1-14

TARHNPENDE
THEPURSUITOFHISTORY
ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS
INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Yl:2009,Say:2
Sayfa:114
Year:2009,Issue:2
Page:114
KÖSEDASAVAI(1243)
ErkanGÖKSU*
Özet
KösedaSava,gerekcereyanekligereksesonuçlarbakmndanTürktarihiiçerisindeözelbir
yeresahiptir.BaycuNoyankumandasndakiMoolordusuylakarlaanTürkiyeSelçuklukuv
vetleri,öncübirliklerarasndameydanagelenilkçarpmannardndankorkuyakaplarakkaç
m,batanberihatalkararlarverenSultanII.Gyâsü’ddînKeyhüsrevdeaynekildedavra
nnca,Moolordusukolaybirzaferkazanmtr.HiçbirmukavemetgörmedenilerleyenMool
ordusuksasüredeAnadolu’yahâkimolmuveelÖmerî’ninifadesiyle,Selçuklularidaresinde
cennetgibiolanvehalknasaadetgünleriniyaatanAnadolu,yeryüzünüaltüsteden
Cengizoullartarafndanistilaedilmitir.
AnahtarKelimeler
TürkiyeSelçukluDevleti,Moollar,II.GyaseddinKeyhüsrev,BaycuNoyan,
KösedaSava
THEBATTLEOFKÖSEDAG(1243)
Abstract
TheBattleofKösedahasaspecialplaceinTurkishhistoryintermsofthewayitwasfoughtas
wellasitsconsequences.UndertheleadershipofthecommanderBayju,theMongolsattacked
theSeljukSultanateofRumandafterthefirstencounterofthespearheadforcesofeachside,the
terrorizedSeljukarmyfledastheSultanGyasaldinKaykhusrawIIdid,whoallalongshoweda
poorjudgment,makingwrongdecisions.Thereforeitwasaneasyandquickvictoryforthe
Mongols,whotookcontrolofAnatoliasoon.AselOmerîsays,TheAnatolia,whichhadbeena
paradiseforherhappypeopleforyearsundertheruleoftheSeljukSultanate,wasnowunder
invasionofGenghisKhandynasty.
KeyWords
TheSeljukSultanateofRum,theMongols,GyasaldinKaykhusrawII,BayjuNoyan,theBattleof
Köseda
*
Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi.
[email protected]
2 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
Alâ’ü’ddînKeykubâd,ÖnAsya’yyakpkavuranMoolistilasnakllsiya
seti sayesinde Anadolu’dan uzak tutmay baarmt. Ancak bu durum, onun
ölümünden(1237)sonrayerinegeçenoluII.Gyâsü’ddînKeyhüsrevdöneminde
devametmedi1.Budönemdedevletidaresindebagösterenzafiyet,Babaîlersya
n(1240)srasndaaçaçkt.TürkiyeSelçukluordusununisyanbastrmaktagüç
lük çekmesi, yllardr Anadolu hududunda bekleyen Moollarn dikkatinden
kaçmad2.
II.Gyâsü’ddînKeyhüsrev,Mooltehlikesiniiyitehisedememiti3.Alâ’ü’d
dîn Keykubâd’n ülkenin dou hududunda yapt askerî hazrl ihmal ettii
gibi4,aynsultann,MoollaraveMooltaarruzunakarortakhareketedebilece
inidüündüüEyyûbîveArtukluemîrlerinekartakipettiilmlsiyasetide
terketmiti5.BataErzurumolmaküzerebölgedeteyakkuzhalindebulunanaske
rîkuvvetleribakabölgeleresevkediyor6,böylesinehassasbirdönemdedostemîr
vebeylerüzerineseferlerdüzenliyordu.
Busrada1229’danberiran,Azerbaycan,Gürcistan,ErmenistanveAnadolu
hudutlarndafaaliyetgösterenMoolkuvvetlerininkumandanCurmagonNoyan
1
2
3
4
5
6
Anonim Selçukname’deki kayda göre Mool kumandanlar, Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’n ölüm haberini alr almaz “Demir
Sultan gitti. Artk devlet ve devir sizindir. Yürüyünüz, Rum vilayetlerini alnz” diyorlard [Anonim Selçuknâme, (Târîh-i Âl-i
Selçûk der Anadolu), Anadolu Selçuklular Devleti Tarihi III, (Ner ve çev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara, 1952., s. 48.,
(Türkçe terc., s. 31)].
Simon de Saint Quentin, Histoire des Tartares, (Türkçe terc., Bir Keiin Anlarnda Tatarlar ve Anadolu, (Çev. Erendiz
Özbayolu) Antalya 2006., s. 45.
Anonim Selçukname’de, Moollarn Erzurum’u kuatt srada Seyfeddin Sungur Lala’nn Sultan’a adam yollayarak
imdat kuvveti istediini, ancak arap içmekte olan Sultan’n “Mool’un ne kadar askeri var ki” diyerek onlar küçümsediini ve çok az sayda yardm gönderdii söylenmektedir [Anonim Selçukname, s. 48., (Türkçe terc., s. 31)] ki bu kayt, II.
Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev’in Mool tehlikesini ne derece hafife aldnn göstergesidir.
Türkiye Selçuklu Devleti’nin Alâ’ü’d-dîn Keykubâd döneminden itibaren yaklaan Mool tehlikesine kar ald tedbirlerden biri devletin dou snrlarn tahkim ve takviye idi. Anlald kadaryla ordunun bir ksm Erzurum’da tutulmaktayd.
Babaîler syanndan hemen önce Diyarbakr’n fethi için celp edilen ordunun bir ksm da Erzurum’dan gelmiti.
Gyaseddin Keyhüsrev Diyarbakr’n fethinden hemen sonra Harput sübas Sinaneddin Yakut’u Erzurum sübalna
gönderdi ve Moollara kar arka asker yd. Selçuklu ordusu da Diyarbakr’n fethinden sonra o tarafta daha fazla
kalmad. Zira Moollar, 1240 Hazirannda, Erzurum hududlarna kadar Gürcistan’ istila ve yama ettiler. Onlar Selçuklularn arkta kuvvet ydn görünce Türkiye hududlarna tecavüze cesaret edemediler. Moollar Badad yaknlarna
kadar akn ve yamalarn götürürken Selçuklu ordusu da ka kadar arkî Anadolu’da kald. Ancak Babaîler syan
meydana gelince Erzurum’daki birliklerden yardm istendi (Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, stanbul
2002., s. 419-420, 429.)
Alâ’ü’d-dîn Keykubâd, komu devletlerle iyi ilikiler kurup Mool tehlikesine kar bölgede sükûn ve asayii temine
çalrken, Moollarla ilikilerinde de dikkatli davranyordu. Bir yandan Moollara kar gerekli askerî tedbirleri alrken, dier yandan da onlarla iyi ilikiler kurmann yollarn bulmu, Mool tehlikesini ülkesinden uzak tutma adna Ögedey’in tabiiyet teklifini bile kabul etmiti [bn Bîbî (el-Hüseyin b. Muhammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el-Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’lUmûri’l-‘Alâ’iye, Tpk Basm, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., s. 452-456., (Türkçe
terc., I., Mürsel Öztürk, Kültür Bakanl Yay., Ankara 1996., s. 448-451.)]. Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’n muhtemel Mool taarruzuna kar uygulad siyaset hakknda bkz., Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu
Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK Yay., Ankara 2003., s. 87-91.; Claude Cahen, Osmanllardan Önce Anadolu’da
Türkler, (Çev. Yldz Moran), stanbul 1979., s. 137-138, 141.; Claude Cahen, “The Turks in Iran and Anatolia Before the
Mongol Invasions”, A History of the Crusades, The Later Crusades 1189-1311, Volume: II., (General Editor Kenneth M.
Setton, Edited by Robert Lee Wolff-Harry W. Hazard), University of Wisconsin Press., Madison, Wisconsin 1969., s. 691.
Mool taarruzuna kar Erzurum’da toplanan kuvvetler, Babaîler syan ve Meyyâfârkîn Seferi srasnda merkeze
çarlmt. Merkeze çarlan bu kuvvetler arasnda ücretli Frank askerleri de bulunmaktayd (bn Bîbî, s. 503-504.; Ebu’lFerec (Bar Hebraus), Ebu’l-Ferec Tarihi, II, (Süryaniceden ngilizceye Çev. Ernest A. Wallis Budge-ngilizceden Türkçeye Çev. Ömer Rza Dorul), TTK Yay., Ankara 1999., s. 540.; Simon de Saint Quentin, s. 44.; Alessio Bombaci, “The
Army of the Saljuqs of Rum”, Annali, 38/4 (1978), s. 359.). Moollar Erzurum’u kuatt srada ise merkeze çarlan askerlerin henüz tamam Erzurum’a dönememi, hatta Sinaneddin Yakut bir yandan Moollara kar mücadele ederken dier yandan da merkezden gönderilen kuvvetleri beklemeye koyulmutu (bn Bîbî, s. 517.).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 3
öldü(1241)7.YerinetayinedilenBaycuNoyan8,biryandanMoolharekâtniler
letmek, dier yandan ise rakiplerine kar Kaan’n nezdinde itibar kazanmak
amacyla,yeniharekâtplanlarhazrlad.9Onunilkhedefi,Alâ’ü’ddînKeykubâd
dönemindeki kudret ve hametinden uzaklam olan Türkiye Selçuklu Devleti
idi10.
Baycu,1242sonbaharnda30binkiilikbirorduylaMugan’danhareketede
rek Anadolu’ya girdi ve Erzurum’u kuatt. ki ay süren kuatma sonunda ele
geçirdiiehriyamalayp,halknkâmilenkatletti11.Ancakbunlardahabirba
langçt.ZiraehriviraneyeçevirdiktensonraMugan’adönenMoolordusu,1243
baharndabirkezdahaAnadolu’yayöneldi.
***
Mool ordusunun tekrar Anadolu’ya girdiini örenen II. Gyâsü’ddîn
Keyhüsrev, devlet erkân ve ülkenin ileri gelenlerini toplad (bâr hâss). Sava
kaçnlmazd.Mooltehlikesikarsndayaplmasgerekenlerhakkndafikirlerini
sordu.Yaplanmüzakerelerneticesindeuhususlardamutabakatavarld:
“Müslüman ve Hristiyan (zünnâr dâr) meliklerin gönüllerini almal; onlara,
mevkilerinegöreistekleriniyerinegetirecekmenurlarvefermânlargönderilmeli.
BukonudailkelçiMeyyâfârkînhâkimiMelikGazi’ye(ihâbü’ddînGazi)12gön
derilerekbirsüreönceMeyyâfârkînbölgesinielegeçirmeküzereyaplanseferden
dolay özür dilenmeli ve Sultan’n kabul edebilecei bir mebla ondan esirgen
memeli13. Ayrca Ahlat ülkesi (mülk) kardei Eref’den alnarak Melik Gazi’ye
7
8
9
10
11
12
13
Curmagon Noyan hakknda toplu bilgi için bkz., Timothy May, Chormaqan Noyan, The First Mongol Military Governor in
the Middle East, (Master of Arts in the Department of Central Eurasian Studies Indiana University), Indiana 1996.; P.
Jackson, “Cormagun”, Encyclopaedia Iranica, Vol: VI, Fasc. 3, (1993). [http://www.iranica.com/ newsite/ articles/
unicode/ v6f3/ v6f3a016. html].; Bahaeddin Ögel, “Alâ’ü’d-dîn Keykubâd Çanda Bat ran’da Çormahan Noyan’n Durumu”, Selçuk Dergisi, Say:3 (I. Alaeddin Keykubat Özel Says), (Haziran 1988), s. 13-17.; Enver Konukcu, “Mool
Sunit Boyundan Otegedai'li Cormahan: Cengiz, Ögedey ve Töregene Hatun Döneminin (1206-1246) Büyük Noyan”, slam Öncesinden Çada Türk Dünyasna Prof. Dr. Gülçin Çandarlolu’na Armaan, (Editorler: Hayrunnisa Alan,
Abdulvahap Kara, Osman Yorulmaz), stanbul 2008., s. 275-288.
Baycu Noyan hakknda toplu bilgi için bkz., P. Jackson, “Bayju”, Encyclopaedia Iranica, Vol: IV, Fasc. 1, (1989)., [http://
www.iranica.com/ newsite/ articles /unicode/ v4f1 /v4f1a001. html].
bn Bîbî, s. 514., (Türkçe terc., II., s. 62); Kirakos, History of the Armenians, (Trans. Robert Bedrosian), Sources of the
Armenian Tradion, New York 1986., s. 240.; Leo de Hartog, Genghis Khan: Conqueror of the World, London 2004., s.
156.; May, age., s. 37, 82. ; P. Jackson, ayn yer.
Daha 1232’de küçük bir Mool keif birlii (karavul) Anadolu’ya girmi ve Sivas’a kadar ilerledikten sonra hemen geri
dönmütü (bn Bîbî, s. 419., (Türkçe terc., I., s. 420-421.). Ancak Moollar, bölgede büyük saygnl olan ve kendilerini
uzun süre uratran Celaleddin Harezmah’ Yassçemen’de (1230) kolayca malup eden ve bu suretle büyük bir askerî
güce sahip olduunu gösteren Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’n ülkesine ciddi bir taarruzu göze alamyorlard (Uyumaz, age., s.
89-90.).
bn Bîbî, s. 514-517.; Aknerli Grigor, History of the Nation of Archers, (Türkçe terc., Okçu Milletin Tarihi, (Çev. Hrant D.
Andreasyan), stanbul 1954., s. 15.; Kirakos, s. 240-242.; Ebu’l-Ferec Tarihi, II, s. 541.; Ebu’l-Ferec bnü’l-brî, Târîhu
Muhtasari’d-Düvel, (Türkçe terc., erafeddin Yaltkaya), stanbul 1941., s. 19.; Vardan, Compilation of History, (Türkçe
terc., “Cihan Tarihi”, (Çev. Hrant D. Andreasyan), Tarih Semineri Dergisi, III, ÜEF, (1937), s. 228.; Simon de Saint
Quentin, s. 57.; Anonim Selçukname, s. 48/31.
bn Bîbî’nin Melik Gazi olarak adyla zikrettii ihâbü’d-dîn Gazi, Eyyûbî hükümdar el-Melikü’l Âdil tarafndan 1218
ylnda Urfa ve Suruç valiliine getirilmi, 1220-1244 yllar arasnda ise Meyyâfârkîn (Silvan) Eyyûbî Meliki olarak bulunmutur.
bn Bîbî’nin ifadesine göre Türkiye Selçuklu sultanlarnda Meyyâfârkîn’e hâkim olmadan çadrlarnn daima kapal
kalacana dair bir inanç mevcuttu. II. Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev de bu düünceden hareketle 1241 ylnda Meyyâfârkîn’i
ele geçirmek üzere hareket etti. Hâlbuki ehrin hâkimi Melik Gazi, Alâü’d-dîn Keykubad gibi II. Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev’e
de bal kalacan bildirmiti. Mool basksnn iddetini arttrd o günlerde Abbasî halifesi el-Mustansr Müslümanlar
arasndaki bu ihtilâf halletmek için harekete geçti. Melik Gazi (ihâbü’d-dîn Gazi), halifenin etkisiyle ehrin kads ile bir-
4 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
verilmeli. Gönderilecek malla, adam (ricâl) tutmas ve kullarnzn arasna katl
masiçinhiçvakitgeçirilmedenonabirtevkigönderilmeli.
O bölgelerde bulunan yiitlerin altn ve gümüle kendi tarafna çekmek, sa
vaç ve tecrübeli 20.000 askeri saltanatn taraftar yapmak için Melikü’lÜmerâ
emsü’ddînIsfahanî14Suriyetarafnagönderilmeli.
Sis (Kozan) Meliki’ne15 Erakliye’yi ktâ‘ yoluyla vermek ve baka vaadlerde
bulunmaksuretiyle,sipâhma‘hûd(tâbiiyetantlamasgereigöndermeyikabul
ettiikuvvet)”veFrenkaskerleriilehemenSultan’nhizmetine(behidmetideh
lizihümâyûn)gelmesiistenmeli.
Hep birlikte dümana saldrmak için onlara (meliklere) baka hazineler de
vermeli.”16
Butedbirlerherkesçeuygungörüldü.GeçdeolsaMooltehlikesininciddiye
tinikavrayanSultan,Moolordusununkarsnamümkünolduukadarbüyük
birkuvvetleçkmakniyetindeydi.BölgedekibütünMüslümanvegayriMüslim
meliklereelçilergöndererekMoollarakarortakhareketetmekgerektiinisöy
lüyor17,büyükbirorduoluturmakiçinhiçbirmasraftankaçnmyordu.Ordunun
daimîunsurlarolanktâ‘askerlerivegulâmbirliklerineilaveolarakücretliasker
toplanmasiçinhazrlklarbalad18.BununiçinhemtâbiMüslümanveHristiyan
emîrler, hem de ise Melikü’lÜmerâ emsü’ddîn Isfahanî görevlendirilerek her
birine önemli miktarda para tahsis edilmiti.19 Sözgelimi Melik Gazi’ye Ahlat’n
mülkiyet menuru yannda 10.000 dinar Alâü’ddîn altnn (sikkei Alâ’iye) ve
100.000 dirhem gümü (aded) gönderilmiti. Yine ücretli asker bulmak için am
14
15
16
17
18
19
likte bir elçilik heyeti göndererek II. Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev’e tâbiiyetini arz etti. Bunun üzerine Meyyâfârkîn kuatmas
kaldrld. Bu olay Melik Gazi’yi (ihâbü’d-dîn Gazi)’yi incitmi idi ki metinde bu olaya iaret edilmektedir. Bu konuda bkz.,
Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 428-429.
emsü’d-dîn Isfahânî hakknda bkz., Mehmet Suat Bal, “Türkiye Selçuklu Devletine Hükümdarlk Yapan Vezir; emsü’ddîn Isfahânî”, Türkiyat Aratrmalar Dergisi, SÜ Türkiyat Ara. Enst Yay., Say.19 (Bahar 2006), s. 265-394.
Sis Meliki’nden kast Kilikya Ermeni Kralldr.
bn Bîbî, s. 518-519.
Elçilerin götürdüü mesaj uydu: “Eer dümann saldrya geçmedii ve idarenin elimizde bulunduu u srada ihmal
davranr, birbirimize duyduumuz eski faydasz bir kin yüzünden ii ardan alrsak, yarn Allah korusun, i iten geçip
devletin ykld, dümann üstün geldii ve talihin gözünün alat srada dudak srmann ve el ovuturmann bir
faydas olmaz. Pimanlk ve ah vahtan baka yaplacak bir ey kalmaz. urasn unutmayn ki bizim devletimize bir felaket gelmesi durumunda hiç vakit geçirmeden sizleri de dükünlük ve sefalet çukuruna atarlar. Büyüklük ve huzur, dükünlük ve perianla dönüür. Üzüntü ve hüsran içinde ‘Dünyada ilediimiz büyük kusurlardan dolay yazklar olsun bize’ âyetinden (Kur’an- Kerim 34/9) baka bir ey okumazsnz.” (bn Bîbî, s. 519.)
Türkiye Selçuklu ordusunun daimî kuvvetleri gulâmlar ve ktâ‘ askerlerinden, ihtiyaca binaen celp edilen yardmc kuvvetler ise ücretli askerler, tâbi devlet kuvvetleri ve gönüllülerden olumakta idi. Köseda Sava öncesinde hazrlanan orduda, orduyu oluturan bütün unsurlar yer alyordu. Türkiye Selçuklu ordusu hakknda bkz.; Erkan Göksu, Türkiye Selçuklularnda Ordu, (GÜ Sos. Bil. Ens. Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2008.
bn Bîbî sadece Melik Gazi ve Sis (Kozan) Meliki’nin ismi zikretmekle beraber bu uygulamaya dier tâbi melik ve emîrlerin de dâhil edilmi olmas muhtemeldir. Nitekim Vasiliev, Mool tehlikesi karsnda Anadolu’daki büyük üç devletin yani
Türkiye Selçuklu Devleti, znik Rum mparatorluu ve Trabzon Rum mparatorluu’nun ortak hareket ettiini ve Moollarla savaan Selçuklu ordusunda Trabzon Rum mparatorluu kuvvetlerinin de bulunduunu söylemektedir. (A. A. Vasiliev,
History of the Byzantine Empire (324-1453), II., (The University of Wisconsin Pres), 1952, s. 531.). Ayn ekilde Mool
harekât karsnda Türkiye Selçuklu Devleti ile 1243 ylnda bir ittifak antlamas yapan znik Rum mparatorluu’nun
(George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Iltan), TTK Yay., Ankara 1999., s. 406.) da söz konusu antlama gerei Köseda Sava öncesinde Selçuklu ordusuna asker gönderdiklerini iddia eden Bizans tarihçileri bulunmaktadr. Ancak muasr kaynaklarda bunu dorulacak herhangi bir bilgi bulunmamaktadr (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 432 n.).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 5
ülkelerine gönderilen Melikü’lÜmerâ emsü’ddîn Isfahanî’ye, 100.000 dinar ve
milyonlarcagümüpara(dirhem)tahsisedilmi,bakabirhazinedeSis(Kozan)’e
gönderilmiti.20
Tâbi melikler, Sultan’n emri gerei asker toplamakla megul olurken, Sâhib
emsü’ddîn de Suriye’ye gitti. “Bu bölgenin yiitlerinden fakir olanlarnn bur
nuna zenginlik kokusunu ulatrd.” Ayrca uc memleketlerinden gelen kussâd
(haberciler)da“isteklerineldeedildii,amacaulald,cünûdvecüyûtoplan
d”haberiniverdilerki21uclardantoplananbuaskerlerin,çounluuTürkmen
lerdi.
Hazrlklar devam ettii srada Sultan, çocuklar, seçkin adamlar ve hiçbir
zamanyanndanayrmadharemiilebirlikteMahrûseiSivas’ahareketetti.Ya
nnda hassa birlikleri, “hepsi ktan beri hazrlanan ktâ‘ askerleri (asâkiri ka
dîm)22veücretliaskerlerden(cerâhor)23oluan70.000süvâribulunuyordu.24An
cak ktâ‘ askerleri ve bn Bîbî’ye göre Sürmarî (Sermarî)25, Gencevî, Gürcî, Ucî,
Frank,Kaymerî26veKpçaklardan27,Ebu’lFerec’egöreiseHalebli,Rum,Frankve
Maaddîlerden28oluanücretliaskerler29,ordununtamamntekiletmiyordu.Zira
uc askerleri (asâkiri Etrâk), 50.000 kiiyle geldii haber alnan Melik Gazi, am
tarafndantoplad20.000kiilikücretliaskerbirliiylebeklenenSâhibemsü’d
dînve3000kiiylehareketettiihaberverilenSishükümdarhenüzgelmemiti.
BuyüzdenSultan,orduyahenüzkatlmamkuvvetleribeklemeküzerebirmüd
detSivas’takald.Buradabiryandanorduyakatlacakkuvvetleribeklerkendier
yandandaçevgânoynamak,avlanmak,yiyipiçmeklevakitgeçiriyor,ayrcaher
gün askerleri denetleyerek, sava araç ve gereçlerini düzenlemekle megul olu
yordu.30
Türkiye Selçuklu ordusu Sivas’ta bulunduu srada, Nâsihü’ddîn Fârisî ku
mandasndaki 2000 kiilik Haleb askeri dnda etraf memleketlerden çarlan
kuvvetlerinhiçbirigelmedi.HâlbukibnBîbî’yenazaranMelikGazi’nin50.000,Sis
(Kozan)hükümdaryaniKilikyaErmeniKral’nn3000veaskertoplamaküzere
büyük bir hazine ile âm bölgesine gönderilen Sâhib emsü’ddîn’in de 20.000
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
bn Bîbî, s. 518-519.
bn Bîbî, s. 519.
bn Bîbî, asâkir-i kadîm veya leker-i kadîm ifadesiyle ktâ‘ askerlerini kastetmitir. Geni bilgi için bkz.; Göksu, agt., s.
77-110.
Türkiye Selçuklu ordusundaki ücretli askerler (ecrîhor/cerâhor) hakknda bkz.; Göksu, agt., s. 110-170.
bn Bîbî, s. 519.
Sürmarî (Sermarî) tabirinin günümüzde Sürmeli denilen ve Idr’a bal bir yerleim birimi olan Sürmariye (Semariye) ile
alakal olmas dolaysyla, bu bölgeden gelen Türkmenlere bu adn verildii tahmin edilebilir (Bombaci, s. 356., M Said
Polat, “Türkiye Selçuklularnda Askerî Tekilât (1071-1243)”, Türklük Aratrmalar Dergisi, 17 (Bahar 2005), s. 42.)
Sürmariye, kalesiyle mehur olup birçok kaynakta ad geçmektedir (Göksu, agt., s. 105 n.).
Suriye’de bulunan “Halebli” Türkmenler’e bu isim veriliyordu (Bombaci, Polat, ayn yerler.)
bn Bîbî, s. 519.
Ebu’l-Ferec tarihinde skça geçen Maadllar, Maad oullar veya Maaddîler tabirinin, göçebe Arap kabileleri, Bedevîler
(Ma‘daye) için kullanld anlalmaktadr (Ebu’l-Ferec, I, s. 281, 288, 290, 301 306 ve muhtelif yerler.; Bombaci, s. 356.)
Ebu’l-Ferec, bu askerlerin altn mukabilinde toplanan kiralk asker olduklarn açk bir ekilde zikretmitir (Ebu’l-Ferec, II,
s. 541.). Ayn müellif, Tarihu Muhtasari’d-Düvel’de de “kendi askeri dnda Rum, Frank, Gürcü, Ermeni ve Araplardan
oluan ordu” demektedir. (s. 19.).
bn Bîbî, s. 519-520.
6 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
kiilik kuvvetle yolda olduklar söyleniyordu. Bunlardan Melik Gazi’nin 50.000
kiilikkuvvetikaynaklardabelirtilmemiolmaklaberaber“sipâhma‘hûd”yani
tâbidevletkuvvetleriileücretliaskerlermüteekkildikiMelikGazi’yeücretlias
ker celbi için10.000 dinarAlâü’ddîn altnn (sikkei Alâ’iye) ve 100.000 dirhem
gümü(aded)gönderilmiti.31KilikyaErmeniKrall’nngönderecei3000kiilik
kuvvet ise yine “sipâh ma‘hûd” ve ücretli askerlerden oluuyordu. Kilikya Er
meniKrallileAlâ’ü’ddînKeykubâddönemindeyaplantâbiiyyetantlamasna
göre150032,SimondeSaintQuentin’inrivayetinegöre300“lance/mzrak”33gön
dermeyi kabul ettii bilindiinden, söz konusu 3000 askerin aa yukar yars
tâbidevletkuvvetleri(sipâhma‘hûd)geriyekalanisebedelimerkezdengönde
rilenücretliaskerleridi.34BunlarndndaâmveHalebcivarndabulunanSâhib
emsü’ddîn, “saylar hesaba kitaba gelmeyen Hârezmî, Baalbekî35, Kpçak ve
Kürd’tenmeydanagelenbirordu”meydanagetirmi,buordununherneferinin6
aylkerzaknpeinvererek,savaaraçgereçlerini,mühimmatvesilahlarhazr
lamt.36
Bunlarnhiçbirisininorduyailtihaketmemiolmas,bazdevletricalininsab
rntüketiyordu.Busradacasuslarvemuhbirlerden(cevâsisumunhiyân)Baycu
Noyan’nHorasan,Irak,FarsveKirmanbeldelerindentopladçekirgevekarn
casürüsügibikalabalkordusuylasüratlegelmekteolduuhaberigeldi.Buhaber
üzerineyardmbirlikleriningecikmesinigözönündebulundurantecrübelidevlet
büyükleri,Sivas’nhertürlüaraçvegereçledolubirehirolduunaiaretederek
yardmkuvvetlerinibeklemekbahanesiyleburadakalpehrintahkimedilmesini
tavsiyeettiler.OnlaragöreSivas’tasavunmayageçmek,MelikGazi’dengelecek50
bin askerden daha etkili olacakt. Ancak bu düünce, bn Bîbî’nin “ömürlerinde
savazorluugörmemi,felaketacstatmam,çarpmazahmetiçekmemi,dert
zehri içmemi, gençliin verdii güçle marur olan yeni yetmeler” olarak tarif
31
32
33
34
35
36
Tâbi emirlerden tâbiiyet muahedesinde belirlenen miktar dnda bir kuvvet, hele de ücretli asker talep edildii zaman,
bunun bedeli metbû‘ hükümdar yani merkez tarafndan karlanrd. Göksu, agt., s. 180-181.
Sözkonusu 1500 kiilik kuvvetin 1000’i süvari, 500’ü ise çarhç olarak belirlenmiti [bn Bîbî, s. 341-342.; Kirakos, s. 152153.; Anonim Selçuknâme, s. 46., (Türkçe terc., s. 30.); Ebu'l-Ferec, II., s. 521.; Osman Turan, “Anatolia in the Period of
the Seljuks and the Beyliks”, The Cambridge History of Islam, Vol.1/A, (Edited by Peter Malcolm Holt, Ann Katharine
Swynford Lambton, Bernard Lewis), Cambridge 1970., s. 246-247.].
“Lance/mzrak” tabiri Avrupa’da “bir süvâri ve bu süvâriye bal savaç ve hizmetkârlardan oluan bir birlii” ifade
etmekte olup bir lance/mzran, ortalama be savaçdan olutuu bilinmektedir. Konu hakknda yarntl bilgi için bkz.;
Göksu, agt., s. 183-185.
Kilikya Ermeni Krall ise ne tâbi devlet statüsü gerei göndermeyi vaat ettii kuvvetleri ne de Sultan tarafndan para
gönderilerek celp etmesi istenen Frank ücretli askerleri göndermemitir.
Türkçe tercümede “Yadbekî” olarak okunmakla beraber (bn Bîbî, Türkçe terc., II., 79), bunlarn Lübnan’daki Baalbek
bölgesi ahalisi olmas kuvvetle muhtemeldir (Bombaci, agm., s. 355-356.; Polat, agm., s. 43.)
Sâhib emsü’d-dîn hazrlklar tamamladktan sonra Rum tarafna hareket etmek üzereyken Selçuklu ordusunun akbeti
duyulmutu. Bunun üzerine toplad ordu dalan Sâhib emsü’d-dîn, sarf ettii para ve mallar tekrar toplamaya çalsa
da fazla bir ey elde edemedi. Bir süre daha o bölgede kaldktan sonra önce Malatya’ya daha sonra ise Sultan’n dergâhna varmak için hareket etti. Bu arada Malatya hâkimi Mübârizü’d-dîn Çavl da saltanat makamna haberciler (kussâd)
göndererek, Sâhib’in ve öteki devlet büyüklerinin geliini haber verdi ve “Naib’in Köseda’a gidii srasnda, ücretli
(cerâhor) askerlerin gelmesinin gecikmesinden dolay Sâhib, geç kalmtr. Bu yüzden padiahn öfkelenip sinirlenmesinden korkmaktadr. Eer bargâh makamndan ona izzet ve ikramda bulunulaca ve iyi davranlaca konusunda bir
fermân çkarsa, bu padiahn iyi huylarnn ve kullarna iyi davranmasnn bir göstergesi olur” diye arz etti. Bunun üzerine
Sâhib emsü’d-dîn’e vezirlik fermân ve menuru gönderildi ve böylece endiesi giderildi (bn Bîbî, s. 538-539.).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 7
ettii grubun etkisiyle Sultan tarafndan kabul edilmedi37 ve Türkiye Selçuklu
ordusuKöseda’nyolututtu.38
Kaynaklardafarklrivayetlerolmaklaberabersays70.000’iaanTürkiyeSel
çukluordusu39Köseda’avardzamangeniotlaklar,bolsularvesalammev
ziler buldu ve hiçbir taraftan yabanc askerlerin bargâha yol bulamayaca bir
yerde mevzilendi. Bu müstahkem mevkide gelecek yardm beklenirken Baycu
Noyan’n,aralarndaErmeniveGürcübirliklerinindebulunduu40.000süvâriyle
Erzincan’n Akehir ovasna vard haberi ulat.40 Bu haber, Moollarla bir an
evvelharbegirmekisteyentecrübesizdevletricalikibnBîbî’ninifadesiyleonlar
Hâssü’lhâssSultanidilerarasndasevincesebepolurken,“bilgeemîrlervetec
rübeli büyükler” bir kez daha aceleci davranlmamas konusunda Sultan’ uyar
makmecburiyetinihissettiler.SâhibMühezzibü’ddînAli41iledahaönceTürkiye
Selçukluordusundakiücretliaskerlerinkumandanlnyapan42,ancakbumuha
rebede “beglerbegi” mansbyla karmza çkan Gürcüolu Zahîrü’ddîn43, Sul
tan’nhuzurunaçkarak“Bohayallerlekendimizitehlikeyeatmamz,askeriyok
yerezahmeteveskntyasokmamzyakkalmaz.Yerletiimizbumevzi,dü
man basknndan hiçbir endie duyulmayacak bir yerdir. Mevzilerin salaml,
37
38
39
40
41
42
43
bn Bîbî, s. 520.
bn Bîbî, s. 521-522. (Köseda, Zara-Suehri arasnda bir da olup bugün de ayn ad tamaktadr. Selçuklu ordusunun
bu dan kuzey eteinde Kelkit Çay’na yakn bir düzlükte daa yaslanarak ordugâh kurduu anlalyor (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 433 n.). Kirakos Selçuklu ordugâh olarak Erzincan yaknlarnda Ch'man-Katuk (ÇimenGedük) ad verilen köyü gösterirken (Kirakos, s. 244.), Aknerli Grigor da savan Erzurum-Erzincan arasndaki bir ovada
meydana geldiini söylemektedir (s. 16.).
bn Bîbî, Sultan’n 70.000 süvâri ile Sivas’a hareket ettiini söyledikten sonra burada uc askerleri, 50.000 kiiyle geldii
söylenen Melik Gazi, 3000 kiiyle geldii söylenen Sis hükümdar, 20 bin asker toplamak üzere Suriye’ye gönderilen
Sâhib emsü’d-dîn ve 2000 kiilik bir kuvvetle Türkiye Selçuklu ordusuna katlacak olan Nâsihü’d-dîn Fârisî’nin beklediini, Nâsihü’d-dîn Fârisî’nin 2000 kiilik kuvvetinin gelmesinden sonra daha fazla beklenmeyerek Köseda’a doru yola
çkldn kaydetmektedir. Ancak kaydn devamnda “ordunun dndaki bir ordudan 80.000 savaç” ifadesi bulunmaktadr ki bu kayttan (… … bn Bîbî, s. 521.) Sultan’la beraber Sivas’a
gelen 70.000 kiilik ordu dnda 80.000 savaçnn daha toplanm olduu ve her iki ordunun beraberce Köseda’a
hareket ettii anlam çkmaktadr. Bu durumda bn Bîbî’ye nazaran Türkiye Selçuklu ordusunun says 150.000’e
ulamaktadr. Yine bn Bîbî, Mühezzibü’d-dîn Ali’nin, Köseda Sava sonrasnda Mugan’da görütüü Baycu Noyan’a
“bu defa Allah, yardm ve desteini sizin devletinize verip, slam devletine kar zafer ve baar kazanmanz salamsa,
onunla marur olmamak gerekir. Sizin de bildiiniz gibi savata öldürülüp ortadan kaldrlan (Selçuklu) askerinin says
3000 süvariden fazla deildir. Buna karlk Mool ordusundan da çok sayda asker hayatn kaybetti. Daha Rum
memleketlerinin ve uclarnn (etraf) silahl, teçhizatl ve da yapl atlara sahip yüz binlerce askeri vardr” dediini
zikretmitir (bn Bîbî, s. 533). Bunun dnda Anonim Selçuknâme 100.000 (s. 48.; Türkçe terc., s. 32.), Aknerli Grigor,
160.000 (s. 16.), Rubruck ise -yannda bulunanlardan duyduuna göre- 200.000 atl olduunu söylemektedir (William of
Rubruck, The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, (Translated by William Woodville
Rockhill), Published for the Hakluyt Society, Cambridge University Press, London 1900., s. 276.). Ancak bu rakamlarn
abartl ordusunun
olduu muhakkaktr.
Mool
saysyla ilgili farkl rivayetler mevcuttur. Simon de Saint Quentin ise öncü olarak 40.000 askerin
gönderildiini, bu rakamn ordunun her onluundan üç kiinin alnmasyla meydana geldiini söyler ki buna göre Mool
ordusunun toplam says müellife göre 120.000 kiidir (Simon de Saint Quentin, s. 58.). Hetum, 30.000 rakamn verirken
(Hetum, History of the Tartars (The Flower of Histories of the East), (Trans. Robert Bedrosian), New Jersey 2004., s.
39.), Rubruck -yine yannda bulunanlardan duyduu kadaryla- 10.000’den fazla olmadn söylemektedir (Rubruck, s.
276.).
Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman’n babas olan Mühezzibü’d-dîn Ali hakknda bkz., Nejat Kaymaz, Pervâne Mu‘înüd’ddîn Süleymân, DTCF Yay., Ankara 1970., s. 27-35
1241 tarihli Meyyâfârkîn seferinde Türkiye Selçuklu ordusunda bulunan ve öncü olarak görev yapan Frank ücretli
askerler, Gürcüoglu Zahîrü’d-dîn komutasnda bulunuyorlard (bn Bîbî, 506-507.).
Gürcüolu Zahîrü’d-dîn’in beglerbegi olarak zikredilmesi dikkat çekicidir. Anonim Selçuknâme’de “sipâhsalâr” olarak
kaydedilmitir [Anonim Selçuknâme, s. 48. (Türkçe terc., s. 32.)]. Ancak müellifin buradaki beglerbegi unvann, ad geçenin dîvân beglerbegligi mi, yoksa bu muharebe dolaysyla dier kaynaklar tarafndan da teyit edildii üzere ordunun
kumandanln (sipâhsalâr) yapm olmas münasebetiyle mi kulland açk bir ekilde anlalamamaktadr.
8 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
geçilmezlii, hayvanlar için otun bolluu, böyle durumlarda çok büyük ve bu
lunmaz bir avantajdr. Her ne kadar imkânsz olsa da onlarn geçidi (derbend)
amalar durumunda da askerlerimiz rahatlkla kar koyabilir. , istenildii e
kildesonuçlanr.AyrcaSishükümdarnnda3000ErmeniveFranksüvâriyleiki
günsonrabizekatlacahaberinialdk.Onlarnfazlakiiylebizekatlmalarbi
zimiçinbüyükdestekolur”dediler.44
Sâhib Mühezzibü’ddîn Ali ve Gürcüolu Zahîrü’ddîn’in bu sözleri fayda
etmedi. Hatta Sultan’n maiyeti arasnda bulunan Muzafferü’ddîn olu
(Nizâmü’ddîn Suhrâb), dorudan doruya Gürcüolu Zahîrü’ddîn’i hedef ala
rak“üphesizHristiyankorkakolur.Omilletinefazlaönemveriyor.45Sâhibol
duubukadaraskerleSultanSishükümdarnniyebeklesin?Cihanpadiahlüt
fedip seçeceim 1000 Frank süvâriyi emrime vererek beni Moollarn üzerine
gönderirse,YüceAllah’nizniyleMoollaryenipdatrm”deyinceZahîrü’ddîn
sözaldveunlarsöyledi:
“Ülkeninvedevletinbirsaçtelineasl,dümanklcnnçekiliolduubirdu
rumdakçnnkokusudünyayrahatszeden,sonuçlar,Allahsaklasn,Suriyeve
Rumülkelerininfelaketinesebepolabilecekböylebirsözüözelliklecihanpadia
hnnhuzurundasarfetmekyakkalmaz.Busözünvedavrannetkisinisadaka
vermekvetövbeetmeklesavuturmak,insanîtedbirlerlebirlikteniyâzveyakar
Rabbânîtakdirinbârgâhnagöndermek,ezelîhükmünbirengelivekarkoymas
olmasa bile Yüce Allah, Kur’an Kerim’inde muhaliflerin ve dümanlarn yenil
mesikonusundaPeygamberlerinEfendisine,‘hakkndaonlaradan,fakatkarar
verdin mi Allah’a güven’ (Kur’an Kerim, 3/159) eklindeki buyruunu göz
önünde bulundurmak gerekir. Kur’an hükümlerine uymak, Müslümanlar için
elzemdir.urasbirgerçektirki,benYüceAllah’tankorktuumiçinkorkam.u
anda doru görüe ve salam manta itibar edilmezse, yarn Allah korusun
ülkeninykmvehalknperianolmasdurumuortayaçkar.Bufitnekarsnda
ihmalkârdavranmak,buolaykarsndakusurluolmak,insannkyametgününe
kadarkötüadlaanlmasnavelanetlenmesinesebepolur.”46
44
45
46
bn Bîbî, s. 522.
Osman Turan’n da belirttii gibi Muzafferü’d-dîn olu’nun, buradaki sözleriyle Gürcüolu Zahîrü’d-dîn’in Mool ordusunda mevcut olduunu bildiimiz Gürcü ve Ermeni birliklerinden korktuunu ima etmektedir. (Turan, Selçuklular Zamannda
Türkiye, s. 436.) Ancak bu cümleden hemen sonra gelen “Sâhib olduu bu kadar askerle Sultan Sis hükümdarn niye
beklesin?” ifadesine baklrsa, Muzafferü’d-dîn olu’nun, Kilikya Ermeni Krall’nn gönderecei Ermeni ve Franklardan
oluan 3000 kiilik kuvvetin beklenmesi konusundaki srar nedeniyle bu ithamda bulunmu olmas da muhtemeldir.
bn Bîbî, s. 523. [Gürcüolu Zahîrü’d-dîn’in verdii cevapta kendisinden Hristiyan olarak bahseden Muzafferü’d-dîn
olu’nu Kur’an ayetleri ve hadislere atfta bulunarak uyarmas ve görülerinin din ve devletin selameti için dikkate alnmas gerektiini vurgulamas ise dikkat çekicidir. Osman Turan da Zahîrü’d-dîn’in ithamlar karsnda “Hristiyan olmakla
beraber Allah’a inandn” söylediini kaydetmitir (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 434). bn Bîbî Muzafferü’ddîn olu ile Zahîrü’d-dîn arasndaki tartmann devamn u ekilde kaydetmitir. “O cevap üzerine Muzafferü’d-dîn olu,
arabn verdii ar sarholuktan ve gençliin verdii hiddet ve atlganlktan küfretmeye balad. Mühezzibü’d-dîn Ali,
onu azarlayarak, ‘Sen yazp çizmenin dnda baka ne bilirsin?’ dedi. Muzafferü’d-dîn olu’nun Sultan’n huzurunda ettii küstahln ahidi olmalarna ramen ona müdahale etmeyen devlet büyükleri, ‘Alçak uyarlmazsa azar’ sözünü söyleyerek akn ve perian bir halde Sultan’n huzurundan ayrldlar. Akamdan sabaha kadar ülkenin ve devletin elden
çkmakta ve batmakta olduuna alayp szlandlar. Sultan ise, elence meclisinde yiyip içerek sabah etti (bn Bîbî, s.
523-524.)]
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 9
Gyâsüddîn Keyhüsrev’in, tecrübesiz emîrlerin telkiniyle aceleci davranp
orduya henüz iltihak etmemi olan kuvvetlerin gelmesini beklemeden hareket
etmesi,muharebeöncesiyaplanbüyükbirhatayd.Ancakbeklenenkuvvetlerin,
tahminedilendendahauzunbirsüregeçmiolmasnaramenbirtürlügelmemi
olmas, sözkonusu emîrlerin, Türkiye Selçuklu ordusuna iltihak konusunda ar
davrandklarfikrinideaklagetiriyordu.HattaEbu’lFerec’egörebuemîrler,vaat
ettikleri yardm gerçekletirmeyerek Sultan’a “ihanet” etmilerdi.47 üphesiz bu
durum,onlarnhadiselerinsonucunagörehareketetmedüüncesindeolmalarn
dankaynaklanmtveGyâsüddînKeyhüsrevacelecidavranmamolsaydbile,
sözkonusukuvvetlerinorduyakatlacaklarüpheliydi.
Gyâsüddîn Keyhüsrev, kendisini usanmadan ikaza devam eden tecrübeli
devletadamlarnnfikrineehemmiyetvermeyerekMoolordusunataarruzkarar
verdi.48 Muzafferü’ddîn olu, Gürcüolu, Veliyü’ddîn Pervâne, Nâsihü’ddîn
Fârisîvediersipehdârvekomutanlar(lekerke)kumandasndaMoolordusu
üzerineyürüyenTürkiyeSelçukluordusu(Rûmî),3000kadarFranksüvâridn
daâmî,Rûmî,GürcîveUcîaskerlerdenoluuyordukibuöncükuvvetintoplam
says20.000kadard.49
bnBîbî’ninkaydnagöreTürkiyeSelçuklukuvvetlerinin“büyükbircesaretle
canlarn hiçe sayarak geyiklerin bile yürüyüp gezinemeyecei sarp geçitlerden
(derbend)ylangibiaktklarn”görenBaycuNoyan,“Bunlarkaçmaktanbakabir
iyapamazlar.Bugünklcmnaltndakellegörüyorum.Onlardargeçidegelin
ceye kadar beklemek gerekir. Çünkü aaya ininceye kadar yorulurlar. Oradan
kaçmayamecallerikalmaz”demiti.Gerçektendeöncüaskerlerin(lekeripîrev)
hepsi aaya inince, kendi kendilerinin giri çk, ini trman yollar kapand.
BaycuNoyan,klasiksahtericatyönteminiuyguladveönceüzerlerinesaldrdk
tansonrageriçekildi.Selçuklusüvarileri,arzrhveteçhizattayanatlaryor
gun düünceye kadar canla bala savatlar. Mool ordusunun çekilmesini, dü
mannhezimeteuradeklindealgladlar.AncakBaycuNoyan,Rumaskerle
47
48
49
Ebu’l-Ferec, II, s. 541.
Sultan’n bu hareketi ile bn Haldûn’un devletin ykl devresine ait öngörüsü birebir uyumaktadr. bn Haldûn unlar
söylemektedir: “Beinci devre israf ve saçp datma çadr. Hükümdarlar bu çada kendilerinden önce hükümet sürenlerin topladklarn ehvet, arzu ve zevkleri urunda datmakla megul olurlar, yaknlarna, konutuklar kimselere ve kötü dostlarna, kötü terbiye tesirinde yetienlere cömertlik göstermekle vakitlerini geçirirler. Onlar içinden çkamayacaklar
ve idare edemeyecekleri büyük memuriyetlere tayin ederler, büyük ve bilmedikleri ileri onlara havale ederler. Kendi kavimlerinden olan devletin büyük yardmclarn ve seleflerinin iyiliini görenleri bu gibi önemli i ve görevlerden uzaklatrrlar, onlarn kalplerini krarlar ve kendilerine gücendirirler. Bu suretle bu devlet adamlarnn yardmndan mahrum olurlar
ve askere ayrlan masraflar kendi arzu ve ehvetlerine sarf ederler. Hükümdar onlarla temaslarda bulunmadan perde
arkasnda yaad, onlar yoklamad ve tefti etmedii cihetle ordu tekilâtn da bozarlar. Böylece selefleri tarafndan
kurulan her eyi ykarlar, ite bu devrede devlette ihtiyarlama haleti husule gelir. Devlet, tedavisi kabil olmayan hastala
tutulur ve bu hastalktan iyilemesi imkânsz bir hale gelir, aada devletlerin halleri srasnda anacamz gibi büsbütün
yklmaya kadar, bu hastalktan kurtulmaz, devlet yklr. Tanr vârislerin en hayrlsdr.” (bn Haldun, Mukaddime, I, (Çev.
Zakir Kadirî Urgan), MEB Yay, stanbul 1997., s. 447.)
bn Bîbî, 3000 Frank ve Rûmî demektedir ki Rumî ifadesinin Türkiye Selçuklu ordusunu nitelendirdii anlalmaktadr.
Bunlar içerisinde sadece Nâsihü’d-dîn Fârisî’nin, Haleb’den gelen 2000 kiilik kuvvetle (âmî) muharebeye girdii düünülecek olursa, Moollar üzerine gönderilen kuvvetin tamamnn 3000 kii olmas beklenemez. Dolaysyla söz konusu
3000 saysnn sadece Franklar için kullanlm olmas muhtemeldir. Nitekim baz kaynaklarda bu öncü kuvvetin 20.000
kii olduu kaydedilmitir (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 435.)
10 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
rinin kmldayacak halinin kalmadn görünce askerlerine geri dönüp ok ya
drmalarnbuyurduveksazamaniçindeâmî,Rumî,Frank,GürcîveUcîasker
lerinden meydana gelen Türkiye Selçuklu öncüleri kâmilen imha edildi.50 Öncü
kuvvetkumandanlarndanalvaolu,sarhobirhaldesancaklarn(alem)indire
rek kaçt.51 Nâsihü’ddîn Fârisî uzun bir müddet mücadeleye devam etti ise de
fazla dayanamayarak Sultan’n yanna döndü. Sultan’a ar sözler söyleyen
Nâsihü’ddînFârisî,“Böylebirgörüveönlemle,böyleuursuzdevleterkânyla
nasl cihangirlikten dem vurur, dümann karsna çkarsn? Ülkeyi, milleti ve
devleti yok edip, Müslümanlar ve bütün insanlar aclara bodun.” dedi ve
Haleb’edoruhareketetti.52
Moolöncüleriyleyaplanmuharebedeücretliaskerlerönemliroloynamt.
Bu ücretli askerler arasnda ilk srada Franklar geliyordu. Ermeni müverrihi
Hetum’agöreLimniatili JohnileBonifaciodeMolinis adlikiVenediklikuman
dann emri altnda bulunan bu Franklar (Latinler), Kbrs’tan gelmi53, ancak hiç
birigeridönememiti54.
Selçuklu ve Mool kuvvetleri arasnda meydana gelen bu muharebe, esasen
öncükuvvetlerarasndameydanagelençarpmayd.Ancakilkçarpmadanson
ra korkuya kaplan ve ordusu dalan Sultan, idareyi Çanigir Mübârizü’ddîn
Çavl’ya havale etti ve haremi ile az miktarda hazinesini yanna alarak Tokat’a
kaçt.55Dolaysylaaslmuharebeyaplmadanyenilgikabuledildi.HattaSelçuklu
ordugâhnagelenMoolordusu,Selçukluaskerlerinigörmeyincebununbirtuzak
olduu zannyla iki gün bekledi. Baycu, iki gün sonunda Selçuklu ordusunun
kaçmolduunakanaatgetirdiveordugâhagirmeemriniverdi.AknerliGrigor,
hadiseyi u ekilde naklediyordu: “Ertesi gün, sabah olunca, Tatar, Ermeni ve
50
51
52
53
54
55
Mühezzibü’d-dîn Ali, Köseda Sava sonrasnda bar imzalamak üzere Mugan’a gidip Baycu Noyan’la görütüü
srada Türkiye Selçuklu ordusunun kaybnn 3000 kiiden ibaret olduunu, buna karlk Moollarn zayiatnn daha fazla
olduunu söylemitir (bn Bîbî, s. 533).
alvaolu, muharebe sonunda idam edilmitir. Ancak bu ahs, birçok aratrmac tarafndan bn Bîbî’de isimlerine sk
sk tesadüf edilen Gürcüolu Zahîrü’d-dîn ve ücretli Frank askerlerinin lideri Fardahla’yla kartrlm ve her üç ahsn
ayn kii olduu varsaylmtr. Kanaatimizce bn Bîbî’nin Sultan’ yanl bir karar vermemesi için son ana kadar uyarmaya devam eden, bu davranndan ötürü baz devlet adamlar tarafndan korkaklkla itham edilen, güngörmü, tecrübeli
devlet adam olarak tantp her frsatta övdüü Gürcüolu (Zahîrü’d-dîn)’nun, savaa sarho olarak katlp ilk frsatta kaçan alvaolu ile ayn ahs olmas uzak bir ihtimaldir. Konu hakknda geni bilgi için bkz.; Göksu, agt., s. 162-163.
bn Bîbî, s. 525.; Ebu’l-Ferec, Tarihu Muhtasari’d-Düvel, s. 19.
Hetum, s. 39.; Bombaci, 360.
“… Moollar (Tartars) Sultan’n pek çok askerini öldürdüler. Bizim askerlerimizden (Serjeants) bazlar da öhreti Kbrs'a
kadar ulam olan bu savaa katlmak ve hem de ganimet elde etmek hatrna Ermeniye'ye gittiler, ancak onlardan hiçbiri bir daha geri dönmedi.” (Jean de Joinville, The Memoirs of the Lord of Joinville, (A New English Version Ethel
Wedgwood), London 1906., s. 62., (Türkçe terc., Bir Haçlnn Hatralar, (Çev: Cüneyt Kanat) Ankara 2002., 84.); Ayrca
bkz., Timoty M. May, “The Mongol Precence and Impact in the Lands of Eastern Mediterranean”, Crusaders, Condottieri
and Cannon: Medieval Warfare in Societies Around the Mediterranean, (Edited by Donald J. Kagay and L. J. Andrew
Villalon), Brill 2003., s. 134.)
Çanigir Mübârizü’d-dîn Çavl savatan kaçarak Sultan’n yanna geldi. Muzafferü’d-dîn olu’nun disiplinsizliinden,
yersiz aceleciliinden ve alva olu’nun sarholuundan ikâyette bulunurken Sultan, "ci (aabey), bu konuda neyi öneriyor ve yaplacak ey nedir?" diye sorar. Çavl ise u cevab verir: “Düünme srasnda ve tedbir zamannda tecrübelerime dayanarak huzurunda çk yollarn arz ederken, benim görülerime itibar etmedin. Bu durumda ben kulunun veya
bakalarnn elinden ne gelir?” Karlkl konuup dantktan ve tedbirler düündükten sonra Sultan, “Ben gidiyor, ülkenin yönetim dizginini sana brakyorum. Bildiini ve yapabildiini hiç çekinmeden yap” diyerek Tokat’a doru yola çkar
(bn Bîbî, s. 526.).
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 11
Gürcü askerleri, Sultan’a kar yürümek üzere birletiler. Büyük bir süvari kuv
vetiyleSultannordusunadoruyürüdüler.Fakatordugâhavarncabirçokerzak
veeyailedoluçadrlardanbakabireyerastlayamadlar.Sultançadrnndve
içtenbirçokkymetlitezyinateyasylasüslüvekapsndapars,arslanvekaplan
gibivahihayvanlarnbalbulunduunugördüler.Sultan,Tatarlaraitaatetmek
isteyen emîrlerin ittifakszlndan korkarak geceleyin bütün ordusu ile beraber
kaçmt.SultannfirarettiinigörenTatarlar,bununbirtuzaktanibaretolmasn
dan üphelenerek çadrlar bir müfrezenin muhafazas altna koyup ordularnn
büyükbirksmileSultanntakibineçktlar.Fakatonlarkendimemleketlerinin
müstahkem mevkilerine varm olduklarndan kimseyi tutamadlar. Tatarlar,
Rum Sultannn hakikaten firar etmi olduunu örenince geri döndüler. Ordu
nun bütünerzak ve eyasn, korku içinde kaçarken braklm olan güzel renkli
büyükçadrlarelegeçirdiler.ErtesigünbüyükbirsevinçiçindeRûm(Anadolu)
memleketinetaarruzettiler.”56
***
Sultan Alâ’ü’ddîn Keykubâd’n miras brakt kudretli Türkiye’nin, onun
ölümündenksabirsüresonrauradKösedafelaketi,Selçukludevletininmu
kadderat ve memleketin inhitat üzerinde ar bir rol oynuyordu. Türk ordusu,
maddetenMoollaraüstünolduuhalde,bataSultannliyakatsizlii,korkakl,
salaminsanlarakymetvermemesivetaktikhatalaryüzündenciddîbirmüda
faadabulunmadanderhalbozgunauramvedalmt.Bumünasebetlevezîr
Mühezzibü’ddîn Ali’nin Amasya kads olan Fahrü’ddîn’e söyledii sözler bu
durumubirkeredahagözlerönünesermektedir.Buakllvezîr,bozgunüzerine
Amasya’yavardndahadiseyigözyalarileveherkesinalaykarsndaan
latrken:“Memleketilerivesaltanatahvalisultannaklszl,gençliivenâdân
l,ayaktakmverezillerleoturupkalkmassebebiilebuderekeyedütü;ar
elenceninuursuzluuyüzündenbuhalegeldi”ifadesiylefelaketinesasâmilini
belirtiyordu.57
Moollarn Selçuklu Devleti’ne vurduu darbe, onun Yakn Dou siyaseti
üzerindebirbuçukasrdanberisahipbulunduuönemlirolübirandahiçeindir
miti.GerekTürkiyeSelçuklulargereksedahaönceonlarmetbû‘tanyancivar
daki devletler Mool tâbiiyetine girdiler. Köseda malubiyetinden bir müddet
sonra Muan’a giden Mühezzibü’ddîn Ali, Baycu Noyan’la yapt görümede
Mooltâbiiyetiniresmenkabuletti.58Ardndanemsü’ddînIsfahânîBatuHan’a
56
57
58
Aknerli Grigor, s. 16-17.; ayrca bkz., Simon de Saint Quentin, s. 58-59.; Ebu’l-Ferec, Tarihu Muhtasari’d-Düvel, s. 20.
Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 438.
bn Bîbî, s. 533-535. [bn Bîbî’nin naklettiine göre (s. 533) Mühezzibü’d-dîn Ali, Baycu Noyan’a unlar söylemiti:
“…Noyan’a malumdur ki, eer bu defa Allah, yardm ve desteini sizin devletinize verip, slam devletine kar zafer ve
baar kazanmanz salamsa, onunla marur olmamak gerekir. Sizin de bildiiniz gibi savata öldürülüp ortadan kaldrlan (Selçuklu) askerinin says 3000 süvariden fazla deildir. Buna karlk Mool ordusundan da çok sayda asker hayatn kaybetti. Daha Rum memleketlerinin ve uclarnn (etraf) silahl, teçhizatl ve da yapl atlara sahip yüz binlerce askeri vardr. Eer Rum memleketlerinin ar kovanna çomak sokulursa, uzun yllar heyecan, fitne ve karklk sakinleip
son bulmaz. Rum ülkesinin düzeni, Selçuklu sultanlarndan bakas tarafnda salanamaz. Memleketlerin ve ülkenin hal-
12 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
gönderildi ve Batu Han ona, Mühezzibü’ddîn Ali ile Baycu Noyan arasndaki
antlamaytasdikmahiyetindebiryarlveripSultan’agönderdi.59BöyleceTürki
yeSelçukluDevleti’ninMoollaratâbiiyeti,resmenvehukukenteyitedilmioldu.
Bu durum 1256 tarihinde Hülagü’nün ran’a gelip, imparatorluun bat ksm
üzerindefiilenhükmetmeyebalamasnakadardevametti.60
59
60
k, onlara boyun eme ve emirlerine uymadan baka ey yapmazlar. Baka bir padiah oray elinde tutamaz. Eer
Noyan, lhan’n takip ettii doru yolu takip eder, yöneticilik ve tedbirli olma kurallarna uyarsa, Sultanla bar yapmay
kabul eder. Çünkü dünyaya sahip olmu ve onlar size brakm olan geçmi zamann büyükleri ve padiahlar, ‘Bar
kapsn çalan, tevazu ve dükünlük kapsndan giren kimselerin rzasn kazanmada, onlarn dileklerini yerine getirmede
acele davranmak gerekir. Onlarn isteini reddedip geri çevirmek devlet ve memleket yöneticilerinin en büyük hatas ve
gafleti saylmaldr. Herkese belli ve açktr ki, padiahlk sebepleri, da gibi dayankl askerlerden, güçlü atlardan, düman avlayan silah ve mühimmattan meydana gelir ve bunlar, dier ülkelerden daha çok Rum ülkesinde bulunur. Ayrca
savamaktan maksat kazanmaktr. Yüce Allah sizin güçlü ordunuzu baarl kldna göre, imdi dümanlk klcn bar
knna koymanz, bar içinde dostluk ve kardelik yolundan yürümeniz gerekir.”
bn Bîbî, s. 542-543.
Kaymaz, Pervâne, s. 35.
1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 13
KAYNAKÇA
AknerliGrigor,HistoryoftheNationofArchers,(Türkçeterc.,OkçuMilletinTarihi,(Çev.HrantD.
Andreasyan),stanbul1954.
AnonimSelçuknâme,(TârîhiÂliSelçûkderAnadolu),AnadoluSelçuklularDevletiTarihiIII,(Ner
veçev.FeridunNafizUzluk),Ankara,1952.
Bal, Mehmet Suat, “Türkiye Selçuklu Devletine Hükümdarlk Yapan Vezir; emsü’ddîn
Isfahânî”,TürkiyatAratrmalarDergisi,SÜTürkiyatAra.EnstYay.,Say.19(Bahar2006),
s.265394.
Bombaci,Alessio,“TheArmyoftheSaljuqsofRum”,Annali,38/4(1978),s.343369.
Cahen,Claude,OsmanllardanÖnceAnadolu’daTürkler,(Çev.YldzMoran),stanbul1979.
ClaudeCahen,“TheTurksinIranandAnatoliaBeforetheMongolInvasions”,AHistoryofthe
Crusades,TheLaterCrusades11891311,Volume:II.,(GeneralEditorKennethM.Setton,Ed
itedbyRobertLeeWolffHarryW.Hazard),UniversityofWisconsinPress.,Madison,Wis
consin1969.,s.660692.
Ebu’lFerec(BarHebraus),Ebu’lFerecTarihi,II,(SüryanicedenngilizceyeÇev.ErnestA.Wallis
BudgengilizcedenTürkçeyeÇev.ÖmerRzaDorul),TTKYay.,Ankara1999.
Ebu’lFerec bnü’lbrî, Târîhu Muhtasari’dDüvel, (Türkçe terc., erafeddin Yaltkaya), stanbul
1941.
Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularnda Ordu, (GÜ Sos. Bil. Ens. Yaynlanmam Doktora Tezi),
Ankara2008.
Hartog,Leode,GenghisKhan:ConqueroroftheWorld,London2004.
Hetum,HistoryoftheTartars(TheFlowerofHistoriesoftheEast),(Trans.RobertBedrosian),New
Jersey2004.
bnBîbî(elHüseyinb.MuhammedbAlielCaferîerRugedî),elEvâmirü’l‘Alâ’iyefi’lUmûri’l
‘Alâ’iye, Tpk Basm, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956.,
(Türkçeterc.,III.,MürselÖztürk,KültürBakanlYay.,Ankara1996.)
bnHaldun,Mukaddime,I,(Çev.ZakirKadirîUrgan),MEBYay,stanbul1997.
Jackson,P.,“Cormagun”,EncyclopaediaIranica,Vol:VI,Fasc.3,(1993).[http://www.iranica.com/
newsite/articles/unicode/v6f3/v6f3a016.html].
Jackson,, P., “Bayju”, Encyclopaedia Iranica, Vol: IV, Fasc. 1, (1989)., [http:// www.iranica.com/
newsite/articles/unicode/v4f1/v4f1a001.html].
JeandeJoinville,TheMemoirsoftheLordofJoinville,(ANewEnglishVersionEthelWedgwood),
London1906.,(Türkçeterc.,BirHaçlnnHatralar,(Çev:CüneytKanat)Ankara2002.
Kaymaz,Nejat,PervâneMu‘înüd’ddînSüleymân,DTCFYay.,Ankara1970.
Kirakos,HistoryoftheArmenians,(Trans.RobertBedrosian),SourcesoftheArmenianTradion,
NewYork1986.
Konukcu,Enver,“MoolSunitBoyundanOtegedailiCormahan:Cengiz,ÖgedeyveTöregene
HatunDöneminin(12061246)BüyükNoyan”,slamÖncesindenÇadaTürkDünyasnaProf.
Dr.GülçinÇandarlolu’naArmaan,(Editorler:HayrunnisaAlan,AbdulvahapKara,Osman
Yorulmaz),stanbul2008.,s.275288.
Polat,MSaid,“TürkiyeSelçuklularndaAskerîTekilât(10711243)”,TürklükAratrmalarDergi
si,17(Bahar2005),s.1958.
May,Timothy,ChormaqanNoyan,TheFirstMongolMilitaryGovernorintheMiddleEast,(Masterof
ArtsintheDepartmentofCentralEurasianStudiesIndianaUniversity),Indiana1996.
May, Timoty, “The Mongol Precence and Impact in the Lands of Eastern Mediterranean”,
Crusaders, Condottieri and Cannon: Medieval Warfare in Societies Around the Mediterranean,
(EditedbyDonaldJ.KagayandL.J.AndrewVillalon),Brill2003.
Ostrogorsky,George,BizansDevletiTarihi,(Çev.FikretIltan),TTKYay.,Ankara1999.
14 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2
Ögel,Bahaeddin,“Alâ’ü’ddînKeykubâdÇandaBatran’daÇormahanNoyan’nDurumu”,
SelçukDergisi,Say:3(I.AlaeddinKeykubatÖzelSays),(Haziran1988),s.1317.
SimondeSaintQuentin,HistoiredesTartares,(Türkçeterc.,BirKeiinAnlarndaTatarlarveAna
dolu,(Çev.ErendizÖzbayolu)Antalya2006.
Turan,Osman,“AnatoliainthePeriodoftheSeljuksandtheBeyliks”,TheCambridgeHistoryof
Islam,Vol.1/A,(EditedbyPeterMalcolmHolt,AnnKatharineSwynfordLambton,Bernard
Lewis),Cambridge1970.,s.246247.
Turan,Osman,SelçuklularZamanndaTürkiye,stanbul2002.
Uyumaz, Emine, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220
1237),TTKYay.,Ankara2003.
Vardan,CompilationofHistory,(Türkçeterc.,“CihanTarihi”,(Çev.HrantD.Andreasyan),Tarih
SemineriDergisi,III,ÜEF,(1937),s.154255.
Vasiliev,A.A.,HistoryoftheByzantineEmpire(3241453),II.,(TheUniversityofWisconsinPres),
1952.
WilliamofRubruck,TheJourneyofWilliamofRubrucktotheEasternPartsoftheWorld,(Translated
byWilliamWoodvilleRockhill),PublishedfortheHakluytSociety,CambridgeUniversity
Press,London1900.