Nuste: H. Polat

É Harfinin Kullanımı Üzerine Açıklayıcı Bilgiler
Zazaca’nın sekizinci ünlüsü “ é ” (kapalı e), tarihsel ve sesbilimsel olarak Zaza dilinde önemli bir yere
sahiptir. Onun içinde yazılı metinlerde bu harfi doğru kullanmamız gerekir. Oysa hatalı kullandığımız
görülmektedir. Bazen “e” harfinin kullanıldığı yere “ é “ harfini, “ é ” harfinin kullanıldığı yere de, “ e “
harfinin kullanıldığı gözlenmiştir. Bu hatayı yapmamak için, ses üzerinde sıkça egzersiz yapmamız
gerekmektedir. Ayrıca aşağıdaki kuralları dikkate alırsak, bu hataları yapmamış oluruz.
1. Zazaca isim tamlamalarında, iyelik eki olarak kullanılan “e” harfi daima şapkalı “ é “ şeklinde
yazılmalıdır.
Örnek 1
İsim tamlamalarında, Eril isim tekil halde ise
İsim
Tekil
Zazaca
Türkçe
Zazaca İsim Tamlaması
Türkçe İsim Tamlaması
çéber
kapı
çéberé kulınde
Mutfağın kapısı
goş
kulak
goşé heri
Eşeğinin kulağı
ga
öküz
gaé xali
Dayının öküzü
por
saç
poré amıkı
Halamın saçı
dest
el
desté waşti
Sevgilinin eli
Örnek 2
İsim tamlamalarında, Eril isim çoğul halde ise
İsim
Çoğul
Zazaca
Türkçe
Zazaca İsim Tamlaması
Türkçe İsim Tamlaması
koz
ağıl
kozé kavıra
Kuzuların ağılı
çım
göz
çımé hera
Eşeklerin gözleri
kel
teke
kelé cirana
Komşuların tekeleri
Örnek 3
İsim tamlamalarında, dişil isim çoğul halde ise
İsim
Çoğul
Zazaca
Türkçe
Zazaca İsim Tamlaması
Türkçe İsim Tamlaması
bıze
keçi
bızé welata
Ükelerin keçileri
medege
manda
medegé dewa ma
Bizim köylerin mandaları
tire
oklava
tiré cınika
Kadınların oklavaları
Örnek 4
Aşağıdaki tablo, isim tamlamalarında iyelik eklerini vermektedir.
Eril
Tekil
Çoğul
-é
-é
Dişil
-é
Not: Çoğul ekleri, kimi yörelerde “a” yerine, “u” veya “an” kullanılmaktadır.
Açıklama:
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, ismi eril olan ad tamlamalarında isim tekil ve çoğul
halde iken, iyelik eki daima “ -é “ şeklindedir. “e” şeklinde yazılmaz.
İsmi dişil olan ad tamlamalarında isim ve çoğul halde iken, iyelik eki daima “ -é “
şeklindedir. “e” şeklinde yazılmaz.
İyelik eki “ -é “ daima isimle bitişik yazılır.
İsmin eril-dişil ayırımını yaparken sıkıntı yaşıyorsak, o ismi, ad tamlamasında kullanalım.
O ismin eril mi, dişil mi olduğunu öğrenmiş oluruz.
Zazaca isim tamlamasında iyelik eki “-é “ ise, isim erildir.
Örnek: Adıré locıne, gıré kemi, gezé ma, kursé to, heşé koya
Zazaca isim tamlamasında iyelik eki “-a “ ise, isim dişildir.
Örnek: Cığara mı, merga gomi, pırnıka çeneké, béçıka cınıke
2. Türkçe de İlgi zamiri olan -ki'den önce -im, -in gibi aidiyet bildiren ilgi ekleri yerine, Zazacada “ -é “
ilgi eki kullanılır.
Örnek:
Zazaca
Türkçe
Çé ma é şima ra khano.
Bizim arabamız sizinkinden eski.
Deftera Gewre khana, é to newe.
Gevre’nin devteri eskdir, seninki yeni.
Poré Xıdıri kılmo, é mı derg.
Hıdır’ın saçı kısadır, benimki uzun
3. Sesli ile biten sıfat tamlamalarında, Eril ve dişil isimlerin çoğul durumundaki tamlanan eki, daima
şapkalı “ é “ şeklinde yazılmalıdır.
Örnek 1
Sıfat tamlamalarında, eril isim çoğul halde iken
İsim
Çoğul
Zazaca
Türkçe
Zazaca Sıfat Tamlaması
Türkçe Sıfat Tamlaması
ri
yüz
çar riyé birindari
Dört yaralı yüz
ko
dağ
dı koé berzi
Yüksek dağ
astare
yıldız
des astaré gırsi
On büyük yıldız
Örnek 2
Sıfat tamlamalarında, dişil isim çoğul halde iken
İsim
Çoğul
Zazaca
Türkçe
Zazaca Sıfat Tamlaması
Türkçe Sıfat Tamlaması
bıze
keçi
çar bızé şıtıni
Dört sütlü keçi
merge
çayır
dı mergé vaşini
İki otlu çayır
pırnıke
burun
phonc pırnıké dergi
Beş uzun burun
Aşağıdaki tablo, sıfat tamlamalarında ki eklerini vermektedir.
Tekil
Çoğul
Eril
-é
Dişil
-é
4. 3. Çoğul şahıs zamirin e’si, daima şapkalı “ é “ şeklinde yazılmalıdır.
Örnek
Tekil Şahıs
Zamirleri
Ez
Tı
O(e)
Çoğul Şahıs
Zamirleri
A(d)
Ma
Şıma
Zazaca
Türkçe
é şiye
Onlar gitmişler
É
5. Fiil çekiminde şimdiki zamanın 2. ve 3. çoğul şahısın soneki “-e” daima şapkalı “ é “ şeklinde
yazılmalıdır.
Örnek
Werdene
Şimdiki Zaman
Zamir
Zazaca
Türkçe
ez
Ez wen
Ben yiyorum
tı
tı wena
Sen yiyorsun
o
o weno(eril)
O yiyor
a
a wena(dişil)
O yiyor
ma
ma wenime
Biz yiyoruz
şıma
şıma wené
Siz yiyorsunuz
é
é wené
Onlar yiyorlar
6. Fiil çekiminde miş’li geçmiş zamanın 2. ve 3. çoğul şahısın soneki “-e” daima şapkalı “ é “ şeklinde
yazılmalıdır.
Örnek
Şiyene
Miş’li Geçmiş Zaman
Zamir
Zazaca
Türkçe
ez
Ez şiya
Ben gitmişim
tı
tı şiya
Sen gitmişsin
o
o şiyo(eril)
O gitmiş
a
a şiya(dişil)
O gitmiş
ma
ma şiyime
Biz gitmişiz
şıma
şıma şiyé
Siz gitmişsiniz
é
é şiyé
Onlar gitmişler
7. Rê parçacığındaki e’ler, daima şapkalı “ é “şeklinde yazılmalıdır.
Örnek: toré, mıré, inaré
8. Nê olumsuzlık ekinin e’si, daima şapkalı “ é “ şeklinde yazılmalıdır.
Örnek: Ez nézanena, A nêwerzena, O néxebetino
Hpolat
Not:
Yukarıdaki “ é “ kullanımı ile ilgili özet Jacobson, Asmêno Bêwayir, Harun Turgut, Zilfi Selcan, Deniz
Gündüz ve Ludwig Paul’ün dil çalışmalarından yararlanılmıştır.