docAb-ı hayat ve ab-ı zülâl şehridir Erzurum
download 
Şikayet Transkript
Ab-ı hayat ve ab-ı zülâl şehridir Erzurum
Ab-ı hayat ve ab-ı zülâl şehridir Erzurum... Cennet pınarının suyu soğuktur Yazıcı suyunun menendi yoktur Akar çeşmelerin haddinden çoktur Katresi can verir cana Erzurum (Ulusoy'un Erzurum Destanı'ndan) Hayatımızı idame ettirdiğimiz bin bir çeşit nimetler göz önünde olunca galiba kadr ü kıymeti de pek bilinmiyor. Mesela hiç düşündünüz mü, nimetlerin belki de en büyüğü olan su olmasaydı?!.. Haklısınız, o zaman güneşin, hergün, tatlı yüzüne sıcak buseler kondurduğu, içimizde ve dışımızda heyecan ve tutkuyla hiç durmadan, yorulmadan devinen, şu cıvıl cıvıl, kıpır kıpır hayat da olmazdı; suyun olmadığı bir ortamın nasıl olduğunu görmek ve anlamak istiyorsak rüzgarların ve kumların uğultularla gezindiği çöllere bakmamız; kuru, tozlu bozkırları hatırlamamız yeter. Çöllerde ve bozkırlarda göreceğimiz şey şudur: Su yok, hayat da yok!.. Allah'ın yarattığı her şey kuşkusuz olağanüstüdür, apaçık bir mucizedir; ancak yaratılmışların en sırlısı, en hikmetlisi su'dur. Nitekim Kur-an'ı Kerim'de suyun bu olağanüstülüğüne dikkat çekilerek şöyle buyrulmaktadır. 'Şimdi siz, içmekte olduğunuz suyu gördünüz mü? Onu sizler mi buluttan indiriyorsunuz, yoksa indiren Biz' miyiz? Eğer dilemiş olsaydık onu tuzlu kılardık; şükretmeniz gerekmez mi?' (Vakıa Suresi, 68-70) Bir başka ayette ise suyun hayatla özdeş olduğu şu şekilde ifade ediliyor: 'Sizin için gökten su indiren O'dur; içecek ondan, a^şfaç ondandır ki hayvanlarınızı onda otlatmaktasınız' (Nahl Suresi, 10) Su mucizesiyle ilgili pek çok şey yazılıp söylenmiştir. Derin düşünmeye çalıştığımızda her güzelliğin arkasındaki sebebin su olduğunu apaçık görürüz: Kekik kokulu dağlarda, mor sümbüllü tepelerde, papatya yüzlü bayırlarda, enva-ı çeşit tat ve lezzetteki meyvelerde, ehl-i kerem ağaçlarda, tabiatın her köşesinde bize gülümseyen rengarenk çiçeklerde, duygularımızı sarhoş eden o efsunun sebebi sudur. 1 Yemyeşil otları yiyen ve bembeyaz ve berrak sütleri veren inek ve koyunların; güllerin, goncaların yanaklarında gezinip, koyunlarından topladıklarıyla bal yapan arıların ve nihayet hâlâ bir meçhul olan adem oğullarının kurumuş dudaklarının, yanmış bağırlarının imdadına koşan yine sudur. Ağız sahiplerinin ağzıyla, kök sahiplerinin kökleriyle onların ta içlerine girip büyümelerini, gelişmelerini, olgunlaşmalarını sağlayan; dıştan yüzlerine, gözlerine, dallarına, yapraklarına sevgiyle, şefkatle, damla damla düşüp onları yıkayıp paklayan... velhasıl her güzelliğin arkasındaki garip, şaşılacak şeyin adıdır, su... Bir yayla şehri olan Erzurum'un sahip olduğu en önemli imkanların başında su gelmektedir. Çeşme sularının çokluğu ve çeşitliliği nedeniyle Erzurum sularının vasıfları, ab-ı hayat (içene ebedi hayat bağışlayan efsanevi su) ve ab-ı zülal (berrak, billur su) şeklinde ifade edilmiştir. Bilindiği gibi Erzurum bütün tarihi boyunca temmuz sıcağında bile bardakları buğulayan bu soğuk suları ve nemsiz, tertemiz havası ile meşhur olmuştur. Ünlü seyyahımız Evliya Çelebi, Erzurum'un bu iki özelliğini şu şekilde vurgular: "...havası gayet latiftir ki adam adeta ebedi bir dirilik bulur. Tatlı ve saf suyu dirilik suyudur. Atlara ve kadınlara çok yarar. Cennet pınarı denilen sudan Temmuzda içen Allah'ın, 'Her şeyi sudan diri kıldık' ayetini hatırlar." demektedir. Yer yüzünün ab-ı kevseri hükmündeki suları ve tertemiz havası, tabiidir ki, bu yaylada yaşayan insanların üzerinde müspet etkiler meydana getirmiştir. Yine Çelebi, bu konudaki gözlemini, 'Erzurum'da, yaşı yüze yaklaşmış pek çok insanın bulunduğu...', ifadesiyle tespit eder ve tarihe not düşer. Bilindiği gibi, eski Erzurum'un hemen her tarafında pek çok çeşmemiz var. Bunların çoğu yıkılıp yok edilse ve pek çoğunun suları akmaz, köhne ve harap durumda olsa da hâlâ, mis lülelerinden, ikram-ı ilâhî olarak akıp duran tarihi çeşmelerimiz söz konusudur. Erzurum Büyükşehir Belediyesi olarak bu çeşmelerimize sahip çıkmak, 2 mevcudu korumak, suyu kayıp çeşmelerin suyunu bulup, tekrar akıtmak, çalman ya da kayıp durumdaki kitabelerini veya taşlarını bularak, bunları orijinal hallerine yakın yeniden ihya etmek, yönetim olarak bizim, insanımıza ve tarihe karşı bir sorumluluğumuzdur. Suları kayıp bazı çeşmelerimizin sularını bulup akıttık, bazılarını ise onardık. Ama tüm bunlar yeterli değil. Akar çeşmelerimizin bazılarının sularının kirli olduğu da bir gerçektir. Bu durum, kirlenen yer altı sularından ve daha başka nedenlerden kaynaklanıyor olabilir. Mecut çeşme sularımızın kaynaklarını, yani ilk çıkış yerlerini (menba) bularak, en sağlıklı bir şekilde burmalardan akıtmakta kararlıyız. Elinizdeki bu kitapla önce şehirdeki çeşmelerimizin akanını akmayanını, iyi durumda kötü durumda olanını tespit ettik. Yani bir fotoğraf çektik; kitabın ikinci baskısında nelerin değiştiğini, çeşmelerimizin 'önceki ve şimdiki durumu' başlığı altında size göstermeyi, suyu gibi havası da temiz bir Erzurum'u, insanımıza sağlamayı, evet, bu önemli ve hayati hizmeti tamamlamayı, Rabbim'den diliyorum. Elinizdeki kitabın içeriğinin hazırlanmasında özveriyle çalışan Atatürk Üniversitesi'nin değerli bilim adamları Sayın Yrd.Doç.Dr. Hüseyin Yurttaş ve Dr. Haldun Özkan'a da teşekkürlerimi sunuyorum. Mahmut UYKUSUZ Erzurum Büyük Şehir Belediye Başkanı 3 KÜLTÜRÜMÜZ SU VE ÇEŞME Millet olma hüviyetini elde etmiş toplumları yarınlara taşıyan dinamikler; O milletin ortaya koyduğu kültür ve medeniyetidir. Bu iki unsur iman ve aklın eseri olarak ortaya çıkar. Bunu çıktığı noktadan itibaren geliştirerek sonraki nesillere aktarabilen toplumlar için ebedilik yolu kapanmamak üzere açık bırakılmıştır. Yaşadıkları coğrafya üzerinde kültür ve medeniyet inşa edemeyen milletler için VATAN diye bir kavramdan söz edilemez. Türkler Müslüman olduktan sonra yine inanç için yeni/coğrafya; dolayısıyla yeni VATAN düşüncesi ile atalarının yurtlarını terke mecbur kalmışlardır. Gerçi Hazar Denizi çevresinde bu yeni anlayışın kültür ve medeniyet alanındaki izleri hala ayaktadır. Ancak artan nüfus ve değişen dünya şartları onları atalarının yurtlarında fazla tutamamıştır. Böylece yönlerini batıya çeviren Türk kavimleri, asil ve köklü İslami Türk Medeniyetini Anadolu topraklarında kurmağa karar vermişlerdir. Bu kararda; millet olma ihtirasının temelinde ilim hakikatinin yattığını aradan bunca zaman geçmesine rağmen hala hissedebiliyoruz. Bu İslami Türk Medeniyetinin bin yıldan ziyade şahitliğini yapan tarih bize ebedilik kapısını açmış ve bir daha kapanmamak üzere bizleri köklü medeniyetin değişmeyen varisi olarak; Vatan dediğimiz bu coğrafya parçasına bağlamıştır. Kurduğumuz ebedi medeniyetin ihlam kaynağı için Akif diyor ki: Enbiya yurdu bu toprak, şüheda burcu bu yer; Bir yıkık türbesinin üstüne mevla titrer. Bu inanç ve iman medeniyetinin temelini teşkil eden unsurlar ilim, akıl ve aşktır. İşte bu üçlünün uyum ve ahengi Anadolu da kurup yaşattığımız kültür ve medeniyetin doğmasını sağlamış ve asırların ötesine sarkan kültür mirası halkasını oluşturmuştur. Anadolu'da taşa ruh veren bu medeniyet; varlığını ortaya koyabilmek için yeni merkezler seçmiştir. Erzurum bu seçilen merkezlerden sadece bir tanesi değil, en önemlilerinden birisidir. Coğrafi konumu itibariyle bu denli sert iklim şartlarına rağmen o inanca sımsıkı sarıldığımız dönemlerde ön saflardaki yerimizi muhafaza edebildik. Bu inanç medeniyetinin varlığı iki temel unsur üzerine yükselmiştir. Bu unsurlardan birincisi kuvvetini imanından alan inanç, ikincisi ise ilimdir. Bu anlayış insanın yüceliş sırrını idrak ederek yeni medeniyetini inşa etmiştir. Bu nedenle nefsi ihtirasların önüne idealini set yapmıştır. İşte bu muhteşem idealin sabit delilleri olan camiler, medreseler, 4 hamamlar, çeşmeler ve hanların her biri akıl, ilim ve aşkın tarihe vurduğu silinmez mühürleridir. Her zaman kültür mirasımız olarak iftiharla sözünü ettiğimiz bu mekanlar bir zihniyetin şerefi ile tarihe mal olmuştur. Kayıt altına alamadığımız binlerce hatıranın anonim mekanı olan bu eserlerde; sadece mimari alanda ki dehamızdan söz etmek insafsızlık olur. Yakutiye olmasaydı İbrahim Hakkı olurmuydu? Süleymaniye olmasaydı Mustafa Itri olur muydu? Bu topraklara cennetlik vasfını hediye eden sularımıza gem vuran çeşmeler bina edilmeseydi her biri şaheserlik payesi ile bize uzanan "Su" sözleri meydana gelebilir miydi? Geçmiş ile geleceği birleştiren her çeşmeden akan su; bazen aşkı uğruna dağları delen Ferhat'ın gözyaşı, bazen Paşa Pınarı gibi bu cennet vatan toprağı uğruna şehit olan şehadet şerbeti olarak asırlardır değişmeyen lezzetle akmaktadır. Ecdat yadigarı bu çeşmeler yanan yürekleri serinletirken, kavuştuğu toprağa hayat olup; onu bize ebedi yurt olarak hediye etmiştir. Gerek şairlerimiz ve gerekse ediplerimiz bin yıldır bu sulara vaya bu sular için yapılan çeşmelere sözler söylediler. Böylece ecdat elinde ruh bulan taş; musikimizde ses, edebiyatımızda söz olarak ebedilik kazandı. Bu anlayış coğrafyamızın mührü oldu. Bu anlayışın en büyük mühürdarı Fuzuli: Dest busi arzusu ile ölürsem dostlar Kuze eylen toprağım sunun anınla yare su. Derken; Yine İbrahim Hakkı Hz. "SU" kasidesinde suyun akışını tasvir eder: Su vadi-yi hayrette her senk ile cenk eyler. Deryasına vuslatta ahengi peleng eyler. Su havza kudüm eyler, şevk ile hücum eyler. Hem nağme-i Rum eyler, hem raks-ı Frenk eyler. "Su menbasmdan çıkıp, vuslat yeri olan deryasına varıncaya kadar yolunu kesmek isteyen kayalara çarparken, adeta kaplan ahengi ile feryad ederek yol alır. Bu akışta yolun bazen havuzlara da uğradığını görüyoruz. Bu seslerde Rum diyarının musikisini dinler, frenk diyarının da raksını seyreder." Erzurum'un bir başka bağrı yanık şairlerinden Tivnikli Kami Efendi eski tatyanıyla sanki aramızda dolaşıyor gibidir. Yandı canım tende ey ruh-i revanim bir su ver. Kurudu saki hararetten dehanım bir su ver. 5 İşte taşıdığı hatıraları ve temsil ettikleri medeniyeti yeni nesillere aktarmakta olan bu çeşmelerin korunması, geçmişteki işlevlerini devam ettirmesi için başlatmış olduğumuz bu çalışma; günümüze kadar inanılmaz bir mücadele vererek ayakta kalmayı başarabilmiş eserlerimizin tapusu niteliğinde bir çalışmadır. ESKİ Genel Müdürlüğü olarak her türlü imkanımızla korunmasını ve yaşatılmasını istediğimiz çeşmelerimize ait bu kitapta belki bir yaz günü nasıl susadığımızı hatırlayacak, belki büyüklerimizden birilerinin küllenmiş gönül yarasını depreştirecek, kim bilir belki çocukluğumuzu gözlerimizin önüne getirecek, hatta belki unuttuğumuz bir hatıramızı yeniden yaşamamızı sağlayacaktır. Ama her şeyden önemlisi ne kadar büyük bir millet ve ne kadar köklü bir medeniyetin mensupları olduğumuzu anlayabilmektir. Bu eserin hazırlanmasında çok değerli katkıları olan Sayın Haluk GÜÇLÜ'ye, Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarından Sayın Yrd.Doç.Dr. Hüseyin YURTTAŞ ve Sayın Dr. Haldun ÖZKAN'a, Sayın Eyüp ÇAKIR'a ve ESKİ Genel Müdürlüğü çalışanlarına teşekkür eder saygılar sunarım. Vahit KILINBOZ ESKİ Genel Müdürü 6 ÖNSÖZ Hayatımızın önemli bir parçası olan ve onsuz yaşantının mümkün olamayacağını bildiğimiz su, Kıyamete kadar da önemini koruyacaktır. Belki de uğrunda, geçmişte olduğu gibi savaşlar çıkacak, onunla hayat bulan nice insan ve de canlılar, onun uğrunda hayatlarını kaybedeceklerdir. Günümüzde büyük şehirlerde bir bardak su içmenin ekonomik güçle eşdeğer olduğu, hayır maksadıyla yaptırılan çeşmelerin ise artık masallarda anlatılmaya başlanacağı bir ortamda, mevcut çeşmeler daha bir önem kazanmaktadır. Susuz bir insanın su bulmak için çektiği sıkıntıyı, su bulunca da duyduğu sevinci belki de yaşamayan yoktur. Çeşmelere bu açıdan baktığımızda, ne denli büyük bir hizmet görmüş oldukları anlaşılacaktır. Erzurum çeşmeleri günümüzde bile 200'e yakın bir sayıdadır. Bu sayının yakın geçmişte 200'lerin çok üstünde olduğu muhakkaktır. Rakamdaki fazlalık, her eve suyun götürülememesinden, teknik ve ekonomik gücün henüz yeterli olmadığından kaynaklanmaktadır. Yapılan çalışma, bu konudaki ilk kapsamlı çalışma olduğu için elbette bir takım eksikliklerinin olması kaçınılmazdır. Erzurum şehir merkezinde tespit edebildiğimiz bütün çeşmelere ulaşılmıştır. Şehir dışında yer alan çeşmeler bu çalışmamıza dahil edilmemiştir. Katalogda yer alan çeşmelerin büyük bir bölümü sağlam ve yine önemli bir sayıdakinin de suları akmaktadır. Mevcut faal durumda olan çeşmelerin suları daha da sağlıklaştırılmalı, halkın güvenle içebileceği su yapıları haline getirilmeleri sağlanmalı, Erzurum'a gelen misafirlere çekinmeden her çeşmenin suyu ikram edilebilmelidir. Bu dilek ve temennimizle çalışmamızın yayınlanmasında teşviklerini gördüğümüz Erzurum Büyük Şehir Belediyesi Başkanı Sayın Mahmut UYKUSUZ'a, Atatürk Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Yaşar SÜTBEYAZ'a çalışmamızın her safhasında bizi destekleyen, su yolları ile ilgili krokileri, üzerinde çalışmamız için bize veren ve kitabın basımını üstlenen ESKİ Genel Müdürü Sayın Vahit KILINBOZ'a, su yollan ile ilgili yardımlarından dolayı ESKİ Genel Müdürlüğü çalışanlarına ve kitabelerin kontrolünde değerli mesailerini harcayan Prof. Dr. H. Nevzat YANIK'a en içten teşekkürlerimizi sunuyoruz. Erzurum-2001 Hüseyin YURTTAŞ-Haldun ÖZKAN 7 İÇİNDEKİLER Önsöz Giriş.......................... s ........................................................................................ 1 l-Erzurum'un Coğrafi Durumu ve Tarihçesi ......................................................... 9 ll-Çeşmeler ve Suyolları ile İlgili Genel Bilgi ................................................................ 17 lll-Katalog ............................................................................................................ 21 1-Abdullah Paşa Çeşmesi (Emir Şeyh Camii Çeşmesi)..................................................23 2-Ağvan Çeşmesi ..........................................................................................................25 3-Akpmar Çeşmesi ........................................................................................................26 4-Ali Ağa Sokak Çeşmesi..............................................................................................29 5-Ali Paşa Camii Çeşmesi .............................................................................................30 6-Arife Sokak Çeşmesi..................................................................................................33 7-Ayaz Paşa Çeşmesi ....................................................................................................34 8-Bakırcı Camii Çeşmesi...............................................................................................35 9-Batpazarı Çeşmesi......................................................................................................36 10-Boyahane Camii Çeşmesi ........................................................................................36 11-Cafer Ağa Çeşmesi .................................................................................................. 37 12-Caferiye Camii Çeşmesi .......................................................................................... 38 13-Camidar Sokak Çeşmesi .......................................................................................... 39 14-Camii Arkası Çeşmesi ............................................................................................. 40 15-Cedid Çeşmesi......................................................................................................... 41 16-Cennet Çeşmesi ....................................................................................................... 42 17-Cürübe Çeşmesi...................................,................................................................... 43 18-Çamlık Camii Çeşmesi ............................................................................................ 44 19-Çamlık Çeşmesi....................................................................................................... 45 20-Çarıkçıoğlu Çeşmesi ................................................................................................ 45 21-Çaykara Caddesi Çeşmesi I ...................................................................................... 46 22-Çaykara Meydan Çeşmesi II .................................................................................... 46 23-Çaykara Caddesi Çeşmesi III ................................................................................... 47 24-Çeşme Sokak Çeşmesi ............................................................................................. 48 25-Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi I ............................................................................... 49 26-Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi II.............................................................................. 53 27-Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi III ............................................................................ 55 28-Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi rv ............................................................................. 56 29-Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi V ............................................................................. 57 30-Çifte Minareli Medrese Çeşmesi .............................................................................. 58 31-Çortan Sokak Çeşmesi I ........................................................................................... 60 32-Çortan Sokak Çeşmesi II.......................................................................................... 62 33-Çukur Çeşme I......................................................................................................... 62 34-Çukur Çeşme II........................................................................................................ 63 35-Dabakhane Ayağı Çeşmesi ...................................................................................... 63 36-Dabakhane Çeşmesi................................................................................................. 64 37-Dabakhane Çeşmesi II............................................................................................. 66 38-Darağaç Çeşmesi..................................................................................................... 66 39-Dede Ağa Çeşmesi I ................................................................................................ 67 8 40-Dede Ağa Çeşmesi II............................................................................................... 68 41-Dede Ağa Çeşmesi III ............................................................................................. 71 42-Derekenarı Çeşmesi..................................................................................................72 43- Derepmarı Çeşmesi .................................................................................................73 44-Dere Sokak(Kavak) Çeşmesi ....................................................................................74 45-Derviş Ağa Şadırvam Çeşmesi .................................................................................75 46-Develer(Gülahmet) Çeşmesi.....................................................................................75 47-Dizdar Hüseyin Ağa Çeşmesi ...................................................................................77 48-Dörtgüllü Çeşme ......................................................................................................77 49-Dörtgüllü Çeşmesi IKHafız Paşa Çeşmesi)...............................................................81 50-Dursun Bey Sokak Çeşmesi .....................................................................................82 51-Eminkurbu Çeşmesi I ............................................................................................84 52-Eminkurbu Çeşmesi II.............................................................................................85 53-Eminkurbu Çeşmesi III ............................................................................................85 54- Esatoğlu Çeşmesi ....................................................................................................86 55-Esat Paşa Camii Çeşmesi .........................................................................................97 56-Etliğin Çeşmesi........................................................................................................ 88 57-Feyzi Bey Çeşmesi................................................................................................... 89 58-Gez Camii Çeşmesi.................................................................................................. 90 59-Gümüşgöz Çeşmesi.................................................................................................. 90 60-Gümüşmasat Çeşmesi .............................................................................................. 91 61-Habip Efendi (Sıvırcık) Çeşmesi .............................................................................. 92 62-Hacı Cuma Camii Çeşmesi ...................................................................................... 93 63-Hacı Halil Sokak Çeşmesi........................................................................................ 94 64-Hacılar Hanı Çeşmesi............................................................................................... 96 65-Hacı İbrahim Baba Çeşmesi I................................................................................... 97 66-Hacı Kurban Çeşmesi 1............................................................................................ 99 67-Hacı Kurban Çeşmesi II ........................................................................................... 100 68-Hacı Mehmet (Gürcükapı) Çeşmesi ......................................................................... 101 69-Hafız Çeşmesi.......................................................................................................... 105 70-Hafız Hamza Çeşmesi.............................................................................................. 106 71-Halıcı Çeşmesi......................................................................................................... 107 72-Hanım Hamamı Çeşmesi ......................................................................................... 108 73-Hasan Ağa Çeşmesi ................................................................................................. 109 74-Haşıloğlu Çeşmesi ................................................................................................... 110 75-Hızırın Çeşmesi ....................................................................................................... 111 76-Hüseyin Ağa (Hüso Ağa) Çeşmesi........................................................................... 111 77-İsmail Ağa Çeşmesi ................................................................................................. 113 78-İstasyon Mahallesi Çeşmesi ..................................................................................... 115 79-Kadana Camii Suları ............................................................................................... 115 80-Kadıoğlu Çeşmesi ................................................................................................... 116 81-Kale Çeşmesi .......................................................................................................... 117 82-Karaköse Mahallesi Çeşmesi ................................................................................... 119 83-Karanfil Sokak Çeşmesi .......................................................................................... 119 84-Karatazı Çeşmesi..................................................................................................... 121 85-Kavaflar Çeşmesi .....................................................................................................121 86-Keşonobey Çeşmesi .................................................................................................122 87-Ketencizâde Camii Çeşmesi .....................................................................................123 9 88-Kırkçeşme Ayağı(Hacı Ahmet Yurttaş Çeşmesi) ......................................................123 89-Kırkçeşme ................................................................................................................124 90- Kırmacı Camii Çeşmesi...........................................................................................125 91-Kırmızı Çeşme(Çeşme-i Sara veya Afife Hatun) ......................................................125 92-Korukçu Sokak Çeşmesi.I ........................................................................................127 93-Korukçu Sokak Çeşmesi II .......................................................................................128 94-Kömürcüoğulları Çeşmesi ........................................................................................129 95-Kurşunlu Camii(Feyiziye Camii) Çeşmesi................................................................130 96-Kurtuluş Çeşmesi .....................................................................................................131 97-Kümbet Çeşmesi ......................................................................................................131 98-Leylak Sokak Çeşmesi .............................................................................................132 99-Mahmudiye Camii Çeşmesi......................................................................................133 100-Mahmut Paşa Çeşmesi . . . .....................................................................................134 101-Mazi Sokak Çeşmesi..............................................................................................135 102-Mehdi Efendi Mahallesi Çeşmesi...........................................................................135 103-Mehmet Bilgili Çeşmesi......................................................................................... 137 104-Mehmet Emin Ağa (Sansoncubaşı) Çeşmesi ..........................................................138 105-Mehmet Ketûda (Gürcü Mehmet Paşa) Çeşmesi .................................................... 139 106-Midilli Çeşmesi...................................................................................................... 141 107-Millet Bahçesi Sokak Çeşmesi ............................................................................... 142 108TMollakaya Camii Çeşmesi ..................................................................................... 143 109-Morali Sokak Çeşmesi ........................................................................................... 143 110-Muhtar Çeşmesi..................................................................................................... 144 111-Murat Paşa Camii Çeşmesi .................................................................................... 145 112-Murat Paşa Hamamı Arkasında Bulunan Çeşme .................................................... 146 113-Mustafa Boydaş Çeşmesi....................................................................................... 147 114-Mutizâde Şerif Bey Çeşmesi.................................................................................. 147 115-Narmanlı Camii Çeşmesi ....................................................................................... 148 116-Nene Hatun Çeşmesi ............................................................................................. 151 117-Numan Çeşmesi..................................................................................................... 151 118-0sman Ağa (Komser) Çeşmesi............................................................................... 152 119-Ömer Paşa Çeşmesi ............................................................................................... 153 120-Pervizoğlu Camii Çeşmesi..................................................................................... 155 121-Palu Çeşmesi ......................................................................................................... 156 122-Rabia Hatun(Rat>ia Ana) Çeşmesi ........................................................................ 157 123-Rauf Paşa Çeşmesi ................................................................................................ 159 124-Rıza Bey Çeşmesi I ............................................................................................... 161 125-Rıza Bey Çeşmesi II .............................................................................................. 161 126-Rûhane Çeşmesi .................................................................................................... 162 127-Soğuk Pınar Çeşmesi............................................................................................. 165 128-Şabahane (Safiler) Camii Çeşmesi......................................................................... 164 129-Şahbender Sokak Çeşmesi..................................................................................... 167 130- Şeyhler Camii Çeşmesi......................................................................................... 168 131-Tahsin Bey Çeşmesi .............................................................................................. 170 132-Veyis Efendi Çeşmesi I ......................................................................................... 171 133-Veyis Efendi Çeşmesi II ........................................................................................ 172 134-Yazıcızâde Çeşmesi .............................................................................................. 173 135-Yeğen Ağa Mahallesi Çeşmesi .............................................................................. 176 10 136-Yukarı Mumcu Çeşmesi ........................................................................................ 177 137-Zenciye Sokak Çeşmesi......................................................................................... 178 138-Zeynel Çeşmesi..................................................................................................... 178 Son Yıllarda Erzurum Belediyesince Yaptırılan ve Şehir Şebeke Suyu Akan Çeşmeler 139-Ahmet Arzuman Çeşmesi.......................................................................................183 140-Ali Cengiz Çeşmesi................................................................................................184 141-Aşık Emrah Sokak Çeşmesi ...................................................................................184 142-Bahadır Caddesi Çeşmesi I.....................................................................................185 143-Bahadır Caddesi Çeşmesi II ...................................................................................186 144-Bakırcılar Çarşısı Çeşmesi .....................................................................................186 145-Bedendibi Çeşmesi ................................................................................................187 146-Bican Çeşmesi (Emin Paşa) ...................................................................................187 147-Ceylanoğlu Sokağı Çeşmesi...................................................................................188 148-Çamurlu Sokak Çeşmesi ........................................................................................188 149-Çırçır Çeşmesi .......................................................................................................189 150-Derekenarı Sokak Çeşmesi .................................................................................... 189 151-Ergene Çeşmesi ..................................................................................................... 190 152-Gazino Sokak Çeşmesi .......................................................................................... 191 153-Gülahmet Camii Sokak Çeşmesi ............................................................................ 192 154-Gülhanım Çeşmesi................................................................................................. 192 155-Hacı Ahmet Sokak Çeşmesi................................................................................... 193 156-Hacı İbrahim Baba Çeşmesi II ............................................................................... 193 157-Hakkı Mutlu Yazar Çeşmesi .................................................................................. 194 158-Harman Sokak Çeşmesi......................................................................................... 194 159-Hüseyin Efendi Sokak Çeşmesi............................................................................. 195 160-Kılkıl Sokak Çeşmesi ............................................................................................ 195 161-Mektep Sokak Çeşmesi ......................................................................................... 196 162-Merdivenli Çeşme ................................................................................................. 196 163-Mıriye Hanım Çeşmesi.......................................................................................... 197 164-Pembe Mustafa Paşa Çeşmesi ............................................................................... 197 165-Saray Bosna Caddesi Üzerindeki Çeşme I ............................................................. 199 166-Saray Bosna Caddesi Üzerindeki Çeşme II............................................................ 199 167-Seyfullah Çeşmesi................................................................................................. 200 168-Şerifiye Camii Çeşmesi 1 ...................................................................................... 200 169-Şerifiye Camii Çeşmesi II...................................................................................... 201 170-Tahta Camii Çeşmesi ............................................................................................ 202 171-Taşhan Çeşmesi .................................................................................................... 202 172-Tek Mezar Sokak Çeşmesi .................................................................................... 204 173-Top Dağı Camii Çeşmesi ...................................................................................... 205 174-Toprak Tabya Sokak Çeşmesi ............................................................................... 205 175-Ulu Camii Çeşmesi ............................................................................................... 206 176-Yakutiye Çeşmeleri............................................................................................... 207 177-Yamak Sokak Çeşmesi.......................................................................................... 208 11 178-Yoncalık Çeşmesi ................................................................................................. 208 179-Zincirli Han Çeşmesi .............................................................................................209 IV-Su Kaynakları ve Su Yolları ............................................................................213 V-Vakfiye .............................................................................................................239 Vl-Değerlendirme.................................................................................................243 Vll-Sonsöz ........................................................................................................... 245 Çeşmelerin Alfabetik Listesi ................................................................................ 247 Kaynakça............................................................................................................. 253 12 13 GİRİŞ Suyun, insan hayatındaki yeri ve öneminin ne denli büyük olduğu tartışılmaz bir husustur. Suyun olmadığı bir yaşamın düşünülemeyeceği gibi, onun azlığı bile insanın huzursuz olması için yeterli bir sebeptir. Geçmiş medeniyetlerde de, su mukaddes bir varlık olarak tanınmış ve su ile ilgili tanrı ile tanrıçalara adaklar adanmış, saygı gösterilmiştir. Su kaynaklarına sahip olmak için nice savaşların yapıldığını, nice devletlerin çöktüğünü ve de en kötüsü pek çok insanın öldüğünü görürüz. İnsanoğlu bir şehri veya bölgeyi ele geçirmek için ilk önce o bölgeye ulaşan su yollarını kesmiş, tahrip etmiştir. Çünkü onsuz yaşamanın mümkün olmadığını, kaçınılmaz sonun ölüm olduğunu herkes gibi düşman da bilmektedir. İnsan vücudunun büyük bir ekseriyetinin sudan oluştuğu ve yüce kitabımız Kurân-ı Kerim'de "Her şey sudan yaratılmıştır" hükmünden de anlaşılacağı üzere suyun varlığı daha bir önem kazanır. İşte bu denli önemli olan suyun elde edilişinden, tüketilişine kadar geçen safha, su mimarisinin tarihini oluşturur. Bu uzun dönem dünyanın yaratılışı ile başlamış, dünyanın sonuna kadar da devam edecektir. Başlangıçtan günümüze değin suyun kullanılışı büyük ölçüde değişmemiştir. Doğal kaynaklardan ki bunlar nehirler, kuyular, kaynaklar, kar, buz kütleleri, yağmur suları, bazen deniz suyu gibi Allah'm oksijenle hidrojeni bir araya getirişindeki bütün oluşumlardır. İşte bunlardan elde edilen su, ya hemen kaynağında kullanılmış, ya da bir takım yollarla insan oğlunun kullanacağı yere kadar getirilmiştir. Yerleşim yerleri genelde akar veya durağan su kenarlarına kurulmuşlardır. Böylece su kaynağına ulaşmak son derece kolay ve zahmetsiz olmuştur. Suyun temini konusunda elbette ki bütün toplumlar aynı şansa sahip değildir. Bazen durum bu kadar elverişli olmamış, daha korunaklı yerler seçilmesi nedeniyle suya ulaşmak zorlaşmıştır. Meselâ, Doğu Anadolu bölgesinde bulunan çok sayıdaki Urartu yerleşim merkezinde, tepelere kurulan yerleşmelerden, su kaynağına inen su yolları açılmış veya inşa edilmiş, bazılarında da su sarnıçları tesis edilmiştir. Sarnıçların Anadolu'daki en erken örneklerine M.Ö. XIV.-XIII. Yüzyıllar'a ait Hattusas'daki Hitit devri sarnıçlarıdır. Bu tipin en görkemli örneklerini ise M.S. V. Yüzyıl'dan itibaren İstanbul'daki sarnıçları oluşturur. Bazen de dönemi için son derece ileri bir teknoloji uygulama olan bileşik kaplar sistemi ile kalelere su ulaştırılmıştır. Mesela Hasankeyf Kalesi'nde olduğu gibi. Şehirlere suyun naklinin en güzel yöntemi hiç şüphesiz su kanalları, kemerler ve künklerdir. M.Ö. XIV-XIII. Yüzyıllar'dan Hattusas, Zincirli, Alaca gibi Hitit şehir ve kalelerinde dört köşe taşlardan inşa edilen, üstleri taş plakalarla kapatılmış veya toprak künklerden yapılmış su kanallarının mevcudiyeti ortaya çıkarılmıştır.1 Yılmaz ÖNGE, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Mimarisi, Ankara, 1997, s. 2. 14 Mimari bir varlık gösteren havuzlu çeşme örnekleri, Anadolu'nun eski Grek şehirlerinde karşımıza çıkan nimfeumlardır. Bergama'da M.Ö. II. Yüzyıla ait havuz sü-tunlu şehir çeşmesi, Efes'te M.Ö. III-II. Yüzyıllardan kalma Helenistik çeşme, Perge'de M.S. II. Yüzyıla ait çeşme, Aspendos ve Side çeşmeleri antik dönemin en gözde yapılarıdır. Lügatlerde, göz gibi olan delik ve bu delikten akan su manası ile izah edilen "çeşme" Farsçada göz anlamına gelmektedir. Anadolu'da ne zamandan beri kullanıldığı bilinmemektedir. XIV. Yüzyıl'dan itibaren dilimize yerleşen bu kelime, kitabelerde yalnız veya terkip halinde kullanılmıştır. Çeşme-i ab-ı zülâl, çeşme-i Rânâ, çeşme-i Kevser gibi2. M.S.XIII. ve XIV. Yüzyıllarda çeşme kelimesinin yerine Arapça göz anlamına gelen "ayn" ile "sikaye" kelimelerinin kullanıldığını kitabelerden öğrenmekteyiz. 1271 M. tarihli Sivas Gök Medrese çeşme kitabesinde "ayn", 1239 M. tarihli Pazar Hatun çeşmesinde "sikaye" nin kullanıldığı gibi3. Divan-ü Lügat-it Türk'de: Alış, mıngar pınar, su gözü, muyanlık, yul/yolak ve benzeri tabirlerin çeşme yerine kullanıldığı görülmektedir4. Çeşmelerde en çok sözü edilen terim "lüle" dir. Lüle: su ölçülerinden birinin adıdır. Dört masura bir lüledir. Tapu kayıtlarında lüle yazılmaz "masura", nadir olarak da "hilal" yazılırdı. Ayrıca çeşme, musluk ve emsaline takılan küçük boruya da lüle denir5. Kaynağından çıkan su, tüketilecek yere; su kemerleri, borular veya kanallar yardımıyla getirilmiştir. Bazen Roma döneminde görüldüğü üzere, şimdiki su tankerlerinin yerini tutan su taşıma araçlarıyla da ulaştırılmıştır. Tarihi su yapıları içerisinde su kemerlerinin yeri büyüktür. Onlarca kilometre uzaktan yerleşim yerlerine suyu getiren bu anıtların en görkemli örneklerini Grek, Roma ve Osmanlı döneminde görmekteyiz. Özellikle Türklerin Anadolu'yu fethinden sonra, daha mükemmel tesisler inşa edilmiş ve su medeniyetinde Anadolu'nun Türk-İslam devri antik devirleri geçmiştir. Toprak içerisinden ise, künk adı verilen toprak ve madeni borular vasıtasıyla su taşınmıştır. Özellikle kentler içerisinde suyun en çok ulaşımı bu yolla sağlanmıştır. Çünkü bu yöntem suyu dış kirlilikten en iyi koruma yoludur. Günümüzde de daha sağlıklı ve daha büyük borular kullanılmaktadır. Suyun bir başka getiriliş yöntemi ise açıkta olan kanallar vasıtasıyladır. En erken örneklerinden M. Ö. IX-VIII. Yüzyıldan Urartu Şamram Su Kanalları bunun en güzel örneğidir. Bu uygulama özellikle, yerleşim alanlarından uzak veya insanların ulaşamadığı bölgelerde görülmektedir. Şehirlerde su dağılımı ise künkler vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir. Kaynaktan suyun son noktasına kadar olan yolu, borularla kat eden su, son durakta Çeşme ile buluşur. Bu nedenle çeşmeler yakın tarihimize kadar çok önemli bir yere sahiptir. Her bir eve ayrı ayrı götürülemeyen su, ancak belirli merkezlerdeki çeşmelere ulaştırılabiliyordu. İnsanlar bu çeşmelerden su ihtiyaçlarını gideriyor, 2 3 4 5 ÖNGE, s.5. ÖNGE, s.5. Besim ATALAY, Divanü Lugat-it Türk, Ankara, 1943. M. Zeki P AKALIN, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul, 1946, s. 372. 15 Çeşmeler ve bu son noktalara kadar gelen suyun yolu, hayır sahiplerinin çabaları ve sadece Allah rızasını kazanmak istekleriyle gerçekleştirilmiştir. Devlet sadece başkentte su tesislerini sultanlar, padişahlar vasıtasıyla gerçekleştirmiş, diğer yerleşim birimlerinde bu işler tümüyle hayırsever insanların özverileriyle mümkün olabilmiştir. Devlet yönetiminde söz sahibi olanlar ile varlıklı insanların kendi mallarından karşıladıkları harcamalarla sular getirilmiş, çeşmeler, sebiller, bentler, kemerler inşa ettirilmiştir. Bu hayır sahipleri arasında, yüze yakın çeşme yaptıranlar bulunmaktadır. İnsanların su ihtiyaçlarını karşılamak her türlü ihtiyacın ötesindedir. İbadetlerin yapılmasının da ilk şartı temizlik olduğuna göre, suyun inanç yönünden de önemi ortadadır. Anadolu'nun Türkler tarafından fethinden sonra başlayan imar faaliyetleri arasında su mimarisi açısından çeşmelerin de önemli bir yeri vardır. Selçuklu devri çeşmeleri cami, medrese, han gibi çeşitli yapıların genelde ön cephelerine veya eyvan içerisine inşa edildiklerini görüyoruz. Yapıya bitişik olarak inşa edilen çeşmelerin yanı sıra müstakil olarak yapılan çeşmeler de bulunmaktadır. Mesela Sivas Gök Medrese çeşmesi (1271 M.), Erzurum Çifte Minareli Medrese çeşmesi cephede yer alan çeşmelere; Alara Han'ın (1231 M.) girişteki eyvanda bulunan çeşmesi, eyvanda yer alan çeşmelere; Niğde Alaaddin Camii (1223M.) karşısındaki çeşme de (1277 M.) müstakil çeşmelere birer örnektir. Yapıya genellikle pişmiş toprak künkler veya pöhrenkler içinde toprak altından gelen su, uygun bir veya birkaç yerden dış duvarın içine girmekte, şakulî künklerle duvar içerisinde yükselmekte, gerektiğinde ufkî kanallara ayrılmakta, su akıtılacak kısımlarda da yekpare taştan oyulmuş bir hazneye dökülmektedir. Bu hazne, genellikle dış veya iç cephede kullanılmış, büyükçe bir kaplama taşı görünüşündedir. Ön yüzüne bir veya iki lüle deliği açılmıştır6. Anadolu Selçuklu çağındaki bu uygulama, Beylikler döneminde de devam etmiştir. Karaman'daki İbrahim Bey İmareti çeşmesi (1432 M.) gibi. Anadolu'da Türk-İslam dönemi içerisinde yer alan çeşme yapılarını, Anadolu Selçuklu çağı içerisinde görebilmekteyiz. Bu nedenle çeşme yapısını örneklerin çok olmasını sadece Osmanlı dönemine aitmiş gibi görmek hatalı bir kabullenme olacaktır. Osmanlı öncesi örneklerinden biri Erzurum Çifte Minareli Medrese'nin cephesinde yer almaktadır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Meselâ, Tokat Pazar Hanı cephesindeki çeşme, Konya Sahip Ata Camii sebili, Akşehir Taş Medresesi'nin çeşmesi, Kayseri Sahibiye Medresesi Çeşmesi, Sivas Gök Medrese cephesindeki çeşme gibi. Anadolu Selçuklu su medeniyeti ile ilgili yapılar elbette bunlardan ibaret değildi. Günümüze ulaşabilenlerinden önemli bir bölümü bunlardır. Ayrıca yapı içlerindeki havuzlar, sebiller de bunlara dahil edilir ise sayı daha da artabilecektir. Ne yazık ki çoğunun yok olduğunu tahmin etmekteyiz. Anadolu Türk-İslam su medeniyeti ile ilgili en kapsamlı çalışmalardan biri ve de en önemlisi, rahmetli Prof. Dr. Yılmaz ÖNGE tarafından kaleme alman Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, "Ankara, 1997" adlı eserdir. Su kaynaklarının bol olduğu yerlerde, suyu getirmek ve çeşme yaptırmak, suyun az olduğu yerlere nazaran daha kolaydır. İşte Erzurum böyle şanslı yörelerden biridir. Yerleşim alanının içi ve çevresi su kaynağı açısından son derece zengindir. Şehrin güneyindeki Palandöken dağlarının eteklerinden çıkan soğuk sular şehrin çeşitli mahallelerindeki çeşmelerde akıtılmıştır. Ayrıca Erzurum İç Kalesi'nin bulunduğu tepeden ve şehrin farklı yerlerinden çıkan kaynaklar çeşmelere ulaştırılmıştır. Erzurum Çeşmelerinden bahseden eserler arasında Tarihçe-i Erzurum önemli bir yere sahiptir. Bu eserde, 6 ÖNGE, s. 12. 16 Erzurum suları iki kışıma ayrılır. Birincisi; kaynak sularıdır. Bunlar toprak veya tahta künkler vasıtasıyla sokaklara ulaştırılır. İkinci-" s;i yer sularıdır. Bunlar temizlik yönünden dağ sularına tercih edilirler. Çeşmelerin en meşhurları arasında Cennet, Ağa, Yazıcı, Sara (Kırmızı Pınar), Bünhân (Çeteci), Tophaneli, Yegenağa çeşmeleridir. Dünyaca şöhretli olan bu sulardan Sara ve Bünhân çeşmeleri için meşhur şair Hazık Efendi şu beyti söylemiştir: Erzurum'un âb-u tabın nev-bahâr olsunda gör, Çeşme Sara, Çeşme Bünhân aşikar olsunda gör. Mehmed Nusret Erzurum caddelerinde akan çeşmelerin sayısının 200' e yakın olduğunu belirtir. Ayasofya Kütüphanesinde çalışırken şu anektoda rastlar: Erzurum eşrafından "Kel Ahmed Ağa" isminde bir tüccar oturduğu mahallede bir çeşme yaptırır. Dönemin şairlerinden biri çeşmenin bitimine şu tarihi yazar: " Gel gül Ahmed çeşmesinden iç gülâb-ı âsa suyu" Bunu çeşmenin cephesine yerleştirirler (H. 91 O/M. 1504). Bani bir gün çeşmenin yanında otururken yolcunun biri çeşmeden su içer ve gözü kitabeye takılır. Sesli okurken "gel"i, "kel"; "gülâb"ı da "kilâb diye okur ve bundan son derece canı sıkılır, içtiği sudan pişmanlık duyar. İnsanlar köpek gibi mi su içermiş gibi sözler telaffuz eder. Bunu duyan çeşmenin yaptırıcısı kızar ve düzgün okunuşunu söyler. Taşı da söktürüp atar. Yine Mehmed Nusret, Yakutiye Medresesi yakınında tarihi Nakışlı Çeşme'nin olduğunu belirtir. Çeşmenin ortasında (kemer aynalığında olmalı) kabartma bezemeli bir taş olduğunu ifade eder ve bununla ilgili bir hikaye anlatır: Çeşmeyi yaptıran Ali Ağa, çeşmenin açılışında çalışanlara ziyafet verir. Pırında ortası tereyağlı büyük bir somun yaptırır. Kahveler içildikten sonra Ali Ağa şunları söyler, " Yediğiniz bu ekmeği üç akçeye ancak pişirtebildim. Paranın bu şekilde değersizleşmesi, halkın yakında göç etmesine neden olur. Bunun acilen çaresine bakılmalıdır. Pahalılığın gelecek neslimize bir hatırası olarak bu taşı buraya yerleştirdim"7. Osmanlı döneminde inşa edilen çeşmeler, Döneminin özelliklerini taşımaktadırlar. Erzurum' da günümüze kadar ulaşabilen en eski tarihli çeşme Çifte Minareli Medrese'nin (XIII. Yüzyıl sonu- XTV. Yüzyıl başları) cephesinde yer alan çeşmedir. Diğerleri Osmanlı dönemine aittir. XVI. Yüzyıl'dan günümüze değin süren tarihler içerirler. Bunları bir kısmı duvarlara bitişik, bir kısmı da müstakil olarak inşa edilmişlerdir. Erzurum, Tarihi, Anıtları, Kitabeleri adlı eserin yazarı Abdürrahim Şerif BEYGU (İstanbul, 1939) kitabında Erzurum çeşmelerinden bahsetmez. Erzurum çeşmelerinden bir başlık altında bahseden araştırmacı ve yazar İbrahim Hakkı KONYALI1 dır. Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi (İstanbul, 1960) adlı eserinde Erzurum'un önemli çeşmelerini kitabeleri ile tanıtır, bazılarının resimlerini verir. Prof. Dr. Hayati DOGANAY "Erzurum'un Bugünkü ve Gelecekteki Su Sorunu" isimli makalesinde Erzurum'un su kaynakları hakkında bilgi vermektedir. Erzurum Çeşmeleri konusunda yapılan araştırmalardan sonuncusu, Atatürk Üniversitesi, FenEdebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü'nde Keziban İSMEN tarafından hazırlanan8 lisans tezidir. Çalışmada önemli çeşmeler fotoğraflarla tanıtılmıştır. "Su mimarisinin bu güzel eserlerinin korunması, akmayan sularının akıtılması, yıkılanlarının onarılması hem insani hem de milli bir görevimizidir". 7 8 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzurum Yahud Hemşehrilere Armağan, İstanbul, 1338, s.43-45. K.ÎŞMEN; Erzurum'da Osmanlı Dönemi Çeşmeleri, A.Ü. Pen-Edebiyat Pak. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü 17 18 I-ERZURUM'UN COĞRAFİ DURUMU VE TARİHÇESİ Erzurum, Anadolu'nun kuzeydoğu bölümünde, Palandöken Dağı eteklerine kurulmuş dünyanın en yüksek şehirleri arasındadır. 25.066 km2 lik alanıyla ülke topraklarının %3.2 sini kaplamaktadır. Erzurum ili topraklarının %64'ünü dağlar, %12'sini yaylalar, %7'sini ormanlar ve %4'ünü de ovalar kaplar. Şehrin akarsularını Çoruh, Karasu, Araş ve Murat nehirleri ile bunların kolları oluşturmaktadır. Araş Kür Nehri vasıtasıyla Hazar Denizi'ne dökülür. Çoruh Nehri ise Tortum ve Oltu Çaylarının da sularını alarak Karadeniz'e ulaşır. Dumlu Da-ğı'ndan çıkan Karasu ise Serçeme Çayı suyunu alarak Fırat Nehri'ne ulaşır. Erzurum'un Cumhuriyet dönemindeki ilk nüfus sayımı 28 Ekim 1927 yılında yapılmış ve nüfus sayımında ilin nüfusu 270.426 olarak belirlenmiştir. 1997 yılında 18 ilçesi, 16 beldesi, 1035 Köyü olan Erzurum'un nüfusu 890.094 olarak belirlenmiştir. Şimdiki Erzurum şehrinin bilinen ilk adı, Doğu Roma İmparatoru II.Theodosios'a izafe edilen Theodosiopolis'tir9. Bölge halkı burayı daha sonra Karin veya Karno-ikalak adıyla anmışlardır. Bu ad Bizanslılar tarafından Yunanlaştırılarak Karin-tis şeklini almıştır10. Belâzürî, bölgeye hakim olan kişinin ölümü üzerine yerine geçen Kali adlı karısı tarafından kurulduğu için Kalikala adı verilen şehre Arap-lar'm Kalikala dediklerini söyler. Türkler, eski çağlardan beri, meskun olan ovadaki Erzen'i feth ettikten sonra (1048-1049) buradaki halkın bir kısmının sığındığı Theodosiopolis için Erzen adını kullanmışlardır. Ancak Siirt tarafında da Erzen ismini taşıyan başka bir yerleşimle karıştırılmaması için de buraya Anadolu'ya ait olduğunu belirtmek için ismin sonuna Rum kelimesini eklemişlerdir. Nitekim burada basılan Selçuklu. paralarında şehrin adı Erzeni'r Rûm, Erzen-i Rûm ve Erz-i Rûm şeklinde yazılmıştır. Daha sonra bu ad Arz-ı Rûm olmuş, nihayet bugünkü Erzurum şeklini almıştır11. Anadolu'ya yönelik İran saldırılarına karşı muhtemelen 415-422 yılında kurulmuş olan Erzurum'un ilk dönemleri hakkında aydınlatıcı bilgilere sahip değiliz. Erzurum şehri 502-503 yıllarında İranlıların eline geçmiş, 504 yılında da Bizanslılar tarafından tekrar geri alınmıştır. Hz. Osman zamanında Habip bin Mesleme komutasındaki kuvvetler 653 yılında şehri zapt etmiştir. Fetihten sonra Erzurum'u bir Üs olarak kullanan Müslümanlar buradan doğuya ve kuzeye akınlar düzenlemişlerdir. Şehir 686 yılında Bizanslıların eline geçtiyse de 700 yılında tekrar geri alınmıştır. Bizans Ordusunun 751 yılındaki kuşatmasına karşı büyük direnme gösteren Erzurum, şehirdeki Ermenilerin ihaneti ile 753 yılında yeniden Bizanslılar tarafından ele geçirildi. Bizans ordusu kumandanı Ermeni asıllı Kusan, şehri yağmaladığı gibi halkın bir kısmını katletmiş, bir kısmını da esir almıştır. Ardın dan Halife Mansûr 756 yılında bir ordu gönderip şehri kurtardı. Halife Mehdî Bulan zamanında Erzurum'a Türk birlikleri yerleştirildi. Ancak daha sonra 948 yılında şehir tekrar Bizanslıların eline geçti. 9 H.FANSHEVE TOZER ; Turkısh Armenia and Eastern Asia Minör, London, 1881, s.410. İ.H.KONYA LI; Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul, 1960, s. 10.; B. DARKOT; "Erzurum" Mad. İ.A., C.IV, İstanbul, 1964, s.342; E.KONUKÇU; "Tarihte Erzurum" Şehri Mübarek Erzurum, Ankara, 1989, s.4.; E.KONTJKÇU; Selçuklulardan Günümüze Erzurum, Ankara, 1992, S.4-5.; 10 M.A.TOURNEFORT; A.Voyage in to the Levant, C.III, 1741, s. 113. 11 C.KÜÇÜK; "Erzurum" Mad. T.D.V. İslam Ansiklopedisi, C.II, İstanbul, 1995, s.321-329. Bizans tarihçileri Erzen ile Kalîka-lâ'nm 1048 yılında İbrahim Yinal ve Kutalmış tarafından 19 ele geçirildiğini belirtirler12. Daha sonra tekrar Bizans hakimiyetine geçen şehir, Bizans ordusunun Malazgirt'te yenilmesinden sonra 1071 yılında Sultan Alparslan'ın zaferinden sonra Erzurum'un çevresini Emir Saltuk'a İktâ olarak vermiş13, şehirde Türk hakimiyeti kesin olarak başlamış, Büyük Selçuklu Devletine bağlı Saltuklular Beyliği'nin temelleri atılmıştır14. Büyük Selçuklu Devletinin parçalanmasından sonra bu beylik 1157 yılında Anadolu Selçuklu Devletine bağlandı. H.Süleyman Şah'da Saltuko-ğulları Beyliğini ortadan kaldırarak 1202 yılında Erzurum'u kardeşi Muğisüddin Tuğrul Şah'a İktâ etti. I.Alaeddin Keykubat meşhur kumandanlarından Mübarrü-ziddin Çavlı'yı Erzurum'a Subaşı tayin ederek yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı şehri tahkim etti ve gerekli tedbirleri aldı15. Erzurum 1242 yılında Moğol ordusu kumandanı Baycu Noyan tarafından tahrip edildi ve halkın çoğu kılıçtan geçirildi16. Anadolu Selçuklu Devleti 1243 yılındaki ■ Kösedağ yenilgisinin ardından, Moğolların hakimiyetini tanıyınca şehir bundan etkilendi. Anadolu'ya çeşitli vesilelerle akınlar düzenleyen Moğol ordularının uğrak yeri olmasından dolayı çok zarar gördü. Şehir halkı başka yerlere göç etti. 1308 yılında Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılmasından sonra İlhanlılara bağlandıysa da bu devletin 1335 yılında parçalanmasından sonra en karışık dönemini yaşadı. İlhanlıların bıraktığı boşluktan faydalanmak isteyen bir takım nüfuslu beyler, Erzurum ve çevresini mücadele alanı haline getirdiler. Bilhassa Akkoyun-lu ve Karakoyunlu Türkmen aşiretlerinin mücadeleleri sırasında büyük tahribata uğrayan şehir, daha sonra 1336 yılında Sultan Noyan'm oğlu Hacı Togay'm eline geçti.Emir Çoban'm Torunu Şeyh Hasan 1340 yılında Erzurum'a gelerek Togaylılar'ı şehirden uzaklaştırdı. Burada kaldığı bir ay boyunca tahribatta bulundu. Erzurum 1360 yılında Eretnaoğullarının ve onların Erzincan valisi olan Mu-tahharten'in nüfusu altına girdi. 1385 yılında Karakoyunlularm eline geçen şehir, 1387 yılında bütün Doğu Anadolu ile birlikte Timur ordularınca istila edildi. Şehri tahrip eden ve halkın büyük kısmını katleden Timur, 1400 ve 1402 yılında iki defa daha Erzurum'a geldi. Ankara Savaşından dönerken şehrin idaresini 1403 yılında tekrar Mutahharte'ne verdi. Mutahharte'nin ölümünden sonra Yusuf Ali adında bir Türkmeni buraya kumandan tayin etti Timur 1405 yılında ölünce Erzurum'da Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasındaki mücadele yeniden alevlendi. Bu iki Türkmen Beyliği arasında 1435 yılında Karaz civarında cereyan eden kanlı savaşı, 12 A.SEVİM-Y. YÜCEL; Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu, ve Beylikler Dönemi, Ankara, 1989, s.5.; A.SEVİM; Anadolu'nun Fethi: Selçuklular Dönemi; Başlangıcından !086'ya kadar, Ankara, 1988, s.31-36.; M.A.KÖYMEN; Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul, 1976; MA. KÖYMEN; Alp Arslan ve Zamanı; İstanbul 1972; A.SEVİM; Malazgirt Meydan Savaşı, Ankara, 1971; M.H.YİNANÇ; Türkiye Tarihi; Selçukiler Devri, Anadolu'nun Fethi, İstanbul, 1944, s.47. Ankara, 1971, 13 K0NYALI; s.26.; F.SÜMER; "Saltuklular" Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III, 1971, s.391437.A.ÖZAYDIN; "Saltuklular" Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.8, İstanbul, 1988, s. 15-16. 14 0.TURAN; Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, 1980, s..XIII. 15 C.KÜÇÜK; S.321-329. 16 O.TURAN; Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1971, s.430-431. Karakoyunlular kazandı. Akkoyunluları destekleyen Ti-murlular Karakoyunluları uzaklaştırarak Erzurum'a bir kez daha hakim 20 oldular. Ancak fazla kalmayıp çekilmelerinden sonra, Karakoyunlular burayı 1436 yılında zapt ettiler. Nihayet Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan, Karakoyunlu Beyliğine 1467 yılında son vererek şehri ele geçirdi17. Uzun Hasan'm Erzurum üzerinde büyük etkisi oldu. Onun tarafından konulan ve halk arasında "Hasan Padişah Kanunu" olarak bilinen kanunnâme, Osmanlı fethinden sonra da bir süre yürürlükte kalmıştır. Otuz beş yıl Akkoyunlu yönetiminde kalan şehir 14801490 yıllarında Safavî propagandalarından bir hayli etkilendi. Safavî hükümdarı Şah İsmail Akkoyunlu Beyliğini ortadan kaldırarak 1502 yılında Erzurum'a hakim oldu18. Şehri tahrip ettiği gibi halkı Şiiliğe zorladığından, Sünnî halk bir başka yere göç etti ve bu yüzden şehir ıssızlaştı. Safavîler üzerine yürüyen Yavuz Sultan Selim Çaldıran'a gidip gelirken, Erzurum'un çok yakınında konakladığı halde şehre girmemiştir. Çaldıran Savaşı'ndan sonra 1514 yılında Doğu Anadolu'nun büyük bir kısmı Osmanlı yönetimine girdiği ve civarı ele geçirildiği halde, Erzurum'un tam anlamıyla zaptı, bölgedeki İran nüfusunun tamamen kaldırılmasına kadar gecikti. Bu sırada Erzurum'un kimin elinde bulunduğu bilinmemektedir. Ancak Yavuz Sultan Selim'in gönderdiği Fetihnâme'den şehrin Sevindik Han adında birinin hakimiyetinde olduğu anlaşılmaktadır. Padişahın istediği zahireyi göndermemesinden, bu zatın daha sonra İran'a meylettiği tahmin edilmektedir. Erzurum'un ancak Mısır seferinden sonra 1518-1519 tarihleri arasında Osmanlı yönetimine dahil edildiği sanılmaktadır. Nitekim bölgenin 1520-1530 yıllarında yapılan tarihlerin genel sonuçlarını içine alan "Karaman Rum vilayeti Tahrir Defterinde" Erzurum Osmanlı sınırları içerisinde 19 gösterilmektedir . Kanuni Sultan Süleyman döneminde yeniden imar edilen ve iskana açılan Erzurum, İran üzerine yapılan seferler sırasında önemli bir askeri üs haline getirildi. Kanuni, Irakeyn Seferine çıkarken 5 Eylül 1534 yılında buraya geldi. 1554 yılında da Nahcıvan seferi dönüşünde yirmi dört gün kadar burada kaldı. Askeri önemi Erzurum şehrinin gelişmesine yardımcı oldu. Şehir Anadolu ve Karadeniz'den doğuya giden büyük askeri ve ticari yolun üzerinde başlıca merkez olma konumuna yeniden kavuştu. Daha sonraki İran savaşları sırasında da Osmanlı ordularının toplandığı, erzak ve mühimmatın depolandığı başlıca ikmal ve hareket üssü olma özelliğini korudu.Şark seferi serdar'ı Lala Mustafa Paşa, Erzurum'da iki kış geçirdi20. Ondan sonra serdar olan Sinan, Ferhat ve Özdemiroğlu Osman Paşalar da karargahlarını turada kurdular. İran ile 1590 yılında yapılan anlaşma sonunda bölge geçici bir süre için emniyete kavuştu. Ancak yine de bir serhat şehri olan Erzurum'un devamlı tehdit altında kalması, burada muhafaza yılında şehir halkıyla yeniçeriler arasında olaylar meydana geldi ve durum İstanbul'un müdahalesini gerektirdi. Fakat bu mesele başka isyanların çıkmasına da zemin 17 18 C.KÜÇÜK; s.321-329. P.SÜMER; Karakoyunlular I, Ankara, 1967, s. 134-136.; P.SÜMER; Safavi Devletinin Kuruluşu, An kara, 1976, S. 154-199. 19 C.KÜÇÜK; s.321-329. 21 hazırladı. İran savaşları sırasında sayıları iyice artan yeniçeriler Erzurum halkına vergilerle baskı yapmaya çalıştılar. Yeniçerilerin zulüm ve haksızlıkları halkın nefretini iyice artırdı. Bu sıra da Celali ayaklanmaları da Anadolu'yu kasıp kavurmaktaydı. Erzurum Celalîlerin ve yeniçeri düşmanlarının başlıca merkezi durumuna geldi. Eski bir Celali olan Erzurum Beylerbeyi Abaza Paşa, II. Osman'ın yeniçeriler tarafından öldürülmesi üzerine onun kanını dava ederek Erzurum'daki yeniçerileri öldürttü ve büyük bir isyan başlattı. İran tehdidinin artması üzerine Revan Seferine çıkan IV. Murad, Erzurum'a da uğrayarak bir hafta burada kaldı21 ve bir takım imar faaliyetlerini başlattı. Savaşlar yüzünden tekrar Erzurum'a yerleştirilen yeniçeriler halk üzerindeki baskılarına yeniden başladılar. Bir taraftan bunların zulmü, diğer taraftan idarecilerin yüklediği kanunsuz vergiler halkın merkeze başvurmasına yol açtı. IV.Mehmed'e gönderdikleri bir arzuhalde, haksız olarak kendilerinden toplanan vergilerin hafifletilmesini, bu yapılmadığı takdirde şehri terk edeceklerini bildirdiler. Bunun üzerine haksız uygulamaların yasaklandığına dair gönderilen fermanın bir sureti, Lala Mustafa Paşa Camii son cemaat yerinin sağındaki mihrap üzerine yazdırıldı. Bu tür adalet fermanlarına rağmen Erzurum'da kanunsuzluğun önü alınamadı. XVI-II. Yüzyılın ilk yarısındaki İran savaşları, Erzurum'un stratejik önemini yeniden ön plana çıkardı. Bu savaşlar sırasında Ruslar da ilk defa Güney Kafkasya'da Osmanlılara rakip olarak ortaya çıkmışlardı22. Devlet, İran ve Rusya'ya karşı Erzurum'u güçlendirmek için bir takım tedbirler aldıysa da başarı sağlanamadı. Bölgede ki bazı nüfuzlu kişiler ve beylerbeyliği rüşvetle ele geçiren valiler, bu tedbirlerin uygulanmasını devamlı şekilde önlediler. Bu arada III. Selim Nizâm-ı Cedîd ordusunun masraflarını karşılamak üzere Erzurum'un bazı gelirlerini irâd-ı cedîd hazinesine bağlamıştı. Fakat halk asayişsizlik yüzünden göç ettiği için vergiler toplanamıyordu. Ayrıca padişahın eyaletlerle ilgili kararma karşı çıkan Erzurum valisi Gürcü Osman Paşa 1803 yılında isyan etmiş, üzerine gönderilen kuvvetler isyanı bastırmıştı. XIX. Yüzyılda şehrin askeri önemi daha da arttı. Ancak bu sıradaki askeri durum çok zayıftı. Bir savaş çıktığında şehri savunacak yeterli asker mevcut değildi. Yeniçeriler ise askerliklerini unutmuşlar, çiftçilikle uğraşıyorlardı. Bu durumdan faydalanmak isteyen İran, 30.000 kişilik bir ordu ile Erzurum üzerine yürüdü. Fakat orduda çıkan kolera salgını yüzünden barış istemek zorunda kaldı. 28 Temmuz 1823 yılında imzalanan Erzurum Anlaşması ile savaş . son buldu ve İran aldığı yerleri geri verdi. Askeri bakımdan zayıflayan şehir, Rusların tehdidi altına girdi. General Paskevic kumandasındaki Rus ordusu 8 Temmuz 1829 günü, Ermenilerin gösterileri arasında şehre girdi. Erzurum Osmanlı yönetimine geçtikten sonra ilk defa istilâya uğramış oluyordu. Ruslar burayı harekat üssü haline getirmeye çalışırken, imzalanan Edirne Anlaşması gereğince 14 Eylül 1829 yılında şehri geri vermek zorunda kaldılar. Üç aylık Rus işgali Erzurum'a büyük zararlar verdi. Müslüman halkın bir kısmı başka yerlere göç ettiği gibi Ruslar çekilirken, çoğu sanat erbabı olan Ermenileri de birlikte götürdüler. Ruslar, şehri yağmalamış ve pek çok nadide sanat eserini de beraberlerinde götürmüşlerdir23. sanat erbabı olan Ermenileri de birlikte götürdüler. Ruslar, şehri yağmalamış ve pek çok nadide sanat eserini de beraberlerinde götürmüşlerdir23. Edirne Anlaşması ile Gürcistan üzerindeki hakimiyeti tanınan Rusya'ya karşı yegâne savunma hattını oluşturan Erzurum'un önemi daha da arttı. Bölgeyi iyi tanıyan Esat Muhlis Paşa 1830 yılında Erzurum Beylerbeyliğine tayin edildi. Altı yıl bu görevde kalan Esat Muhlis Paşanın gayretleriyle Erzurum'un yeniden imarı ve Kalenin tahkimi gerçekleştirildi. 1839 yılında Tanzimat'ın uygulanması da şehirde karışıklıklara yol açtı. 1856 yılında Erzurum'da büyük bir deprem yaşandı. Toplam 600 kişinin hayatını kaybettiği depremde 1462 ev, 867 dükkan tamamen yıkıldı. 1200den fazla ev oturulamayacak hale geldi. Bir 22 çok cami, mescid, medrese ve mektep ile han ve hamamlarında büyük kısmı ya tamamen ya da kısmen tahrip olmuştur. Erzurum'da ilk köklü tedbirlere 1864 yılından sonra girişildi. Bu tarihte ilk defa telgraf hattı çekildiği gibi çevreyle irtibatı sağlayan yollar yapıldı. Bunun hemen ardından Erzurum, yeniden Rus tehdidiyle karşı karşıya geldi. 1877-1878 harbinin çıkmasından sonra Ruslar Anadolu'nun kilidi sayılan Erzurum'u ele geçirebilmek için harekete geçtiler. 25.000 kişilik ordusu ile Erzurum Kalesi'ne çekilen Gazi Ahmet Muhtar Paşa Ruslar'm 5 Kasım 1877'de yaptıkları teslim teklifini kabul etmeyerek mücadeleye hazırlandı. Erzurum halkının büyük desteği ile 8-9 Kasım gecesi Aziziye ve Mecidiye tabyalarında Ruslar'a karşı büyük bir zafer kazanıldı. Savaşla alınamayan şehir 31 Ocak 1878'deki Edirne Mütarekesi ile Ruslar'a teslim edildiyse de 13 Temmuz 1878'de imzalanan Berlin Antlaşması ile boşaltıldı. Ermeniler, Osmanlı Devletini parçalamak isteyen büyük devletlerin siyasetlerine alet olarak Erzurum'u da içine alan bir Ermeni devleti kurma hayaline kapıldılar. 1880 1er den itibaren dış destekli faaliyetlerine başladılar. Hükümetin 4 Ağustos 1903 yılında çıkardığı "hayvanat ve şahsi vergi" kanununun halk arasında meydana getirdiği hoşnutsuzluk Ermeniler tarafından çok yi değerlendirilmiş ve 15 Mart 1906 yılında bu vergiler de bahane edilerek isyan çıkarılmıştır. 20 Mart 1907 yılında bazı düzenlemeler yapılarak isyan bastırılmaya çalışıldıysa da olayların ardı arkası kesilmedi. II. Meşrutiyet ilanından önceki karışıklıklar ve Jön Türklerin takip ettiği yanlış politikalar yüzünden Erzurum Ermeni örgütlerinin merkezi haline geldi. 1916'yılmda girdiler. Üçüncü defa Rus işgaline uğrayan Erzurum'un Müslüman halkı ordu ile birlikte çekilerek Anadolu içlerine göç etti. Onlardan boşalan yerlere Rusya'dan getirilen Ermeniler yerleşti.Rusya'da 1917 yılında çıkan ihtilal Erzurum için kurtuluşun başlangıcı oldu. Ruslar'm bir plan dahilinde Doğu Anadolu'dan çekildikleri halde Ermeniler çeteler oluşturarak, Erzurum ve çevresinde silahlı faaliyetlerini sürdürdüler. Bilhassa Rus ordusu kumandanlarından Ermeni komitacı Antranik'in yönettiği çete Erzurum şehrinde büyük katliama girişti. Müslümanlar toplu halde imha edildikleri gibi şehirde yakılıp, yıkıldı adeta ıssız bir köy haline geldi. Nihayet Kâzım Ka-rabekir Paşa Kumandasındaki Türk birlikleri harekete geçerek 12 Mart 1918 yılında Erzurum'u Ermenilerden kurtardılar24. Şehirde yeniden düzen kurulunca başka yerlere göç etmiş olan Erzurumlular yavaş yavaş geri döndüler.Cumhuriyetin kuruluşu ile birlikte Erzurum, Türkiye Cumhuriyetinin doğudaki en önemli şehirlerinden biri olmuştur. Taşnak Sutyun adlı Ermeni tedhiş örgütü, merkezini Erzurum'a nakletti ve I. Dünya Savaşı'ndan önce genel kongresini de burada yaptı. Kongrede alman gizli kararlara göre Ermeniler harp başladıktan sonra Ruslar'a yardım ettiler. Ruslar savaşın başından itibaren başlıca hedef seçtikleri Erzurum'a, Ermeniler'in de yardımıyla 16 Şubat 23 24 25 26 II- ÇEŞMELER VE SU YOLLARI İLE İLGİLİ GENEL BİLGİ Çeşme kelimesinin Farsça'da "göz" anlamındaki "çeşm" den geldiği genel olarak kabul edilmektedir. Su çıkan kaynak, pınar ve gözelere "çeşm" denilmesi, bunların akıtıldığı küçük yapılara da çeşme adının verilmesine sebep olmuştur25. XIII-XIV. Yüzyıllar"da çeşme kelimesi yerine daha çok "ayn" kelimesi kullanılmış ve bu kullanım XVII. Yüzyıl içine kadar devam etmiştir. Ayrıca, çeşme kelimesi Osmanlı Dönemi çeşme kitabelerinde "Çeşme-i âb-ı zülâl", "Çeşme-i kevser", "Çeş-me-i dilküşâ" v.b. şekilde kullanılmıştır26. Türk kültür ve medeniyetinde çeşmeler önemli bir yere sahiptir. Islamiyetin suya büyük önem vermiş olması ve insanlara su sağlamanın, hayır işlerinin büyüklerinden olduğunu bildirmesi bu önemi daha da artırmıştır. Nitekim bir hadisi şerifte "Sadakanın en faziletlisi su teminidir" diyerek konunun önemi Hz. Peygamber tarafından da vurgulanmış ve bu hadis Müslümanlar için aynı zamanda önemli bir teşvik olmuştur. Hayrat olarak Türklerin yapmış oldukları çeşmeler şehir, kasaba ve yerleşme yerlerinde olduğu gibi ana yolların kenarlarında, menzil çeşmeleri, çoban çeşmeleri gibi sadece insanların değil aynı zamanda hayvanların da su ihtiyaçları düşünülerek ayrı lüleler ve önlerinde yalaklar yapılmıştır . Yerleşme yerlerinde yapılan çeşmelerin suları bazen kaynaklardan sağlanmış, bir çok yerde ise uzak kaynaklardan su yolları ile getirilmiştir. Çeşmelerin bazılarının hazneleri bulunurken, haznesi bulunmayanlar da doğrudan doğruya su yoluna bağlanmıştır. Bunların suları devamlı olarak akar. Su yollarından beslenen çeşmelere verilen su masura, lüle ve çuvaldız birimleriyle ölçülür. Erzurum'daki çeşmeler kış şartları da göz önünde bulundurularak tasarlanmıştır. Şehirdeki bazı çeşmelerin künkleri (su boruları) toprak yerine tahtadan yapılmıştır. Buna sebep Erzurum'un çetin kış şartlarında özellikle toprağın üstünde yer alan kesimde ki toprak ve demir boruların donarak patlamasıdır. Bu durumu ortadan kaldırmak için demir ve toprak künkler yerine bu bölümlerde ahşap künk kullanılmıştır. Basınçlı isale hatlarında basıncı ayarlamak için su terazileri kullanılmıştır. Çoğunlukla kare kesitli, yukarıya doğru incelen kule şeklinde inşa edilirler. Kulenin en üstünde üstü çatı ile kapalı sandık denen küçük bir havuz vardır. Gelen ve giden su borusu bu sandığa bitişir. Ancak bu sandıktan çeşitli yerlere verilen suların debisi ölçülüyor ise giden borular sandığın başına konan lülelerin altındaki bölümlerden çıkar. Osmanlı tesislerinde kullanılan pişmiş kilden yapılan künkler en çok lOm. su sütunu veya S atmosfer basınca dayanır. Engebeli arazide basıncı ayarlamak için yapılan su terazileri ile civardaki borularda 1 atmosferden daha fazla basıncın olmaması sağlanır. Su terazisine gelen ve giden borular basınç altında olduğu için künklerin birbirine geçtikleri yerlerde sızdırmazlığm tam sağlanması gerekir. Osmanlılarda borular bir mimar arşınının (75-77 cm.)24'te biri olan par- 25 26 C.E.ARSEVEN; "Çeşme" Mad., Sanat Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1983, s.388. ÖNGE, s. 5. 27 mak "altı parmak", "paşa künkü", "eski birlik", "Arnavut künkü" gibi adlar alırlar27. Osmanlı su tekniğinde çok ilginç bir husus künklerin sızdırmazlığım sağlayan macundur. Bu macun, ağırlık birimine göre; 6 birim keten yağı, 8 birim saf kalker tozu, 1 birim pamuk karıştırılarak yoğrulur. Yapılan macun künklerin birbirine geçtikleri yerlere tıkanır. Bu macun 1.5-2 ay bütün oynamaları karşılayacak kadar deformasyon olabilir. Sonra taş gibi sertleşir. Künkler döşendikleri zaman üstlerinde toprak yükü yoktur. Üstü kapatılırken toprak ağırlığı ile az veya çok deformasyon olabilir. Plastik olan bu macun, künklere yapışarak deformasyon sonucunda çatlamaz ve ayrılmaz, lokum kıvamında kalır. 1.5-2 ay sonra oturmalar sona erer ve macun taş gibi sertleşir. Osmanlı döneminde debi birimi lüledir. 1 lüle 26 mm iç çapındaki kısa borudan, boru ekseninden 96mm. yukarıdaki su seviyesine akan debidir. Lüleden küçük birimler: 1 lüle=4, kamış=8, ma-sura=32, çuvaldız=64 hilaldir28. Su terazilerinin üç önemli fonksiyonu vardır.Birincisi: Kulenin üzerindeki sandığın içerisindeki su seviyesi künklerdeki su basıncım sınırlar ve aradaki yükseklik farkı en çok lOm. olur. İkincisi: Sandığın kenarında yerleştirilen lülelerle debi ölçülerek dağıtım yapılır. Bu takdirde lülelerden çıkan sular sandığın dışında ayrı bölümlerden istenilen bölge veya çeşmelere gider.Üçüncüsü: Su terazisinin künkler içerisinde yığılan havanın akışa engel olmasını önlemesidir. Hava teraziye giriş borusundan dışarı çıkar. Bu yüzden 60m-200m.'de bir su terazisi yapılarak hem basınç ayarlanır, hem de borularda havanın birikmesi önlenir29. 27 28 29 K.ÇEÇBN; "Su Terazileri" Mad., İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, s.82-83. K.ÇEÇEN; s.82-83. K.ÇEÇEN; s.82-83. 28 MİNYATÜR: MATRAKÇI NASUH 29 30 III-KATALOG 31 1-ABDULLAH PAŞA ÇEŞMESİ (EMİR ŞEYH CAMİİ ÇEŞMESİ) Yeri: Tebriz Kapıda, Emir Şeyh Camii yanında bulunmakta Yapım Tarihi: Kemer köşeliğinde yer alan dört satırlık sülüs hatla yazılı kitabesine göre çeşme, Erzurum Valisi Hacı Abdullah Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kendisi Trabzon'da öldürülmüş ve oraya defnedilmiştir30. Kitabesi 0.35 m. x 0.40 m. ölçülerinde olup, tarih bölümü ayrı bir mermer parça üzerine yazılmış ve kitabenin alt kısmına yerleştirilmiştir. Kitabesi: 1-Sahib-ül-hayrat-i vel-hasenat hâlen Erzurum 2-Valisi Vezir-i bi nezir devletlü el-hac 3-Abdullah Paşa yessarallahu bil-hayri mâyeşâ sene 1204" Anlamı: "Hayır ve hasenat sahibi halen Erzurum Valisi, eşi bu lunmaz Vezir, Devletli Hacı Abdullah Paşa yaptırmıştır. Allah, dilediği hayrı ona kolay kılsın" Çeşme H. 1204/M. 1790 yılında yaptırılmıştır31. Tanımı: Erzurum'um tarihi çeşmelerinden biridir. Şehri çevreleyen sur duvarlarının Tebriz Kapı'sına yakın bir yerde olan çeşme, güneyinde bulunan Emir Şeyh Türbesi ve Camii ile birlikte tarihi bir doku oluşturur. Özellikle Türbe, Erzurum'un Saltuklu dönemine ait mezar anıtlarından biri olması nedeniyle büyük önem arz eder. Dikdörtgen boyutlarda ve sivri kemerli olarak kesme taştan yapılan çeşme ise, Emir Şeyh Camii'nin kuzey duvarının batı köşesine bitişiktir. Çeşmenin lüle ve Resim: 1 Abdullah Paşa Çeşmesi (Emir Şeyh Camii Çeşmesi) 30 İ.H. KONYALI; Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul, 1960, s. 161,168 31 KONYALI; s.161-162. 32 tekne kısmı sonradan yapılan kaldırım içerisinde kalmıştır. Ayna kısmında tas yuvası yer almaktadır. Erzurum çeşmelerinin bazılarında görülen uygulama burada tekrarlanmıştır. Bu farklı uygulamada kitabe çeşme kemerinin üst sol köşesine yerleştirilmiştir. Sa- çak kısmı silmelerle profillendirilmiş olup, üstünde orijinalinde de mevcut olan fakat şimdiki haliyle sonradan yapıldığı anlaşılan çeşme harpuştası (semeri) bulunmaktadır. Eski Erzurum mahallelerinden birinde yer alan tarihi çeşme, sanki kaldırım tarafından zin- Resim:2 Abdullah Paşa Çeşmesi (Emir Şeyh Camii Çeşmesi) 33 cire vurulup, iki adım ötesinden geçen insanlara, akıtılmayan suyunu ikram 2-AĞVAN ÇEŞMESİ edememenin üzüntüsünü yaşamaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşmenin Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.10 1.60 0.80 1.30 0.90 0.22 m. m. m. m. m. m. Yeri: Erzurum Kalesi'nin güney batı tarafında, Marpuzcu Sokakta bulunmaktadır. Bugünkü Durumu: Kesme taş malzemeden yapılmıştır. Suyu akmamaktadır. Resim: 3 Ağvan Çeşmesi Yapım Tarihi: XVII.Yüzyıldan kalmış olması gereken çeşmenin değişikliğe uğradığı anlaşılmaktadır. Tanımı: Çeşmenin orijinalinden lülenin bulunduğu blok taşı ile üstündeki taş ve tekne kısmı kalmıştır. Orijinal lüle yuvasının yerine, daha sonraları üst kısma bir başka lüle yuvası açılmıştır. Erzurum Kalesi çevresinde bulunan çeşmelerin, Erzurum çeşmeleri içerisinde önemli bir yeri vardır. Fakat bunların büyük bir kısmı ya tamamen ortadan kalkmış veya suyu kesilerek çalışmaz hale getirilmiştir. Özellikle suyu akmayan çeşmelerin kısa sürede 34 tahrip olduğu, mevcut kitabelerinin sökülüp götürüldüğü görülmektedir. Ağ-van çeşmesi de bu ilgisizlik ve kadirbilmezliğin sonucu olarak taşlarının büyük bir bölümünü kaybetmiş, kaldırılamayacak ağırlıktaki blok taşlarıyla ancak günümüze ulaşabilmiştir. Bitişik olduğu tarihi Erzurum Evlerinin bahçe duvarını da süsleyen bu su yapısı sağlam olduğu dönemde su sesi ile olduğu kadar, görüntüsüyle de insanlara huzur veriyordu. Palandöken Dağ suyuna bağlı çeşmelerdendir. 3-AKPINAR ÇEŞMESİ Yeri: Mahalle başı’nda, meydanın güneybatısında bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşme alınlığında 0.84 m. x 0.46 m. ölçülerinde, mermer üzerine yazılan kitabe Sülüs hatlıdır. 7 satırdan oluşan kitabenin son satırında rakamla tarih belirtilmiştir. Kitabede: 1-Mürüvvet-pişe İsmail Ağa-i keremkârın 2Hemişe cud-u ihsan-ı revan olsun 3-Harap olmuş iken itti bu dil-cû çeşme-i ihya 4-Heman makbul dergâh-ı cenâb-ı müstean olsun 5-Gelüb bir hâtif-i İsa-sima dedi tarihin 6-Revan oldu gel iç âb-ı musaffa nuş-i can olsun Sene 115932 Anlamı: 1-Cömertlik gösteren kerem sahibi İsmail Ağa'nın 2-Cömertliği ve iyiliği devamlı ve akıcı olsun 3-Harap olmuşken bu güzel çeşmeyi ihya etti 4-Yüce Allah'ın huzurunda hemen kabul edilsin 5-İsa yüzlü birinin sesi gelip dedi tarihini 6-Aktı, gel, berrak su iç yarasın. Yıl 1745 Resim 4: Ağvan Çeşmesi Ayrıca tarih kitabesinin son mısrası Ebcet he sabına vurulunca H.1158 (M-1745) tarihine denk gelmektedir. İsmail Ağa harap olan çeşmeyi bu tarihte onartmıştır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.40m (mevcut hali) Çeşme Genişliği : 1.60 m. Çeşme Derinliği : Bahçe duvarı içinde Bugünkü durumu: Kalan parçalardan anlaşıldığı kadarıyla düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Suyu akmamaktadır. R . 35 lenin yer aldığı eklenti bölüm bulunmaktadır. Bölümler, silmelerle birbirinden ayrılmış olup, tümü birden kademeli saçak altına alınmıştır. Bu ek kısım ana çeşmeden daha aşağıda olup, malzeme ve profiller açısından birliktelik göstermektedir. Tüm çeşmede 8 lüleden su akıtılmaktadır. Orijinal durumunu koruyarak günümüze kadar gelen su yapısı, halkın ihtiyacını karşılamaya devam etmektedir. Erzurum'un en zengin su kaynaklarından birine sahip olan çeşme çok sayıdaki lülesi ile ilk sırada yer alır. Suyunun çokluğu ve berraklığı nedeniyle "Akpmar" olarak adlandırılmış olması gereken çeşme ilk günkü su zenginliğini hala sürdürmektedir. Suyunun soğukluğu, temizliği, çeşmelerinin bolluğu ile ünlenen Erzurum'un bu özelliğini Akpmar Çeşmesinde görmek mümkündür. Ebced hesabıyla verilen tarih ile rakamla yazılan tarih arasında bir senelik fark çıkmaktadır ki bu farkın mısra-nın yazılışından kaynaklanmış olması mümkündür3 3. M. 1745 yılında onarım gördüğü anlaşılan çeşmenin, ilk yapım tarihi ve banisi hakkında bilgimiz yoktur. Tanımı: Mahallebaşı'nda yer alan çeşme, dikdörtgen boyutlarda sivri kemerli bir nişe sahiptir. Sivri kemer iki kademelidir. Dışa taşmtılı olarak çeşmenin üç yanını dolaşan dört sıra silme, etkileyici bir görünüm katmıştır. Çeşmenin üzerinde iki taş küre ve bunların arasında bir üçgen alınlığa yer verilmiştir. Tas için herhangi bir niş yoktur. Tekne kısmı toprağa gömülü olarak yapılmış ve çeşme ile aynı taş kullanılmıştır. Çeşmenin sağ tarafında ikişerden altı lü- 33 Resim: 5 Akpmar Çeşmesi KONYALI; s. 154. 36 Resim : 6 Akpınar Çeşmesi 37 Veyis Efendi Mahallesi Çifte kardeşler mezarlığının batısında bulunan 23 Temmuz Ortaokulu bahçesinin doğu kısmında Akpmar Suyu'nun kaynağı yer almaktadır. 23 metre derinlikteki başlangıç bacasının dışında çeşmeye kadar ki yol üzerinde dört-beş bacasının daha bulunduğu tespit edilmiştir. Suyun saniyede 2.5 litrelik kısmı Akpmar Çeşmesi'nde 0.501itrelik kısmı da Kadana Camii'nde aktığı tespit edilmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği ÇeşmeGenişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.70 m. 2.05+3.75m. 0.80 m. 2.00 m. 1.20 m. 0.08 m. 4-ALİ AĞA SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Topçuoğlu Mahallesi, Ali Ağa So-kak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Mimari olarak yeni olan çeşmenin yerinde daha eski bir çeşme yapısının bulunduğu bilinmektedir. Tanımı: Betondan yapılan çeşmede yer suyu tek lüleden akmaktadır. Günümüzdeki yapının mimari bir özelliği yoktur. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 1.20 m : 1.03 m : 0.40 m Bugünkü Durumu: Kırmızı renkli, düzgün kesme taşla inşa edilen çeşme, Erzurum'un en zengin yer suyu kaynaklarından birine sahiptir. . Resim:8 Ali Ağa Sokak Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam ve yer suyu akmaktadır. 38 5-ALİ PAŞA CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi'nde, Ali Paşa Camii avlu duvarına bitişiktir. Yapım Tarihi: Ali Paşa Camii'nin girişi üzerinde yer alan kitabesine göre H.1105/ M.1693 yılındaki onarımda yaptırılmıştır. Çeşmeler de bu tarihte yapılmış olmalıdır. Çeşmenin üzerinde iki kitabe bulunmaktadır. İlk kitabe dört satır şeklinde şöyle düzenlenmiştir: Kitabe: Sahib-ül hayrat asakir-i şahanede Tonr- ' ..inci tabur kol Ağası ...Ğr Ağa bilad-i rum ili Sene128234 Anlamı: Hayır sahibi Osmanlı ordusunda Topçu 1.Tabur Kol Ağası Ömer Ağa'dır. İkinci kitabede üç satır halinde olup: Sahip-ül hayrat vel-hasenat el-merhum El mağfur el hac Ali Efendi 1282 Anlamı: Hayır ve hasenat sahibi merhum ve mağfur Hacı Ali Efendi 1865. 34 Bu kitabelerden anlaşıldığı kadarıyla Topçu kol Ağası Ömer Ağa H.1282 / M. 1865 yılında çeşmelerin birisini, diğerini Hacı Ali Efendi H.1282 / M. 1865 de yaptırmış veyahut tamir ettirmiştir35. Resim: 9 Ali Paşa Camii Çeşmesi Tanımı: Caminin avlu duvarının dış cephesinde yer alan çeşme nişlerinden üçü kuzeye, biri batıya yerleştirilmiştir. Birbirine yakın ölçülerdeki nişler sivri kemerli olup, niş içinde birer çeşme tas yuvasına, birer de lüleye yer verilmiştir. Düzgün kesme taştan inşa edilen çeşmenin niş kemerleri daha taşkın bir kemerle kademelendirilmiş-tir. Çeşme üst kesimde, iki kaval silme ile sınırlandırılmıştır. Bunun yukarısına sade bir semer kısmı yerleştirilerek duvar yüzeyinden farklı bir görüntüye kavuşması sağlanmıştır. Kemerlerin oturduğu taşıyıcılar ve çeşme tekneleri büyük blok taşlardan olup, diğer Erzurum çeşmeleri ile benzerlik göstermektedirler. Çeşmelerin arkasında bulunan abdest alma yerleri 5 gözlü bir re-vak içerisine yerleştirilmiştir. Sekiz adet küçük lüleden su akmaktadır. Cami avlusunun batı kesimine ve yine KONYALI; s. 182. 35 KONYALI; s. 182. 39 40 çeşmelerin arkasına yerleştirilen tuvaletler orijinalliğini muhafaza etmektedir. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilen revak kısmında kemerler taş sütunlara oturmaktadır. Sütun başlıkları basit mukarnas yuvalarına sahiptir. Kitabeler bu revakm güney cephesine yerleştirilmiştir. Erzurum camileri 36 içerisinde orijinal çeşme, tuvalet ve abdest alma yerlerine sahip ender eserlerden biridir. Yapımn bu orijinalliğinin korunması geleceğe bu haliyle ulaştırılması gerekir. lesi altından çıktığı söylenmektedir. 1970'li yıllarda yapılan Hafriyat çalışmalarında Taş Mağazalar caddesindeki Beyaz Saray Mağazasının önünde bir toplama merkezinin olduğu görülmüştür. Toplam saniyede 4 litrelik suya sahip olan bu kaynağın 1.5 litrelik kısmı Ali Paşa Mahallesi'ndeki Şahbender Sokağı başında yer alan Gümüş Masat Çeşmesi'nde 2.5. litrelik kısmının da Ali Paşa Camii önündeki çeşmelerde abdest alma ve tuvalet kısmında aktığı belirlenmiştir. Gümüş Masat'ta iki lüle Ali Paşa Camii çeşmelerinde 4 lüle abdest alma ve tuvaletlerde 11 masra su akmaktadır. Resim: 11 Ali Paşa Camii Çeşmesi Ali Paşa Suyunun Eski su ustaları tarafından belirtildiğine göre Erzurum KaResim: 12 Ali Paşa Camii Çeşmesi Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 3.00 m. Çeşme Genişliği : Ön cephe 6.10-Yan cephe 2.10 m. Çeşme Derinliği Duvara bitişik Kemer Yüksekliği 2.10 m. Kemer Genişliği Ön cephe 1.33 m.Yan cephe 1.50 m. Kemer Derinliği : 0.44 m Btıgünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. Bu özelliğe sahip camiler içerisinde Kurşunlu Camii'ni, Yeğenaga Camii'ni, nispeten Esat Paşa Camii ve Bakırcı Camii'ni sayabiliriz. 41 6-ARİfE SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Hacı Cuma Mahallesi, Arife Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XVIII. Yüzyıl Tamım: Çeşme, arkasındaki bahçe duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen forma sahiptir. Yuvarlak kemerli bir nişi bulunmaktadır. Kemer dıştan profilli bir silme ile üç yönden çerçevelenmiştir. Benzer bir silme, sütunce başlıkları niteliğindeki kemer üzengi hattında da bulunmakta olup, bu profil niş içerisinde de devam etmektedir. Çeşmenin kemer hizasına kadar olan bölümü toprak altında kalmıştır. Çeşme lülesi ve teknesi bu nedenle görülememektedir. Çeşme bloku üst kısımda, iki eğimli bir tepelikle sonuçlandırılmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği 220 cm Çeşme Genişliği 200 cm Çeşme Derinliği 120 cm Kemer Yüksekliği 125 cm Kemer Genişliği 140 cm Kemer Derinliği 0.17 cm Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden yapılmıştır. Suyu akmamaktadır.. Resim: 14 Arife Sokak Çeşmesi 42 7-AYAZPAŞA ÇEŞMESİ Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi'nde, Ayaz Paşa Camii önündedir. yıla kadar indirilmesi mümkündür. Ayaz Paşa Camii, Erzurum'da inşa edilen ahşap direkli camiler içerisinde yer almaktadır. Camiin doğu, güney ve batı kesimlerinde hazire kısmı bulunmaktadır. Tanımı: Dikdörtgen blok tarzındaki çeşmenin fazla derin olmayan nişi, yuvarlak kemerlidir. Üzengi hattı ve yan dayanak başlıkları kalın bir silme ile belirlenmiştir. Üstte profilli bir saçak ve orta kesiminde taştan bir küre bulunmaktadır. Çeşme yüzeyinden ileriye doğru taşmtı yapan tekne kısmı çeşme ile orantısızdır. Tas yuvası bulunan çeşmenin tek lülesinden yer suyu akmaktadır. Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Kırkçeşme Sularının kaynağı Kırkçeşme Hamamı'nm yaklaşık 10 m. yukarısm-daki köşede ter almaktadır. Resim 15 Ayaz Paşa Çeşmesi Yapım Tarihi: XX. Yüzyılda Erzurum Belediyesi tarafından yeniden inşa edilmiştir. Ayaz Paşa Camii'ne ait çeşmelerinin H.1194/M.1780 yılında Erzurum Valilerinden İbrahim Hafız Paşa tarafından yenilendiği bilinmektedir37. Erzurum'da ki Osmanlı dönemine ait en eski mimari eserlerden biri olan Ayaz Paşa Camii'nin hamam, çeşme ve medreselerinin bulunduğu tarihi kaynaklarda38 belirtilmektedir. Bu nedenle çeşmenin ilk inşasının XVI. yüz- ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.65 m. 1.81 m. 0.86 m. 2.10 m. 1.02 m. 0.10 m. Bugünkü durumu: Sağlam ve yer suyu akmaktadır. KONYALI; s. 184. 38 Murat URAS; Erzurum Mecmuası, S. 14-15, 1944.; Sicil-i Osmanî, C.l, s.447; KONYALI, s. 184 43 8-BAKIRCI CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Bakırcı Mahallesi, Çeşme Sokak'ta bulunmaktadır. zengin su kaynağına sahip olduğu bilinmektedir. Bu suyun menbaı Boyahane Camii ve Hamamı'nm kuzeybatı kesimidir. Saniyede 2.51t. suyun aktığı hattın tek çeşmesi Bakırcı Camii'nin önündeki üç gözlü ve üç lüleli çeşme ile çeşmelerin arkasında 10 masradan akmaktadır. 1950'li yıllarda bu suyolu demir borularla yenilenmiştir. Resim: 16 Bakırcı Camii Çeşmesi Yapım Tarihi: 1992 yılında Erzurum Çevre Koruma Vakfı tarafından onarılan çeşmenin, Bakırcı Camii ile birlikte inşa edilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Bakırcı Camii H.1133/M.1720 yılında Mustafa Ağa tarafından yaptırılmıştır39. Tanımı: Farklı bir düzenlemesi olan çeşmenin sokağa bakan yüzünde iki çeşme nişi yer alır. Sivri kemerli bu nişlerde ve çeşmenin genelinde hiçbir süsleme bulunmamaktadır. Her nişte ikişer lüleden dört büyük lülenin bulunduğu çeşmenin güneyde olanında bir tas yuvası bulunmaktadır. Üstten düz bir profilli saçakla sınırlandırılmıştır. Bakırcı çeşmesinin ikinci parçası cami tarafına bakmaktadır. Bu kısımda 7 küçük lüleden akan sular abdest almak içindir. Yaklaşık 15 sene öncesine kadar çeşmenin arka yüzünde bulunan tuvaletler kaldırılmıştır. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilen çeşme camii ile birliktelik gösterir. Dizi çeşmeler içerisinde önemli bir yeri olan bakırcı çeşmelerinin Şabakhane, Akpınar, Ali Paşa, Narmanlı çeşmeleri gibi 39 Resim: 17 Bakırcı Camii Çeşmesi Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği nişliği: 3.92 m. Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği : 2.70 m. Çeşme Ge : 0.83 m. : 2.00 m. : 1.34 m. : 0.51 m. Resim: 18 Bakırcı Camii Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. KONYALI; s. 186. 44 9-BATPAZARI ÇEŞMESİ Yeri: Erzurum Kalesi'nin doğu kesiminde yer alan Batpazarı caddesi üzerinde bulunmaktadır. Bu caddenin paralelinde Taş Mağazalar Caddesi bulunmaktadır. 10-BOYAHANE CAMİİ ÇEŞMESİ (ŞADIRVANI) Yeri: Karaköse Mahallesi'nde, Boyahane Camii ve Hamamı avlusunda bulunmaktadır. Resim: 20 Boyahane Camii Çeşmesi Resim: 19 Batpazan Çeşmesi Yapım Tarihi: Çeşme bugünkü durumu ile yenidir. Fakat Tabakhane çeşmeleri ile aynı su kaynağından faydalanması nedeni ile şimdikinin yerinde veya yakınında, Şabakhane çeşmeleri ile çağdaş bir çeşme yapısının olması gerekir. Bu nedenle ilk çeşmenin XVI. Yüzyıla ait olabilmesi muhtemeldir. Tamım: Hemen yakınındaki dükkan duvarına bitişik olan çeşmenin sadece su lülesi ve tekne kısmı mevcuttur. Çeşme yapısı bulunmamaktadır. Halk arasında bu çeşmeye "Aşık Çeşmesi" denilmektedir. Bu sudan içen gençlerin birbirini daha çok sevdiği, aşık olmayanların aşık olduğu, karşısındakine daha sevimli göründüğü rivayet edilmektedir. Suyunun güzelliği, soğukluğu belki de insanların aklını başından almıştır. Bugünkü Durumu: Yer suyu akmaktadır. 40 Yapım Tarihi: XX. Yüzyılda Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Tamamen yeniden inşa edilen bu su yapısı şadırvan niteliğindedir. Dikdörtgen blok tarzındaki şadırvanın geniş yüzlerinde üçer, dar yüzlerinde birer olmak üzere toplam sekiz lüleden yer suyu akmaktadır. Düzgün kesme taştan inşa edilen bugünkü şadırvanın yerinde orijinal çeşme yapısının bulunması ve bunu da Boyahane hamam-larıyla, çağdaş olması gerekir. Boyahane Camii ve Hamamı orijinalinde çifte hamam idi. ... tarihinde çifte hamamın soyunmalıklarmdan batıdaki camiye dönüştürülmüştür40. Çevresinde Boyahanelerin bulunması nedeniyle inşa ettirilen hamamın zengin su kaynakları olması gerekir. Bu suyun membaı Boyahane Camii ve Hamamı'nm kuzeybatı kesimidir. Bu su hattından saniyede 2.51t. suyun akmaktadır. 1950'li yıllarda bu suyolu demir borularla yenilenmiştir. KONYALI;... Bugünkü durumu: Sağlam olan şadırvanın suyu akmaktadır. 45 11-CAfER AĞA ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi, Kasım Paşa Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: ? Cafer Ağa tarafından H. 1217 / M. 1802 tarihinde yaptırılmıştır. Kitabe : "Akıttı Cafer çeşme-i zülali Huda ona versin cenneti kevser Sene 1217" Anlamı: Çeşme-i Zülali Cafer akıttı. Allah ona Cennet'te Kevseri nasip etsin. 1802. Resim: 22 Cafer Ağa Çeşmesi Tanımı: Sivri kemerli tek lüleli bir çeşmedir. Üzerinde üç satırlık mermer bir kitabe bulunmaktadır. İki kartuş içerisine alman kitabenin satır arasının başlarında birer daire içerisinde eşkenar dörtgenlere yer verilmiştir. Kemer içerisinde bir tas yuvası açılmıştır. Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Resim: 21 Cafer Ağa Çeşmesi bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği 2.00 m. Çeşme Genişliği 1.60 m. Çeşme Derinliği 0.50 m. Kemer Yüksekliği 1.75 m. Kemer Genişliği 1.00 m. Kemer 0.15 Derinliği m. 46 12-CAFERİYE CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Caferiye Mahallesi, Hurşit Bey So-kak'ta, Caferiye Camii'nin bahçe duvarında yer almaktadır. Resim: 23 Caferiye Camii Çeşmesi Yapım Tarihi: Çeşme 1983 yılında onarılmıştır. Caferiye külliyesine ait vakfiyede Hacı Cafer Efendi'nin, Cami, Medrese, Hamam ve cami avlusunda dokuz musluklu bir çeşme yaptırdığını ve bunların yaşatılabilmesi için gelir temin edecek yerler bıraktığı ayrıntılarıyla ifade edilmiştir41. Bugün mevcut olan çeşme, külliyeden geriye kalan caminin dışındaki sembolik küçük bir parçayı oluşturur. Bunun da suyu ak-mamaktadır. Külliyenin diğer müştemilatından Medrese, Hamam ve dokuz lüleli çeşmeden hiçbir kalıntı günümüze ne yazık ki ulaşamamıştır. Medreseye ait duvar bakiyesi son senelerde tamamen ortadan kaldırılmıştır. Cafer Ağa ile ilgili anlatılan şu menkıbe halk arasında anlatılır: Cafer Ağa Vilayette küçük bir memur imiş. Helalinden birkaç kuruş biriktirmiş, cami yaptırmaya teşebbüs etmiş ve yaptırmış. Bazı kimseler Valiye şikayet etmişler. 41 42 "Devletten para yiyerek bu camiyi yaptırdı" demişler. Vali Padişaha meseleyi bir evrakla bildirmiş. Padişah bir vesile ile Erzurum'a gelmiş bu işi de tahkik etmek istemiş. İbrahim Hakkı Hazretlerini İstanbul'a davet etmişler. Padişah İbrahim Hakkı'ya "Vaktin kutbu kimdir" diye sorunca İbrahim Hakkı "Bilmem" diye cevap verir. Bu soru ve cevap üç kere tekerrür eder. Sonunda Padişah, "Vaktin Kutbu sensen söyle, hemşehrin bir cami yaptırmış, temiz midir yoksa suçlu mudur? diye sormuş. İbrahim Hakkı "Padişahım sağ olsun huzurunuzda konuşmaya utanırım, yazıyla bildireyim" demiş. Temiz kağıt alarak Padişaha, "Bu kağıt ne kadar temizse Cafer Ağa' da o kadar temizdir" demiş. Böylece Cafer Ağa beraat etmiş. Cafer Ağa bu meseleden sonra halktan nefret etmiş, evinin altında gizli bir yol yaptırmış, oradan camiye gider gelir kimseyle konuşmak istemezmiş42. Tanımı: Cami bahçe duvarı üzerinde yer alan çeşmenin çerçevesini yuvarlak kemeri oluşturur. Küçük ölçülerdeki çeşmenin teknesi eski bir ev kurunu-dur. Yarıya kadar toprağa gömülü olan bu kurunun ön yüzünde geometrik süslemeler yer alır. Bezemeler ince profillerle çerçevelenmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.90 m. Çeşme Genişliği : 1.50 m. Çeşme Derinliği: 0.50 m. Duvar içeri sinde bulunuyor. Kemer Yüksekliği : 1.32 m. Kemer Genişliği : 1.10 m. Bugünkü durumu: Çeşme düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmamaktadır. KONYALI; s. 197 B.SEYİDOĞLU; Erzurum'da Erzurum, 1978, s. 167. Belli Yerlerle İlgili Olarak Derlenmiş Efsaneler Üzerine Bir İnceleme, 47 13- CAMİDAR SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Köse Ömer Ağa Mahallesi, Camidar Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XVIII.Yüzyıl Tanımı: Çeşme, bir evin duvarına bitişiktir. Çeşmenin alt kısmı toprağa gömülüdür. Dikdörtgen blok şeklinde inşa edilen çeşmede sivri kemerli bir niş yer alır. Kemer; yan dayanaklarda büyük dikdörtgen blok taşlara oturur. Kaş kemerli tas yuvası oldukça basıktır. Küçük yassı bir tasın sığabileceği bir yüksekliğe sahiptir. Lüle madeni bir aynalıkla taşa tutturulmuştur. Çeşme üzerinde kitabe ve süsleme yoktur. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.00 m. Çeşme Genişliği: S.05 m. Çeşme Derinliği: 0.90 m. Kemer Yüksekliği: 1.80 m. Kemer Genişliği: 1.20 m. Kemer Derinliği: 0.34 m. Bugünkü durumu: Suyu akmamaktadır. Resim: 24 Camidar Sokak Çeşmesi 48 14- CAMİİ ARKASI ÇEŞMESİ Yeri:Yegenağa Mahallesi, Cami Arkası Sokak'ta yer almaktadır. Yapım Tarihi: XVIII. Yüzyıl Tanımı: Bir evin duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen bir kuruluşta olan çeşme, sivri kemerli bir nişe sahiptir. Kemer iki yanda sütunceler üzerine oturmaktadır. Sütunce başlıkları ikili profille verilmiştir. Niş içerisinde yer alan tas yuvası üçgen kemerlidir. Oldukça büyük boyutlu olan bu çeşme tas yuvasının alt kısmında yer alması gereken lüle bugün mevcut değildir ve bu bölüm tahrip olmuştur. Çeşmenin tekne kısmı tek bir blok taş- tan oluşmuştur. Üstte profilli saçak kısmı çeşmeyi üç yönden çevrelemektedir. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilen çeşme, bitişik olduğu evin yapı malzemesiyle birliktelik göstermektedir. Bu yakınlık ev ile çeşmenin aynı tarihlerde inşa edilmiş olabileceğini ortaya koymaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.02 m. 1.75 m. 0.25 m. 1.70 m. 1.10 m. 0.15 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. Resim: 25 Camii Arkası Çeşmesi 49 15-CEDİD ÇEŞMESİ Yeri: Cedid Mahallesi, Cedid Camii karşısının biraz aşağısında yer alır. Yapım Tarihi: XBX Yüzyıl Tanımı: Fazla yüksek olmayan dikdörtgen blok şeklindeki çeşmenin bugünkü hali, onarım geçirdiğini göstermektedir. Yuvarlak kemerli çeşme nişinin kemer üzengi hattında, oldukça plastik yatay bir profil yer almaktadır. Bu profil yan dayanaklarda çeşme yüzeyinden de taşmtı yapması nedeniyle, çeşmeyi iki bölüme ayırmış gibidir. Kemer alınlığında dikdörtgen kesitli çeşme tas yuvasına yer verilmiştir. Çeşmenin üst bölümünde, sadece ön kısma doğru taşmtı yapan saçak çıkıntısı yer almaktadır. İki lüleden akan yer suyu ile Cedid Çeşmesi, Erzurum çeş- meleri arasında bol su kaynağı ile dikkati çeker. Çeşme teknesi zemine gömülü olarak yerleştirilmiştir. Üzerinde hiçbir süsleme ve yazıt yer almamaktadır. Suyun menbaı Dabakhane Çeşmesi'nin kuzeydoğu kesimindedir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Genişliği Çeşme Kemer Yüksekliği Genişliği Kemer 2.00 m. Çeşme 1.70 m. Derinliği 0.60 m. Kemer 1.60 m. Derinliği 1.10 m. Bugünkü durumu: 0.10 m. Düzgün siyah ve kırmızı kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Çeşmeden yer suyu -iki lüleden akmaktadır. Resim: 26 Cedid Çeşmesi 50 16-CENNET ÇEŞMESİ Yeri: Kara Köse Mahallesi'nde Boyahane Hamamı'nın doğusunda yer alır. Resim: 27 Cennet Çeşmesi Yapım Tarihi: Tarihi kesin olarak bilinmemektedir ancak Erzurum'un en eski çeşmelerinden biridir43. Yerli, yabancı seyyahların bahsettiği çeşmeyi Evliya Çelebi şu şekilde tanımlar: "Üç ay havası gayet latiftir ki adam hayat-i cavdânî bulur. Suyu zülâl-i hayattır. Ata ve kadınlara suyu gayet faydalıdır. Cennet pınarı denilen sudan Temmuzda içen (ve min- el- mai küllü şey'in hay) ayetini anlar."44 Çeşme 1976 yılında Belediye tarafından yeniden biçimlendirilmiştir. Bu onarım çeşmenin eski özelliğinden tamamen değişik bir tarzda gerçekleştirilmiştir. Orijinalinde sivri kemerli klasik Erzurum Çeşmeleri tarzında olan bu su yapısının, üç lülesinin bulunduğu ve ortada bir çeşme tas yuvasının yer aldığı bu fotoğrafından anlaşılmaktadır . Günümüzde de halk arasında diğer çeşmelere nazaran farklı bir yere sahiptir. Suyu tatlı ve hafiftir. Özellikle bu su ile demlenen çayın içimine doyum 43 KONYALI; s. 156. 44 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.II, s.213. olmaz. Halkın bir kısmı su kaplarıyla bu çeşmeden evlerine su götürürler. Suyunun bu denli lezzetli oluşu, çeşmenin Cennet suları ile kıyaslanabileceğine neden olmuştur. Erzurum'daki çeşmelerden bir bölümü özellikle Ramazan ayında iftar saatlerinde önlerinde uzun kuyrukların oluştuğu yerlerdir. İftar sofrasında oruçların yer suları ile açılması Erzurumluya değişik bir haz verir. İşte Cennet çeşmesi de bu çeşmelerden biridir. Resim: 28 Cennet Çeşmesi Tanımı: Bugünkü çeşme tümüyle yenidir. Duvar örgüsü biçimindeki yüzeyde üç lüle ve yukarıda bir tas yuvası yer almaktadır. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Bu suyun menbaı önceleri Bekir Balta-cı'ya ait olan evin altından birkaç yerden çıkan suyun toplanmasıyla oluşmuştur. Toplam su saniyede 1.5 İt. iken, 1974 yılında saniyede 0.751t.'ye düşmüştür. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.60 m. Çeşme Genişliği : 3.50 Bugünkü durumu : Yer suyu üç lüleden akmaktadır. 51 MENKIBE Erzincan'lı Terzi Baba Erzurum'a Habib Baba'yı ziyarete gelir. Habib Baba'nm uzun zamadır bulunan bir müridi bulunmaktadır. Terzi Baba, Habib Ba-ba'ya: "Hocam şu müridini çoktan enin yanında olduğunu görmekteyim irşad etsende gitse" der. Habib Baba'da onun henüz yetişmediğini söyler. Denemek isterler; Habib Baba müridini içeri sesler ve ona "al şu parayı da bir şişe şarap al getir" der. Mürit dışarı çıktıktan sonra kendi kendine "şu işe bak, bir de ikiside çıktıktan sonra kendi kendine "şu işe bak, bir de ikiside alim ulema geçinirler, ikiside şarap içecekler" der. Tabii bu durum her iki hoca tarafından da bilinmektedir, Habib Baba Terzi Baba'ya "Gördün mü? hocam der henüz erken demiştim." Mürid şarabı alır Cennet Çeşmesinin bulunduğu yere gelir ve su içer iken şişeyi kırar, şişeden müthiş güzel bir koku yayılır. Mürid hata yaptığını anlar koşarak hocasının yanına gider ve af diler. Çeşmenin yanında bulunan koku uzun süre devam etmiş ve oradan geçenler "Bu ne güzel koku, Cennet kokusu gibi." derlermiş ve o tarihten sonra bu çeşmenin ismi Cennet Çeşmesi olarak 17- CÜRÜBE ÇEŞMESİ (PALANDÖKEN MEYDAN ÇEŞMESİ) Yeri: Emir Şeyh Mahallesi, Palandöken Caddesinde bulunmakta idi. Günümüzde Gürcü Kapı semtindeki Kabe Şeyh Mescidi yanma getirilmiştir. Resim: 29 Cürübe Çeşmesi Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl kalmış. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklinde inşa edilen çeşme, Erzurum'daki diğer çeşmelerden farklı bir tarz ve süsleme özellikleri göstermektedir. Çeşme nişi yukarıda bir tepelikle sonuçlanır. Yan dayanakları birer topukla başlayıp profilli silmenin çerçevelediği plastik görünümlü köşe sütunceleri ile kemer başlangıcına kadar devam eder. Alttan ve üstten iki topuzun sıkıştırdığı bir küre motifiyle verilen sütunceler başka hiçbir çeşmede görülmez. Çeşmenin kemerini oluşturan taşlarda düzgün olmayan çıkıntılı profiller dikkati çeker. 'Kilit taşında plastik görünümlü bitkisel süsleme yeralır. Kemer başlangıcı hizasında yine birer çerçeve içerisine alınmış bölümlerde oldukça başarılı asma dalı yaprağı ve üzüm salkımları işlenmiştir. Çeşmenin asıl dikkati çeken kısmı taç bölümüdür. İki yanda ters burgulu volütlerle verilen bezemeli iki taşın üstüne, daha küçük "S" kıvrımından oluşan 52 plastik görünümlü motifler işlenmiştir. Bu kıvrımların ortasında heraldik duruşlu bir kartal figürünün(?) kuyruk kısmını hatırlatan yelpaze açılımlı bir bezeme bulunmaktadır. Eğer bu kartal figürünün işlenişi ise Erzurum çeşmeleri içerisinde pek fazla karşılaşılmayan bir özellik ortaya koyar. Çeşme nişinin orta kesiminde çeşme tas yuvası bulunmaktadır. Tekne kısmı yeni eklenmiştir. 18-ÇAMLIK ÇEŞMESİ Yeri: Kurt Deresi Mahallesi'nde Celâl Akın İlköğretim Okulu'nun kuzeyinde bulunmaktadır. Resim: 31 Çamlık Camii Çeşmesi Yapım Tarüli: XX.Yüzyıl, Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Resim: 30 Cürübe Çeşmesi ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.60 m. Çeşme Genişliği : 1.37 m. Çeşme Derinliği : 0.73 m. Kemer Yüksekliği : 2.10 m. Kemer Genişliği : 0.90 m. Kemer Derinliği : 0.20 m. Bugünkü Durumu: Kırmızı renkli kesme taştan düzgün bir işçilikle inşa edilmiştir. Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. Tanımı: Mimari bir özelliği olmayan çeşme, yer suyu ile beslenmesi açısından önemlidir. Çaykara Deresi sularından beslenmektedir. Erzurum'u çevreleyen Toprak Surlar'm dışındaki çeşmelerden biridir. Çeşmeler sadece şehir içerisine değil, aym zamanda ihtiyaç duyulan şehir dışındaki yerlere de kurulmuştur. Her iki çamlık çeşmesi de bu tip çeşmelerdendir. ölçüleri: 1.20 m. Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme 0.95 m. 0.40 m. Derinliği Bugünkü durumu: Betondan yapılmıştır. Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. 53 19-ÇAMLIK CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Kurt Deresi Mahallesi, Çamlık Ca mii'nin bahçe duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. 20-ÇARIKÇIOĞLU ÇEŞMESİ yeri: Yukarı Habip Efendi Mahallesi, Sokak'ta bulunmaktadır, Mahmut Pasa Yapım Tarihi: XDK. Yüzyıl Tanımı: Çeşme; mimari özelliğini büyük ölçüde yitirmiştir. Büyük blok taşlardan inşa edildiği anlaşılan çeşmenin, çeşme tas yuvasının bulunduğu taşla, altındaki tek lülenin yer aldığı blok taş mevcuttur. Diğer kısımları değişik boyuttaki taşlarla Resim: 32 Çamlık Çeşmesi ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 1.60 m. 1.50 m. 0.43 m. Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Ttaanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme, üç yönden sade bir profille çerçevelenmiştir. Üst kısmı üçgen bir semerle sonuçlanır. Çeşme gövdesinden ileride yerleştirilmiş tekne kısmı blok taştan yapılmıştır. Çaykara Dere-si'nden gelen zengin su kaynağının en son noktasında bulunan bu çeşme mimarisinden ziyade, suyu açısından önemlidir. SO'den fazla çeşmenin bulunduğu bu su yolu, yeniden elden geçirilip, düzenlenebilirse daha verimli hale gelmesi mümkündür. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. Resim: 33 Çarıkçıoğlu Çeşmesi tamamlanmış, yüzeyleri sıvayla kaplanmıştır. Çeşmenin üstüne sonradan betondan bir saçak kısmı ilave edilmiştir. Orijinal yalağının da bulunduğu çeşme bakımsız bir haldedir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği. Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 1.50 m. 1.50 m. 0.40 m. Bugünkü durumu: Suyu akmamaktadır. 54 21- ÇAYKARA CADDESİ (DERESİ) 22-ÇAYKARA MEYDAN ÇEŞMESİ II ÇEŞMESİ Yeri: Çaykara Caddesi'nin orta kesiminde, caddenin doğusunda yer alır. Yeri: Çaykara Caddesi'nin orta kesiminde park içerisinde yer almaktadır. Yapım Tarihi: XX. Yüzyılda Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Bir meydan çeşmesi niteliğindeki yapı modern tarzda inşa edilmiştir. Beş lüleden akan yer suyu, önlerindeki mermer teknelere dökülmektedir. Her bir lüle silmeler şeklindeki sütunceler tarafından taşman yüzeysel basık kemerler içerisine alınmıştır. Bu örnekte görüldüğü gibi mimari özellik arz etmeyen fakat yer suyu ile beslenen çeşmelerin yeniden elden geçirilerek çevre düzenlemeleri yapılmalı ve insanların hizmetine daha güzel bir görünümle sunulmalıdır. Bugünkü durumu: Mermerden yapılmış meydan çeşmesi sağlam olup, yer suyu akmaktadır. Resim: 34 Çaykara Caddesi Çeşmesi I Yapım Tarihi: 1978 yılında Erzurum Belediyesi tarafından onarılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme tek lüleli olarak yapılmıştır. Arkasındaki apartman duvarına bitişik olarak inşa edilen çeşme, bina inşa edilirken eski yerinden sökülerek şimdiki yerine nakledilmiş ve yeniden kurulmuştur. Mimari özelliği yoktur. Çaykara Deresi'nde yer alan ve Çaykara Suları olarak bilinen yer suyu üzerine kurulmuş bir çeşmedir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.40 m. Çeşme Derinliği : 0.60 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. Resim: 35 Çaykara Meydan Çeşmesi II 55 23- ÇAYKARA CADDESİ ÇEŞMESİ III kemerler, başlıklı ayaklar üzerine oturmaktadır. Geniş silmeli bir saçak kısmı bulunur. Birer Hileli çeşmenin kitabesi iki kemer arasına yerleştirilmiştir. Çaykara Deresi'nde yer alan pek çok çeşmenin kaynağım oluşturan Çaykara sularından faydalanan çeşmelerden biridir. Yeri: Gez Mahallesi, Çaykara Cadde-si'nin alt kesiminde, batı tarafta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: 1977 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yeniden yaptırılmıştır. Önceki çeşmenin mimari özelliği olmayıp merdivenlerle inilen ve yol seviyesinden aşağıda inşa edilmiş bir su yapısı şeklindeydi. Yol genişletme ve yeni imar çalışmaları sırasında bu eski çeşme yapısı kaldırılmış, yerine bugünkü iki kemer nişli çeşme yapılmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Tanımı: Yan yana iki kemerli nişten oluşan çifte çeşme, düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yuvarlak 2.00 m. 3.30 m. 0.60 m. 1.50 m. 1.05 m. 0.20 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Sağlam ve yer suyu akmaktadır. Resim: 36 Çaykara Caddesi Çeşmesi III . 56 24-ÇEŞME SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Mirza Mehmet Mahallesi, Çeşme Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XVIII. Yüzyıl'da inşa edilmiş olması gereken çeşme, 1976 yılında onarım görmüştür. Tammi: Çeşme orijinalliğini büyük ölçüde yitirmiştir. Bugünkü haliyle basit bir mimariye sahiptir. Erzurum'un ilk yerleşim alanlarından biri olan Mirza Mehmet Mahallesi, tescilli evleri de sınırları içerisinde bulundurması açısından önemlidir. Erzurum Kalesi'nin ku- zey eteğinde kurulmuş olan bu mahalle çevresinde Kurşunlu Camii Suları, Kırkçeşme Suları yer almaktadır. Çeşmenin güneyindeki iki katlı tarihi Erzurum Evi çeşme ile birlikte, geçmişi günümüze taşıyan bir doku oluşturmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 2.10 m : 1.45 m : 0.61 m Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden yapılan çeşmeden yer suyu akmaktadır. Resim: 37 Çeşme Sokak Çeşmesi 57 25- ÇETECİ ABDULLAH PAŞA ÇEŞMESİ I Yeri: Aşağı Yoncalık Mahallesi, Çeteci Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşmenin üzerinde biri mermer diğeri bronz iki kitabe bulunmaktadır. Mermer kitabe üzerinde: "Ecra hazel mai. el vezir eş şehir bi çeteci Abdullah Paşa yessere'l-Allahu Teâlâ Bil hayri mayeşa' senete semane ve sittin ve mie ve elf ve nemekahu bi hattihi" Anlamı: " Bu suyu H.1168/M.1754 tarihinde Çeteci Abdullah Paşa diye meşhur olan -Allâhü Taâlâher istediğini hayır ile kolaylaştırsın- Vezir akıttı. Bu yazıyı da kendi yazısı ile yazdı" ibaresi okunmaktadır45. Resim: 38 Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi I4 Bu kitabenin altında bronz üzerine şunlar yazılıdır: "Ve Keyfiyetü'n- Mahfuzetü'n fi's-sicilli v'elhücceti H.1198" Anlamı: "Sicilde ve kayıtta saklanan bir delil 1784" Bu tarih M.1784 tarihine tekabül etmektedir. Ancak bu kitabe bugün yerinde yoktur, sökülerek götürülmüştür. Eski bir fotoğraftan kitabe tespit edilmiştir. Çeşmeyi yaptıran Abdullah Paşa, Erzurum'da valilik yapmıştır. Paşanın Ankara Vakıflar Müdürlüğü'ndeki (Erzurum Fihristi) defterinde 451 ve 59/5 numaralarda Türkçe Vakfiyesi bulunmaktadır. Bu Vakfiyede "Sabık Şam Valisi Emir-i Hac Merhum- Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi evkafı" diye bir ibare geçmektedir. Erzurum Vakıflar Müdürlüğü'nün Üçüncü Erzurum KONYALI, s. 156-159 58 Vakıf defterinin 9. sıra numarasında 17. sayfasında bu vakfiyenin bir sureti Konyalı tarafından görülmüştür. H.1170/M. 1756-1757 yılı Şevvali'nin 25. Perşembe günü tanzim ettirilen vakfiye, Türkçe olarak çok açık bir dille yazılmıştır. Vakfiye çeşmelerin inşasından iki sene sonra tanzim ve tescil edilmiştir. Vakfiyede belirtildiğine göre Ayaz Paşa ve Cafer Efendi sularının mecrası bir büyük selde, hiçbir eser kalmamak üzere tamamen harap ve yok olmuştur. Bu mecra yenilenip tamir edilirken Erzurum civarında "ÇEŞME PÜNHAN" adı verilen sahipsiz ve boşa akan çok lezzetli bir su bulun- Resim: 39 Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi 59 40 Çeteci Abdullah paşa Çeşmesi I 60 muştur. Paşa bu suyu bir yolla şehre getirtmiştir. Sekiz büyük lüle kapasiteli suyu, Çeteci Abdullah Paşa, yaptırdığı altı çeşmeye dağıtmış ve bunların kıyamet gününe kadar akmalarını temin için gelirler sağlamıştır. Vakfiyede çeşmelerin yerleri ve akıtılan lüle sayıları açıkça gösterilmiştir. Erzurum valilerine mahsus olan ve Lala Paşa Camii güneyinde yer alan Saray Kapısı'nın yanma, Sipahi Pazarı'nm karşısına yaptırdığı büyük çeşmesine bu suyun üç lülesini vermiş ve bu çeşmenin ayağını da Paşa Pınarı denilen harap çeşmeye akıtmıştır. Valiler Sarayı'nm arka kapısında, Erzincan Kapısı'nm iç tarafında ve dışında ki hendek duvarının üstünde birer ve Yoncalık Mahallesi'nde ise iki çeşme yaptırmış ve bunların hepsine birer lüle su vermiştir. Toplam akıtılan lüle sayısı sekizdir46. Yine Konyalı eserinde H.1317/ M. 1899 tarihli Erzurum Salnamesinde şunları okuduğunu belirtir: "Çeteci suları denilmekle meşhur ve maruf olarak Çeteci Abdullah Paşa'nm Erzurum içerisinde ZÜLÂL âsâ yedi adet çeşmesi hâlâ carî ve hasenat-i cariyeden madut asarıdır"47. Vakfiyesinde Paşamn boşa akan bir çok su için çalışmalar yaptığı, bunları, künkler vasıtasıyla Erzurum'daki çeşmelere akıttığı anlaşılmaktadır. Çeteci Abdullah Paşa, H.1164./M.1750'den H.116B/ M.1750'ye ve H.l167/M.1753 den H.1169/M.1755'e kadar iki defa ve üçüncü kez olmak üzere H.l 170/ M. 1756 yılma kadar Valilikte kalmıştır. Çeşmeleri ikinci valiliğinde yaptır- 46 47 48 mıştır48. Çeteci Abdullah Paşa büyük bir hattattı. Erzurum'daki çeşmelerinin kitabelerini kendisi yazdığı gibi, Lala Paşa Camii'nde de bir levhası bulunmaktadır. Ayrıca memuriyeti sırasında bulunduğu yerlerdeki camilere de çeşitli levhalar yazmıştır. Çeteci Abdullah Paşa'nm yaptırmış olduğu altı veya İ.Hakkı Konyalı'nm ifadesi ile yedi çeşmeden üçü bugün mevcut olup, ikisinin kitabesi yerindedir. Üçüncünün kitabesi de yakın tarihlerde bulunduğu yerden sökülerek çalınmıştır. Yaptığımız araştırmada Erzurum Arkeoloji Müzesi deposunda bulunan çeşme kitabelerinden ikisinin Çeteci Abdullah Paşa Çeşmelerine ait oldukları anlaşılmış, bunlarında fotoğrafları çekilerek Çeteci Abdullah Paşa Çeşmeleri başlığı altında tanıtılmıştır. Bütün çeşmelerinin kitabeleri aynı içerikte olup, bir şablondan taşa hâk edildiği anlaşılmaktadır. Kitabelerin sonunda da ifade edildiği gibi yazılar bizzat Çeteci Abdullah Paşa tarafından yazılmıştır. Mermer üzerine yazılan kitabelerin alt kısmına yerleştirilen ve bronz üzerine yazılmış bilgilerin tüm çeşmelerinde olduğu kanaatindeyiz. tanımı: Çeşme dikdörtgen boyutlarda ve sivri kemer nişli olarak düzenlenmiştir. Her iki yandaki büyük blok taşların üzerine kesme taşlarla sivri kemer örülmüştür. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilen çeşmede kitabe mermer üzerine yazılmıştır. Kitabenin çevresi çeşitli çiçek motifleri ve yapraklarla süslenmiştir. Kitabeliğin altın KONYALI; s. 157-158. K0NYALI;s.l59. KONYALI: s. 159. 61 da su tası için yapılmış sivri kemerli bir niş yer almaktadır. Çeşmede tek lüle vardır. Tekne kısmı toprağa gömülüdür . Çeşmenin üstünde ise profilli bir saçak kısmı bulunmaktadır. Çeşme, orijinal şeklini büyük ölçüde koruyarak günümüze kadar gelebilmiştir. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 3.00 m. 2.73 m. 1.10 m. S.40 m. 1.92 m. 0.44 m. Bugünkü durumu: Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi bazalt kesme taşlardan inşa edilmiştir. Suyu akmaktadır. Erzurum'un nadide çeşmelerinden biri olmakla beraber maalesef suyu akmamaktadır. Büyük bir özveri ve masrafla getirilen Çeteci suyunun hiçbir çeşmesinde akmaması Çeteci Abdullah Paşa'nm aziz hatırasına ihanettir. Erzurumluların ve özellikle de ilgili kurumların bu konuyu çözümleyerek Çeteci sularını ve Çeteci çeşmelerini yeniden ihya edeceklerini ümit ediyoruz. 26- ÇETECİ ABDULLAH PAŞA ÇEŞMESİ II Yeri: Yukarı Yoncalık Mahallesi, Ceylanoğlu sokakta yer almaktadır. Yapım Tarihi: Çeşmenin üzerindeki Abdullah Paşa'nm el yazısıyla ve sülüs hatla yazılan kitabede: "Ecra hazel mai el vezir eş şehir bi çeteci Abdullah Paşa yassere'l-Allahu teâlâ Bil hayri mateşa' senete semane ve sitti ve mie ve elf ve nemegahu bi hattihi" Anlamı: "Bu suyu H.1168/M.1754 tarihinde Çeteci Abdullah Paşa diye meşhur olan -Allâhü Taeâlâ her istediğini hayır ile kolaylaştırsın- Vezir akıttı. Bu yazıyı da kendi yazısı ile yazdı" ibaresi okunmaktadır49. Bu kitabenin altında bir de bronz bir kitabenin varlığı izlerinden anlaşılmaktadır.Ancak bu bronz kitabe günümüze ulaşmadığı gibi çeşme kitabesi de çalınmıştır50. Bronz Kitabede, I. Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi'ndeki levhaya yazılan şu ibare yer almalıydı:"Ve Keyfiyetü'n- Mahfuzetü'n fi's-sicilli v'elhücceti H.1198" Anlamı: "Sicilde ve kayıtta saklanan'bir delil 1784" 49 50 KONYALI, S. 156-159. Çeşmenin mermer kitabesi bir yıl öncesine kadar yerinde bulunmakta idi. Ancak yakın zamanda kimliği bilinmeyen kültürümüze ve tarihimize ihanet eden çeteler tarafından sistemli bir şekilde ça lınmıştır. Buna benzer yine çeşme ve tarihi eser kitabeleri mevcut yerlerinden sökülerek ya yurtiçi veya yurtdışına satılmakta ya da bu tarihi belgeler bilinçli olarak yok edilmektedir. Bu ihanetin önüne geçmek ilgilileri bulup yakalamak her Türk vatandaşının özellikle de Erzurumlunun görevi dir. 62 Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : Çeşme Genişliği : Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.90 m 2.70 m 1.10 m 2.50 m 2.00 m 0.45 m Bugünkü durumu: Kitabesi çalman ancak mimarisi ile sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. Resim: 41 Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi Tamını: Dikdörtgen boyutlarda sivri kemerli olarak düzenlenmiştir. Çeşmenin her iki yanını oluşturan blok taşlar üzerine kemer örülmüştür. Çeşme kemerinin içerisine kitabelik yerleştirilmiştir. Kitabenin çevresinde ahşap ağaç parçaları yer almaktadır. Bu ahşapların daha sonraki tamirlerde buraya konulduğu anlaşılmaktadır. Su tası için 10 cm. derinliğinde kaş kemerli bir niş bulunmaktadır.Çeşme tek lüleli olarak yapılmış ancak lülesi sonradan kaybolmuştur. Tekne kısmı toprakla doldurulduğu için nasıl olduğu bilinmemektedir. Bazalt kesme taşlardan yapılmıştır. Sonraki yıllarda yapılan tamirlerde birbirlerinden ayrılan taşların arası harç ile doldurulmuştur. Çeşme orijinal şeklini büyük ölçüde koruyarak günümüze kadar gelebilmiştir. Üst kısımda profilli bir saçak kısmı bulunmaktadır. Resim: 42 Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi 63 27- ÇETECİ ABDULLAH PAŞA ÇEŞMESİ III menin Erzurum Beylerbeyine ait sarayın arka kapısına yapıldığını belirtmektedir52. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği 2.70 m. Çeşme Genişliği S.50 m. Çeşme Derinliği 0.80 m. Çeşme üzerindeki sülüs Kemer Yüksekliği : 2.05 m. Kemer Genişliği : 1.70 m. Kemer Derinliği : 0.47 m. Yeri: Aşağı Yoncalık Mahallesi, Kuloğlu Sokakta yer almaktadır. Yapım Tarihi: kitabede: "Ecra hazel mai el vezir eş şehir bi çeteci Abdullah Paşa yassere'l-Allahu teâlâ Bil hayri mateşa' senete semane ve sitti ve mie ve elf ve nemegahu bi hattihi" Anlamı: "Bu.suyu H.1168/M.1754 tarihinde Çeteci Abdullah Paşa diye meşhur olan -Allâhii Taâlâher istediğini hayır ile kolaylaştırsın- Vezir akıttı. Bu yazıyı da kendi yazısı ile yazdı"51. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme, sivri kemerli bir nişten oluşmaktadır. Düzgün bazalt kesme taştan inşa edilmiştir. Çeşmenin her iki yamnı oluşturan blok taşlar üzerine kemer örülmüştür. Kemerin altında mermer üzerine sülüs hatla yazılmış kitabe yer almaktadır. Kitabenin baş tarafı kırılmıştır. Bu kitabenin de diğer iki çeşmenin kitabesi ile aynı olduğu anlaşılmaktadır. Kitabenin altında su tası için yapılmış kaş kemerli bir niş yer almaktadır. Nişin altında tek lüleden çeşme suyu akıtılmıştır. Diğer çeşmelerde olduğu gibi profilli bir saçak kısmı bulunmaktadır. İ.H.Konyalı bu çeş51 52 Reslm: 43 Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi IH Bugünkü durumu: Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi III de düzgün bazalt kesme taşlardan yapılmıştır. Suyu alamamaktadır. KONYALI, s. 156-159. KONYALI; s. 158. 64 28- ÇETECİ ABDULLAH PAŞA ÇEŞMESİ IV Yeri: Kitabesi Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde bulunmaktadır. Kitabede: "Ecra hazel mai el vezir eş şehir bi çeteci Abdullah Paşa yassere'l -Allahu teâlâ Bil hayri mateşa' senete semane ve sitti ve mie ve elf ve nemegahu bi hattihi" Anlamı: Tanımı: Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde 163 envantere kayıtlı bulunan 0.27.5 m. x 0.80 m boyutlarındaki mermer üzerine sülüs hatla yazılı iki satırlık kitabe, diğer çeşme kitabeleri ile aynıdır. " Bu suyu H.1168-M.1754 tarihinde Çeteci Abdullah Paşa diye meşhur olan -Allâhü Taeâlâ her istediğini hayır ile kolaylaştırsın- Vezir akıttı. Bu yazıyı da kendi yazısı ile yazdı"53. Bu kitabenin ait olduğu çeşme günümüzde mevcut değildir. Konyalının ifadesine göre Erzincan kapı’daki çeşmesine ait olmalıdır54. Resim: 44 Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi IV 53 54 KONYALI, s. 156-159. KONYALI; s. 157. 65 Kitabede: 29- ÇETECİ ABDULLAH PAŞA ÇEŞMESİ V Yeri: Kitabesi Erzurum Müzesi'nde bulunmaktadır. Arkeoloji Tanımı: Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde 199-78 envantere kayıtlı bulunan 0.27.5 m. x 0.80 m boyutlarındaki mermer üzerine sülüs hatla yazılı iki satırlık kitabe, diğer çeşme kitabeleri ile aynıdır. "Ecra hazel mai el vezir eş şehir bi çeteci Abdullah Paşa yassere'l-Allahu teâlâ Bil hayri mateşa' senete semane ve sitti ve mie ve elf ve nemegahu bi hattihi" Anla/mı: "Bu suyu H.1168-M.1754 tarihinde Çeteci Abdullah Paşa diye meşhur olan -Allâhü Taeâlâ her istediğini hayır ile kolaylaştırsın- Vezir akıttı. Bu yazıyı da 55 kendi yazısı ile yazdı" Bu kitabenin birinci çeşmede ifade edilen ve günümüzde mevcut olmayan çeşmelerden birine ait olduğu anlaşılmaktadır. Resim: 45 Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi V 55 KONYALI, s. 156-159. 66 67 ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 31-ÇORTAN SOKAK ÇEŞMESİ 6.75 m. 4.10 m. 3.60 m. 1.90 m. 0.30 m. Resim: 48 Çifte Minareli Medrese Çeşmesi Bugünkü Durumu: Sağlam olan çeşmeden tazyikli su akmaktadır. Yeri: Daha önceleri Ayaz Paşa Mahallesi Çortan Sokak'ta bir evin bahçe duvarında yer alırken, günümüzde Atatürk Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi, Edebiyat kesimi bahçesinde bulunmaktadır58. Resim: 49 Çortan Sokak Çeşmesi I (K. İsmen'den) Yapım Tarihi: XDK. Yüzyıl. Daha önceleri bulunmuş olduğu yerdeki evin kapısı üzerinde bulunan kitabeye göre H. 1241/M. 1825 tarihinde evle birlikte yaptırılmış olmalıdır. Tanum: Erzurum'daki tespit edilen çeşmeler içerisinde iki yüzlü olarak inşa 58 Erzurum'daki kooperatifleşme sonucu meydana gelen eski eserlerin yıkımına bu çeşmede uğramıştır. Çeşme taşları hafriyata karışmış iken A.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Dekan Yardımcısı, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölüm Başkanı Prof. Dr. Zafer BAYBUB.TLUOĞLU tarafından toplatılmış, mevcut taşlar Atatürk Üniversitesindeki bugünkü yerine getirilmiş ve eksik olan kısımları da yeni taşlarla tamamlanmak suretiyle yeniden kurulmuştur. edilen iki çeşmeden biridir. Kesme taş malzeme ile inşa edilen çeşme, her iki yüzünde de sivri kemerli birer nişe sahiptir. Orijinal halinde, bir yüzüyle yer almış olduğu bahçe duvarının iç kesiminde ev halkının su ihtiyacını karşılarken, diğer 68 yüzüyle sokaktan gelip geçen insanların su ihtiyacına cevap vermekte idi. Orijinalinde kemerin hemen üzerinde yer alan saçak kısmı ileri doğru taşmtı yapar. Her iki yüzde de birer tas yuvası bulunmaktadır. Günümüzde Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat kesimi bahçesine kurulurken bir takım özelliklerini kaybetmiştir. Taşlarının bir bölümü kaybolduğu için yeni kesme taşlarla tamamlanmıştır. Ayrıca her iki yüzde ayrı ayrı bulunan tas yuvası birleştirilmiş, aynalıkta diğer taraftan görülebilecek şekilde küçük bir açıklık haline dönüştürülmüştür. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği S. 10 m. 2.38 m. 0.79 m. 1.60 m. 1.28 m. 0.30 m. Resim: 51 Çortan Sokak Çeşmesi I Bugünkü durumu: Edebiyat Fakültesi bahçesinde yeniden kurulan çeşme sağlam olup, şebeke suyu akmaktadır. Resim: 50 Çortan Sokak Çeşmesi I bir çeşme yer almaktadır. Çortan Çeşmesi'nin su miktarı 1945'li yıllarda saniyede 1.5 İt. iken suyolunun eski olması nedeni ile 1974 yılında saniyede 0.751t.ye düşmüştür. Bu suyun ilk yerindeki kaynağı Ticaret Lisesi kuzeybatı köşesinin 5m. kadar önündedir. Suyolu Taşhan'm batısından geçip, Yetim Hoca Caddesi'ni kat ettikten sonra Saraçoğlu Sokak'ta ki Çortan Çeşmesi'ne ulaşır. Bu hatta tek 69 32-ÇORTAN SOKAK ÇEŞMESİ II Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi, eski adı Çortan Sokak, yeni adı 2.Saraçoğlu olan sokakta bulunmaktadır. 33-ÇUKURÇEŞME I yeri: Hacı Ömer Sokak'ta bulunuyor. Yapım Tarüli: XX.Yuzyıl Tanımı: Orijinalliğini yitiren çeşme, bir blok halinde duvara bitişik olarak inşa edilmiştir. Bir çeşme tas yuvasının bulunduğu çeşmenin yer suyu tek lüleden akmaktadır. Resim: 52 Çortan Sokak Çeşmesi II Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Dikdörtgen boyutlarda sivri kemerli bir nişle iki lüleli olan çeşmenin bugün sadece tek lülesinden su akmaktadır. Kesme taşla inşa edilen çeşme onarım görmüştür. Su tası nişi merkezden yana kaymıştır. Bu suyun menbaı Ticaret Lisesi kuzeybatı köşesinin 5 m. kadar önündedir. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Resim: 53 Çukur Çeşme I 2.05 m. 2.05 m 0.70 m. 1.90 m. 1.10 m. 0.40 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği :1.50 m. Çeşme Genişliği: 1.30 m. Çeşme Derinliği: Duvar içerisinde yer almaktadır. Bugünkü durumu: Yer suyu akmaktadır. 70 34-ÇUKURÇEŞME II Yeri: Saray Bosna Caddesi Üzerinde yer almaktadır Yapım Tarihi: 1997 yılında Belediye tarafından onarılmıştır. Resim: 54 Çukur Çeşme II Tanımı: Çeşme günümüzde mermer malzemeden yeniden inşa edilmiştir. Bu seviyesinden yaklaşık 3.00m. aşağıda olan çeşmeye merdivenlerle inilmektedir. Üç ayrı yüzeysel niş içerisinde"yer alan üç lüleden su akmaktadır. Yüzeysel kırık kemerler yine yüzeysel sütunceler üzerine oturmaktadır. Orijinal çeşmeden hiçbir malzeme günümüze ulaşmamıştır. Resim: 54 Çukur Çeşme II Ölçüleri: Yüksekliği: 2.00 m-2.42.00 Çeşme Genişliği : 5.00 m. Bugünkü durumu: Yer suyu üç lüleden akmaktadır. 71 35-DABAKHANE AYAĞI ÇEŞMESİ 36-DABAKHANE ÇEŞMESİ I Yeri: Tebriz Kapı semtinde bulunmaktadır. Yeri: Kongre Caddesi, Demirciler Kavşağının güneyinde, caddenin sağ tarafında yer almaktadır. Resim: 57 Dabakhane Çeşmesi Resim: 56 Dabakhane Ayağı Çeşmesi Yapım Tarihi: XIX. Yüzyılda inşa edilen çeşme, günümüzde tümüyle değiştirilmiştir. Tanımı: Günümüzdeki durumuyla hiçbir mimari özelliği yoktur. Ancak tek lüleden yer suyu akmaktadır. Dabakhane Çeşmesi'ne ait suyun küçük bir bölümü de bu çeşmeye kadar getirilmiştir. Kongre Caddesi çevresinde yer suyu akan çeşme sayısı oldukça fazladır. Bunların büyük bir bölümünün kaynağı Habib Efendi Mahallesi'nde bulunmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 1.70 m. : 1.30 m. : Duvar içerisindedir. Bugünkü durumu: Çeşme ilk inşasındaki şeklini tamamen kaybetmiş, yeniden basit bir şekilde yapılmıştır. Yer suyu akmaktadır. Yapım Tarihi: XVIII.Yüzyıldan kalmış olmalıdır. 1962 ve 1975 yıllarında Erzurum Belediyesi tarafından onarılmıştır. Tanımı: Çeşme günümüzde Kevelciler meydam ortasında ve yol seviyesinden yaklaşık 4m. kadar derinde kalmıştır. Zeminden aşağıda bulunduğu için on bir basmakla inilmektedir. Bir duvara bitişik olarak inşa edilen çeşme, dikdörtgen bir blok halindedir. Yuvarlak kemerli bir niş içerisinde bir tas yuvası ile iki lüle yer alır. Saçak üç yönü dolanmaktadır. Kemer üzengi hizasında kalın bir silme yatay bir çizgide çeşmeyi ikiye ayırır. Akım hızı 32 lt/dak. kadar olup, sularının böbrek hastalıklarına iyi geldiği söylenmektedir. Dabakhane çeşmesinin 12 m. kadar güneyindeki Lala Paşa Hama-mı'nın suları da aynı kaynaktan beslenmektedir. Erzurum'un en önemli çeşmelerinden olan Dabakhane Çeşmesi Erzurum dışında da tanındığı için şehre gelen ziyaretçilerin ilk uğrak yerlerinden biridir. Hemen batısındaki Şabakhane çeşmeleri ile susamış insanların gönlüne ferahlık verir. Yörede dabakhanelerin bulunması nedeniyle çalışan emekçilerin yıkanmasına yönelik yaptırılan Lala Paşa Hamamı ve su ihtiyaçlarını karşılayan çok sayıdaki çeşme, bu alanda ticari faaliyetlerin ve çeşitli zanaat gruplarının bir araya gelmesine de vesile olmuştur. Aşağı Habip Efendi Mahallesi Dere So72 kakta yer alan Osman Derici'nin Evi içerisinde bulunan su kaynağı 25 m.lik bir mesafeden sonra Dabakhane Çeşmesinden akmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği F TARİ Hİ 37-DABAKHANE ÇEŞMESİ II Yeri: Cedid Mahallesi, Cedid Caddesi üzerinde bulunmaktadır. 2.30 m. 1.75 m. 0.25 m. 1.80 m. 1.00 m. 0.15 m. ^ Resim: 59 Dabakhane Çeşmesi II Yapım Tarihi: Erzurum Belediyesi tarafından 1988 tarihinde inşa edilmiştir. Resim: 58 Dabalfehane Çeşmesi Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akıyor. Tanımı: Altıgen bir blok şeklinde inşa edilen çeşmenin atlamalı olarak birer yüzünde lüle bulunmaktadır. Mermer bloklarla kaplanan ve basık bir külahla örtülü olan çeşme tamamen yenidir. Bulunduğu alanda daha öncesine ait bir çeşme yapısının bulunduğu belirtilmektedir. Hakkında bilgi yoktur. Yakın bir benzerini Çaykara Caddesi üzerindeki çeşmede gördüğümüz bu tür su yapıları yeni bir geleneğin habercisi niteliğindedir. Erzurum'da fazlaca yaygın olmayan meyden çeşmelerinin iki yeni örneğini oluştururlar. İlkini Sa-raybosna Caddesi üzerinde yer alan, fakat günümüzde kullanılmayan Dört-güllü Çeşme'nin yeniden suyunun akıtılması bu tür çeşmeler için önemli bir teşvik olacaktır. Bugünkü durumu: Dabakhane suyu ile beslenen çeşmenin üç lülesinden de yer suyu akmaktadır. 73 38-DARAĞAÇ ÇEŞMESİ Yeri: Mahallebaşı'nda, Mustafa Ağa Sokağı ile Kuşbaz Sokağın kesiştiği yerde bulunmaktadır. Yapım tarihi: XDK. Yüzyıl Tamım: Düzgün kesme taşla inşa edilen bu su yapısı da Erzurum çeşmelerinin genel özelliklerine sahiptir. Sivri kemerli bir niş içerisine yerleştirilen tek lüle ve çeşmenin tas yuvası fazla bir özellik göstermez. Üzengi çizgisinin altında kalan bölüm büyük blok taşlarla inşa edilmiştir. Saçak kısmında bulunan profilli taşlardan bir kaçı ise düşmüştür. Yıkılan, tahrip olan ve suyu akmayan çeşmelerin yeniden ihya edilmesi, onarılıp hizmete sunulması hem tarihi eserlerimizin geleceğe aktarılmasını sağlayacak hem de çevreye farklı bir görünüm sağlayacaktır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği ı 2.00 m. 1.90 m. 0.80 m. 1.50 m. 1.10 m. 0.44 m. Bugünkü durumu: Çeşme harap durumda olup suyu akmamaktadır. Resim: 59 Dabakhane Çeşmesi II 74 39-DEDE AĞA ÇEŞMESİ I Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesi, Subaşı-kurbu Sokak'ta bulunmaktadır. olduğu çeşmelere bir de kitabe koymaktadır. Mumcu Caddesi üzerinde bulunan bu çeşmeden başka, Gürcükapı Camii'nin doğusunda yer alan ikinci çeşmesi ve bir üçüncü çeşme olarak da yerini tam olarak tespit edemediğimiz ancak Erzurum Arkeoloji Müzesi deposunda bulunan ve Dede Ağa adının geçtiği kitabeye ait su yapısını sayabiliriz. Bu suyun menbaı Boyahane Camii ve Hamamı'nm kuzeyindeki meydanlıktır. Buradan şehrin kuzeyine doğru giden . suyolu Pelit Meydam'na varmadan iki kola ayrılır. Batıdaki kolda üç çeşme bulunmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği -2.20 m Çeşme Genişliği1.-80 m Çeşme Derinliği- 0.60 m Kemer Yüksekliği-1.90 m. Kemer Genişliği -0.92 m. Kemer Derinliği0.-15 m. Resim: 61 Dede Ağa Çeşmesi I Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde yapımla ilgili herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Ancak Dede Ağa suları olarak bilinen ve bu su yolu üzerinde çeşmeler yaptıran Hacı Dede Ağa tarafından XIX. yüzyılda yaptırılmış olmalıdır. Ancak ilk çeşmeden hiçbir kalıntı günümüze ulaşmamıştım. Bu günkü çeşme günümüz eseridir. Bugünkü durumu: Sağlam durumdaki çeşmeden yer suyu akmaktadır. Ancak Mumcu Caddesi'nin arka kesiminde yer aldığından çevresi bakımsız bir durumdadır. .. Tanımı: Kesme taş malzemeden yapılan çeşmede tek lüleden su akmaktadır. Son yıllarda Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılan aynı tip çeşmelerden biri de bu su yapısında karşımıza çıkmaktadır. Basık kemerli bir niş içerisinde tas yuvası ve aşağıda da çeşme lülesi bulunmaktadır. Kemer üzengi hattındaki taşlar profilli olarak verilmiştir. Bir sonraki Dede Ağa Çeşme-si'nde görülen geometrik ve bitkisel süslemenin yanı sıra bir kitabesinin de olduğu sanılmaktadır. Çünkü Dede Ağa, yaptırmış 75 40-DEDE AĞA ÇEŞMESİ II Yeri: Daha önceleri Ali Paşa Mahallesi Hasır Garajı içerisinde ve Küçük Hamam karşısında bulunan çeşme, bu alanda yeni bir yapılanma nedeniyle kaldırılarak Yakutiye Medresesi bahçesine taşınmıştır. Erzurum'daki en çok süslemenin görüldüğü çeşmedir. Yapım Tarilıi: Çeşme üzerindeki kitabesine göre H.1285/M.1868 yılında Hacı Dede Ağa tarafından yaptırılmıştır. Talik hatla, dört satır halinde düzenlenen kitabe 0.40m.x 0.29m. ölçülerindedir. Kitabede: -i feyz-i civân-merdî Hacı Dede Ağa Eyledi înşa bu vâlâ-çeşmeyi ol kâm-yâb Râmiz'a gûş eyleyen târîh-i rengînin gelüb Nûş eder bu çeşme-i dil-cûda her dem âb-ı nâm 1285" Anlamı: "Cömertlik feyzine nail olan Hacı Dede Ağa 0 mutlu kişi, bu değerli çeşmeyi yaptırdı Ey Ramiz, gelip bu güzel tarihi işiten, Her an bu güzel çeşmeden su içer 1868" Kitabenin son mısrasmdaki bütün kelimelerin harf değerleri toplanınca 1285 rakamını vermektedir ki bu toplam, ebced hesabına göre çeşmenin yapılış tarihine denktir. Böylece çeşmenin in Resim: 62 Dede Ağa Çeşmesi II Tanımı: Çeşme dikdörtgen bir blok halinde sivri kemerli olarak düzenlenmiştir. Niş içerisinde büyük blok taşlar kullanılmış olup, çeşmenin suyu tek lüleden akıtılmıştır. Lülenin 0.35m. yukarısında çeşme tasını koymak için küçük bir su tası nişi açılmıştır. Çeşmenin kemer yüzünde, yan yüzlerde ve kemer köşeliklerinde bezeme bulunmaktadır. Kemer yüzündeki bezeme, küçük zikzak çizgilerden ibarettir. Yan yüzdeki bezemeler, en dışta yarım yaprak demetlerinin bir dal etrafında dizilişiyle oluşturulmuş, basit bir bitkisel süslemenin meydana getirdiği bordürle başlar. İkinci sırada, oldukça stilize edilmiş mukarnas dizisi bulunmaktadır. En içteki bezeme ise geometrik 76 Resim: 63 Dede Ağa Çeşmesi II 77 ve bitkisel karışımı stilize süs motiflerinden oluşur. Bu bezeme çeşmenin üst kısmında da yer alır. Yani bir taç kapının bordûrleri gibi çeşmeyi üç yandan çevreler. Çeşme nişini sınırlayan kemerin üstünde , bezemeli üç blok taş yer alır. Bunlardan biri kitabe taşıdır. Yanındaki iki blok taş üzerinde, büyük bir bölümü iç içe geçmiş dairelerden meydana gelen geometrikbezeme bulunmaktadır. Kemerin kilit taşı üzerine denk gelen kısımda ise bitkisel bezemeyi çağrıştıran süsleme işlenmiştir. Çeşmenin asıl süslemesi kemer köşeliklerinde görülür. İri bir bitki motifinin oluşturduğu şekil, üçgen alanı tümüyle doldurur. Orada vazo biçiminde kıvrım yapan bitki yaprakları tepede bir taç meydana getirmektedir. Yanlara yine yaprak şekilleriyle uzann bezemenin, boş yerleri de küçük kıvrımlarla doldurulmuştur. Çeşme tasının konulduğu küçük niş, üç dilimli kemerin ardı ardına sınırlandığı bir tepeliğe sahiptir. Nişin alt yarısının oyulduğu taşla, suyun aktığı lülenin bulunduğu taş, yekpare büyük bir bloktur. Suyun aktığı lüle de yerinden sökülmüştür. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.15 m. 1.52 m. 0.30 m. 1.75 m. 1.48 m. 0.10 m. Bugünkü Durumu: Çeşme sağlam ve şebeke suyu akmaktadır. Resim: 64 Dede Ağa Çeşmesi II 78 41- DEDE AĞA ÇEŞMESİ III Yeri: Dede Ağa'ya ait olan bir çeşme kitabesi bugün Erzurum Arkeoloji Müzesi deposunda 221 numaralı envantere kayıtlı olarak bulunmaktadır. 0.40 m.x 0.35m. ölçülerindedir. Çeşmenin nerede olduğu tam olarak tespit edilememiştir. Ancak Aşağı Mumcu Caddesi ile Gürcükapı arasında bulunması muhtemeldir. Yapım Tarihi: Çeşme bugün mevcut de ğildir. Çeşmeden kalan kitabe üzerinde H.1268/M.185 tarihi yer almaktadır. " 1-Vesekahum rabbuhum şerâben tahûrâ 2- Sahibü'l -hayrat ve'l- hasenat 3-EI'hac DedeAğa'nın hayratıdır. 1268 Anlamı: "Rableri onlara, temiz içeceklerden içirdi. Hayır ve hasenat sahibi Hacı Dede Ağa'nın hayrıdır. 1851-52. Resim: 65 Dede Ağa Çeşmesi III 79 42-DEREKENARI ÇEŞMESİ Yeri:Yukarı Habip Efendi Mahallesi ile Hasani Basri Mahallesi arasında bulu nan Dere Kenarı Caddesi üzerinde yer almaktadır. Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl. Erzurum Bele diyesi tarafından inşa edilmiştir. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklinde inşa edilen çeşmenin üst kesiminde profilli saçak kısmı bulunmaktadır. Herhangi bir bezeme yoktur. Niş, içten de ince bir silme ile. üç yönden çevrilidir. Tas nişi büyüktür. Lüle ve ölçüleri: Çeşme Yüksekliği- 160-cm Çeşme Genişliği -150 -cm Çeşme Derinliği- 0.70-cm tekne kısmı toprak altındadır. Resim: 66 Derekenarı Çeşmesi 43-DEREPINARI CADDESİ Yeri:Palandöken Caddesi üzerinde, Toprak 80 Tabyanın kuzeydoğusunda, duvarına bitişiktir. bir evin yan dayanakları birer büyük blok taştan oluşur. Çeşme teknesi de çeşme genişliğinde büyük bir blok taştan ibarettir. Çeşmenin saçak kısmı profillerden meydana gelen silmelerle çerçevelenmiştir. Çeşme suyu akmamaktadır. Tas yuvası üzerinde yer alan kitabelik kısmı tahrip olduğundan yapımla ilgili ipuçları elde edilememiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği S.30 m 2.10 m 0.50 m 1.70 m 1.25 m 0.35 m Bugünkü durumu: Büyük bazalt taş bloklardan inşa edilen çeşme sağlam haldedir. Çeşmenin suyu akmaktadır. Resim: 67 Derepmarı Çeşmesi Yapım Tarihi: Çeşme alınlığı üzerinde bulunan kitabedeki yazı okunamaya-cak kadar silinmiştir. Sadece alt satırda 1 ve 2 rakamları okunabilmektedir. Bu iki rakamı göz önünde bulundurarak çeşmenin H. lSOO'lü yıllarda M. 1780-1880 arasında inşa edilmiş olması gerekir. Tanımı: Bir ev duvarına bitişik olarak inşa edilen çeşme, klasik Erzurum çeşmeleri tarzındadır. Sivri kemerli çeşme nişinin kemer alınlığının alt tarafına tas yuvası yerleştirilmiştir. Kemer 81 44-DERE SOKAK (KAVAK) ÇEŞMESİ ölçüleri: 2.30 m. Çeşme Yüksekliği 1.40 m. Çeşme Genişliği 0.70 m. Yapım Tarihi: 1978 yılında Erzurum Be- Çeşme Derinliği lediyesi tarafından onarılan çeşmenin önceki Bugünkü durumu: Çeşme günümüzde durumu hakkında herhangi bir bilgi mevcut sağlam olup yer suyu akmaktadır. değildir. Yeri: Aziziye Mahallesi Dere Sokak'ta yer almaktadır. Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşmenin düz bir saçak kısmıyla, üstünde üçgen bir çeşme semeri bulunmaktadır. Ön yüzde tas yuvası ve oldukça aşağıda çeşme lülesi yer alır. Mimari özelliği yoktur. Resim: 68 Dere Sokak (Kavak) Çeşmesi 82 45- DERVİŞ AĞA ŞADIRVANI (ÇEŞMESİ) Yeri: Derviş Ağa Mahallesi, Derviş Ağa Camii'nin avlusunda bulunmaktadır. 46- DEVELER ÇEŞMESİ (GÜLAHMET) Yeri: Kemhan Mahallesi, Gül Ahmet Caddesi üzerinde yer almaktadır. Yapım Tarilıi: Cami kapısı üzerinde yer alan kitabeye göre H.1130/M.1717 yılında59 yaptırılan cami ile birlikte, çeşme sularının da getirilmiş olması gerekir. Günümüzdeki mevcut şadırvan tamamen yenidir. Orijinalde bu kesimde veya cami avlusunun herhangi bir yerinde bir çeşme yapısının bulunması muhtemeldir. Ancak bu yapıyla ilgili her hangi bir kalıntı günümüze ulaşamamıştır. Resim: 70 Develer (Gülahmet Çeşmesi Resim: 69 Dervişağa Şadırvanı Tanımı: Avlunun kuzeybatısında yer alan altıgen şadırvanın her yüzünden bir muslukla su akıtılmaktadır. Şadırvanın mimari özelliği yoktur. Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl başlarında, Gülahmet Ağa adında bir hayır sever tarafından yaptırılmıştır. Yaptıranla ilgili herhangi bir kitabe mevcut değildir. Halk arasında Develer Çeşmesi adıyla anılmaktadır. Çeşme 1946 yılında onarılmıştır. Develer Çeşmesi denilmesindeki sebep, ulaşımın ve taşımacılığın kervanlarla yapıldığı dönemde deve kervanlarının Kars Kapı'dan şehre girdikten sonra, develerini ve diğer hayvanları suvarmak maksadıyla gelinen bir çeşme olmasından kaynaklanmaktadır. Çeşmenin batıya doğru olan uzantısı ve bu bölüme aktığı belirtilen çok sayıdaki lülenin bir önceki Akpmar çeşmesinde olduğu gibi yalaklara akması kuvvetle muhtemeldir. İnsanlar su ihtiyaçlarını asıl çeşme yapısından 83 giderirken, hayvanlarını da yan bölümlerdeki su yalağından su varmışlardır. Elli yıl öncesine kadar Erzurum'a deve kervanlarının geldiği özellikle ovadaki Çiftlik Kö-yü'nde kervan işiyle uğraşan insanların bulunduğunu yaşlılar ifade etmektedir. Yine aynı tarihlerde Erzurum'u doğudaki şehirlere ve İran'a bağlayan ana yolun Kars Kapı'dan geçmesi ve şehir merkezine inen caddenin de Akpmar, Develer Çeşmesi, Derviş Ağa çeşmesi güzergahını takip ederek hem Gölbaşı kesimindeki hanlara, hem de Gürcü Kapı kesimindeki ticari merkezlere vardığı bilinmektedir. Bu nedenle adı geçen çeşmelerin hem insan yaşan-tısmdaki suyun önemi açısından hem de sosyo-kültürel açıdan önemi çok büyüktür. Develer çeşmesinin diğer adı olan Gül Ahmet ile ilgili halk arasında anlatılan ve bazı kaynaklara da konu olan bir rivayeti burada belirtmekte fayda mülahaza etmekteyiz: Gül Ahmet Çeşmesini yaptıran "Gül Ahmet" adındaki şahıs çeşmeye bir kitabe yazdırıp yerleştirir. Günlerden bir gün çeşmeye su içmek için gelen bir şahsın kitabeye gözü takılır ve yazılanları kendince okur. Tesadüfen burada bulunan ve kitabenin okunuşuna şahit olan Gül Ahmet kitabeyi: "Gel Kel Ahmedin suyundan köpek gibi su iç" şeklindeki yanlış okuyuşuna üzülür ve adama kızar ve taşı söktürür. Kitabenin aslı ise şu şekildedir: "Gel gül Ahmed çeşmesinden iç gülâb-ı âsa suyu" Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme, sivri kemerli bir nişe sahiptir. Alınlıkta bir tas yuvası bulunmakta ve üç lüleden yer suyu akmaktadır. Saçak kısmı ön yüze taşmtılıdır. Çeşme onarım görmüş olmasına rağmen orijinalliğini muhafaza etmektedir. Tekne kısmı toprağa gömülüdür. Çeşmenin batıya doğru uzadığı ve daha bir çok lülesinin bulunduğu ifade edilmişse de batısı dükkanlarla çevrili olduğu için söylenenlerle ilgili tespitte bulunulamamıştır. Caddeden çeşmeye giden kısa yol, Erzurum çeşmeleri içerisinde orijinalliğini muhafaza etmesi açısından önemlidir. Doğusundaki sokağın zeminine göre aşağısında kalan çeşme yolunun, doğu duvarı iri blok taşlardan oluşan orijinal harpuştaya sahiptir. Böyle bir uygulama Erzurum'da başka bir çeşme de görülmez. Develer Yer Suyunun kaynağı Aşağı Habip Efendi Mahallesi'nde Kalaycı Neşet'in evi içinde olduğu bilinmektedir. Gülahmet Caddesi'nde yer alan Develer Çeşmesi'ne kadar ki su yolu galeri şeklinde muhtelif mahallelerde evlerin altından geçmek suretiyle ulaşmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği S.70 m. 2.20 m 0.90 m. 2.00 m. 1.40 m. 0.46 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Çeşmeden yer suyu akmaktadır. 59 KONYALI; s.203. 47-DİZDAR HÜSEYİN AĞA 84 ÇEŞMESİ: Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesi'nde idi. Yapım Tarihi: Kitabesinden anlaşıldığına göre çeşmeyi Erzurum Kalesi'nin dizdarı (Muhafızı) Hüseyin Ağa H.1064/ M. 1653 yılında yaptırmıştır60 Kitabe şöyledir: 1-Hüseyin Dizdar Ağa bildi bu dünya â'riye 2Avn-i Hakla kıldı bu çeşmeyi aynü'n-cariye 30ldu tarihi bin altmış dört ânın 4-Hamd ederiz lütfi çok ol Bâriye Anlamı: 1-Hüseyin Dizdar Ağa bu dünyanın boş olduğunu anladı 2-Hak'kın yardımıyla bu çeşmeyi "akan bir pınar" yaptı 3-Onun tarihi 1653 oldu 4- Lüttu çok olan Allah'a hamd ederiz 48-DÖRTGÜLLÜ ÇEŞME Yeri: Murat Paşa Mahallesi, Saray Bosna Caddesi üzerindedir. Yapım Tarihi: Çeşmenin batı yönünde Talik harflerle yazılan Kitabede: 1. Su gibi Pâkize-siret âsaf-ı....61 hümam Yapmağa çeşme-sar emretti kıldı itmam 2. Hezaran âferinler ol vezirin fikrine Bir acayip tarh-ı nev icad edüb verdi nizam Rahmet ede Hazret-i Yezdan abâ-ü ecdadına Dediler atsan olup suyun içenler has-u âmm 3. Hak Taâlâ ecrini ihsan ede Firdevs ile Ab-ı kevserle dolu gılman elinden içe cam 4. Fikr ederken harf-ı mucemle dedim tarihini Yaptı İbrahim Paşa çeşmeyi kıldı tamamsene 1159 Bugünkü durumu: Çeşme günümüzde mevcut değildir. 60 KONYALI; s. 159. Çeşme bugün mevcut olmadığından Dizdar Hüseyin Ağa çeşmesi ile ilgili bilginin tümü belirtilen eserden alınmıştır. 61 Yazı yıprandığı için okunamamıştır.KONYALI, s.160. Anlamı: 1.Yaşantısı su gibi temiz yüce Asaf... Çeşmenin yapılmasını emredip tamamladı. 2.O vezirin düşüncesine binlerce aferin olsun Yeni bir acayip yapı icad edip düzen verdi. 3.Hz.Allah onun babalarına ve dedelerine rahmet eylesin Susayıp da, suyunu içen özel kişiler ve halk, 4.Hak Taâlâ sevabını Firdefs Cenneti ile versin, Gılmanın elinden kevser suyu ile dolu kadeh içsindediler. 5.Düşünürken noktalı harflerle tarihini dedim ibrahim Paşa Çeşmeyi yapıp tamamladı Yıl 1745 85 maktadır. Herhalde bir yanlış yazım veya ifadeden kaynaklanmış olması gerekir62. Çeşmenin güney yüzündeki kitabe kısmen tahrip olmuştur. Üç satır halinde şu ibare yer almaktadır. 1-Târih-i esbak elf mie heftâdü seh 2-Cânib-i erba'a ile kıldın ihya sen Ahmedâ her taraf 3-Oldu tarih eşrâbide mâ-i câri her taraf Anlamı: 1 -Eski tarih 1756-57 2-Dört bir yandan her tarafını ihya ettin sen ey Ahmet 3-Tarih oldu "her taraf içilen akarsu" Resim: 71 Dörtgüllü Çeşme Resim: 72 Dörtgüllü Çeşme Son tarih mısrasının noktalı harfleri, eb-ced Birinci satırdaki Arapça ve Farsça tarihte çeşmenin en eski yapılış tarihinin hesabıyla toplandığında H.1169/ M. 1755 H.1173/M.1759 olduğu anlatılmak istarihi ortaya çıkmaktadır ki kitabenin tenmiştir. Üçüncü satırdaki tarih kelisonunda rakamla yazılan 1159 tarihi ile mesinden sonraki kelimeler ebced heon yıllık bir fark oluş- 62 63 KONYALI; s. 160-161. KONYALI; s. 161 86 Resim: 73 Dörtgüllü Çeşme 87 sabma vurulunca H.1272/M.1855 yılı çıkar ki bu yılda Ahmet isimli birinin çeşmeyi tamir ettirdiği anlaşılmaktadır63. Erzurum'da çeşitli dönemler valilik yapan İbrahim Paşa, Erzurum'da İbrahim Paşa Camii'ni, Medresesi'ni ve Ya-zıcızâde Çeşmesi'ni yaptırmış, ayrıca Zeynel Camii'nin de onarımını gerçekleştirmiştir. Dörtgüllu Çeşme Erzurum'da bilindiği kadarıyla tek değildi. Hafız Paşa Çeşmesi olarak da bilmen ikinci Dörtgüllu Çeşme'nin de yer aldığını kaynaklardan öğrenmekteyiz64. Tanımı: Erzurum'da günümüze ulaşabilen dört yüzlü tek çeşmedir. Bu yönü ile İstanbul'daki sebilleri ve meydan çeşmelerini hatırlatmaktadır. Çeşmenin dört yüzünde birer sivri kemerli niş ve birer lüle bulunmaktadır. Çeşmenin yapımıyla ilgili kitabeler batı ve güney yüzünde çeşme aynalığında yer alır. Düzgün kesme taşla inşa edilen çeşmenin kemer seviyesine kadar olan kesimlerinde büyük blok taşlar kullanılmıştır. Üst kesimdeki duvarlarda onarım izleri görülmektedir. Dere Mahallesi'nde ki Kazım Karabekir İlköğretim Okulu'nun ve bugünkü Sa-raybosna Caddesi'nin batı kesiminden çıkan su Yazıcı çeşmesi ile Dörtgüllu çeşmeye verilmiştir. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği ; 4.50 m. Saçak kısmına kadar 3.00 m. Çeşme Genişliği : Doğu-Batı 2.50 m., Kuzeygüney 2.35 m. Kemer Yüksekliği : 2.40 m. Kemer Genişliği : 1.65 m. Kemer Derinliği : 0.30 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taştan inşa edilen çeşmenin iç kubbesi tuğla malzemeden örülüdür. Çeşmeden tazyikli su akmaktadır. Resim: 74 Dörtgüllu Çeşme 63 KONYALI; S. 161. 64 KONYALI; s. 159-160. . 88 49- DÖRTGÜLLÜ ÇEŞME II (HAFIZ PAŞA ÇEŞMESİ) Yeri: Gümüşlü Kümbet Mahallesinde, Gölbaşı kesiminde bulunmakta idi. Yapun Tarihi: XX. Yüzyıl başlarında, I. Dünya Savaşı sırasında Kafkas Kolordusu kumandanlığı yapan Hafız Hakkı Paşa, Erzurum'da koleraya yakalanmış ve vefat etmiştir. Vefatından evvel cebinden çıkan para ile bir çeşme yapılmasını vasiyet eder. Vasiyeti üzerine İbrahim Paşa Camii'nin arkasına bu çeşme yapılmış, Rus istilasında bir zengin Ermeni çeşmeyi eski yerinden kaldırtarak Gölbaşı semtine getirtmiştir. 1957 yılında İbrahim Hakkı Kon-yalı'nm araştırmaları esnasında çeşmenin mevcut olduğu ancak suyunun akmadığı 65 belirtilmiştir . Tanımı: Abidevi ölçülerdeki siyah bazalt taştan yapılmış dört yüzlü çeşmede dört tunç lüle yer almaktaymış66. Bu çeşme de eğer günümüze ulaşabilseydi, Erzurum'da inşa edilen dört yüzlü (Dörtgüllü) çeşmelere ikinci örnek teşkil edecekti. Bugünkü durumu: Mevcut değildir. 65 KONYALI; S. 159-160. 66 KONYALI; S. 159,160. 89 50-DURSUN BEY SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Bakırcı Mahallesi Dursun Bey Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl. Bu tarihi çeşme sadece kendi yapısıyla değil bulunduğu alandaki sokak dokusuyla da eski Erzurum şehir görüntüsünü vermesi açısından son derece dikkat çekicidir. Çeşmenin güney kesiminde yer alan iki katlı, geleneksel Erzurum evi malzemesi ile inşa edilen konutlar çeşme ile birlikte nostalji yaratmaktadır. Bu dokunun muhafaza edilmesi gerekmektedir. Tanımı: Küçük ölçülerde dikdörtgen formda inşa edilmiştir. Çeşme nişi yu- varlak kemerlidir. Kemer alınlığında sivri kemerli tas yuvası yer alır. Yer suyu iki lüleden akmaktadır. Ön yüzde dışa taşmtı yapan profilli saçak kısmı bulunur. Üstünde çeşme semeri yer almaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 1.85 m. S.10 m. 0.80 m. 1.50 m. 1.53 m. 0.22 m. Bugünkü durumu: Düzgün malzemeden inşa edilmiştir. akmaktadır. kesme taş Yer suyu Resim: 75 Dursunbey Sokak Çeşmesi 90 91 EMİNKURBU ÇEŞMESİ I Yeri: Eminkurbu Mahallesi'nde, Gölba-şmdan Kars Kapı'ya çıkan yolun sol tarafında bulunmaktadır. Resim: 78 Eminkurbu Çeşmesi I Resim: 77 Eminkurbu Çeşmesi I ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.50 m. mevcut durumuna göre) Çeşme Genişliği : 2.25 m. Çeşme Derinliği : 1.07 m. Kemer Yüksekliği : 1.60 m. Kemer Genişliği : 1.47 m. Kemer Derinliği : 0.55 m. (Bugünkü Yapım Tarüıi: Aynalığında bulunan kitabeye göre H.1214/M.1798 yılında Hacı İbrahim Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kitabesi tam olarak çözülememiştir. Tanımı: Yuvarlak kemerli bir nişe sahip olan çeşme kesme taşla inşa edilmiştir. Kemer seviyesine kadar büyük blok bazalt taşlarla yapılan çeşmenin, niş içerisinde bir lülesi ve iki tas yuvası bulunmaktadır. Çeşme saçağında taşlar profilli verilmiş olup, üç yönden taşmtı yapar. Tekne günümüzde toprak altında kalmıştır. Bu suyun menbaı Çakal Ahmet Yer sularıdır. Resim: 79 Eminkurbu Çeşmesi I Bugünkü durumu: Sağlam, ancak suyu akmamaktadır. 92 52-EMİNKURBU ÇEŞMESİ Yeri: Eminkurbu Mahallesi Gümüşlü Kümbet Sokak'ta yer almaktadır. 53-EMİNKURBU ÇEŞMESİ III Yeri: Eminkurbu Mahallesi, Kars Kapı Caddesi üzerinde yer almaktadır. Resim: 80 Eminkurbu Çeşmesi II Yapım Tarihi: Çeşme üzerindeki kitabeye göre H. 1321/M 1903 tarihinde yaptırılmıştır. Rakamla verilen tarihin üzerinde "Maşallah" yazısı bulunmaktadır. Tanımı: Dikdörtgen blok halinde kesme taşla inşa edilmiştir. Tek lülesi ve çeşmenin orta kesiminde tas yuvası yer alır. Saçak kısmında profilli verilen taş, üç yöne taşmtı yapar. Bu suyun menbaı Çakal Ahmet Yer sularıdır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 1.90 m. 1.20 m. 0.60 m. Bugünkü durumu: Sağlam haldeki çeşmeden yer suyu akmaktadır. Resim: 81 Eminkurbu Çeşmesi III Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde H.1213/ M. 1798 tarihi bulunmaktadır. Tanımı: Dikdörtgen bir forma sahiptir. Çeşme kuruluş orijinalliğini büyük ölçüde kaybetmiştir. Küçük ölçülerde dört blok taştan meydana gelen çeşmenin üst kısmındaki blok taşı, çeşmenin hem sivri kemerli nişini oluşturur hem de bezemeli bölümlerini üzerinde toplar. Taşın yontulmasıyla oluşturulan basık sivri kemerli nişin içerisinde sivri kemerli tas yuvası yer almaktadır. Kemeri üç yönden dolaşan içbükey ve iki düz silmenin oluşturduğu çerçeve, kemer başlangıcında yataya dönüp so nuçlanmaktadır. Kemer köşeliklerinde-ki çeyrek daire şekiller içerisinde üçgen oyuntulara yer verilmiştir. Yine küçük üçgenlerden oluşan tırtıllı bir bordur içten silmeyi ve çeyrek küreleri 93 çerçeveler. Kemerin tepe noktasının iki yanında oldukça stilize edilmiş iki kuş figürü yer alır. Karşılıklı yerleştirilen kuş figürlerin vücutları sade bırakılmıştır. En dıştaki düz silmenin üzerinde küçük karelerden oluşan bir geometrik bezeme görülmektedir. Kemerli blok taşın altında, çeşmenin gövde kısmını oluşturan büyük bir blok taş yer almaktadır. Bu taşta alt alta iki lüle yeri görülmektedir. Bunlardan alttaki kapatılmış, su üstteki lüleden verilmiştir. Bu da çeşmenin daha önceleri yüksek bir gövdeye sahip olduğunu göstermektedir. Çeşme teknesi de tek bloktan olup, çeşmenin boyutlarına uygundur. 54-ESATOĞLU ÇEŞMESİ Yeri: Abdurrahman Ağa Mahallesi, Kadı Sokak'ta bulunmaktadır. Bu suyun kaynağı Çakal Ahmet Yer sularıdır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 1.50 m. 1.20 m 0.42 m. 1.27 m. 0.83 m. 0.12 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşme-. den yer suyu akmaktadır. Resim: 82 Esatoğlu Çeşmesi Yapım Tarihi: XIX. Yüzyılda inşa edildiği tahmin edilen çeşmenin bugünkü şekli 1974 tarihindeki onarıma aittir. Tanımı: Çeşme değişik bir tarzda inşa edilmiştir. Üç büyük blok taştan oluşan çeşme tas yuvası seviyesinden itibaren yukarı doğru daralarak devam etmektedir. Üstte üç dilimli olarak sonuçlanmaktadır. Bu görüntüsüyle değişikliğe uğradığı anlaşılan çeşmenin, tek lülesi ve küçük bir tas yuvası bulunmaktadır. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Bu suyun kaynağı Çakal Ahmet Yer sularıdır. 94 Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.45 m. Çeşme Genişliği : 1.10 m. Çeşme Derinliği : 0.50 m. 55-ESAT PAŞA CAMİİ ÇEŞMELERİ Yeri: Esat Paşa Mahallesi, Esat Paşa Camii avlusunda bulunmaktadır. Bugünkü durumu: Son değişikliğiyle sağlam haldeki çeşmeden yer suyu akmaktadır: Fakat onarımlar sonucu ortaya çıkan görüntü Erzurum çeşmelerinin genel özelliklerinden çok uzaktadır. Resim: 83 Esatpaşa Camii Çeşmesi Yapım Tarihi: Çeşmeler üzerinde herhangi bir kitabe yoktur. Camii üzerinde yer alan kitabeye göre H.1S69/ M. 1852 yılında, Erzurum Valisi Esat Muhlis Paşa tarafından yaptırılmış olmalıdır. Tanımı: Cami tuvaletlerinin yanında, bir dizi halinde yer alan ve abdest almaya mahsus musluklardan ibaret çeşmelerin mimari bir özelliği yoktur. Büyük blok taşlarla bir duvar şeklinde örülen su yapısından günümüzde su akmamaktadır. Büyük bir ihtimalle Erzurum Kalesi güney duvarında yer alan Kale Çeşmesl'ne gelen suyun buraya da verilmiş olması gerekir. Şehrin en yüksek yerinde inşa edilen ve 'ahşap direkli camiler tarzındaki Esat Paşa Camii, mimarisi ile diğer Erzurum ahşap direkli camilerine benzer. Ancak minaresi bakımından farklılık gösterir. Şehrin her yöresinden izlenebilen bu minare yakın zamana kadar özellikle Ramazan ve Kandil gecelerinde halka iftar ve namaz vakitlerinin ilk bildirildiği yer olması bakımından önemli idi. Bugünkü durumu: Harap vaziyetteki çeşme ve tuvaletler kullanılmamaktadır. 95 56-ETLİĞİN ÇEŞMESİ Yeri: Kavak Mahallesi'nde bulunmakta- dadır. Ancak halk arasında anlatılanlardan çok sayıdaki çeşmenin ortadan kaldırıldığı, yerlerine evler inşa edildiği anlaşılmaktadır. dır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 2.10m. 1.90 m. 1.80 m. 1.07 m. 0.60 m. 0.32 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır Resim: 84 Etliğin Çeşmesi (K.İşmen'den) Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl yapısı olan çeşme yakın zamanda tamamen onarılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme, sivri kemerli bir nişe sahiptir. Kemer, iki yanda iki büyük blok taşa oturmaktadır. Yeniden kurulan çeşmede başarısız bir işçilik sergilenmiştir. Niş içerisinde bir çeşme tas yuvası, aşağıda da bir çeşme lülesi yer almaktadır. Kavak Mahallesi'nde bulunan çeşmelerin büyük bir kısmının suları akar durum- Resim: 85 Etliğin Çeşmesi 96 57-FEYZİ BEY ÇEŞMESİ Yeri: Kırmacı Mahallesinde, Toprak Tab-ya'nm kuzeyinde bulunmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.30 m. 2.00 m. 0.80 m. 1.75 m. 1.25 m. 0.35 m. Bugünkü durumu: Sağlam ve yer suyu akmaktadır. Resim: 86 Feyzi Bey Çeşmesi Resim: 87 Feyzi Bey Çeşmesi Yapım Tarini: Çeşme üzerindeki kitabeye göre H.1265 / M. 1849 tarihinde inşa edilmiştir. Son yıllarda yeniden onarım gören çeşmenin özellikle üst kesiminde bu onarım izleri görülmektedir Tanımı: Kesme taş malzemeden inşa edilen dikdörtgen blok halindeki çeşmenin yuvarlak kemerli bir nişi mevcuttur. Nişin alınlığında bir çeşme tas yuvası, bunun üstünde de üç satırlık kötü bir yazıyla yazılmış kitabe yer almaktadır. Tek lüleden suyu akan çeşmenin teknesi bugün mevcut olmadığından yerine beton bir tekne yapılmıştır. 97 58-GEZ CAMİİ ÇEŞMESİ 59-GÜMÜŞGÖZ ÇEŞMESİ Yeri: Hasani Basri Mahallesi'nde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: H.1189/M 1775 yılında Mustafa Ağa tarafından yaptırılmıştır. 0.24 m. x 0.29 m. ölçülerinde mermer üzerine Talik hatla dört satır halindeki yazıtta, son satır tam okunamadığı için düşülen tarih ebced hesabına göre belirlenememiştir. Ancak kitabenin altına rakam ile 1189 yazılmıştır. Kitabe: "1-Gümüşgöz Mustafa Ağa delir kahrımân-ı pınar 2-Bu âbı etti icra bunun neşesi ile cihan doldu 3- Akınca Hızır içüp suyun dedi tarihi .etti 4-Deyin zemzemki bu çeşme . t oldu 1189"6? Anlamı: Resim: 88 Gez Camisi Çeşmesi Yeri: Gez Mahallesi Yapım Tarihi: XX. Yüzyıl Tanımı: Küçük ölçülerde dikdörtgen blok halindeki çeşme, Ahlat taşından yeniden inşa edilmiştir. Eski çeşmeye ait hiçbir parçaya yer verilmemiştir. 1-Yiğit kahraman Gümüşgöz Mustafa Ağa Pınarı 2-Bu suyu akıttı dünya onun neşesiyle doldu 3-Akınca Hızır suyundan içip, tarihini dedi.... etti 4-Diyin ki bu çeşme Zemzem.... oldu 1777 Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Kemer geniş profilli üzengi taşları üzerine, bu da iki büyük blok halindeki yan dayanaklara oturmaktadır. Çeşme üstte profilli bir saçakla sonlanır. Alınlığında bir tas yuvası, aşağıda bir çeşme ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.20 m. Çeşme Genişliği : 0.80 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. 67 KONYALI; s. 162. lülesi yer alır. Kitabe çeşmenin sağ tarafındaki 98 üzengi taşı yanma ve çeşme nişi içerisine yerleştirilmiştir. Mahallenin meydanında yer alan bu çeşme kaderine terk edilmiştir. Mevcut kitabesi de her gün biraz daha kazınarak yok olmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliğia Kemer Derinliği 60-GÜMÜŞMASAT ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi, Kasım Paşa Caddesi üzerinde bulunmaktadır. 2.10 m. 1.76 m. 1.00 m. 1.80 m. 1.00 m. 0.10 m. Bugünkü durumu: Harap durumdaki çeşmenin suyu akmamaktadır. Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. İ"' ■ ■ ■■EBM^HHV™19Bİ1 ^^B Resim: 90 Gümüşmasat Çeşmesi Yapım Tarihi: XVIII-XDK. Yüzyılda yapılmış olmalıdır. Resim: 89 Gümüşgöz Çeşmesi Tanımı: Sivri kemerli, tek kemer gözlü ve iki hileli bir çeşmedir. Üst kısmı profilli bir saçak şeklinde düzenlenmiştir. Önünde bulunan tekne kısmı iki bölümlüdür. Kemer niş alınlığında bir tas yuvası bulunmaktadır. Bu çeşmenin sularının kaynağı Ali Paşa sularıdır. Toplam, saniyede 4 litrelik suya sahip olan bu kaynağın 1.5 litrelik kısmı Ali Paşa Mahallesi'ndeki Şah-bender Sokağı başında yer alan Gümüşmasat Çeşmesi'nde, 2.5. litrelik kısmının da Ali Paşa Camii önündeki çeşme ve tuvaletlerde aktığı belirlenmiştir. Gümüşmasat'ta iki lüle, Ali Paşa Camii çeşmelerinde 4 lüle, abdest alma ve tuvaletlerde 11 masra su akıtılmıştır. Çeşmeye Gümüşmasat denilmesinin sebebi, çevresinde çok sayıda bıçakçının bulunmasından kaynaklanmış olmalıdır. Suyu son derece soğuk ve sertlik derecesi az olduğundan esnaf bu çeşmenin 99 suyunu kullanmaktadır. Çeşmenin üst bölümü başarısız bir onarımla orijinalliğini yitirmiştir. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.40 S.45 1.10 2.10 1.40 0.40 m. m. m. m. m. m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. 61- HABİP EFENDİ (SIVIRCIK) ÇEŞMESİ Yeri: Habip Efendi Mahallesi, Habip Efendi Camii yanında bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşmenin üzerinde Arapça şu kitabe yer alır. Kitabe: "Ecra haze'l-mae el-âlim68 eş-şehir Muhammed Habib Efendi sene 1120" Anlamı: Bu suyu meşhur âlim Muhammed Habib Efendi H.1120/M.1708 yılında akıttı. Resim: 91 Habib Efendi (Sıvırcık) Çeşmesi Çeşmenin son onarımı 1977 yılında Hüseyin Usta tarafından yapılmıştır. 100 Resim: 92 Habib Efendi (Sıvırcık) Çeşmesi 101 Habip Efendi Camii bahçesi içerisinde iki çeşmenin ve iki havuzun bulunduğu mahalle sakinleri tarafından ifade edilmiştir. Günümüzde bunların hiçbiri mevcut değildir. Havuzlardan birinin taşları Narmanlı Camii'nin şadırvanında kullanılmış, çeşme taşları ve diğer havuz taşları ise, Erzurum Belediyesi tarafından götürülmüş daha sonra da kaybolmuştur. Tanımı: Dikdörtgen bir forma sahip olan çeşmenin niş kemeri düzgün olmayan hatlarla basık yuvarlak kemer tarzındadır. İki yanda kemer başlangıcına kadar yükselen büyük blok taşlara otu-, rur. Kemer ayakları altta ve üstte silmelerle profillendirilmiştir. Benzer bir profil çeşme kemerini de üç yönden çerçeveler. Kitabenin iki yanında daire içerisinde beş kollu birer yıldız motifi bulunmaktadır. Gövdesinin orta kesimine yerleştirilen tas yuvası ve aşağıda yer alan iki lüleli çeşme son yıllarda yapılan onarımda orijinalliğini kaybetmiştir. Habip Efendi Mahallesi Dere Sokak'ta yer alan ve Ali Solak' a ait evin önünden çıkan su Aşağı Habip Efendi Camii yer altı tuvaletlerine bağlanmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Çeşme Genişliği Kemer Derinliği Çeşme Derinliği 2.60 m 2.38 m 1.40 m 2.18 m 0.20 m 0.90 m Bugünkü durumu: Siyah bazalt ve kırmızı renkli düzgün* kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmamaktadır. 62-HACI CUMA CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Hacı Cuma Mahallesi Kevelciler Yokuşunda bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşmenin karşısındaki Hacı Cuma Camii üzerinde her hangi bir yapım kitabesi mevcut değildir. Ancak Ankara Vakıflar Genel Müdürlü-ğü'nde ki Erzurum Evkafı Fihrist Defteri'nin 1173 numarasında Hacı Cuma Camii'nin Vakıf tedavül kayıtları vardır. Bu bilgilerin ışığında Camiin H.1040/M.1630 yılında Karayazıcızâ-de Abdullah ibni Seyyid Ahmed tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır69. Bu kayıt dikkate alındığı zaman çeşmenin ilk yapım tarihi XVII. Yüzyıla kadar indirilebilir. Bugünkü haliyle çeşme onarım görmüştür. Tanımı: Kareye yakın dikdörtgen formlu çeşme, sivri kemerli bir nişe sahiptir. Kemer üzerinde üç yöne taşıntı yapan saçak yer alır. Niş içerisinde büyükçe bir tas yuvası ve suyu akmayan bir lüle yer almaktadır. Çeşme teknesi niş genişliği kadar olup, nişin içerisine yerleştirilmiştir. 102 Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 1.85 m. 1.60 m. 2.15 m. 1.28 m. 0.70 m 0.50 m. 63-HACI HALİL SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi, Hacı Halil So-kak'ta yer almaktadır. Resim: 94 Hacı Halil Sokak Çeşmesi Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Çeşme sağlam ancak suyu akmamaktadır. Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme.yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Profilli saçak kısmının üstünde üçgen bir alınlığa yer verilmiştir. Aynalığında bir tas yuvası ve aşağıda da bir lülesi yer almaktadır. Üzengi hattındaki taşlar profilli verilmiştir. Çeşme şimdiki yerine taşınmış ve onarılmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 2.30 m : 1.30 m : 0.32 m 103 Kemer Yüksekliği 1.76 m Kemer Genişliği 0.96 m Kemer erinliği 0. 13 m. Bugünkü durumu: akmaktadır. Sağlam ve yer suyu Resim: 95 Hacı Halil Sokak Çeşmesi 64- HACILAR HANI ÇEŞMESİ Yeri: Hacılar Hanı'nm içerisinde bulunmaktadır70. Yapım Tarüıi: XVIII.Yüzyılda inşa edildiği kabul edilen Hacılar Ham ile birlikte yaptırılmış olmalıdır. Handa ve çeşmede yapımla ilgili herhangi bir kitabe mevcut değildir. Resim: 95 Hacı Halil Sokak Çeşmesi R e Tanımı: s Dikdörtgen boyutlardaki çeşme bazalti kesme taştan duvara bitişik olarak yapılmıştır. Sivri kemerli bir nişe sahip m olan çeşmenin üzengi taşları üzerinde yer : alan içbükey ve dışbükey silmeler, yatayda genişliğince iki par çaya 9 bölmektedir. Bu profiller çeşmeyi üst 6 kesimden üç yönüyle de çevrelemektedir H a c ı l 70 R.H.ÜNAL; Erzurum İli Dahilindeki İslamî Devir a Anıtları Üzerine Bir İnceleme" Edebiyat Fakültesi r Araştırma Dergisi, Sayı: 6, Erzurum, 1974, s.116-125. 104 çaya bölmektedir. Bu profiller çeşmeyi üst 65-HACI İBRAHİM BABA ÇEŞMESİ I kesimden üç yönüyle de çevrelemektedir. Kemer iri blok taşlar üzerine oturtulmuştur. Bu Yeri: Kırmacı Mahallesi, Hacı İbrahim Baba taşların cepheye bakan yüzlerinde sarmal silme Camii avlusunda bulunmaktadır. mevcut olup, silme üzerinde bitkisel bezemelere yer verilmiştir. Çeşmenin topuk taşları da profillidir. Alınlığında bir tas yuvası yer alır. Tekne, niş genişliğin-dedir. Tek lülesi bulunan çeşme şehir şebekesine bağlanmıştır. Bu suyun kaynağı, Erzurum İçkalesi'nin doğu kesimidir. Buradan çıkan su Taş-mağazalar Caddesi'ni takip ederek Bakırcılar Çarşısını ve Hacılarhanı'nı da geçtikten sonra, İş Bankası Merkez binasının kuzeybatı köşesine yakın yerde iki kola ayrılarak, Kongre Caddesi üzerinde yer alan çeşmelere ulaşır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.63 m. 1.60 m. 0.13m. Duvara bitişik 2.20 m. 0.90 m. 0.23 m Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden şehir şebeke suyu akmaktadır. Resim: 97 Hacı İbrahim Baba Çeşmesi Yapım Tarihi: XX. Yüzyılda inşa edilmiştir. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme, düz atkı taşlı nişe sahiptir. Niş içerisine dört adet kare çerçeveli pano yerleştirilmiştir. İki karenin alt kesiminde yüzeyleri düz iki rozet bulunmaktadır ki bunlara benze bir rozet de çeşmenin üçgen alınlığının ortasında yer alır. İki rozet arasına çeşme lülesi konulmuştur. Başka yapılara ait taş malzemenin kullanıldığı çeşme, derleme bir görünüm arz eder. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taştan inşa edilen çeşmenin suyu akmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 2.05 m 160 m. 0.63 m. 105 106 66-HACI KURBAN ÇEŞMESİ Yeri: Hasani Basri Mahallesi, Hacı Kurban Sokak'ta bulunmaktadır. Tanımı: Üzerinde 5 satırhk kitabesi bulunan çeşme bir apartman girişinde bulunmaktadır. Dikdörtgen blok şeklindeki su yapısı, kemer başlangıç seviyesi itibari ile büyük değişikliğe uğramış, niş kemeri at nalı biçiminde, gayri muntazam bir şekilde inşa edilmiştir. Çeşmenin üst kesiminde profilli bir saçak kısmı bulunmaktadır. Üzengi hattı üstünde dikdörtgen bir tas yuvası, bunun da yukarısında beş satır şeklinde kırmızı renkli bir taşa yazılı olan kitabe yer almaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.25 m. 1.60 m 0.55 m 1.80 m 1.30 m. 0.15 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden yapılmıştır. Çeşme sağlam ancak suyu akmamaktadır. Resim: 98 Hacı Kurban Çeşmesi Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde bulunan kitabede iki tarih bulunmaktadır. Bunlardan birinde H.1258/M.1842 tarihi okunurken, diğerinde H. 1281/M 1864 tarihi okunmaktadır. Bu tarihlere göre çeşme 1842 yılında yaptırılmış, 1864 yılında ise onarılmış olmalıdır. Kitabenin metin kısmı bozuk bir yazı ile yazıldığından tam olarak okunamamıştır. Okunabilen kısımlarında şunlar yazılıdır: 1-Ahmed Paşa ? 2-......................... 3-Kurban Ağa'mn hayratı 4-Sene 1258 5-Sene 1281 Resim: 98 Hacı Kurban Çeşmesi 107 67-HACI KURBAN ÇEŞMESİ II Yeri: Hasani Basri Mahallesi, Hacı Kurban Sokak'ta bulunuyor. büyük çoğunluğunda su akmamakta-dır. Düzensiz gerçekleşen yapılaşma yer sularına da büyük ölçüde zarar vermiş bu sulardan bir kısmı kaybolmuş, bir bölümü de şehir şebekesine dahil edilmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 1.90 m. 1.80 m. 0.63 m. 1.50 m. 1.00 m. 0.15 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. Resim: 100 Hacı Kurban Çeşmesi Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme, yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Kemer üzengi hattındaki taşlar profilli olarak verilmiştir. Benzer profiller saçak kısmında da kullanılmıştır. Bir tas yuvası ve bir lülesi bulunan çeşmenin tekne kısmı toprağa gömülüdür. Bu dönemde inşa edilen çeşmeler genelde aynı özellikleri göstermektedirler. Büyük bir çoğunluğunda üzengi hattında profilli taşlar ve bunun üstünde yuvarlak kemer veya sivri kemer yer alır. Bu bölgedeki çeşmelerin 108 68- HACI MEHMET ÇEŞMESİ (GÜRCÜ KAPI ÇEŞMESİ) Yeri: Gürcü Kapı Caddesinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Ceme alındığında mermer üzerine sülüs harflerle yazılmış on satırlık vakfiye şeklinde kitabesi bulunmaktadır. Bilindiği kadarıyla bu şekilde verilen bir başka çeşme kitabesi mevcut değildir. Bu nedenle Hacı Mehmet Çeşmesi son derece önemli ve korunması gereken kültürel mirasımızın başında gelmektedir. Çeşmenin mimari olarak da büyük bir önem arz etmesine rağmen musluğundan şehir şebeke suyunun akmış olması üzüntü vericidir. Bu durum vakfiye şeklinde tanzim edilen kitabesindeki istek ve temennilere de uymamaktadır. Hacı Mehmet'e ait vakfiye çalışmamızın son bölümünde yer almaktadır. Burada verilen bilgiler, vakfiyesinin özeti niteliğindedir. Kitabe: 1-Sahibül hayrat vel hasenat Hacı Mehmed bin Ali aleyhima rahmet ül-bari tahsil beyt 2-Eşed ihtiyaçlarına binaen "ve min el-mai küllü şeyin hay" fehvası üzere iptiğaen limerdatillahi Ayaz Paşa güher 3-Yurdı ve havalisinden hafr ve deyyayi pınarı kurbunda bina eylediği havza-i 4-Sıvacıkdan cari olmasını şart edüp ve medine-i mezkurenin harici sur ve etrafında 5-Hasankalesinde bazen tamir ve bazen müceddet on iki ve bil cümle altmış adet çeşmeler bina ve beş 6-İcra-i meyah ve müceddet iki mescid ve namazgahlar ve abdesthaneler ve kenefler ve Hasankalası 7-Sarf içün Tebriz ve Gürcü Kapıları haricinde yüz kırk iki adet dekakin ve han Odaları 8- Ve anbarları bina eyledi imdi vakfullahtır mürur-u eyyam ile hayrat-i mezkurenin bazıları tamire (muhtaç) 9- Oldukda nazır olan ahali-i muhallelin? tashihlerinde ihtimam etmezler ise vakıf-ı mezkur lanete 10-Fi sene 113(4) ğurrei muharrem cilt asitanede Anadolu muhasebesinde mukayyet hulase-i vakfiye 109 Anlamı: 1- Bu çeşmeyi yaptıran, hayır ve iyilikler sahibi Hacı Mehmet ibn-i Ali'dir. Allanın rahmeti onların üzerine olsun. 2- Büyük ihtiyaçlardan dolayı ve "her şeyi sudan yarattık" hükmünce Allanın rızasını kazanmak gayesi ile Ayaz Paşa Güher 3-Yurdu ve havalisinde yer kazarak elde ettiği suyun Deyya-ı pınar yakınında yaptırdığı 4- Savacaktan akmasını şart koşarak ve adı geçen şehrin sur dışında ve etrafında 5- Hasan Kale' sinde bazısını tamir ettirdiği ve bazısını yeniden yaptırdığı 12 ve toplam 60 adet çeşmeler yaptırdığı, ayrıca 5 de, 6- Su mecrası yaptırmış ve yeniden 2 Mescid, namazgahlar ve abdesthaneler ve tuvaletler yaptırmıştır. 7- Gelirleri bunlara ve Hasan Kale'deki evkafına sarf edilmek üzere Erzurum'da Tebriz ve Gürcü Kapılar dışında 142 adet dükkan ve han odaları, 8- Anbarlar da yaptırmıştır. Zaman geçtikçe vakfedilen bu hayır ve içtimai yardım müesseseleri tamire (muhtaç) 9- Olursa o civardaki halkın hepsi bunlara nezaretle ve kontrolle mükelleftir. Bunu yapmazlarsa Vâkıfın laneti (onların üzerine olacaktır). 10- (Bu taşa yazılanlar) Evkaf İdaresi'ndeki Anadolu Muhasebesi'nde kayıtlı bulunan vakfiyesinde hülâ sa edilmiştir. (Hacı Mehmet evkafını) M.1723 yılın da tesis etmiştir". Vakfiyesinin bir özetini çeşme taşma yazdıran Hacı- Mehmed, Kayserili Mahmud'un oğlu Ali'nin oğludur. Tophane Mescidini inşa ettiren Abdülmennânzâ-de Hacı Osman bu eserini H.1090/ M. 1679 yılında gerçekleştirmiştir. Kayserili Mahmud oğlu Ali oğlu Hacı Mehmed Ağa, Hacı Osman'ın yaptırmış olduğu tesislere bir çok gelir vakfetmiştir. Vakfiyede yapılan Mescid, ve çeşmeler hakkında şu ifadeler zikredilmiştir. "Hacı Osman Erzurum şehrinin suru dışında Şabhanenin üstünde Tebriz Kapısı diye bilinen kapının yanma 71 bir mescid yaptı. Yine sur dışında Gürcü Kapısı adıyla bilinen kapının yanında ve hamamın yakınında başka bir mescid daha yaptı. Ve şehrin dışında bir çok yerlerde çeşmeler akıttı."71 Kitabede verilen bilgiler ile, vakfiyesin-deki bilgiler dikkate alındığında Hacı Mehmet Ağa'nm Erzurum'da pek çok çeşme, abdesthane, tuvaletler gibi su ile ilgili hayır müesseseleri tesis ettiği gibi mescid ve namazgahlar da inşa ettirdiği anlaşılmaktadır. Bunların yaşa-tılabilmesi için ise çok sayıda dükkan ve han odası vakfetmiştir. Günümüzde yaptırdığı çeşmeleri net bir şekilde tespit etme imkanımız ne yazık ki mümkün değildir. Sadece tanıttığımız çeşmenin Hacı Mehmet'e aidiyeti kesindir. Şabahhane çeşmeleri üzerinde yer alan ve Safiler Mescidi olarak bilinen yapının Hacı Mehmet tarafından inşa ettirildiği anlaşılmaktadır ki şimdiye kadar yaptıranı ve yapım tarihi bilinmeyen bu yapının da banisi ve inşa yılı belirlenebilmiştir. Resim: 103 Hacı Mehmet (Gürcükapı) Çeşmesi KONYALI; S. 165, 260. 110 me tası nişinde bulunmaktadır. Bu düzenleniş hem çeşme mimarisine ters düşmüş hem de görünüme zarar vermiştir. Tekne kısmı çeşme ile aynı taştan yapılmış olup, toprağa gömülüdür. Erzurum çeşmeleri içerisinde mermer kitabesi ile ayrı bir yeri olan bu çeşmenin eski haline döndürülmesi, hasar gören bölümlerinin onarılması gerekir. Vakfiyede belirtilen Vâkıfın lanetine uğramamak için ilgililere sorumluluk yüklenmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Resim: 103 Hacı Mehmet (Gürcükapı) Çeşmesi S.70 m. 3.00 m. 1.05 m. 2.00 m. 2.00.m. 0.40 m. Bugünkü durumu: Çeşme düzgün bazalt kesme taşdan yapılmıştır. Suyu şehir şebekesine bağlıdır. Tanımı: Çeşme enine dikdörtgen boyutlarında sivri kemerli olarak yapılmıştır. En üstteki profilli saçak silmelerinin altında iki sıra mukarnas dizisi yer almaktadır. Çeşmenin her iki yanını oluşturan blok taşlar üzerine kemer örülmüş ve kemer kilit taşı üzerine bir palmet motifi işlenmiştir. Ayna taşı üzerine yerleştirilen 0.80 m. x 0.71 m. boyutlarında mermere yazılmış vakfiye özeti niteliğindeki kitabe hemen dikkati çekmektedir. Kitabenin altında çeşme tası için yapılmış niş bulunmaktadır. Bu nişin kitabeye yakın olması, kitabenin alt satırına büyük ölçüde zarar vermiştir. Alt bölümü iri blok taşlardan inşa edilen çeşme önceleri iki lüleye sahipken, günümüzde şehir şebekesinden verilen musluk çeş- 111 69- HAFIZ ÇEŞMESİ Yeri: Yeğen Ağa Mahallesi, Cirit So-kak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşme üstünde yer alan kitabede H. 1300 / M 1883 tarihi yer almaktadır. Kitabesi: "Hafız Çeşmesi H.1300" Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşmenin inşasında oldukça büyük blok taşlar kullanılmıştır. Basık sivri kemerli bir nişe sahip olan çeşmenin kemeri, iki büyük blok taş üzerine oturmaktadır. İç iki köşesinde sütuncelere yer verilmiştir. Üst kısımda profilli bir saçağı bulunur. Tekne kısmı toprağa gömülü olan çeşmenin aynalığında kitabe, kitabenin altında tas yuvası yer almakta ve tek lüleden yer suyu akmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 2.10 m. 1.70 m. 1.55 m. 0.85 m. 1.05 m. 0. 45 m Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. Resim: 104 Hafız Çeşmesi 112 70- HAFIZ HAMZA ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi'nde bulunmak tadır. Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde yer alan kitabede 1949 yılında onarıldığı belirtilmektedir. Kitabesi: 1 -Etti tamir bunu 2-çeşmeyi 3-Hafız Hamza 4-fi ğurre Muharrem sene 949 Anlamı: 1-Bu çeşmeyi Hafız Hamza 1949 yılının Muharrem ayının ortalarında tamir etti. Resim: 105 Hafız Hamza Çeşmesi Tanımı: Kareye yakın bir blok şeklinde olan çeşme, sivri kemerli bir nişe sahiptir. İki büyük blok taş üzerine oturan niş kemerinin aynalığında kitabe ve tas yuvası yer almaktadır. Saçak kısmı sadece ön cepheye doğru taşmtı-lıdır. Su iki lüleden akmaktadır. Tekne kısmı toprağa gömülüdür. Resim: 105 Hafız Hamza Çeşmesi Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 2.45 m. 2.00 m. 2. 20 m 1.30 m. 0.80 m. 0. 37 m Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmaktadır. 113 . Yarı kısmına kadar toprak içerisine gömülü 71- HALICI ÇEŞMESİ Yeri: Palandöken lunmaktadır. Caddesi üzerinde bu- Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde yer alan kitabede çeşmenin adının da verilmiş olması pek karşılaşılmayan bir uygulamadır. Bu nedenle Halıcı Çeşmesi'nin ayrı bir yeri vardır. Dört satır halindeki yapım kitabesi şöyledir: Kitabe: Halıcı çeşmesi 1- Sahibül hayrat vel hasenat 2- Hacı Ahmet Efendi oğlu 4-Hacı Mehmet Halıcı sene 950 Anlamı: Halıcı Çeşmesi, hayır ve hasenat sahibi Hacı Ahmet Efendi oğlu Hacı Mehmet Halıcı tarafından 1950 yılında yaptırılmıştır. Tanımı: Basit ve küçük ölçülerde düzenlenmiş yuvarlak kemerli nişe sahip bir çeşmedir. Nişin alınlığında kitabesi yer almaktadır. Alt bölümün orta kesiminde lülesi, iki yanda üç dilimli kemeri ile birer tas yuvası yer alır ki bu şekilde düzenleniş, küçük ölçülerdeki çeşme için farklı bir uygulamadır. Kemer kilit taşı kırmızı renkli olup, üzerinde mahiyeti anlaşılamayan bir kabartma yer almaktadır. Kemerin üzengi hattında ki taşlar beyaz renkli ve profillidir. Saçak kısmında da yine profilli taşlar kullanılmış ve üç yönden taşıntı yapmıştır olan çeşmenin, iki yan dayanağının cephe Resim: 108 HalıcıÇeşmesi kısımlarında birer kabartmaya yer verilmiştir. Kabartmaların büyük bölümü toprak içerisinde kaldığından ne oldukları anlaşılamamıştır. Çeşmenin etrafının kazılarak ortaya çıkarılması ve tümüyle temizlenmesi gerekir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 1.40 m. : 1.36 m. : 0.40 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden yapılmıştır. Suyu akmayan çeşme büyük ölçüde sağlamdır. Resim: 107 Halıcı Çeşmesi 114 72-HANIM HAMAMI ÇEŞMESİ Yeri: Erzurum Kalesi yakınında, Ömer Duygun İlk Okulu duvarına bitişiktir. Yapım Tarini: Erzurum Belediyesi tarafmdan 1994 yılında onarılmıştır. Tanımı: Çeşme orijinalliğini kaybetmiş tamamen yenilenmiştir.Çeşmenin suyu Palandöken Dağından gelen su kaynağına bağlıdır. ölçüleri: Çeşme Çeşme Genişliği Çeşme ve : 2.10 m : 1.50 m : 0.52 m Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmaktadır. Resim: 109 Hanım Hamamı Çeşmesi Resim: 110 Hanım Hamamı Çeşmesi 115 73-HASAN AĞA ÇEŞMESİ Anlamı: Yeri: Erzurum Müzesi deposunda 220 envanter numaraya kayıtlı bulunan kitabesi. 0.56 m. x 0.29 m. boyutlarm-dadır. Devletlerin şanlı ağası Hasan Ağa çeşmenin sahibidir. O çok bağışlayan bu anı ona takdir eylemiş. Su yoluyla çeşme doğu tarafında iken, sonunda batıya götürdü. Çok çeşitli işler yaptı. Susuzları davet için Raci ona tarih dedi: "Gel Hasan ile Hüseyin aşkın duru suyu iç". Yapım Tarihi: Kitabesindeki son mısra ebced hesabına göre H.1075/ M. 1664 tarihini vermektedir. Kitabesi: 1-Sahib-i çeşme Hasan Ağa zîşân-ı düvel 2-Ana takdir eylemiş bu anı Vehhâbı ol 3-Canib-i şarkında iken lağımlı bu çeşmei 4-Akibet garba götürdü etti çok türlü amel 5-Davet-i atşân için Raci tarih dedi ana 6-Âb-ı safi iç Hasan ile Hüseyin aşkına gel Tanımı: Günümüzde mevcut olmayan çeşmenin sadece kitabesi kalmıştır. Kitabedeki yazının ve mermer malzemesinin kalitesi dikkate alındığmdaü, Hasan Ağa Çeşmesi'nin de önemli bir su yapısı olduğu muhakkaktır. Resim: 111 Hanım Hamamı Çeşmesi 116 74-HAŞILOĞLU ÇEŞMESİ Yeri: Kongre Caddesi, Filiz Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: 1982 yılında Erzurum Belediyesi tarafından onarılmıştır. Tanımı: Tek bir blok şeklinde yükselen çeşmenin üst kısmı, ortada palmete benzer bir motif, iki yanda akroter tarzı çıkıntılarla taçlandınlmıştır. Bir çeşme tas yuvasının ve tek lülenin yer aldığı blok, ön yüzü ile Gez Mahalle-si'ndeki Hızır Çeşmesi'ne benzemektedir. Yer suyunun aktığı bu çeşmenin orijinalde diğer Erzurum Çeşmelerine benzer bir yapısının olması gerekmektedir. Ancak günümüzde eski yapıya ait hiçbir kalıntı mevcut değildir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Bugünkü vaziyetteki akmaktadır. 1.70 m. 0.65 m. 0.40 m. durumu: Sağlam çeşmeden yer suyu Resim: 112 Haşıloğlu Çeşmesi 117 75-HIZIRIN ÇEŞMESİ Yeri: Gez Mahallesi'nde, Gez Camii'nin güney bahçe duvarına bitişik olarak yapılmıştır. 76- HÜSEYİN AĞA (HÜSO AĞA) ÇEŞMESİ Yeri: Veyis Efendi Mahallesi, Gümüşlü Kümbet Sokak'ta yer almaktadır. Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde mevcut olan 0.30 m. x 0.40 m. boyutlarındaki beş satırlık kitabeye göre Hüseyin Ağa H.1239/M.1823 yılında yeniden yaptırmış ve suyunu akıtmıştır. Çeşmenin arkasındaki mezarlıkta çeşmeyi yaptıran Hüseyin Ağa metfundur. Mezar taşında şunlar yazılıdır: Resim: 113 Hızırın Çeşmesi Tarihi: 1996 yılında Belediye tarafından yenilenmiştir. Tanımı: Çeşme alışılmışın dışında küçük kare blok şeklinde inşa edilmiştir. Tek bir çeşme tas yuvasının bulunduğu blok, gittikçe küçülen kademeli bir tepelikle sonlanır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.70 m. Çeşme Genişliği : 0.40 m. Çeşme Derinliği : 0.40 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Çeşme sağlam olup, yer suyu akmaktadır. Resim: 114 Hüseyin Ağa Çeşmesi 1-Hüvel hallâkül-baki 2-Ah ölüm şerbetini kana kana 3- Akibet bu Hüseyin Ağa içti 4-Eşref-i haneden iken eceli 5- Sevb-i mevt-i ana dahi biçti 6- Düştü bir mısrala tarihi 7-Hüso Ağa cihandan geçti 8-EI fatiha sene 1239?2i ve altında Tas yuvası yer almaktadır. Su tek lüleden verilmiştir. KONYALI; s. 165,166. 118 Anlamı: Baki olan yaratıcı odur.Ah sonunda Hüseyin Ağa ölüm şerbetini kana kana içti. Hanedanların en şereflisi iken eceli, ölüm elbisesini ona da biçti. Bir mısra ile tarihini düştü. Hüso Ağa dünyadan geçti El Fatiha, Yıl 1823. Çeşme Kitabesi: 1-Hüseyin Ağa olup bu hayra muvaffak 2-Yeniden eyledi bir çeşme ihya 3-Kabul eyle Hudâyâ sen bu hayrı 4-içen atşâne olsun afiyet 5-Sene 1239. Anlamı: Bu hayra Hüseyin Ağa muvaffak olup, Çeşme-i yeniden ihya etti. Ey Allahım sen bu hayrı kabul et ve içen susuza afiyet olsun. Yıl 1823. Tanımı: Dikdörtgen blok halinde, arkasındaki bahçe duvarına bitişik olarak inşa edilen çeşme, kırmızı renkli kesme taştan inşa edilmiştir. Sivri kemer nişli çeşmenin kemer aynalığında kita- Resim: 114 Hüseyin Ağa Çeşmesi Türbe Deresi sularına bağlıdır. Palandöken Dağları'nm Doğu kesiminde yer alan Kapıkaya Deresi ile daha doğudaki Türbe Deresi sularının birleşiminden oluşan Nazmerik Suları'nm hattına bağlıdır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.75 m. 1. 83 m. Duvar içinde 2.00 m. 1.15 m. O. 28 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. . 119 77- İSMAİL AĞA ÇEŞMESİ Yeri: Yeğen Ağa mahallesi Cami Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşmenin üzerindeki altı satırlık mermer kitabe de: Kitabe: 1-Sene 1147 2-Ağay-i sütüde nesep İsmail'in 3-Her kârda yâri ola avn-i Bari 4-Tarh-efgen olup çeşmeye Zib-ü revnak 5-Buldu peder-i mâcidinin âsârı 6-Der lüle leb-i teşneye Hazık tarih 7-iç ruh-i Hüseyin aşkına ma-i cari M. 1734 yılı yazılmıştır. İki tarih arasındaki farklılık İsmail Ağa ile babasının yaptırmış oldukları çeşmelerin her ikisini de zikretmek açısından yazılmış olsa gerektir. İsmail Ağa çeşmesine ait kitabe bugün maalesef mevcut değildir. Erzurum'da son yıllarda özellikle çeşme kitabelerinin ortadan kaldırıldığı, büyük bir ihtimalle tarihi eserlerle ilgilenen şahısların bu kitabeleri Anadolu'nun çeşitli bölgelerindeki zengin şahıslara ait çeşitli mekanları sadece süslemek(l) maksadıyla sattıkları sanılmaktadır. Bu yapılan yanlışlığın ve ihanetin biran önce önüne geçilmesi, tarihi eserlerimiz ve kültürümüz açısından büyük önem taşımaktadır. Anlamı: 1-Yıl 1734 2-Soylu İsmail Ağa'nın 3- Her işte Allah'ın yardımı onunla olsun 4-5- Çeşmeye düzen verince, şerefli babasının eserleri süslenip güzelleşti. 6-Susuzun dudağına hazık tarih söyler 7-Hüseyin'in ruhunun aşkın bu akan suyu iç. Kitabe üzerinde H.1147/M.1734 tarihi yer almaktadır. Erzurum Müftüsü Mehmet Hazık Efendi'nin hazırladığı tarih manzumesinin son mısraı ebced hesabına vurulunca H.l117/M. 1705 tarihi çıkmaktadır73. Fakat kitabenin başlangıç kısmına rakamla H.l 147/ Resim: 116 İsmail Ağa Çeşmesi (K.İşmen'den) Tanımı: İsmail Ağa çeşmesi yanındaki evin bahçe duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen blok halindeki çeşme sivri kemerli bir nişe sahiptir. Oldukça kaliteli bir kesme taş işçiliği ile inşa edilen çeşmenin üstteki saçak kısmı profilli iki büyük blok taştan oluşmaktadır. Çeşme aynalığında daha KONYALI; s. 166. 120 önceleri mevcut olan 0.45m. x 0.50 m. boyutlarındaki altı satırlık mermer kitabe bugün yerinde yoktur. Kitabenin hemen altında dikdörtgen tas yuvası, bunun da aşağısında çeşme lülesinin yeri bulunmaktadır. Çeşmenin teknesi zemine gömülüdür. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği Resim: 118 ismail Ağa Çeşmesi 2.80 m. 2.10 m. 2.30 m. 1.50 m. 1.10 m. 0.30 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taştan inşa edilen çeşme oldukça sağlamdır. Fakat kitabesi çalınmış olup, suyu da akmamaktadır. Resim: 119 İsmail Ağa Çeşmesi Resim: 117 İsmail Ağa Çeşmesi (K.İşmen'den) 121 78-İSTASYON MAHALLESİ ÇEŞMESİ Yeri: Kan ve Tivnik Köylerine giden yoldan Demir Yolu geçildikten sonra, yaklaşık 250 m. aşağıda sağdadır. Günümüzde yeni yapılan kooperatif evlerinin bahçesinde kalmıştır. 79-KADANA CAMİİ SULARI Yeri: Kadana Mahallesi, Kadana Camii'ndeki abdesthanede akmaktadır. Yapım Tarihi: 2000 yılında yer suyu üzerine yeni çeşme yapılmıştır. Tamını: Hiçbir mimari özelliği taşımayan çeşme, yeniden beton olarak inşa edilmiştir. Çaykara Deresi'nden gelen ve Erzurum'un en zengin su kaynaklarından birisini oluşturan Çaykara suları ile beslenen çeşmede iki lüleden yer suyu akmaktadır. Resim: İSO İstasyon Mahallesi Çeşmesi Resim: İSİ Kadana Camii Suları Yapım Tarihi: Kadana Camii'nin inşa tarihi olan H. 1165/M. 1751 yılında sularının da getirilmiş olması gerekir. Cami, İsmail Efendi'nin babası Kadanazâ-de İsmail Efendi tarafından yaptırılmıştır74. Tanımı: Akpmar suyu ile beslenen Kadana Camii suları, günümüzde herhangi bir sokak çeşmesinden akmamaktadır. Mevcut suyun tümü Kadana Camii'nin avlusunun altına inşa edilen yeni tuvaletlerden ve abdest alma yerlerinden akmaktadır. Akpmar Su yollarına bağlı olan bu suyun saniyede 2.5 litrelik kısmı Akpı-nar Çeşmesi'nde, 0.50 litrelik kısmı da Kadana Camii'nde aktığı tespit edilmiştir. Bugünkü durumu: Yer suyu akmaktadır. Çeşme tamamen yenidir. 74 KONYALI; S.818, 219. 122 80- KADIOĞLU ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi, Gölbaşı Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl eseri olan çeşme onarım görmüştür. Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşmenin yuvarlak kemerli bir nişi mevcuttur. Üzengi hattındaki taşlar yuvarlak profilli olarak verilmiştir. Kitabesi ve tas yuvası mevcut değildir. Yer suyu tek lüleden akmaktadır. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilen çeşmenin alt kesimi diğer Erzurum çeşmelerinde olduğu gibi iri blok taşlardan inşa edilmiştir. Tekne kısmı toprağa gömülüdür. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği -2,30 -1,85 -1,70 -1,04 -0,42 -0,19 Bugünkü durumu: Sağlam ve yer suyu akmaktadır. Resim: 122 Kadıoğlu Çeşmesi 123 81- KALE ÇEŞMESİ Resim: 123 Kale Çeşmesi Yeri: Erzurum Kalesi'nin giriş kapısının yanındadır. Kale duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Yapım Tarihi: H.1092/M.1681 yılında yapılmış ve H.1323/M.1905 yılında tamir ettirilmiştir. Üzerinde iki kitabe bulunmaktadır. 0.50 m. x 0.40 m. ölçülerindeki mermer kitabede çok güzel sülüs ile beş satır halindfe'$u kitabe bulunur: Kitabe: 1. Kalenin ağası olan pâkzatHem Ali namıdır er Hasan sıfat 2. Su getirdi kalenin kapısınaEyledi Hak'kâ ki ihyay-i mevat Anlamı: 3. Teşnegâne hayr için icra edip İki lüle şerbet-i kand-ı nebat 2. 4. Hak kabul etsin anın hayratını Kendünden sonra kalıp bula sebat 5. Üç adetle dediler tarihini Câri oldu çeşmeden hayat Sene 1092^5' 1. 3. 4. 5. Kalenin Ağası olan temiz zatHem Ali ismidir Hasan da sıfatıdır. Kalenin kapısına su getirdi. Allah rızası için inşa etti ki gerçekten de ölüleri diriltti Susuzlara hayır için iki lüle bitki şekerinden şerbet Akıttı Hak kabul etsin onun hayratını Kendinden sonra bu eseri ebedi olarak kalsın Üç adetle tarihini dediler Çeşmeden hayat aktı Yıl 1681 Son mısraı ebced hesabına vurulunca 1089 Hicri tarihi çıkmaktadır. Buna bir evvelki mısrada işaret edildiği gibi 3 adedi ilave edilince H.1092 yılı bulunur ki çeşme bu yılda yapılmıştır. Şair, çeşmenin suyunu iki lüleden akan şeker şerbetine benzetmektedir. Kitabeye göre çeşmeyi kale ağası Ali Ağa H.1092 / M. 1681 yılında IV. Sultan Mehmed'in hükümdarlığı yıllarında yaptırmıştır. Sonra çeşmenin kendi taşma 0.23 m. x 0.52 m. ölçülerindeki kısma ikr satır halinde şunlar kazınmıştır. 75 KONYALI; S. 166. 124 Kitabe: 1-Erzurum Redif kumandanı Merhum Seyfullah Paşa'nın 2-Kerimesi Merhume Servet Hanımın ruhuna el Fatiha Tamiri 1323 Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.60 m. 2.50 m. 1.00 m. 2.20 m. 1.50 m. 0.45 m. Bugünkü durumu: Sağlam durumdadır, ancak suyu akmamaktadır. Resim: 124 Kale Çeşmesi Çeşme harap olmuş, su yollan bozulmuştu. Erzurum Redif Kumandanı Seyfullah Paşa'nm kızı Servet Hanımın ruh istirahatı için H.1323/M.1905 yılında II. Sultan Abdülhamit zamanında tamir ettirilmiştir76. Tanımı: Klasik Erzurum çeşmeleri tarzında inşa edilen çeşmenin sivri kemerli bir nişi bulunmaktadır. Üst kısımda profilli bir saçak yer almaktadır. Çeşme aynalığının üstünde iki kitabe yer alır. Kitabelerden üstteki mermer üzerine yazılmış olup, inşa ki-tabesidir. Bunu altında yer alan ve çeşme taşma azınarak oluşturulan kitabe ise onarımına aittir. Kitabenin altında basık sivri kemerli tas yuvası yer almaktadır. Tek lülesinin olduğu anlaşılan çeşmenin tekne kısım, da tamamen zemine gömülmüştür. Erzurum'un en eski ve önemli çeşmelerinden olan Kale Çeşmesi'ne ait su, Saat 76 KONYALI; s. 166167. Resim: 125 Kale Çeşmesi Kulesi'nin yaklaşık 25-30 m. kadar batısındaki su taksim merkezinden gelmektedir. 2000 yılı Eylül ayında bizim de katıldığımız Erzurum Kalesi kazısı sırasında ortaya çıkarılan su yolu, Erzurum Kalesi'ne getirilen başka suların da olduğunu ortaya koymaktadır. Yine bu kazıda bir havuza ait bezemeli taş parçası da ortaya çıkarılmıştır ki bundan da Kale içerisinde ve havuz ve çeşmelerinin yer aldığını tespit etmiş bulunuyoruz. 125 82- KARAKÖSE MAHALLESİ ÇEŞMESİ 83- KARANFİL SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Bakırcı Mahallesi, Karanfil So-kak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Orijinal çeşme ortadan kalkmış, şimdiki ise 1975 yılında Belediye tarafından yaptırılmıştır. Yeri: Karaköse Mahallesi Tanımı: İki lüleden yer suyu tekneye akmaktadır. Çeşmeden arta kalan sadece tekne kısmıdır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.15 m. Çeşme Genişliği : 2.00 m. Çeşme Derinliği : 0.50 m. Resim: 126 Karaköse Mahallesi Çeşmesi Bugünkü durumu: Tamamen yeniden in şa edilen çeşmeden yer suyu akmaktadır. Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Küçük ölçülerdeki çeşme basık kemerli bir nişe sahiptir. Altı büyük parça taştan inşa edilen çeşmenin kemeri, tek bir blok taşa işlenmiştir. Kalıntılardan bir evin duvarına bitişik olduğu anlaşılan çeşmenin aynalığında tas yuvası yer almaktadır. Tek lülenin olduğu kısım kırılmıştır. Tekne kısmı toprağa gömülüdür. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 1.20 m. 1.40 m. 0,50 m. 1.20 m. 0,80 m. 0.25 m. Resim: 127 Karanfil Sokak Çeşmesi 126 84-KARATAZI ÇEŞMESİ Yeri: Veyis Efendi Mahallesi, Kümbet Caddesi üzerinde bulunmaktadır. 85-KAVAf LAR ÇARŞISI ŞADIRVANI Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi, Kavaflar Çarşısı, İki Kapılı Kahve yanında bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Tanımı: Şadırvan olarak yapılan bu su yapısının dört bir tarafında musluklar bulunmaktadır. Yer suyu ortadaki fıskiyeden küçük bir havuza dolmakta, oradan da alttaki daha büyük havuza akmaktadır. Akan suyun fazlası tahliye borusundan akıntıya verilmiştir. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taştan yeniden inşa edilen şadırvandan yer suyu akmaktadır. Resim: 129 Kavaflar Çeşmesi Resim: 128 Karatazı Çeşmesi Yapım Tarihi: Çeşmenin kitabesi yoktur. XIX.Yüzyılda yapılmış olmalıdır Tanımı: Bir evin bahçe duvarına bitişik olarak inşa edilen çeşme düzgün hatlardan oluşmayan sivri kemerli bir nişe sahiptir. Çeşmenin alt kesimi ve tekne kısmı toprağa gömülüdür. Çeşmenin üst kesiminde uzun bir blok taştan oluşan saçak yer almaktadır. Kemer aynalığında tas yuvası bulunur Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.00 m. 1.62 m. 2,00 m. 1.30 m. Duvar içi. 0.42 m. Bugünkü durumu: Nispeten sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır 127 86- KEŞENOBEY ÇEŞMESİ Yeri: Rabia Hatun Mahallesi, Keşenobey Sokak'ta yer almaktadır. Yapım Tarihi: 1943 yılında yenilenmiştir. Tanımı: Bir evin bahçe duvarı yanında yer alan çeşme, düzgün kesme taştan inşa edilmiştir. Yuvarlak kemerli niş aynalığında tas yuvası ve aşağıda da lüle kısmı yer almaktadır. Üzengi hattındaki taşları profilli olarak verilen çeşmenin yine profilli saçak kısmı mevcuttur. Saçağın üstünde üçgen bir taş üzerine rakamla 1943 tarihi yazılmıştır. Kitabenin bu şekilde yerleştirilişi Sason Bey Çeşmesi'nde de görülmektedir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 2.20 m. 1.75 m. 1.80 m. 1.02 m. 0.60 m. 0.15 m. Resim: 130 Keşonobey Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam durumdaki çeşmenin suyu akmamaktadır 128 87-KETENCİZADE CAMİİ ÇEŞMESİ 88- KIRKÇEŞME AYAĞI (HACI AHMET YURTTAŞ) ÇEŞMESİ Yeri: Camiikebir Mahallesi, Memiş Ağa Sokak'ta yer alan çeşme, Ketencizade Camii duvarına bitişiktir. Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi, Hacı Ahmet Yurttaş'm evinin bahçesinde bulunmaktadır. (Hacı Ahmet Yurttaş) Çeşmesi Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Resim: 131 Ketencizade Camii Çeşmesi Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Tanımı: Camii duvarına bitişik olarak yapılan çeşme tek lüleli olup kemersizdir. Onarımlarla değişikliğe uğrayan çeşmenin üst kısmına onarımlar esnasmda bir bezemeli kurun taşı yerleştirilmiştir. Kurun taşının hemen altında ise bir tas yuvası bulunmaktadır. Çeşmenin su teknesi toprağa gömülü olup, günümüze kadar sağlam bir şekilde ulaşmıştır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 1.95 m. : 1.20 m. : 0.20 m. Tanımı: Çeşme yapısı yoktur. Yer suyu iki ayrı yerde borular ile taş teknelere akıtılmıştır. Günümüzde bu evler yıkılmış olmasına rağmen sularından hala mahalle halkı istifade etmektedir. Bu suyun kaynağı Kırkçeşme Hama-mı'nın yaklaşık 10 m. yukarısmdaki köşede yer almaktadır. Resim: 133 Kırkçeşme Ayağı (Hacı Ahmet Yurttaş) Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. 129 89- KIRKÇEŞME Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi, Kırkçeşme Hamamı yanında bulunmaktadır. Kırkçeşme Sulanmn kaynağı Kırkçeşme Hamamı'nın yaklaşık lOm. yukarısm-daki köşede yer almaktadır. Bu kaynaktan 10 tapulu çeşme ile 6 umuma akan çeşme faydalanmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 2.00 m : 1.50 m : 0.70 m Bugünkü durumu: Düzgün malzemeden inşa edilmiştir. akmaktadır. kesme taş Yer suyu Resim: 134 Kırkçeşme (K. İsmen'den) Yapım Tarihi: XVI.Yüzyılda Rüstem Paşa Hanı'nı inşa ettiren Rüstem Paşa tarafından yaptırılmıştır7"7. Üzerinde kitabe yoktur. H. 111 O/M. 1698 yılında Caferzâde tarafından tamir ettirilmiştir. Son yıllarda yeniden onarılmıştır. Tanımı: Hamamın güneybatı duvarı köşesine yerleştirilen çeşme, basit tarzda dikdörtgen bloktan oluşmaktadır. Düzgün kesme taşlarla duvar örgüsü şeklinde inşa edilen çeşmenin mimari özelliği yoktur. Bir dizi şeklinde lülelerden akan su, günümüzde sadece iki lüleye yetebilmektedir. Üç lüle körel-miştir. Çeşme yüzeyinde kemerli derin tutulmuş bir tas yuvası yer almaktadır. Ancak Mahalle halkı tarafından verilen bilgilere göre bu çeşmenin bir cephe çeşmesi şeklinde düzenlendiği ve lüle sayısının 5 olduğu belirtilmektedir. 77 Resim: 135 Kırkçeşme KONYALI; s. 168. 130 90-KIRMACI CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Kırmacı Mahallesi, Kırmacı Camii yanında bulunmaktadır. 91-KIRMIZI ÇEŞME (ÇEŞME-İ SARA)-(AFİFE HATUN) Yeri: Vani Efendi Mahallesi, Afife çıkmazı Sokak'ta yer almaktadır. Yapım Tarihi: Çeşmenin alınlık kısmında mermer üzerine yazılmış dört satırlık Kitabede: 1- Min hayrat-ı Afife Hatun Zevcet-i 2- Es Seyyit Şeyh Mustafa Efendi 3- Ammerehu Allahu Taâlâ b'is-selameti sene 1192 Anlamı: Resim: 136 Kırmacı Camii Çeşmesi Seyyid Şeyh Mustafa Efendi'nin -Allah ona esenlikle uzun ömür versin- eşi Afife Hatun'un hayratından-dır.Yıl 1778 Yapım Tarihi: Çeşme 1994'de yenilenmiştir. Tanımı: Dikdörtgen boyutlarda kemersiz olarak düzenlenmiş bir çeşmedir. Camii duvarına bitiştirilmiş olan çeşmede tek lüleden su akmaktadır. Üzerinde Belediyenin 1994 yılında yerleştirdiği kitabe bulunmaktadır. Palandöken Dağ suyuna bağlıdır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.10 m. Çeşme Genişliği : 1.10 m. Çeşme Derinliği : 0.50 m. Bugünkü durumu: Kamber taşından yapılmıştır. Sağlam ve suyu akmaktadır. Resim: 137 Kırmızı Çeşme (Çeşme-i Sara veya Afife Hatun) 131 Kitabeden anlaşıldığına göre Çeşme H.1192/M.1778 yılında Şeyh Mustafa'nın hanımı Afife Hatun adına yapılmıştır. Şeyh Mustafa, Şeyhler Medre-sesi'nin banisidir. Müftü Şeyh Mustafa Efendi Karabağlı Şemseddin Efendi'nin kızı Şerife Hatun'un parasıyla H. 1174 /M. 1760-1761 yılında Şeyhler Ca-mii'nin karşısındaki on iki odalı medreseyi yaptırmıştır78. Bu çeşme Şeyhler Medresesi'nden on sekiz yıl sonra yapılmıştır. Çeşmenin sağ tarafına yeni harflerle "İkinci bani H. Özsabri Bey'in hayratıdır. 1941" Bu yazıttan da çeşmenin Sabri Bey tarafından ihya edildiği anlaşılmaktadır. Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde Erzurum Evkafı Fihrist Defteri'nin 1812 numarasında Afife Hanım'ın bu çeşme için vakf ettiği gelirler yer almaktadır^. Resim: 139 Kırmızı Çeşme (Çeşme-i Sara veya Afife Hatun) Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşmenin sonraki onarımlarda oluşturulan yuvarlak kemerli bir nişi mevcuttur. Çeşme genişliğince uzanan teknenin üstüne iki büyük blok yan taş ile çeşmenin üst kısmı taşınmaktadır. Aynalıkta çeşme kitabesi yer alır. Yazıtın altında kaş kemerli tas yuvası bulunmaktadır. Profilli saçağa sahip çeşmenin yer suyu iki lülesinden akmaktadır. Palandöken Dağ suyuna bağlıdır. Resim: 138 Kırmızı Çeşme (Çeşme-i Sara veya Afife Hatun) 78 KONYALI; s.257. 79 KONYALI; S. 168. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.10 m. 1.70 m. 0.30 m. 1.60 m. 1.25 m. 0.25 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taştan yapılmış olan çeşme, sağlam durumda olup yer suyu akmaktadır 132 92- KORUKÇU SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesinde Korukçu Sokak'ta bulunmaktadır. bulunduğu yere bir bezemeli kurun yerleştirilmiştir. Üzerinde bir de tas yuvası bulunmaktadır. Önündeki tekne kısmında yarıya kadar toprağa gömülü olmakla beraber sağlam bir şekilde günümüze ulaşmıştır. Çeşme üç yönden silme ile çerçevelenmiştir. Bu silmeler çeşmenin alt bölümünde yataya dönmüştür. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 1.95 m. 1.50 m. 0.60 m. 1.60 m. 1.00 m. 0.13 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden yapılmış olan çeşmenin yer suyu azalmış olmasına rağmen günümüzde de akmaktadır. Resim: 140 Korukçu Sokak Çeşmesi I Yapım Tarihi: Çeşmenin yakınında bir Erzurum evi, yıkılmış haliyle varlığını korumaktadır. Bu evin girişi üzerindeki bir kitabede H.1230/M.1815 tarihi bulunmaktadır ki, bu çeşmenin de aynı tarihlerde yapılmış olması muhtemeldir. Erzurum Belediyesi tarafından 1983 yılında onarılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme, yuvarlak kemerli olarak inşa edilmiştir. Tek Hileli olan çeşmenin lülesinin 133 Aşağı Mumcu Mahallesi Yer sularına bağlıdır. 93-KORUKÇU SOKAK ÇEŞMESİ II Yeri: Lala Paşa Mahallesi Korukçu So-kak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XVIII.Yüzyıl sonları Tanımı: Dikdörtgen formdaki çeşme bir duvara bitişik olarak inşa edilmiştir. Sivri kemerli çeşme nişi oldukça sadedir. Tas yuvası kemer alınlığının yukarısına yerleştirilmiştir. Çeşmenin lüle kısmı dahi günümüzde toprağa gömülüdür. Çeşmenin saçak bölümü basit bir profille belirtilmiş, üst kısmında ise duvar örgüsü devam etmektedir. ölçüleri: S.02 m. 2.10 m. Çeşme Yüksekliği Duvara bitişik Çeşme Genişliği 1.70 m. 1.05 m. Çeşme Berinligi Kemer 0.35 m. Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden edilmiştir. Suyu akmamaktadır. inşa Resim: 141 Korukçu Sokak Çeşmesi II (K.İşmen'den) 134 94-KÖMÜRCÜOĞULLARI ÇEŞMESİ Yeri: Yeğenağa Mahallesi, Kümbet So-kak'ta Kömürcüoğullarınm evine bitişik olarak yapılmıştır. düşüren bir müdahale ile evin içerisinden açılan bir pencere, çeşme kemerinin yarısından yukarısını tamamen yok etmiştir. ölçüleri: Resim: 142 Kömürcüoğulları Çeşmesi Çeşme Yüksekliği 1.25 m. Çeşme Genişliği 1.68 m. Çeşme Derinliği Duvar içi Kemer Yüksekliği 1.75 m. Kemer Genişliği 1.10 m. Kemer Derinliği 0.25 m. Bugünkü durumu: Bir bölümü yıkılan çeşmenin suyu da akmaktadır. Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Evin duvarına bitişik olarak yapılan çeşme sivri kemerli ve tek Hilelidir. Çeşmenin yarıdan yukarısı silme ile çerçevelenmiştir. Üzengi hattındaki taşlar da profilli olarak verilmiştir. Önündeki teknesi de yarıya kadar toprağa gömülü olarak varlığını korumaktadır. Ancak çeşmeyi görenleri hayrete 135 95-KURŞUNLU CAMİİ ÇEŞMELERİ (FEYİZİYE CAMİİ ÇEŞMELERİ) Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi Kurşunlu Camii Avlusunda bulunmaktadır. Tanımı: Kurşunlu camiinin avlu kısmının batısında yer almaktadır. İki basamaklı merdivenle inilen çeşme sahanlığı iki yandaki kemerle cami girişme açılır. Batı tarafında üç tuvalet, güney ve batı kesiminde ise çeşme muslukları sıralanmıştır. Altı lüleden suyu akmaktadır. Düzgün kesme taşla inşa edilen çeşmenin bir bölümü yenilenmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Uzunluğu Resim: 143 Kurşunlu Camii (Peyiziye Camii) Çeşmesi : 0.70 m. : 3.50 m. Bugünkü durumu: Sağlam ve yer suyu akmaktadır. Erzurum'da orijinal durumunu muhafaza eden tuvalet ve sıra çeşmelere ender örneklerden biridir. Bu haliyle korunması gerekir. Tarihi: XVIII Yüzyıl başlarında Kurşunlu Camisinin banisi olan Feyzullah Efendi tarafından yaptırılmıştır. Resim: 144 Kurşunlu Camii (Feyiziye Camii) Çeşmesi 136 96-KURTULUŞ ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesinde Kurtuluş İlkokulu bahçe duvarına bitişik olarak yapılmıştır. 97-KÜMBET ÇEŞMESİ Yeri: Taşmescid Mahallesi, Kümbet Cad-desi'nde bulunmaktadır. Resim: 145 Kurtrluş Çeşmesi Yapım Tarüıi: XX. Yüzyıl Tanımı: Orijinalliğini tamamen yitiren çeşme, Erzurum Belediyesince yeniden yaptırılmıştır. Tek lüleli çeşmenin hiçbir mimari özelliği yoktur. Aşağı Mumcu Mahallesi Yer sularına bağlıdır. Bu suyun menbaı Yukarı Mumcu Camii arkasında bulunan Çocuk Yuvası'nın bahçesi altındaki kaynaktır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.25 m. Çeşme Genişliği : 2.10 m. Bugünkü durumu: Yer suyu akmaktadır. Resim: 146 Kümbet Çeşmesi Yapım Tarihi: XTX.Yüzyıl Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme duvara bitişik olarak yapılmıştır. Yuvarlak kemerli olarak düzenlenmiş ve tek lülesi bulunmaktadır. Teknesi tamamen toprağın altında kalmıştır. Kemer alınlık kısmında bir tas yuvası yer alır. Çeşmenin üzerinde hafif ta-şmtılı saçak kısmı ve üzengi hattındaki taşlar profilli olarak verilmiştir. Lüle kısmına günümüzde musluk takılmıştır. 137 96-KURTULUŞ ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesinde Kurtuluş İlkokulu bahçe duvarına bitişik olarak yapılmıştır. 97-KÜMBET ÇEŞMESİ Yeri: Taşmescid Mahallesi, Kümbet Caddesi'nde bulunmaktadır. Resim: 145 Kurtrluş Çeşmesi Yapım Tarüıi: XX. Yüzyıl Tanımı: Orijinalliğini tamamen yitiren çeşme, Erzurum Belediyesince yeniden yaptırılmıştır. Tek lüleli çeşmenin hiçbir mimari özelliği yoktur. Aşağı Mumcu Mahallesi Yer sularına bağlıdır. Bu suyun menbaı Yukarı Mumcu Camii arkasında bulunan Çocuk Yuvası'nın bahçesi altındaki kaynaktır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.25 m. Çeşme Genişliği : 2.10 m. Bugünkü durumu: Yer suyu akmaktadır. Resim: 146 Kümbet Çeşmesi Yapım Tarihi: XTX.Yüzyıl Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme duvara bitişik olarak yapılmıştır. Yuvarlak kemerli olarak düzenlenmiş ve tek lülesi bulunmaktadır. Teknesi tamamen toprağın altında kalmıştır. Kemer alınlık kısmında bir tas yuvası yer alır. Çeşmenin üzerinde hafif ta-şmtılı saçak kısmı ve üzengi hattındaki taşlar profilli olarak verilmiştir. Lüle kısmına günümüzde musluk takılmıştır. 138 ölçüleri: Çeşme Yüksekliğia Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği S.10 1.80 0.50 1.80 0.95 0.15 m m. m. m. m. m. 98-LEYLAK SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Kırmacı Mahallesi, Leylak Sokak'ta bulunmaktadır. Resim: 147 Leylak Sokak Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin on yıl öncesine kadar suyu akarken günümüzde suyu akmaktadır. R Yapım Tarihi: 1980 yılında Erzurum Bee lediyesi s tarafından onarılmıştır. i Tamım: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme m kemersiz düz bir şekilde yapılmıştır. Tek lüleli : olan çeşmenin önünde teknesi, orta kesiminde bir 1tas yuvasına yer verilmiştir. Çeşmenin 4 üzerinde profilli bir saçak yer almaktadır. 7 Ölçüleri: L Çeşme e Yüksekliğia : 1.90 m. Çeşme : 1.42 m. y Genişliği Çeşme : 0.70 m. l Derinliği a Bugünkü k durumu: Sağlam olan çeşmeden yer suyu akmaktadır. S i 139 99- MAHMUDİYE CAMİİ ÇEŞMESİ merli tas yuvası, onun da altında tek lüle bulunmaktadır. Orijinal teknesi olmayan Yeri: Mahmudiye Camii yanında bulun- çeşmeye betondan bir su teknesi yapılmıştır. Palandöken Dağ suyuna maktadır. bağlıdır. Yapım Tarihi: XVIII. Yüzyıldan olması gereken çeşme, sonradan Erzurum BeÖlçüleri: lediyesi tarafından onarılmıştır. 1.85 m. Çeşme Yüksekliği 1.85 m. Tanımı: Tek lüleli ve küçük ölçülerde ya- Çeşme Genişliği 0.92 m. pılmış bir çeşmedir. Mimari özellik ta- Çeşme Derinliği 1.13 m. şımayan çeşmenin basit bir yapısı vardır. kemer genişliği 0.40 m. Onarım sırasında iki yana sütun şeklinde Kemer derinliği yan dayanak konulmuş, bunların üzerine profilli başlıklar ve üstüne düz atkı taşıyla Bugünkü durumu: Kesme taş ve betondan yapılmıştır. Yer bir niş meydana getirilmiştir. Niş suyu akmaktadır. içerisinde basık kaş ke- Resim: 148 Mahmudiye Camii Çeşmesi 140 100-MAHMUT PAŞA ÇEŞMESİ Yapım Tarüıi: 1947 Yeri: 23 Temmuz Ortaokulu bahçe duvarının alt köşesinde bulunmaktadır. Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme, yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Çeşmenin kemer alınlığı içerisinde bir tas yuvası nişi açılmıştır. Kemer üzengi taşlarında ve çeşmenin üst kısmında profilli taşlar kullanılmıştır. Ayrıca çeşmenin en üst kısmında ise çeşme semerine yer verilmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Resim: 149 Mahmut Paşa Çeşmesi 2.25 m. 1.85 m. 0.85 m. 1.90m. l.OOm. 0.25 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden yapılmıştır. Yer suyu akmamak-tadır. Resim: 150 Mahmut Paşa Çeşmesi 141 101- MAZİ SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Gez Mahallesi Çaykara Caddesi üzerinde yer almaktadır. 102-MEHDİ EFENDİ MAHALLESİ (HACİ ÖMER AĞA) ÇEŞMESİ Resim: 152-154 Yeri: Mehdi Efendi Mahallesi Dolanbaş Sokakta bulunuyor. Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde yer alan kitabeye göre H.1233/M.1818 yılında Hacı Ömer Ağa tarafından yaptırılmıştır. Kitabe: 1-Vesekahum rabbuhum seraben tahura 2- ..................................... 3-Sahibül hayrat vel hasenat.... 4-Ser sekson el-hac Ömer Ağa Sene 1233 Anlamı: "Rableri, onlara temiz içeceklerden içirdi". Hayır ve hasenat sahibi Hacı Ömer Ağa'nın hayrıdır. Yıl 1818 Resim: 151 Mazi Sokak Çeşmesi Yapım Tarihi: 1978 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yapılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşmenin nişi bulunmamaktadır. Bir lüle ve bir tas yuvası vardır. Tekne kısmı yoktur. Çeşmenin taşları gelişi güzel yerleştirilmiştir. Resim: 152 Mehdi Efendi Mah. Çeşmesi ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.85 m. Çeşme Genişliği : 1.42 m. Çeşme Derinliği : 0,70 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. 142 Tamım: İki yüzlü olarak yapılan çeşme, bir eski evin bahçe duvarı içindedir. Üzerinde 5 satırlık kitabe bulunmaktadır. Çeşmenin bahçe dışına bakan yüzü daha itinalı yapılmış olup, yuvarlak kemerli olarak düzenlenmiştir. Kemer alınlık kısmında kaş kemerli bir tas yuvası açılmıştır. Çeşmenin kemer üzengi taşlarında ve saçak kısmında ise profilli taşlar kullanılmıştır. Bahçe içerisine bakan yüzü ise daha basit düzenlenmiş olup, sivri kemerli yapılmaya çalışılmıştır. Önünde yer alan su teknesi yarıya kadar toprağa gömülüdür. Bu yüzü daha çok tahrip olmuştur. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği 2.80 m Kemer Yüksekliği 2.00 m. Çeşme Genişliği 2.25 m. Kemer Genişliği 1.50 m. Çeşme Derinliği 0.85 m. Kemer Derinliği .25 m. taş Bugünkü durumu: Kesme yapılmıştır. akmamaktadır. malzeme-den Suyu Resim: 154 Mehdi Efendi Mahallesi Çeşmesi Resim: 153 Mehdi Efendi Mahallesi 143 103- MEHMET BİLGİLİ ÇEŞMESİ Yeri: Abdurrahman Ağa Mahallesi'nde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: 1977 yılında Belediye tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme, yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Tek lüleden suyun aktığı çeşme de tas yuvası bulunmamaktadır. Kemer üzengi taşlarında ve saçak kısmında profilli taşlar kullanılmıştır. Çeşmenin su teknesi ev kurunu ~>lup, üzerinde rakamla H.1S18 tarihi yazılıdır. Bu da M. 1803 yılma tekabül etmektedir. Önceden var olan çeşme 1977 yılında yeniden düzenlenmiş olmalıdır. Ölçüleri: Çeşme Genişliği : 1.90 m. Çeşme Yüksekliği : 1.55 m. Çeşme Derinliği : 0.64 m. Kemer Yüksekliği : 1.50 m. Kemer Genişliği : 0.92 m. Kemer Derinliği : 0.13 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşme kesme taş malzemeden yapılmış ve yer suyu akmaktadır. Resim: 155 Mehmet Bilgili Çeşmesi 144 104- MEHMED EMİN AĞA (SAKSONCUBAŞS) ÇEŞMESİ Yeri: Yukarı Mumcu Mahallesi'nde, Yukarı Mumcu Camii müştemilatının doğu duvarına bitişiktir. Yapım Tarihi: H.12S0/M1805 yılında Muhammed Emin Ağa tarafından yaptırılmış, 1949 yılında Belediye tarafından onarılmıştır. Kitabede: 1-Sahibül hayrat 2-Ser Saksoniyy-î Dergâh-i 3-Âli Mehmed Emin Ağa Sene1220"8O Anlamı: Yüce Saksoniye Dergahı başı hayır sahibi Mehmet Emin Ağa tarafından 1805 yılında yaptırılmıştır. Resim: 157 Mehmet Emin Ağa (Saksoncubaşı) Çeşmesi Tanımı: Dikdörtgen boyutlarda ve yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Kemer alınlık kısmında bir tas yuvası bulunmaktadır. Kemer üzengi hattında ve saçak kısmında profilli taşlar kullanılmıştır. Su teknesi tamamen toprağa gömülü olan çeşmenin kitabesi alışılmışın dışında, çeşme üzerine yerleştirilmiştir. Bu durumun onarım esnasında meydana getirildiği anlaşılmaktadır. ölçüleri: 2.00 m. Çeşme Yüksekliği 1.85 m. Çeşme Genişliği Çeşme 0.45 m. Derinliği Kemer 1.60 m. Yüksekliği Kemer 1.00 m. Genişliği Kemer 0.16 m. Derinliği Resim: 156 Mehmet Emin Ağa (Saksoncubaşı) Çeşmesi 80 Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmamaktadır. KONYALI; S. 172. 145 Mehmet akıttı. Allah onu her çeşit zaaftan ve kederden uzak ve ihsanlarda bulunmayı nasip etsin". 105- MEHMET KETÛDA (GÜRCÜ MEHMET PAŞA) ÇEŞMESİ Çeşmenin üzerinde tarih yoktur. İ.H.Konyalı, Evliya Çelebi'nin ebced hesabıyla tarihini verirken ( Jü) kelimesinin, (J*) şeklinde yanlış okuduğunu ve öyle kopya ettirdiğini Yapım Tarihi: Çeşme kemerinin altındaki söylemektedir. Tarihi veren ( ijjUr ov* \çj ) mermer kitabe sülüs harflerle yazılmıştır. kelimesi ebced hesabına vurulunca 455 Arapça olarak yazılan kitabede: rakamı çıkmaktadır. Bu rakama ( Jü ) kelimesi eklenince toplam H.576/ M. 1180 1-Ecra hazi-hi's sadakat il cariyeti Mehmet Kethüday-i tarihi çıkar ki Osmanlı döneminden kalan bu 2-Mustafa Paşa aleyh-i meberrat-üt tariyeti min eyhan çeşme için çıkan rakam erken bir tarihtir. 3-An-il kûdurati ariye't-ti't-tarihi kale fi ha aynün cariye Bazı kişiler bu çeşmenin Gürcü Mehmet Paşa'ya ait olduğunu belirtmektedirler. Gürcü Anlamı: Mehmet Paşa Camii'ni H.1058/ M. 1648 "Bu akar sadakayı "suyu" Mustafa Paşa'nın kethüdası tarihinde, Sultan Melik'in (Emir Saltuk'un) harap olan caminin yerine inşa ettirilmiştir. Çeşmenin de bu camii ile birlikte yaptırılmış olması doğru bir yaklaşım olur düşüncesi içindeyiz81. Yeri: Sultan Melik Mahallesi'nde, Kümbetlerin karşısmdadır. Üç Resim: 158 Mehmet Ketûda (Gürcü Mehmet Paşa) Çeşmesi 81 KONYALI; S. 168-169. 146 106-MİDİLLİ ÇEŞMESİ Tanımı: Dikdörtgen boyutlarda sivri kemerli bir nişe sahiptir. Çeşmenin her iki yanını oluşturan blok taşlar üzerine kemer örülmüştür. Kemerin aynalığında kitabe yer almaktadır. Üstte üç yandan dışa taşmtı yapmış bir saçak bulunmaktadır. Çeşmenin doğusuna bitişik olarak devam eden beş kemer izi vardır. Bu izlerden dolayı burada bir kemer dizisinin yer aldığı ancak bunların ne amaçla yapıldığı tam olarak anlaşılamamıştır. Alt kısımdaki uzun yalak, hayvanların da su ihtiyaçlarını burada karşıladıklarını ortaya koymaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 3.10 m. Çeşme Genişliği: 2.43 m. Çeşme Derinliği: 0.80 m. Kemer Yüksekliği: 2.60 m. Kemer Genişliği: 1.40 m. Kemer Derinliği: 0.60 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taştan yapılmıştır. Suyu akmaktadır. Yeri: Kadana Mahallesi Akpmar So-kak'ta bulunmaktadır. Resim: 160 Midilli Çeşmesi Yapım Tarihi: XDK.Yüzyıl sonları. Tanımı: Duvar yüzeyine bitişik inşa edilen çeşme büyük ölçüde tahrip olmuştur. Yarıya kadar olan kısmı toprağa gömülüdür. Kalan bölümlerden anlaşıldığına göre sivri kemerli bir nişe sahip olduğu, bir çeşme tas yuvasının bulunduğu ve suyunun da bir lüleden aktığı anlaşılmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.80 m. Çeşme Genişliği : 1.00 m. Bugünkü durumu: Kalan kısımlar düzgün kesme taş malzemeden inşa edildiğini ortaya koymakta olup, suyu ak-mamaktadır. . 147 107- MİLLET BAHÇESİ SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesi, Millet Bahçesi Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl Resim: 162 Millet Bahçesi Sokak Çeşmesi Tanımı: Bir duvara bitişik olarak inşa edilen çeşmenin niş kemeri tek bloktan taştan basık kemerlidir. Onarım gördüğü anlaşılan çeşmenin alt bölümleri büyük blok taşlardan oluşmaktadır. Tek Hilelidir. Aşağı Mumcu Mahallesi Yer sularına bağlıdır. ölçüleri: 1.70 Çeşme Yüksekliği m. Çeşme Genişliği 1.50 Çeşme Derinliği Çaykara sularına bağlıdır. Bugünkü durumu: Kalan kısımları düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Tek lüleden yer suyu akmaktadır. Resim: 161 Millet Bahçesi Sokak Çeşmesi Resim: 162 Millet Bahçesi Sokak Çeşmesi 148 108- MOLLAKAYA CAMİİ ÇEŞMESİ 109- MORALİ SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Yoncalık Mahallesi, Camii Sokak'ta Molla Kaya Camii yanındadır. Yeri: Yukarı Mumcu Mahallesi Resim: 163 Mollakaya Camii Çeşmesi Yapım Tarihi: Orijinal çeşmenin camii ile birlikte 1753 yılında yaptırılmış olabileceğini tahmin etmekteyiz. Şimdiki çeşme 1996 yılında Erzurum Belediyesince yeniden yaptırılmıştır. Resim: 164 Morali Sokak Çeşmesi Tanımı: Belediye tarafından yapılmış modern bir çeşmedir. Dikdörtgen boyutlarda ve yuvarlak kemerli olan çeşme, adeta eyvan şeklinde derinleştirilmiştir. Tek Hileli olup, önünde su teknesi bulunmaktadır. Palandöken Dağ suyuna bağlıdır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer genişliği Çeşme Derinliği Kemer derinliği 2.40 m. S.05 m. 1.80 m. 0.82 m. 1.00 m. 0.60 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Erzurum Belediyesi Tanımı: Tamamen yeni olan ve betondan yapılmış çeşmenin hiçbir mimari özelliği yoktur. Aşağı Mumcu Mahallesi Yer sularına bağlıdır. Bu suyun men-baı Yukarı Mumcu Camii altında bulunan Çocuk Yuvasının Bahçesi altındadır. Kurtuluş İlkokulu önünde bulunan çeşme ile aynı hattan gelen su bu çeşmeden de akıtılmıştır. Ölçüleri: Yüksekliği Genişliği 1.20 m. 0.80 m. Bugünkü durumu: Betondan yapılmıştır ve yer suyu akmamaktadır. 149 110- MUHTAR ÇEŞMESİ Yeri: Bakırcı Mahallesinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XVIII.Yüzyıl Tanımı: Bahçe duvarına bitişik olarak yapılan çeşme kareye yakın ölçülerde düzenlenmiştir. Yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Düzgün kesme taşla inşa edilen çeşmenin tas yuvası ve bir lülesi bulunmaktadır. Onarım görmüştür. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 1.80 m. 1.60 m. 0.65 m. 1.40 m. 0.90 m. 0.14 m. Bugünkü durumu: Sağlam ve yer suyu akmaktadır. Resim: 165 Muhtar Çeşmesi 150 111-MURAT PAŞA CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Murat Paşa Camii yanındaki Yorgancı Sokağı başında bulunmaktadır. Yapım Tariiıi: XVIII. Yüzyıl Tanımı: Sivri kemerli bir nişe sahip olan çeşme dikdörtgen boyutlarda olup, duvara bitişik olarak inşa edilmiştir. Çeşmenin üzerinde profilli taşlarla bir saçak kısmı bulunmaktadır. Kemer alınlık kısmında bir tas yuvası yer alır. Çeşmenin su tekne kısmı ise tamamen toprak altında kalmıştır. Suyu günümüzde akmamaktadır. Ancak orijina- linde Murat Paşa sularının akıtıldığı önemli bir çeşmedir. Palandöken Dağ suyuna bağlı olarak yapılmıştır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.40 m. 1.85 m. 0.45 m. 180 m. 1.25 m. 0.25 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiş ve sağlamdır. Suyu akmaktadır. Resim: 166 Murat Paşa Camii Çeşmesi 151 Yapım Tarüıi: XIX. Yüzyıl 112- MURAT PAŞA HAMAMI ARKASINDA BULUNAN ÇEŞME Yeri: Murat Paşa Hamamı'mn arkasında bulunmaktadır. Resim: 167 Murat Paşa Hamamı Arkasında Bulunan Çeşme Tanımı: Mimari özelliği yoktur. Dikdörtgen boyutlarda olup, üçgen almlıklı olarak yapılmıştır. Çeşme içerisinde dikdörtgen bir niş oluşturulmuş ve bu niş içerisinde küçük bir tas yuvası açılmıştır. Ayrıca çeşmenin su teknesi toprağa gömülüdür. Palandöken Dağ suyuna bağlıdır. Ölçüleri: Çeşme : Genişliği 1.80 Çeşme : Yüksekliği 2.00 Çeşme : Derinliği 0.90 Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmamakta-dır. Resim: 167 Murat Paşa Hamamı Arkasında Bulunan Çeşme 152 113-MUSTAf A BOYDAŞ ÇEŞMESİ 14-MUTİZADE ŞERİF BEY ÇEŞMESİ Yeri: Gez Mahallesi, Numune Hastanesi arkasındadır. Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesi'nde, Çeşme Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XLX.Yüzyıl Mutizade Şerif Bey tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Oldukça sade, dikdörtgen blok halindeki çeşmenin niş kemeri onarımlar sırasında büyük ölçüde şekil bozukluğuna uğratılmıştır. Üstteki profilli saçak dışında bezeme unsuru yoktur. Tekne kısmı beton olan çeşmenin bir lülesi ve bir tas yuvası bulunmaktadır. Resim: 169 Mustafa Boydaş Çeşmesi Yapım Tarihi: XX.Yüzyılda Mustafa Boydaş tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen formdaki çeşmenin yuvarlak kemeri yan dayanaklara oturur. Çeşme dayanak başlıkları ve üzengi hattı kaim bir profille belirlenmiştir. Üstte hafif taşkın düz saçak yer alır. Kemer alınlığında kaş kemerli tas yuvası ve aşağıda iki lülesi bulunmaktadır. Çeşmenin tekne kısmı ise ileriye doğru taşmtı yapar. Çeşmeye ait olduğu sanılan bir kitabe parçası çeşmenin tas yuvası içerisine konulmuştur. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği ölçüleri: Çeşme Genişliği Çeşme Yüksekliği Çeşmenin Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği 1.60 m 2.00 m 0.70 m 1.50 m 0.75 m Bugünkü durumu: Kesme taştan inşa edilen çeşmede yer suyu akmaktadır. 2.15 m 1.70 m. 1.80 m. 1.05 m. 0.50 m. 0.14 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiş olup, yer suyu akmaktadır. Resim: 170 Mutizade Şerif Bey Çeşmesi 153 115- NARMANLI CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Tebrizkapı Caddesi üzerinde, Narmanlı Camii'nin bahçe duvarına bitişik olarak yapılmıştır. Yapım Tarüıi: Çeşme üzerindeki kitabede: 1-Alametden 2- Bugün bana ise yarın sanadır 3- Sahip-ül el hayrat el Hacı sekban 4- Mustafa Ağa ibn-i Ebubekir Sene 1147 H.1147 tarihi M. 1734 yılma tekabül etmektedir. Ebubekiroğlu Mustafa Ağa yaptırmıştır. Çeşmede 1976 yılında Belediye tarafından onarım yapılmıştır. Tanımı: Eski bir fotoğrafta, Harmanlı çeşmelerinin ilk halinin de iki çeşme gözünden ibaret olduğu görülmektedir. Sivri kemerli nişlerde birer tas yuvası ve ikişer lülenin yer aldığı anlaşılmaktadır. Bu çeşme tamamen yıkılmış yerine 1976 yılında yeni çeşmeler yapılmıştır. Enine dikdörtgen boyutlarda olup, ikiz çeşmedir. Çeşmeyi üstten, üç yanını dolaşan bir saçak kısmı sınırlar. Çeşme nişleri sivri kemere sahiptir. Kemerler kademelidir. İki kemer ortada bir ayağa oturmaktadır. Kemer arasına yerleştirilen kitabeler iki bölümden oluşmaktadır. Mermer üzerine ikişer satır halinde yazılmıştır. Ayakların köşeleri kaval silmelerle hareketlendi- Resim: 171 Harmanlı Camii Çeşmesi 154 rilmiş, böylece sütunce görünümü verilmek istenmiştir. Çeşmelerin her ikisi de pirinçten ikişer lülelidir. Tas için iki çeşmede sivri kemerli birer niş vardır. Tekne kısmı toprağa gömülü olup, çeşme ile aynı taştan yapılmıştır. ölçüleri: Çeşme Genişliği Çeşme Yüksekliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 4.00 m. 2.60 m. 0.70 m. 2.30 m. 1.32 m. 0.20 m. Bugünkü durumu: Düzgün kırmızı kesme taştan inşa edilmiştir. Su akmamakta-dır. Resim: 172 Narmanlı Camii Çeşmesi Resim: 173 Narmanlı Camii Çeşmesi 155 156 116- NENE HATUN ÇEŞMESİ 117- NUMAN ÇEŞMESİ Yeri: Mahallebaşı'nda bulunmaktadır Yeri: Kırmacı Mahallesi, Sokak'ta bulunmaktadır. Değirmi Resim: 174 Nene Hatun Çeşmesi Yapım Tarihi: XX. Yüzyıl Resim: 175 Numan Çeşmesi Tanımı: Cumhuriyet Dönemi'nde yapılan çeşmenin üzerinde Nene Hatun büstü bulunmaktadır. Çeşme kısmı mimari özelliklerden uzak, kareye yakın ölçülerde düzenlenmiş olup, iki lüleden yer suyu akmaktadır. Bu suyun kaynağı Çakal Ahmet Yer sularıdır. Ölçüleri: Çeşme Genişliği : 0.80 m. Çeşme Yüksekliği : 0.70 m. Çeşme Derinliği : 0.80 m. Bugünkü durumu: Suyu akmaktadır. Yapım Tarihi: XDK. Yüzyıla ait olması gereken çeşme yakın tarihte onarılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşmenin yuvarlak kemerli bir nişi bulunmaktadır. Kemer taşmtılı başlıklara sahip yan dayanaklara oturur. Aynı profil kemer üzengi hattında da işlenmiştir. Üstte öne ve yanlara taşmtılı saçak kısmı yer alır. Kemer aynalığında, kitabelik yeri bulunmasına rağmen kitabesi yoktur. Tas yuvası bulunmayan çeşmenin tek lülesi vardır. Tekne kısmı ise toprağa gömülüdür. 157 118- OSMAN AĞA (KOMSER)82 ÇEŞMESİ Yeri: Kavak Mahallesi, Musalla Sokakta Kavak Camii güneyinde yer almaktadır. Yapım Tarüıi: Kitabe: 1088 1-Kabul edüp ilâhî eyle ihsan 2-Acep yerinde hayrat etti Osman. Anlamı: Resim: 176 Numan Çeşmesi Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer yüksekliği Kemer genişliği Kemer derinliği 2.00m 1.80m 0.40m 1.65m 1.03m 0.13m Bugünkü durumu: Kesme taştan inşa edilmiştir. Suyu akmaktadır. Osman ne güzel, yerinde bir hayır yaptı. Ey Allah'ım sen kabul edip yardım et 1677 Osman adında biri tarafından H.1088/ M. 167? yılında yaptırılan çeşme 1977 yılında onarılmıştır. Orijinal kitabesi bugün mevcut değildir. Kitabenin yerine 1977'de Belediye tarafından mermer üzerine eski kitabedeki ibare yazılıp, kitabenin yerine konmuştur. Tanımı: Dikdörtgen boyutlarda, yuvarlak kemerli olarak yapılmıştır. Çeşmenin üstünde dışarıya doğru taşıntı yapan, profilli bir saçak kısmı bulunmaktadır. Saçak sadece ön kısımda yer almaktadır. Çeşme kemeri özen gösterilmeden yapılmıştır. Kitabe, niş ve lülelerin yer aldığı kısım bir çerçeve içine almış tır. Kitabenin altında kaş kemerli tas yuvası yer almaktadır. Lüleler, pirinçten yapılmıştır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği KONYALTda tm çeşme "Komser Çeşmesi" olarak adlandırılmaktadır, s. 167. 2.58 2.05 1.72 1.00 0.65 0.15 m. m. m. m. m. m. Bugünkü durumu:Kırmızı kanber taşı kullanılmıştır.Yer suyu akmaktadır. 158 119-ÖMER PAŞA ÇEŞMESİ Yeri: Dere Mahallesi'nde, Dere Mahallesi Camii girişinin hemen yanında bulunmaktadır. Ömer Paşa tarafından yaptırılmıştır. İki parça halinde mermer üzerine yazılan son derece güzel dört satırlık sülüs Kitabede: Yapım Tarihi: H.1086/M.1675 tarihinde 1-Asaf-ı dehr semiyy-i Faruk Menba-ı adl-ü kerem devrâne 2-Bunda bu çeşme-i etti ihya Kâm-bahş oldu meded-cüyâne 3-Çeşmeden dil istedi tarihin Bildiretâki dua-güyâne 4-Akıdup iki lüle ma-i lâtîf Afiyet dedi içen atşâne Sene 1086 Resim: 177 Osman Ağa (Komser) Çeşmesi Ömer Paşa Çeşmesi 159 Anlamı: 1-Faruk'un (Hz. Ömer) adaşı, zamanın veziri, Adalet kaynağı, devrin cömerti, 2Burada bu çeşmeyi yaptı. Herkesin isteğini yerine getirdi, arayana yardım etti. 3-Gönül çeşmeden tarih istedi. Ta ki, dua okuyana iletsin. 4-İki lüleden hoş su akıtarak Susayıp da su içenlere afiyet olsun dedi. Yıl 1675 lan arasında Erzurum'da valilik yapmıştır. Koca Ömer Paşa diye şöhret kazanmıştır83. Tanımı: Düzgün kesme taşla inşa edilen çeşmenin sivri kemerli bir nişi bulunmaktadır. Çeşme aynalığında oldukça büyük tas yuvası yer almaktadır. Suyunun iki lüleden aktığı anlaşılan çeşmenin daha sonradan tek lüleden suyu verilmiştir. Büyük blok taşlarla inşa edilen çeşmenin kitabesi, çeşmenin güney dış yan yüzüne yerleştirilmiştir. Kitabe ile çeşmenin genel durumu uyum göstermemektedir. ölçüleri: 2.15 m. Çeşme Yüksekliği 2.00 m. Çeşme Genişliği 1.00 m. Çeşme Derinliği 1.65 m. Kemer Yüksekliği 1.20 m. Kemer Genişliği 0.40 m. Kemer Derinliği Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden yapılmıştır. Suyu akma-maktadır. Kitabeye göre çeşmeyi, Halife Hz. Ömer'in adaşı Ömer Paşa H.1086/ M. 1675 yılında yaptırmıştır. Bu tarih kitabede hem rakamla hem de Ebced hesabıyla son satırda verilmiştir. Çeşmeyi yaptıran Ömer Faruk Paşa H.1084/M.1673- H.1088/M.1677 yıl- Resim: 179 Ömer Paşa Çeşmesi 3 KONYALI; s.170-171. 160 120-PERVİZOĞLU CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi, Yetim Hoca Caddesi üzerinde bulunmaktadır. bir silme ile belirlenmiştir. Üstte profilli bir saçak ve orta kesiminde taştan küre yer almaktadır. Çeşme yüzeyinden ileriye doğru taşmtı yapan tekne kısmı çeşme ile orantısızdır. Küçük bir tas yuvası ve tek bir lülesi bulunmaktadır. Kırkçeşme Sularının kaynağı Kırkçeşme Hamamı'nın yaklaşık 10 m. yukarısmdaki köşede yer almaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.30 m. 1.77 m. 0.60 m. 1.90 Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Sağlam ve yer suyu akmaktadır. Resim: 180 Pervizoğlu Camii Çeşmesi Tarihi: XX.Yüzyıl. Hadi Erverdi üzerine tapulu olan yer suyu, 1983 yılında Erzurum Belediyesince yaptırılan çeşmeden akıtılmıştır. Tanımı: 1960'lı yıllarda Kırkçeşme sularına ait bir kol Pervizoğlu Camii'nin batısında yer alan bir dizi çeşme ve tuvaletlerde akmakta idi. Bu su yeni yapılan tuvaletlere aktarılmıştır. Çeşme Ayaz Paşa çeşmesinin daha basit tarzdaki bir benzeridir. Dikdörtgen blok tarzındaki çeşmenin fazla derin olmayan nişi yuvarlak kemerlidir. Üzengi hattı ve yan dayanak başlıkları kalın 161 121- PALU ÇEŞMESİ Yeri: Yukarı Yoncalık Mahallesi, Keleş Palandöken Dağ suyuna bağlıdır. Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XBK. Yüzyıldan olan çeşme, Ölçüleri: 1978 yılında Erzurum Belediyesi tarafından Çeşme Yüksekliği : 2.10 m. Çeşme Genişliği: 2.00 m. onarılmıştır. Çeşme Derinliği: 0.70 m. Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme sivri Kemer Yüksekliği: 1.70 m. Kemer Genişliği: 1.20 m. kemerli olarak inşa edilmiştir. Kemer alınlık Kemer Derinliği: 0.30 m. kısmında tas yuvası kaş kemerli olarak yapılmıştır. İki lüleden yer suyu akan çeşmenin Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden yer su teknesi tamamen toprağa gömülüdür. suyu akmaktadır. Çeşmenin saçak kısmında profilli taşlar kullanılmıştır. Resim: 181 Palu Çeşmesi . 162 22- RABİA HATUN (RABİA ANA) ÇEŞMESİ Yeri: Sultan Melik Mahallesi, Değirmi Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XVII Yüzyıl Tamım: Bir meydan çeşmesi niteliğindeki yapı dikdörtgen blok şeklinde kurulmuştur. Sivri kemerli çeşme nişine sahiptir. Mş içerisinde büyükçe bir tas yuvası yer almaktadır. İki lüleden akıtılan su bir lülenin iptaliyle teke düşmüştür. Lülelerin yerleştirildiği blok taşla üzerindeki taşın alt kısmı tahrip edilmiştir. Çeşmenin üstünde profilli saçak yer alır. Kemerin oturduğu taşlar birer başlık şeklinde düzenlenmiştir. Tekne kısmı sadedir. Türbe Deresi Dağ sularına bağlıdır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.40 m. Çeşme Genişliği: 1.85 m. Çeşme Derinliği: 0.80 m. Kemer Yüksekliği: 2.00 m. Kemer Genişliği: 1.20 m. Kemer Derinliği: 0.37 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmamaktadır. Resim: 182 Rabia Hatun Çeşmesi 163 164 123- RAUF PAŞA NAMAZGAH ÇEŞMESİ Yeri: Yukarı Köşk Mahallesi'nde, Bahçe Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarüıi: 1239/1823 yılında Rauf Paşa tarafından yaptırılmıştır84. Namazgah üzerinde bulunan 0.66 m. x 0.7İm. ebadında, iki satır halinde Celi Sülüs hatla tanzim edilen Tanımı: Halk arasında uzun süre mezar olarak saygı gören namazgah bugün eski fonksiyonunu kaybetmiş olup, Köşk'ün 26.5 m. güney tarafına inşa edilmiştir. Orijinal özelliklerini kısmen muhafaza ederek günümüze ulaşan eserin mihrap taşı hariç, zemini ve çeşmenin su teknesi son yıllarda tamamen yenilenmiştir. kitabede: 'Küllema Dehale aleyha Zekeriyya'l-Mihrap sene 1239" ayeti ile inşa tarihi kabartma olarak yazılmıştır. Kitabe: 1-Menba'ul-hayr, âsaf-ı sâni, Ra'uf Paşa.ânın 2-Maksem-i lütfundan aldı mezra' ümmid-i mâ 3-Etdi ihya bu mekânı söyledim târih-i nazif 4Fi sebili'llah verir su çeşme gel iç daima sene 1239 Anlamı: Burayı ihya eden, hayır sahibi, ikinci vezir Rauf Paşa'nın lütfunun taksim edildiği çeşmesinden, mezra umduğu suyu aldı. Bunun hakkında "Fisebili'llâh verir su çeşme gel iç dâima"ibâreli güzel bir tarih düşürdüm. Yıl M.1823 Kitabenin dördüncü satırı ebced hesabıyla yazılmış olup, eserin inşa tarihi olan H.1239/M.1823 yılına tekabül etmektedir. Resim: 184 Rauf Paşa Çeşmesi Namazgah, sonradan 3.83 m. x 4.98 m. ölçülerinde düzenlenmiştir. Namazgahın güney tarafının tam ortasına yerleştirilen mihrap taşı 0.28 m x 71 x 2.57 m. ölçüsünde, üst kısmı hafif dilimli sivri kemer şeklinde sonuçlanmaktadır. Taşın güney yüzü çeşme, kuzey yüzü ise kıble taşı olarak yapılmıştır. Üç bölüm halinde tanzim edilen taşın kuzey yüzünün üst kısmında ha fif dilimli son bulan 0.54 m. yüksekliğindeki taç kısmı, ortada palmet motifi ve iki yanma simetrik olarak yerleştirilen rumilerden oluşan bitkisel süslemeyle tanzim edilmiştir. Tarih kitabesi, simetrik olarak düzenlenen barok karakterdeki rumi motiflerinin arasına yerleştirilmiştir. Bu ayet ve tarih kitabesinin hemen alt tarafında da üstten ince 165 düz bir silmeyle ayrılan 0.59 x 0.66 m ölçüsünde bitkisel süsleme ile bir kandil motifi yer alır. Aydınlığın sembolü olan kandil motifi, sathi dilimli bir kemere asılı olarak işlenmiştir. Kemerin hemen tepesine bir çiçek motifi ile köşeliklerine simetrik ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.57 m. Çeşme Genişliği : 0.71 m Kemer Derinliği : 0.28 m. olarak ru-miler yerleştirilmiştir. Taç kısmındaki bitkisel süsleme, panonun ortasına yerleştirilen ayet ve tarih kitabesi le kandil motifi yan taraflarından iki düz silme ile sınırlandırılmıştır. Namazgah taşının güney yüzüne ise; namaz kılmak için gelenlerin abdest almalarını sağlamak, maksadıyla bir çeşme yapılmıştır. Çeşmenin önünde 0.09 m. kalınlığında kesme taştan yapılmış 0.45 m. x 0.69 m x 2.10 m. ölçüsünde bir su teknesi yapılmıştır. Tek lüleli olup, tunçtan yapılan lülesi sonradan değiştirilmiştir. Çeşme lülesinin de bulunduğu taşın güney yüzü de kuzey yüzü gibi zengin bir süslemeye sahiptir. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmamaktadır. 166 124-RIZA BEY ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Mumcu Mahallesi, Çaykara Caddesi'nde yer almaktadır. 125-RIZA BEY ÇEŞMESİ II Yeri: Çaykara Caddesi altında Gez Mahailesi Camii arkasındadır. Yapım Tarihi: XIX. Yüzyılda yapılan çeşme, Erzurum Belediyesi tarafından 1948 tarihinde onarılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşme yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Kemer alınlık kısmı içerisinde bir tas yuvası açılmıştır. Kemer üzengi taşları ile saçak profilli olarak yapılmıştır. İki lüleden yer suyu akan çeşmenin su teknesi sonradan yenilenmiş ve betondan yapılmıştır. Resim: 187 Rıza Bey Çeşmesi I Yapım Tarihi: 1980 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.25 m. 2.10 m. 0.70 m. 1.65 m. 1.17 m 0.36 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklindeki çeşmenin kemerli nişi yoktur. Üstte profilli ve harpuştalı saçak kısmı bulunmaktadır. Bir lüle ve bir tas yuvası bulunan çeşmenin mermer kitabesi üzerinde besmele ve 1980 tarihi yer almaktadır. Çaykara sularına bağlıdır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Derinliği : 1.90 m. : 1.40 m. : 0.70 m Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu tek lüleden akmaktadır. Resim: 188 Rıza Bey Çeşmesi II 167 126- RÛHANE ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı lunmaktadır. Yoncalık Mahallesi'nde bu- Yapım Tarihi: 1988 yılında Erzurum Belediyesi tarafından onarılmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 2.00 m. 1.10 m. 0.50 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilen çeşmeden yer suyu akmaktadır. Tanımı: Dikdörtgen blok tarzda bir yapıya sahip olan çeşmenin üstünde profilli bir saçak kısmı yer alır. Kaş kemerli tas yuvası ve tek lülesi bulunmaktadır. Orijinalden kalan tekne kısmı şimdiki çeşmeye nazaran daha büyüktür. Bu nedenle orijinal çeşmenin büyük boyutlu olduğu sanılmaktadır. Palandöken Dağ Suyuna bağlı olarak yapılmıştır. . Resim: 189 Rûhane Çeşmesi 168 127-SOĞUK PINAR Yeri: Rabia Hatun Mahallesi, Soğuk Çeşme Sokak'ta bulunmaktadır. Ölçüleri: S.10 m. Çeşme 2.00 m. Yüksekliği Çeşme Genişliği 0.85 m Çeşme Derinliği 1.65 m. 1.15 m. Kemer 0.43 m. Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Yapım Tarihi: XVIII.Yüzyılda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Tamını: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme, sivri kemerli bir nişe sahiptir. Kemer nişi içerisinde bir tas yuvası bulunmaktadır. Tek lüleden akan suyu günümüzde akmamaktadır. Su teknesi ise tamamen toprak altında kalmıştır. Çeşmenin saçağının üzerinde çeşme semeri yer alır. Türbe Deresi Dağ suyuna bağlıdır. Bugünkü durumu: Çeşme sağlam ancak, suyu kesilmiştir. Suyunun 20 yıl öncesine kadar aktığı mahalle halkı tarafından belirtilmektedir. Resim: 190 Soğuk Pınar Çeşmesi . 169 128- ŞABAHANE ÇEŞMESİ (SAFİİLER Kitabeye göre Kanuni Sultan Süleyman zamanında Yakup adlı birisi tarafından ÇEŞMELERİ) yapılmıştır. Bu çeşme Erzurum'da üzerinde kitabesi ile bize kadar gelebilen en eski Yeri: Taşmagazalar Caddesinin başında, Osmanlı eseridir. Çeşmeyi yaptıran Yakup Şafiiler Camii'nin altında yer almaktadır. hakkında ise bilgi yoktur88. Sağdan birinci çeşme üzerinde 0.25m. x 0.25m. ölçülerinde mermer üzerine Talik hatla şu Farsça kitabe yazılıdır: 1-Emin vakf-ı Feyzullah Hafız 2-imaret kert der tarih-i erğed 1205"87 Anlamı: Resim: 191 Şabahane (Şafiiler) Camii Çeşmesi "Erğed" tarihinde Hafız Feyzullah Vakfı imareti yapıldı.1790 Yapım Tarihi: Soldan üçüncü çeşmenin üzerindeki kitabeye göre H.964/ M. 1556 tarihinde yapılmıştır. Bu kitabe 0.56 m. x 0.35 m. ölçülerindedir. Mermer malzemeye Talik hatla iki satır halinde şu Farsça kitabe yer alır: Anlamı: Bu binayı Hazreti Süleyman Han adına Yakub yaptı. Allah Onu rahmetinden mahrum etmesin. Yıl 1556 1-Sultan 2-İn binara imaret gerdan Han Hazreti Süleyman 3Yakub ilahî ez rahmet et mahrum megerdân Sene 964"88 85 86 87 Resim: 198 Şabahane (Şafiiler) Camii Çeşmesi Kitabe vakfın emini Hafız Feyzullah er-ğet tarihinde imar etmiştir manasınadır. Erğed kelimesi ebced hesabına vurulunca H.1205/M.1790 tarihi çıkar ki bu tarih rakamla kitabenin altına yazılmıştır. KONYALI.s. 174. KONYALI,s. 174. KONYALI.s. 174. 170 171 Erzurum Çeşmeleri içerisinde en çok tanınanlardan biri olan Şabakhane Çeşme sularının halk arasında göz ve böbrek hastalıklarına iyi geldiği söylenmektedir. Oldukça tatlı ve sertlik derecesi az olan çeşme suyu yine Erzurum'un en temiz yer sularından biridir. Hemen Kale altından çıkan yer suyu çok kısa bir yolla çeşmelere ulaşır. Yol üzerinde mesken bulunmadığı için su yoluna zarar verebilecek ve suyu kirletecek olumsuz etkenlerden uzaktır. Tanımı: Çeşmeler dizisi Şafiiler Ca-mii'nin altında yer almaktadır. Çeşme yüzleri doğuya bakmaktadır. Birbirine bitişik altı çeşmeden oluşan bu dizinin üst kısmında bir sıra mukarnas yer almaktadır. Çeşme nişleri sivri kemerlidir. Kemer yüzlerinde fisto bordur yer alır. Kilit taşları üzerinde bitki, geometrik ve figürlü süsleme bulunmaktadır. Kitabenin bulunduğu soldan üçüncü çeşmenin üzerinde simetrik olarak yerleştirilmiş iki güvercin figürü yer alır. Güvercinler av ve avcılıkla ilgili olmasına rağmen orijinal anlamlarının eski Türk kültür çevresinde yaygınlık kazandığını görmekteyiz. Bu çeşit figürler daha ziyade mezar taşları ve türbelerde görülmektedir. Ayrıca kemer köşelerine çeşitli bezemelere sahip rozetler yerleştirilmiştir. Çeşme nişlerinde tas yuvasına yer verilmemiştir. Lüleler pirinçten yapılmış olup, tekne kısımları toprağa gömülüdür. Artık sular teknelerin alt tarafında açılan küçük deliklerden birbirine geçmek suretiyle en kuzeydeki teknede toplanır oradan da kanalizasyona verilir. Safiler Camii altında yer alan çeşmelerin (Şabakhane çeşmeleri) su kaynağı Erzurum İç Kalesi altındadır. ölçüleri: Toplam Genişliği Çeşme Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Yüksekliği Kemer Derinliği 12.70 m. S.65 m. 1.60 m. 1.90 m. 0.26 m. Bugünkü durumu: Çeşmenin tüm elamanları düzgün bazalt kesme taştan inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. 172 129-ŞAHBENDER SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi Şahbender So-kak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarüıi: XVIII.Yüzyılda inşa edilen çeşme onarılmıştır. Tanımı: Bir duvara bitişik olarak inşa edilen çeşme, sivri kemerli bir nişe sahiptir. Mş ikinci bir kemer profili ile çerçevelenmiştir. Kemer iri blok taşlar üzerine oturmakta olup, üst kısımda profilli bir saçak yer alır. Mş içerisinde kaş kemerli bir tas yuvası aşağıda da tek lüle bulunmaktadır. Kemer kilit taşı üzerinde "Allah" kelimesi yazılıdır. Tekne kısmı sade ve tek bloktur. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Derinliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği 1.40 m. 0.20 m. 2.10 m. 0.90 m. Bugünkü durumu Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. Resim: 194 Şahbender Sokak Çeşmesi 173 130-ŞEYHLER CAMİİ ÇEŞMESİ Tanımı: Sivri kemerli bir nişe sahip ve dikdörtgen boyutlarda yapılan çeşmenin suyu Yeri: Şeyhler Camii avlusu önünde bu- akmamaktadır. Caminin bahçe duvarına yerleştirilen çeşmenin niş ortasında bir tas lunmaktadır. yuvası bulunmaktadır. Üstte profilli saçak Yapım Tarihi: Habip Mehmet Efendi ta- kısmı yer alır. Tek lülesinin olduğu görülen rafından H.1181/M.1767 yılında şimdiki çeşme, tümüyle sağlamdır. Şafiiler Camii yaptırılmıştır88. Çeşmenin de bu Ölçüleri: tarihte yapılmış olması gerekir. 2.60 m. Erzurum'da inşa edilen ve ilk yapımıyla Çeşme Yüksekliği 2.10 m. günümüze ulaşan sayılı çeşmelerden biridir. Kemer Yüksekliği 2.35 m. Çeşme Genişliği Cami mimarisi ile bütünlük arz eden ve 1.50 m. Kemer Genişliği cephedeki görünümüyle değişik bir ortam 0.70 m. Çeşme Derinliği 0.35 m. oluşturan çeşmenin suyu bir an önce akıtılarak Kemer Derinliği eksik kalan bu yönü tamamlanmalıdır. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden edilmiştir. Suyu akmamaktadır. inşa Resim: 195 Şeyhler Camii Çeşmesi 88 KONYALI; S.257. 68 174 . 175 131- TAHSİN BEY ÇEŞMESİ Yeri: Kasım Paşa mahallesi, Cami sokak'ta yer almaktadır. Yapım Tarüıi: H. 1301/M. 1755 tarihinde Tahsin Bey tarafından yaptırılmıştır. Çeşme üzerindeki kitabede: yapılmış kaş kemerli bir nişe yer verilmiş ve çeşme suyu iki lüleden akıtılmıştır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.40 m. Kemer Yüksekliği: 1.80 m Çeşme Genişliği: 2.07 m. Kemer Genişliği: 1.34 m. Çeşme Derinliği: 0.75 m. Kemer Derinliği: 0.27 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden yapılan çeşmede bazalt ve küfeki taş kullanılmıştır.Yer suyu ak-mamaktadır. 1-Hacı Çulluzade 2Tahsin Bey hayratı sene 1301 Anlamı: 1755 yılında Hacı Çulluzade Tahsin Bey'in hayratıdır. Tanımı: Dikdörtgen boyutlarda düzenlenmiş ve sivri kemerli bir nişe sahiptir. Çeşmenin üst kısmında profilli saçak bölümü vardır. Sivri kemer çeşmenin her iki yan taşma oturtulmuştur. Çeşme kitabesi kemer alınlığı içerisinde mermer üzerinde iki satır halinde yazılıdır. Kitabenin altında su tası için Resim: 197 Tahsin Bey Çeşmesi 176 132- VEYİS EFENDİ ÇEŞMESİ Yeri: Veyis Efendi Mahallesi, Sergender Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Resim: 198 Veyis Efendi Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. Kesme taş malzemeden yapılmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği 1.70 m. Çeşme Genişliği 1.80 m. Çeşme Derinliği 0.90 m. Kemer Yüksekliği 1.50 m. Kemer Genişliği 0.80 m Kemer Derinliği 0.25 m. Tanımı: Bir evin duvarına bitişik olarak yapılan çeşme dikdörtgen boyutlarda ve sivri kemerli bir nişe sahiptir. Çeşmenin kemer üzengi taşı üzerinde ve saçak kısmında profilli taşlar kullanılmıştır. Kemer alınlık kısmında bir tas yuvası bulunmaktadır. İki lüleli olan çeşmenin su teknesi tamamen toprak altında kalmıştır. Çeşmenin suyu Topalakyol'dan gelmekte imiş. Yan ki sımlarmda da kuranların bulunduğu, ancak günümüze ulaşmadığı Mahalle Muhtarı Selahattin Hızardere tarafından belirtilmiştir. 177 133-VEYİS EFENDİ ÇEŞMESİ II Yeri: Veyis Efendi Mahallesi, Sergender Sokak'ta bulunmaktadır. bir tas yuvası bulunmaktadır. Tek lü-leli olan çeşmenin önünde su teknesi yarıya kadar toprak altında kalmıştır. Üzerinde üç satırlık bir kitabesi bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşme alınlığında yer alan kitabeye göre H.1330/M. 1912 yılında yaptırılmıştır. Kitabede: "Çeşmeyi yaptı zevku........... hayrına Su içenler mest olur .... sırrına Tarihi H. Sene 1330" Anlamı: Çeşme yaptı ..... hayrına Su içenler mest olur.... sırrına Tarihi Yıl 1912 ■ Resim: 200 Veyis Efendi Çeşmesi II Resim: 199 Veyis Efendi Çeşmesi II Tanımı: Bir evin duvarına bitişik olarak yapılan çeşme dikdörtgen boyutlarda ve sivri kemerli olarak inşa edilmiştir. Kemer alınlık kısmında kaş kemerli ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.70 m. (Bir kısmı toprak altındadır) Çeşme Genişliği : 1.80 m. Çeşme Derinliği : 0.90 m. Kemer Yüksekliği : 1.50 m. Kemer Genişliği : 0.80 m. Kemer Derinliği : 0.25 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. Kesme taş malzemeden yapılmıştır 178 134- YAZICIZÂDE ÇEŞMESİ Yeri: Dere Mahallesi'nde Saray Bosna Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Talik Hatla yedi satırlık kitabede H.1163/M.1750 tarihi geçmekte olup, İbrahim Paşa tarafından yaptırılmıştır. Erzurum'da yaptığı Valilik sırasında eski hükümet binasının üst kısmında yer alan İbrahim Paşa Camii, medresesi ile birlikte bu çeşmeyi ve biraz aşağıda yer alan Dörtgüllü Çeşmeyi yaptırmış bunların yaşatıla-bilmesi için çok sayıda gayrimenkul vakf etmiştir. İbrahim Paşa tarafından düzenlenen vakfiye Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde bulunmaktadır. Erzurum'un meşhur yer sularından biridir. Bol akan suyunun bir kısmı da biraz aşağıdaki suyu kesilmiş olan Dörtgüllü Çeşmesine verilmelidir. Kitabede: öi*iy> tjp* ^JU <Jlj«0 JOUO )*tiüy Resim: SOL Yazıcızâde Çeşmesi 'W JJ»S, c-'> SJ/V d* çj* &*& ** üibji ^Sj^\ Af Jul \fr\ JJJ! ^~S J\Ju> Ul ^Jül tPUspI Olj^>- C.Jİ jl 4*£f» ^j Anlamı: 1 -Bismillahirrahmanirrahim Ve mine'l-mai külli şeyin hay Oiljjl CJj jjy ^JLİİjl A_j OUJ^ 2-Cenab-ı Hazreti düstur-ı Ekrem sahibül hayrat Muvaffaktır üil-brl r jj ji£ (^OSil (3j* i}jj iJJt- demadem sarf-ı malın hayre mevaden 3-Yine kıldı temevvüc ö$\iuu> »br J^İJJ OÜ ojJül jî»ji OLiöP 45" t£jl» Jiıb- JJJI öilk^ «JU <^\. ^J^J tab-ı pâki zeyn-i hayrata Safalar kesbeder icra edince ecri deryada 4-Bu çeşme ez-kadim hayrat-ı ecdadı idi amma Perişan bünye olmuştu mürur-i vakt-i efzâdan 5-Mücedded nura gark etti muhakkak ruhi ecdadın Ki atsan nûş edüp OiUıb pJtijfi A*-JJÇ 2^' «^Mi İ-_JT J*!lj Not: tarayıcı okuyamadı lezzet bulur cam-ı musaffadan 6-Vücudu pakini daim hatadan hıfz ede Bari Teakuk ide hayrat-ı ola her hayr-ı yektadan 1Göricek dû zeban-ı sim iç Mahir yazdı Tarihin Zülâl-i ab-ı sim iç çeşmeyi ibrahim paşa'dan Sene 1163 179 hayrı (emsalsiz) olsun 7-(Hünerli) Mahir kalem bu çeşmeyi görünce tarihini şöyle düştü: "İbrahim Paşa Çeşmesinden, temiz, gümüş gibi su(yundan) iç" sene H. 1163/ M. 175089 Tanımı: Dere Mahallesi'nde yer alan çeşme, meydan çeşmesi olmasına rağmen aynı zamanda bir çukur çeşmedir. Çeşmenin eski fotoğraflarından be-lirlenebildiği kadarıyla çeşmenin üst kısmında üç yanı dolaşan saçak yer almakta, sivri kemerli bir nişe sahip olduğu görülmektedir. Çeşme kemeri, gövdenin yan taşları üzerine oturmakta olup, kemerin altında mermer üzerine talik hatla yedi satırlık kitabesi mevcuttur. Kitabenin altında kaş kemerli bir tas yuvası yer almaktadır. Çeşmenin Pirinçten yapılan iki lülesinin taşa birleştiği kısımlara ise madeni aynalar yerleştirilmiştir. Çeşmenin tekne kısmı toprağa gömülü olup, çeşme ile aynı malzemedendir. Resim: 203 Yazıcızâde Çeşmesi Resim: 202 Yazıcızâde Çeşmesi Anlamı: 1-Rahman ve rahim olan Allanın adıyla Ve her canlı olanı sudan yaratıp meydana getirdiğimizi(görüp anlamıyorlar mı)(Enbiya 30) 2-Büyük, cömert, hayır sahibi (İbrahim Paşayı) Malını her zaman hayra sarf etmeye Mevlâ muvaffak kılmıştır. 3-Kİ onun temiz yaratılışı yine sürekli güzel hayrata C395D yönlendirildi. Bu hayırlı işi yapınca lütuf deryasından büyük sevaplar kazanır. 4-Bu çeşme eskiden onun ecdadının hayratı idi, Ama üzerinden uzun zaman geçmesiyle harap olmuştu. 5- Menin suyundan içen lezzet bulur. 6-Allah Te'âla onun temiz vücudunu daima hatadan korusun, hayırları birbirini takip etsin ve onun her 89 KONYALI; S. 175. 180 Resim: 205 Yazıcızâde Çeşmesi Bugünkü durumu: Düzgün kesme taştan iuşa edilen çeşmede Kanber taşı kullanılmıştır. Fakat daha sonraları yapılan cadde çalışmaları sırasında çeşme tamamen ortadan kaldırılmış, bugünkü yerinde yeni taşlarla farklı bir şekilde inşa edilmiştir. Resim: 204 Yazıcızâde Çeşmesi Çeşme çeşitli tarihlerde onarım geçirmiştir. 1973 yılında geçirdiği onarımlarla yan duvarları yenilenmiştir. Basamakları tamir edilmiştir. 1998 yılında Erzurum Yakutiye Belediyesi tarafından çeşmenin yeri değiştirilerek yeni açılan Saray Bosna Caddesi'nin batısına alınmıştır. Tümüyle yenilenen çeşme de orijinal olarak sadece kitabe bulunmaktadır. Dere Mahallesi'ndeki Kazım Karabekir İlköğretim Okulu'nun ve bugünkü Saraybosna Caddesi'nin batı kesiminden çıkan su Yazıcı çeşmesi ile Dörtgüllü çeşmeye verilmiştir. ölçüleri: Çeşme Genişliği : 5.00 m. Çeşme Yüksekliği : 3.50 m. Resim: 206 Yazıcızâde Çeşmesi 181 135- YEĞEN AĞA MAHALLESİ ÇEŞMESİ Yeri: Yeğen Ağa Mahallesi'nde bulunmaktadır Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Yuvarlak kemerli olan çeşme yapısı bir evin bahçe duvarına bitişik olarak yapılmıştır. Cadde üzerine kurulan çeşmenin, yoldan geçen insanların su ihyacı düşünülerek yapılmıştır. Su yolu tahrip olduğu için suyu kesilmiş ve suyu akmayan çeşmenin içerisi de günümüzde moloz taşlarla örülerek kapatılmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Resim: 207 Yeğen Ağa Mahallesi Çeşmesi 1.55 m. 1.25 m. 1.30 m. 072 m. Duvar içi 0.22 m. Bugünkü durumu: Kalan izlerden kesme taştan yapıldığı anlaşılan çeşmenin suyu akmamaktadır. Resim: 208 Yeğen Ağa Mahallesi Çeşmesi 182 136- YUKARI MUMCU ÇEŞMESİ Yeri: Yukarı Mumcu Mahallesi'nde bulunuyordu. Çeşmenin bulunduğu alana yeni bir binanın yapılması nedeniyle çeşme sökülüp, kaldırılmış 1994 yılında Pen-Edebiyat Fakültesi Yönetimince Fen kesimi önüne getirilerek yeniden kurulmuştur. Yaklaşık çeşme genişliğinde olan tekne çeşme derinliğinden fazladır. Çeşme ön yüzünün iki yanma birer oturma yeri yapılmıştır. Bu özellik Erzurum çeşmelerinde pek görülmez. Çeşme nişi içerisinde çeşme tas yuvasına yer verilmemiştir. İçerde nişin alt kesiminde iki çeşme lülesi bulunmakta iken, yeni kurulma aşamasında bu lüleler iptal edilerek ortaya açılan yeni bir lüleye musluk takılmıştır. Çeşmenin üst kesiminde sadece ön yüze denk gelecek şekilde profilli bir saçak kısmı yerleştirilmiştir. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilen çeşme sağlam olup, şebeke suyuna bağlanmıştır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği 2.85 m. Çeşme Genişliği 2.52 m. Çeşme Derinliği 0.93 m. Kemer Yüksekliği 2.25 m. Kemer Genişliği 1.50 m Kemer Derinliği 0.32 m. Resim: 209 Yukarı Mumcu Çeşmesi Yapım Tarihi: Orijinal çeşme XVIII. Yüzyıl'da inşa edilmiş olmalıdır. Tanımı: Büyük boyutlu çeşme sivri kemerli bir nişe sahiptir. Kemer büyük blok taşlar üzerine oturtulmuştur. 183 137- ZENCİYE SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Veyis Efendi Mahallesi, Zenciye So kak'ta bulunmaktadır 138-ZEYNEL ÇEŞMESİ Yeri:Ayaz Paşa Mahallesi Kavaflar Çar şısı'nda -kak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde yer alan tarih kitabesine göre H.1110/ M. 1698 tarihlidir. Resim: 210 Zenciye SokakÇeşmesi Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl yapısı olan çeşme günümüzde onarım görmüştür. Tanımı: Sivri kemerli bir nişe sahip olan çeşme küçük ölçülerde ve sadedir. Tek lülesi de iptal edilmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 1.55 m 1.25 m 1.30 m 0.72 m 0.63 m 0.22 m Bugünkü durumu: Suyu akmamaktadır. Resim: 211 Zeynel Çeşmesi Tanımı: Cami duvarına bitişik olarak inşa edilen çeşme dikdörtgen formdadır. Nişin sivri kemeri iki yandaki büyük blok taşlara oturmaktadır. Kemer alınlığında kaş kemerli iki tas yuvası yer almakta olup, bunların üstünde "Allah" yazılı bir kitabe bulunur. Çeşmenin bol suyu iki lüleden akmaktadır. Tekne kısmı çeşme genişliğinde, tekbloktan oluşur. Saçak bölümü üç yönden taşmtılı olarak verilmiştir. Kırkçeşme Sularına bağlı olup, kaynağı Kırkçeşme Hamamı'nm yaklaşık lOm. yukarısmdaki köşede yer akmaktadır. 184 ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 2.40 m. 2.10 m. 0.90 m. 1.85m. 1.40 m. 0.30 Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yer suyu akmaktadır. 185 186 SON YILLARDA ERZURUM BELEDİYESİNCE YAPTIRILAN VE ŞEHİR ŞEBEKE SUYU AKITILAN ÇEŞMELER İLE KİTABESİ VE YAPISI KAYBOLAN ÇEŞMELER 187 188 139-AHMET ARZUMAN ÇEŞMESİ Yeri: Mehdi Efendi Mahallesi, Süleyman Ağa Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Sokak'ta bulunmaktadır. 2.15 m. Kemer Yüksekliği 1.70 m. 1.55 m. Yapım Tarihi: 1951 tarihli çeşme, Ahmet Çeşme Genişliği 1.00 m. Kemer Genişliği Arzuman tarafından yaptırılmıştır. Bahçe duvarına yerTanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme Çeşme Derinliği yuvarlak kemerli bir nişe sahiptir. Çeşmenin leştirilmiştir kemerinin başlangıç kısmı profilli taşlarla . Kemer Derinliği 0.15m. verilmiştir. Kemer alınlığının ortasında mermer üzerine çeşmeyi yaptıran kişinin adı ve yapım tarihi Latin harflerle yazılıdır. Saçak kısmı profilli olup, bezemesizdir. Düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilen çeşmenin tas yuvası yoktur ve su tek lüleden akıtılmıştır. Bugünkü durumu: Suyu akmamaktadır. Resim: 212 Ahmet Arzuman Çeşmesi 189 140-ALİ CENGİZ ÇEŞMESİ 141- AŞIK EMRAH SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Taş Mescid Mahallesi, Sarı Hasan Sokak'ta bulunuyor. Yeri. Aziziye Mahallesİ7 kak,ta buıunmaktadır. Aşık Emrah So_ Yapım Tarihi: XX. Yüzyıl Tanımı: Bahçe duvarı içinde yapılmış ve oldukça sadedir. Kesme taşla inşa edildiği anlaşılan çeşme, çimento ile sıvanmıştır. Düz bir saçak taşının altında tas yuvasına yer verilmiştir. Lülesi kırık olan çeşmenin hiçbir mimari özelliği yoktur. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.50 m. Çeşme Genişliği : 1.50 m. Resim: 213 Ali Cengiz Çeşmesi Yapım Tarihi: 1960 yılında Ali Cengiz tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Çeşme dikdörtgen bir blok şeklindedir. Yuvarlak basık kemerli nişin sütunce başlıkları, dışa doğru taşmtı yapmış, aynı çıkıntıya nişin alt bölümünde yer verilmiştir. Taş yığmtısıy-la dolu olan çeşmenin tekne ve lüle kısmı görülmemektedir. Çeşmenin üstünde taşmtı yapan bir saçak kısmı bulunmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 2.00 m. 1.65 m. 1.80 m. 1.03 m. 0.40 m. 0.13 m. Resim: 214 Aşık Emrah Sokak Çeşmesi Bugünkü durumu: Onarım gören çeşmenin suyu akmaktadır. Bugünkü durumu: Düzgün bazalt kesme taş malzemeden yapılmıştır. Suyu akmayan çeşme harap durumdadır. 190 Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme, arkasındaki evin duvarına bitişiktir. Düzgün 142-BAHADIR CADDESİ ÇEŞMESİ I kesme taşla inşa edilmiş olup, sade bir tas Yeri: Gaziler Mahallesi, Bahadır Caddesi yuvası ve bir lülesi bulunmaktadır. Mimari özelliği yoktur. üzerinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Aynı güzergahtaki benzer çeşmeler gibi bu da 1980'li yıllarda Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Bu güzergahtaki çeşmelerin suları Palandöken Dağı'ndan getirilmiştir. Dönemin Erzurum Belediye Başkanı Hilmi NALBANTOĞLU zamanında halkın desteği ile gerçekleştirilen su yolu ve çeşmelerin bir kısmı günümüzde de halka hizmet vermektedir. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 2.50 m : 1.43 m : 0.60 m Bugünkü durumu: Sağlam ve suyu akmaktadır. Resim: 215 Bahadır Caddesi Çeşmesi I 191 143- BAHADIR CADDESİ ÇEŞMESİ II Yeri: Gaziler Mahallesi, Bahadır Caddesi üzerinde bulunmaktadır. 144-BAKIRCILAR ÇARŞISI ÇEŞMESİ Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi'nde, Bakırcı1ar Çarşısı içerisinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XX. Yüzyılda Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Çeşme sökülüp yeniden kurulduğu için orijinal özelliğini yitirmiştir. Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Tanımı: Kesme taşlarla örülerek blok şeklinde yapılmıştır. Mimari özelliği yoktur. ölçüleri: 1.50 m. Çeşme yüksekliği 0.70 m. Çeşme genişliği Çeşme 0.70 m. derinliği Resim: 216 Bahadır Caddesi Çeşmesi II Yapım Tarihi: Üzerinde yer alan yazıtta, çeşmenin Erzurum Belediyesince 1988 yılında yaptırıldığı kaydedilmiştir. Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme, arkasındaki evin duvarına bitişiktir. Düzgün kesme taşla inşa edilen çeşmenin sade bir tas yuvası ve bir lülesi bulunmaktadır. Mimari özelliği yoktur. Resim: 217 Bakırcılar Çarşısı Çeşmesi Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği risinde) : 2.10 m. : 1.40 m. : 0.30 m. (Duvar içe Bugünkü durumu: Belediyece onarılan çeşmenin suyu şehir şebekesine bağlıdır. Bugünkü durumu: Belediyece onarılan çeşmenin suyu şehir şebekesine bağlıdır 192 146- BİCAN ÇEŞMESİ 145-BEDENDİBİ ÇEŞMESİ Yeri: Hasani Basri Mahallesi, Bedendibi Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Erzurum Belediyesi tarafından 1980 yılında yaptırılmıştır. (EMİN PAŞA ÇEŞMESİ) Yeri: Dere Mahallesi'nde bulunmaktaymış. Yapım Tarihi: H.1226/M.1810 yılında Erzurum'da valilik yapan Mehmet Emin Paşa yaptırmıştır. Tarih mısraı yer yer kırıldığı için Ebced hesabıyla okunamamaktadır 9 °. Tanımı: Çeşme günümüze ulaşmamıştır. Ancak Konyalı'nm tanımladığı şekli ile iki lüleli ve kırmızı taşla yapılmış bir çeşmedir. Kemerin sol tarafına yerleştirilen mermer kitabe talik hatla üç satır olarak yazılmıştır. Kitabede: 1-Vezir-i ............ Serasker-i aktâr-i şarkiyye 2-Kemal-i ref'etinden eyledi bu yerleri ihya 3-ibadullah acep leb-teşne olmuştu bu mevzide 4-Akıttı fisebilillâh bu ayn-i selsebil-âsâ 5-Gelüp üçler edüp su gibi ezber dediler tarih 6-Emin paşayı................eyledi bu çeşmeyi ihya91 Resim: 218 Bedendibi Çeşmesi Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme düzgün kesme taştan inşa edilmiştir. Üst kesiminde sadece ön yüzü profilli saçak kısmı yer almaktadır. Bir tas yuvası ile iki lülenin yer aldığı çeşme yüzeyi bezemesizdir. Tekne kısmı ise betondan dökülmüştür. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 1-Vezir....Doğu Bölgesi Komutanı 2-Çok büyük merhametinden buraları ihya etti 3-Allah'ın kullarının burada dudakları çok kurumuştu. 4-Allah yoluna bu selsebil misâli çeşmeyi akıttı 5-Üçler gelip su gibi ezber edip tarihini dediler. 6-Emin Paşa ......... çeşmeyi ihya etti. Bugünkü durumu: Çeşme günümüzde mevcut değildir. : 1.90 m. : 1.45 m. : 0.66 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. 90 91 KONYALI; s. 155. KONYALI; s. 155. 193 147- CEYLANOĞLU SOKAĞI ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Yoncalık Mahallesi, Ceyla-noğlu Sokak'ta yer alan çeşme, Üç Kümbetler bahçe duvarının güneybatısında duvar içerisinde bulunmaktadır. 148- ÇAMURLU SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi, eski adı Çamurlu Sokak, yeni adı Şehit Bülent Hurşit Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: 1990 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme kemersiz olarak yapılmıştır. Üzerinde kaş kemerli bir su tası yuvası bulunmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 1.75 m : 1.00 m : 0.50 m Resim: 219 Ceylanoğlu Çeşmesi Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl Tanımı: Tek lüleli çeşmede basık kemerli bir tas yuvası yer alır. Kesme taş malzemeden inşa edilmiş ve üst kısmı yıkıldığı için beton atılarak kapatılmıştır. Mimari bir özelliği yoktur. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği 1.62m. 1.85m. l.lOm. 1.20m. l.OOm. 0.50m. Bugünkü durumu: Suyu akmayan çeşme harap durumdadır. Resim: 220 Çamurlu Sokak Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden şebeke suyu akmaktadır. 194 149- ÇIRÇIR ÇEŞMESİ Yeri: Yukarı Yoncalık Mahallesi'nde İller Bankasının üst sokağında yer almak tadır. 150-DEREKENARI SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Yukarı Habip Efendi Mahallesi, Dere Sokak'ta bulunmaktadır, Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme kemersiz ve sadedir. Ön yüzde tas nişi ve üst kesimde profilli saçak yer alır. Mimari özelliği yoktur. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 2.10 m. 1.50 m. 1.60 m. 0.88 m. 0.50 m. 0.15 m. Resim: 221 Çırçır Çeşmesi . Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl Tanımı: Sadece yarı yüksekliğinde günümüze ulaşabilen çeşme tek lüleli olup, kesme taştan yapılmıştır. Mimari bir özelliği olmayan çeşme akar halde iken Palandöken Dağ suyundan beslenmiştir. Günümüzde suyu kesilmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 1.10 m. (Mevcut Yüksekliği) 1.60 m. 0.50 m. Bugünkü Durumu: Çeşmenin suyu akmaktadır. Resim: 150 Dere kenarı Sokak Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu şehir şebekesinden akmamaktadır. 195 Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Yeri: Hasani Basri Mahallesinde bulunÇeşme Genişliği maktadır. Kemer Genişliği Yapım Tarihi: 1946 yılında Erzurum Çeşme Derinliği Kemer Derinliği: Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. 151- ERGENE ÇEŞMESİ 1.95 m. 1.60 m. 1.80 m. 1.05 m. 0.60 m. 0.20 m. Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden Tanımı: Dikdörtgen boyutlarda ve yuvarlak yapılmıştır. Sağlam vaziyette olan çeşmenin suyu kemerli olarak inşa edilmiştir. Üzengi akmamaktadır. hattındaki taşlar bu dönemdeki inşa edilen çeşmelerde olduğu gibi profilli olarak verilmiştir. Tek lülesi ve tek tas yuvası bulunan çeşmenin, tekne kısmı ise toprak içinde kalmıştır. Profilli saçağının üstünde çeşme semeri yer almaktadır. Resim: 223 Ergene Çeşmesi 196 152- GAZİNO SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Ali Paşa Mahallesi, Gazino So-kak'ta yer almaktadır. Yapım Tarihi: XX. Yüzyıl leştirilen yuvarlak kemerli tas yuvası yatay profilin hemen üstündedir. Kalın silmenin altında kalan bölümler büyük blok taşlardan inşa edilmiştir. Tek lüleli çeşmenin tekne kısmı büyük ölçüde tahrip olmuştur. Onarım görmüştür. Tanımı: Küçük ölçülerdeki çeşme, dikdörtgen blok halinde düzenlenmiş ve büyük Ölçüleri: ölçüde toprağa gömülmüştür. Yuvarlak Çeşme Yüksekliği : 1.77 m. kemerli çeşme nişi, kemer başlangıcı Kemer Yüksekliği: 1.50 m. hizasında oldukça kaim bir silme ile yataya Çeşme Genişliği: 1.75 m. iki parça şeklinde bölünmüştür. Bu silme Kemer Genişliği: 1.00 m. çeşme yan dayanaklarında dışa taşmtılı Çeşme Derinliği: 0.85 m. olarak verilmiştir. Çeşme saçak kısmı iki Kemer Derinliği: 0.20 m. büyük blok taştan meydana gelmiş ve çeşme yüzeyinden üç yöne taşmtıli olarak Bugünkü durumu: Düzgün bazalt kesme yerleştirilmiştir. Çeşme alınlığına yertaş malzemeden inşa edilmiştir. Sağlam olan çeşmeden şebeke suyu akmamaktadır. Resim: 224 Gazino Sokak Çeşmesi 197 153- GÜLAHMET CADDESİ SOKAK Yeri: Caferiye Mahallesi, Kırklar Sokak'ta bulunmaktadır. Yeri: Gülahmet Caddesi Dumlu Pınar İlk Okulu karşısındadır. Resim: 225 Gülhanım Çeşmesi Tanımı: Bir evin bahçe duvarına bitişik olarak inşa edilen çeşme, dikdörtgen bir forma sahiptir. Sivri kemerli çeşme nişinde kemer taşları yanlarda tek bloktan oluşan dayanaklara oturmaktadır. Çeşmenin saçak kısmı da iki büyük bloktan meydana gelmekte ve sade bir profille şekillenmektedir. Alınlıkta, tas yuvası yer alır. Suyu akmayan çeşmenin tek lüle olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Gövdenin alt kısmı toprağa gömülüdür. Tekne kısmı ise görülmemektedir Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.10 m. Kemer Yüksekliği: 1.68 m. Çeşme Genişliği: 1.70 m. Kemer Genişliği: 1.15 m. Çeşme Derinliği: 0.15 m. Kemer Derinliği: 0.28 m. Bugünkü malzemeden durumu: inşa Düzgün edilmiştir. Yapım Tarihi: ? kesme taş Suyu ak- mamaktadır. Tanımı: Bir evin duvarına bitişik olarak yapılmış tek lüleli bir çeşmedir. Bu çeşmeden Hanım Hamamı'nm suları akıyormuş sonradan kesilmiştir. Mimari özelliği yoktur. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 1.10 m. Kemer Yüksekliği: 1.72 m. Çeşme Genişliği: 1.70 m. Kemer Genişliği: Çeşme Derinliği: duvar Kemer Derinliği: 0.28 m. Bugünkü durumu: Çeşmenin suyu akmıyor. 154- GULHANIM ÇEŞMESİ ÇEŞMESİ 155- HACI AHMET SOKAK ÇEŞMESİ 198 Yeri: Hacı Ahmet Sokak'ta bulunmakta- 156- HACI İBRAHİM BABA ÇEŞMESİ II Yeri: Kırmacı Mahallesi, Hacı İbrahim Baba Camii avlusu dış duvarında Mezarlık Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XX.Yüzyılda Erzurum Belediyesi tarafından yaptırmıştır. Resim: 226 Hacı Ahmet Sokak Çeşmesi Tanımı: Mimari bir özellik göstermeyen çeşme, tamamen betondan inşa edilmiş, büyük bir ihtimalle Hacı İbrahim Baba Camii Çeşmesi'nin suyu bu çeşmede akıtılmıştır. Palandöken Dağ Suyu kaynağından beslenmektedir, Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Bir evin bahçe duvarına bitişik olarak yapılan çeşme günümüzde büyük ölçüde tahrip olmuştur. Sivri kemerli bir nişe sahip olan çeşmenin üst kısmında profilli bir saçak yer alır ve kemer alınlığında kaş kemerli bir tas yuvası bulunmaktadır. Onarım gördü-. ğü belli olan çeşmenin kitabesi ve süslemesi bulunmamaktadır. Tekne kısmı ve çeşmenin »alt bölümü toprağa gömülüdür. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : Çeşme Genişliği : Çeşme Derinliği : Kemer Yüksekliği: Kemer Genişliği : Kemer Derinliği: 2.28 m. 1.75 m. 0.45 m. 1.75 m. 1.05 m. 0.27 m. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Suyu akmaktadır. Resim: 227 Hacı İbrahim Baba Çeşmesi Bugünkü durumu:Yer suyu akmaktadır. 199 157-HAKKI MUTLU YAZAR ÇEŞMESİ Yeri: Gülahmet Mahallesi, Gülahmet Caddesi arka kesiminde bahçeli bir evin duvarında yer almakta idi. Çeşme günümüzde mevcut değildir. Bahçe duvarının onarımı sırasında tamamen ortadan kaldırılmıştır. 158- HARMAN SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Aziziye Mahallesi Aziziye Caddesi, 3. Harman Sokak'ta yer almaktadır. Yapım Tarihi: 1989 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme düz bir yüzeye sahiptir. Saçak üç yönden taşmtı yapar, bir lülesi ve bir tas yuvası bulunmaktadır. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 1.70 m. : 1.20 m. : 0 .60 m Resim: 228 Hakkı Mutlu Yazar Çeşmesi Bugünkü durumu: Sağlam ancak suyu Akmamaktadır Resim: 229 Harman Sokak Çeşmesi 200 159- HÜSEYİN EFENDİ SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Ayaz Paşa Mahallesi, Hüseyin Efendi Sokak'ta bulunmaktadır. 161- MEKTEP SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Esat Paşa Mahallesi, Mektep So-kak'ta bulunmaktadır. Resim: 232 Mektep Sokak Çeşmesi Resim: 230 Hüseyin Efendi Sokak Çeşmesi Yapım Tarihi: XIX.Yüzyıl Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Eski Erzurum evinin bahçe duvarı içindedir.Tek lüleli suyu akmayan çeşmenin teknesi toprakla doludur. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 0.60m. Çeşme Genişliği : 1.30m. Tanımı: Bahçe duvarının güney cephesine bitişik olarak inşa edilen çeşmenin günümüzde hiçbir mimari özelliği kalmamıştır. Mşin içerisi duvar örgüsüy-le doldurulmuştur. Saçak kısmında ise mermer malzeme görülmektedir Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Genişliği : 2.10 m. Çeşme : 1.70 m. Bugünkü durumu: Suyu akmamaktadır. Bugünkü durumu: Harap durumdadır ve suyu akmamaktadır 162-MERDİVENLİ ÇEŞME 201 Yeri: Çaykara Caddesi Yapım Tarihi: XX.yüzyıl Tanımı: Dikdörtgen formdaki çeşme duvara bitişiktir. Üç yönden bir silme ile çerçevelenmiştir. Küçük bir tas yuvası ve bir lülesi bulunmaktadır. Düzgün kesme taşlarla inşa edilen çeşmenin dar bir teknesi bulunmaktadır. Onarım gören çeşme, yakın tarihte ortadan kaldırılmıştır. Aşağı Mumcu Yer sularına bağlıdır. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. 163- NURİYE HANIM ÇEŞMESİ Yeri: Hasani Basri Mahallesi'nde, Gença-ğa Sokak'ta bulunmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Genişliği 1.40 m. Çeşme Yüksekliği 0.96 m. Çeşme Derinliği 0.55 m. Bugünkü durumu: Çeşmenin suyu akmamaktadır. 92 93 94 KONYALI; s. 171 Bu çeşme ile ilgili bilgilerin, sayfa 12). Konyalı tarafından belirtilmiştir. KONYALI; s.171-172. KONYALI; s. 171. Resim: 233 Nuriye Hanım Çeşmesi Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Tanımı: Basit ve mimari özellik taşımayan bir çeşmedir. Dikdörtgen bir niş-den ibarettir. Şehir şebekesine bağlı olduğu musluğundan anlaşılmaktadır. Su teknesi toprağın altında kalmıştır. 202 164- PEMBE MUSTAFA PAŞA ÇEŞMESİ Yeri: Bu çeşme Lala Mustafa Paşa Camii'nin yol aşırı kuzeyinde Erzurum Beylerbeyi Sarayı'nm duvarına bitişik idi. İ.H.KONYALI'nm yaptığı araştırmaya göre Çeşme H.1330/M. 1912 yılında 92 yıkılmıştır . Yapım Tarihi: Bugün mevcut olmayan çeşme ve kitabesine göre H. 1078/ M. 166162 yılında Erzurum Valisi Pembe Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Çeşme H.1289/M.1872 yılında Erzurum Valisi Müşir Samih Hasan Paşa'nm isteği ile Vahid Bey isminde bir kişi tamir ettirmiştir93. Pembe Mustafa Paşa H. 1072/M. 1661'den H.1074/M.1663 yılları arasında Erzurum'da Valilik yapmıştır. Çeşmeyi de memuriyetinin ilk yılında inşa ettirmiştir. Çeşmenin onarımını isteyen Müşir Samih Hasan Paşa ise H.1288/ M. 1871H.1290/M.1873 ve H.1292/ M. 1875H.1293/M.1876 yılları arasında iki kez Erzurum Valiliği yapmıştır94. Anlamı: 1-Yüce himmet sahibi, adalet dağıtan Mustafa Paşa bu çeşmeyi güzel bir kaide üzerine yaptı. 2-Bir güzel ferahlık veren, hayatı canlandıran sudur. Aynı, Kevser suyunun kendisidir diye, bundan içen övücüsü olur. 3- Çeşme susuza hitap etti, tarihini dedi. "Hasan ile Hüseyin aşkına gel sudan iç" dlîli & U>U J**- frS? 0\iy'S' y±J* - \ vİJJi j Uta* yXJ*j»3$ y^A» iy j j?- ±Jy-0 — t y->jk-i fc»»f j*Ja* <_Üa] j ÜJ9 iJL^-lj»» —T* liJÜ dUal i£Sy—j\ liLi <WJ«jr. ^J JH üJUuLi - £ j£>ü ^)k jljj* J< ^J* «**->/ ^^ "V Onarım Kitabesi: Hidiv-i kâmuran Samih Hasan Paşa ki zatın Sunuf-ı hayr-ü birre mashar etmiştir Huda bişek Mizacında safa vü lütfü muzmer ab-ı dil cusu Yenabiinden işbu çeşmenin isterdi Kitabe: itmek fek işareti ile fahr-ı ehl-i himmet yıktı hem yaptı 1- Mustafa Paşay-ı Âli himem, adl-efken Yaptı bu çeşmeyi Muradı ana birtarih-i ziba dahi itmek hâk isami gördü ber kaide-i mustahsen 2-Bir acep ab-ı ferah bahş-i hayat- zevkinden bu dürlü yazdı tarihin Bina bu çeşmeyi didi ne efsadır Ayn-ı Kevserdir deyü meddahi olur bundan içen 3- ra'na itdi Vahid Bey 1289 Çeşme atşâne hitap etti dedi tarihin Ya Hüseyin ile Hasan aşkına gel iç sudan 1072. 95 KONYALI; s. 171. 198 944 tarihli Erzurum Dergisi'nden alındığı (Sayı: 3, 203 Anlamı: 1-Hidiv Kâmuranı Samih Hasan Paşa ki, 2-Şüphesiz Allah ona, hayır ve iyiliğin her türlüsüne kendisini mazhar etmiştir. 3-Karakterinde duruluk, iyilik gizlidir, gönül alıcı suyu 4-Bu çeşmenin kaynağından sökmek isterdi 5-Onun işaretiyle himmet sahibi kişiler, hem yıktılar hem yaptılar 6-Muradı ona güzel birtarihde kazmaktı 7İsami gördü, hoşuna gittiğinden tarihini bu şekilde yazdı. 8-"Dedi ki Vahid Bey bu çeşmeyi ne güzel yaptı." Tanımı: Düzgün kesmetaşla inşa edildiği belirtilen çeşmenin kemerli bir nişi ve iki lülesinin olduğu ve çeşmenin üstünde iki kitabenin yer aldığı ifade edilmektedir95. Bugünkü durumu: Çeşme günümüzde mevcut değildir. Çeşmeye ait kitabelerde yoktur 204 165- SARAY BOSNA CADDESİ ÜZERİNDEKİ ÇEŞME I Yeri: Saray Bosna Caddesi'nin doğu tarafında bulunmaktadır. 166-SARAY BOSNA CADDESİ ÜZERİNDEKİ ÇEŞME II Yeri: Saray Bosna Caddesi'nin doğu tarafında bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Tanımı: Mimari özelliği olmayan çeşmenin önceden var olan bir su yolu üzerine yapıldığı ve sonradan tamamen betonla yenilendiği anlaşılmaktadır. Yuvarlak kemerli olarak yapılmış ve bir de tas yuvası bulunmaktadır. Mimari özelliği yoktur. Resim: 234 Saray Bosna Caddesi Üzerindeki Çeşme I Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl Tanımı: Çeşme Erzurum Belediyesi tarafından yeni yapılmıştır. Ahlat taşından inşa edilen çeşmenin sivri kemerli bir nişi bulunmaktadır. Bugünkü durumu: Yeni yapılan çeşmenin suyu akmaktadır. Resim: 235 Saray Bosna Caddesi Üzerindeki Çeşme II ölçüleri:Genişliği Yüksekliği Bugünkü durumu: Harap ve suyu : 1.55 m. : 1.65 m akmamaktadır. 205 167-SEYfULLAH ÇEŞMESİ Yeri: Bilinmemektedir. Yapım Tarihi: Çeşme üzerinde yer aldığı belirtilen kitabeye göre H.1319 / M. 1901 tarihinde Seyfullah Efendi adında bir kişi tarafından yaptırılmıştık. Beşinci mısradaki (Feyzi hayati) terkibi ebced hesabına göre H. 1319/M. 1901 tarihini vermektedir ki bu da rakamla kitabede belirtilmiştir97. 1. 2. 3. 4. 5. 0kuyup besmele nûş edeni her gamdan âzâd et Niyazımdır ki Seyfullah Efendi bermurad olsun Kamu sevdikleri ile ömr-ü ikbâlini müzdad et Bu zîba çeşmeye (Feyzi hayati) eyledi tarih Ketencizâde benden Hızr-ı tevfikinle irşâd et 1319 Anlamı: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Allahım Kerbala susuzlarının ruhlarını şad et. Besmele okuyup içeni her üzüntüden azat et. Niyazın budur ki Seyfullah Efendi murad olsun. Bütün sevdikleriyle ömrünü ve mevkisini artır. Bu güzel çeşmeye "Feyzi hayati" tarih söyledi. Ketencizâde kulunu yardımınla doğruya ilet. Tanımı: Kırmızı Kanber taşından inşa edildiği belirtilen çeşmenin Erzurum'un en güzel çeşmesi olduğu ifade edilmektedir. Arkasında da aym taşla yapılmış Seyfullah Efendi'ye ait ev bulunmakta imiş. Kitabesi Ulu Cami İmamı ve aynı zamanda Erzurum'un değerli alim ve şairlerinden olan Ketenci-zâde Reşit Efendi tarafından hazırlanmıştır98. Bugünkü durumu: Çeşme günümüzde mevcut değildir. Kitabe: Hudaya teşnagân-i kerbelâ ervahını şâd et 206 168- ŞERİFİYE CADDESİ ÇEŞMESİ 169-ŞERİFİYE CADDESİ ÇEŞMESİ II Yeri: Aziziye Mahallesi'nde, Şerifiye Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Yeri: Aziziye Mahallesi'nde Şerifiye Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: 1990 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yapılmıştır. Tanımı: Kareye yakın ölçülerde düzenlenen çeşme, kemersiz ve düz bir şekilde inşa edilmiştir. Orta kısmında bir çeşme tas yuvasına yer verilmiştir. Önünde de su teknesi bulunmaktadır. Çeşmenin üzerinde harpuşta şeklinde bir örtü bulunmaktadır. Kesme taş malzemeden yapılan çeşmenin suyu akmamaktadır. Bunlar şehir şebekesine bağlıymış. Resim: 236 Şerifiye Camii Çeşmesi I Yapım Tarihi: 1989 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yapılmıştır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği : 2.20 m. Çeşme Genişliği: 1.10 m. Çeşme Derinliği: 0.20 m. Tanımı: Kareye yakın ölçülerde düzenlenen çeşme, kemersiz düz bir şekilde inşa edilmiştir. Orta kısmında bir çeşme tas yuvasına yer verilmiştir. Önünde de su teknesi bulunmaktadır. Kesme taş malzemeden yapılan çeşmenin şehir şebekesine bağlı olan suyu akma-maktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği : 1.50 m. : 1.40 m. : 0.60 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmeden şebeke suyu akmaktadır. Resim: 237 Şerifiye Caddesi Çeşmesi II Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin şehir şebekesine bağlı olan suyu akmamaktadır. 207 170- TAHTA CAMİİ ÇEŞMESİ 171- TAŞHAN (RÜSTEM PAŞA) ÇEŞMESİ Yeri: Hasani Basri Mahallesi'nde Tahta Camii'nin önünde bulunmaktadır. Yeri: Rüstem Paşa Çarşısı içerisinde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: Yakın zamanda bu kitabe ile birlikte bir ev kurunu yeniden inşa edilen bu çeşmede kullanılmıştır. Çeşme üzerindeki kitabede: i)*mit\ Uib MJLÜM Li a " J\ f >j >ı4 ^}f u*y *}j@ -j.ak.ya,» JU^ Jj( 0 ^ji -\ -T -r -i mt 4^**J-\<Jİ i/- j Resim: 238 Tahta Camii Çeşmesi Yapım Tarihi: 1980 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Maslakında daima olsun Ab-ı zemzem ey sefa içün havzı kevserden Bana ol Muhammed Mustafa Tanımı: Camii avlu duvarına bitişik olarak yapılan çeşme, dikdörtgen boyutlarda ve kemersiz olarak yapılmıştır. Çeşmeniz üst kısmını profilli taşlarla işlenen bir saçak kısmı sınırlamaktadır. Orta kısmında ise bir tas yuvasına yer verilmiştir. Önünde su teknesi yer alır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Sene H. 1212 Fi ğurre-i Zilhicre okunmaktadır. Anlamı: Maslakında daima Zemzem suyu olsun bana Hz. Muhammed Mustafa (S.A.V.) Kevser suyundan içi'r-sin.Yıl 1797 Çeşme de yer alan yazıt H.1212/ M. 1797 tarihli bir çeşme kitabesidir. 2.20 m. 1.32 m. 0.52 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmamaktadır. 208 Tammi: Dikdörtgen boyutlardaki çeşme avlunun ortasında havuzun önüne yerleştirilmiştir. Sivri kemerli çeşmenin kemer alınlık kısmında 5 satırlık bir kitabe bulunmaktadır. Çeşmenin önünde ise üzerinde iki daire madalyonun işlendiği su teknesi bulunmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 1.95 m. 1.45 m. 0.50 m. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin tek musluktan şebeke suyu akmaktadır. Resim: 239 Taşhan (Rüstem Paşa) Çeşmesi 209 172- TEK MEZAR SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Sultan Melik Mahallesi, Tek mezar Sokak'ta bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XX.Yüzyıl ölçüleri: Çeşmenin Yüksekliği Çeşmenin Genişliği Çeşmenin Derinliği 1.55 m. 1.35 m. 0.50 m. Tanımı.: : Basit bir çeşmedir ve mimari özelliği olmayan Kesme taş malzeme den yapılmıştır Bugünkü durumu. Tek lüleden suyu akmaktadır. Resim: 241 Tek Mezar Sokak Çeşmesi 210 173- TOP DAĞI CADDESİ ÇEŞMESİ 174- TOPPAK TABYA SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Kavak Mahallesi, Top Dağı Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Yeri: Toprak Tabya Mahallesi'nde bulunmaktadır. Yapım Tarihi: XDK. Yüzyıl Yapım Tarihi: Üzerinde okunamayan bir kitabesi mevcuttur. Tanımı: Dikdörtgen blok şeklinde yükselen çeşme, yüksek tutulmuş sivri kemerli bir nişe sahiptir. Kemer alınlığında bir tas yuvası alt kısımda da bir lülesi bulunmaktadır. Tekne toprağa gömülüdür. Kilit taşında iki bezemesiz kabara bulunmaktadır. Kaliteli ve düzgün bir taş işçiliği görülmektedir. Bugünkü durumu: Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Tanımı: Sivri kemerli tek nişi maktadır. Palandöken Dağ suyuna bağlıdır ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Kemer Yüksekliği Çeşme Genişliği Kemer Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Derinliği 2.30 m. 1.75 m. S.00 m 1.25 m. 0.80 m. 0.35 m Bugünkü durumu: Kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. 211 175-ULU CAMİİ ÇEŞMESİ Yeri: Ulu Camimin batısında bulunmaktadır. Yapım Tarihi: 1975 yılma Belediye tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Ulu Caminin batı duvarının kuzey kesimine yakın yerde yoldan birkaç metre içerdedir. Dikdörtgen blok halinde inşa edilen çeşmenin üçgen bir alınlığı, alınlığın ortasında da çeşmenin adı ve yapım tarihi yer almaktadır. Kaş kemerli çeşme nişi fazla derin değildir. Sarı renkli kesme taşla inşa edilen çeşmenin aynalığında bir tas yuvası bulunmaktadır. Üç lüleden şehir şebeke suyu akmaktadır. ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği Kemer Genişliği Kemer Derinliği Resim: 242 Ulu Camii Çeşmesi S.90 m. S.50 m. 0.50 m. 2.10 m. 1.70 m. 0.10 m. Bugünkü durumu: Sağlam ve suyu akmaktadır. Resim: 243 Ulu Camii Çeşmesi 212 176-YAKUTİYE ÇEŞMELERİ pılmışlardır. Çeşmeler dikdörtgen .boyutlarda düzenlenmiş olup, oldukça saYeri: Mumcu Caddesi'nin hemen başlandedirler. Üzerlerinde herhangi bir bezeme gıcında ve Yakutiye Medresesi bahçesibulunmamaktadır. nin batı ucunda bulunmaktadır. Bugünkü durumu: Yapıldıkları dönemde şehir şebeke suyuna bağlanmış olan Yapım Tarihi: 1986 yılında Erzurum Beçeşmelerin suyu akmaktadır. Sağlam olan lediyesi tarafından yaptırılmıştır. çeşmeler kesme taştan yapılmışlardır. Tanımı: Sıra çeşmeler halinde, aym ölçülerdeki altı çeşme caddenin eğimine uydurularak kademeli bir şekilde ya- Resim: 244 Yakutiye Çeşmeleri 213 177- YAMAK SOKAK ÇEŞMESİ Yeri: Gaziler Mahallesi, Yamak Sokak'ta bulunmaktadır. 178- YONCALIK ÇEŞMESİ Yeri: Aşağı Yoncalık Mahallesi, Camii Sokak'ta yer almaktadır. Yapım Tarihi: XIX. Yüzyıl Tanımı: Dikdörtgen blok halindeki çeşme kemersizdir. Çeşme ortadan ikiye bölünmüştür. Üst parça kaldırılarak çeşmeden ayrılmıştır. Düzgün Kesme taş malzemeden Belediye tarafından 1988 yılında onarılan çeşmenin tek lülesi bulunmaktadır. Palandöken Dağ Suyuna bağlı olarak yapılmıştır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği 2.00.m. 1.40 m. 0.70 m. Resim: 245 Yamak Sokak Çeşmesi Yapım Tarihi: 1989 yılında Erzurum Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Tanımı: Düzgün kesme taş malzemeden, kemersiz ve düz olarak yapılmıştır. Çeşmenin ortasında bir çeşme tas yuvasına yer verilmiştir. Su teknesi tamamen toprak altında kalmıştır. Çeşmenin üzerinde ise harpuşta şeklinde bir örtü bulunmaktadır. Tek lüleden şehir şebeke suyu akmaktadır. Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Çeşme Genişliği Çeşme Derinliği Resim: 246 Yoncalık Çeşmesi : 2.00 m : 1.20 m : 0.60 m Bugünkü durumu: Harap olan çeşmenin suyu akmaktadır. Bugünkü durumu: Sağlam olan çeşmenin suyu akmaktadır. 214 179- ZİNCİRLİ HAN ÇEŞMESİ Ölçüleri: Çeşme Yüksekliği Yeri: Taşmağazalar Caddesi, Hacılar Hanı Çeşme Genişliği karşısında, Zincirli Han'ın önünde Çeşme Derinliği Kemer Yüksekliği bulunmaktadır. Kemer Genişliği Kemer Derinliği Yapım Tarihi: XX. Yüzyıl 2.10 m. 1.80 m. 0.50 m. 1.80 m 0.90 m. 0.15 m. Tanımı: Yuvarlak kemerli çeşme nişinin Bugünkü durumu: Sağlam ve şebeke suyu üzengi hattındaki taşlar profilli olarak verilmiştir. Tas nişi basık kemerlidir. Yer akmaktadır. suyu akan lülesi iptal edilmiştir. Günümüzde şehir şebekesine bağlanmıştır. Resim: 247 Zincirli Han Çeşmesi 215 … 216 217 Resim: 249 Künk (Toprak Boru) 218 Resim: 250 Kurun 219 Resim: 251 Çeşme Teknesi 220 IV- ERZURUM SU YOLLARI, SU YOLLARI KROKİLERİ ve SU KAYNAKLARI Günümüzde Erzurum şehrinin içme ve kullanma sularını Kaynak suları ve Kuyu suları olarak iki kısma ayırmak mümkündür. Kaynak Suları: Kaynakları şehrin bugünkü yayılış sahası içinde bulunanlara halk ağzında ve tarihi belgelerde "yer suları", Palandöken dağları kuzey sırt ve yamaçlarından kaynaklananlara ise "dağ suları" adı verilmektedir". Palandöken dağları güney yamaçlarından toplanarak oluşan kaynak (pınar, memba ve göze) suları, muhtemelen Erzurum'un Osmanlı döneminde ve farklı tarihlerde şehre aktarılmışlardır. Kesin bir tarih verilememekle beraber, Osmanlı dönemi öncesi Erzurum sakinleri, içme ve kullanma suyu ihtiyaçlarını şehir içi kaynaklardan sağlamışlardır. Nüfus artışına paralel olarak artan su ihtiyacı kanımızca, bugün üzerleri kapatılarak yol ve yerleşme alanına dönüştürülmüş olan Çaykara deresi, Gavurboğan deresi, Kapıkaya ve muhtemelen de Karnıyarık dereleri olabilirdi. Çünkü bunlar şehrin en yakınında bulunan derelerdi. Çevre "dağ suları" tabir edilen ve kentin değişik yerlerinde çeşmelere aktarılmış olanlarda yukarıda değinilmiş olduğu üzere, kaynak sularıdır. Bu sular Osmanlı döneminde nüfus artışlarına paralel olarak karşılaşılan su sorununu çözümlemek üzere hayır sever kişilerce, Palandöken'in kuzey etek ve sırtlarında bulunan yüzden fazla kaynak suyu, pişirilmiş toprak borularla( künk borular) şehre getirilmiş ve çeşmeler halinde mahallelere, hamamlara ve camilere dağıtılmıştır. Şehrin uzun süre içme-kullanma sularını sağlayan bu suları, Erzurum Tarihinin yazarı İ.H.Konyalı, geliş kaynaklarına göre "Çeteci, Caferiye, Yeğenağa, Dervişa-ğa, Tophane, Hanım, Şeyhler, Murat Paşa suları" olarak sekiz gruba ayırmıştır. Söz konusu adlandırma, getirilen suların dağıtıldığı mahallelerin ve aynı zamanda da suyu getirten kişilerin isimlerine dayanır. 1 H. DOÖANAY "Erzurum'un Bugünkü ve Gelecekteki Su Sorunu", Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Sayı:5, Fasikül 2, Erzurum, 1986, s.87-40. 221 1-AKPINAR SU YOLU Veyis Efendi Mahallesi Çifte kardeşler mezarlığının batısında bulunan 23 Temmuz Ortaokulu bahçesinin doğu kısmında kaynağı yer almaktadır. 23 metre derinlikteki başlangıç bacasının dışında çeşmeye kadar ki yol üzerinde dört-beş bacasının daha bulunduğu tespit edilmiştir. 1955 yılında dönemin Belediye Başkanı Edip Somunoğlu tarafından yeniden yaptırılan çeşmenin saniyede 4 litrelik suya sahip olduğu 1975'de yapılan ölçümde ise 3 litreye düştüğü tespit edilmiştir. Suyun saniyede 2.5 litrelik kısmı Akpınar Çeşmesi'nde 0.50litrelik kısmı da Kadana Camii'nde aktığı tespit edilmiştir. 222 2- ALİ PAŞA SU YOLU Bu Suyolunun Eski su ustaları tarafından belirtildiğine göre Erzurum Kalesi altından çıktığı söylenmektedir. 1970'li yıllarda yapılan Hafriyat çalışmalarında Taş Mağazalar caddesindeki Beyaz Saray Mağazasının önünde bir toplama merkezinin olduğu görülmüştür. Toplam saniyede 4 litrelik suya sahip olan bu kaynağın 1.5 litrelik kısmı Ali Paşa Mahallesindeki Şahben-der Sokağı başında yer alan Gümüş Masat Çeşmesi'nde 2.5. litrelik kısmının da Ali Paşa Camii önündeki çeşmelerde ab-dest alma ve tuvalet kısmında aktığı belirlenmiştir. Gümüş Masat'ta iki lüle Ali Paşa Camii çeşmelerinde 4 lüle abdest alma ve tuvaletlerde 11 masra su akmaktadır. 223 3- AŞAĞI MUMCU CAMİİ YER SUYU YOLU Aşağı Mumcu Camii yer suyunun kaynağı Mumcu Caddesi'nde ki Osman Arı Apartmanının altıdır. Kaynaktan sonra caddenin batı kesimine geçerek Camii Sokağı'ndan Aşağı Mumcu Camii tuvaletlerine ve çeşmesine ulaşmaktadır .75.litre/saniyelik suda herhangi bir azalma olmamıştır. 1000 NATASYONLAR ÇEŞME SU YOLU 224 5- AŞAĞI MUMCU MAHALLESİ YER SULARI Bu suyun menbaı Yukarı Mumcu Camii arkasında bulunan Çocuk Yuvası'nın bahçesi altındadır. Buradan çıkan su sırasıyla şu çeşmelere ulaştırılmıştır. a-Kurtuluş İlkokulu bahçesindeki Çeşme b- Ankara Sokakta ki çeşme c- Morali Sokakta ki Çeşme d- Hacı Ömer Merdivenli Sokakta ki Çeşme e- Hacı Ömer Sokakta ki Çeşme f-Korukçu Sokakta ki Çeşme g-Milletbahçesi Sokakta ki Çeşme1949'da yapılan ölçümde akan su saniyede 4.5lt. iken, 1974 yılında yapılan ölçümlerde su yollarının eski olması nedeni ile saniyede 1,5lt.kısmını kaybederek saniyede 3lt.ye düşmüştür. 225 5-BAKIRCI CAMİİ SU YOLU Bu suyun menbaı Boyahane Camii ve Ha-mamı'nın kuzeybatı kesimidir. Saniyede 2.5lt. suyun aktığı hattın tek çeşmesi Bakırcı Camii'nin önündeki üç gözlü ve üç lüleli çeşme ile çeşmelerin arkasında 10 masra-dan akmaktadır.1950'li yıllarda bu suyolu demir borularla yenilenmiştir. 226 6-CENNET ÇEŞMESİ SU YOLU Bu suyun menbaı önceleri Bekir Baltacı'ya ait olan evin altından birkaç yerden çıkan suyun toplanmasıyla oluşmuştur. Toplam su saniyede 1.5 İt. iken, 1974 yılında saniyede 0.75lt.'ye düşmüştür. ÖLÇEK: 1/800 CENNET ÇEŞMESİ 227 7- CEDİ D SU YOLLARI Suyun menbaı Dabakhane Çeşmesi'nin kuzeydoğu kesimindedir. Yapılan ölçümlerde saniyede 1 İt.olan su Devlet Su İşleri'nin onarımları sırasında kaybolmuş, Dervisağa Mahallesi, Karanlık Kümbet Sokakta oturan merhum Saraçzade Hafız Ahmet Bey'in vefatı üzerine ailesi tarafından evlerinde akan su Kevelciler Caddesi Köprüsü doğusunda bulunan Camide akması sağlanmıştır. Saniyede 0.50 İtlik bir sudur. NATASYONLAR ■M MENBA 228 8- ÇAKALAHMET YER SUYU Suyun kaynağının Çifte kardeşler Türbesi ile Karayolları çevre yolunun arasında olduğu tespit edilen bu suyun galeri şeklinde getirildiği ve Emınkulbu, Abdurrahmanağa, Ali Paşa ve Kavak Mahallesinde yer alan 15 çeşmede suyunun aktığı bilinmektedir. 1956 yılında dönemin Belediye Başkanı Edip Somunaoğlu zamanında su yolundaki bacalar esaslı bir şekilde onarılmıştır. 1947 yılında yapılan ölçümde 15litre/saniye olan su 1975 yılındaki ölçümde 14litre/saniyeye düşmüştür. Kaynaktan çıkan su uzun bir yol takip ederek Mahallebaşının meydan kesimindeki tekne de birkaç yola ayrılmak suretiyle çok sayıda ki çeşmeye ulaşır. Yollardan biri Balyoz sokak Sirkeci Hamı arkasına ulaşmaktadır. İkincisi Alaftar Caddesi altında ki Ci rit Sokak'ta ki çeşmeye, üçüncü yol Palandöken Un Fabrikası yanındaki çeşmeye ulaşmaktadır. Diğer bir ana kol Nene Ha tun Çeşmesine su verdikten sonra Demirayak Caddesi'nde yer alan tekneden iki kola ayrılır. Birinci kolda Müştak Yurtlu'nun evi önündeki çeşmeye daha sonra da Gümrük Camii'ne, Ardahan Caddesi'nde ki Neşet Bilicioğlu çeşmesi ne, Çeşme Soka'ta ki çeşmeye ve Laylak Sokak'ta ki Avukat Tevfik Tekel'in evi önündeki çeşmeye ve Göl başı Eczanesi yakınındaki çeşmeye ulaşır. Diğer kolada ise Eminkulpu Mahallesi'nde ki Mahmut Gül'ün evi önündeki çeşmeye Mum cu Hasan Soka'ta ki çeşmeye, Top Dağı Caddesi'ndeki Kanlı Fuat'ın Hanı önün de yer alan Çeşmeye, Esetoğlu çeş meye ve Kavak Camii'nin köşeifa sindeki çeşmeye ulaştıktan sonra daha kuzeye inerek Kavak Mahallesi'nde ki Reşitağa Soka'ta yer alan tophane çeşmesine ve İmar İskan ev lerinin yakı nındaki Ali Ülkü çeş mesine ulaşır. 229 9-ÇUKUR ÇEŞME SU YOLU Murat Paşa Mahallesi Saraybosna Caddesi (Dere Caddesi) nde bulunan Çukur Çeşme'nin kaynağı 40 metre güneyindeki Nurettin Özyuvalı'nın evi altından çıkmaktadır. 1 lüleden akan su llitre/saniyeliktir. Tek bir çeşmenin yer aldığı bu su yolunda herhangi bir su kaybı olmamıştır. 230 10- ÇORTAN ÇEŞMESİ SU YOLU Bu suyun menbaı Ticaret Lisesi kuzeybatı köşesinin 5m. kadar önündedir. Suyolu Taşhan'ın batısından geçip, Yetim Hoca Caddesi'ni kat ettikten sonra Saraçoğlu Sokak'ta ki Çortan Çeşmesi'ne ulaşır. Bu hatta tek bir çeşme yer almaktadır. Çortan Çeşmesi'nin su miktarı 1945li yıllarda saniyede 1.5lt. iken suyolunun eski olması nedeni ile 1974 yılında saniyede 0.75lt.ye düşmüştür. ÇORTAN ÇEŞMESİ 231 11-DABAKHANE SU YOLU Aşağı Habip Efendi Mahallesi Dere Sokakta yer alan Osman Derici'nin Evi içerisinde bulunan su kaynağı 25m.lik bir mesafeden sonra Da-bakhane Çeşmesinden akmaktadır. Saniye de 1.5 litrelik bir suya sahiptir. 232 12-DEVELER YER SUYU YOLU Develer Yer Suyunun kaynağı Aşağı Habip Efendi Mahal leşi'nde Kalaycı Neşet'in evi içinde olduğu bilinmektedir. Gülahmet Caddesi'nde yer alan Develer Çeşmesi'ne kadar ki su yolu galeri şeklinde muhtelif mahallelerde evlerin altından geçmek suretiyle ulaşmaktadır. Su yolu üzerinde bir kaç yerde bacasının bulunduğu yıkılmış olan bazı kısımların onarıldığı belirtilen su yolunun 2litre/saniyelik 1975'de ki ölçümlerdeki miktarı 1 litre/saniyeye düşmüştür. 233 13- HABİB EfERNDİ SU YOLU Habip EfendiMahallesi Dere Sokakta yer alan Ali Solak' a ait evin önünden çıkan su Aşağı Habip Efendi Camii yer altı tuvaletlerine bağlanmıştır. 1950'li yıllarda saniyede 1.50litre suya sahip olan bu kaynağın, Devlet Su İşleri tarafından yapılan çalışmalar sırasında 1 litrelik kısmı kaybolmuş, 0.50 litre saniyelik kısmı Aşağı Habip Efendi Camii yer altı tuvaletlerine bağlanmıştır. Kaybolan su ile birlikte bu suyun tümünün Lala Paşa Hamamı'na ait olduğu belirtilmektedir. OLCEK -------- » ------- 1/800 G/B 234 14- HACI DEDEAGA SULARI Bu suyun menbaı Boyahane Camii ve Ha-mamı'nın kuzeyindeki meydanlıktır. Buradan şehrin kuzeyine doğru giden suyolu Pelit Meydanı'na varmadan iki kola ayrılır. Batıdaki kolda üç çeşme bulunmaktadır. a-Hacı Ömer Sokak'taki çeşme b-Subaşı Kurbu Sokak'ta ki Dedeağa Çeşmesi c-Nuraniye Hamamı Doğuya giden kolda ise: aFuadiye Hamamı b-Gürcükapı Karakolu altındaki Çeşme c-Gürcükapı Camii yakınındaki Çeşme Bu suyun 1947 senesinde yapılan ölçümde saniyede 9.5lt. olan su 1974 yılındaki ölçümlerde saniyede 7 OLCEK 1/800 It.ye düşmüştür. 235 TEBRİZ KAPI CADDESİ 15- İHMAL YER SULARI ihmal Yer sularının kaynağı Erzurum içka-lesi'nin doğu kesimidir. Buradan çıkan su Taşmağazalar Caddesi'ni takip ederek Bakırcılar ve Hacılarhanı'nı da geçtikten sonra, İş Bankası Merkez binasının kuzeybatı köşesine yakın yerde iki kola ayrılır. Kollardan birinde Kongre Caddesi yakınında yer alan üç çeşme ile Çamurlu Sokakta ki çeşmeye; diğer kolda ise ihmal Camii'ne su götürülmüştür. Su yollarının büyük bir bölümü mağazaların altından geçtiğinden onarım yapılamamıştır. Bu su yolundan faydalanan toplam beş çeşmenin her birinden 0.40 litre/saniyelik su akmaktadır. 236 16- KASIMPAŞA SU YOLU Aşağı Habip Efendi Mahallesi Dere Sokakta bulunan Süleyman Değirmenci ve Nihat Duman'ın Evleri'nin alt köşesinden çıkan su, 1955 yılında Fehmi ve Şevket Sarıhan tarafından yeniden suyolu döşenerek 2 parmak galvanizli boru ile 1 lülesi Tahtacılar Caddesi Daracık Sokağın sol başında bulunan çeşmeye, 2 lülesi de Kasımpaşa Mahallesi Camii sokakta ki çeşmede akmaktadır. Çeşmelerden toplam saniyede llitre su akmaktadır. 237 17-KIRKÇEŞME SU YOLLARI Kırkçeşme Sularının kaynağı Kırkçeşme Hamamfnın yaklaşık 10m. yukarısındaki köşede ter almaktadır. Saniyede 18 litre suyun aktığı bu kaynakta 1974'te 4 litrelik bir azalma ile saniyede 14 litreye düştüğü tespit edilmiştir. Bu kaynaktan 10 tapulu çeşme ile 6 umuma akan çeşme faydalanmaktadır. Umuma Akan Çeşmeler: 1-Ayaz Paşa Camii Çeşmesi (wc) 2-Zeynel Camii Çeşmesi (wc) 3-Pervizoğlu Camii Çeşmesi (wc) 4-Zeynel Camii Çeşmesi 5-iki Kapılı Kahve bahçesindeki Çeşme 6-Kırkcesmeler Tapulu Sular: 1-Kırkçeşme Hamamı Suyu 2-Süleyman ve Ahmet Yurttaş'a ait Çeşmeler 3-Sıtkı Dursunoğlu'na ait Çeşme 4-Havuzlu Han Otelindeki Çeşme 5-Hüseyin Erverdi Çeşmesi 6-Niğdeliler'in Evlerindeki Çeşme 7Tahsin Şerifsoy Evi önündeki Çeşme 8Bayramoğlu Muğdat'ın Evindeki Çeşme 9Oltulular'ın Evlerindeki Çeşme 10-Pirimlerin Evlerindeki Çeşme Erzurum'daki en verimli su kaynaklarından birisidir. ÇEŞME TAKSİM MAHALİ SU YOLU TICARETİLISESİ ONÜ BAYRAMOGLU MUĞDATIN r BAHÇESİNDEKİ I ÇEŞME □ SITKI DURSUNOĞL U ÇEŞMESİ TAHSİN ŞERİFSOY, ÇEŞMESİ \V1 EVİ ONUNDE ""* — 238 LALAPAŞA hamamı ÖLÇEK 1/800 18-KÜÇÜK HAMAM SU YOLU Aşağı Habip Efendi Mahallesi'nde bulunan Lala Paşa Hamamı'nın külhanı önünde bu suyun kaynağı bulunmaktadır. Buradan çıkan su Gürcükapı'da ki Akbank arkasındaki yer alan Küçük Ha-mam'a getirilmiştir. Daha önceleri yine Aşağı Habip Efendi Mahallesi'nde yer alan Dabakhane'de ki kaynaktan çıkan su ile birlikte toplam saniyede 2lt. litrelik suya sahip idi. Dabakhane'nin iptali ve derelerin ıslah çalışması sırasında Da-bakhane suyu kaybolduğundan sadece Lala Paşa Hamamı külhanı önündeki su kaynağından su temin edilmektedir. Saniye de 1 litrelik suyun; MENBA TAKSİM 0.60 litrelik kısmı Kasımpaşa yer altı tuvaletlerine, geri kalan 0.40 litrelik kısmı da Vakıflar'a ait Küçük Hamam'a akmaktadır. KASIMPAŞA CAMİİ 239 PALANDÖKEN DERESİ KAYAK TESİSLERİ 19-PALANDOKEN DAĞ SU YOLU Erzurum'un güneyindeki Palandöken Dağları'nın Kuzey yamaçlarından çıkan sular, Kom Deresi ve Palandöken Deresi'nden toplanan iki kol vasıtasıyla bugünkü kayak tesislerinin bulunduğu kesimde birleşirler. Erzurum'un güneyinden geçen Karayolları Çevre Yolu'na kadar tek bir hatla gelmektedir. Yaklaşık 5830m. uzunluğundaki bu mesafe üzerinde Yunus Emre Mahallesi'nde ki tek bir çeşme yer almaktadır. Eğitim Fakültesi'nin önünde iki büyük kola ayrılan su yolunun, batıda kalan kesimin de 12 çeşme bulunmaktadır. Aliravi Caddesi üzerindeki taksim teknesinde biri Yoncalık Mahallesinde ki çeş melere giden, diğeri ise Çırçır, Vani Efendi, Murat Paşa ve Aşağı Yoncalık Mahallesi'ndeki çeşmelere ulaşan iki ana tali kol yer almaktadır. Bu hatta yer alan Çeşmeler sırasıyla şunlardır: Batı yöndeki çeşmeler; j S Boruya Bl qp ÇEŞME Giriş ■ TAKSİM TEKNESİ Boruya Giriş TAKSİM MASLAĞI Taksim Teknesi gooçn^jKarpuz Kaldıran Taksim Teknesi Yunus Emre Mah. K A R A Y O L L A R CADDESİ Eğitim Enstitüsü Selahattin Ipçiler Topraktabya Çeş Çırçır Mah. Çeşmesi Sultanmelik Mah. Kırmacı Sok. 4 Samih bey Çeş. ,h Kırmacı Camii Çeş. l %Vaniefendi Mah Kırmızı Çeş. Taksim Teknesi İbrahim baba » Şeyhlar Mah. Çeş. Camii Çeş. Mollakaya Camii Y.Yoncalık Mah. Çeş. Y.Yoncalık Mah. ^Askerye Hamamı Şeyhlar Mah. Zeki Tortumlu Çeş. Şeyhlar Mah. Osmanbey Çeş. Pal Ce ° ?- A.Yoncalık MahRuhanepaşa Çeş. «?Muratpaşa Hamamı bA.Yoncalık Mah. O.Zeki Pirimoğlu Çeş. ___ A Mahmudiye Camii Çeş. Şair Nefi Orta Okulu Terazisi h Şeyhlar Hamamı i Çavuşoğlu Sok. Selahattin Baltacı Çeş. j, Kale dibi Agvan Çeş. h Kırklar Çeş. V Hanımlar Hamamı -A Mirza Mehmet Çeş. a-Yukarı Yoncalık Mahallesi Askeriye Hamamı b-Şeyhler Mahallesi Çeşmesi c-Şeyhler Mahallesi Zeki Tortumlu Çeşmesi d- Şeyhler Mahallesi Osman Bey Çeşmesi eŞeyhler Hamamı f- Çavuşoğlu Sokak, Selahattin Baltacı Çeşmesi Doğu yöndekiler iki ana kola ayrılır. Birinde a-Çırçır Mahallesi Çeşmesi b- Vaniefendi Mahallesi Kırmızı Çeşme c- Murat Paşa Hamamı diğerinde: a- Yukarı Yoncalık Mahallesi Palu Çeşmesi b-Aşağı Yoncalık Mahallesi Ruhane Paşa Çeşmesi c- Aşağı Yoncalık Mahallesi O.Zeki Pirimoğlu Çeşmesi ikinci ana kol doğuya yönelip, 11 çeşmenin bulunduğu su hattını oluşturmaktadır. Bu hattaki çeşmeler sırasıyla şunlardır: a-ibrahimbaba Camii Çeşmesi b-Askeriye Çeşmesi c-Mollakaya Camii Çeşmesi d-Selahattin İpçiler Topraktabya Çeşmesi e-Sultan Melik Mahallesi Kırmacı Sokak Samih Bey Çeşmesi f-Kırmacı Camii Çeşmesi g-Mahmudiye Camii Çeşmesi h-Kaledibi Agvan Çeşmesi ı-Kırklar Çeşmesi İ-Hanımlar Hamamı j-Mirza Mehmet Çeşmesi Bu hat üzerinde ayrıca Şair Nefi Ortaokulu bahçesinde su terazisinin bulunduğu krokide belirtilmiştir ki 1957 tarihli Atatürk Üniversitesi'nin açılış törenlerine ait bir fotoğrafta bu hat üzerindeki su terazisinin kalıntıları belirlene bilmektedir (Resim ). 240 20- SAZLIOĞLU YER SUYU YOLLARI Sazlıoğlu sularının kaynağı Murat Paşa Mahallesi ile Yukarı Mumcu Mahallesinin sınırında olan Erzincan Kapı mevkiinde şimdi mevcut olmayan Fil Köprü-sü'nün altından çıktığı tespit edilmiştir. Dönemin Belediye Başkanlarından Kazım Yurdalan tarafından Çaykara Deresi doldurulurken bu su yolu da onarılmıştır. Şimdiki Polisevi'nin (Geçmişte Orduevi idi) arkasında bulunan ve günümüzde yıkılmış olan Zafer Sineması'nın yapımı esnasında 6litre/saniyelik su çıkmış, mevcut su yolu borularına bu su verilemeyince dereye akıtılmak zorunda kalmıştır. Erzurum'daki suyu en bol olan yollardan biridir. Saniyede 19 litrelik su toplam 28 lüleden akmaktadır. Bunlardan 8 lülesi mezbahada, 2 lülesi Orman fidanlığında, 1 lülesi Petrol Ofisi bahçesinde geri kalan 17 lüle de Aşağı Mumcu ve Gez Mahallesindeki 11 çeşmede akmaktadır. Kimi zaman lağım sularıyla kirlenen bu su yolunun şimdi-lerdeki Atatürk Müzesi yakınında yer alan gömme su deposundan klorlanmak suretiyle kullanıldığı belirtilmektedir. Oldukça verimli olan bu su yolunun tümü onarılabileceğinden yeniden elden geçirilmesi gerekir. 241 21- ŞAPİİLER CAMİİ (ŞABAHANE) SU YOLU Safiler Camii altında yer alan çeşmelerin (Sabakhane çeşmeleri) su kaynağının Kale altında olduğu belirtilmektedir. Çeşmelere ve tuvaletlere akan su saniyede 3 litre iken 1974 yılında ki ölçümlerde saniyede 2 litreye düştüğü tespit edilmiştir. Sabakhane Çeşmelerindeki 6 çeşme ile eski Bat Pazarı'nda ki çeşmenin suyu bu kaynaktan gelmektedir. 242 22-TÜRBE DERESİ DAĞ SU YOLU Palandöken Dağlan'nın Doğu kesiminde yer alan Kapıkaya Deresi ile daha doğudaki Türbe Deresi'nde ki Nazmerik Suları'nın birleşimi ile oluşan büyük bir su hattıdır. Her iki dereden gelen sular, belirli bir kesimde açıktan akıp, daha sonra birleşerek boru ile ana hatta ulaştırılır. 118m.lik bir kesimi boru içerisinde kat ettikten sonra taksim teknesinde iki ana kola bölünür. Bunlardan doğudaki su yolu 2500m. sonra Asri Mezarlıktaki çeşmelere ulaşır. Burada üç ayrı çeşme ve şadırvana akar. Kara Yollan Çevre Yolu'nu geçtikten sonra Muhabere Birliği önündeki Taksim teknesinden iki ayrı yola ayrılır. Bu yollardan birinde: a-Muhabere Birliği Çeşmesi b-Yukan Veyis Efendi Mahallesi Tosya Sokak Çifte Kardeşler Çeşmesi c-Yukarı Habip Efendi Mahallesi Kümbet Sokak Mahmut Paşa Çeşmesi d-Yukarı Habip Efendi Mahallesi Fatih Çankçıoğlu Çeşmesi e- Yukarı Habip Efendi Mahallesi Hüsoağa Çeşmesi f-Aşağı Tosya Mahallesi Sergen Sokaktaki Çeşme g-Veyis Efendi Mahallesi Camii Çeşmesi Diğer su yolu üzerinde ise: a-Tahta Hamamı b-Yeğenağa Mahallesi Ahmet Güllü Çeşmesi c-Mahallebaşı Tuvaletleri d-Mahallebaşı Arifiye Hamamı e-Gölbaşı Gümrük Camii Çeşmesi f-Gölbaşı Gümrük Hamamı Bu kol üzerinde beş ayrı yerde taksim tekneleri bulunmaktadır. Ana hattın batıda kalan kesimi 2500 m.lik bir yolu takip ettikten sonra çevre yolunun güneyinde üç taksim teknesi vasıtasıyla bu bölümdeki şu çeşmelere suyu ulaştırmaktadır: a-Belediye Evleri Çeşmesi b-Yukarı Hasanibasri Mahallesi Söğütlü Sokak Birlik Çeşmesi c-Yukarı Hasanibasri Mahallesi Ağalık Çeşmesi d-Gavurboğan Mahallesi Soğukpınar Çeşmesi Çevre Yolunu iki ayrı koldan geçen bu hattın doğuda ki kesiminde a-Aşağı Hasanibasri Mahallesi Hacıkurban Çeşmesi b-Aşağı Hasanibasri Mahallesi Cemil Bey Sokak Tahta Camii Çeşmesi c- Gümüşgöz Mahallesi Kümbet Sokak Çeşmesi d-Gümüşgöz Mahallesi Kemal Tenekeci Çeşmesi e- Lala Paşa Hamamı f-Sıvırcık Mahallesi Aziz Gecikler Çeşmesi g-Sıvırcık Camii Çeşmesi h-Sıvırcık Mahallesi Hasan Bayraktar Çeşmesi Batısındaki kesimde bulunan hatta ise sırasıyla şu çeşmeler yer alır: a-Yukarı Hasanibasri Mahallesi Kara Yolları dibi çeşmesi b-Topraktabya Çeşmesi c-Üç Kümbetler Mahallesi Sivaslı Çeşmesi d-Üç Kümbetler Mahallesi Ülker Hamamı e-Ulu Camii Çeşmesi f-Ketenci Camii Çeşmesi g-Caferiye Camii Çeşmesi h-Caferiye Camisi Korukçu Münip Bey Çeşmesi ı-Sultan Melik Mahallesi Dursun Ali Ahmet Çeşmesi İ-Sultan Melik Mahallesi Gürcü Mehmet Camii Çeşmesi j-Rabia Ana Çeşmesi k-Gavurboğan Mahallesi Taş Camii Çeşmesi l-Emirşeyh Mahallesi Rıfat Okmen Çeşmesi m-Emirşeyh Mahallesi Saray Hamamı Bu hatta 37 çeşme, 5 hamam bulunmaktadır ki Erzurum'un en çok çeşme ve hamamının su kaynağı olması acısından önemli bir hattır. 243 244 23- YAZICI YER SUYU YOLLARI Dere Mahallesi'nde ki Kazım Karabekir İlköğretim Okulu'nun ve bugünkü Saraybosna Cad-desi'nin batı kesiminden çıkan su Yazıcı çeşmesi ile Dörtgüllü çeşmeye verilmiştir. 1161 Hicri ve 1748 Milâdi yılında Erzurum Valilerinden Yazıcızade İbrahim Paşa çeşmenin ve su yolunun tamiratını yaptırmıştır. 3 lüleden akan su 1945'li yıllarda 3.5litre/saniye iken 1975'de-ki ölçümlerde 1.5litre/saniye ye düştüğü tespit edilmiştir. Suyun azalması nedeniyle Dörtgüllü Çeşmeye giden su kesilmiş bu çeşmeye şehir şebekesinden su verilmiştir. Yazıcı çeşmesinin suyu zamanla kirlendiğinden koli basiline rastlanmıştır 245 V-VAKfİYE: Erzurum çeşmeleri ile ilgili olan Vakfiye, Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde 2838 envanter numarası ile kayıtlıdır. Bu konuda elimize geçen Erzurum sulan ve çeşmeleri ile ilgili tek vakfiyedir. Arşivlerde, müzelerde ve şahıslarda bulunan vakfiyelerin incelenip değerlendirilmesi gerekmektedir. Belki de buna benzer vakfiyeler ortaya çıkacaktır. Vakfiye Hacı Muhammed bin Ali bin Mahmut tarafından yazdırılmıştır. Mütevellisi Ebubekir Efendidir. Erzurum şehrinin sur içerisinde , Karakilise Mahallesinde Boyahane Mahallesinde bulunan Boyahane binasını Erzurum şehri sur dışında Tebriz kapı semtinde Şebhanenin yakınında Çörekçi dükkanından han duvarının bittiği yerde bulunan kapı kesiminde yeni inşa edilen 24 adet dükkanın binalarını ve kapı iç tarafında meydanın dört bir tarafında olan eski ve yeni 50 adet dükkan binalarını, ve dükkanlara karşı yaptırıla altlı üstlü 22 oda kapasiteli han binasını hendek içinde yaptırılan ahır binasını ve ahır üzerinde yaptırılan 23 odayı ve dükkanlar üzerinde bina olunan 11 binayı ve kapı üzerinde bina olunan bir odayı, Gürcü Kapısında ki mescidin kuzeyinde 10 adet dükkanı, Gümüşlü Kümbet semtinde rehtar damının binasını ve Hasan Kalesinde sur içerisinde yeni yaptırılan 4 parça taş ambarları ve ambar üzerlerinde olan 3 oda ve 1 eyvanı ve ambarlara bitişik içerisinde 5 oda ve 1 mutfak, kiler, hamam, bahçe, dışında ahır, merek ve fevkani 3 oda ve 1 eyvanı; ldevehaneyi, devehane üzerinde olan lmutbağ ve 1 oda, 1 kileri ihtiva eden evi vakfetmiştir. ..............ve zikredilen çeşmelere tain olunan 2 sucunun her birine 15 akçe verile. Zikredilen sucular her sabah ve akşam çeşmelere bakıp, tamiri gereken yerleri tamir edip başka birinin hizmetinde olmayalar. ...............sahip olduğum pöhrenklerime (künk) akıttığım latif sudan Kızıl Yokuşun üstünde 1 lüle; Ağzıaçık isimli yerde yol ve harmanların üstünde 1 lüle; Deveboynu yakınında Hatun çeşmesinde 2 lüle; Lehtarlar damının hizasında 3 lüle; su akıtılıp, suların ayakları bu bölgede bina olunan 2 adet tuvalete akıtıla ve adı geçen sudan Müslüman kabirlerinden Gülahmet çarşısına varan Pasin yolu üstünde Hacı Ali Ağanın tarlası başında bir lüle, Gümrük yakınında Derviş Ağa'nm tarlası başında 1 lüle; Gümrük yakınında Molla Mustafa'nın kapısında 1 lüle; Topdağı taraflarında yeni mahallede 3 yerde 1 'er lüle Ve Posa mahallesinde Deliler Konağı yakınında 2 lüle ve suyun ayağı o mahalde bulunan tuvalete akıtıla Soğuk çermik yolu üzerinde 2 mahalde 1 'er lüle Soğuk çermik Köprüsü'nün başında bir yerde 2 lüle Yeni Mahallede 2 yerde 3 lüle Nazır Katibi Mektebi yakınında 1 lüle Kazancılar içinde 1 lüle Tüfekçi Ömer'in kapısında llüle Tüfekçi Ömer'in kapısında Derviş Ağa'nm yaptırdığı Abdesthaneye ve tuvaletlere 7 küçük lüle Kasım Paşa Mahallesinde camii yakınında 2 lüle 246 Perioğlu Muhammed Ağa'nm evi yakınında 1 lüle Yorğazade Muhammed Ağa'nm kapısı yakınında 1 lüle Nezaret Konağı Kapısında 1 lüle Gürcükapısmda 2 lüle Molla Abdullah Camii yakınında 1 lüle Abdesthane'de 4 küçük lüle ve suyun ayağı üç tuvalete akıtıla Molla Abdullahm Camii yakınında Kefere Mahallesinde 1 lüle Pervizzâde'nin Hanı yakınında Köprübaşmda 1 lüle Müftü Ömer Efendi'nin babası Hacı Mustafa'nın bostanı yakınında 1 lüle Kan Yolu üzerinde 2 Mahallede l'er lüle Şeyh Kendi Yolu üzerinde 1 lüle Çiftlik Kendi yolu üzerinde 1 lüle Çukurpmar'da 3 lüle Sabunhane yakınında Dere Mahallesinde 1 lüle Darağacı Mahallesinde Nazımmoğlunun bahçesi duvarında 1 lüle Gülahmet Çarşısı yakında Kemhanoğlu camii yakınında abdesthane de 4 küçük lüle Namervanizadelerin kapısı ve camii yakınında 2 lüle Habip EfendiMahallesinde Kumasuri İbrahim Efendi'nin kapısı yakınında 1 lüle Habip Efendi'nin sabunhanesinden yukarı Derebaşmda 1 lüle Yoğun Hacı Ağa'nm evinde yukarı Derebaşmda 1 lüle Müftü Katibi Recep Efendinin kapısı yakınında 1 lüle Hasani Basri Mahallesinde 1 lüle Lazoğlu Hacı Hüseyinin evi yakınında 1 lüle Sarı Hacı Dervişin yakınında 1 lüle At Meydanında dükkanlar önünde 2 lüle Adı geçen Hanın önünde 1 lüle Yeniden yapılan Şebhane'de 10 lüle akıtılıp Akıtılan suyun fazlası olunca suhaklardan dışarı akıtılıp ihtiyaç zamanında adı geçen çeşmelere dağıtıla ve çeşmeler mahalle imamları vs. ahalisinin hepsi nazır olup tain eylediğim yerlerden başka mahalle adı geçen suyun kaynağından sonuna varınca 1 parça su bir yol ile suyu alıp kullanırsa mahalle halkı onunla dava ve düşmanlık edip su şart koşulan şekliyle akıtıla. Kim bunun dışında hareket yaparsa Allah'ın laneti ona ola. Deveboynundaki Hatun Çeşmesi ve Namazgahı tamire muhtaç olduğunda tamir edile. Gümüşlü Kümbet yakınındaki çeşmenin binası ve diğer adı geçen çeşmelerin su yolları ve binaları ve bazı çeşmelerin yakınında olan namazgahları, tuvaletleri ve diğer vakıflarımın tamir işleri görüldükten sonra Pasin kazasında Şin ? isimli Köy'de bir şekilde akıtılan 2 lüle suyun tamiri yapıla ve yine Hasan Kalesi'nde yeniden yaptırıp, tamir ettirdiğim 12 adet çeşmenin yollarında veya binalarında ve yeni yaptırdığım namazgahın tamirine diğer vakıf mallarımın tamiriyle beraber görüle. Gürcü Kapısında 2 lüle Bakırcılar içinde 1 lüle Kan Yolunda 1 lüle bu 4 lülenin ayakları sahip olduğu pöhrenklerinden akıtılması için Hacı Murteza'ya 5 kuruş ücret verile. Posa Mahallesindeki 2 lülenin ayağın kendi pöhrenklerinden Kilise bahçesine akıtmak için kürekçi Murat yardımıyla bahçenin nazırına her sene 5 kuruş ücret tain edilmiştir. Daha önce geçen Hacı Mustafa'nın bostanı başındaki 1 lülenin ayağı kendi pöhrenklerinden akıtmak için Hacı Mustafa'ya senede 2.5 kuruş verile Namervanizadele-rin Kapısı önündeki 2 lüle ve Kümasurizade İbrahim Efendinin yakınındaki 1 lüle ile beraber bu 3 lülenin ayaklarını pöhrenklerinden akıtmak için Cafer Efendi Dabbağhanesinin nazırı üzerine her sene 5 kuruş ücret verile. 247 Gümrük ardında üç yerde olan 3 lülenin ayaklarını pöhrenklerinden akıtmak için senede 3 kuruş Pervizzâde Bekir Efendiye verile. H.1134 M. 1721-22). (Vakfiyenin Şahitleri: Müftü Ömer Efendi, Müftü Katibi Recep Efendi, Hafız İbrahim Efendi, Ali Paşa Camii İmamı Hafız Hüseyin, Osman Paşa Camii Hatibi Ali Efendi, Ayaz Paşa Camii Hatibi Ali Efendi, Pervizzâde Ebubekir Efendioğlu Muhammed Efendi, Lala Paşa vaaizlerinden Ahmet Efendioğlu Muhammed Efendi, Peyziye Camii Hatiplerinden Mustafa Efendi, Hacı Osman Camii İmamı Ahmed Efendi, İmam Ali Efendi, Pervizzâde Camii Hatibi Ömer Efendi, Hasani Basri Camii imamı Ömer Efendi, Ali Paşa Camiinden Hüseyin Efendi,Bakırcı Camii İmamı Mustafa Halife, Karaca Bey Camii Musa Efendi, Abdurrahman Ağa Camiiden Muhammed Efendi, Hacı Abdullah Camii İmamı Efendi, Pervizzâde Camii Katibi Ali Çelebi, Lala Paşa Müezzini Ahmed Efendi, Pervizzâde Camii Müezzini Süleyman Çelebi, Pervizzâde Camii Müezzini Hacı Osman, Erzincanlı Molla Mustafa VI-DEĞERLENDİRME Erzurum çeşmeleri şehrin dokusunda önemli bir yere sahip olup, bulunduğu ortama 248 farklı bir güzellik katmaktadırlar. İncelenen 179 çeşmenin 91 'inde kitabe bulunmaktadır. Geriye kalan 88'unda ise kitabe yoktur. Çeşmelerin 156'i kesme taş malzeme ile, 4'ü moloz taş malzeme ile, geri kalan 18 çeşme ise ya sadece kitabesi ile günümüze ulaşmış, yada örgülü duvarı bulunmayan bir durumdadır. Çeşmelerin 59'undaki nişlerin sivri kemere sahip olduğu, 44'ünde ise yuvarlak kemerin kullanıldığı görülmektedir. Erzurum'un önemli bir özelliği olan çeşmelerinin büyük bir bölümü yer sularına bağlıdır. Çeşmelerin 136 tanesi yer suyu ile beslenmekte olup, 24 tanesi ise şehir şebeke suyuna bağlanmıştır. Çeşmelerin büyük bir kısmında tek lüle bulunmaktadır. 2, 3, 4, 5, 6 ve 8 lüleli olanları da bulunmaktadır. 179 çeşmede toplam 257 lüle yer almaktadır. Bü lülelerin içerisinde orijinal olanları bulunduğu gibi, sonradan değiştirilip basit bir boru takılmış olanlar, hiç lülesi olmayanlar ve sadece lüle deliği bulunan çeşmeler de vardır. Erzurum çeşmelerinin asıl önemli olan durumu ise onların kullanılıp, kullanılmamalarıdır. Çeşmelerin hayatiyetleri de bu duruma bağlıdır. Çünkü kullanılan çeşmeler, canlı varlıklar gibi sürekli bakıma muhtaçtırlar. Kullanılan çeşmelerin tekne kısımları temiz tutulmakta, suyu azalanların sebebine bakılmakta, onlara zarar vereceklerin kötü niyetlerinin önüne geçilmektedir. Bu nedenle suyu akmayan, dolayısıyla kullanılmayan çeşmelerin onarımları yapılarak suları bir an önce akı-tılmalıdır. Çeşmelerin 91'i kullanılmakta yani suları akmaktadır. 77 çeşme ise kullanılmamakta, kaderlerine terkedilmiş durumdadır. Erzurum çeşmelerinin büyük bir bölümü bezemesizdir. Ancak 7 çeşmede süsleme görülmektedir. 157 çeşmede ise hiçbir süsleme yoktur. Bu çeşmelerin 148 tanesi sağlam olarak günümüze ulaşmış, 20 tanesi ise yıkık durumdadır. Bu yıkık çeşmelerin küçük bir çaba ve az bir maliyetle kurtarılmaları mümkündür. ÇEŞMELERİNİN YÜZYILLARA GÖRE DAĞILIMI İSE ŞÖYLEDİR: 249 13 yüzyıl sonu-14. Yüzyıl başları 16. yüzyıl ------------------------17. yüzyıl ------------------------18. yüzyıl................... --------19. yüzyıl ------------------------20. yüzyıl ----- -—................... % % 0.55 0.55 % 7.82 % 20.11 % 30.16 % 40.78 Toplam 20. yüzyıla ait çeşmelerin 33'nün üzerinde onarım veya yapım tarihleri bulunmaktadır. Çeşmelerin büyük çoğunluğu, toprak surla çevrili alan içerisinde kalmaktadır. Asıl İç Kale ve çevresinde bulunan çeşmelerin ise daha erken tarihli oldukları görülmektedir. Çeşmelerin 2000 tarihinde yapılan analizlerde büyük çoğunluğunun temiz bir su kaynağına sahip olduğu görülmüştür. Tahlil sonucu temiz olmadıkları anlaşılan suların, kaynaktan itibaren yeni borular döşenerek çeşmelere ulaştırılması gerekmektedir. 250 VII-SONSÖZ Yapılan bu çalışmada, Erzurum'da mevcut olan 179 çeşme tanıtılmış, yerleri, su kaynakları belirtilerek sayısal değerlendirme yapılmıştır. Çeşmelerin içerisinde, bir bölümü son yıllarda inşa edilmiş olmasına rağmen çeşmelere yer suyu bağlanmıştır. Mimari tarihimizin su yapıları içerisinde önemli bir yeri olan çeşmeler, küçük yapılar olmalarına karşılık, döneminin mimari ve süsleme özelliklerini göstermektedirler. Erzurum çeşmelerinin biri dışında diğerleri Osmanlı dönemine aittir. Saltuklular dönemine ait çeşme yapısı maalesef günümüze ulaşamamıştır. Mevcut çeşmelerden belki de birkaçı zamanla onarılıp günümüze ulaştırılmıştır. 13-14. Yüzyıla ait olan Çifte Minareli Medrese'nin cephesinde yer alan çeşme yapısı, Anadolu Selçuklu dönemi cephe çeşmeleri arasında en güzel örneği oluşturur. Ölçülü ve dengeli tasarımıyla, köklü bir uygulamanın temsilcisidir. Erzurum'daki Osmanlı döneminin en eski çeşmesini Taşmağazalar'm güney kesiminde yer alan Şabahane Çeşmeler oluşturmaktadır. Dizi çeşmelerin de temsilcisi olan bu çeşmeler, her bir gözünün kuruluşu ve suyunun yumuşaklığı ile dikkati çeker. Diğer tarihi çeşmelerin büyük bir kısmı 18 ve 19. Yüzyıllara ait olup, genelde sivri kemerli bir nişe sahiptirler. Niş içerisine kitabe yerleştirilmiştir. Çoğu çeşmede kemerli bir tas yuvası bulunmaktadır. Sade yapılarıyla dikkati çeken Erzurum çeşmeleri, kesme taş malzeme ile inşa edilmişlerdir. Çeşmenin alt sırasında iri blok taşlar, üst kesiminde ise daha küçük boyuttaki kesme taşlar kullanılmıştır. Çeşmelerin bazılarında en üst kısmında profilli bir saçak, bazılarında ise çeşme semeri yer alır. Erzurum çeşmelerinin büyük çoğunluğu yapılara bitişik olarak inşa edilmişlerdir. Arkalarında ya bir yapı veya bahçe duvarı bulunmaktadır. Erzurum su yolları iki ana gruba ayrılmaktadır. Palandöken Dağı'nm eteklerinden gelen dağ suları ile şehir merkezinden belirli alanlardan çıkarılan yer sularıdır. Bunlar toprak veya ahşap su boruları ile kaynağından, akıtılacağı çeşme veya kullanılacağı yere getirilmektedir. Su yolu üzerinde belirli aralıklarla havalandırma bacaları ve su terazileri bulunmaktadır. Havalandırma bacaları 10 ila 20 m. derinliktedirler. Fakat çoğu günümüzde kapatılmıştır. Kaynağından getirilen su yolu üzerinde ihtiyaca göre yerleştirilmiş taksim noktalarından belirtene ölçülere göre çeşmelere dağıtılır. Bu taksim yerlerinde gerektiğinde yeni düzenlemeler yapılabilmektedir. Su yollarının önemli bir bölümü günümüzde yerleşim alanlarının yani apartman ve dükkanların altında kaldığı için bakım ve onarımları artık mümkün değildir. Ancak kaynağından yeni bir yol belirlenip, boru döşenerek çeşmeler ulaştırılabilirse, sürekli bakımları ve insan sağlığı açısından kontrolleri yapılabilme imkanı olur. Erzurum çeşmeleri, Erzurum'un simgesi olmuştur. Tarih boyunca havası, suyu ve sağlam karakterli insanı ile tanınan şehrin bu önemli özelliklerini kaybetmemesi gerekmektedir. Çeşmelerin muhafazası, gelecek nesillere aktarılması bizlerin özellikle de şehrin fiziki yönetim ve bakımından sorumlu Belediyemizin yetkili kişi ve birimlerine düşmektedir. Bu konuda yapılacak çalışma tarihimizin, kültürümüzün yaşatılması açısından önemli olduğu kadar, sosyal yapının sağlamlaştırılması, insanlar arasında yakınlaşma ve yardımlaşmanın da gelişmesine yardımcı olacaktır. 251 Çeşmeler, diğer tarihi yapılar gibi bir şehrin kimliğidir. Onların yokluğu kimlik bilgilerinin kaybolmasına, dolayısıyla belirsizliğe yol açacaktır. Kimliksiz bir toplumun bir milletin varlığını ispat etmesi ise mümkün değildir. Şabakhane Çeşmesi Erzurum Çeşmeleri içerisinde en çok tanınanlardan biri olan Şabahane Çeşme sularının halk arasında göz ve böbrek hastalıklarına iyi geldiği söylenmektedir. Oldukça tatlı ve sertlik derecesi az olan çeşme suyu yine Erzurum’un en temiz yer sularından biridir. Hemen Kale altından çıkan yer suyu çok kısa bir yolla çeşmelere ulaşır. Yol üzerinde mesken bulunmadığı için suyoluna zarar verebilecek ve suyu kirletecek olumsuz etkenlerden uzaktır. Bu eski tarihi çeşme fotoğrafı da benin araştırmalarım neticesinde buraya taşıdıktan sonra diyorum ki…. Saygı değer okuyucularım; Kültür: Bir milletin dinî, millî, örf, adet ve geleneklerinin ahenkli müştereklerinden doğan değerler bütünüdür. Kültür milletlerin dünü, bugünü ve yarınlarına ait hayat tarzlarına belirleyen milli kimliklerinin maddi ve manevi damgasıdır. Örf-adet, gelenek ve görenekler ise: toplumun bütün geçmişinin ortaya çıkardığı ve yılların süzgecinden geçerek, toplumu temsil eden ve ona yaşama şevki veren, dinamizm kazandıran değerlerdir. Yukarıda kısaca bahsettiğim tanımlardan da anlaşıldığı üzere bir milletin 252 tanınmasın da önemli etken olan tarihi, kültürü, Örf-adet, gelenek ve görenekleridir. İşte dadaşlar diyarı evliyalar yurdu şehrimizin simgelerinden en önemli olan değerlerden biride tarihi çeşmeler ve çeşme kültürüdür. Çeşmeler Kitabı ESKİ Genel Müdürlüğümüz tarafından 2002 yılında özenle hazırlatılmış olarak halkın hizmetine sunulmuştur. Ancak bu bilgi ve teknolojik çağda faydalanma alanının daha geniş tutulması maksadıyla daire başkanlığımız tarafından tarama yapılmak kaydıyla web sitesinde yayımlanmaya karar verilmiştir. Şunun iyi bilinmesi gerekir ki tarama esnasında birtakım kusurlar meydana gelmiş ve bu nedenle bazı kitabeler o günkü yazı şekilleri (Arapça,farsça ve Osmanlıca vs) yerine konulamamıştır. Orijinali ESKİ Genel Müdürlüğümüzde mevcut olup noksan bilgiler verile bilir. Ama Türkçe manaları taramada mevcuttur. Bu kitabın tanzim ettirilmesi hususunda emeği geçen herkese ve Başta sayın Genel Müdürüm Vahit KILINBOZ’ a teşekkür ederim. Gani KORKMAZ Eski Genel Müdürlüğü Bilgi İşlem Daire Başkanı V. TARAMA YAPAN 253 254
