Türkiye’ye Etkisi”, Polis Dergisi, Ankara: EGM Yay›nlar›,
Y›l.10, Say›. 40
Ergil, D. (1980) Türkiye’de Terör ve fiiddet, Ankara: Turhan Kitabevi
Ersoy, Ö. (2004) “Terör ve Organize Suçlarda Yak›nlaflma ve ‹flbirli¤inin ‹ncelenmesi”, Polis Dergisi, Ankara: EGM Yay›nlar›, Y›l. 10, Say›. 40
Geberth, V. (1993) Practical Homicide Investigation:
“Tactics, procedurers, and forensic techniques” (2.
Bas›m), Boca Raton, FL:CRC
Geleri, A. (1999), ‘Proaktif Polislik: Suçla Mücadelede
Farkl› ve Etkili bir Yaklafl›m’, Do¤u Anadolu’da Güvenlik ve Huzur Sempozyumu. 17-19 Aral›k 1998”,
F›rat Ün. Ve Elaz›¤ Em. Md’lü¤ü, Ça¤layan A.fi.
Gladstone, T., (1980) Co-ordinating Crime Prevention
Efforts, London: HMSO
Godwin, J. (1978) Murder USA: The ways we kill each
other, New York, Ballantine
Gündüz, A. (1994) Milletleraras› Hukuk ve Milletleraras› Teflkilatlar Hakk›nda Temel Belgeler, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›
Hazelwood, R.R. (1989), ‘The Serial Rapist, His
Characteristics and Victims’, FBI Law Enforcement
Bulletin (Ocak, 1989)
Haz›r, H. (2001) Siyasal fiiddet ve Terörizm, Ankara:
Nobel Yay›nc›l›k
Heal, K., and J. Burrows (eds) (1983) Crime Prevention:
A Coordinated Approach, London: HMSO
Hickey, E., (1991), Serial Murderers and their victims,
Pacific Grove, CA, Brooks/Cole
Home Office, (1983) Crime Reduction: Report of an
Inter_Departmental Group on Crime, London:
HMSO
Home Office, (1984) Crime Prevention, Circular 8/84,
London: HMSO
Horn, J.(1985), ‘Criminal Personality Profiling’, FBI
World Conference on Psychology
Jenkins, P. (1995), ‘A historical perspective on serial
murder: England, Germany and the USA 1900-1940’,
T. O’Reilly-Fleming ve S. Egger (ed), Serial and Mass
Murder: Theory, research, policy. Toronto,
University of Toronto Press
Karagöz, A. (2008), “Terörizmin Etkilerinin Damla Teorisi Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi”, Polis Dergisi, Ankara: EGM yay›nlar›, No.446, Say›. 14
Kaya, ‹. (2005) Terörle Mücadele ve Uluslararas› Hukuk, Ankara: USAK Yay›nlar›
Kelefl, R. Ve Ü. Artun (1996) Kent ve Siyasal fiiddet, Ankara: AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›
Kerner Commission, (1986) Report of the National
Advisory Commission on Civil Disorders, London
Kocao¤lu, M. (1999), ‘Türkiye’yi bölme ve köfleye s›k›flt›rma vas›tas› olarak iç ve d›fl mihraklar taraf›ndan
kullan›lan terör’, Do¤u Anadolu’da Güvenlik ve Huzur Sempozyumu. 17-19 Aral›k 1998”, F›rat Ün. Ve
Elaz›¤ Em. Md’lü¤ü, Ça¤layan A.fi
Laqueur, W. (2002) “Terörizmin Yorumlanmas›, C. Güzel (Haz›rlayan) Silinen Yüzler Karfl›s›nda Terör, ‹stanbul: Ayraç Yay›nevi
Mason, G. (1988, 25 Mart), ‘Offender Profiling: The New
Science?’, Police Review
Moore, M.H., R.C. Trojanowicz ve G.C. Kelling (1988),
Perspectives on Policing: Crime and Policing, No.2,
Washington D.C.National Institute of Justice, June
1988
Newman, K., (1984) Report of the Commissioner for the
Metropolis, London: HMSO
Özdiker, C. (2004) “Türkiye’de Medya ve Terör”, Polis
Dergisi, Ankara: EGM Yay›nlar›, Y›l.10, Say›.40
Özönder, C. (1999), ‘Terörün Sosyo-Kültürel Yönleri’,
Do¤u Anadolu’da Güvenlik ve Huzur Sempozyumu. 17-19 Aral›k 1998”, F›rat Ün. Ve Elaz›¤ Em.
Md’lü¤ü, Ça¤layan A.fi.
Palmiotto, M., (1994) Criminal Investigation, Chicago:
Nelson-Hall
Porter, B. (1983), ‘Mind hunters’, Psychology Today
(Nisan, 1983)
221
Poveda, T. (1990) Lawlessness and Reform: The FBI in
Transition, California: Brooks/Cole
Reich, W. (1990), ‘Understanding Terrorist Behaviour’,
Origins of Terrorism, Cambridge University Press,
Sch›ppers, C. (1992, 16 Ocak) ‘Netherlands National
Criminal Intelligence Service’, Presentation at the
Investigative Psychology Seminar, Metropolitan
Police Detective Training School,
fienel, M. Ve A.T. fienel (1995) Genel Hatlar›yla Terörizm, Ankara: EGM yay›nlar›
Topal, A.H. (2005) Uluslararas› Terörizm ve Terörist Eylemlere Karfl› Kuvvet Kullan›m›, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›
Türkiye Barolar Birli¤i, 2006) Türkiye ve Terörizm, Ankara: TBB Yay›nlar›
Urhal, Ö. (2009) Küreselleflen Dünyada Güvenlik, Ankara: Adalet Yay›nlar›
Ünsal, A. (1996) “Geniflletilmifl Bir fiiddet Tipolojisi”,
Cogito Dergisi, Yap› Kredi Yay›nlar›, S (6-7 K›fl - Bahar)
Wilkinson, P. (2002), “Terör ve Terörizm: Kavramlar,
Özellikleri ve Tipoloji”, C. Güzel (Der.) Silinen Yüzler Karfl›s›nda Terör, Ankara: Ayraç Yay›nevi
Wilson, C., ve D., Seaman, (1992) The Serial Killers,
London: True Time
Wycoff, M.A., (1988) The Benefits of Community
Policing: Evidence and Conjecture, Temple, Police
Foundation
Y›ld›r›m, E. (2000) “Küreselleflme, Refah Devleti ve Risk
Toplumu”, V. Bozkurt (Der.) Küreselleflmenin ‹nsani Yüzü, No. 386, Dizi No. 031, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›
Yunuso¤lu, K. (1996) Devlet Güvenli¤i ve ‹stanbul, Ankara: EGM E¤itim Daire Baflkanl›¤› Yay›nlar›
Zafer, H. (1999a) Ceza Hukukunda Terörizm, Milletleraras› Metinler ve 3713 Say›l› Terörle Mücadele Kanunu Ifl›¤›nda, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›
Zafer, H. (1999b) Sosyolojik Boyutuyla Terörizm, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›
Sözlük
223
Sözlük
A
Anarfli: Hükümetsiz kalan ya da iktidar›n, karfl›t siyasal, eko-
Adalet: Yasalarla sahip olunan haklar›n herkes taraf›ndan
nomik ve toplumsal güçler aras›nda uzlaflt›rma görevini
kullan›lmas›n›n sa¤lanmas›, Belli bir toplumda, belli bir
art›k yerine getiremedi¤i bir toplumun durumu. Kural-
tarihsel dönemde bir toplumsal olgunun adil say›lmas›
s›zl›k, yönlendirici bir ilkenin bulunmamas› ya da bu il-
yoluyla korunmas› tutumu.
kelere uyulmamas› yüzünden baz› etnik alanlarda orta-
Adli Makam: Adalet ifllerinin görüldü¤ü ve sonuca ba¤land›¤› kamuya ait yönetim yeri, adli merci.
Adli Yarg›: Anayasa yarg›s›, idari yarg› ve askeri yarg› d›fl›nda kalan yarg›sal faaliyetleri, yani adalet (adliye) mahke-
ya ç›kan düzensizlik ve kargafla durumu.
Anarflist: Anarflizmi savunan, bu ö¤retiyi destekleyen ve onun
için mücadele eden kifli.Otoriteye bafl kald›ran, her türlü vesayeti ve kural› reddeden kifli.
meleri taraf›ndan yürütülmekte olan yarg› faaliyetlerini
Anarflizm: Bireyin her türlü devlet vesayetinden kurtar›lmas›
kapsayan yarg› türüdür. Di¤er yarg› türlerine oranla ad-
gerekti¤ini ileri süren siyasal görüfl. Toplumsal yaflam›
li yarg›, uygulama alan› en genifl olan yarg› türüdür. Ad-
düzenleyen tüm kurum ve kurallar› reddeden anarflizm,
li yarg› kolunun biri “ceza yarg›s›”, di¤eri “medeni yarg›”
do¤al olarak ahlak kurallar›n›n egemenli¤ini de redde-
(hukuk yarg›s›) olmak üzere bafll›ca iki türü vard›r.
der. Bireysel iradenin her fleyin üstünde oldu¤unu savu-
Ahlaki Geliflim: Ahlaki Geliflim, Kiflilik Gelifliminin en önem-
nan anarflizmin kurucusu Proudhon ve di¤er temsilcile-
li parças›d›r. Çünkü bireyin “Toplumsallaflma Süreci”
ri Bakunin, Kropotkin ve Stirner, ahlak yasalar›n›n di¤er
içersinde neyin ne oldu¤u ve uygun kabuller konusun-
yasalar gibi insanlar› kolay yönetmek için uyduruldu¤u-
da bir bilinç gerçeklefltirmesi ile ilgilidir. Ahlaki gelifli-
nu savunurlar.
min en önemli unsurlar›: kiflinin sorumluluk sahibi oldu-
Anket: Belli kiflilerin ya da gruplar›n bir konu üzerindeki duy-
¤u çevresine ve topluma karfl› yani iletiflim içersinde ol-
gu, düflünce ve deneyimlerini anlamak için belli bir pla-
du¤u evrene karfl› kendisin ne kadar denetleyebildi¤i ve
na göre haz›rlanm›fl olan soru listeleridir. Sosyal bilim-
sorgulayabildi¤idir.
lerde nicel araflt›rma tekni¤i olarak yayg›nca kullan›l›r.
Aile ‹çi fiiddet: Aile içerisinde bireylerin bedensel ve ruhsal
Ölçme ve istatistikî araflt›rmay› içerir.
aç›dan zarar görmesine, yaralanmas›na ve sakat kalma-
Anomi: Kiflilerin davran›fllar›na yön veren kurallar›n ve de¤er
s›na neden olan bireysel ve toplu hareketlerin tamam›-
sistemlerinin zay›flamas›yla, kiflilerin flaflk›nl›¤a sürük-
d›r. Aile içi fliddet, büyük oranda kad›n ve çocuklara na-
lendi¤i ve yo¤un bir doyumsuzluk içinde bulunduklar›
diren de yafll›lara yönelik olmaktad›r.
toplumsal durum.
Aile: Kan, evlilik ve evlat edinme yoluyla iliflki halinde olan
Asayifl: Hukuka uygun ve gerekli önlemlerin al›nmas› sonu-
ve genellikle ortak bir mekân› paylaflan toplumsal birim.
cu devlete, topluma, kiflilere, mal ve eflyalara yönelik
Alg›lanan Yakalanma Riski: Bir potansiyel suçlunun herhangi bir yer ve zamanda suç ifllemesi halinde polis taraf›ndan yakalanma olas›l›¤›n› ‘öznel’ olarak de¤erlendirmesine denir.
Alt Benlik: Alt benlik, bizim bencil k›sm›m›zd›r ve yaln›zca
kiflisel isteklerimizi tatmin etmeye çal›fl›r. Alt benlik haz
ilkesine göre hareket eder, di¤er bir deyiflle herhangi bir
fiziksel ve toplumsal s›n›rlamay› dikkate almaks›z›n, sadece kiflisel tatmin sa¤layacak fleylerle ilgilenir.
Ampirik Kriminoloji: Suç ve suçlulukla ilgili çal›flmalar›n
deney ve gözleme dayal› olarak yap›lmas›d›r.
Ampirik: Bilginin duyular sayesinde ve deneyimle kazan›labilece¤ini öne süren görüfl, görgül, deneysel. Bir kurama de¤il yaln›zca gözleme dayal› olan.
Ampirizm: Bilginin tek kayna¤›n›n deney oldu¤unu ileri süren ö¤reti... Bu ö¤reti bilginin sadece duyumlardan geldi¤ini ve deney d›fl›nda hiçbir yoldan bilgi edinilemeyece¤ini savunur.
tehlike, kaza ve sabotajlar›n söz konusu olmad›¤› bir ortam, düzensizlik ve kar›fl›kl›klar›n önlendi¤i, hayat›n normal ak›fl›n›n sa¤land›¤› hali, dirlik ve düzenin varl›¤› konusunda kamuda oluflturulan yayg›n ve yerleflik inanc›
ifade etmektedir.
Asosyallik: Sosyal olmayan, herhangi bir etkinlikten yoksun
insan.
Ataerkil Aile: Güç ve otoritenin babada (erkeklerde) oldu¤u,
en yayg›n aile sistemidir.
Atavistik Adam: Lombroso’ ya göre evrim merdiveninde ç›kmalar› gereken basama¤a ulaflamam›fl, evrimleflememifl
insan.
Atavizm: Organizmalarda evrimsel geliflim süresince ortadan
kalkan baz› özelliklerin tekrar görülmesi. Evrimleflme
sürecini tamamlayamama.
224
Suç Sosyolojisi
B
Cinsel ‹stismar: Kiflilerin kendi r›zalar›na ra¤men baflkalar›
taraf›ndan cinsel olarak kötüye kullan›lmalar›, suistimal
Bencillik: ‹nsan eylemlerinin kökeninde “ben sevgisi” vard›r.
edilmeleri, istemedikleri halde baflkalar›n›n cinsel yöne-
Ahlak ise insan›n kendini koruma güdüsünün d›fla vu-
limlerine hedef olmalar› durumunu ifade eder. Her cin-
rulmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bu görüflü savunan
siyetten, her sosyal tabakadan ve meslek grubundan ki-
Thomas Hobbes’a göre, insanda, hayvanlarda oldu¤u gi-
fliler cinsel istismara u¤rayabilmektedirler, ancak genel
bi “kendini sevme” ve ”kendini koruma” içgüdüleri var-
olarak kad›nlar›n ve çocuklar›n cinsel istismara daha çok
d›r. Dolay›s› ile insan do¤as› gere¤i “bencil” dir. Bencil
olan insan her fleyden önce kendi “ç›kar” ›n› düflünece¤inden evrensel bir ahlak yasas› yoktur.
maruz kald›klar› söylenebilir.
Cinsel Suç: Fuhufl, taciz, istismar, k›z kaç›rma, ›rza tecavüz
gibi suçlar› kapsayan, cinsel haz elde etmek amac›yla ifl-
Benlik: ‹nsan›n, kendi kiflili¤ine iliflkin kan›lar›, kendini tan›ma ve de¤erlendirme biçimidir. Kiflili¤in iki yönü vard›r.
Birinci yönü, d›fla yans›yan, daha çok baflkalar› taraf›n-
lenen suç türü.
Cinsel Taciz: Israrc› ve istek d›fl› cinsel yaklafl›mlar için kullan›lan terimdir. Kiflinin iznini almadan cinsel temas, do-
dan de¤erlendirilen ve davran›fllar›na yans›mas› ile de
ölçülebilen yand›r. ‹nsan›n bu yönü nesneldir. Kiflili¤in
ikinci yönü ise d›flar›ya pek yans›mayan yani bireyin
kunma, sözle sark›nt›l›k fleklinde gerçekleflir.
Cinsiyet Rolü: Cinsiyet rolü, bir kiflinin erkek çocuk, erkek,
k›z çocuk veya kad›n olarak durumunu tan›t›c› sözleri ya-
kendini tan›mlad›¤› biçimidir. ‹flte kiflili¤in, bu öznel yö-
hut davran›fllar›d›r. Kad›n ve erkek aras›ndaki ayr›m top-
nü benliktir ve benlik ölçülerek de¤il, yorumlanarak an-
lumsal yaflamda evrensel bir örgütleyici ilkedir. Çocuklar
lafl›labilir.
olarak, erkek ve k›zlardan farkl› beceriler ö¤renmeleri ve
Beyaz Yaka Suçlar›: fiiddete dayanmayan bir suç olarak ta-
farkl› kiflilikler gelifltirmeleri beklenir. Yetiflkinler olarak,
n›mlamaktad›r. Bu suçla; haraç, zimmet, rüflvet, borsa
erkek ve kad›nlar kar› ya da koca, anne ya da baba ola-
manipülasyonu, içeriden ö¤renme ticareti, fiyat belirle-
rak belirgin bir biçimde farkl› cinsiyet iliflkili roller üstle-
me, anti tröst ihlali gibi san›¤›n mesle¤inden kaynakla-
nirler. Kültürler neyin erkeksi ya da kad›ns› oldu¤una yö-
nan güven duygusunun hile ve di¤er yollarla hukuka ay-
nelik tan›mlar bar›nd›r›rlar. Bunla birlikte cinsiyet farkl›-
k›r› bir biçimde kötüye kullan›lmas›yla ifllenen suçlar›n
l›k ya da benzerliklerini vurgulamalar›nda fakl›l›klar ol-
anlafl›lmas› gerekir. Beyaz yakal› suçlar daha çok kiflinin
makla birlikte toplumsal yaflam› yap›land›rmak, kurgula-
mesle¤ine dayanan veya ifl dünyas› ile ilgili bir suçtur.
Birey: Toplumlar› oluflturan ve düflünsel, duygusal, iradeyle
ilgili nitelikleri toplum içinde belirlenen insanlar›n her
mak için cinsiyetin kullan›m› tüm kültürlerde temeldir.
Ça¤dafllaflma: Politik içerikli bir kavramd›r. Daha çok ba¤›ms›zlaflma, uluslaflma, uygarlaflma, laikleflme, modernlefl-
biri, fert. ‹nsan topluluklar›n› oluflturan, insanlar›n benzer yanlar›n› kendinde tafl›makla birlikte, kendine özgü
ay›r›c› özellikleri de bulunan tek can, fert.
Bireysellik: Birey olma olgusu. Bir kifliyi benzerlerinden ay›ran özelliklerin bütünü, ferdiyet.
Bürokrasi: Karar vermede ak›lc›l›k, iliflkilerde kuralc›l›k, görevlerde belirlilik, otoritede merkezilik esaslar›na göre
me, kentleflme gibi anlamlar› ifade eder.
Çekirdek Aile: Anne, baba ve evlenmemifl çocuklardan meydana gelen aile.
Ço¤ulcu Toplum: Çeflitli s›n›flara, tabakalara ve gruplara toplum yönetimini etkileme hakk›n› tan›yan toplum.
Ço¤ulculuk: Gücün farkl› gruplar aras›nda da¤›t›lmas›n› ifade eder. Bir grubun gücü tümüyle eline geçirmesini ve
iflleyen örgüt. Devlet kurumlar›nda çal›flan üst düzey yö-
merkezi yönetimin vatandafllar üzerinde bask› kurmas›-
neticiler toplulu¤u. Bir toplumda tabandan yukar›ya do¤ru ç›kt›kça daralan bir yap› içinde örgütlenmifl olan, genel kural ve ilkelere göre çal›flan profesyonel atanm›fl
n› önler.
Çok Kültürcülük: Ça¤dafl dünyada yaflamsal her fleye, birbirinden önemli biçimde farkl› olan insanlar›n birbiri ile
görevliler toplulu¤u.
temasta olduklar›na ve birbirleriyle ifl yapmalar› gerekti-
C-Ç
Ceza: Yasalar› bilerek ve isteyerek çi¤neyen, belli bir eylemiyle suç iflleyen kifliye uygulanan yapt›r›m. Baflkalar›na bir
flekilde, maddi ya da manevi zarar veren, topluma ve
toplumsal hayata zararl› eylemlerde bulunan kiflinin, özgürlü¤ünün elinden al›nmas›, birtak›m haklar›n k›s›tlanmas› ve parasal kayba u¤rat›lmas› suretiyle yoksunluk
içinde bulunmas› durumu.
¤ine iflaret etmektedir.
D
Damgalama Teorisi: Toplumsal sapmay›, insanlar›n ne yapt›klar› ile de¤il, di¤er insanlar›n onlar›n davran›fllar›na atfettikleri anlamlar ile aç›klama iddias›d›r. Sapma görecelidir ve bir davran›fl›n damgalanmas›ndan baflka bir fley
de¤ildir.
Sözlük
Damgalama: Bir kimsenin ad›n› kötüye ç›karan, yüz k›zart›c›
225
Durumsal Suç Önleme: Sorun oluflturan belirli yerlerin so-
durum.
kak ayd›nlatmalar›n›n art›r›lmas›, özellikle akflam ve so-
De¤iflme: Baflka bir biçim veya duruma girme.
runlu saat dilimlerinde görünür polis devriye say›s›n›n
Demokrasi: Kelime anlam›, halk›n (demos) yönetimi (kratos)
art›r›lmas›, yo¤un kalabal›klar›n ve suç sorununun oldu-
demektir.
¤u (veya olabilece¤i) yerlerde görünür güvenlik kamera-
Demokratik Rejim: Demokrasi halk›n kendi kendisini yönet-
s› ve devriye uygulamas›na a¤›rl›k verilmesi ve buna
ti¤i bir güç yap›s›n› ifade eder. ‹ktidar olma yetkisi hukuken halk›n elindedir. Halk kendini yönetecekleri, kendi
benzer di¤er yöntemleri içerir.
Düzen: Belli yöntem, ilke veya yasalara göre kurulmufl olan
iradesince seçer. Demokratik rejimlerin baz› özellikleri
durum, uyum, nizam, sistem.
vard›r. Öncelikle serbest ve özgür bir seçim olmal›d›r. Bu
uyum ve uzlaflma mekanizmas›d›r. Seçim, halk›n do¤rudan ya da dolay›s›yla kamusal gücü kullanacaklar› belirle-
E
Ego: Ak›l ve sa¤duyu denilebilecek fleyleri temsil eder. Ego,
mesini sa¤layan bir etkinliktir. Di¤er özellikler: Yetkiler,
çevreyle etkileflim sonucu ortaya ç›kar. ‹d, isteklerini
konumlar, sorumluluklar, yasalar ve nesnel kurallarla be-
karfl›lamas› için egoya bask› yapar. Bilinç düzeyine ç›k-
lirlenmelidir, Yurttafllar siyasi parti kurabilme hakk›na sahip olmal›d›r ve Kitle iletiflim araçlar› özgür olmal›d›r.
Demokratikleflme: Toplumsal alan›n halk›n gücünün hakimiyetinde olmas› durumuna geçifl, bir tür toplumsal de¤iflim.
Determinizm: ‹nsan›n, “ahlaki eylemleri ile ilgili kararlar›, içten ve d›fltan belirlenen koflullar›n etkisiyle oluflur” görüflüne dayanarak ahlaki eylemlerinde özgür olmad›¤›n›
savunan filozoflar vard›r. Bunlar ahlak felsefesi alan›nda
deterministtir.
Devlet: Belli bir toprak parças› üzerinde egemen, yasal düzeni ve politikalar›n› uygulamak için askeri güç kullanma
kapasitesi olan bir ayg›tt›r. Modern devletler, parlamentolar› ve bürokratlar› olan ulus devletlerdir. Belirli toprak
parças› üzerinde söz sahibidirler. S›n›rlar› belirli bir toprak parças› ile bu topraklarda yaflayan insanlar üzerinde
egemenlik hakk› kullanan siyasal, sosyal, kültürel ve
ekonomik örgütlenmelerdir.
Devriye Güzergâh›: Devriye polisinin, hizmet sundu¤u bölgede önceden belirlenmifl, takip etmesi gereken belirli
bir yol haritas›na denir.
Devriye Hizmeti: Devriye polisinin görev bölgesi veya güzergah›nda yerine getirmifl oldu¤u faaliyetlere denir.
maya çal›fl›r; ancak, egod id’in toplumsal onay görmeyecek talepleri bilinçalt›na bast›rma çabas› içinde olur. Ego,
gerçeklik ilkesine göre ifller.
Egoist: Bencil. Yaln›z kendini düflünen, kendi ç›karlar›n› herkesinkinden üstün tutan kifli.
Ekonomik Ma¤duriyet: Bir kiflinin maruz kald›¤› olaya dayal› olarak ekonomik aç›dan zarar görmesi, kayba u¤ramas›d›r. Bu tür ma¤duriyetler bireysel bir eyleme dayal› olabilece¤i gibi (h›rs›zl›k veya doland›r›c›l›k gibi) kitlesel bir olaya (ekonomik kriz, bankan›n hileli iflas› veya batmas› ev do¤al afetler gibi) ba¤l› olarak da meydana gelebilir.
Emniyet: Güvenlik. Güven, inanma, itimat. Güvenlik ifllerinin
yürütüldü¤ü yer.
Empati: Bir baflkas›n›n duygular›, içinde bulundu¤u durum
ya da davran›fllar›ndaki motivasyonu anlamak ve içsellefltirmek.
Endüstri Toplumu: Fabrika üretimi düzeninin egemenli¤inde bir sosyal örgütlenme biçimidir.
Endüstrileflme: Bir toplumdaki iktisadi faaliyetlerin a¤›rl›¤›n›n sanayi kesimine kaymas› ulusal gelir için de sanayi
Devriye M›nt›kas›: Devriye polisinin görev yapt›¤›, sorumlu-
kesiminin pay›n›n artmas› ve ileri üretim tekniklerini kul-
lu¤una verilmifl, s›n›rlar› belli olan hususi bir bölgeye
lanan otomatik makinalara yo¤unluk tan›yan teflebbüs-
denir.
lerin yayg›nlaflmas› yoluyla ülkenin ara ve mamul mallar
Devriye: Genel emniyeti korumak, suçlar› ifllenmeden önce
üretme kapasitesinin geliflmesi sürecidir.
önlemek, suç ifllenmesi halinde ise en k›sa sürede olaya
Etnik Köken: Biyolojik ve kültürel bak›mlardan benzer özel-
müdahale etmek ve gerekti¤inde halka yard›mda bulun-
liklerle birbirine ba¤lanm›fl üyelerden kurulu olan ve bu
mak üzere kendisine ayr›lan bir bölgede yaya, motorize
özellikleriyle di¤er gruplardan ay›rt edilebilen bir top-
veya atl› olarak görev yapan polislere verilen add›r.
lumsal gruba aidiyet. Budun, kavim, soy.
Dogmatizm: Genel olarak, kimi ö¤retilere en küçük bir elefl-
Etnik fiiddet: Bir toplumda var olan bir etnik grubun di¤er
tiriye izin vermeden, rasyonel ve mant›ksal kan›tlar yeri-
gruplara yönelik toplumsal fliddet hareketlerine yönel-
ne, salt duygulara veya kiflisel e¤ilimlere dayanarak kö-
mesi durumu.
rü körüne inanma, onlar› sorgusuz sualsiz bir biçimde
benimseme.
226
Suç Sosyolojisi
F
erkek ayr›m› yapmaks›z›n kasten herkesi hedef al›rken
gerillalar askeri kurallara uyarlar, ülkelerini iflgal eden
Fiziksel Güvenlik Tedbirleri: Suçu önlemek veya azaltmak
askeri birliklere (askerlere ve onlar›n bulundu¤u tesisle-
amac›yla devriye hizmetleri, alarm sistemleri, özel gü-
re) yönelik sald›r› gerçeklefltirirler ve sivil hedeflere kar-
venlikler, güvenlik kameras› gibi araç ve tekniklerin kullan›lmas›. Fiziksel güvenlik tedbirlerinin uygulanmas›
sonucunda potansiyel suçlu, çok basit olarak, daha ko-
fl› eylem yapmazlar.
Gizli Ma¤duriyet: Suç istatistikleri de bu bilinen suçlar esas
lay suç iflleyebilece¤i bir baflka bölgeye veya potansiyel
al›nmak suretiyle oluflturulur. Ancak baz› suçlar ise bilin-
hedefe yönelebilmektedir.
mez, gizli kal›r. Bu suçlar›n ma¤durlar› toplumdan d›fl-
Fiziksel Ma¤duriyet: Kiflinin vücut bütünlü¤üne karfl› yap›-
lanma, ay›p karfl›lanma, be¤enilmeme, olay› önemseme-
lan bir sald›r› ve uygulanan fliddet sonucunda ortaya ç›-
me ve benzeri nedenlerden dolay› ma¤duriyetlerini sak-
kan bir ma¤duriyet türüdür. Bu durum bir suç eylemi,
l› tutarlar. Suçlar›n farkl› nedenlerden dolay› resmi ma-
kaza veya do¤al afet sonucunda meydana gelebilir.
kamlar taraf›ndan bilinmemesi, kay›tlara geçmemesi sonucu “gizli ma¤duriyetler” ortaya ç›kar.
Fiziksel Yap›: Toplumun flekil ve çevresi olarak belirtilen d›fl
görünüflünü oluflturan nüfusun yerleflim tarz› (köy - fle-
Göç: Kent, köy gibi bir yerleflme biriminden bir di¤erine yerleflmek amac›yla oluflan nüfus hareketleri.
hir) fiziksel yap›s›n› oluflturur.
Fonksiyon (‹fllev, Görev): Bir kültür ö¤esinin belli bir top-
Günlük Rutinler: Günlük hayat›n ak›fl› içerisinde kiflilerin
lumsal düzenin uyumlu ifllemesine yapt›¤› katk›.
s›kl›kla gerçeklefltirdikleri eylemler, faaliyetler. Yaflam
tarz›.
G
Güven Timleri: Simitçi, boyac›, esnaf, taksici, tamirci ve ben-
Genel Kolluk: Ülke genelinde kamu düzenini sa¤lamak, suç-
zeri farkl› görünümler ile dolaflan, sabit duran sivil polis-
lar› önlemek, suç iflleyenleri yakalay›p adalet önüne ç›-
lerden oluflan özel ekipler. Güven timleri özellikle ka-
karmak ve yasalar›n verdi¤i di¤er görevleri yerine getir-
muya aç›k alanlarda ve mala karfl› ifllenen suçlarda (kap-
mekle görevli ve yetkili kamu kurumlar›n› ve personelini ifade eder.
kaç ve h›rs›zl›k gibi) baflar›l› olmufltur.
Güvenlik Alg›lama Anketi: Toplumun suç ve ma¤duriyet
Genetik Anomali: Do¤ufltan gelen genetik bozukluklar.
konular›ndaki alg›lar›n›, düflüncelerini tespit etmek ve
Genifl Aile: Ana, baba ve çocuklar›n d›fl›nda birkaç kufla¤›n
de¤erlendirmek amac›yla belirli bir denek grubu üzerin-
bir arada yaflad›¤› aile grubudur.
de gerçeklefltirilir. Bu anketler bireylerin kiflisel güvenlik
Gerçek Korku: Bireyin günlük yaflam›nda karfl›laflt›¤› olaylar,
durumunun bir göstergesidir ve güvensizlik kayg›s›n›
geçirdi¤i deneyimler ve gözlemledi¤i iflaretlerle ilgili bir
ölçmeyi ve bunun nedenlerini kapsaml› bir flekilde orta-
fliddetli kayg› halidir.
Gerçek Ma¤duriyet: ‹fllenen bir suç sonras› fiili olarak sosyal,
psikolojik ya da fiziksel anlamda zarar görme durumu.
Gerçek Suçluluk: Suç istatistiklerinin yar› s›ra suçun siyah say›lar›n›n da bilinmesi. Bilinen suçlulukla birlikte gizli
kalm›fl ma¤dur
ya koymay› hedefler.
Güvenlik Kuvveti: Güvenlik güçlerinin oluflturdu¤u birlik.
Güvenlik Teknolojisi: Güvenlik alan›ndaki teknolojik araç
ve gereçler.
Güvenlik: Toplum yaflam›nda yasal düzenin aksamadan yürütülmesi, kiflilerin korkusuzca yaflayabilmesi durumu,
Gerçeklik Evresi: Ego’nun ifllev gördü¤ü evre. Ego "gerçeklik prensibi"yle ifller. Ego, idin tatmin edilebilece¤i elveriflli flartlar oluflana kadar onu kontrol alt›nda tutuyor.
emniyet.
Güvensizlik Kayg›s›: Suç, yasa d›fl›l›k, keyfilik ve sorunlar
yuma¤› içerisinde suça maruz kalma kayg›s›n›n tafl›nma-
Çevresel flartlar› de¤erlendirerek pek çok davran›fl›n olas› sonuçlar›n› tartar. Bu flekilde, uygun zaman› kollaya-
s›d›r. Bu kayg› halinde; kayna¤›, nedeni ve aktörleri bili-
rak bireyin anl›k dürtüleri sonras›nda ac› çekmesini en-
nen, k›sa süreli bir korku de¤il kayna¤› belirsiz, yeri, za-
gellemifl olur.
man› ve faili bilinmeyen bir çerçevede ortaya ç›kacak
uzun süreli olumsuz ruh hali söz konusudur.
Gerilla Savafl›: Düflman kuvvetlerinin eylemlerini engellemek, baltalamak veya geciktirmek amac›yla gerillalar›n
yapt›¤› savafl.
H
Gerilla: Ülkesi yabanc› ülke askerleri taraf›ndan iflgal edilmifl
Haz Evresi: ‹din hakim oldu¤u evredir. ‹d, ilkel ve do¤ufltan
halklar›n içinden ç›kan ve profesyonel asker olmayan si-
getirdi¤imiz dürtülerimizi kapsar. Bedensel ihtiyaçlar›m›-
vil savaflç›lard›r. Teröristler asker sivil, yafll› çocuk, kad›n
z›n, cinsel arzular›m›z›n ve sald›rgan tepkilerimizin id-
Sözlük
den kaynakland›¤›n› söyleyebiliriz. Freud'a göre idin arzu ve istekleri tamamen bilinç d›fl› ve "zevk prensibi"yle
ifllemekte. ‹din temel güdülerimizi kapsad›¤›n› düflünün-
227
K
Kad›na Yönelik fiiddet: ‹ster kamusal, isterse özel yaflamda
meydana gelsin, kad›nlara fiziksel, cinsel veya psikolojik
ce, zevk prensibiyle ifllemesi do¤al. Çünkü ilkel güdüler,
ac› veya ›st›rap veren veya verebilecek olan cinsiyete da-
arzulara bir an önce doyum aray›p bireyin davran›fllar›n›
yanan bir eylem veya bu tür eylemlerle tehdit etme, zor-
bu yönde flekillendirebilir.
lama veya keyfi olarak özgürlükten yoksun b›rakma.
Hiyerarfli: Yetkinin en genifl ölçüde en üst aflamalarda olmak
Kal›t›m (Soya Çekim): Kendinden önceki yak›nlar›nda bulu-
üzere de¤iflik önem s›ralar› aras›nda kat› ve kesin bir bi-
nan bir durumun, özelli¤in söz konusu kiflide de görül-
çimde da¤›ld›¤› toplumsal örgütlenifl biçimi. Bir toplu-
mesi.
lukta veya bir kuruluflta yer alan kiflileri, alt-üst iliflkileri,
Kamu Düzeni: Bir ülkedeki kurum ve kurallar›n, devletin gü-
görev ve yetkilerine göre s›n›fland›ran derece düzeni,
venli¤ini, kamu hizmetlerinin iyi ifllemesini ve bireyler
makam s›ras›, basamak, aflama s›ras›.
aras›ndaki iliflkilerde huzuru, hukuk ve ahlak kurallar›na
uygunlu¤u sa¤lamas›yla oluflan düzen Bir ülkede kamu
I-‹
ifllerinin en iyi biçimde yap›lmas›n›, devletin içte ve d›flta
Irk: Belli genetik birleflimlerin sonucunda oluflmufl ortak fizikî yap› özelliklerine sahip olan insanlar›n meydana getirdi¤i büyük bir grup.
‹ç Göç: Bir ülke s›n›rlar› içinde kiflilerin ya da toplumsal grup‹d:
güven ve düzenini, bireyler aras›ndaki iliflkilerde dirli¤i
sa¤lama¤a yarayan kurallar›n tümüne verilen genel ad.
Kamu Otoritesi: Belediye dâhil tüm resmi kurum ve kurulufllar. Düzenleyici ve denetleyici rolleri bulunan, kamu ad›-
lar›n bir yerden baflka yere gidip yerleflmeleri.
na otorite kurma hakk›na sahip olan örgüt. Toplumsal
Biyolojik arzu ve dürtüleri içerir. Kiflili¤in enerji deposu
yaflam› çerçeveleri belli kurallar ile yönetir; yönetilenler
olarak da görülen bilinçalt› bölümüdür. ‹nsanl›¤›n, he-
de uymalar› gereken kurallar çerçevesinde toplumsal ya-
men tatmin aray›fl›nda olan güdülerini içerir. Enerjisini
yak›n iliflki durumunda oldu¤u bedensel süreçlerden
al›r. Freud’a göre id, gerçek ruhsal varl›kt›r; nesnel gerçeklerden ba¤›ms›z öznel bir yaflant› dünyas›d›r. Ac›dan
kaç›n›r ve zevk ilkesine göre doyum arar.
‹deoloji: Siyasal veya toplumsal bir ö¤reti oluflturan, bir hükûmetin, bir partinin, bir grubun davran›fllar›na yön veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî, moral, estetik
düflünceler bütünü.
‹nformal Sistem: Resmî olmayan kurallar anlam›na gelir. Bu
kurallar, her toplumda yayg›n olarak benimsenen ve uygulanan kurallard›r; din, ahlak ve görgü kurallar› gibi.
Bunlar; ay›plama, d›fllama, k›nama, günah gibi manevi
yapt›r›mlara sahiptir.
flamlar›n› sürdürürler.
Kamu: Bir ülkedeki halk›n bütünü, halk, amme, halk hizmeti
gören devlet organlar›n›n tümü.
Kamuoyu: Herhangi bir konu üzerinde toplumun tüm kesimlerinin ortaklaflt›¤› yaklafl›m biçimi.
Kanuni Mümessil: Yasal temsilci.
Kanuni Suçluluk: Yasal suçluluk. Yasalarda yasaklanm›fl eylemlerin gerçeklefltirilmesi.
Karanl›k Say›lar: Bilinen suçlulu¤un d›fl›ndaki alan, gizli
ma¤duriyet.
Kayg›: Üzüntü, endifle duyulan düflünce, tasa. bireyin tehlikeli ya da tehdit edici olarak gördü¤ü, alg›lad›¤› ve de¤erlendirdi¤i, olas› etkilerinin rahats›z edici oldu¤unu düflündü¤ü, çevresel kaynakl› bir uyar›c›ya ba¤l› olarak bireyde meydana gelen olumsuz bir ruh halini ifade eder.
‹slami Terör: 11 Eylül 2001’de New York’taki Dünya Ticaret
Kent (fiehir): Tar›m d›fl› etkinliklere, özellikle sanayi, ticaret
Merkezi ve Washington’daki Savunma Bakanl›¤› (Penta-
ve hizmet etkinliklerine dayal› kalabal›k nüfuslu yerlefl-
gon) binalar›na yap›lan uçakl› sald›r›lar sonucu baflta ABD
olmak üzere Bat› dünyas› taraf›ndan ortaya at›lan ancak
me yeri.
Kent Güvenli¤i Yönetim Sistemi: fiehirlerde suçlar›n ifllen-
bilimsel ve etik anlamda içi dolu olmayan kavram.
mesinin önüne geçilmesi, meydana gelen olaylar›n ay-
‹stihbarat: ‹stihbar etmek, haber almak anlam›na gelir. ‹stih-
d›nlat›lmas›, trafik hizmetlerinin düzenlenmesi ve vatan-
barat kelimesi haline geldi¤inde ise, kavramsallaflm›fl ha-
dafllar›n kendilerini daha güvende hissetmelerinin sa¤-
le gelir ve haber alma, bilgi toplama anlam›n› ifade eder.
lanmas› amac›yla gelifltirilmifl bilgisayar destekli güven-
‹fl Bölümü: Bir toplumsal üretim düzeni içindeki de¤iflik görev ve hizmetlerin, toplumun üyeleri, gruplar› aras›nda
karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkileri içinde bölünmesi süreci.
‹taat: Söz dinleme, boyun e¤me, buyru¤a uyma.
lik kamera sistemidir.
Kentleflme: Sanayinin geliflmesi ile nüfusun kentsel bölgelerde toplanmas› ve geliflmesi süreci.
228
Suç Sosyolojisi
Kiflilik: Bir insan› di¤er insanlardan ay›r›p kendine özgü k›lan
bedensel, zihinsel ve ruhsal özelliklerinin bütünüdür.
Kiflili¤in kökeninde, insanlar› birbirlerinden ay›ran duygu, düflünce ve davran›fllardaki benzerlik ve farkl›l›klar
vard›r.
L
Liberal Toplum: Çeflitli kurumlara kendi kendilerini yönetme hakk›n›n tan›nd›¤› toplum.
Liberalizm: Hürriyet ve serbestli¤i savunma, serbest ekonomiden yana olma.
Koalisyon: Çeflitli güçlerin bir araya gelmesiyle oluflturulan
birlik, ortak yönetim.
Kolektif fiiddet: Üç flekilde görülür. Birincisi vatandafllar›n
iktidara karfl› olan fliddetidir. fiiddetin bu çeflidi terör ile
birlikte grevler ve ihtilaller fleklinde ortaya ç›kmaktad›r.
Kolektif fliddetin ikinci türü, birincinin tersi olarak, iktidarlar›n vatandafllara karfl› uygulam›fl oldu¤u fliddeti içermektedir. Bu durum ise devlet terörü ve endüstriyel fliddet fleklinde kendini göstermektedir. Son olarak ve son
aflamada fliddet halk ayaklanmas› ve iç savafl olarak belirmektedir.
Kolluk: Devlet ad›na kamu düzenini sa¤lamakla görevli olan
ve gerekti¤inde zor kullanma yetkisine sahip kamu kurumlar›na ve personeline denir.
Kontrol De¤iflkeni: Ba¤›ml› de¤iflken üzerinde etkisi olabilecek muhtemel faktörlerin tamam› veya bir k›sm›na denir.
Korku: Belirli birtak›m fiziksel veya psikolojik ac› veya tehlikenin önceden sezilmesiyle tecrübe edilen bir histir. Korku, karfl›lafl›lan istenilmeyen durumlar ve bir tehlikenin
varl›¤›n›n fark›nda olunmas›yla ortaya ç›kan memnuniyetsizlik uyand›ran çok güçlü bir histir.
Kriminoloji: Toplumsal bir olgu olarak suç ve suçlulu¤u inceleyen bilim.
Kriminolojik Araflt›rma: Suç ve suçlulukla ilgili araflt›rmalar.
Kurumsallaflma: Toplumun belirli bir fonksiyonu çevresinde
örgütlenme, birbirleriyle iliflkili âdet, kural ve yasalar
oluflturma süreci.
Kültür fioku: Kendi kültür ortam›ndan baflka bir kültür ortam›na kat›lan bireylerin yaflad›klar› bunal›m ve uyumsuzluk durumudur.
Kültür: Bir toplumun tarihsel süreçte yaflad›¤› toplumsal de¤iflimlerle elde etti¤i tüm maddi ve manevi de¤erler ve
bu de¤erleri yaflatmada kullan›lan araçlar›n tamam›.
Kültürel Çat›flma: Bir kültürün baflka bir kültür üzerinde bask›n olmas› sonucu ortaya ç›kan durum.
Küreselleflme: Dünya ölçe¤inde ekonomik, siyasal ve kültürel bütünleflme, fikirlerin, görüfllerin, pratiklerin, teknolojilerin küresel düzeyde kullan›lmas›, sermaye dolafl›m›n›n evrenselleflmesi, ulus-devlet s›n›rlar›n› aflan yeni
iliflki ve etkileflim biçimlerinin ortaya ç›kmas›, mekanlar›n yak›nlaflmas›, dünyan›n küçülmesi, s›n›rs›z rekabet,
serbest dolafl›m, pazar›n dünya ölçe¤inde büyümesi ve
ulusal s›n›rlar›n d›fl›na ç›kmas›, k›saca dünyan›n tek pazar haline gelmesidir.
M
Maddi Tazminat: Ortaya ç›kan bedensel ve nesnel zararlara
karfl›l›k ödenen tazminat; nesnel ödence. Örne¤in, trafik
kazas›nda kolu k›r›lan kiflinin tedavi masraflar›n›n faile
ödetilmesi.
Mafios Toplum Yap›s›: Mafya tipi oluflumlar için elveriflli
koflullar›n oldu¤u, bu tür örgütlenmelere girebilecek karakteristiklere sahip kiflilerin bulundu¤u, bu kiflilerin mafya tipi yap›lanmalara rahat bir flekilde girebildi¤i ve mafya örgüt ve faaliyetlerinden yayg›n bir flekilde söz edildi¤i ve bu tür yap›lanmalar›n art›k ola¤an görüldü¤ü,
benimsendi¤i bir toplum yap›s›d›r.
Mafya: Organize suç yap›lanmas›d›r. Bu kavram, özellikle Sicilyal›lar›n tarihsel ve kültürel geçmifli içerisinde yer alan
bir kültür yap›s›, yaflam tarz› ve davran›fl kodunu, bu
ba¤lamda da ‘geleneksel veya ailevi suç örgütlerini” ifade etmektedir.
Ma¤dur Anketleri: Gerçek suç say›s›n› ve ma¤duriyeti ortaya ç›karmak isteyen araflt›rmac›lar›n istatistiklerin yan› s›ra yapt›klar› anketlerdir.
Ma¤dur: Haks›zl›¤a u¤ram›fl (kimse), k›yg›n.
Manevi Tazminat: Bir haks›z fiil sonucunda, bir kimsenin
u¤rad›¤› manevi zararlara karfl› ödenecek tazminat; tinsel ödence. Örne¤in, trafik kazas›nda yüzünde kal›c› hasar kalan kifliye u¤rad›¤› manen çöküntü ve psikolojik
hasar sebebiyle oluflan zarar›n faile ödetilmesi.
Merkezi Otorite: Kamu hizmetlerinde birlik ve bütünlü¤ü
sa¤lamak amac›yla söz konusu hizmetlere dair karar ve
faaliyetlerin merkezi hükümet ve onun hiyerarflik yap›s›nda yer alan örgütlerce yürütülmesi demektir.
Milli Güvenlik: Devletin iç ve d›fl, her türlü tehlikelerden korunmufl bir flekilde varl›¤›n›, hukuki, sosyal ve ba¤›ms›z
olarak sürdürmesi fleklinde tan›mlanabilir.
Milliyet: Millete özgü olma veya millî olma durumu, ulusall›k.
Ba¤l› bulunan millet, tabiiyet.
Modern Devlet: Modernleflme sürecinde flekillenen merkeziyetçi hiyerarflik bürokratik siyasal örgüt, ulus-devlet.
Modern Toplum: insanlar›n ço¤unlu¤unun okuma-yazma
bildi¤i, haberleflmeye kat›ld›¤›, kentleflmenin ileri düzeyde oldu¤u, sanayileflmenin gerçekleflti¤i toplum.
Modernleflme: Modern toplumun niteliklerini kazanma süreci.
Motorize Devriye: Motorlu tafl›tlar ile yap›lan devriye.
Sözlük
229
Mülakat: Nitel araflt›rmalarda en çok kullan›lan yöntemdir.
Organizasyon: Ortak bir amaç çerçevesinde kurulmufl, ortak
Mülakat›, önceden haz›rlanm›fl sorular›n belli bir sistema-
bir çal›flma düzenine sahip, kendi performans›n› yönete-
tik dâhilinde görüflülene sorulmas› ve cevaplar›n›n al›n-
bilen toplumsal bir düzen. Sosyolojide "Organizasyon",
mas›n› öngören sosyal bir etkileflim olarak tarif edebiliriz.
insanlar›n elle tutulabilen veya tutulamayan bir ürün
oluflturmak için belli bir amaç do¤rultusunda yapt›klar›
N
planl› ve efl güdümlü hareketlerdir.
Narsizm: Narsisizm veya özseverlik, kiflinin kendisine tapma-
Organize Suç: Devaml› suç ifllemek üzere gizli bir flekilde ör-
s›, kabaca tabirle kiflinin kendisine afl›k olmas› olarak ta-
gütlenen üç veya daha fazla kiflinin ekonomik kazanç el-
n›mlanan bir terimdir. Sigmund Freud Narkissos adli mi-
de etmek amac›yla bir araya gelmek suretiyle suç ifllemesidir.
tolojik kiflilikten etkilenerek narsisizm terimini kullanan
ilk kiflidir. Narsistler baflkalar›n›n hak ve gereksinimleri-
Ö¤renilmifl Çaresizlik: Kiflinin herhangi bir durumda çok
ni göz önüne almadan kendilerini öne ç›karmaya ve her
say›da baflar›s›zl›¤a u¤rayarak, bir fley yapsa da hiçbir fle-
fleyi istedikleri gibi yönlendirmek için baflkalar›ndan ya-
yin de¤iflmeyece¤ini, olaylar›n kendi kontrolünde olma-
rarlanmaya çal›fl›rlar. Narsizm bir kiflilik bozuklu¤udur.
d›¤›n›, o konuda bir daha asla baflar›ya ulaflamayaca¤›n›
Negatif ‹liflki: Z›t yönlü iliflkidir. ‹ki de¤iflkenden birinin azal-
düflünüp, bir daha deneme cesaretini kaybetmesidir. Ö¤-
mas› di¤erinin artmas›n› sa¤lar. Örne¤in kiflilerin e¤itim
renilmifl çaresizlik, daha önceki denemelerde karfl›lafl›-
durumlar›n›n yükselmesiyle fliddete e¤ilimlerinin azal-
lan baflar›s›z sonuçlar›, kendini s›n›rlayacak flekilde yan-
mas› e¤itim ile suça e¤ilim de¤iflkenlerinin negatif yön-
l›fl yorumlamakla ve bugünün davran›fllar›n› ona göre
flekillendirmekle ortaya ç›kmaktad›r.
de iliflkili oldu¤unu gösterir.
Nitel Araflt›rma: Gözlem, görüflme ve doküman analizi gibi ni-
Örgüt: Belirli bir otorite iliflkileri kümesini içeren, büyük bir
insan grubu.
tel veri toplama yöntemlerinin kullan›ld›¤›, alg›lar›n ve
olaylar›n do¤al ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde
Özel Kolluk: Özel yasalara göre kurulan, bu yasalar çerçeve-
ortaya konmas›na yönelik nitel sürecin izlendi¤i araflt›rma.
sinde belirli görevleri ve görev alanlar› olan güvenlik kurulufllar›n› ve personelini ifade etmektedir.
Norm: Toplumsal etkileflim süreci içinde insanlar›n kabullendikleri ve uyduklar› ortak davran›fl kural›. Belli bir durumda insanlar›n nas›l davranmalar› gerekti¤i konusun-
P
da beklentilerdir. Örne¤in, yurtseverlik bir de¤er olmas›-
Paradigma: En genel anlam›yla bak›fl aç›s› olarak tan›mlaya-
na karfl›n, bayra¤a sayg› bir normdur.
bilece¤imiz paradigma, dünyay› nas›l gördü¤ümüz ve
Normsuzluk: Bu kavram bireyler ve toplumlar aç›s›ndan bir
nas›l yorumlad›¤›m›za iliflkin master flablonard›r. Para-
tür anlam kayb›na iflaret eder. Topluma yön veren ve bi-
digmalar, çat› düflünceler veya bir tak›m ön kabuller ve
reyleri kontrol alt›nda tutan (ahlak, din, hukuk kurallar›
gibi) normlar›n ifllevini yitirmesi durumudur. Bunun so-
tan›mlamalar üzerinde yükselen düflünce kal›plar›d›r.
Partito ‹liflkiler: Organize suç örgütlerinin üslendikleri ülke ve
nucunda toplumsal bir hastal›k olan anomi bafllar.
bölgelerde baflta yasama organ› üyeleri olmak üzere dev-
Nüfus Hareketlili¤i: Bir toplumda nüfusun tümünün ya da
letin önemli kurumlar›n›n üst düzey yetkilileriyle (politika-
bir k›sm›n›n ekonomik, siyasal, kültürel ve co¤rafi ne-
c›lar, yarg› mensuplar›, güvenlik görevlileri, cezaevi yöne-
denlerle bir yerden bir yere göç etmesidir. Nüfus hare-
ticileri, bürokratlar, finans sektörlerinin önde gelenleri, sa-
ketlili¤i sosyolojik olarak iç göçler ve d›fl göçler biçimin-
nayici ve ifladamlar›, medya mensuplar› veya bu kiflilerin
de yaflan›r.
aile yak›nlar› veya arkadafllar›) yak›n iliflkiler kurmak sure-
O-Ö
tiyle ve gerekti¤inde rüflvet vererek onlar› kendi ç›karlar›
do¤rultusunda kullanmak üzere kurduklar› iliflkiler a¤›d›r.
Organizasyon Suçlar›: Yasal bir organizasyon içerisinde o
Polis: Toplumda düzeni sa¤lamak, yard›m isteyenler ile yar-
kurumun mensuplar› (birey, grup veya herhangi bir üni-
d›ma ihtiyaç duyanlara yard›m etmek, suç ifllenmesini
tesi) taraf›ndan, mesleklerinin icras› sürecinde, o organi-
önlemek ve suç ifllendikten sonra gerekli adli sorufltur-
zasyonun amaçlar›n› gerçeklefltirmek, baflar›s›na katk›da
may› yaparak failleri adalete teslim etmekle görevli ve
bulunmak için ihmal ya da icra fleklinde ifllenen ve o or-
yetkili silahl› icra ve inzibat kuvvetidir.
ganizasyonun mensuplar›, toplum, tüketiciler, müflteriler, di¤er organizasyonlar, flirketler ve hükümetler üzerinde ekonomik ve fiziksel etki yapan suçlar olarak tan›mlanabilmektedir.
Potansiyel Ma¤dur: Ma¤dur olma riski yüksek birey. ( kad›nlar yafll›lar, engelliler…)
Potansiyel Suçlu: Suçlu oldu¤u varsay›lan veya tahmin edilen kimse.
230
Suç Sosyolojisi
Pozitif ‹liflki: Do¤rusal iliflkidir. ‹ki de¤iflkenden birinin art›fl›
di¤erinin de art›fl›n›, birinin azal›fl› di¤erinin de azal›fl›n›
sa¤lar. Örne¤in, kiflilerin e¤itim durumunun yükselifliyle
gelir durumlar›n›n yükselmesi e¤itim ve gelir durumu
de¤iflkenlerinin pozitif iliflkili oldu¤unu gösterir.
Pozitivist Kriminoloji: Deney ve gözleme dayal› suç ve suçlulukla ilgili araflt›rmalar.
Pozitivizm: Toplumsal dünyan›n incelenmesinin do¤a bilimlerinin ilkelerine göre yürütülmesi gerekti¤i görüflü. Sosyolojiye yönelik pozitivist bir yaklafl›m nesnel bilginin
dikkatli gözlemler, karfl›laflt›rmalar ve deney yoluyla üretilebilece¤ini ileri sürmektedir.
Psikolojik Savafl: Aç›klanan bir ola¤anüstü durum veya savaflta, iletiflim araçlar› ve di¤er psikolojik vas›talar›n düflman üzerinde psikolojik bask› yaratmak ve düflman kontrolü alt›ndaki bölgelerdeki düflman gruplar›n›n ve di¤er
hedef al›nan topluluklar›n tutum ve davran›fllar›n› olumlu yönde etkilemek amac›yla kullan›lmas› tekni¤idir.
Psikolojik fiiddet: Kad›na yönelik fliddetin bir türü olarak
psikolojik fliddet; ba¤›rmak, korkutmak, küfür etmek,
tehdit etmek, hakaret etmek, ailesiyle, akrabalar›yla,
komflular›yla, arkadafllar›yla ya da baflkalar›yla görüfltürmemek, eve kapatmak, küçük düflürmek, çocuklar›ndan
uzaklaflt›rmak, k›skançl›k bahanesiyle sürekli kontrol alt›nda tutmak, baflka kad›nlarla k›yaslamak, kad›n›n nas›l
giyinece¤i, nereye gidece¤i, kimlerle görüflece¤i konusunda bask› yapmak, kad›n›n kendisini gelifltirmesine
engel olmak gibi faaliyetleri içerir.
Psikopati: Empati ve vicdan eksikli¤ini karakterize eden kiflilik bozuklu¤udur.
S-fi
Sapma: Toplumsal normlar çerçevesinde öngörülen kabul
edilebilirlik s›n›rlar› d›fl›na ç›kan her türlü davran›flt›r.
Sembolik Etkileflim: Sosyal eylem ve fertlerin bu eylemlere
yükledikleri anlamlar üzerinde duran bir teoridir.
Sempatizan: Üyesi olmad›¤› hâlde bir partinin, bir toplulu¤un görüfllerini benimseyen veya bir görüflü, bir ö¤retiyi, bir ak›m› tutan (kimse), duygudafl”
S›n›r Aflan Organize Suç: Suç faaliyetleri e¤er birden fazla
ülkede iflleniyorsa, bir ülkede haz›rlan›p, planlan›p, yönetilip ve kontrol edilip baflka bir ülkede iflleniyorsa veya birden fazla ülkede aktif organize suç grubu taraf›ndan iflleniyorsa veya bir ülkede ifllenip di¤er ülkeleri de
sonuçlar› bak›m›ndan etkiliyorsa s›n›r aflan suç kategorisi içerisindedir.
Siber Terörizm: Siyasi bir motivasyonla, önceden planlanan,
neticede toplumlarda korku ve endifle yaratmay› hedefleyen bilgisayar ve bilgisayar sistemleri ile internet teknolojisi ve imkanlar›na yönelik yap›lan eylemler.
Sivil Toplum Örgütü: Resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan
ba¤›ms›z olarak çal›flan, politik, sosyal, kültürel, hukuki
ve çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi çal›flmalar›, ikna
ve eylemlerle çal›flan, üyelerini ve çal›flanlar›n› gönüllülük usulüyle alan, kâr amac› gütmeyen ve gelirlerini ba¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤layan kurulufllard›r. Sivil toplum örgütleri oda, sendika, vak›f ve dernek
ad› alt›nda faaliyet gösterir.
Siyasal fiiddet: Siyasal nedenlerle ve taleplerle fliddet kullananlar›n bu hareketi siyasal fliddeti oluflturur. Siyasal fliddetin sald›rd›¤› hedef devlettir. Siyasal fliddet uygulayanlar›n amaçlar› siyasi nitelikte olur. Özerklik, ba¤›ms›zl›k,
R
Rasyonel: Akla uygun, akl›n kurallar›na dayanan, ölçülü, ussal, hesapl›.
Rasyonellefltirme: Genel olarak, olaylara akli bir perspektiften yorum ya da aç›klama getirme, kar›fl›k ve anlafl›lmaz
olan› aç›k ve anlafl›l›r k›lma süreci. Toplumsal aktörlerin
kiflisel olmayan iliflkiler ba¤lam›nda, çevrelerindeki dünya üzerinde daha fazla denetim kurmak için bilgiye giderek daha çok baflvurmalar›d›r.
Risk: Zarara u¤rama tehlikesi.
Ruhsal Ma¤duriyet: Kiflinin psikolojik bütünlü¤üne karfl›
gerçeklefltirilen bir eylem sonucunda meydana gelmektedir. Esas olarak di¤er ma¤duriyet türlerinin yaflanmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Fiziksel zarar görmüfl, ekonomik kayba u¤ram›fl, sosyal iliflkilerinde sorunlar yaflam›fl, d›fllanm›fl bir kiflinin bu ma¤duriyetlerinin yan› s›ra ayn› zamanda ruhsal aç›dan da zarara u¤ramas› çok yayg›nd›r.
federasyon vb. gibi devlet de yönetimleri istemekle, ayn› zamanda mevcut devlete de savafl açm›fl olurlar. Bu
talepler ve durumlar onlar›n siyasi fliddet hareketi olarak
kabul edilme ihtimalini artt›r›r.
Sosyal A¤: Bir bireyin hem grup içinde hem de gruplar, kurulufllar ve kurumlarla olan bütün iliflkilerini içeren flebekedir. Sosyal a¤, iliflkide bulundu¤umuz di¤er insanlar›
ve gruplar› oldu¤u kadar, ailemizi, arkadafllar›m›z› ve
komflular›m›z› da kapsar. ‹nsanlar, kariyerlerinde ilerlemek ve di¤er ç›karlar› gelifltirmek için s›k s›k toplumsal
a¤lar oluflturur. Toplumsal a¤lar›n net tan›mlanm›fl sosyal s›n›rlar› yoktur.
Sosyal Birliktelik: Birincil ya da ikincil sosyal iliflkiler ile kurulan birliktelik, bir arada olma durumu.
Sosyal Düzen: Bir toplumdaki üretim güçleri ve üretim iliflkileriyle din, hukuk, e¤itim gibi kurumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içinde oluflturduklar› uyumlu bir bütündür.
Sözlük
Sosyal Düzensizlik: Sosyal çevre ve suç aras›ndaki etkileflimdir. Suç ve suçlulu¤un oluflumu üzerinde suç iflleyen bireylerin kiflisel özelliklerinin yan› s›ra bu bireyleri kuflatan sosyal çevrenin etkisidir.
231
Suç Kontrolü: Mevcut suç seviyesini kabul etme ve bunun
daha fazla artmamas› için çaba harcama.
Suç Korkusu: Genelde kent yaflam›nda var olan suç ve suçlulu¤a iliflkin bir kavramd›r. Bireyin bir suça ya da suç ile
Sosyal Etkileflim: ‹nsanlar›n di¤erlerinin tepkilerini dikkate
iliflkilendirdi¤i sembollere karfl› gelifltirdi¤i duygusal en-
alarak gerçeklefltirdikleri eylemlerdir. Sosyal etkileflim,
difle veya korku tepkisi olarak tarif edilebilir. Suç korku-
sokakta karfl›laflt›¤›m›z insanlarla kurdu¤umuz yüzeysel
su, bireylerin suç ma¤duriyeti konusunda alg›lad›klar›
temastan, kar›, koca veya ebeveyn rollerine kadar çok
savunmas›z kalma ile yak›n iliflkili bireysel süreçlerin ve
genifl bir alan› kapsar.
çevresel dinamiklerin bir ürünüdür.
Sosyal ‹liflki: Toplum üyelerinin ortaklafla manevî ve maddî et-
Suç Ma¤duriyeti: Bireyin bizzat suçun ma¤duru olmas› ne-
kinlikleri dolay›s›yla aralar›nda oluflan ba¤lant›lar›n tümü.
deniyle ya da baflka suç ma¤durlar›n› tan›mas› ya da için-
Sosyal Kontrol: Toplumsal düzeni sa¤lamak, toplumsal ya-
de bulundu¤u sosyal iliflki a¤›ndan suça iliflkin bilgiler
flamda iliflkileri yöneten normlardan sapmay› önlemek
ö¤renilmesi fleklinde suç korkusu düzeyinde meydana
için toplumsal grup taraf›ndan kullan›lan mekanizmalar›n
bütünüdür. Böylece bireylerin tutum ve davran›fllar› etkilenmifl olur. Baflka bir deyimle sosyal kontrol sapma olarak nitelendirilen davran›fllara karfl› toplumsal tepkidir.
gelen de¤ifliklikle oluflan ma¤duriyettir.
Suç Motivasyonu: Uygun hedef ve hedef koruyucular›n yoklu¤u sonucu suçlular›n suça motive olmas›d›r.
Suç Önleme: Suç riskinin önceden sezilmesi, görülmesi, ta-
Sosyal Ma¤duriyet: Bir kiflinin sosyal iliflkilerinin zarar gör-
n›nmas› ve de¤erlendirilmesi ve bunu ortadan kald›rmak
mesi, toplumda statü veya prestij kayb›na u¤ramas› so-
veya azaltmak amac›yla gerekli politika ve faaliyetlerin
nucu meydana gelen ma¤duriyettir.
Sosyal Olgu: Bafllay›fl ve bitifl süresi ve nerede sona erece¤i
belli olmayan olgudur. Örne¤in evlilik, ölüm, kentlefl-
hayata geçirilmesidir.
Suç: Kanunlarda aç›kça yasaklanan ve karfl›l›¤›nda ceza öngörülen her türlü eylem.
me, küreselleflme, suç birer olgudur. Ancak Ali ile Fat-
Suçun Bast›r›lmas›: Özellikle küçük ve orta ölçekli sokak
ma’n›n evlili¤i, ‹stanbul’daki bir cinayet toplumsal olay-
suçlulu¤u ile toplum taraf›ndan hofl karfl›lanmayan sap-
d›r. Bu anlamda sosyal olgu sosyal olaydan süreklilik,
m›fl ve gayri medeni davran›fllara karfl› etkin mücadele
bir süreç içinde oluflma ve sonunun kestirilememesi ba-
yöntemlerinin gelifltirilmesi, olaylara h›zl› müdahalenin
k›mlar›ndan farkl›d›r.
yap›lmas› ve flüphelilerin olay yeri ve yak›n›nda yakalan-
Sosyal Tabaka: Ayn› ya da benzer statüde olan kiflilerin bir
yer iflgal ederek oluflturduklar› topluluktur. Bunlar hiyerarflik bir s›ralama göstererek toplumsal tabakalaflmay›
olufltururlar. Böylece tabakalaflma, bir tür eflitsizlik hiyerarflisidir.
Sosyal Yozlaflma: Çözülme, materyalistleflme, sürüleflme ve
ruhsuzlaflmay› ifade etmektedir.
mas› fleklinde olabilir.
Suçun Siyah Say›lar›: Bilinen suçlulu¤un d›fl›ndaki alan, gizli ma¤duriyetler.
Suçun Yer De¤ifltirmesi: Suçu önlemek veya azaltmak amac›yla fiziksel güvenlik tedbirlerinin uygulanmas› sonucunda potansiyel suçlu, daha kolay suç iflleyebilece¤i bir
baflka bölgeye veya potansiyel hedefe yönelebilmekte-
Sosyalizasyon: Sosyalleflme süreci.
dir. Ya da suç çeflidinde, zaman›nda, suçun hedefinde,
Sosyalleflme: Bir kimsenin içinde bir tak›m ifllevleri olabile-
suç iflleme tekni¤inde ve suçlu gruplarda da fiziksel gü-
ce¤i belirli bir toplum ya da toplumsal grubun tarzlar›n›
venlik tedbirleri sonucu de¤iflim görülebilmektedir. Bu-
ö¤renme sürecidir. Uygun örnekler, de¤erler ve duygular›n kiflisellefltirilmesini ve ö¤renilmesini içerir.
Sosyo-Ekonomik Statü: Kiflilerin sosyal yap› içerisinde gelir
ve servetlerine göre edindikleri yer.
na en genel tabirle suçun yer de¤ifltirmesi denmektedir.
Süper Ego: ‹nsan kiflili¤ini ve benli¤ini oluflturan ilkel benlik
ve benlikle birlikte rol üstlenen bir kavram da üstbenlik(süperego) kavram›d›r. Bu kavram vicdan olarak bili-
Sosyoloji: Toplumsal iliflkileri ve bu iliflkileri düzenleyen dev-
nen bir dizi yasaklamalar›, k›namalar› ve benlik ideali gi-
let, e¤itim, ekonomi, din, aile gibi kurumlar›n yap›lar›nda
bi mekanizmalar› içerir. Üstbenlik, geliflim sürecinde ai-
ve görevlerinde (ifllevlerinde) meydana gelen de¤iflmele-
le ve toplumun geleneklerini temsil ederek ve öncelikle
ri somut koflullar› içinde inceleyen bilime sosyoloji denir.
toplumsal iliflkiler için tehlike oluflturan sald›rgan ve cin-
Statik: Dura¤an, bulundu¤u durumu koruyan, sürdüren, devinim veya dönüflüm geçirmeyen.
Statü: Bir kimsenin, bir kurum veya bir toplum içindeki durumu.
sel dürtüleri denetleme ifllevini üstlenmektedir.
fiiddet: Güç ve bask› uygulayarak insanlar›n bedensel veya
ruhsal aç›dan zarar görmesine neden olan bireysel veya
toplu hareketlerin tümüdür.
232
Suç Sosyolojisi
T
• Toplumsal iliflki, en az iki kifli aras›nda olmal›.
Terör: Terör, afl›r› korkuya neden olan, yakmaya ve y›kmaya
yönelik ve fliddetli k›zg›nl›k ve öfke hali durumlar›n› ifade etmek için de kullan›lmaktad›r. Terör, Latince’den
al›nd›¤› 13.Yüzy›l’dan itibaren bireysel psikolojik ruh hali olan korku durumunu ifade etmektedir. Terör; “kamu
otoritesini veya toplum yap›s›n› y›kmak için giriflilen korku ve y›lg›nl›k yaratan fliddet hareketleri” olarak tan›mlanmaktad›r.
Terörist: Bir siyasi davay› kabul ettirmek için karfl› tarafa korku salacak, cana ve mala k›yacak davran›fllarda bulunan
kimse, y›ld›rmac›, tedhiflçi. Terör kapsam›na giren örgütlerin elemanlar›na, bu eylemleri gerçeklefltiren kiflilere
de terörist denmektedir.
Terörizm: Terörizm, terörü belirli bir siyasal amaç do¤rultusunda sürekli ve sistemli bir flekilde kullanmay› benimsemifl örgütlü bir stratejik anlay›flt›r (Denker, 1997). Terörizm, mevcut siyasi yap›y› de¤ifltirmek amac›yla belirli
bir örgüt taraf›ndan sistemli olarak uygulanan ve halk›
pani¤e sokan fliddet eylemleridir
Toplum Destekli Polislik: Birey ve toplum odakl›, onlar›n
duygu, düflünce, talep ve beklentilerine önem ve de¤er
veren bir suçla mücadele modelidir. Vatandaflla el ele,
iflbirli¤ine dayal› suç önleme program›d›r.
Toplum: En basit tan›m›yla tolum, bir kültür ve bölgeyi paylaflan insan grubudur. Baflka bir tan›ma göre toplum, bir
kültür ve bölgeyi paylaflan, belirli bir toprak parças›nda
yerleflik, kendilerini birleflik ve özgün varl›k olarak gören insanlardan oluflan gruptur.
Toplumsal Bütünleflme: Toplumda amaçlar›n izlenmesinde
beliren duygu ve davran›fllardaki birlikteli¤in gelifltirilmesi. Bir toplumdaki bütün gruplar› ve sosyal yap›n›n
tüm unsurlar› ile maddî ve manevî kültür unsurlar›n›n
bir araya gelerek, iflleyen bir bütün meydana getirecek
flekilde birbirlerini tamamlamas› ve birbirleriyle kaynaflmas›d›r.
Toplumsal De¤iflim: Toplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal
iliflkiler a¤›n›n ve bunlar› belirleyen toplumsal kurumlar›n de¤iflmesidir.
Toplumsal D›fllanma: Bireyleri ya da gruplar›, içinde bulunduklar› toplumun ekonomik, toplumsal ve siyasal yaflam›na tam olarak kat›lmaktan çoklu yoksunlu¤un sonucu.
Toplumsal ‹liflki: Bir toplumdaki insanlar›n kendilerini anlatmak, baflkalar›n› anlamak, gereksinimlerini gidermek,
karfl›l›kl› yard›mlaflmak ve anlaflmak üzere girifltikleri
her türlü yaklaflma ve uzaklaflmalara toplumsal iliflki denir. Max Weber'e göre toplumsal iliflkilerin özellikleri
flunlard›r:
• Belirli bir zaman dilimi içinde yaflanmal›.
• ‹liflki içerisindeki bireyler birbirinden haberdar olmal›.
• Bireyler birbirlerini etkilemeli.
• Yaflanan iliflki bireyler aras›nda ayn› anlama gelmeli.
Toplumsal Kimlik: Benli¤imizin belirli bir sosyal gruba ait
oldu¤umuz hakk›ndaki bilgi veya bilincimize dayanan
k›s›md›r. Baflka bir deyiflle sosyal kimlik; kifliler aras› etkileflimde bir kiflinin sosyal kategorisini öne ç›kararak ve
bir sosyal statüye ba¤l› davran›fllar göstererek sundu¤u
görüntüsü dür.
Toplumsal Rol: Toplumun, belirli toplumsal statülerdeki kiflilerden, yapmalar›n› bekledi¤i davran›fllara toplumsal
rol denir. Örne¤in toplum, doktorlardan, giyimlerinden
hastalar›yla iliflkilerine var›ncaya kadar belirli davran›fllar
bekler. Toplumun bireyden bekledi¤i rollerle, bireyin
gerçeklefltirdi¤i roller aras›nda farkl›l›klar gözlenebilir.
Farkl› statülerin birbirleriyle olan iliflkileri rol pekiflmesine ya da rol çat›flmas›na neden olabilmektedir.
Toplumsal Statü: Bireyin toplum içinde iflgal etti¤i mevkie
(konum) statü denir. Baflka bir deyiflle statü, bireye toplum içinde hak ve sorumluluklar yükleyen konumdur
(mevkidir). Birey toplum içerisinde birçok statüye sahiptir. Örne¤in sizler; ö¤renci, kardefl, day›, amca, arkadafl,
yurttafl statülerinden bir kaç›na ya da hepsine sahip olabilirsiniz.
Toplumsal S›n›f: Hem kendisi hem de baflkalar› taraf›ndan
sayg›nl›k, toplumsal iliflkiler, eylemler, mallar ve de¤er
hükümleri bak›m›ndan nüfusun baflka kesimlerinden
farkl› say›lan bir kesimdir. Gelire göre belirlenmifl bir olgu olmakla birlikte kavram ayn› zamanda s›n›f üyelerinin yaflama biçimlerini, s›n›f bilincine sahip olmalar›n›
içermektedir.
Toplumsal Sorun: Toplumun yerleflmifl yaflam biçimini ya
da refah›n›, ortaklafla iyili¤ini tehdit eden, bu nedenle
hafifletilmesine ya da izole edilmesine gereksinim duyulan durumlar ya da koflullard›r.
Toplumsal Yap›: Toplumu oluflturan bafll›ca ö¤eleri, bunlar›n bütünü ile aralar›ndaki iliflkileri ve iflleyifllerindeki,
de¤iflimlerindeki düzenlilikleri ifade eder.
Totaliter Rejim: Hükümetin bütün denetimi üzerine ald›¤›
sistemdir. Hükümet, toplumun de¤erlerini, ideolojisini,
kurallar›n›, hükümet biçimini dikte eder. Ayn› zamanda,
önceden planlanan ekonomik kalk›nmay› denetler. Üretim, diktatör taraf›ndan belirlenen toplumun gereksinimlerine dayan›r. Bu toplumlarda, farkl›l›¤a yer yoktur.
Farkl› dinsel gruplara, farkl› siyasal görüflmelere yer verilmez. Farkl›l›klar çeflitli biçimlerde ortadan kald›r›l›r.
Bu toplumlar, tek bir siyasal parti taraf›ndan yönetilir.
Sözlük
Töre: Bir toplulukta benimsenmifl, yerleflmifl, davran›fl ve yaflama biçimlerinin, kurallar›n, görenek ve geleneklerin,
ortaklasa al›flkanl›klar›n, tutulan yollar›n tümü ve bir toplumdaki ahlaksal davran›fl biçimidir.
Töre Cinayeti: Töre bask›s› yan›nda, intikam, yanl›fl de¤erlendirilmifl dini inanç ve kültürel de¤er sisteminden kaynakl› bir suç türüdür. Namus cinayeti, kan davalar› bu
suç türü aras›ndad›r.
U-Ü
Uluslararas› Terörizm: Terörist faaliyetlerinin birden fazla
ülkede yürütülmesidir. Uluslararas› boyutlar› da bulunan
bir uzlaflmazl›¤›n üzerine, bu uzlaflmazl›¤›n arzu edilen
yönde geliflimini sa¤lamak amac›yla bir üçüncü devletin
s›n›rlar› dahilinde bir yabanc›n›n kendi uyru¤unda bulunmayan bir baflkas›na uygulad›¤› fliddet ve bask›.
Üniter Devlet: Devletin ülke, millet, egemenlik unsurlar› ve
yasama,yürütme ve yarg› organlar› bak›m›ndan teklik
özelli¤i gösteren fleklidir.
Üstbenlik: Süper ego.
V
Vatandafl: Ayn› topraklar üzerinde yaflayan ve ayn› devlete
ba¤l› bireylere denir.Vatandafll›k önemli ve kutsal bir
ba¤d›r.
Viktimoloji: Ma¤duru inceleye bilim dal›d›r. Viktimolojide,
suç ma¤duru ile ilgilenmekte, ma¤dur tipolojisi, bunun
suç nedenleri ile olan ba¤lant›s›, suç korkusu, suçu önleme, suçun ma¤durlar üzerindeki etkileri, ma¤durun
suçtaki rolü ve sorumlulu¤u, korumaya, deste¤e ve giderime iliflkin olarak ma¤durun gereksinimleri özellikle
üzerinde durulan konulard›r.
Y
Yabanc›laflma: Kurals›zlaflma, yaln›zlaflma, sald›rganlaflma,
kaç›fl ve anlam yitimini ifade etmektedir.
Yaya Devriye: Daha çok resmi üniformayla yürüyerek yap›lan devriye.
Z
Zekâ: Bireyin, gerek sorunlar› çözerken gerek çevreye uyum
sa¤larken var olan tüm yetenek ve becerilerini kullanmas› ile ortaya ç›kan düzeydir. Örne¤in, bir ö¤renci bir
matematik problemini çok k›sa sürede çözerken bir baflkas› çok uzun sürede çözebilir. Bir baflkas› ise problemi
çözemeyebilir.
233

suç sosyoloj‹s‹

Transkript

Benzer belgeler

The Holy See

BASIN BÜLTENİ

Made in Turkey/Italy

Untitled