Grafik Tasarımda İntihal ve Etik The Plagiarism and Ethics At

Grafik Tasarımda İntihal ve Etik
Mustafa Kınık1
Özet
Grafik tasarım alanı her geçen gün biraz daha büyüyen ve genişleyerek etkisini arttıran bir disiplindir. Bu hızlı
büyüme ve sektörel gelişme pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Dünyada ve Ülkemizde en çok
karşılaşılan, tasarım ve tasarımcı sorunlarının başında gelen etik ihlaller giderek artmaktadır. Özellikle bilişim
teknolojilerindeki gelişmeler ve en büyük bilgi paylaşım sistemi olan internet sorunun büyümesinin en önemli
sebebi olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde yaşanan gelişmeler bu sorunun daha da büyüyeceğinin en
önemli göstergesidir. Etik normlar birçok disiplinde olduğu gibi sanat disiplinlerinde de olması ve uyulması
gereken değerler bütünüdür. Bu değerlerin doğru bir şekilde tanımlanması, biçimlendirilmesi, kurumsal ve
bireysel ölçekte özümsenmesi, yaşanan ve yaşanması muhtemel sorunların çözülebilmesi için çok önemlidir. Bu
doğrultuda yapılan bu çalışmada etik kavramının birçok alanda olduğu gibi grafik tasarım alanında da büyük bir
öneme sahip olduğu gerçeğinden yola çıkarak, sektörde etik normların gerekliliğini vurgulamak, etik ihlal ve
giderek yaygınlaşan intihal kavramı ve bazı intihal örnekleri incelenmiştir. Bu kapsamında grafik tasarım
alanında eğitim gören tasarımcı adayları ile sektörde farklı kademelerde çalışan grafik tasarımcıları
bilinçlendirmek ve konuyla ilgili farkındalık yaratmak amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Tasarım, grafik tasarım, etik, intihal
The Plagiarism and Ethics At Graphic Design
Abstract
Graphic design area is dicipline which is enlarging and growing its effect day by day. This fast growing and
sectoral development brings many problems within itself. One of the most common and leading problem is
ethical violations both in our country and the World. The most main reasons are the develpoments in the
informatics and growing internet applications whcih is the main area of sharing information. The recent
developments are the signals that this problem will get worse. Ethical norms are the ones that should be obeyed
and exist as well as in other and many diciplines. It is very important to define these values correctly, to shape
them, acquiring them in instutional and indivudual scale as for solving the related problems. In this context, this
study, along with the other studies on the ethical concept, examine some examples of plagiarism on the graphic
design area. It is aimed to emphasize the importance of the graphic design and the ethical considerations on the
subject at the basis of the fact that the concept of ethic has a major importancy on the graphic design as well as at
To cite this article: Kınık, M. (2015). Grafik tasarımda intihal ve etik, International Journal of Humanities and
Education, 1:2, 304-322
Yrd.Doç.Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi
E-mail: [email protected]
1
International Journal of Humanities and Education
305
other sectors. It is aimed to acquire awareness on the subject and to educate the people working on the sector or
having education on the graphic design about what the ethic is and what is plagiarism basically.
Key Words: Design, graphic design, ethics, plagiarism
Giriş
XIX. yüzyıl başlarında Nicéphore Niepce ile Louis-Jacques- Mandé Daguerre adlı iki Fransız
ve Thomas Wedgwood ile William Henry Fox Talbot adlı iki İngiliz mucit tarafından fotoğraf
tekniğinin geliştirilmesi, renkli litografinin ve serigrafinin reklamcılık alanında kullanımını
sağlayacak yeni aşamalar kaydetmesini, animasyon ve sinema teknolojisinin ilerlemesini ve
grafik tasarımın gelişimini hızlandırmıştır. Bu teknolojik gelişmeye yüzyılın sonlarında
bilgisayarın da katılmasıyla çok çeşitli kullanım alanları ortaya çıkmıştır. Grafik tasarıma olan
ihtiyacı, siyasi, kültürel, sosyal ve ekonomik alanlardaki birçok kurum ve kuruluş hissetmeye
başlar. Çünkü tasarım planlamaya dayalı belirli bir amaç gözeten bir ürün veya hizmetin
tanıtımı için izlenen yaratıcı eylemdir.
Serbest piyasa ekonomisinin her geçen gün biraz daha şiddetlendirdiği rekabet ortamında;
tanıtım ve reklam süreçlerinin bir sonucu olan grafik tasarım ürünleri, organizasyonlar için en
temel ihtiyaçların başında gelmektedir. Bir tasarım ne kadar çekici olursa olsun, verilmesi
istenen mesajı iletemiyorsa hiçbir değer taşımaz. Amerika’daki Benton & Bowles reklâm
ajansından Robert Pliskin bu konuda ilginç fikirler ortaya atmaktadır. “Güzellik kavramı,
izleyene göre değişir. Örneğin; bir iş adamı için satış grafiğinde yükselen eğriden daha güzel
bir şey olamaz”. Reklâmın amacı, insanları ürünü satın almaya ikna etmek olmalıdır. İkna
edici unsurlar ise düşünce ve sözledir.
Grafik tasarım ürünlerine olan piyasa arzı, tasarım ürünlerinin artmasına zemin hazırlamış,
teknolojik gelişmeler ve yaygınlaşan rekabet ortamı, zaman zaman özgünlük ve etik
sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Özellikle tasarımlarda esinlenme, intihal ve
aşırma gibi sorunlar grafik alanına da fazlasıyla karşımıza çıkar oldu. Büyük bütçeler
harcanarak gerçekleştirilen kampanyalarındaki özgünlük sorunu, sosyal sorumluluk
projelerinde kullanılan çalışmaların birebir benzerlikleri, çalıntı sorunları, grafik tasarım
ürünlerinin sorgulanması gerektiği sonucunu ortaya çıkardı.
Günümüz grafik tasarım sektöründe özgünlük ve etik kavramlarını gözeten bir grafik
tasarımcı ve tasarım ürünleri ortak beklenti haline gelmiştir. Bu doğrultuda alanda uyulması
gereken etik normların gerekliliği bir kez daha ortaya çıkmakla beraber, bu normların nasıl ve
ne şekilde oluşturulacağı büyük bir soru işaretidir. Konuyla ilgili telif hakkı konusunda yasal
Kınık, M.
306
düzenlemeler yapılmış olsa da çoğu reklam verenin fikri mülkiyeti ve orjinal çalışmaları
koruyan “5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’ndan haberdar olmaması, bu yasal
düzenlemelerin sektörde uygulama alanı bulamamasına neden olmaktadır. Türkiye’de grafik
alanında söz sahibi olan Grafikerler Meslek Kuruluşu ve Reklamcılar Derneği gibi meslek
örgütleri yaptıkları çalışmalarla süreci yönlendirme potansiyelini içerisinde barındıran bir
görüntü sergileyemedikleri görülmektedir. Grafik tasarım alanında yaşanılan ihlallere ajans
yöneticisinden yardımcı grafik tasarımcıya kadar herkesin ahlaki yaklaşmasını sağlamak
amacıyla, bilinçlendirme ve farkındalık yaratma çalışmalarının yapılması en önemli
noktalardan bir tanesidir
Tasarım kavramını açıklayabilmek için öncelikle tasarı sürecinden bahsetmek doğru olacaktır.
Tasarım süreci, bir eserin fikir aşamasından uygulama aşamasına kadar geçen zamanın
tamamını içine alır. Tasarım sürecini tamamlayabilmek için zihinde oluşturulan düşünceyi
öncelikle bir eyleme daha sonra da bir biçime dönüştürmek gerekir.
Günümüzde oldukça sık kullanılan ve bütün sanatların temelinde bulunan tasarım olgusu
oluşturulacak yapının organizasyonu ile ilgili her türlü faaliyeti içine almaktadır. Tasarım,
planlamaya dayalı belirli bir amaç gözeten bir ürün yaratmak veya hizmeti tanıtmak için
izlenen yaratıcı eylemdir. Grafik tasarım ise, sanatçının elinde özgün biçimlendirmeyle çıkan
ya da özgün çoğaltmayla elde edilen eserin; bilgi iletmek, basılmak, kitle iletişim araçlarında
kullanılmak amacıyla hazırlanan; çizgi, yazı, resim ve bunların düzenlemeleridir (Lynn, 1988,
s.9).
Grafik tasarım zekâ ve sanatsal yeteneğin ortak ürünü olan bir daldır. Uygulama alanı ne
olursa olsun, dinamik bir anlatım gerektirir. Bu dinamizmin itici gücü iletişimdir. Sözel ve
görsel bilgilerin insanlar arasındaki akışı olarak tanımlayabileceğimiz iletişim grafik tasarımın
var olma nedenidir. İletişim organları sözel ve görsel mesajlarını etkili ve çekici hale getirmek
için grafik tasarımcılarla işbirliğine girerler. İyi bir tasarım değerli bir yatırımdır. Çünkü
günümüz insanının bütün hayati etkinlikleri grafik imgelerle iletişim kurabilme yeteneğine
bağlıdır.
İletişim yöntemi ya da aracı farklı gereksinimlere bağlı olarak değişebilir. Örneğin; bazı
durumlarda yeterli olmasına karşın konuşmak sınırlı bir iletişim yöntemidir. Bir düşünce ya
da kavramın kaydedilmesi için bir grafik iletişim sisteminin kurulmuş olması gerekir. Sözlü
iletişimde düşünceler kolaylıkla unutulabilmektedir. Çünkü sözlü iletişimde fikir alış verişi
International Journal of Humanities and Education
307
kayıt altına alınmaz. Gelişmiş ya da gelişmekte olan her türlü toplumda grafik imgeler önemli
ve sürekli bir yere sahiptirler. Yazılar, resimler ve fotoğraflar başlıca iletişim araçlarıdır.
Grafik Tasarımın ve Etik
Etik ya da en yalın tanımıyla töre bilimi terimi Yunanca ethos yani "töre" sözcüğünden
türemiştir. Ahlak bilimi olarak tanımlanabilir Bir aksiyoloji dalı olan etik, felsefenin dört ana
dalından biridir. Yanlışı doğrudan ayırabilmek amacıyla ahlak kavramının doğasını anlamaya
çalışır. Etik batı geleneğinde ahlak felsefesi olarak da anılmıştır. Etik, insanların kurduğu
bireysel ve toplumsal ilişkilerin temelini oluşturan değerleri, kuralları, doğru-yanlış ya da iyikötü gibi ahlâksal açıdan araştıran bir felsefe disiplinidir (Kırel, 2000, s.2). Ahlak kavramının
İngilizce karşılığı olan “morality ise Latince“moralis” sözcüğünden türetilmiş olup, görgü ve
gelenek anlamlarına gelmektedir (THOMPSON, 1985, s.555).
Ahlak felsefesi olarak tanımlayabileceğimiz etik, kişilerin bireysel ve toplumsal yaşamındaki
ahlaki davranışları ile ilgili sorunları ele alıp inceleyen felsefe dalıdır. Başka bir anlatımla ise
etik, “iyi-kötü, doğru-yalan, adalet-adaletsizlik” gibi değerler ile uğraşan felsefenin disiplin
alanlarından biri olarak tanımlanabilir (Bal ve Beren, 2003, s.66). Türkçe'de etik sözcüğü
ahlak sözcüğüyle eş anlamlı olarak da kullanılır. Halkın kendi kendine oluşturduğu hiçbir
yazılı metine dayanmayan kanunlara Etik Kanunları denir.
Grafik tasarım alanında etik konusu, grafik alanında hizmet veren kurum ve kuruluşları, bu
kurum ve kuruluşların farklı birimlerinde değişik kademelerde hizmet veren grafik
tasarımcıları ve üretilen grafik tasarımları içine alan geniş bir inceleme sahasına sahiptir.
Serbest piyasa ekonomisi ve rekabet ortamı her sektörde grafik tasarıma olan ihtiyacın
artmasına, reklam verenlerin arzını karşılayabilecek tasarım alanının ticari faaliyet alanı
olarak güçlenmesine ve bu alanda hizmet veren firmaların çoğalmasına sebep olmuştur. Bütün
bunların sonucunda alanda çalışacak yardımcı grafiker, tasarımcı ve sanat yönetmeni
ihtiyacının artması, ihtiyacı karşılayabilmek için ucuz eğitimsiz işgücü temini, hızlı ve
özensiz tasarımların hizmete sunulması, tasarım sürecinde etik hassasiyetlerin gözetilmemesi
gibi sorunların doğmasına yol açmıştır.
Türkiye’de grafik tasarım alanında etik kurallar ile ilgili yayınlanmış Kanun, kararname,
genelge ya da yönetmelik bulunmamaktadır. Bu nedenle “grafik tasarımında etik normlar”
konusu kişiden kişiye değişen, içerisinde farklı yorumları ve çıkarımları barındıran göreceli
bir kavram haline gelmiştir. Grafik tasarımların toplum tarafından ortak yargıyla “kötü”
olarak nitelendirdiği “çalma, kopyalama, fikir hırsızlığı” gibi davranışlarla üretilenleri
Kınık, M.
308
referansı belirsiz, bireysel yorumlar çerçevesinde değerlendirildiği ve ciddi yaptırımlar
olmadığından dolayı kullanılmaya devam ettiği görülmektedir.
Grafik tasarımın en önemli özelliklerinden birisi tasarımların özgün olabilmesidir. Bilgisayar
teknolojilerinin hızla yaygınlaşması grafik tasarım ürünlerinin de dijital ortamlarda hızlı bir
şekilde üretilip dağıtılmasına olanak sağlamaktadır. Bu durum orijinallik sorununu ortaya
çıkarmakla beraber; özgün eser sahiplerini mağdur edebilecek pek çok sorunu da beraberinde
getirmektedir. Sorunların aşılması bakımından geliştirilecek çözüm önerileri hiç şüphesiz
Türk Grafik Sanatının daha üst düzeyde saygınlık kazanmasına imkan sağlayacak, etik
normların uygulanabilirliğini arttıracak ve konuyla ilgili toplumsal farkındalığın ve
duyarlılığın gelişmesine imkan sağlayacaktır.
İntihal (Plagiarism)
İntihal“başkalarının yazılarından bölümler, dizeler alıp kendisininmiş gibi gösterme veya
başkalarının konularını benimseyip değişik biçimde anlatma”olarak tanımlanmaktadır (TDK,
2012). Bir eseri kısmen veya tamamen, doğrudan veya dolaylı yansıtan her alıntı intihal
olarak tanımlanmaktadır. İntihal; aşırma, başkalarının yazılarından bölümler, şiirlerinden
dizeler alıp kendininmiş gibi gösterme, başkalarının konularını benimseyip değişik biçimde
anlatma, bir yazıda başka bir yazıdan konu ya da biçim alma, başkalarının yapıtlarını kaynak
göstermeden kullanma, hırsızlık, mevcut bir kaynaktaki fikri veya ürünü yeni ve orijinal gibi
gösterme yani intihal, bir çeşit hile, dolandırıcılık ve/veya sahtekarlık olarak düşünülebilir.
Başkalarının yapıtlarını çalma ve daha sonra bununla ilgili yalan söyleme eylemlerini içerir.
Tekinalp ise intihali: “Sahibinin adını hiç zikretmeden bir, eseri kısmen veya tamamen,
doğrudan veya dolaylı yansıtan her alıntı” olarak tanımlamaktadır (Tekinalp, 2005, s.12).
Tasarında yapılan intihalleri şu şekilde sınıflandırabiliriz:
a. Başkasının fikir, tasarım veya çalışmasını bire bir alarak kendisininmiş gibi
göstermek, reklam verene teslim etmek ya da yayınlamak.
b. Basılı yada sayısal bir kaynaktan çalışmanın büyük bir bölümünü hiç değişiklik
yapmadan kopyalamak.
c. Birden fazla kaynaktan kopyalanan çalışmalarla biraz oynayarak birbirleriyle uyumlu
olmasını sağlamak, ancak orijinal kurgunun çoğunu aynen kullanmak.
d. Kaynağın içeriğini koruyarak görünümünü biraz değiştirmek.
e. Orijinal tasarım ortaya koyabilmek için çalışmak yerine çalışmanın çoğunu başka
kaynaklardan alarak yorumlamak ve bunları birbirine uydurmaya çalışmak.
International Journal of Humanities and Education
309
f. Özgün bir çalışma yapmak yerine önceden yapılan kendi çalışmalarımızdan aynen
almak.
Bu gruplamadan da anlaşılacağı gibi sanatsal yanıltma veya etik dışı davranışların pek çok
örneği vardır. Atıf, temel işlevi; atıf yapan ile atıf yapılan belge arasında bir bağ kurmak
olarak tanımlanmaktadır (Smith, 1981, s.84) İnternet üzerinden erişilebilir bilginin artmasıyla
intihal farklı bir boyuta taşınmıştır. İnternette yer alan belge ve bilgilerin “kamu malı” olduğu
yargısı intihali arttıran en önemli unsurdur. Kelime işlemcilerin, elektronik kaynaklardan kes
yapıştır türü bilgi elde etmeyi kolaylaştırmakta ve bu intihali arttırmaktadır. Yapılan
araştırmalar İnternet üzerinden erişilen bilginin artmasıyla intihalin artması arasında doğru bir
orantı olduğunu göstermektedir. İnternet üzerinden yapılan etik ihlallerin yine elektronik
ortamlar sayesinde tespit edilebilmektedir.
Teknolojik gelişmelerle doğru orantılı olarak hızla yaygınlaşan intihal, özellikle yazılı alanda
ortaya çıkmaktadır. Akademik makalelerde, kitaplarda ve tezlerde intihal yaptıkları ortaya
çıkan kişiler, çeşitli yaptırımlarla karşılaşabilmekte ve ciddi cezalara uğramaktadırlar.
Tasarım alanındaki intihal eylemlerinde ise özellikle ticari amaçla yapıldığı için söz konusu
cezalar maddi ve manevi tazminat şeklinde olabilmektedir.
Kendilerini tasarımcı olarak nitelendiren sanat ve tasarım eğitimi almamış, evlerine
kurdukları basit sistemlerle ve lisanssız programlarla grafik ve reklam sektörünün bir elemanı
haline gelebilmektedirler. Tasarım, tasarım süreci, emek, mesleki etik gibi kavramları
tanımayan, özgün tasarımları aşırıp kendi özel çalışmalarıymış gibi kitlelere yansıtan “korsan
tasarımcı” olarak nitelendirebileceğimiz bir kitle de ne yazık ki faal bir şekilde grafik tasarım
alanında hizmet veren konumundadır.
Tasarım ofisi, reklam ajansı ve matbaalarda çalışan tasarımcıların intihal yapmaya reklam
verenler tarafından zorlandıkları da bir gerçektir. Örneğin müşterinin tasarımcıya yaptırmayı
düşündüğü tasarımla ilgili olarak şartlar koştuğu, başarılı örnek tasarım ürünleriyle gelerek
aynısının ya da benzerinin yapılmasını istediği bilinmektedir. Birçok tasarımcı bu tarz talepler
karşısında müşteri kaybetmemek için sessiz kaldığı ve intihale aracılık ettiği görülmektedir.
İşte tam da bu noktada grafik tasarımda etik normların ve bu normların benimsenmesinin
sadece tasarımcı firmaların değil reklam verenlerin de sorunu olduğu gerçeği ortaya
çıkmaktadır. Tasarımcılara burada düşen, müşteriyi etik ve yasal açıdan doğru yönlendirmek,
profesyonellikten uzaklaşmadan intihale aracılık etmemektir. Bu eyleme çoğu zaman çok
Kınık, M.
310
ünlü tasarımcıların, fotoğrafçıların, sanatçıların, yazarların, yayıncıların dahi karışabildikleri
görülmektedir.
Esinlenmenin çok ötesinde bir eylem olan intihal, masum görülmesi pek de mümkün
olmayan, işlenen fiilin sistemli ve bilinçli bir halde yapılmasından dolayı ciddi yaptırımlarla
engellenmesi gereken bir sorundur. İntihalin gerçekleşmesi ve kanıtlanması durumunda
gereken hukuki süreçlerin aktif bir şekilde başlaması gerekmektedir.
Grafik Tasarımda İntihal Örnekleri
İntihal sorunu günümüzde tasarımın her alanda kendini göstermektedir. Günümüz
koşullarında intihal yapmak artık olağan bir eylemmiş gibi gösterilmeye çalışılıp, bunun adına
esinlenme denebilmektedir. Yıllardır karşılaştığımız aşırma tasarımlar son zamanlarda büyük
bütçeli reklam şirketlerinden küçük ölçekli reklam ajanslara hatta serbest tasarımcılara kadar
her kesimde kendini göstermeye başlamıştır. Ülkemizde ve Ülkemiz dışında, özgün eserler
tasarlamaktansa aşırmayı tercih eden tasarımcılara rastlamak mümkün. İntihal eylemine afiş,
dergi, logotype, broşür, kitap kapağı, ambalaj vb. birçok grafik tasarım ürününde rastlamak
mümkün. Aşağıda bu ve benzer konularda tasarlanmış orjinal işler ve bunlardan
faydalanılarak yapılmış intihallere yer verilmiştir. Bu örneklere ülkemizde ve ülkemiz dışında
birçok ülkede rastlamak mümkün.
Şekil 1. 2014 yılı Cumhurbaşkanlığı seçiminde Tayyip Erdoğan için tasarlanmış logo ve intihal
yapılan çalışmalar
International Journal of Humanities and Education
311
Şekil 2. Kırklareli Üniversitesi için tasarlanmış logo ve intihal yapılan çalışma
Şekil 3. Rio 2016 için tasarlanmış logo ve intihal yapılan Matisse’nin (1909) tarihli çalışması
Yukarıdaki
logotype
çalışmalarında
farklı
çalışmalardan
yapılan
intihal
örnekleri
görülmektedir. Kimi çalışma kopyalanmış, kiminden parçalar alınıp birleştirilmiş, kiminden
de esinlenilmiştir. Birinci örnekte Tayyip Erdoğan için hazırlanan logoda başka çalışmalardan
alınarak düzenlenmiş yeni çalışma görülmekte. İkinci örnekte tasarım bire bir kopya
edilmiştir. Üçüncü örnekte ise Matisse’nin ünlü tablosundan esinlenilerek Rio 2016 logosu
tasarlanmıştır. Çalışmalarda gözlemlenen benzerlikler bize esinlenmeden ziyade bilinçli bir
intihal olduğu izlenimini vermektedir.
Kınık, M.
312
Şekil 4. Thomas Bewick’in 1794’de yaptığı bir illüstrasyon ve intihal yapan çalışmalar
Şekil 5. Jerry Smath 1961’de yaptığı bir illüstrasyon ve intihal yapılarak hazırlanan Rick G.’nin
2008 tarihli çalışması
Yukarıda verilen Dördüncü örnekte Thomas Bewick’in bir kitabı için yaptığı kaplan
illüstrasyonu ve illüstrasyonun bire bir kullanıldığı iki farklı çalışma görülmekte.
Çalışmalarda kaplanın çizimi aynı Beşinci örnekte ise J. Smart’ın yaptığı illüstrasyonun Rich
G.’nin hazırladığı festival afişinde bire bir kullanıldığı çalışma görülüyor. Çalışmada sadece
renk değişiklikleri ve kısmi ölçüde biçimsel eklemeler yapılarak bilinçli bir intihal yapılmıştır.
International Journal of Humanities and Education
313
Şekil 6. Nikolay Petrovich Prusakov (1929) tarihli afişi ve Elizabeth Ackerman (1999) tarihli
intihal yapılan çalışması
Şekil 7. Maciej Zbikowski’nin 1967 tarihli afiş çalışması 2009’da Penguin kitapları afişi
Şekil 8. Earl Schuler’in 1941 tarihli afişi; Safety’nin 2004 tarihli afişi
Kınık, M.
314
Şekil 9. Rafael Legidos’un “Contande Bajo La Sombra” isimli kitabının kapak tasarımı ve Elif
Şafak’ın 2012 tarihli “Şempare” isimli kitabının kapak tasarımı
Şekil 10. George Lois 1965 tarihli dergi kapağı ve intihal yapan Fallon McElligott Rice, 1986
tarihli çalışma
Dokuzuncu görselde Elif Şafak’a ait kitap kapağının tasarımında kullanılan şemsiyeli
kompozisyonun benzeri olan başka bir kitap kapağı görülüyor. Onuncu görselde ise yine aynı
şekilde görselin bire bir sadece renk değişiklikleriyle kullanıldığı görülmekte. Farklı yıllarda
yapılan bu kapakların fazlasıyla esinlenilerek gerçekleştirilmiş olması dikkat çekicidir.
Günümüz reklam sektöründe de intihal örneklerine fazlasıyla rastlanmakta. Hatta intihal
çalışmaların, “Kırmızı” ve “Kıristal Elma” reklam ödüllerine layık görüldükleri bilinmektedir.
International Journal of Humanities and Education
315
Şekil 11. 1997 Swear "2 feet are not enough" adlı ilan (UK) ve intihal yapılarak hazırlanan 2005
tarihli Bocage Shoes (France), 2010 tarihli Vog Çorapları afiş çalışması
TBWA İstanbul, Türkiye'nin en başarılı ajansı olarak bilinmektedir. Geçmiş yıllarda yapılan
çalışmalara bakıldığında aralarında oldukça fazla benzerlik bulunan bu çalışmasıyla, TBWA
2010 yılında Kırmızı Reklam Ödüllerinde başarı belgesini almaya hak kazanmıştır. Ajansın
2010 yılında yayınladığı Vog çorapları afiş tasarımında açık intihal yaptığı açıkça
görülmektedir.
Şekil 12. Stephenie Meyer’in ve Aşk-ı Memnu Filminin afiş tasarımı
Kınık, M.
316
Şekil 13. 1990 Sacs Early Learning Center (UK) ve 2004 Meridian Spa Health Club
(GERMANY) Poşet Tasarımları 2005 YKM Fitness Club TBWA İstanbul
Tasarımlarıyla TBWA İstanbul, 2005 yılında İstanbul'da düzenlenen Avrupa reklam
ödüllerinde, ambalaj tasarımı dalında birincilik kazanmış ve yine bu tasarımla Epica ödülüne
sahip olmuştur. Ajansın YKM için tasarladığı çanta bire bir intihaldir.
Şekil 14. Zeynep Güneş ve Derya Durmaz’ın ödüllü çalışması
Yukarıda verilen çalışmalarda, “Cinsiyetçi Söylemlere Son” konulu yarışmada Hürriyet Özel
Ödülü alan çalışma bulunmakta. Katılımcılardan, “Cinsiyetçi Söylemlere Son Projesi” için
günlük hayata yerleşmiş cinsiyetçi söylemler hakkında farkındalık yaratacak ilan
hazırlamaları istendi. Yarışmaya katılan çalışmalar arasından Hürriyet yöneticilerinin
oluşturduğu jürinin seçimiyle Publicis Yorum’dan Zeynep Güneş ve Derya Durmaz’ın
çalışması ödüle layık görüldü. Fakat yapılan çalışmanın benzeri daha önce üretilmişti.
İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler
Dünyada bilimsel hırsızlığı önlemeye yönelik olarak çeşitli önlemler alınmaktadır. Bu amaçla
2007 yılında Çin’de “Bilim ve Ahlak Komitesi” kurulmuştur. Pakistan’da ise intihal sucu
işleyen
akademisyenleri
yeterince
cezalandırmayan
Üniversitelerin
para
yardımı
International Journal of Humanities and Education
317
kesilmektedir. ABD’de Üniversiteye giren her öğrenciye davranış sözleşmesi (code of
conduct) denen ve içinde intihali de içeren Üniversitede uyulması gereken etik kurallarla ilgili
bir sözleşme imzalatılmaktadır. ABD’de bilimsel hırsızlığı önlemeye yönelik olarak Virginia
Üniversitesi’nce özel bir birim oluşturulmuştur. Etik dışı davranışların, özellikle de intihalin
önlenmesi amacıyla kurulan bu birimin başına getirilen
fizik profesörü Louis Bloomfield
tarafından geliştirilen bir program (WCopyFind) ile şüphelenilen metinler bilgisayara
aktarılarak mevcut bilgi kaynaklarından ne oranda nasıl alıntı yaptıkları karşılaştırılabilmekte
ve kopya metin tespit edilebilmektedir (Uçak ve Birinci, 2008, s.196-197).
Ülkemizde ise TÜBİTAK, bilimsel alanda sahtekarlığın tanımlanması ve önlenmesine yönelik
bir dizi çalışma yürütmektedir. Bu amaç doğrultusunda TÜBİTAK bünyesinde “Araştırma ve
Yayın Etiği Kurulu” oluşturulmuştur. Ayrıca TÜBA tarafından 2006 yılında “Bilim Etiği
Kurulu” oluşturulmuş, Kurulun 1 Aralık 2001 tarihinde yaptığı toplantıda konuyla ilgili 6
temel ilkeyi benimseyerek kamuoyuna duyurulmuştur. Bu ilkeler bilimsel verilerin gerçeğe
uygunluğu; bilimsel araştırmanın çevre ve insanlara zarar vermemesi gereği; bilimsel
çalışmalar yapan kişilerin topluma karşı sorumlulukları, araştırmaya katkı veren kişilerin
araştırmada adlarının yer alması, kaynak göstermede, alıntı yapmada kurallara uyulması,
eğitimde ve akademik etkinliklerde etik kurallara bağlı kalınması şeklinde özetlenebilir
(TÜBA, 2001).
Bu
yaptırımlar intihalin
bütünüyle önlenmesini sağlayamasa da,
öğrencilerin ve
araştırmacıların konuyla ilgili duyarlılıklarının artırılması, değerlerin oluşması ve denetim
konusunda farkındalık yaratılması acısından önemlidir. Ancak intihalin önlenebilmesin için
yapılmasında etken olan nedenlerin de anlaşılmasında yarar vardır. Nitekim bilimsel alanda
etik dışı yaklaşımlar tanımlanırken bunların önlenmesine yönelik görüşlere de yer
verilmektedir. Araştırmacıların konuyla ilgili eğitim yetersizlikleri; değerlerde görülen
değişiklikler; yükselme kriterleri ve bunların araştırmacılar üzerinde yarattığı baskılar dikkate
alındığında
etik dışı
davranışların
önlenmesinden
yapılması
gerekenler
daha
anlaşılmaktadır (Uçak ve Birinci, 2008, s.196).
Hazırlanan bilimsel çalışmalarda intihal olup olmadığını belirlemek pek çok web sitesinden
bilgi bulunabileceği gibi, önlenmesi amacıyla hazırlanmış yazılımlar da vardır. Bunları şu
şekilde sıralamak mümkündür.
• ArticleChecker: www.articlechecker.com
• CopyCatch: www.copycatchgold.com
iyi
Kınık, M.
318
• CopyCatch Gold http://copycatch.freeserve.co.uk
• CatchItFirst: http://www.catchitfi rst.com
• CodeMatch (incorporated in CodeSuite): www.ZeidmanConsulting.com
CodeSuite.htm
• Copyscape: www.copyscape.com
• EVE Essay Verifi cation Engine http://canexus.com/eve/
• Glatt Plagiarism Sevices http://www.plagiarism.com
• Learning Center http://www.plagiarism.org
• iThenticate: http://www.ithenticate.comJplag: www.jplag.de
• MyDropBox: www.mydropbox.com
• Plagiarism.com: www.plagiarism.com
• TurnItIn: www.turnitin.com
• WCopyFind: http://plagiarism.phsy.virginia.edu
• Word CHECK http://wordchecksystem.com
Bilimsel çalışmalarda intihali tespit etmeyi sağlayan yazılımlar varsa da grafik tasarımlarda
bu soruna yönelik herhangi bir teknolojik çalışma mümkün değildir.
Yasal Düzenlemeler
Bu konuda yapılmış en kapsamlı düzenleme olan 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu,
05/12/1951 günü kabul edilip, 5846 sıra numarası ile, 13/12/1951 günlü 7981 sayılı Resmi
gazetede yayınlanmıştır ve kapsamı şöyledir:
KAPSAM - Madde 1/A. Bu Kanun, fikir ve sanat eserlerini meydana getiren eser sahipleri ile bu
eserleri icra eden veya yorumlayan icracı sanatçıların, seslerin ilk tespitini yapan fonogram
yapımcıları ile filmlerin ilk tespitini gerçekleştiren yapımcıların ve radyo-televizyon kuruluşlarının
ürünleri üzerindeki manevi ve mali haklarını, bu haklara ilişkin tasarruf esas ve usullerini, yargı
yollarını ve yaptırımları ile Kültür Bakanlığının görev, yetki ve sorumluluğunu kapsamaktadır.
Kanunda grafik tasarım ürünleri kanunda şu şekilde yer alır: B) Fikir ve sanat
eserlerinin çeşitleri / Madde 2 / III. Güzel Sanat Eserleri / Güzel sanat eserleri, estetik değeri
sahip olan / 6. Grafik eserler” şeklinde yer alır. Krokiler, resimler, maketler, tasarımlar ve
benzeri eserlerin endüstriyel model ve resim olarak kullanılması, düşünce ve sanat eserleri
olmak sıfatlarını etkilemez.
Madde 15 / 2. Adın Belirtilmesi Salahiyeti: Eseri, adı veya müstear adı ile yahut adsız olarak,
umuma arz etme veya yayımlama hususunda karar vermek salahiyeti münhasıran eser
sahibine aittir.
International Journal of Humanities and Education
319
Bir güzel sanat eserinden çoğaltma ile elde edilen kopyelerle bir işlenmenin aslı veya
çoğaltılmış nüshaları üzerinde asıl eser sahibinin ad veya alametinin, kararlaştırılan veya adet
olan şeklinde belirtilmesi ve vücuda getirilen eserin bir kopye veya işlenme olduğunun açıkça
gösterilmesi şarttır.
Madde 40 / 3. Kopya ve Teşhir: Umumi yollar, caddeler ve meydanlara, temelli kalmak üzere
konulan güzel sanat eserlerinin; resim, grafik, fotoğraf vesaire ile çoğaltma, yayma, umumi
mahallerde projeksiyonlar gösterme, radyo ve benzeri vasıtalarla yayımlama caizdir. Bu salahiyet
mimarlık eserlerinde yalnız dış şekle münhasırdır.
Kanunda sanat eserlerinde yapılan intihallere yönelik cezai yaptırımlar madde 71’de şu
şekilde açıklanır:
Madde 71 / 1. Manevi Haklara Tecavüz: Bu Kanunun hükümlerine aykırı olarak kasten;
1. Alenileşmiş olsun veya olmasın, eser sahibi veya halefinin yazılı izni olmadan bir eseri umuma
arz eden veya yayımlayan,
2. Sahip veya halefinin yazılı izni olmadan, bir esere veya çoğaltılmış nüshalarına ad koyan,
3. Başkasının eserini kendi eseri veya kendisinin eserini başkasının eseri olarak gösteren veya 15
nci maddenin ikinci fıkrası hükmüne aykırı hareket eden, (2. Adın Belirtilmesi Salahiyeti:
Eseri, adı veya müstear adı ile yahut adsız olarak, umuma arz etme veya yayımlama hususunda
karar vermek salahiyeti münhasıran eser sahibine aittir.)
5. Eser sahibinin yazılı izni olmaksızın bir eseri değiştiren (Eliri, 2011),
Kişiler hakkında dört yıldan altı yıla kadar hapis ve elli milyar liradan yüz elli milyar liraya kadar
ağır para cezasına hükmolunur.
Sonuç
Gelişen teknolojiler ve rekabet ortamıyla oluşan sektörel ihtiyaçların bir neticesi olarak,
reklam verenlerin tasarımcı ve tasarım ihtiyacı hızla büyümeye devam etmekte, günümüz
şartlarında reklam, pazarlama, tanıtım gibi kavramlar vazgeçilmez kavramlar olmaktadır. Bir
ürünün lansmanı için oluşturulan görsel tasarım birçok görsel mecrada hızla yayılmakta ve
dünyanın her köşesine hızla yayılmaktadır. Bu hızlı yayılma, reklam mesajının hızlı bir
şekilde yayılmasına sebep olmaktadır. Bilgi ihtiyacı her geçen gün daha da artmakta bilgiye
ulaşım, bilgi üretimi, bilgi aktarımı gibi alanlar talep gören ve ekonomik faaliyetler olarak
karşımıza çıkmaktadır. Bilginin alınıp satılabilir, üretilip yeniden tasarlanabilir hale gelmesi
de hiç şüphesiz bir takım sorunlara sebep olmaktadır. Özgün bilimsel eserlerin ya da sanat
yapıtlarının izinsiz olarak kullanılması, eser sahibinden izin almadan eserin kullanılması,
küçük yada büyük değişiklikler yapılarak başkalarına pazarlanması, farklı tekniklerle
Kınık, M.
320
kopyalanıp dağıtılması karşılaşılan en önemli sorunlar olarak sıralanabilir. İnternetteki hızlı
bilgi yayılımı ve kontrol zorluğu intihali önüne geçilemez bir sorun haline getirmektedir.
Bilimsel eserlerde yapılan intihal günümüzde özellikle akademik camianın en temel sorunları
arasında sayılmakta olup Üniversitelerde kurulan etik kurullar intihalle ilgili durumları
değerlendirmektedir. Yazılı bilimsel eserler için geçerli olan bu durum, tasarım ürünleri için
çokta kolay olmamaktadır. Özgün düşünce ve yaratıcılık neticesinde büyük bir emeğin ürünü
olarak ortaya çıkan grafik tasarım ürünleri tasarımcısından izin alınmaksızın kopyalanmakta,
kimi zaman üzerinde değişiklik dahi yapılmadan başkalarına pazarlanmaktadır. Bu durum
sektörde faaliyet gösteren pek çok reklam tasarımcısı kişi ve kuruluşun dahi içine karıştığı
büyük bir sorun sarmalı haline dönüşebilmektedir.
Günümüzde eser sahiplerini koruyacak ve onların özgün çalışmalarını koruma altına
alabilecek düzenlemeler tam manasıyla mevcut değildir. Grafik tasarımda yaşanan intihal aynı
zamanda bir etik sorundur. Bu sorunun aşılabilmesi yasa, kararname, tüzük vb. üretilecek
çarelerden ziyade, toplumsal ve alanda çalışan kişi ve kurumların emeğe saygı konusunda
bilinçlenmesiyle mümkün görülmektedir. Bugün için ülkemizde grafik alanı ile ilgili etik
normlar da bulunmamaktadır.
Bu tespitler doğrultusunda: Grafik tasarım alanında etik normların oluşturulması ve
uygulanması, yasalarla intihal ve izinsiz kullanımlara karşı eser sahiplerini koruyacak
düzenlerin yapılması, grafik eğitimi veren Fakülte ve Yüksek Okullar’da etikle ilgili derslerin
okutulması, sektöründe çalışan tasarımcılarda ve firmalarda etik ve intihal konusunda
farkındalık oluşturulması, grafik tasarımda etik konulu akademik çalışmaların üretilmesi
konunun çözümü açısından faydalı olacaktır.
Kaynakça
Bal, İ. ve Beren, F. (2003). Polis Etiği. Ankara: Siyasal Kitapevi.
Eliri, İ. (2011). Güzel Sanat Eserlerinde Fikri Mülkiyet Hakları ve Uygulamaları. Konya:
Aybil Yayınları.
Kansu, E. ve Ruacan, Ş. (2002). Bilimsel Etik: Bölüm Bilimsel Yanıltmanın Günümüzdeki
Durumu: Türleri, Nedenleri, Önlenmesi Ve Cezalandırılması, İstanbul: Türk
Kardiyoloji Derneği Araştırmaları. 30 (12).
Kırel, Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davranışlar, Yönetimi ve Bir Uygulama Çalışması.
Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Lynn, J. (1988). Design Print. London: X Press.
International Journal of Humanities and Education
321
Smith, L.C. (1981). Citation Analysis. Library Trends, 30, 83-106.
Tekinalp, Ü. (2005). Fikri Mülkiyet Hukuku. (4. Basım). İstanbul: Arıkan Basım.
Thompson, D. F., (1985), “The Possibility Of Administrative Ethics”, Public Administration
Review, England, London
Tüba (2001). Bilimsel Araştırmalarda Etik Ve Sorunlar.
http://www.Tuba.Gov.Tr/Duyurugoster.Php?Yil=01&Duyuru=3 (Erişim Tarihi: 1
Aralık 2007)
Uçak, N. Ö Ve Birinci, H.G. (2008). “Bilimsel Etik Ve İntihal”, Türk Kütüpaneciliği 22,2,
187-204 (http://www.Flickr.Com/Photos/24140210@N05/. (Erişim Tarihi: 18 Aralık
2011)
Extended Abstract
Graphic design area is dicipline which is enlarging and growing its effect day by day. This fast
growing and sectoral development brings many problems within itself. One of the most common and
leading problem is ethical violations both in our country and the World. The most main reasons are the
develpoments in the informatics and growing internet applications whcih is the main area of sharing
information. The recent developments are the signals that this problem will get worse. Ethical norms
are the ones that should be obeyed and exist as well as in other and many diciplines. It is very
important to define these values correctly, to shape them, acquiring them in instutional and indivudual
scale as for solving the related problems. In this context, this study, along with the other studies on the
ethical concept, examine some examples of plagiarism on the graphic design area. It is aimed to
emphasize the importance of the graphic design and the ethical considerations on the subject at the
basis of the fact that the concept of ethic has a major importancy on the graphic design as well as at
other sectors. It is aimed to acquire awareness on the subject and to educate the people working on the
sector or having education on the graphic design about what the ethic is and what is plagiarism
basically.
Becoming our primary needs in today, graphic design products have the same risk in plagiarism and
this situation is not acceptable in any scientific research. As related with this issue, regulations to
protect the product and its designers are not fully applied or exist. Besides not having a major platform
on the graphic design area victimizes both the graphic artists and the people who produces authentic
designs on the area.
The market supply results with the increasement in the graphic design products and the common
competition result with the problems like authenticity and ethical problems on the graphic design area.
Inspiration, plagiarism and larcency have been recently a common problem in graphic design
products. The authenticity problem in major campanies, the exact similarity in the social projects and
plagiarism make people to question the design products. In todays graphic design sector, authenticity
Kınık, M.
322
and ethical concepts are the ones that a designer and a design product should have acquired. The
necessity of the applying the required ethical concerns have brought the quesiton of forming and
applying these norms also. Even though there is an item related to the subject which protecting the
designer, many advertiser do not have any idea in the item “5846 idea and art products protection law”
and the subject is can not be applied properly unfortunately. It can be seen that the efforts of the
Graphic Designers Vocational Instutition and Publicit Society are in vain in directing the process. It is
one of the important points in acquiring the awareness and making everybody from the director of the
agency to the graphic designer acquire the related knowledge to prevent the unethical applications.
The subject of ethic in graphic design has a wide range from the instutitions serving on the graphic
design area to the related instutitions and at the different levels of the related ınstutitions. It also covers
the area produced in the related graphic areas. The plagiarism in the graphic designs is also an ethical
problem. The solution of the problem is possible not only done via legal regulations but only via
educating the people in the community and private sector. For today, there is not ethical norms applied
and civil structure on the area. It is because of this missing point that there are problems in combining
the graphic designers into one platform and increasing the problems in authenticity and plagiarism
There is not any application in protecting the designer products and their authentic Works in todays
world. The plagiarism in graphic design is also an ethical problem. In order to overcome this problem
the solution seems possible along with the education of the people on the area not only by applying
item, agreement, etc. There is not any regulations related to the graphic design in our country for now.
In this context, this study, along with the other studies on the ethical concept, examine some examples
of plagiarism on the graphic design area. It is aimed to emphasize the importance of the graphic design
and the ethical considerations on the subject at the basis of the fact that the concept of ethic has a
major importancy on the graphic design as well as at other sectors. It is aimed to acquire awareness on
the subject and to educate the people working on the sector or having education on the graphic design
about what the ethic is and what is plagiarism in this study.