Arap Baharı, ABD`nin Hegemonik Projesi" midir?

Transkript

Arap Baharı, ABD'nin
Hegemonik Projesi"
midir?
2010'un son g ü n l e r i n d e T u n u s ' t a k e n d i n i
ateşe v e r e n M u h a m m e d Buazizi, b ü y ü k ihtimalle f a r k ı n d a o l m a d a n m i l y o n l a r ı çekim
alanına s o k a c a k bir b a ş k a l d ı r ı d a l g a s ı n ı n fitilini d e a t e ş l e m i ş o l d u . T u n u s h a l k ı n ı n isyan
bayrağını çekmesinin ü z e r i n d e n
uzun
bir
('Türkiye Günlüğü
s ü r e g e ç m e d e n , d i k t a t ö r Z e y n e l A b i d i n Bin
Özel Sayısına Bir Zeyl)
Ali ülkesini terk e t m e k z o r u n d a kaldı. H e m e n a k a b i n d e , Mısır'ı 1981'den b u y a n a d e m i r y u m r u k l a y ö n e t e n Devlet B a ş k a n ı H ü s nü Mübarek, koltuğundan ayrılmaya mecbur
bırakıldı. K a d i m Mısır halkı, tarihi bir d a y a n ı ş m a ö r n e ğ i g ö s t e r e r e k Mısırlı diktatöre karşı a y a k l a n m ı ş v e " h e s a p t a
olmayan"
bir başarı g ö s t e r m i ş t i . 1 A r d ı n d a n Libya v e
Suriye'de kanlı bir m e c r a y a evrilen p r o t e s t o
gösterileri, O r t a d o ğ u jeopolitiğini b ü y ü k ölç ü d e değiştirecek d o m i n o etkisinin i ş l e m e y e
b a ş l a d ı ğ ı n ı n işaretçisiydi. 2 Bu n e d e n l e d i r ki
T u n u s halkının sürecin b a ş ı n d a attığı m ü t e reddit adımlar, Suriye örneğinde her türlü
kanlı k a r ş ı - d a l g a y a r a ğ m e n y ı l m a y a n , kararlı
bir d u r u ş a evrildi. S u r i y e Devlet Başkanı Beşşar Esed, kimi r a k a m l a r a g ö r e 2.600 kimiler i n e g ö r e ise 5.000'e y a k ı n i n s a n ı n ö l ü m ü n e
n e d e n olsa da, S u r i y e h a l k ı " s u r d a m u k a d d e s
bir gedik a ç m ı ş " v e " k o r k u d u v a r ı n ı " ç o k t a n
aşmış d u r u m d a . 3
Arap coğrafyasında yaşanan
nik
kaymalar,
bu
bölge çalışmalarına
tektoilişkin
h â l i h a z ı r d a k i teorik v e m e t o d o l o j i k birikimin
d e g ö z d e n geçirilmesi z o r u n l u l u ğ u n u ortaya
çıkardı. Esasında, O r t a d o ğ u ü z e r i n e çalışan
Mustafa Kutlay*O s m a n B a h a d ı r Dinçer**
^Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu
(USAK)nda, Politik Ekonomi Uzmanı.
"Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu
(USAK)nda, Ortadoğu Uzmanı.
1- Özellikle Tunus ve Mısır'da neler olduğunu
iç dinamikler üzerinden anlatmaya çalışan
kapsamlı bir çalışma için bkz. Osman Bahadır
Dinçer ve Gamze Coşkun, "Tarih Makas Değiştirirken Kuzey Afrika ve Ortadoğu'da Değişim
Arzusu", USAK Raporları 11-02, Nisan 2011, Ankara.
2- Osman Bahadır Dinçer ve Gamze Coşkun, "Mayınlı Arazide Yürümenin Adı. Suriye'de Değişimi Zorlamak", USAK Raporları 11-04, Mayıs
2011, Ankara.
3- Yerel unsurlarla yapılan görüşmeler, insanların
sonuna kadar mücadele etme eğiliminde olduğunu teyit etmektedir.
Mustafa Kutlay - Osman Bahadır Dinçer
"epistemolo-
mıştır. Sistem d ü z e y i n d e k e n d i l e r i n e fırsatlar
jik ikilem" içine h a p s o l m u ş t u . Bir t a r a f t a n
s u n u l d u ğ u n d a ve gerekli şartlar s a ğ l a n d ı ğ ı n -
uzmanlar
yıllardır g a r i p bir
b ö l g e d e h ü k ü m s ü r e n baskı, s a n s ü r , açlık,
da A r a p l a r ı n d a d i ğ e r b ü t ü n r a s y o n e l millet-
eşitsizlik v e a h b a p - ç a v u ş k a p i t a l i z m i n e yol
ler gibi kolektif e y l e m l e r içine girebildikleri
veren k u r u m s a l l a ş m ı ş y o l s u z l u k , b u coğraf-
görülmüştür. Ortadoğu'da halkın sokaklara
y a d a her an h e r ş e y i n olabileceği y ö n ü n d e
d ö k ü l m e s i , ş i m d i y e k a d a r b ö l g e d e sınırlı bir
bir çıkarım y a p m a y ı g e r e k t i r i y o r d u . Diğer
şekilde incelenen sosyal h a r e k e t l e r i n
t a r a f t a n ise, h e r şeye r a ğ m e n , katı diktatör-
m ü z d e k i d ö n e m d e d a h a titiz bir b i ç i m d e
lükler ve o n l a r ı n sırtını y a s l a d ı ğ ı m ü s t e b i t re-
m a s a y a yatırılacağına d a işaret e t m e k t e d i r .
jimler bir ş e k i l d e h a y a t i y e t i n i d e v a m ettirme-
Başka bir deyişle, A r a p d ü n y a s ı n d a k i sosyal
yi b a ş a r ı y o r d u .
4
Bu a ç ı d a n birinci d i n a m i ğ e
b a k a n b ö l g e u z m a n l a r ı , " O r t a d o ğ u ' d a rejim
değişikliğinin
kaçınılmaz o l d u ğ u n u "
salık
hareketlenme,
siyaset
bilimi
önü-
literatüründe
ö n e m l i bir sayfa açacak gibi d u r u y o r . 7
Bu süreçte, d ü n y a n ı n p e k çok ü l k e s i n d e
veriyor; a n c a k aynı analistler d i ğ e r t a r a f t a n
o l d u ğ u gibi T ü r k i y e ' n i n e n t e l e k t ü e l birikimi-
da
nin d e o l u p - b i t e n i layıkıyla m u h a s a r a e t m e y e
"statükonun
gücünü
küçümsememek
gerektiğini" telkin e d i y o r l a r d ı . 5 Dolayısıyla,
m ü s a i t o l m a d ı ğ ı o r t a y a çıktı. Zira T ü r k i y e ' n i n
son d ö n e m d e y a ş a n a n halk a y a k l a n m a l a r ı ,
e k o n o m i k ve sosyo-politik a ç ı d a n d o ğ a l bir
k o n u n u n u z m a n l a r ı n ı b ü y ü k bir b o ş l u k ve
u z a n t ı s ı o l m a s ı n a r a ğ m e n O r t a d o ğ u bölgesi,
y ö n s ü z l ü k d u y g u s u n a hapsetti. H e r n e k a d a r
ü l k e m i z d e h e p " u z a k t a k i y a k ı n l a r " olarak
halkın m o b i l i z e olarak s o n u ç e l d e etmesi, sa-
kalmış; hatta T ü r k h a r i c i y e s i n i n d o ğ a l refleksi
d e c e Batılı sosyal h a r e k e t l e r e ait bir keyfiyet-
" O r t a d o ğ u b a t a k l ı ğ ı n d a n " u z a k d u r m a k ek-
miş gibi anlatılagelse de, son d ö n e m d e b u -
s e n i n d e şekillenmişti. 8 Bu h â k i m p a r a d i g m a -
n u n Batı'ya ö z g ü bir d u r u m o l m a d ı ğ ı y a p ı l a n
ya paralel olarak, olayların p a t l a k v e r d i ğ i ilk
desteklenmiştir.6
g ü n d e n itibaren T ü r k i y e ' n i n b ö l g e u z m a n l ı -
Özellikle son bir yıldır y a ş a n a n l a r , sosyal h a -
ğı k o n u s u n d a k i m ü k t e s e b a t ı n ı n derinliği d e
reketlerin o l u ş m a s ı için g e r e k e n birçok şartın
d r a m a t i k b i ç i m d e z u h u r etti. 9 Bölgeye dair
bu b ö l g e d e d e o l g u n l a ş t ı ğ ı n ı gösteriyor. H e r
yetersiz e n v a n t e r e s a h i p T ü r k i y e ' n i n , O r t a d o -
ş e y d e n önce içinde y a ş a d ı ğ ı siyasi, e k o n o m i k
ğu u z m a n ı yetiştirme k o n u s u n d a da olması
ve sosyal çevreyi iyileştirmek a d ı n a geçerli
g e r e k e n s e v i y e n i n çok u z a ğ ı n d a kaldığı gö-
n e d e n l e r e s a h i p i n s a n l a r ı n m o b i l i z e olmasını
r ü l m ü ş o l d u . M e d y a n ı n y o ğ u n ilgi g ö s t e r d i ğ i
bilimsel
çalışmalarla
da
m ü m k ü n kılan gerekli m o t i v a s y o n s a ğ l a n -
ilk d ö n e m d e k i "sözel a n a l i z l e r " bir k e n a r a
bırakılırsa, sürecin k a p s a m l ı
ıl- Bu noktada özellikle Batı'nın diktatörlere sağladığı desteğin, kurumsallaşmış güçlü bürokratik
muhasebesini
y a p a n y a y ı n sayısı o l d u k ç a azdı. Bu d u r u mun
bir istisnasını
"Magrib'den
Maşrık'a
yapıların ve istihbarat örgütlerinin rolü ciddiyetle analiz edilmelidir.
5- Devrimler ve sosyal hareketler literatürünün
önemli figürlerinden biri olan Skocpol'a göre de
rejimlerin sert politikalar uygulama konusundaki tekelleri, geçiş süreçlerini zorlaştırmakta
hatta bazen imkânsız kılmaktadır. Theda Skocpol, States and Social Revolutions, Cambridge:
Cambridge University Press, 1979, s. 34.
6- Bu husustaki temel kaynaklardan biri için bkz.
Asef Bayat, Life as Politics: How Ordinary People
Charıge the Middle East, Stanford: Stanford University Press, 2009.
7- Dinçer ve Coşkun, "Tarih Makas Değiştirirken...", s. 4.
8- Türk dış politikasının Ortadoğu'ya nasıl baktığını daha detaylı görebilmek için işin uzmanları
ile yapılmış olan mülakatlar iyi bir fikir verebilir. Bkz. Habibe Özdal, Osman Bahadır Dinçer,
Mehmet Yeğin, Mülakatlarla Türk Dış Politikası, 5
Cilt, Ankara, USAK Yayınları, 2010-2011.
9- Bahadır Dinçer, "Yeni Ortadoğu'ya Yeni Nesil
Uzmanlar", USAK Stratejik Gündem, 16 Şubat
2011.
101
Türkiye Günlüğü 107 / Yaz 2011
" A r a p B a h a r ı , A B D ' n i n I l e g e m o n i k Projesi" m i d i r ?
Âlem-i İ s l a m " başlığıyla h a z ı r l a d ı ğ ı özel dosya ile Türkiye
Günlügii
Türkiye Günlüğü,
dergisi o l u ş t u r d u . 1 0
konuya hem Ortadoğu hem
d e K u z e y Afrika ö z e l i n d e eğilerek verimli
bir t a r t ı ş m a y a k a p ı a r a l a m ı ş o l d u . A r a l a n a n
b u k a p ı d a n içeri g i r m e k ve t a r t ı ş m a y a m ü t e vazı bir katkı y a p m a k d ü ş ü n c e s i n d e n h a r e ket e d e n "zeyl" n i t e l i ğ i n d e k i bu ç a l ı ş m a n ı n
amacı, t a r t ı ş m a n ı n kalkış n o k t a s ı n ı o l u ş t u ran m a k r o - a n l a t ı l a r v e b u b a ğ l a m d a küresel
h e g e m o n ABD başta o l m a k ü z e r e dış a k t ö r -
rihin m a k a s d e ğ i ş t i r m e s i n e n e d e n olabilecek
çaptaki son olayların nasıl y o r u m l a n m a s ı gerektiğine ilişkin e n t e l e k t ü e l d u r u ş , s ü r e ç ve
s o n u c a g i d e n y o l d a fikirsel/epistemolojik çerçeveyi d e belirleyecek ölçektedir. Bu n e d e n l e ,
b u ö n e m l i d ö n ü m n o k t a s ı n ı " h e g e m o n i k bir
p r o j e " o l a r a k y o r u m l a y a n tezlerin v a r s a y ı m larıyla birlikte detaylı bir eleştirel i n c e l e m e y e
tabi t u t u l m a s ı , s a d e c e m e t o d o l o j i k bir kaygı
değil, reel politikteki s o n u ç l a r ı itibariyle ahlaki çağrışımları d a o l a n h a s s a s bir k o n u d u r .
lerin r o l ü n e ilişkin o r t a y a atılan spekülatif
y o r u m l a r ü z e r i n e eleştirel bir a n a l i z y a p m a k tır. Diğer bir d e y i ş l e b u ç a l ı ş m a n ı n amacı,
Türk matbuatında da oldukça rağbet gören,
olayları "ABD'nin p l a n l a d ı ğ ı v e B ü y ü k O r tadoğu
Projesi
çerçevesinde
uygulamaya
k o y d u ğ u " tezini teşrih m a s a s ı n a
yatırmak
suretiyle bu tezin v a r s a y ı m l a r ı n ı v e d o ğ u r d u ğ u normatif s o n u ç l a r ı t a r t ı ş m a y a a ç m a k t ı r .
Bu
kapsamda
olan-biteni
yazının
"ABD'nin
ilk
bölümünde
hegemonik
projesi"
olarak g ö r e n y a k l a ş ı m l a r ı n a r g ü m a n l a r ı ele
alınacak, a r d ı n d a n b u a r g ü m a n l a r ı n d a y a n dığı iki temel v a r s a y ı m o l a n (1) A B D ' n i n b u
o p e r a s y o n l a r ı y a p a b i l e c e k tek h e g e m o n g ü ç
o l d u ğ u ve (2) b ö l g e d e isyan ateşini y a k a n kitlelerin " ö z n e " değil, e s a s ı n d a " n e s n e " o l d u ğu v a r s a y ı m l a r ı eleştirel bir i n c e l e m e y e tabi
tutulacaktır. S o n u ç o l a r a k b u ç a l ı ş m a d a iddia m ı z ş u d u r : O r t a d o ğ u ve K u z e y A f r i k a ' d a ta10- Konuya ilişkin detaylı dosya hazırlayan diğer
dergi ise Analist dergisi oldu. Analist dergisi
"Ortadoğu'da Kırılan Fay Hattı" isimli birinci; "Çanlar Esed İçin Çalıyor..." isimli dördüncü ve "Çarklar Yeniden Dönmeli: Türkiye
Ortadoğu'ya Model Olur mu?" isimli altıncı
sayısında konuya ilişkin kapsamlı dosyalar
hazırladı. Diğer taraftan Birikim dergisi de
"Başkaldırı ve Değişim" başlığıyla hazırladığı bir sayıda konuyu teşrih masasına yatırdı.
Şüphesiz bunların dışında da pek çok yayın organında, köşe yazısı, dosya konusu ve röportaj
yayınlandı. Ancak bu yazıların sistematik sayılabilecek bir çerçevede neden-sonuç ilişkileriyle bütüncül bir resim ortaya koyduğunu söyleyebilmek mümkün değildir.
102
I. "Arap Bahan Hegemonik
Bir Projedir" Tezini Anlamak:
Kısa bir Literatür Taraması
Sosyal bilimler a y n i a n d a farklı hakikatlerin var olabildiği disiplinleri k a p s a r . H a l b ö y le olunca a n a l i z y a p a n l a r , k e n d i d ü ş ü n c e l e r i n i
m e ş r u l a ş t ı r m a k , d u r u ş l a r ı n a haklılık k a z a n d ı r m a k , hatta kitleleri belli y ö n l e r e k a n a l i z e
e t m e k için " h a k i k a t " d e n e n p r i z m a y a değişik b o y u t l a r ı n d a n y a k l a ş m a y ı tercih ederler.
Bu y a k l a ş ı m ö z ü itibariyle yanlış o l m a m a k l a
birlikte, n e d e n s e l l i k l e r d o ğ r u k u r u l m a d ı ğ ı n d a en iyi d u r u m d a 'eksik', en k ö t ü d u r u m d a
ise t a m a m e n ' y a n l ı ş ' ç ı k a r ı m l a r a v a r ı l m a s ı n a
s e b e p olur. Zira b u b a k ı ş açısıyla, m e s e l e n i n
s a d e c e bir y ö n ü n e o d a k l a n ı l m ı ş t ı r .
Son d ö n e m d e , O r t a d o ğ u v e K u z e y Afrika c o ğ r a f y a s ı n d a m e y d a n a g e l e n o l a y l a r d a
y u k a r ı d a işaret e d i l e n keyfiyet açıkça ortaya çıktı. O r t a d o ğ u c o ğ r a f y a s ı n ı alt üst e d e n
kitlesel hareketleri, "ABD'nin t a s a r l a d ı ğ ı v e
y ö n e t t i ğ i " y ö n ü n d e k i a r g ü m a n l a r bir a n d a
p o p ü l a r i t e k a z a n d ı . Zira olayları i z a h e t m e y e çalışırken, fazlaca d ü ş ü n m e d e n fikir beyan e d e b i l m e n i n en k o l a y y o l u b u d u r . Diğer
bir i f a d e ile b u y a k l a ş ı m , b ö l g e gerçeklerini
d i k k a t e a l m a m a k d e m e k t i r . Birçok analist
olayların a r k a s ı n d a A B D ' n i n o l d u ğ u n u , "Büy ü k O r t a d o ğ u Projesi k a p s a m ı n d a m e z k û r
c o ğ r a f y a n ı n y e n i d e n y a p ı l a n d ı r ı l d ı ğ ı n ı " ve
hatta b u s ü r e ç t e "Ilımlı İ s l a m m o d e l i çerçev e s i n d e A B D ' n i n y e d e ğ i n d e bir ü l k e o l a r a k
Türkiye'nin d e ön plana s ü r ü l d ü ğ ü n ü " iddia
etti. Ö r n e ğ i n S i n a n O ğ a n , 24 Ş u b a t 2011 g ü n ü
katıldığı Siyaset M e y d a n ı p r o g r a m ı n d a
şu
ifadeleri k u l l a n d ı : "ABD d e m o k r a s i projesi
çerçevesinde eski S o v y e t k u ş a ğ ı ü l k e l e r i n d e
ve b ü y ü k O r t a d o ğ u c o ğ r a f y a s ı n d a yer alan
ü l k e l e r d e b ü y ü k bir d ö n ü ş ü m projesini h a y a ta g e ç i r m e k i s t e m e k t e d i r . " O ğ a n ' a g ö r e ABD,
STK d e v r i m l e r i ile eski Sovyet b ö l g e s i n d e
n e " başlık y a z ı s ı n d a M a h a l l i şöyle d i y o r d u :
Amerikan
muhalefetine
gazeteleri
yardım
bile çıkıp ' C M ,
ediyor' diyor ama
hala bu ülkede demokrasi mücadelesinden
yor ve orada oynanmaya
Suriye
bazıları
söz edi-
çalışılan büyük
oyunu
görmüyor, görmek istemiyor ya da görmesine
izin
verilmiyor,14
edindiği t e c r ü b e y l e d e v r i m l e r i O r t a d o ğ u ' d a
yaymaya çalışmaktadır.11
Benzer bir m a n t ı k l a bir b a ş k a
yazısın-
da Mahalli, " b e n b a ş ı n d a n b e r i . . . S u r i y e v e
Bu bakış açısına g ö r e , A r a p c o ğ r a f y a s ı n -
b ö l g e d e k i g e l i ş m e l e r e Batılıların
coğrafya-
da iç d i n a m i k l e r i h a r e k e t e geçiren dış güç-
m ı z a yönelik yeni bir p l a n ı çerçevesi içinde
ler o l d u . En temel d ı ş d i n a m i k d e küresel
b a k ı y o r u m " 1 5 d i y e r e k olan-biteni dış güç-
h e g e m o n olan ABD idi. Bu b a ğ l a m d a O ğ a n
lerin b ü y ü k projesi ç e r ç e v e s i n d e ele a l m a k
" T ü r k i y e ' d e u y g u l a m a y a k o n a n ılımlı İslam
gerektiği k o n u s u n d a n e t bir t u t u m t a k ı n ı y o r .
m o d e l i n i n d e b u g ü n T u n u s ' t a d a [...] Mısır'da
Mahalli'ye göre, h e r şeyi p l a n l ı p r o g r a m l ı ya-
d a b ü y ü k bir p l a n ı n p a r ç a s ı o l a r a k m o d e l
p a n bir h e g e m o n i k g ü ç ile karşı karşıyayız:
alınacağını" i d d i a e d i y o r d u . 1 2 O ğ a n bir b a ş -
" D e v r i m ya da a y a k l a n m a y a ş a n a n
bölge
ka y a z ı s ı n d a h e r n e k a d a r " b u d e v r i m l e r i n
ü l k e l e r i n e b a k ı l d ı ğ ı n d a b u n u çok net olarak
ABD'nin tetikleyerek bir d ö n ü ş ü m projesine
görebilirsiniz.
çevirmesi T u n u s ve Mısır h a l k ı n ı n haklı de-
Boğazı'nı, y e m e n Kızıl D e n i z ' i n girişini, Mı-
mokrasi taleplerini v e gayretlerini batıl kıl-
sır ise S ü v e y ş k a n a l ı n ı k o n t r o l e t m e k t e d i r .
m a z " d e s e d e aslan p a y ı n ı A B D ' y e vererek,
Batı'nın p e t r o l g e r e k s i n i m i n i n % 60'ı b u r a l a r -
olayları A B D ' n i n k a p s a m l ı bir projesi olarak
d a n g e ç m e k t e d i r . Hıristiyanlık ise Suriye'den
y o r u m l a m a k gerektiğini ö n e s ü r ü y o r d u . ^
Özellikle S u r i y e ile ilgili k a l e m e aldığı
yazılarında b ö l g e d e y a ş a n a n l a r ı b ü y ü k bir
k o m p l o n u n parçası o l a r a k n i t e l e n d i r e n H ü s n ü Mahalli d e b e n z e r şekilde h e r şeyin arkasında ABD'yi ve Batılı güçleri g ö r e n yazarlard a n . D e m o k r a s i a d ı n a verilen m ü c a d e l e n i n
meşruiyetini y o k s a y a n bir yaklaşımla, M a halli aslında A B D ' n i n bölgeyi y e n i d e n şekillendirdiğini i f a d e e d i y o r . " D e m o k r a s i Baha-
Örneğin
Bahreyn
Hürmüz
t ü m d ü n y a y a yayılmıştır. Romalılar, G r e k l e r
v e d a h a s o n r a e m p e r y a l i s t s ö m ü r g e c i ülkeler
Hıristiyanlığı A f r i k a ' n ı n o r t a l a r ı n a T u n u s ve
Libya ü z e r i n d e n y a y m ı ş l a r d ı . " 1 6 H a t t a b u arg ü m a n ı d e s t e k l e m e k için iki h a f t a s o n r a yazdığı bir b a ş k a y a z ı d a d a ş u n l a r ı i f a d e e d i y o r
Mahalli: " . . . 8 H a z i r a n 2004'te A B D ' n i n Sea
Island k a s a b a s ı n d a bir a r a y a gelen G - 8 liderleri Yemen, B a h r e y n , C e z a y i r , Ü r d ü n , Irak,
A f g a n i s t a n ' ı n yanı sıra T ü r k i y e ' y i d e toplantıya d a v e t e t m i ş v e b u g ü n b ö l g e m i z d e y a ş a n a n
11- Gerek sosyolojik gerçekleri gerekse stratejik
önemleri farklı ülkeleri renk körlüğü içinde
analiz etmek indirgemeci yaklaşımlara kapı
açmaktadır. Bu hataya düşmemek adına bölgedeki olayların temelinde yatan özgün dinamiklerin iyi analiz edilmesi gerekir.
12- Siyaset Meydanı, program deşifreleri, 24 Şubat
2011.
http://www.siyasetmeydani.net/arsiv.
asp?id=126
13- Sinan Oğan, "Arap Coğrafyasında Renkli
Devrimler: Tunus ve Mısır Tamam, Yemen
ve İran'da Ne Olur?" Türksam, 15 Şubat 2011,
http://turksam.org/tr/a2329.html
gelişmelerin temelini a t m ı ş t ı . " 1 7 Mahalli'ye
göre, A r a p c o ğ r a f y a s ı n d a gerçekleşen
son
a y a k l a n m a l a r , Fransa, J a p o n y a , ABD, Rus14- Hüsnü Mahalli, "Demokrasi Bahane", Akşam,
23 Nisan 2011.
15- Hüsnü Mahalli, "Medyanın Rolü", Akşam, 30
Nisan 2011.
16- Hüsnü Mahalli, "Türkiye Ne Yapıyor?", Akşam, 11 Mayıs 2001.
17- Hüsnü Mahalli, "İşler Zor", Akşam, 28 Mayıs
2011.
103
"Arap Baharı, A B D ' n i n Ilegemonik Projesi" midir?
ya, Almanya gibi dış politika çıkarları birbirinden oldukça farklılaşan ve bölgeye ilişkin
yoğun bir rekabet içinde olan G-8 üyelerinin
ortak kararıyla yedi yıl önce uygulamaya konulmuş; a r d ı n d a n "CIA" marifetiyle muhalefet grupları aktive edilmiştir.
II. "Arap Baharı Hegemonik
Bir Projedir" Tezinin Varsayımları
Ortadoğu ve Kuzey Afrika'da ortaya çıkan
sosyal hareketleri, "ABD'nin planladığı ve
yönlendirdiği" tezini ileri sürenlerin dayandığı iki basit, a m a çıkarımları çok kuvvetli,
Bu tür argümanların dile getirildiği örneklerin sayısı arttırılabilir ancak son olarak
bir de Mahir Kaynak'tan bir örnek vererek bu
faslı kapatmak istiyoruz. Kaynak, Star gazetesinde yazdığı bir köşe yazısında, "bir ülkede demokrasinin olması b ü y ü k güçler açısından bir hedef değildir. Bu ülkelerdeki rejim
değişiklikleri onların stratejilerine uygunsa
desteklenir. Yani değişikliklere yol açan dinamikler bu ülkenin içinde değil uluslararası
p l a n d a d ı r " 1 8 diyerek, nispeten daha dengeli,
ancak son tahlilde iç dinamikleri kim oldukları k o n u s u n d a çok net olmadığını gördüğ ü m ü z uluslararası aktörlerin iradesine ram
ettiğini ortaya koyuyor.
varsayım olduğu söylenebilir. Bu varsayımlardan birincisi, ABD'nin bu tarz kapsamlı
operasyonlar yapabilecek "tek ve mutlak
hegemon güç" olduğu; diğeri ise A r a p d ü n yasında olayların amil faktörü olan kitlelerin
kendilerini özne olarak telakki etseler bile aslında nesne o l d u ğ u d u r . Aşağıda bu iki varsayım üzerinde akıl y ü r ü t m e l e r d e bulunulacak
ve bu sayede "ABD'nin hegemonik projesi"
tezlerinin dayandığı varsayım kümesi tartışmaya açılacaktır.
Varsayım
1: ABD, dünyanın
"yegâne büyük
Komplo teorilerinin yarattığı mistik çekiciliği ve içerdiği "stratejik" çağrışımların neden olduğu cezbedici etkiyi d e yedeğine almış olan "hegemonik proje" tezlerinin diğer
izah denemelerine göre nispeten daha çok
rağbet gördüğü, bir noktada iç tutarlılığının
da b u l u n d u ğ u n u teslim etmek gerekir. Ancak bu analizlerde ilk elde önemli olan nokta,
kurdukları nedenselliklerin tutarlı olup olmaması değil, dayandıkları varsayımlardır.
Bu argümanlar iyi bir "hikâyeye" sahip olsa
bile, ancak içerdikleri açık ya da örtülü varsayımlar geçerli olduğu ölçüde dikkate alınması gereken perspektiflerdir. Bu bağlamda,
çalışmanın b u n d a n sonraki b ö l ü m ü n d e , bu
varsayımlar detaylı incelemeye tabi tutularak, "Arap Baharı'nın hegemonik bir proje
o l d u ğ u " yönündeki tezin meşruiyet dayanakları sorgulanacaktır.
tek
gücü ve olan biten her şeyi kontrol
hegemon
edebilecek
aklıdır."
ABD'nin ekonomik, askeri ve entelektüel açıdan d ü n y a n ı n en b ü y ü k gücü olduğuna ş ü p h e yok. Zira ABD, hâlihazırda d ü n ya ekonomik hâsılasının y ü z d e 25'ini tek
başına üretmekte, Amerikan halkı Çin ve
Hindistan'ın
toplam
tüketiminin
yaklaşık
dört katı kadar tüketim y a p m a k t a d ı r . ABD
dünyanın en b ü y ü k askeri g ü c ü n e
sahip
olup, t ü m okyanuslarda filosunu dolaştırabilen tek a k t ö r d ü r . 1 9 Amerikan üniversiteleri,
medyası ve diplomatik misyonları çok büyük bir organizasyon kapasitesiyle dünyanın
her köşesine ait bilgi birikimini kısa zamanda üretebilmekte, üretilen bu bilgiyi siyasal
amaçlara müstenit bir biçimde stratejik operasyonlara
tahvil edebilmektedir.
Yüksek
operasyon kabiliyetine sahip olan ABD'nin
siyasal hedefleri d o ğ r u l t u s u n d a iç karışıklıklar çıkarmak ya da sivil t o p l u m unsurlarıyla
rejim değişiklikleri yaratmak gibi yöntemleri
18- Mahir Kaynak, "Üçüncü Boyut", Star, 13 Şubat
2011.
104
19- Örneğin Ortadoğu'da 5. Filo ve 6. Filo bölgeyi
sıkı sıkıya kontrol altında tutmaktadır.
sıklıkla k u l l a n d ı ğ ı d a v a k i d i r . 2 0 A n c a k söz
k o n u s u çapta a y a k l a n m a l a r ı ortaya ç ı k a r m a k
ve belirli bir siyasal p r o j e ç e r ç e v e s i n d e y ö n lendirebilmek için " e n b ü y ü k g ü ç " o l m a k
y e t m e z . Halkları m a k r o projeler çerçevesind e h a r e k e t e g e ç i r e b i l m e k için k u r u m s a l l a ş mış yapısal ve ilişkisel ağlarla b ü t ü n sistemi
tek başına k o n t r o l e d e n güç, yani k e l i m e n i n
sözlük tanımıyla, t a m bir " h e g e m o n " o l m a k
gerekir. G r a m s c i ' y e g ö r e h e g e m o n y a " r ı z a "
ve " z o r " b o y u t u o l a n iki-yüzlü bir k a v r a m dır. Bu y a k l a ş ı m a g ö r e h e g e m o n i k a k t ö r ü n ,
askeri y e t e n e ğ i n i n ve e k o n o m i k g ü c ü n ü n
y a n ı n d a entelektüel v e m o r a l ü s t ü n l ü ğ e d e
s a h i p olması g e r e k i r . 2 1
aşırı y ü k l e n m i ş v e u y g u l a n a n ş i d d e t yanlısı
H e g e m o n y a n ı n m a h i y e t i k o n u s u n d a k i diğer ö n e m l i k a v r a m s a l l a ş t ı r m a n ı n sahibi Susan Strange'e g ö r e ise h e g e m o n y a "ilişkisel
gücün" ötesinde "yapısal güç" unsurlarına
s a h i p o l m a y ı gerektirir. S t r a n g e , yapısal g ü cün birincil u n s u r l a r ı n ı " ü r e t i m " , " f i n a n s " ,
" g ü v e n l i k " v e "bilgi" alanları olarak tasnif
etmiş, h e g e m o n o l m a k için s a d e c e birincil
yapısal g ü c ü n d a h i y e t m e y e c e ğ i n i v u r g u l a yarak "ticaret", " u l a ş ı m " , " e n e r j i " ve " r e f a h "
a l a n l a r ı n d a b a ş a t a k t ö r o l m a n ı n gerekliliğini
vurgulamıştır.22
O b a m a ' n ı n g i d e r e k p o p ü l a r i t e s i n i kaybettiği
Bu k a v r a m s a l ç e r ç e v e d e n b a k ı l d ı ğ ı n d a ,
A B D ' n i n olan biteni h e r şeyiyle kontrol e d e bilecek "tek h e g e m o n g ü ç v e b ü y ü k akıl"
o l u p o l m a d ı ğ ı , g ü n ü m ü z d ü n y a s ı n d a old u k ç a tartışmalı bir k o n u . Zira G r a m s c i ' n i n
p e r s p e k t i f i n d e n b a k ı l d ı ğ ı n d a ABD, B u s h d ö n e m i n d e k i politikalarıyla " g ü ç " b o y u t u n a
20- Renkli Devrimler bunun açık bir örneğidir.
Daha önceki dönemlerde, Latin Amerika'da yaşanan devrimlerde ve darbelerde Amerika'nın
rolü de bilinmektedir.
21- Gramsci'nin çizdiği teorik çerçeveden hareketle uluslararası ilişkiler analizi geliştiren
kapsamlı bir yaklaşım için bkz. Robert W. Cox,
Production, Poıuer and World Order: Socinl Forces
in the Making of History, New York: Columbia
University Press, 1987.
22- Susan Strange, States and Markets, London: Pinter Publishers, 1989.
s a l d ı r g a n ve m e ş r u i y e t t e n u z a k
politikalar
nedeniyle "moral ü s t ü n l ü ğ ü n ü " yitirmişti.23
O b a m a ile birlikte " r ı z a " b o y u t u n u ö n p l a n a
ç ı k a r m a k gibi bir stratejiye
meyledilmişse
d e b u y ö n d e ikna edici a d ı m l a r ı n atılabildiğini s ö y l e m e k o l d u k ç a g ü ç . Z i r a O b a m a ' n ı n
başlangıçta yarattığı etkinin A r a p d ü n y a s ı n da yerini z a m a n l a h a y a l kırıklığına bıraktığı g ö r ü l m ü ş d u r u m d a . S h i p l e y T e l h a m i ' n i n
düzenli
olarak
kamuoyu
Arap
araştırmaları
dünyasında
bu
durumu
yaptığı
teyit
e d e r n i t e l i k t e d i r . 2 4 T e l h a m i ' n i n yaptığı son
a r a ş t ı r m a l a r ı n s o n u ç l a r ı n a g ö r e A r a p halkları a ç ı s ı n d a n b ü y ü k u m u t l a r l a b a ş a gelen
ve bu a n l a m d a i n s a n l a r d a a r t a n bir u m u t s u z l u ğ u n o l u ş m a y a b a ş l a d ı ğ ı söylenebilir. Zira
2009 yılının N i s a n / M a y ı s d ö n e m i n d e y a p ı l a n
araştırmada
Obama'ya
pozitif
yaklaşanlar
23- ABD hegemonyasına ilişkin ilk tartışmalar
1970lerde yaşandı. Petrol krizleri, Bretton Woods sisteminin çöküşü ve alternatif güç bloklarının ortaya çıkmaya başlaması, kimi araştırmanlara göre, ABD'nin hegemonik gücündeki
gerilemenin açık işaretleriydi. Buna göre ABD
geriliyor, buna mukabil Japonya ve Avrupa
Ekonomik Topluluğu gibi yeni güç odakları yükselişe geçiyordu. Petrol kriziyle birlikte
yaşanan ekonomik bulanım, akabinde üçüncü
dünya ülkelerinin "Yeni Uluslararası Ekonomik Düzen" sloganıyla ABD'ye kafa tutması,
bu tezi daha da güçlendiriyordu. Hatta "ABD
sonrası dünyada istikrarın nasıl sağlanacağı",
1970'lerde ateşli akademik tartışmalara konu
olmuştu. Siyasi iktisatçıların büyük çoğunluğu
için ABD gerilemesi çok açıktı ve geleceğin nasıl
şekilleneceğine dair bir karamsarlık hâkimdi.
Ancak, ABD sendelemiş ama düşmemişti. Hatta ABD, 1980lerde, hızlı ekonomik büyüme
ve diplomatik aktivizm sayesinde adeta küllerinden "yeniden doğmuştu". Bu konuda bir
tartışma için bkz. Mustafa Kutlay ve Mehmet
Yeğin, "Amerikan Hegemonyasının Sonbaharı
mı?", Analist, Sayı 4, 2011, ss. 13-15.
24- Shibley Telhami, "2010 Arab Public Opinion
Poll: Results of Arab Opinion Survey Conducted June 29-July 20, 2010", vvvvvv.brookings.
edu/reports/2010/0805_arab_opinion_poll_telhami.aspx
105
"Arap Baharı, ABD'niıı H e g c m o n i k Projesi" midir?
y ü z d e 45'lik bir oranı temsil e d e r k e n , 2010
Haziran/Temmuz d ö n e m i n d e yapılan ankette bu o l u m l u y a k l a ş ı m y ü z d e 20'ye d ü ş ü y o r .
Ya da farklı bir a ç ı d a n olaya b a k ı l d ı ğ ı n d a ,
2009'da O b a m a y ö n e t i m i n d e n ü m i t l i olanların oranı y ü z d e 52 gibi y ü k s e k bir o r a n iken
bu o r a n ı n 2010'da c i d d i bir d ü ş ü ş l e y ü z d e
16'ya gerilediği g ö r ü l ü y o r ki bu, O b a m a ' n ı n
O r t a d o ğ u ' d a h e r geçen g ü n silikleştiğinin bir
göstergesidir. Ayrıca b u r a k a m l a r A r a p l a r ı n
Amerika'nın Ortadoğu politikalarında hala
s a m i m i o l m a d ı ğ ı n ı d ü ş ü n d ü ğ ü n ü n d e bir
ifadesidir. Kısacası O b a m a ' y a r a ğ m e n ABD
ve temsil ettiği d e ğ e r l e r sistemi g ü n ü m ü z d e
A r a p halkları a ç ı s ı n d a n ö y k ü n ü l e c e k ve örnek alınacak bir " h i k â y e " s u n m u y o r .
Zira Fareed Z a k a r i a ' n ı n
d e d i ğ i gibi
"son
krizle A m e r i k a l ı l a r k e n d i l e r i n e , d ü n y a y a v e
piyasalara politik s i s t e m l e r i n i n
tıkandığını
ve mantıklı bir k a m u politikası t a s a r l a m a ve
uygulama yeteneğinden m a h r u m olduklarını g ö s t e r m i ş o l d u . " 2 6
Benzer şekilde, Irak işgalinin b ü y ü k m a liyetler d o ğ u r m a s ı v e A f g a n i s t a n m ü d a h a l e sinin başarısızlıkla s o n u ç l a n m ı ş o l m a s ı gibi
nedenlerle, A B D ' n i n y a p ı s a l g ü c ü n ü n d i ğ e r
u n s u r l a r ı a ç ı s ı n d a n da bir " s o n b a h a r " yaşadığı tezi k u v v e t k a z a n ı y o r . 2 7 Dolayısıyla son
o n yılda, A m e r i k a n h e g e m o n y a s ı n ı n d ü ş ü ş e
geçtiğine d a i r t a r t ı ş m a l a r g i d e r e k d a h a fazla
ön p l a n a çıktı. H a t t a A r r i g h i gibi siyasal iktisatçılara g ö r e d ü n y a s i s t e m i n d e , ABD h a l a
K o n u y a , S t r a n g e ' i n p e r s p e k t i f i n d e n bakıldığında ise, ABD h e g e m o n y a s ı n d a s o n b a h a r ı n y a ş a n d ı ğ ı bir d ö n e m e girildiğini çağrıştıran bir tablo o r t a y a çıkıyor. Zira 2007'de
ortaya çıkan ve kısa s ü r e d e A v r u p a ' y ı d a
etkisi altına alan e k o n o m i k kriz, d a h a öncekilerden farklı olarak, k a p i t a l i z m i n k a l p g a h ı n d a y a ş a n a n bir b u n a l ı m a işaret e d i y o r . 2 5
A B D ' n i n bir t ü r l ü g e r e k e n e k o n o m i k t o p a r lanmayı s a ğ l a y a m a m a s ı n ı n , işsizlik r a k a m larının ABD için çok c i d d i bir s e v i y e olan
y ü z d e 10 b a r a j ı n a u l a ş m ı ş o l m a s ı n ı n , k a m u
b o r c u n u n G S Y İ H ' n i n y ü z d e 1 0 0 ' ü n e yaklaşmasının, A B D ' n i n b ü y ü k o r a n d a sarsılmasına v e içe k a p a n m a s ı n a n e d e n o l d u ğ u g ö r ü lüyor. En son S t a n d a r t & P o o r ' s isimli k r e d i
d e r e c e l e n d i r m e k u r u l u ş u n u n d ü n y a n ı n en
büyük ekonomisinin kredi notunu düşürmesi, 1917'den b u y a n a h e p en ü s t s e v i y e d e
n o t l a n a n bir e k o n o m i n i n içine d ü ş t ü ğ ü zor
d u r u m u y a n s ı t m a s ı b a ğ l a m ı n d a s e m b o l i k bir
etki o l u ş t u r d u . Son e k o n o m i k kriz v e borçlanma t a v a n ı n ı n arttırılması tartışmaları da
gösteriyor ki m a d d i k a y b ı n ötesinde, A B D
h e g e m o n y a s ı n ı n bilişsel temelleri a ç ı s ı n d a n
derin bir prestij k a y b ı o l u ş m u ş d u r u m d a .
25- Avrupa'yı da saran çok boyutlu yapısal krizi
ele alan çarpıcı bir analiz için bkz. Rana Foroohar, "The End of Europe", Time, 22 Ağustos
2011, ss. 21-25.
106
en b ü y ü k g ü ç olsa d a h e g e m o n y a a ç ı s ı n d a n
"topal ö r d e k "
gemonyasız
konumuna
hâkimiyet"
gerilediği,
dönemine
b u l u n u y o r . 2 8 Böyle bir o r t a m d a ,
"hegirmiş
uluslara-
rası d e n g e l e r i e t k i l e m e v e k a p s a m l ı sınırdışı rejim m ü d a h a l e l e r i y a p m a
konusunda
A m e r i k a ' n ı n k a p a s i t e s i v e isteği eskiye nispetle d a h a zayıf d u r u m d a . 2 9 Zira A B D ' n i n
içine k a p a n m a e ğ i l i m i n e girmesi, " s i s t e m i n
26- Fareed Zakaria, "The Debt Deal's Failure",
Time, 15 Ağustos, 2011, s. 14.
27- 20001i yıllann ikinci yarısından itibaren, ABD
ekonomisinin Çin ile nasıl rekabet edeceği asıl
tartışma konusu haline gelmiş durumda. Küresel krizden daha da güçlenerek çıkan "uyuyan
dev", geleceğe yönelik tahminlerde, ABD'nin
en büyük rakibi konumunda: Mevcut eğilimin
radikal değişikliklere uğramadan devam etmesi halinde Çin, 2025'te ABD ile eşit ekonomik
büyüklüğe ulaşacak; 2050 yılında ise ABD'nin
iki katı büyüklüğe erişecek. Tam da bu noktada, "Çin rüzgârı", kadim tartışmanın üstündeki şalı yeniden kaldırdı.
28- Giovanni Arrighi, Adam Smith in Beijing: Lineages of the Tıventy-First Century, London: Verso,
2007.
29- ABD'nin Libya konusunda takındığı tavır bu
duruma bir örnek teşkil ediyor. "Leading from
behind" (arkadan liderlik) gibi muğlâk kavramlarla zevahiri kurtarmaya çalışan bir ABD
profilinin ağırlık kazandığını belirtmek mümkün.
kontrol m e k a n i z m a l a r ı n ı n z a y ı f l a m a s ı " gibi
bir jeostratejik b o ş l u k ortaya ç ı k a r d ı . 3 0 Diğer t a r a f t a n Çin, Rusya, T ü r k i y e , Brezilya
gibi bölgesel a k t ö r l e r i n u l u s l a r a r a s ı s i s t e m d e
d a h a fazla m a n e v r a alanı b u l a b i l d i ğ i ve alth e g e m o n i k projelerini u y g u l a m a y a koyabildikleri bir geçiş d ö n e m i n e girilmiş o l d u . 3 1
İşte böylesi bir u l u s l a r a r a s ı k o n j o n k t ü r içeris i n d e A r a p h a l k l a r ı n ı n isyan ateşini yaktığını
görüyoruz.
Ancak son d ö n e m olaylarını, "ABD'nin
h e g e m o n i k p r o j e s i " ş e k l i n d e a ç ı k l a m a y a çalışanların, y u k a r ı d a k i jeopolitik d e n k l e m i dikkate a l m a d a n , dolayısıyla v a r s a y ı m l a r ı n ı test
e t m e y e ihtiyaç d u y m a d a n , d o ğ r u d a n "test
e d i l m e m i ş bir v a r s a y ı m " ü z e r i n e analize giriştikleri g ö r ü l ü y o r . Üstelik a y n ı y a k l a ş ı m l a rın, ABD h e g e m o n y a s ı n ı n gerilediği bir d ö n e m d e tüm Arap coğrafyasını yeniden dizayn
edebilecek k a p a s i t e y e s a h i p o l u p o l m a d ı ğ ı n ı
tartışmaya açanları, "stratejik o y u n u a n l a y a m a y a n ve b ü y ü k r e s m i g ö r e m e y e n l e r " kategorisine dâhil e d e r e k , k e n d i v a r s a y ı m l a r ı y l a
y ü z l e ş m e k t e n k a ç ı n d ı k l a r ı g ö r ü l ü y o r . Tekrar
e t m e k gerekir ki s o n o l a y l a r d a işin a r k a s ı n d a
temel yönlendirici o l a r a k A B D ' n i n o l d u ğ u n u
d ü ş ü n e n l e r a ç ı s ı n d a n , o r t a d a h a l e n d a h a test
edilmeyi b e k l e y e n o l d u k ç a b ü y ü k bir varsayım b u l u n m a k t a d ı r : Ç o k - k u t u p l u l u ğ a d o ğ r u
evrilen u l u s l a r a r a s ı s i s t e m d e ABD, b u o p e r a s y o n l a r ı y a p a b i l e c e k ç a p t a bir h e g e m o n i k
güç m ü d ü r ? Bu v a r s a y ı m ı n test e d i l m e s i ile
ortaya çıkacak s o n u ç , "ABD'nin h e g e m o n i k
projesi" tezini o r t a y a a t a n l a r ı n ima ettiği
ikinci v a r s a y ı m a ç ı s ı n d a n d a belirleyici olacaktır.
Varsayım
2: Çevre ülkelerin
hangi bir irade ortaya
koyabileıı
halkları
özneler
herde-
30- Türk dış politikasının bu tarz bir perspektiften
analizi için bkz. Mustafa Kutlay, "Economy as
the 'Practical Hand' of 'New Turkish Foreign
Policy': A Political Economy Explanation", Insight Turkey, Cilt 13, Sayı 1, 2011, ss. 67-89.
31- Michael Cox, "9/11 Anniversary: From Empirc
to Decline", The World Today, Cilt 67, Sayı 8/9,
Ağustos 2011.
ğil, sürecin
içinde yönlendirilen
nesnelerdir.
O r t a d o ğ u ve K u z e y A f r i k a ' d a o l a n biten
her şey " b ü y ü k bir a k l ı n " ü r ü n ü ise ve hikay e n i n s o n u en b a ş ı n d a n belirlenmişse, süreçte rol a l a n a k t ö r l e r i n bir inisiyatif a l m a s ı n ı
b e k l e m e m e k -ya d a " v a r s a y m a m a k " - gerekir. Ç ü n k ü ö z n e o l m a k " ö n g ö r ü l e m e m e k " ;
"öngörülememek" de sonucun planlanand a n farklı bir n o k t a y a g i t m e s i ihtimali demektir. Bu k a p s a m d a y u k a r ı d a k i tez çerçeves i n d e T u n u s ' t a k e n d i n i y a k a n genç, Mısır'da
Tahrir M e y d a n ı ' n ı d o l d u r a n y ü z binler, h e r
t ü r l ü askeri m ü d a h a l e y e r a ğ m e n m ü c a d e l e y e
d e v a m e d e n Suriyeliler, olan b i t e n d e n etkilen e n d i ğ e r b ö l g e halkları, s o n u n u " g ö r ü n m e z
elin" y a z d ı ğ ı bir s e n a r y o n u n s a d ı k aktörleri
o l m a k t a d ı r . Bu v a r s a y ı m ı n yarattığı r u h halini İ h s a n Bal şu ş e k i l d e özetliyor;
Ortadoğu coğrafyasında ne zaman bir hareketlilik olsa dış güçler yani Batılılar hemen her şeyin mutlak planlayıcısı olarak karşımıza çıkarılır.
Bu görüş sahiplerine göre, çok tehlikeli planları
kusursuz bir şekilde uygulayan mükemmel Batı,
Ortadoğu'da yaşanan tüm günahların yegâne sahibi ve sorumlusudur. Bu durum Ortadoğu halklarının adeta narkoz yemiş ruh haliyle edilgen bir
rol üstlenmesine yol açar,32
Yazının b a ş ı n d a d a d e ğ i n i l d i ğ i gibi
"ABD'nin h e g e m o n i k projesi" tezinin kendi iç tutarlılığı olabilir. A n c a k b u tutarlılık,
o n u d e s t e k l e y e n y u k a r ı d a k i iki v a r s a y ı m
d i k k a t e a l ı n m a d ı k ç a s a ğ l a n a m a z . Son olayların izahını b u p e r s p e k t i f t e n y a p a n l a r ı n , söz
k o n u s u v a r s a y ı m l a r d a n işe b a ş l a m a m a l a r ı
m e t o d o l o j i k a ç ı d a n c i d d i bir eksik, n o r m a tif a ç ı d a n ise n e s n e k o n u m u n a i n d i r g e n e n
h a l k l a r a karşı ağır bir i t h a m d ı r . O r y a n t a l i s t
ve elitist bir p e r s p e k t i f s u n a n b u bakış açısı,
geçmişte b ü y ü k medeniyetler k u r m u ş olan
b ö l g e i n s a n ı n k e n d i geleceği a d ı n a inisiyatif
alamayacağı, mutlaka dışarıdan yönlendirilerek ehlileştirilmesi g e r e k t i ğ i v u r g u s u n u d a
32- İhsan Bal, "Ortadoğu'nun Dayanılmaz Komplo Hastalığı", USAK Stratejik Gündem, 26 Mart
2011.
107
" A r a p B a h a r ı , A B D ' n i n I l e g e m o n i k Projesi" m i d i r ?
z ı m n e n kabul e t m i ş o l u y o r . Bu n o k t a d a altı
çizilerek belirtilmelidir ki, bu ç a l ı ş m a d a s ü reç b o y u n c a A B D ' n i n hiçbir d a h l i o l m a d ı ğ ı
gibi bir a r g ü m a n ileri s ü r ü l m e m e k t e d i r . Ş ü p hesiz d ü n y a n ı n en b ü y ü k askeri-sınaî-politik
k o m p l e k s i olan ABD, o r t a y a çıkan h e r ö n e m l i
olayı y a k ı n d a n t a k i p e t m e k t e , hatta olayların
b i d a y e t i n d e değilse bile, ilerleyen a ş a m a l a r da sürece d â h i l o l m a k , " e n g e l l e y e m e s e bile
y ö n l e n d i r m e k " i s t e m e k t e d i r . 3 3 Z a t e n küresel
aktör o l m a n ı n en d o ğ a l gereği d e b u d u r . Bu
k a p s a m d a , ABD Mısır'da M ü b a r e k sonrası
d ö n e m i k e n d i çıkarları ç e r ç e v e s i n d e şekill e n d i r m e k istemekte, ü l k e d e k i kilit aktörlerle
dirsek t e m a s ı içinde b u l u n m a k t a d ı r . 3 , 1 Aynı
şekilde, Libya'da çıkarlarına t e h d i t o l u ş t u r d u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü K a d d a f i ' y e karşı askeri
o p e r a s y o n d ü z e n l e m e k t e beis g ö r m e m e k t e ,
Suriye'ye karşı ise b a m b a ş k a çıkar h e s a p l a r ı
çerçevesinde farklı bir politika izleyebilmektedir. Ş ü p h e s i z ABD, s ü r e c i n içinde h e m d e
m e r k e z i n d e yer alan k ü r e s e l bir a k t ö r d ü r .
Ancak b ü t ü n b u n l a r , n e d e n s e l l i k açısından,
A B D ' n i n "Arap B a h a r ı " n ı n m i m a r ı o l d u ğ u
tezini v e kitlelerin nesneleştirilerek a n a l i z
edilmesini g e r e k t i r m e z . H a d d i z a t ı n d a b u iki
nokta ayrı t a r t ı ş m a l a r ı n k o n u s u d u r v e birbiriyle n e d e n s e l l i k ilişkisi içinde d a h i değildir.
Sonuç:
Öznesini Nesneleştiren Analiz
Uluslararası ilişkilerde k o m p l o n u n olm a d ı ğ ı n ı k i m s e i d d i a e d e m e z . Tam tersine,
k o m p l o teorileri ü z e r i n e b i n a e d i l m i ş hacimli
bir literatür d e b u l u n m a k t a d ı r . A n c a k k u r a l
olarak k o m p l o , h e r t ü r l ü n e d e n s e l ilişkiler
analiz e d i l d i k t e n v e izah tarzları geliştirildik33- Bahadır Dinçer, "Ortadoğu'da ABD: Jonglörün
Elinden Düşen Toplar", USAK Analiz No. 2, Şubat 2011.
34- ABD bugüne kadar ittifak ilişkilerini kişiler
üzerinden değil, kurumlar üzerinden şekillendirme yolunu seçmiştir. Bu anlamda Mısır örneğinde, ordu ile kurulan yakın ilişkiler devam
etmektedir ve bu sayede ABD Mısır'da halen
en etkili dış aktördür.
108
ten sonra, a n l a m l ı bir s o n u c a u l a ş ı l a m a d ı ğ ı
d u r u m l a r d a , 3 5 b a ş v u r u l a n bir izah t a r z ı d ı r . 3 6
Bu d u r u m d a bile ayrıca işletilen k u r a l l a r b u l u n m a k t a d ı r . Y u k a r ı d a izah edildiği
üzere
k o m p l o n u n ü z e r i n e bina edildiği " v a r s a y ı m lar" net o l a r a k o r t a y a k o n m a l ı v e test edilmelidir. Peki, b u h a s s a s i y e t g ö s t e r i l m e z s e n e
olur? Bu t ü r a n a l i z l e r d i k k a t l e ele a l ı n m a d ı ğı ve bir ç ı r p ı d a b e n i m s e n d i ğ i d u r u m l a r d a ,
bizzat analizin sahibini n e s n e l e ş t i r e n , " m e r kezin
hegemonyasının
çevrede
yeniden
ü r e t i l d i ğ i " bir o p e r a s y o n a d ö n ü ş m e riskini
t a ş ı m a k t a d ı r . İşte b u n o k t a d a y o r u m c u , belki d e hiç f a r k e t m e d e n , k e n d i yaptığı a n a l i z
n e t i c e s i n d e bir " n e s n e y e " d ö n ü ş e c e k t i r . Bu
b a ğ l a m d a son y a ş a n a n o l a y l a r d a o r t a y a çık a n risk d e bu o l m u ş t u r .
Yeterince
test
edilmeden
öne
v a r s a y ı m l a r ü z e r i n e b i n a edilen
sürülen
"ABD'nin
h e g e m o n i k p r o j e s i " tezi, A B D h e g e m o n y a s ı nın, a s l ı n d a reel temeli o l m a s a bile, ç e v r e d e
yeniden
üretilmesi
sonucunu
doğurabilir.
G e r ç e k t e öyle o l m a s a da, h e r şeyin m u t l a k
bir g ü ç t a r a f ı n d a n k o n t r o l e d i l d i ğ i n i ileri s ü ren -çoğu k e z d e d i n l e y e n i c e z b e d e n - izahlar,
35- Hâlbuki Ortadoğu'da hâlihazırda yaşanan alt
üst oluşların iç dinamiklerini açıklayan hacimli
bir siyaset bilimi ve sosyoloji literatürü bulunmaktadır. Sosyal hareketler için gerekli olan
şartlar sağlandığında bu coğrafya insanmın da
neticeye ulaşabilmesi m ü m k ü n d ü r . Zira sosyal
hareketlerin örgütlenme stratejileri, dönem
dönem oluşan sistemik yapısal fırsatlar, devlet kurumunun sonuca ulaşmayı zorlaştıran
ya da kolaylaştıran yapısı ve kültürel değerler
bağlamında insanların değişime inanması gibi
faktörler analiz edilmeden komplolara başvurmak, mevcut literatürü de görmezden gelmek
demektir.
36- Erol Kurubaş, "Bir Kuram Sorunu: Türk Uluslararası İlişkilerinde Komplocu Açıklama Eğilimi ve Kuramsallaşmaya Etkisi", içinde Erol
Kurubaş, Ersel Aydınlı ve Haluk Özdemir,
Yöntem, Kuram, Komplo: Türk Uluslararası İlişkiler Disiplininde Vizyon Arayışları, Ankara: Asil
Yayın Dağıtım, 2009.
esasında o l d u ğ u n d a n kuvvetli bir " m e r k e z "
fikrini " ç e v r e d e " işleyerek, b u h a l k l a r ı n p a sifleştirilmesi v e nesneleştirilmesi y ö n ü n d e
yanlış bir algı inşa edebilir. Bu s ü r e ç t e d e yor u m c u bilerek ya da b i l m e y e r e k h e g e m o n y a nın y e n i d e n k e n d i s i n i inşa etmesi s ü r e c i n d e
araçsallaşmış olabilir. Üstelik h e g e m o n i k g ü ç
açısından maliyetsiz bir ş e k i l d e . . . Bu d u r u m
aynı z a m a n d a e n t e l e k t ü e l gelişime d e ciddi
a n l a m d a z a r a r v e r e n bir geri kalmışlık e m a residir.
ifadesiyle " s ö z l ü k a n l a m ı y l a bir
hegemon
S o n u ç olarak
belirtmek
gerekir
ki,
"ABD'nin h e g e m o n i k p r o j e s i " tezi d e diğer
tezler gibi ü z e r i n d e d ü ş ü n ü l m e y i h a k etm e k t e d i r . Kaldı ki Bretton YVoods sistemini inşa e d e n d e bizatihi tek h e g e m o n i k g ü ç
olan ABD'dir. A n c a k A B D ' n i n , K e o h a n e ' n i n
hegemonyasını "çevre"de yeniden üretmek
o l d u ğ u " d ö n e m l e r i n ü z e r i n d e n u z u n yıllar
geçmiş, literatür A m e r i k a - s o n r a s ı yeni d ü n ya d ü z e n i n i ç o k t a n d ı r t a r t ı ş m a y a b a ş l a m ı ş tır. Böylesi bir d u r u m d a , y u k a r ı d a k i
izahı
varsayımlarını s o r g u l a m a d a n sahiplenenler,
giriştikleri e n t e l e k t ü e l işin m e t o d o l o j i k v e
n o r m a t i f s o n u ç l a r ı n ı bir k e r e d a h a d ü ş ü n m e lidirler. Zira m e t o d o l o j i k a ç ı d a n yanlış k a b u l
ü z e r i n e t e m e l s i z bir a n a l i z g e l i ş t i r m e ihtimalleri olabilir. N o r m a t i f a ç ı d a n ise " m e r k e z " i n
gibi ahlaki bir ikilemle k a r ş ı karşıya kalabilirler. S o k a k l a r d a canlarını o r t a y a k o y a n l a rın t a m a m e n n e s n e l e ş t i r i l m e l e r i n i n yarattığı
v i c d a n i m u h a s e b e g e r e ğ i ise i z a h t a n
dahi
va restedir. •
Kaynaklar
ARR1GH1 Giovanni. Adam Smith in Beijing: Lineages of the Tıventy-First Century, London:
Verso, 2007.
BAL İhsan. "Ortadoğu'nun Dayanılmaz Komplo Hastalığı", UŞAK Stratejik Gündem, 26
Mart 2011.
BAYAT Asef. Life as Politics: How Ordinary People
Change the Middle East, Stanford: Stanford
University Press, 2009.
COX Michael. "9/11 Anniversary: From Empire
to Decline", The World Today, Cilt 67, Sayı
8/9, Ağustos 2011.
COX Robert W. Produclion, Poıuer and World Order:
Social Forces in the Making ofHistory, Nevv
York: Colıımbia University Press, 1987.
DİNÇER Bahadır. "Ortadoğu'da ABD: Jonglörün
Elinden Düşen Toplar", UŞAK Analiz No.
2, Şubat 2011.
DİNÇER Bahadır. "Yeni Ortadoğu'ya Yeni Nesil
Uzmanlar", USAK Stratejik Gündem, 16
Şubat 2011.
DİNÇER Osman Bahadır ve COŞKUN Gamze.
"Tarih Makas Değiştirirken Kuzey Afrika
ve Ortadoğu'da Değişim Arzusu", USAK
Raporları 11-04, Mayıs 2011, Ankara.
DİNÇER Osman Bahadır ve COŞKUN Gamze. "Mavınlı Arazide Yürümenin Adı:
Suriye'de Değişimi Zorlamak", USAK Raporları 11-04, Mayıs 2011, Ankara.
FOROHAR Rana. "The End of Europe", Time, 22
Ağustos 2011, ss. 21-25.
KAYNAK Mahir. "Üçüncü Boyut", Star, 13 Şubat
2011
KURUBAŞ Erol. "Bir Kuram Sorunu: Türk Uluslararası İlişkilerinde Komplocu Açıklama
Eğilimi ve Kuramsallaşmaya Etkisi", içinde Erol Kurubaş, Ersel Aydınlı ve Haluk
Özdemir, Yöntem, Kııram, Komplo: Türk
Uluslararası İlişkiler Disiplininde Vizyon
Arayışları, Ankara: Asil Yayın Dağıtım,
2009.
KUTLAY Mustafa ve Mehmet Yeğin. "Amerikan
Hegemonyasının Sonbaharı mı?", Analist,
Sayı 4, 2011, ss. 13-15.
KUTLAY Mustafa. "Economy as the 'Practical
Hand' of 'New Turkish Foreign Policy':
A Political Economy Explanation", Insight
Turkey, Cilt 13, Sayı 1, 2011, ss. 67-89.
MAHALLİ Hüsnü. "Demokrasi Bahane", Akşam,
23 Nisan 2011.
MAHALLİ Hüsnü."Medyanın Rolü", Akşam, 30
Nisan 2011.
MAHALLİ Hüsnü. "İşler Zor", Akşam, 28 Mayıs
2011.
109
"Arap Baharı, ABD'nin Ilegemonik Projesi" midir?
MAHALLİ Hüsnü. "Türkiye Ne Yapıyor?", Akşam,
11 Mayıs 2001.
OĞAN Sinan. "Arap Coğrafyasında Renkli Devrimler: Tunus ve Mısır Tamam, Yemen ve
İran'da Ne Olur?" Türksam, 15 Şubat 2011,
http://turksam.org/tr/a2329.html.
OĞAN Sinan, Siyaset Meydanı, 24 Şubat 2011.
http://www.siyasetmeydani.net/arsiv.
asp?id=126. ÖZDAL Habibe, Osman Bahadır Dinçer, Mehmet Yeğin. Mülakatlarla
Türk Dış Politikası, 5 Cilt, Ankara: USAK
Yayınları, 2010-2011.
110
Türkiye G ü n l ü ğ ü 107 / Yaz 2011
SKOCPOL Theda. States and Social
Revolııtions,
Cambridge: Cambridge University Press,
1979.
STRANGE Susan. States and Markets, London: Pinter Publishers, 1989.
TELHAMI Shibley. "2010 Arab Public Opinion
Poll: Results of Arab Opinion Survey
Conducted June 29-July 20, 2010". w w w .
brookings.edu.tr.
ZAKARIA Fareed, "The Debt Deal's Failure",
Time, 15 Ağustos, 2011, ss. 13-15.
U l u s l a r a r a s ı H u k u k ve P o l i t i k a
Cilt 7, Sayı: 27, ss. 8 7 - 1 1 1 , 2011©
jpping 'Blame Game', Revealingthe Euro Zone's Design
ults: 'Complex Interdependence Withinthe
Nation-State
amework'
ıstafa Kutlay *
Abstract
The euro zone crisis has become the most serious test-case for European
integration. Since the beginning of the euro zone crisis, its leaders have
played the "blame game" against each other. This paper argues that the
crisis in the euro zone has arisen not only because of individual
member
states' irresponsible policy choices, but also due to the design faults within
the euro zone project. This study scrutinizes "complex
interdependence
vvithin the nation-state framework" as the primary cause of the euro zone
problem. On the one hand, the single currency regime came into existence
under the "complex interdependence"
system mainly
driven by
fınancialization
and cross-country fınancial transactions, including skyrocketed government and private debt ratios. On the other hand, the euro
zone regime, due to its overwhelming reliance on a
"nation-state
framework",
was not armoured against the side-effects of complex
interdependence. The paper concludes that unless the European leaders
demonstrate the required policy entrepreneurship to take necessary steps
and reform the design faults in the euro zone, there does not seem to be
any future for the single currency.
Keywords: Euro crisis, global fınancial crisis, complex
interdependence
within nation-state
framevvork, the future
of euro zone, policy
entrepreneurship in the EU.
Phdcandidate at Koç University, Department International Relations and Political Science and a
member of International Strategic Research Organization (USAK)
87

Arap Baharı, ABD`nin Hegemonik Projesi" midir?

Transkript

Benzer belgeler