Barometrik Fiyat Liderliği

Kaynaklar
• Orhan Türkay, Mikroiktisat Teorisi, İmaj
Yayınevi
• Erdal M. Ünsal, Mikro İktisat, İmaj Yayınevi
• Mikro İktisat, AÖF Yayınları
OLİGOPOL PİYASALARI
OLİGOPOL, birbirlerini etkiyebilecek kadar az sayıda satıcının sonsuz sayıda alıcıyla
karşı karşıya geldiği piyasa türüdür. Oligopol piyasasıyla ilgili ilk teorik tartışma,
Augustin Cournot tarafından 1838 yılında yapılmıştır. Cournot, iki satıcı arasındaki
rekabeti incelemiştir.
Oligopol piyasasında firma sayısının az olması yanında, her firmanın davranışlarının
rakiplerinin davranışlarına bağlı olması en önemli özelliğidir. Bu alanda teorik
tartışmalar sonucu farklı oligopol teorileri geliştirilmiştir:
• Birinci grup teoriler; firmalar arasında rekabetçi davranışların varlığı üzerine
kurulmuştur (Klasik Model). Modelde her firmanın fiyat, miktar ya da reklam
politikasında öteki firmalardan bağımsız davrandığı varsayımıyla hareket
edilmektedir. Genellikle firmalardan birinin ötekilerden bağımsız, fiyat, miktar ya
da reklam alanında yeni bir politika uygulaması, bu piyasada savaş ilanı anlamına
gelmektedir. Özellikle fiyat savaşı, firmalardan güçsüz olanın piyasadan
kovulmasına kadar devam edebilir.
• İkinci grup teoriler; Model rekabetten zarar görmek istemeyen firmaların
uzlaşmacı davrandığı varsayımı üzerine kurulmuştur. Oligopolcü firmalar, bir
monopolcü gibi hareket ederek sağlayacakları en yüksek kârı aralarında paylaşma
yoluna gitmektedirler. Bu anlaşma zımni (gizli) olabileceği gibi açık da olabilir.
Diğer yandan anlaşmanın konusu fiyat, miktar bölge ya da reklam olabilir.
 Oligopol de tam rekabet piyasasına göre daha az rekabet olduğundan, tekel piyasasına
daha yakın olduğunu söyleyebiliriz. OLİGOPOL, az sayıda büyük firmanın homojen ya da
farklılaştırılmış ürünler ürettiği piyasa türüdür.
 Oligopol firmaları benzer ürünler üreterek sadece fiyat üzerinden rekabet edebilecekleri
gibi farklılaştırılmış ürünler üretip ürün kalitesi, pazarlama gibi fiyat dışı alanlarda da
rekabet edebilirler.
 Doğal ya da yasal engeller yeni firmaların piyasaya girmesini engellediğinden piyasada az
sayıda firma yer almaktadır.
 Oligopol piyasasının en önemli özelliği; her firmanın fiyat, miktar, reklam harcamaları gibi
konularda verdiği kararlarda rakiplerinin olası tepkilerini dikkate alma zorunluluğudur.
Dolayısıyla oligopol piyasasındaki firmalar karşılıklı olarak birbirlerine bağımlıdır.
 Oligopol piyasası ile günlük yaşantımızda da çok sık karşılaşırız. Örneğin cep telefonunuzda
kullandığınız hat Turkcell, Avea, ya da Vodafone firmalarından birisine aittir. Bu piyasada da
üç büyük firma rekabet etmektedir.
Oligopol Piyasasının Varsayımları
Tüm oligopol teorileri üç temel varsayıma dayanmaktadır:
 Piyasada az sayıda satıcı ve çok sayıda alıcı vardır: Varsayım gereği genellikle piyasadaki az
sayıda firma karşılıklı olarak birbirleriyle bağımlılık içerisindedir. Piyasadaki her firma,
kendi faaliyetlerinin diğer firmaları; diğer firmaların faaliyetlerinin de kendisini
etkileyeceğini bilir. Firmalar arasındaki bu karşılıklı bağımlılık ilişkisi, oligopol piyasasının
en önemli özelliğidir.
 Firmalar homojen ya da farklılaştırılmış ürünler üretip satarlar.
 Piyasaya girişi kısıtlayan önemli engeller vardır.
Oligopolde Firma Davranışı

Diğer piyasa türlerinde olduğu gibi oligopolcü davranış biçimini açıklayan tek bir model
yoktur. Çünkü oligopolcü firma fiyat ve miktar stratejisini birçok değişik şekilde
belirleyebilmektedir.

Tipik bir oligopolcü firma bakış açısı şu şekilde özetlenebilir: Eğer rakiplerin bu şeklide
davranırsa ben de X kararını alırım; fakat rakiplerim başka bir şekilde davranırsa bu
durumda Y kararını almam gerekir. İşin içine stratejik ilişkiler girdiği zaman, tek bir sonuç
değil, çeşitli potansiyel sonuçlardan herhangi bir tanesi alınabilir.

Firmalar arasındaki bağımlılık ilişkisi içinde, belirleyici değişken, bir firmanın diğer firma
veya firmaların kararlarına gösterdiği tepkidir. Bu tepkiler hakkında çeşitli varsayımlar
yapılabildiğinden, değişik oligopol teorileri türetmek mümkündür.
OLİGOPOL TANIMLARI
Ürün farklılaştırmasının olup olmamasına göre;

Saf oligopol: Piyasadaki firmaların ürünleri homojendir

Farklılaştırılmış oligopol: Piyasadaki firmaların ürünleri homojen değildir.
Gerçek yaşamda en çok rastlanan piyasa türüdür. Farklılaşma arttıkça firmalar
arasında bağımlılık azalır.
Gizli anlaşmalarla veya ihtiyari işbirlikleri ile oluşup oluşmadıklarına göre;

Tam oligopol: Oligopolcü firmaların karlarını bir grup olarak maksimize ettikleri
oligopoldür.

Kısmi oligopol: Oligopolcü firmaların karlarını bir grup olarak maksimize
edemedikleri oligopoldür.
5
İki Firmalı Oligopoller (Düopol Modelleri)
DÜOPOL, iki satıcının, sonsuz sayıda alıcıyla karşı karşıya geldiği piyasa
türüdür. Bu piyasada alıcılar, birbirlerinin kararlarını etkileyemezken,
herhangi bir satıcının uyguladığı politika diğerlerini etkilemektedir.
•
Cournot Modeli
•
Chamberlin Modeli
•
Edgeworth Modeli
Çok Firmalı Oligopoller
•
Sweezy (Dirsekli Talep) Modeli
Anlaşmalı Oligopoller
•
Fiyat Liderliği
•
Kartel
Cournot Modeli
Düopol teorilerinin tarihi gelişim bakımından ilki ve en tanınmışı 19. Yüzyılın ilk
yarısında Augustine Cournot tarafından ortaya atılan modeldir (1838).
Cournot teorisi, stratejik kararları en erken ve en güçlü ortaya koyan teoridir.
Oligopolün açıklanmasında temel sorun karşılıklı bağımlılıktır. Cournot, teorisini,
maliyetsiz üretim varsayımıyla birleştirmiştir. Bunun için de maden suyu üreten iki
firmanın karşılıklı stratejilerini ortaya koymaktadır.
Cournot Modeli’nin Varsayımları
• Modelde firmaların satış maliyeti
sıfırdır.
• Piyasa talep eğrisi doğrusal ve
bellidir.
• Her iki firma toplam talebin
durumunu kesin olarak bilmektedir.
• Firmalar birbirlerinin kararlarından
etkilendiklerini bilmekte ve bağımsız
hareket etmektedirler.
• Düopolcüler, rakip firmanın satış
miktarlarını veri olarak kabul
etmekte ve kendi satış seviyesini bu
veriye göre belirlemektedir.
Chamberlin Modeli
Chamberlin’in oligopol çözümü Cournot çözümünde varsayılan koşulların söz konusu
olduğu bir piyasada, düopolcü A ve B firmalarının piyasa bağımlılıklarını karşılıklı
olarak kabul ettikleri varsayımına dayanmaktadır.
Bu modelde A firması piyasaya ilk giren firma olduğu varsayılırsa, A, 0q1 kadar malı
p1 fiyatından satarak 0q1Cp1 kadar monopol karı elde edecektir. B piyasaya
girdiğinde fiyatın p2’ye düşeceğini öngören A, B piyasaya girer girmez üretimini
yarıya indirecek ve 0q’2 kadar mal üretecektir.
B de bu durumda geri kalan q’2q1
miktar üretim yaparak fiyatın p1’in
altına düşmesini engelleyecektir.
Böylece iki firma 0q1CP1 monopol
karını (0q’2Ep1 kadarını A, q’2q1CE
kadarını da B elde ederek)
paylaşacaklar ve karlı çıkacaklardır.
Edgeworth Modeli
Edgeworth'e göre, fiyat rekabeti sonucu,
fiyat
ve
üretim
miktarı
sürekli
dalgalanacak, belirli bir denge miktarı ve
fiyatı sözkonusu olmayacaktır.
Edgeworth modelinde;
• Fiyat ve üretim rekabetinin olduğu,
• Firmanın üretim kapasitesinin
belirli ve sınırlı olduğu
• Her firmanın tek başına tüm talebi
karşılayamadığı,
• Firmaların pazar paylarının aynı ve
üretim maliyetlerinin sıfır olduğu
kabul edilmektedir.
Sweezy (Dirsekli Talep) Modeli
Paul Sweezy tarafından 1939 yılında geliştirilen Dirsekli talep eğrisi modelinde, her bir
firmanın rakiplerinin, fiyat düşüşlerini takip edeceği, fakat fiyat artışlarını takip
etmeyeceği fikri vardır.
Firmalar;
•
Aynı
büyüklüktedir
ve
homojen mal üretmektedirler.
•
Aynı fiyatı uygulamakta ve
aynı piyasa payına sahip
olmaktadırlar.
•
Piyasada
yüksek
fiyatlar
uygularlarsa satışları düşük
olacak, düşük fiyatlardaysa
tüketiciler daha çok satın
almayacaklardır.
Bunun
anlamı talep eğrisinin, fiyat
düşüşlerine
karşı
esnek
değil, fiyat artışlarına karşı
esnek olduğudur.
Anlaşmalı Oligopoller
Oligopolcü firmaların, kendi aralarındaki rekabetten zarar görmesi konusundaki deneyimleri,
bu piyasada faaliyette bulunan firmaları ortak hareket etmeye yönelik anlaşmalar yapmaya
itmiştir. Anlaşmalı oligopollere örnek; Fiyat Liderliği, Kartel.
Fiyat Liderliği Modelleri (Örtülü Anlaşma)
 Oligopol piyasasında az sayıda firmanın işbirliği içinde fiyatı belirledikleri bir modeldir.
Piyasada lider konumda olan firma fiyatı belirler ve diğer firmalar da bu fiyatı takip ederler.
 Lider firma genellikle endüstrideki en büyük firma ya da en etkin firmadır. Lider firmalar:
 Fiyat değişikliğini çok sık yapmazlar: Fiyat değişiklikleri takipçilerin lideri takip etmemesi
riskini taşıdığından lider firma tarafından yapılan fiyat değişiklikleri çok sık olmaz. Lider
firma talepteki ve maliyetteki günlük değişikliklere hemen tepki vermez. Fiyat ancak
talep ve maliyet koşullarında önemli değişiklikler olduğunda değiştirilir (ücret artışları,
vergilerdeki önemli artışlar, enerji gibi önemli girdilerdeki fiyat artışları gibi…).
 İletişim kurmak: Lider firmanın yöneticileri yaklaşan fiyat değişikliği öncesinde
röportajlarla ya da basın açıklamaları yoluyla toplumla ve diğer firmalarla iletişim
kurmaya çalışırlar. Bu açıklamalarında neden fiyatı değiştirmek zorunda olduklarını
anlatıp, takipçi firmaları da aynı şeyi uygulamaya ikna etme çabası içindedirler.
 Sınır Fiyatlama: Yeni firmaların piyasaya girişlerini engelleyen fiyatlama stratejisidir.
Lider firma her zaman endüstri için kısa dönem kârlarını maksimize eden fiyatı seçmez,
çünkü yeni firmaları piyasadan uzaklaştırmak ister. Dolayısıyla yeni rakiplerin cesaretini
kırmak ve endüstrinin mevcut oligopolcü yapısını korumak için, fiyat lideri, fiyatı kısa
dönem kârlarını maksimize eden düzeyin altında tutabilir.
Oligopolcü firmalar, birbirleriyle rekabet yerine anlaşmayı tercih ederken, eğer
piyasadaki firmaların güçleri eşit değilse, zayıf firmalar, maliyet ya da üretim tesis
ölçeği yönünden daha güçlü olan firmanın liderliğinde hareket etmeyi tercih
edebilirler. Bu şekilde lider olarak benimsenen firmanın fiyat konusundaki
kararlarına, endüstrideki diğer firmalar uymayı tercih ederler. Fiyat liderliği
uygulaması, gerçek ekonomik hayatta en yaygın piyasa tipidir.
Fiyat liderliği uygulamasında mal homojense, piyasadaki mal tek fiyattan satılacaktır.
Eğer piyasadaki malın heterojen hale gelmesi sağlanmışsa piyasadaki ürün farklı
markalar altında birbirine yakın farklı fiyatlardan satılacak, ancak fiyatların değişme
yönü aynı olacaktır. En yaygın fiyat liderliği şekilleri şunlardır:
• Büyük (hakim) firmanın fiyat liderliği,
• Etkin firmanın fiyat liderliği,
• Bir anlaşmaya bağlı liderlik,
• Barometrik fiyat liderliği.
Büyük (Hakim) Firmanın Fiyat Liderliği:
 Piyasada çok sayıda küçük firma yanında, endüstrideki toplam üretimin önemli
bir kısmını üreten, maliyet avantajına sahip bir büyük firma (Hakim Firma) vardır.
 “Hakim
firma”,
monopolcü
gibi,
tek
başına
hareket
ederek,
kar
maksimizasyonuna yönelip, ne kadar mal üreteceğini ve bunları hangi fiyattan
satacağını belirler.
 Endüstrideki diğer firmalar hakim firmanın belirlediği fiyatı kabullenerek (veri
alarak), tam rekabet piyasasındaki firmalar gibi, faaliyetlerini sürdürürler.
Etkin Firmanın Fiyat Liderliği:
 Bazen bir fiyat lideri, hakim firma olmaksızın ve resmen tanınmaksızın ortaya
çıkabilir.
 Bu durumda bu firmalardan etkin olan (düşük maliyetle üretim yapan) firma
karını maksimize edecek şekilde fiyatını belirler.
 Diğer firmalar ise (yüksek maliyetli) bu firmanın fiyatına uymak zorunda kalır ve
düşük bir kar oranıyla satış yapar.
 Diğer firma lider firmanın fiyatına uymadığı takdirde rekabet başlar.
 Ancak yüksek maliyetle üretim yapan firma etkin üretim yapan firma ile rekabet
edemeyeceğinden piyasayı terketmek zorunda kalabilir.
Bir Anlaşmaya Bağlı Liderlik:
 Talep yüksek olduğu zaman firmalar aralarında anlaşmaya gitmektedir. Talep
düşük olduğu zaman firmalar birbirleriyle rekabete girişmektedir. Bu
durumlarda bir firma lider konumda olabilir ve diğerleri ona uyabilirler.
 Burada fiyat liderliği gizli anlaşma sonucu oluşmaktadır.
 Fiyat lideri kuşkuyu ortadan kaldırmak için küçük firmalardan birisi de olabilir.
Çünkü; bir çok ülkede rekabetin kısıtlanmasına karşı yasalar konulmuştur.
 Bu durumda fiyat liderliği, liderin piyasa gücünden çok, gizli anlaşmadan
doğmaktadır.
 Fakat firmaların sürekli olarak güçsüzmüş gibi davranmaları ve dolayısıyla bunun
çok uzun sürmesi beklenmemelidir.
 Ayrıca firmalar arası bilinçli paralel davranışlar da benzer sonuçlar doğurabilir.
Yani firmalar açık ya da gizli olarak fiyatlarını belirlerken belli bir kural
izleyebilirler.
Barometrik Fiyat Liderliği:
 Bazen oligopolist firmaların maliyetleri ve ölçekleri birbirlerine çok yakındır.
 Böyle durumlarda, birbirleriyle mücadeleyi göze alamayan ya da aralarında
anlaşma yapamayan firmalar, geçmişte büyük deneyimleri nedeniyle piyasada
saygınlığı ile ün yapmış, piyasayı ve piyasa koşullarındaki değişiklikleri en sağlıklı
bir şekilde analiz edebildiğine inanılan bir firmanın izlediği fiyat politikasını
benimserler, bir başka deyişle aynen uygulama yoluna giderler.
 Barometrik fiyat liderliğinde, lider firma, bir barometre gibi, piyasa koşullarındaki
değişmeleri anında algılayarak, fiyat politikasını bu değişikliklere göre
ayarladığına, piyasadaki diğer firmaların inanması söz konusudur.
 Bu inançları sürdüğü sürece, söz konusu firmanın liderliği devam edecektir.
Formel Anlaşmalı Modeller
Kartel
Oligopolcü firmaların aralarında rekabeti azaltarak, ortak karlarını en yüksek düzeye
çıkarma alanındaki çabalarının en gelişmiş şekli “Kartel” anlaşmalarıdır. Aralarında
açık ya da gizli anlaşma yapmayı başaran, aynı endüstrideki firmalar, dışarıya karşı
monopol gibi hareket ederler. Bu anlaşmalar, “ortak kârın maksimizasyonu” amacına
yönelik olabildiği gibi, “piyasayı paylaşma” amacına yönelik de olabilmektedir.
Kartelde temel amaç kârın arttırılmasıdır. Kartel, piyasada oligopolistik belirsizliği
ortadan kaldırarak, fiyat ve ticaret savaşını yasaklayarak, rekabete engeller getirerek,
pazar kotaları ve alanları belirleyerek, standart fiyatlar oluşturarak, rekabete olanak
tanımamak için imtiyazları kontrol altında tutmak suretiyle birlik kurarak bu amaca
ulaşılmasını sağlar. Karteller başlıca dört biçimde görülebilirler. Bunlar:
• Karteller üretim miktarında anlaşabilirler. Her firma belli bir miktarda üretimde
bulunur ve o miktarı aşamaz.
• Karteller fiyatlarda anlaşabilirler. Burada amaç, belirlenen fiyatın altında satış
yapılmamasıdır.
• Karteller bölgelerde anlaşabilirler. Her firma kendi bölgesinde satış yapabilir.
• Karteller malı ucuza ithal edip, içerde pahalı satmak yoluna gidebilir.
Bunlar dışında, satın alma kartelleri, kazanç bölüşüm kartelleri ve üretim düzenleme,
satış bölgesini sınırlama ve fiyat kartelleri gibi türler sayılabilir.
 Kartel oluşturmak ve karteli sürdürmek isteyen firmaların karşılaşabilecekleri olası sorunlar
şunlardır:
 Kartel Oluşturma Sorunu: Yasal olsa bile, endüstrideki firmaları bir araya getirip karteli
oluşturmak maliyetli ve zordur. Çünkü kartelin üyeleri karteli oluşturmanın maliyetlerini
diğer firmalara yükleyip kendisi sadece getirilerinden faydalanmak ister.
 Kartel Politikası Geliştirme Sorunu: Kartel oluşturulsa bile bir sonraki aşama kartelin
politikasının belirlenmesidir. Kartelin üye sayısı arttıkça politika önerilerinin sayısı da
artacaktır. Dolayısıyla fikir birliğine varmak her zaman kolay olmayabilir.
 Endüstriye Yeni Firmaların Girmesi Sorunu: Yüksek kârlar endüstri dışındaki firmaları
endüstriye girmeye teşvik eder. Eğer kartel üyeleri, yeni firmaların endüstriye girişini
engelleyemezlerse kartel bir süre sonra dağılabilir.
 Kartel Üyesi Bazı Firmaların Hile Yapması: Üyelerden bazıları yüksek fiyatın cazibesine
kapılıp kârını daha da arttırmak için belirlenen üretim kotasına uymayabilir. Diğer
firmalar bunu fark edip aynı yöntemi kendileri de uygularsa, başlangıçta belirlenen
politikanın bir anlamı kaymayacağından kartel dağılır.
OYUN TEORİSİ
• Elde edecekleri sonuçlar birbirlerinin davranışlarına bağlı olan
oyuncular için rasyonel davranışı belirleyen matematiksel
ilkeler
• Karar birimleri stratejik durumlarda nasıl davranır?
• OYUN: rakipleri karşı karşıya getiren herhangi bir durum
https://www.youtube.com/watch?v=8YuJDx
SvL8I
Mahkumların İkilemi
A. W. TUCKER
SUÇLU B
İTİRAF
SUÇLU A İTİRAF
İNKAR
İNKAR
5 YIL
5 YIL
0
10 YIL
10 YIL
0
1 YIL
1 YIL
İşbirliğinin Zorluğu
FİRMA
Anlaşmaya Uymak
FİRMA Anlaşmaya 50
A
Uymak
Anlaşmaya 99
Uymamak
B
Anlaşmaya
Uymamak
50
0
99
0
49,5
49,5
Reklam Oyunu
FİRMA
Reklam Yapmak
FİRMA Reklam
A
Yapmak
B
Reklam Yapmamak
20
10
30
0
Reklam
12
Yapmamak
16
20
4
Reklam Oyunu: Nash Dengesi
FİRMA
Reklam Yapmak
B
Reklam Yapmamak
(B için hakim strateji)
FİRMA Reklam
A
Yapmak
20
10
30
0
Reklam
12
Yapmamak
16
40
4
A için hakim strateji yok ve karı maksimize eden strateji B firmasının
ne yapacağına bağlı…
•
•
•
•
•
•
Burada her firma reklam yapmaya karar vermek suretiyle, rakibinin
kararları veri iken kendisi için yapabileceğinin en iyisini yapmıştır ve ceteris
paribus bu kararını değiştirmez
Bir firmanın rakiplerinin kararı veri iken kendisi için yapabileceğinin en
iyisini yaptığı duruma Nash Dengesi denir.
Reklam yapılması durumu Nash Dengesidir.
Hakim Strateji bir firmanın rakipleri ne yaparlarsa yapsınlar kendisi için
yapabileceğinin en iyisini yaptığı durumdur
Nash Dengesi ise bir firmanın rakiplerinin kararı veri iken kendisi için
yapabileceğinin en iyisini yaptığı durumdur
Nash dengesi için her oyuncunun hakim stratejiye sahip olması gerekmez
Maksimin Strateji
FİRMA
Reklam Yapmak
B
Reklam Yapmamak
(B için hakim strateji)
FİRMA Reklam
A
Yapmak
1
Reklam
-1000
Yapmamak
0
2
1
0
4
1
Bir firmanın Nash Dengesinde olabilmesi için diğer firmanın rasyonel
davrandığından emin olması gerekir. Emin değilse firma elde edebileceği
minimum kazançları maksimize eden stratejiyi uygular
Oligopolün Eleştirisi
• Oligopol piyasasında birbirine etki edebilecek kadar az sayıda firmanın bulunması
nedeniyle üretim, satış fiyatını yükseltmek amacıyla kısılmaktadır. Firmaların suni
olarak üretimlerini kısmaları, üretim faktörlerinin toplum tercihlerinin uygun mal
ve hizmet bileşimini sağlayacak şekilde dağıtılmasını engellemektedir.
• Oligopolcülerin kaynakların üretim alanları arasında optimal dağılımını bozucu
nitelikte olan bu olumsuz etkisi, piyasadaki rekabet durumuna göre
değişmektedir. Eğer piyasada firmalararası rekabet nedeniyle tam rekabete
yaklaşıyorsa, kaynak dağılımını bozucu etkisi azalacaktır. Eğer firmalararası
anlaşmalar sonucu monopole yaklaşıyorsa bu olumsuz etki artacaktır.
• Üretimini suni olarak kısan firmalar normal karın üzerinde kar elde ederken,
toplumdaki gelir dağılımı adaletini olumsuz yönde etkilerler.
• Firmalar ürünlerini diğer firmalardan farklıymış gibi göstermek amacıyla reklam
faaliyetlerinde bulunurlar. Reklam firmanın karşı karşıya olduğu talep eğrisinin
daha az esnek hale gelmesine neden olacaktır. Ancak, bu amaçla yapılan
reklamlar genellikle tüketicilerin refahına olumlu yönde katkıda bulunmadığından,
reklama ayrılmış olan üretim faktörleri israf edilmiş olacaktır.
PİYASA TÜRLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ