TR 2 MUSTAFA KECER.qxp

MTA Dergisi, 134, 17-26, 2007
YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ, MERSÝN-TÜRKÝYE
Mustafa KEÇER* ve Tamer Y. DUMAN**
ÖZ.- Anadolu'nun güney kýyýlarýnda Akdeniz'e çýkýntý oluþturan Göksu deltasý, hem Türkiye'nin hem de Doðu
Akdeniz'in en önemli sulak alanýdýr. Delta, kýtalararasý göçmen kuþlarýn uðrak yeri ve koruma altýndaki Akdeniz
memelilerinin üreme-yaþama ortamýdýr. Son yarým yüzyýldýr deltanýn doðu kesimlerinde deniz aþýndýrma dinamikleri etkisiyle kýyý gerilemektedir. Buna karþýn deltanýn güncel aðýz bölgesi lagün boðazýna doðru ilerlemektedir.
Ayrýca, kýyý kumullarý ve kýyý setlerinden rüzgarla taþýnan malzeme ve yarýntý çökelleri lagün alanlarýný doldurmaktadýr. Deltada meydana gelen deðiþimlerin nedenlerini ortaya koymak ve çözüm önerileri getirmek amacýyla delta
ortamýndaki güncel dinamik süreçler ayrýntýlý araþtýrýlmýþtýr. Elde edilen bulgulara göre, delta ortamýndaki doðal
akarsu sistemi, kýyý dinamiði ve rüzgar erozyonu süreçleri, yapay müdahaleler sonucu deðiþmiþtir. Bu deðiþimlerin devam etmesi deltada ekolojik deðiþikliklere neden olacaktýr.
Anahtar kelimeler: Göksu deltasý (Türkiye), kýyý gerilemesi, kýyý ilerlemesi, delta dinamikleri, jeomorfolojik birimler.
GÝRÝÞ
Delta ortamlarý fauna ve flora türlerinin yaþama ve üremeleri için vazgeçilmez verimli sulak
alanlardýr. Bu nedenle, delta ortamlarýnda doðal
dengenin korunmasý doðal çevre ve vahþi yaþam
alanlarý olarak son derece önemlidir (Maltby,
1991; Erdem, 1995).
Göksu deltasý Türkiye'nin Akdeniz kýyýlarýnda,
Toros dað kuþaðý önünde denize çýkýntý oluþturan, Doðu Akdeniz'in en önemli sulak alanýdýr
(Þekil 1). Deltanýn kýyý ve lagüner ortamlarý çok
sayýda flora ve faunaya üreme ve geliþme imkâný
sunar. Daðlýk delta gerisi karstik ve verimsiz
alanlardan oluþur. Buna karþýn alüvyal topraklardan oluþan delta alaný bol yüzey ve sýð yer altý
sularýnýn etkisiyle zengin bir doðal hayatýn
geliþmesine ve sürdürülmesine olanak saðlar.
Ramsar listesinde yer alan ulusal 450 kuþ türünden 332'si Göksu deltasýnda yaþar. Bu kuþ türlerinin 12'si dünyada yok olma tehlikesinde, 140'ý
ulusal ve 106'sý uluslararasý öneme sahiptir. Koruma altýnda bulunan deniz canlýlarýndan Collinactus papidus, Caretta caretta, Cheloniamydos
Þekil 1- Çalýþma alaný yer bulduru haritasý.
monchos monchos ve Epinephelus aneus delta
bölgesinde yaþar. Ayrýca, yörede 8'i endemik,
32'si nadir toplam 441 bitki türü tanýmlanýr
(Gülkal, 1992; Uslu, 1993).
* Kýzýlot Belediyesi, Manavgat/Antalya-Türkiye
** Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüðü, Jeoloji Etütleri Dairesi 06520 Ankara-Türkiye [email protected]
18
Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN
Göksu deltasý, taban kenarý ana karaya baðlý
165 km² lik alan kaplayan bir çokgen geometrisi
sunar. Delta gerisinde Devoniyen, Kretase,
Oligosen ve Miyosen yaþlý kýrýntýlý ve karbonatlardan oluþan temel kayalar yüzeylenir (Gökten
1976; Gedik ve diðerleri, 1979; MTA, 2002). Temel kayalar üzerinde geniþ Pliyosen aþýným ve
sýyrýlma yüzeyleri yer alýr. Kuvaterner döneminde
önceki morfolojik üniteler üzerinde flüviyal yarýlmalar ve yamaç geliþimi gözlenir (Keçer, 2001).
Göksu deltasýnda; kýyýlarda baðýl deniz
düzeyi deðiþimlerinin delta evrimine etkisi, kýyý
çizgisi deðiþimleri, Kuvaterner stratigrafisi ve kýyý
eþ-derinliði konularýnda çalýþmalar yapýlmýþtýr
(Çetin ve diðerleri, 1999; Ediger ve diðerleri,
1993; Erinç, 1978; Erol, 1991; 1993). Göksu deltasýnýn oluþumu günümüzden 5.000 yýl öncesinde baþlamýþ ve yedi aþamada tamamlanmýþtýr
(Erol, 1993). Ýlk evresi MÖ 3.000 yýlýnda oluþmaya baþlayan deltanýn yirminci yüzyýl baþlarýna
doðru günümüz þeklinin çoðunluðunu kazanmýþtýr (Erol, 1993; Çetin ve diðerleri, 1999). Deltadaki Kuvaterner birimleri sismik yöntemlerle
inceleyen Okyar ve Ediger (1998) delta kýyýlarýnýn eþ-derinlik haritasýný hazýrlamýþlardýr.
Bu çalýþmada, önceki araþtýrmacýlardan farklý
olarak, Göksu deltasýnda önemli bir boyuta ulaþan kýyýlardaki gerileme ve ilerlemelerin nedenlerini ortaya koymak için araþtýrmalar yapýlmýþtýr.
Bu amaçla farklý tarihlerde ve ölçeklerde üretilen
topoðrafik haritalardan Göksu deltasý kýyýlarýndaki deðiþim alanlarý ve miktarlarý belirlenmiþ, kýyýlarda meydana gelen bu deðiþimlerin nedenlerini belirlemek için delta güncel ortamýnda mevcut olan güncel dinamik süreçler araþtýrýlmýþtýr.
Bu süreçlerin tanýmlanmasý için öncelikle jeomorfolojik birimler ayrýntýlý haritalanmýþtýr. Haritalanan jeomorfolojik birimlerin delta ortamýndaki
akarsu, deniz ve rüzgar süreçleriyle olan iliþkileri
belirlenmiþtir. Sonuçta elde edilen bulgularýn deðerlendirilmesiyle, Göksu deltasý kýyýlarýndaki
gerileme ve ilerlemenin nedenleri ortaya konmuþtur. Ayrýca, kýyýlardaki deðiþimin delta ortamýnda yaþayan canlýlar için önemli olan sulak
alanlarý nasýl etkileyeceði belirlenmiþtir.
YÖNTEM
Bu araþtýrmada çalýþmalar dört ana aþamada
yürütülmüþtür. Bunlar, (1) kýyý deðiþimleri ve miktarlarýnýn farklý tarihlerde üretilmiþ topoðrafik haritalardan belirlenmesi; (2) jeomorfolojik birimlerin ayrýntýlý haritalanmasý amaçlý hava fotoðrafý
(1/35.000 ölçekli) analizi; (3) hava fotoðrafý analizleriyle belirlenen farklý çökel ortamlarýnýn
arazide kontrol edilmesi ve (4) toplanan verilerin
yorumlanmasýdýr.
Delta ortamýndaki güncel jeomorfolojik birimlerin haritalanmasý için 1/35.000 ölçekli düþey siyah-beyaz hava fotoðraflarý kullanýlmýþtýr. Deltada meydana gelen kýyý deðiþimleri 1961-1995 tarihlerinde üretilen 1/25.000 ölçekli haritalardan
belirlenmiþtir. Bu amaçla, 1/25.000 ölçekli topoðrafik haritalar sayýsallaþtýrýlarak Coðrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamýna aktarýlmýþtýr. Sayýsallaþtýrma yapýlýrken haritalar 100 dpi (dots per inch)
çözünürlükte taranýp UTM koordinatlarýna oturtulmuþtur. Bu iþlem sýrasýnda ortalama hata,
Root Mean Square Error (RMSE) 1/25.000 ölçekli haritada 3,175 m'lik yer çözünürlüðüne karþýlýk gelen 0,005''=0,127 mm'den az olacak þekilde gerçekleþtirilmiþtir. Ayrýca, deltanýn doðu
kesimlerinde meydana gelen kýyý gerilemesinin
belirlenmesi için farklý tarihlerde üretilen 1/5.000
ölçekli haritalar da kullanýlmýþtýr. Diðer taraftan
delta ortamýnda Göksu Nehri'nin 1945 öncesi
konumunun belirlenmesinde mevcut olan 1945
ve 1927 tarihli 1/250.000 ölçekli haritalardan yararlanýlmýþtýr.
DELTA KIYILARINDA GÜNCEL
DEÐÝÞÝMLER
Göksu deltasý kýyýlarýnda 20. yüzyýl içerisinde
meydana gelen deðiþimler Çetin ve diðerleri
(1999) tarafýndan hava fotoðrafý ve uydu görüntüleri kullanýlarak araþtýrýlmýþtýr. Bu araþtýrmacýlar deltanýn güncel aðýz ve Ýnceburun kýyýlarýndaki deðiþimleri incelemiþler ve boyutlarýný belirlemiþlerdir. Buna karþýn, deltanýn doðu kýyýlarýndaki deðiþimlerin sadece varlýðýna deðinmiþ-
YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ
lerdir. Bu araþtýrmacýlara göre deltanýn güncel
aðýz kesiminde 1951-1995 tarihleri arasýnda yaklaþýk 0.4 km² 'lik alanda en fazla 700 m ilerleme
meydana gelmiþtir.
Bu çalýþmada, delta genelindeki kýyý deðiþimlerini deðerlendirmek amacýyla deltanýn doðu kýyýlarýndaki gerilemenin boyutlarý belirlenmiþtir.
1961-1995 tarihli ve 1/25.000 ölçekli topoðrafik
haritalara göre deltanýn doðu kýyýlarýnda, yaklaþýk 13 km uzunluðundaki bölümde, kýyý çizgisi
deniz dinamikleri denetiminde gerilemektedir
(Þekil 2). Bu alanda ölçülen en fazla gerileme
380 m uzunluðundadýr. Kýyý gerilemesinin alan-
19
sal daðýlýmý ise 0.77 km² dir. Deltanýn doðu kesimlerindeki kýyý deðiþimi, ayný zamanda Altýnkum Belediyesi ve Ýller Bankasý tarafýndan
farklý tarihlerde üretilen 1/5.000 ölçekli haritalardan da araþtýrýlmýþtýr. Kadastro amaçlý 17 Eylül
1969, 16 Aðustos 1983, 8 Kasým 1991 ve 28
Aðustos 1999 tarihlerinde üretilen 1/5.000 ölçekli haritalarda sýrasýyla 170 m, 70 m, 74 ve toplamda 314 m kýyý gerilemesi belirlenmiþtir (Þekil 3).
Ayný yöntemlerle, 1961-1995 tarihli 1/25.000
ölçekli topografik haritalar kullanýlarak deltadaki Göksu Nehri'nin güncel aðýz bölgesindeki
ilerleme durumu bu çalýþma kapsamýnda tekrar
Þekil 2- Göksu deltasý kýyýlarýnda deðiþim bölgeleri. Üst sol köþedeki küçük þekil (a) Göksu Deltasý'ný genelini, (b); ise deltada
gerileme ve ilerleme bölgesini gösterir. Noktalý çizgi 1961 yýlýndaki kýyý çizgisini, düz çizgi ise 1995 yýlýndaki kýyý çizgisini
göstermektedir.
20
Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN
Yelpaze çökelleri, delta gerisindeki temel kayalardan delta alanýna akan yan derelerin biriktirdiði yarý-yuvarlak blok, çakýl, kum, silt ve az
miktarda kilden oluþur. Göksu Nehri tarafýndan
oluþturulan akarsu çökelleri seki çökelleri (QFt),
doðal set çökelleri (QFl), taþkýn ovasý çökelleri
(QFfp), art bataklýk çökelleri (QFbm), terkedilmiþ
yatak ve menderes çökelleri (QFo) ve kanal çökelleri (QFc) olarak ayýrtlanmýþtýr. Rüzgar çökelleri (Qd) plaj kumlarý ve eski kýyý set adalarýndan
taþýnarak oluþturulan kumullardýr. Lagün ve denizel çökeller Göksu deltasýnda oldukça karmaþýktýr. Bunlarýn baþlýcalarý kýyý düzlüðü çökelleri
(QMcf), eski lagün çökelleri (QMfl), eski kýyý seti
çökelleri (QMfcb), lagün kýyý düzlüðü çökelleri
(QMlc), lagün bataklýðý çökelleri (QMlm) ve plaj
çökelleridir (QMb) (Þekil 4).
Þekil 3- Deltanýn doðu kýyýsýndaki 1961-1991 yýllarý
arasýndaki 1/5000 ölçekli kadastro haritalarýndan belirlenmiþ kýyý gerilemeleri. Üst sað
köþedeki küçük þekil (a) Göksu Deltasý'nýn
genelini, (b) ise deltanýn doðu kýyýsýndaki da
gerileme ve ilerleme bölgesini gösterir.
ölçülmüþtür. Deltada Ýlerleme alanýnýn toplam
2.24 km² 'lik alanda etkili olduðu tespit edilmiþtir
(Þekil 2).
Göksu deltasýnýn, güncel aðýz bölgesinde ve
doðu kýyýlarýnda son yarým yüzyýlda belirlenen
ilerleme ve gerileme alanlarý bulunmaktadýr.
Delta kýyýlarýnda meydana gelen bu ilerleme ve
gerilemenin nedenlerini araþtýrmak amacýyla,
delta ortamýndaki güncel jeomorfolojik birimler ve
dinamik süreçler araþtýrýlmýþtýr.
JEOMORFOLOJÝK BÝRÝMLER
Delta'da güncel süreçlerin anlaþýlabilmesi
için, delta alanýnda var olan jeomorfolojik birimler
bu çalýþmada ayrýntýlý haritalanmýþtýr (Þekil 4).
Delta alanýndaki jeomorfolojik birimler yelpaze,
akarsu, rüzgar, lagün ve denizel çökelleri olarak
5 ana grup altýnda incelenmiþtir.
Deltada haritalanan jeomorfolojik birimler
akarsu, deniz ve rüzgar süreçlerinin ürünleri olarak oluþmuþtur. Deltada devam eden dinamik süreçler, mevcut koþullarýn deðiþmesiyle pasif veya
etkisiz duruma dönüþebilmektedir. Bu durum karþýsýnda dinamik süreçler yer deðiþtirmekte ve ortam yeni bir dinamik sürecin etkisi altýna girmektedir. Çalýþma amacýna göre, Göksu Deltasý'nda
önemli etkilere sahip baþlýca akarsu, denizel ve
rüzgar biriktirme ve aþýndýrma süreçleri aþaðýda
ayrýntýlý tanýtýlmýþtýr.
Akarsu biriktirme-aþýndýrma süreçleri
Göksu Nehri, delta ortamýnda baþlýca oluþturucu sebeptir. Nehir temel iþlevini her iki tarafýnda yer alan birikim unsuru doðal setler arasýnda
gerçekleþtirir. Bunlar (setler) nehre paralel uzanan asimetrik basýk doðal yükseltilerdir. Göksu
Nehri taþkýn zamanlarý dýþýnda, doðal setleri arasýnda biriktirme ve aþýndýrma süreçlerini sürdürür. Silifke'den deniz kýyýsýna kadar doðal setler
arasýnda terkedilmiþ yatak ve menderes çökelleri
bulunur (Þekil 4 ve 5). Bu eski yatak kalýntýlarý
Göksu Nehri'nin iki seti arasýnda, Akdeniz'e doðru geniþleyen bir daðýlýmla gözlenir (Þekil 4). Taþkýn zamanýnda Göksu Nehri doðal setlerini yýrtar
ve krevas (yarýntý) kanallarýyla taþkýn ovasýna,
YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ
Þekil 4- Göksu deltasýnýn ayrýntýlý Kuvaterner çökelleri haritasý.
21
22
Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN
göl kenar düzlüklerine, eski ve yeni lagün alanlarýna ince malzemeler taþýr. Bu iþlev sonucu
dendritik akarsu þebekesi görünümlü kanallar
oluþur. Bu kanallarda selcik (gully) erozyonuna
benzeyen bir yarýntý oluþur (Þekil 4). Taþýnan
malzeme basýk ve küçük boyutlu birikinti yelpazesi morfolojisi sunan loblar þeklinde yarýntý
depolarýný oluþturur.
Denizel biriktirme-aþýndýrma süreçleri
Göksu Nehri tarafýndan taþýnan malzeme
deniz etkinlikleriyle aðýzdan yanlara doðru taþýnýr
ve biriktirilir. Bu süreçle denizel birikim unsurlarý
olarak kýyýya koþut uzanan aðýz barlarý, ön-kýyý
setleri veya set adalarý oluþur. Göksu deltasýnda
bir önceki ve günümüz deniz düzeyine göre meydana gelmiþ farklý iki set adasý bulunmaktadýr.
Eski olanlarý bir önceki deniz düzeyi yükselmesi ve boðulmayla meydana gelmiþtir. En belirgin olaný iki boðazla üç parçaya ayrýlmýþ durumda Çiftlik kesimindedir (Þekil 4). Ayný dönemin
diðer set adasý, Paradeniz-Akgöl lagünleri arasýnda kýyý kordonu þeklinde bulunmaktadýr. Bu
dönemin üçüncü set adasý Akgöl ile Akdeniz'i birbirinden ayýrmaktadýr. Kumköy ile Ýncekum arasýnda uzanan bu konkav kýyý seti, Yaðar ve Bahçe derelerinin getirdiði malzemenin GD yönünde
iþlenerek taþýnmasýnýn sonucunda þekillenmiþtir.
Günümüz deniz düzeyine göre þekillenen yeni
set adasý önceki set adasýna yaslanýr ve daha
basýk bir morfoloji sunar. Yeni set adasý plajýn
devamý niteliðinde ve kabarýk morfoloji sunan
kýyý kumullarýnýn bulunmamasýyla belirgin ve
güncel kýyýya göre þekillenmiþtir.
Delta kýyýlarýndaki deniz aþýndýrmasý ürünleri;
set adalarý arasýndaki boðazlar, kýyý çizgisindeki
diklikler, fýrtýna dalgalarý zamanýnda plaj arkasýna
geçen dalga sularýnýn yaptýðý aþýndýrma ve deniz
akýntýlarýnýn mendirek köklerindeki kýyý çizgisi
tahribatýdýr.
Rüzgar biriktirme-aþýndýrma süreçleri
Deltadaki eski ve yeni set adalarý ve plaj alanlarýnda bulunan kumlar rüzgar etkinlikleriyle iki
yönde hareket ederek kýyý kumullarý oluþturmuþlardýr. Cýrba aðzý ile Kumköy arasýnda kumul
hareket yönü lodos yönü olan güneybatýdan
kuzeydoðuyadýr (Þekil 4). Diðer yön ise kuzeydoðudan güneybatýyadýr. Bu alan, Aykýrýakan'
dan Altýnkum doðusundaki azmaða kadar olan
kesimdir. Kumullar güncel lagün, eski lagün alanlarý ve bataklýk alanlarý yönünde yüksek açýlý,
deniz yönünde de düþük açýlýdýr. Bu kumullarýn
bir kýsmý aktif bir kýsmý da fosilleþmiþtir.
DOÐAL SÜREÇLERE YAPAY
MÜDAHALELER
Göksu Nehri, eski yatak kalýntýlarýna göre,
Çiftlik ve Cýrba arasýnda gezinmiþ ve deltanýn doðu kýyýlarýndan Akdeniz'e boþalmýþtýr. Ancak,
nehrin güncel aðzý Paradeniz lagünü yakýnlarýndan güneye akar durumda bulunmaktadýr. Nehrin
deltadaki aðýz deðiþikliðinin 1950'li yýllarda meydana geldiði 1927-1995 zaman aralýðýnda basýlan topografik haritalar ve hava fotoðraflarý incelenerek belirlenmiþtir. Harita Genel Komutanlýðý tarafýndan basýlan 1927 ve 1945 tarihli
1/250.000 ölçekli topoðrafik haritalara göre Göksu Nehri deltanýn doðudan, Cýrba aðzýndan (eski
aðýz) Akdeniz'e dökülmekteydi. Fakat, 1956 tarihli 1/35.000 ölçekli hava fotoðraflarý ve 1961 tarihli ve sonrasýnda HGK tarafýndan basýlan
1/25.000 ölçekli haritalara göre Göksu Nehri
Paradeniz gölüne yakýn yeni aðýzdan Akdeniz'e
dökülmektedir.
Delta ortamýnda ayrýntýlý araþtýrýlan jeomorfolojik birimler ve güncel dinamik süreçlere göre
bu deðiþikliðin doðal yollarla olmadýðý görülmektedir. Deltada, Göksu Nehri kendi doðal sürecinde her iki yanýnda yeralan setleri arasýnda
hareket ettiði terkedilmiþ yatak ve menderes kalýntýlarýndan açýkça belirgindir. Göksu Nehri'nin
iki doðal setti dýþýnda aktýðýný gösteren herhangi
bir jeomorfolojik veri bulunmamaktadýr.
Bu nedenle, tarihi kesin olarak bilinmemekle
beraber 1945 ve 1956 yýllarý arasýnda Göksu
Nehri'nin eski aðýzdan (Cýrba) yeni aðza yapay
olarak çevrilmiþtir. Yöre halkýndan elde edilen bil-
YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ
23
Þekil 5- Göksu Deltasý'nda doðal dinamik süreçler. Delta kýyýlarýndaki akýntý yönleri, Okyar ve Ediger (1998)'den
alýnmýþtýr.
24
Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN
gilere göre bu deðiþiklik 1952 yýlýnda yapýlmýþtýr.
Bununla birlikte, 1955 yýlýnda Sökün'ün kuzeyinde nehir yataðýnda ýslah çalýþmalarýnýn yapýldýðý
bilinmektedir. Nehir aðzýndaki deðiþikliðin bu
ýslah çalýþmalarýnda yapýlmýþ olmasý da diðer bir
olasýlýktýr. Bu ýslah çalýþmalarýnýn sonucu olarak,
Göksu Nehri Sökün kuzeydoðusundan itibaren
insan etkinliðiyle doðal yataðý deðiþtirilmiþ ve
doðrusal akýþa zorlanmýþtýr (Þekil 4).
Nehir yataðýnda 1950'li yýllarda yapýlan bu
yapay deðiþim delta ortamýnda bir dizi deðiþikliðe
neden olmuþtur. Eski aðzýndan 4,5 km daha güneybatýdan doðrusal akýþa zorlanan ve talveg
eðimi artan nehrin yatak kenar diklikleri ve doðal
setleri yýrtmasýna neden olmuþtur. Yeni delta ilerleme noktasýnda, yüksek enerji ve hýzlý akýþla
malzeme taþýma kapasitesi artmýþ olan nehrin
getirdiði kýrýntýlýlarla GB yönünde asimetrik
uzanan yeni bir delta lobu oluþumu baþlamýþtýr
(Þekil 5). Delta yöresinin eþ-derinlik haritasýnda
(Okyar ve Ediger, 1998) bu lobun deniz altýndaki
geometrisi belirgindir. Bu süreçte güncel aðýz
yakýnlarýnda önceleri varolan Kýzýlboz Adasý
deltaya baðlanmýþ ve aðýzda yeni bir kýyý oku geliþmiþtir. Bu delta lobu geliþimi sürdüðü takdirde
Paradeniz lagününün aðzý kapanma tehlikesindedir. Ayrýca, daha KD'da bulunan ve eski
lagün olan geçici göl durumundaki Akgölün de
aðzý kapanacak veya yeri deðiþecektir. Bu durum
Paradeniz lagününde ve Akgöl'de deniz etkisi
azalmasýna ve ekolojik deðiþikliklerin oluþmasýna
neden olacaktýr.
Diðer taraftan, akarsu tarafýndan malzeme
taþýnmasý kesilen eski delta ilerleme bölgesinde
(Cýrba aðzý, Turna Gölü, Aliaða Gölü ve kuzeydeki mendireðe kadar olan kýyý) baskýn duruma geçen, K ve GB yönlü deniz aþýndýrmasý kýyý çizgisini deðiþtirmektedir. Son yarým yüzyýlda, yaklaþýk 13 km'lik bu bölümünde kýyý çizgisi deniz
dinamikleri denetiminde gerilemeye uðramýþtýr.
Gerekli önlemlerin alýnmadýðý takdirde kýyýnýn bu
kesiminde denizin Altýnkum yakýnlarýna kadar 1,2
km içeriye, Göksu aðzý doðusundaki 2 m kotlu
noktadan Aykýrýakan'a uzanan doðrusal bir hatta
kadar, devam etmesi kaçýnýlmazdýr.
Diðer taraftan, kýyý setlerinden ve kumullardan yoðun malzeme alýnmakta ve insan etkinlikleriyle bitki örtüsü yok edilmektedir. Bunun sonucunda, lagünlerinin oluþmasýna ve konumlarýnýn
korunmasýnda önemli katkýsý olan kýyý setleri rüzgar aþýndýrmasýyla bozulmaktadýr. Rüzgarla kýyý
setlerinden taþýnan malzeme eski lagün alanlarýnda biriktirilmektedir. Benzer þekilde kumullardan ve doðrusal akýþa geçirilen Göksu Nehri'nin
taþkýn anýndaki yarýntý kanallarýyla da eski lagün
alanlarýna malzeme taþýnmaktadýr. Taþýnan bu
malzemelerle sulak alanlar malzemeyle dolmakta ve karalaþmaktadýr.
Plajlara destek olan kýyý setlerinin rüzgarla taþýnmasý, plaj kumlarýnýn dalgalarla tahrip edilmesine ve bozulmasýna neden olmaktadýr. Ayrýca,
ýslah çalýþmalarýnda kurulan kurutma kanallarý
suyu Akgöl ve Paradeniz lagünlerine boþalmaktadýr. Bu kanallar tarafýndan taþýnan malzeme ve
tarým alanlarýndan karýþan kimyasal artýklar
doðrudan bu göl alanlarýný doldurma ve kirletmeye yöneliktir.
TARTIÞMA VE SONUÇ
Göksu Deltasý kýyýlarýnda deniz akýntýlarýnýn
etki yönleri farklýdýr (Okyar ve Ediger, 1998). Ýnceburun'un doðu kýyýlarýnda saat yönünde, batý
kýyýlarýnda ise tersi yönünde denizel akýntýlar hakimdir (Þekil 5). Deltanýn doðu kýyýlarýnda güneybatý yönlü, güney kýyýlarýnda ise kýyýya uygun
saat yönünde akýntýlar etkilidir. Göksu Nehri, delta ortamýnda flüviyal aþýndýrma ve biriktirme dinamiklerinin kaynaðýdýr. Nehir delta alanýnda güneydoðuya geniþleyen bir yelpaze þeklindeki
yatak alaný içerisinde etkinliklerini sürdürür (Þekil 4).
Göksu Nehri ve kýyýlardaki akýntýlar, Göksu
deltasýnýn kendine özgü þekil kazanmasýnda ve
doðal dengesinin kurulmasýnda temel faktörler
olmuþtur. Göksu Nehri kendi doðal sürecinde doðal setlerini aþmadan güneydoðu yönünde akmýþtýr. Bu veri, nehrin doðal setler arasýnda gezinerek býrakmýþ olduðu izlerden açýk olarak belirgindir (Þekil 4). Doðal süreçte, nehir deltanýn
YAPAY ETKÝNLÝKLERÝN GÖKSU DELTASI GELÝÞÝMÝNE ETKÝSÝ
doðu kýyýlarýna malzeme taþýmýþtýr. Taþýnan bu
malzeme güneybatý yönlü deniz akýntýlarýyla
iþlenmiþ ve kýyý setlerini oluþturmuþtur. Farklý iki
dönemde oluþan bu kýyý setleri hem Akgöl ve
Paradeniz lagünlerinin oluþmasýna hem de Ýnceburun'un þekillenmesinde rol almýþtýr. Ayný zamanda, deltada bu özelliklerinin kazanýlmasýnda
batýdaki kýyýya paralel ve Ýnceburun'un her iki tarafýndaki birbirine ters akýntýlarýn da katkýsý olmuþtur. Ancak, bu düzen son yarým yüzyýlda
Göksu Nehri'nin yataðýnda yapýlan yapay deðiþikliklerle bozulmuþtur. Deltanýn doðu kesimlerinde kýyý 350 m den fazla gerilemiþ, buna karþýn
güncel aðýz bölgesinde yaklaþýk 700 m ilerlemiþtir. Lagün boðazýna doðru ortalama 15 m/yýl
olan kýyý ilerlemesinin devam etmesi lagün boðazýnýn kapanmasýna neden olacaktýr.
Günümüzde, Göksu Deltasý'nýn doðal ortamlarýnýn çok sayýda flora ve fauna için önemi kabul
edilmektedir. Bu baðlamda, yerel yönetimler tarafýndan deltadaki bataklýk, tarým alanlarý ve kýyýlarý korumaya yönelik arazi kullaným planlama
çalýþmalarý yapýlmaktadýr. Ayný zamanda delta I.
derece doðal-sit alaný ilan edilmiþtir.
Ancak, planlama ve koruma çalýþmalarýnýn
yaný sýra, deltada doðal dengenin tekrar kurulmasý zorunludur. Bu nedenle, delta ortamýnda kendi
doðal dinamik süreçlerinin yeniden kazanýlmasý
saðlanmalýdýr. Bunun için Göksu Nehri yeniden
Cýrba ayrýmýndan Aliaða Gölü kesiminde denize
açýlmak üzere bir yapay kanala alýnmalý ve nehrin eski delta ilerleme noktasýna akmasý saðlanmalýdýr (Þekil 4). Böylece deltanýn bu kesimleri
gerileyen bir kýyý özelliðinden ilerleyen bir kýyý karakterine dolayýsýyla, kendi doðal süreçlerine dönecektir. Buna baðlý olarak þimdiki-güncel aðýzda
malzeme geliþi duracak ve Paradeniz lagünün
aðzýný kapatacak olan delta lobunun geliþmesi
sonlanacaktýr. Ayrýca, lagünlere yarýntý kanallarýyla malzeme giriþi azalacak ve lagünlerin
yarýntý çökelleriyle dolmasý sonlanacaktýr.
Yapay kanal baþlangýç noktasýndan aþaðýda
kalan Göksu azmaðý istenildiði zaman nehir su-
25
yunun verilebildiði sulak alana dönüþtürülerek bu
4 km'lik akarsu yataðý bir dalyan olarak deðerlendirilebilir. Ayrýca, kýyý setti ve kýyý kumullarýnda
yapýlaþma malzemesi olarak kum alýmýnýn durdurulmasý ve kumullarda ekosisteme uygun bitkiler yetiþtirilmesi duraylýlýðý saðlayacaktýr.
KATKI BELÝRTME
Bu çalýþma Maden Tetkik ve Arama (MTA)
Genel Müdürlüðünün yürütmüþ olduðu Göksu
Deltasý projesinin bir bölümü olarak gerçekleþtirilmiþtir. Bu nedenle, yazarlar MTA Genel Müdürlüðüne ve Arkum Belediyesi'nden büyük ölçekli
haritalarý saðlayan Mustafa Gedik'e teþekkür
ederler.
Yayýna verildiði tarih, 7 Kasým 2006
DEÐÝNÝLEN BELGELER
Çetin, H., Bal, Y. ve Demirkol, C., 1999. Engineering
and environmental effects of coastline changes
in Turkey, northeastern Mediterranean. Environmental and Engineering Geosciences, Vol.
3 pp. 315-330.
Ediger, V., Okyar, M. ve Ergin, M., 1993. Seismic
stratigraphy of the fault controlled submarine
canyon/valley system on the shelf and upper
slope of Anamur Bay, northeastern Mediterranean Sea. Mar. Geol., 115, 129-142.
Erdem, O. 1995 Turkey's bird paradises. Green
Series: 5, Publication of the Ministry of Environment, General Directorate of Environmental
Protection, Ankara, Turkey.
Erinç, S. 1978. Changes in physical environments in
Turkey since the end of the last glacial In: (W.C.
Brice, Ed.), The environmental History of the
Near and Middle East since the last ice Age
Academic press, London, pp. 87-108.
Erol, O. 1991. Impacts of sea-level rise on Turkey,
International Sea-Level Rise Studies Project.
Institute of Marine and Coastal Sciences
26
Mustafa KEÇER ve Tamer Y. DUMAN
Rutgers-The State University of New Jersey,
New Brunswick, USA.
Erol, O. 1993. Türkiye kýyýlarýndaki baðýl deniz düzeyi
deðiþmeleri ve bunun Göksu Deltasý ile diðer
deltalarýn evrimine etkisi. Uluslararasý Göksu
Deltasý Çevresel Kalkýnma Semineri Bildiri Metinleri, Doðal Hayat Koruma Derneði, Ýstanbul.
Gedik, A., Birgili, S., Yýlmaz, H. ve Yoldaþ, R. 1979.
Mut-Ermenek-Silifke yöresinin jeolojisi ve petrol
olanaklarý. Türkiye Jeol. Kur. Bült. 22, 7-26.
Gökten, E. 1976. Silifke yöresinin temel kaya birimleri
ve Miyosen stratigrafisi. Türkiye Jeol. Kur. Bült.
19, 117-126.
Gülkal, O. 1992. Göksu Deltasý'nýn doðal ve kültürel
potansiyelinin belirlenmesi ve kullanýmlar yönünden deðerlendirilmesi. C.Ü. Fen Bilimleri
Enst. Yüksek Lisans tezi (yayýmlanmamýþ)
Adana-Türkiye.
Keçer, M. 2001. Göksu Deltasý'nýn (Mersin) jeomorfolojik evrimi ve güncel akarsu-deniz-rüzgar
süreçlerinin kýyý çizgisinde yaptýðý deðiþiklikler.
MTA Raporu No: 10468 (yayýmlanmamýþ)
Ankara.
Maltby, E. 1991. Wetland management goals: wise
use and conservation. Landscape and Urban
Planning, 20, 9-18.
MTA. 2002. 1/500. 000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritalarý, Adana Paftasý. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüðü yayýnlarý. Ankara, Türkiye
Okyar, M. ve Ediger, V. 1998. Göksu Deltasý'nýn Kuvaterner jeolojisinin sismik yöntemlerle incelen
mesi alt projesi sonuç raporu. ODTU Deniz Bilimleri Enst. Erdemli-Ýçel.
Uslu, T. 1993. Göksu Delta'sýnda kýyý kumul yönetimi.
Uluslararasý Göksu Delta'sý çevresel kalkýnma
semineri bildiri metinleri. Doðal Hayatý Koruma
Cemiyeti-Ýstanbul.