ekonomistin yorumu

EKONOMİSTİN YORUMU
TSKB’nin Baş Ekonomisti Sn. Gündüz Fındıkçıoğlu’nun kaleminden
8 Haziran 2009
Neden kriz? Neyin krizi? Kapitalizm sık sık “piyasa ekonomisiyle” özdeşleştirilir. Piyasa
ekonomisinin doğuşu belki de en iyi Büyük Dönüşüm isimli kitapta Karl Polanyi
tarafından yaklaşık 65 yıl önce hikaye edilmiştir. Polanyi’ye göre piyasa “kurulankurumsallaştırılan” bir süreçti ve doğal olarak ortaya çıkan kendiliğinden varolan bir
düzen değildi. Genellikle, fiyat mekanizmasının piyasanın temeli olduğu da düşünülür.
Bu noktada da anahtar isim von Hayek olabilir çünkü 1950’den sonra uğramış olduğu
“yalnızlaştırma” süreci ne kadar derin olursa olsun ve “mühendis iktisat” ekolü veya
neoklasik ortodoksluk, ya da otomata ve bilgisayar bilimine dayalı siborg tercihlerinden
ne kadar uzak düşerse düşsün, von Hayek’in “örtük bilgi” nosyonu, bir metaforun etkili
olabileceği kadar ve tüm neo-Avusturyacı tadına rağmen, fiyat mekanizmasını
tanımlamada revaçta kalabilmişti. Hayek’in mantık ve matematik konularındaki
neredeyse sıfır seviyesindeki bilgi ve ilgisine rağmen bu böyle olageldi. Daha bilimsel bir
damara dayanmak isteyen iktisatçılar içinse fiyat sistemi bir komünikasyon, komuta ve
kontrol sistemi olup enformasyonla desteklenmişti. Siyaset bilimcilerin kapitalizmin dar
anlamda bir bireysel rasyonalite hipotezini içerdiği saptamasına paralel olarak, fiyat
mekanizması, bir komünikasyon kanalı açarak bireysel rasyonaliteye dayalı davranışın
tek olası yönünü göstermiş sayılıyordu.
Enrico Barone’den beri (Barone, 1908 [1968]) Batı iktisadının sosyalizmle ilgili temel
tartışma konusu merkezi planlı (piyasasız) ekonomilerin statik bir çerçevede optimal
kaynak dağılımını gerçekleştirip gerçekleştiremeyecekleri idi (Pareto anlamında etkinlik).
Lange-Taylor tipi “piyasa sosyalizmi” modeli de bu soruya bir cevap olarak ortaya
atılmıştı.1 Batı iktisadının temel teorik çerçevesi olan neoklasik teori açısından en önemli
sorunun etkinlik problemi olarak görülmesinde gerçekten de şaşılacak bir şey yoktur.
Neoklasik iktisadın temel tezleri (i) Rasyonel ajanların kâr/fayda maksimizasyonu
sonucu rekabetçi piyasa şartlarında optimal kaynak dağılımına ulaşılacağı (ii) Fiyatların
gerekli tüm iktisadi enformasyonu –tam etkin olmayan bir biçimde de olsa- taşıdıkları 2
(iii) Piyasanın en etkin iktisadi organizasyon tipi olduğu noktalarında toplanabilir.
Çalışmalar bu çerçeveden sapmalar üzerinde olmakla beraber referans noktaları hâlâ
bunlardır. Bu bakışın doğal uzantısı optimaliteyi engelleyen problemleri ön plana
çıkarmak ve tedavi önermekten ibaret bir politika paketi üzerinde yoğunlaşmaktır.
İktisatçıların teşvikler, etkinlik artırıcı kontrat ve kurumsal düzenlemelerin analitik
dizaynı, enformasyon sorunları ve karar verme sürecinin analizi üzerinde durarak
herhangi bir ekonomiye bu optikten baktıkları söylenebilir. Bir başka deyişle, her türlü
ekonomik yapı rekabetçi piyasanın hipotetik özelliklerine yakınlığı/uzaklığına göre
1 İktisadi düşünce tarihi açısından bakınca, Lange-Taylor modelinin modern mikro iktisadın ortaya çıkış
sürecinin asli bir parçası olduğu söylenebilir. Hem bu görüşü ifade eden, hem de Lange-Taylor
modelinin von Mises’in (sonraları von Hayek’in) sorusuna cevap oluşturmadığını savunan bir görüş için:
Murrell (1983). Sosyalist hesap tartışması ve Avusturya ekolünün rolü ile ilgili bildiğim en kapsamlı
kaynaklar: Don Lavoie (1985) ve Steele (1992). Don Lavoie (1981) Murrell (1983)'ün tezlerini önceliyor.
Stiglitz "sosyalist hesap tartışması" ve "piyasa sosyalizmi" konularında neo-Avusturyacı tezlere çok
yaklaşıyor (Stiglitz, 1992). Ayrıca, Makowski & Ostroy (1992) rekabetin anlamı konusunda netliği
arttırabilir. Cottrell & Cockshott (1993 a ve 1993 b) sosyalist hesap tartışmasında ve planlama
konusunda çok net bir anti-Avusturyacı pozisyon alıyorlar. Yazarlar Murrell/Lavoie anlatımını
reddediyorlar. Yine de, von Mises'in bazı tezlerinin haklılığını kabul ediyorlar. Merkezi planlamanın
olabilirliği konusunda bilebildiğim en pozitif tavır alış da bu yazarlara ait. Bu iki yazara göre Sovyetler
Birliği tam da etkin bir planlama yapabilmek ve piyasa göstergelerine ihtiyaç duymamak için gerekli
şartlara yaklaştığı anda çökmeye başladı.
2 Laffont (1989). Özellikle fiyatların enformasyonu –her şart altında- optimal taşıdıkları şeklinde bir
iddianın neoklasik literatürde olmadığını belirtmek isterim. Gittikçe artan bir hızla enformasyon
asimetrileri modern iktisada –oyun-teorik modeller aracılığı ile-girmektedir. Hatta bu konu son 25 yılın
konusu olacak kadar eski sayılabilir. Örneğin, vülger literatürün sandığının tersine, teknik manasıyla
“rasyonel beklentiler” postüle etmek bile bir “rasyonel beklentilere dayalı rekabetçi genel dengenin”
etkin (Pareto optimal) olduğu iddiasını içermemektedir. Klasikleşmiş iki makaleye, Radner (1979)’a ve
Polemarchakis & Geanakoplos (1986)’ya bakılabilir.
1
değerlendirilmektedir. Reel sosyalist ekonomilere de yıllarca bu çerçeveden bakıldı.
Reform arayışı içindeki Doğu Avrupa ve Sovyetler Birliği iktisatçıları pek de iyi
bilmedikleri Batı iktisadının temel mesajını –bir çokları için iyimser bir tahminlelisansüstü ders kitapları düzeyinde algılamakta gecikmediler. Açıkçası tüm reform
paketleri ex-sosyalist ekonomilerin statik etkinlik özelliklerinin rekabetçi piyasanın
özelliklerine yaklaştırılması için önlemler alınması perspektifi ile yaratıldılar. Reform
önerilerinin ortak pratik özü desantralizasyonun gerekli ve yeterli şart olduğunun zımni
veya açık kabulü ise, reformcuları etkileyen Batı iktisadının ortak teorik özünün de
enformasyon/teşvik problemleri olduğu rahatlıkla iddia edilebilir.
Bu noktada durup bazı noktalara değinmekte yarar olabilir. (1) İktisat teorisinin “ana
akımının” tüm alt modellerini neoklasik olarak nitelemek ne doğru ne de mümkündür.
(2) “Statik etkinlik” ifadesi dinamik modellerde optimalite özellikleri mutlaka değişecek
anlamına gelmez. Temel statik modellerde görülen optimalite özelliklerinin dinamik
modellerde ne ölçüde korunduğunu görmek için makrodinamik dinamik genel denge
modellerine bakmak gerekmektedir ve sonuçlar modele özeldir. (3) Temel modellerde
görülen plan/piyasa matematiksel özdeşliği sosyalist ülke iktisatçılarının planlamada
problemler çoğaldığı zaman piyasa düaline kavramsal geçiş yapmalarında etkili olmuş
olabilir. Temel mesele teşvik/enformasyon olunca ana temalar da enformasyon taşıyıcı
fiyatların devreye sokulması ve kamu iktisadının “tercih söyletme” (preference revelation)
mekanizmalarının modellere içerilmesi problemlerinin etrafında dönmektedir. Bu
problemler önemsiz midir? Kesinlikle hayır. Tam tersine, eski sosyalist ekonomilerin üç
katlı bir asimetrik enformasyon problemini aşamayarak çöktükleri iddia edilebilir.3
Aslında, teşvik problemi aşılamayacağı için “zorunlu çalışmadan” bahseden bir proje için
fazla uzağa gitmeden More’un Ütopya’sına bakılabilir. Ayrıca, Janos Kornai’nin bir
çalışmasında bahsettiği Imre Madách’ın “İnsanın Trajedisi” dayanışmacı projenin
“maksimal” –Robert Nozick’in “ultraminimal” devletine karşılık olmak üzere
“ultramaksimal” de diyebiliriz- devletle ilişkisini kuruyor. 19. yüzyılda kaleme alınmış
olan bu anti-ütopyada Fourier’den mülhem Falanster adı verilen bir toplumda Eflatun’un
çoban, Lüther’in şoför, Mikelanj’ın ise bir marangoz olduğunu görebiliyormuşuz.4 Teşvik
sorununun sorunun büyük önemine karşın, Sovyet ekonomisinin bazı dönemlerde teşvik
yaratabildiğini ve bu amaçla ücret makasının açılabildiğini de biliyoruz. Statik
optimaliteye ulaşılamaması da o kadar önemli olmayabiliyor ve verili bir anda optimal
olmayan bir şekilde kaynak dağıtmanın uzun dönemde pozitif verimlilik etkisinin
olabileceği de neoklasik iktisadın kıssalarından biridir.5 Ayrıca, neo-Avusturyacılara
haklarını teslim ederek fiyatların enformatif rolünün başka türlü anlaşılmasının gerektiği
-mühendislikten alınan “signalling” (sinyalleme) modellerindeki gibi değil- ve kapitalist
ekonomilerin temel üstünlüğünün farklı türde bir esnekliğe dayalı olduğu savunulabilir.
Bugünün kapitalizminde tam rekabet piyasasının pek bulunmadığı şeklindeki sağduyusal
eleştiriyi bir yana bırakalım: serbest rekabetçi ideal modelin (kanonik Arrow-Debreu
modeli) optimalite özelliklerinin aslında piyasanın en önemli karakteristiklerini ön plana
çıkarmadığı söylenebilir mi? Firma teorisinin firmanın kritik özelliklerini analize dahil
etmediği bilinmektedir.6 Endüstriyel organizasyon literatürünün teknolojik gelişme, eksik
Bir planlı ekonomide kamu-plancılar, plancılar-firma menecerleri ve firma menecerleri-işçiler arasında
asimetrik ve eksik enformasyon problemleri teorik olarak mevcuttur ve bu durumun, pratikte, tahmin
edilenin de ötesinde işleri felce uğratmış olduğu söylenebilir. Roemer (1994a) ve özellikle Roemer
(1994b) bu konuda ayrıntılı modeller geliştiriyor. Roemer (1994b) Bölüm 4’te yer alıyor.
4 Kornai (1987).
5 Dinamik etkinlik probleminin daha önemli olduğunu düşünmek mümkün. Ancak kapitalizmin
üstünlüğünü yaratan şeylerin esaslı bir bölümünün dinamik etkinlik kriterinin pergelinden de kaçtığını
sanıyorum. “Dinamik etkin olmama hali” klasikleşmiş model ve makalelerde ortaya çıkıyor ve örneğin
ABD ekonomisinin dinamik olarak etkin olduğunun kesinlikle ortaya konduğunu ben bilmiyorum.
Referans olarak Blanchard & Fischer (1989)’a ve Abel, Mankiw, Summers & Zeckhauser (1989)’a
bakılabilir.
6 Standart lisansüstü ders kitaplarının en çok tanınanları Varian (1993) ve Kreps (1990) olsa gerek. Bir
ders kitabında her aranan bulunmaz denebilir ama firma teorisi bahsinde firmanın organizasyonel
yapısı eksikse o bölüme firma teorisi adını vermemek daha doğru olabilir. “Ders kitabı neoklasiği” adı
verilebilecek bir tür iktisat bir sürü yanlış anlamaya neden oluyorsa da asıl sorumlu Jacques Drèze’in
güzel ifadesinde görüldüğü gibi genel denge iktisadının kendisi olsa gerek:”Firma teorisi genel denge
3
2
rekabet piyasalarına giriş-çıkış, araştırma-geliştirme, yeni malların piyasaya sürülmesi vb
vurgularının devreye sokulması gerekmez mi? Bu tarz kaygıların bir uzantısı olarak, exsosyalist ekonomilerin reformunda temel sorunun optimaliteye götürücü teşvik
sistemlerinin katı bir planlı ekonomiye içerilmesinden farklı bir noktada olduğu
söylenebilir mi? Fiyatların enformasyon taşıyıcı rolü fiyatlara özgü olmayıp kurumsal ve
tarihi bir esnekliğin sonucu ise farklı kurumsal ortamlarda ani bir fiyat reformunun
istenilen neticeyi vereceği nasıl iddia edilebilirdi? Asıl sorun ex-sosyalist ekonomilerin
uluslararası piyasada rekabet edememeleri ise “topyekün bir fiyat reformu ve
desantralizasyon meseleyi halleder” demek yeterli miydi? Kapitalizmin üstünlüğünün
nedeni statik -veya dinamik-etkinliği değil teknolojik gelişmeye cevaz veren
Schumpeteryen yapısıdır hipotezi ile başlarsak reform önerileri ne ölçüde farklı
olabilirdi?
Kapitalizme üstünlüğünü veren öğelerin giderek hem pratikte, hem teoride gözden
kaçmaya başladığını, geri plana düştüğünü söylemek heterodoks bir neo-klasik için bile
mümkün.
Bazı Kaynaklar
Abel Andrew B., N. Gregory Mankiw, Lawrence H. Summers & Richard J. Zeckhauser
(1989), “Assessing Dynamic Efficiency: Theory and Evidence”, Review of Economic Studies 56, 1-19.
Adaman Fikret & Pat Devine (1997), “On the Economic Theory of Socialism”, New Left Review
221, 54-80.
Andréani, Tony (2000), « Le socialisme de marché: problèmes et modélisations », henüz basılmamış
kitap Le socialisme est (a)venir içinde, çevrimiçi: http://hussonet.free.fr/socmar2.pdef
Barone, Enrico (1968 [1908]), “The Ministry of Production in the Collectivist State”, Peter
Newman (editör, 1968), Readings in Mathematical Economics I, The Johns Hopkins University
Press içinde, 319-364.
Bettelheim, Charles (1966), Problèmes théoriques et pratiques de la planification, François
Maspero.
Bettelheim, Charles (1970), Calcul économique et formes de propriété, François Maspero.
Boettke, Peter J. (1997), “Economic Calculation: The Austrian Contribution to Political Economy”,
New York University, çevrimiçi: http://www.econ.nyu.edu/user/boettke/calculat.htm
Boratav, Korkut (1982), Sosyalist Planlamada Gelişmeler, Savaş Yayınları.
Blanchard, Olivier & Stanley Fischer (1989), Lectures on Macroeconomics, The MIT Press.
Carr, Edward Hallett (1952), The Bolshevik Revolution: 1917-1923, vol. 2, The Macmillan Company.
Carr, Edward Hallett & Robert William Davies (1974), Foundations of a Planned Economy, vol.
1, Penguin Books.
Carr, Edward Hallett (1976), Foundations of a Planned Economy, vol. 2, Penguin Books.
Cockshott, W. Paul & Allin Cottrell (1993a), “Socialist Planning after the Collapse of the Soviet
Union”, Revue Européenne des Sciences Sociales 96, 167-185.
Cockshott, W. Paul & Cottrell Allin (1993b), “Calculation, Complexity and Planning: The Socialist
Calculation Debate Once Again”, Review of Political Economy 5:1, 73-112.
Cockshott, W. Paul & Cottrell Allin (1993c), Towards a New Socialism, Spokesman.
Dall'Aste, Brandolini Silva Marzetti (1996), “Il comportamento razionale del policy-maker”,
Department of Economics Working Paper 245, Università degli Studi di Bologna.
Davies, Robert William (1989), Soviet Economy in Turmoil 1929-30, Harvard University Press.
Davies, Robert William (1994), The Economic Transformation of the Soviet Union 1913-45,
Cambridge University Press.
Dobb, Maurice (1966), Soviet Economic Development since 1917, London: Routledge and Kegan
Paul.
Domar, Evsei (1990), Socialism, Capitalism, Serfdom, Cambridge University Press.
Duménil, Gérard & Dominique Lévy (1999), «Mutation du capitalisme et échec du socialisme»,
Evolution et transformation des systèmes économiques: Approches comparatives du capitalisme et du
socialisme kollokyumu için hazırlanan tebliğ, CEMI-Ecole des Hautes Etudes Sociales (EHESS) &
GERME-Université Paris 7, çevrimiçi: http://www.cepremap.ens.fr/~levy/bibliop.htm.#dle.1999m
Ellman, Michael (1975), “Did the Agricultural Surplus Provide the Resources for the Increase in
Investment in the USSR During the First Five Year Plan?”, Economic Journal 85, 844-864.
teorisine bir balonun zarfa girişi gibi girebilir ancak: sönük olarak”. Ancak, Tirole (1989) ciddi firma
teorisi arayanlara tavsiye edilebilir. Ayrıca, kapitalizmin akademik iktisatçı gözüyle ne olduğunu açıkça
ifade eden ve bence bir tür manifesto niteliği de taşıyan bir makaleye referans vermek istiyorum: Tirole
(1991).
3
Ellman, Michael (1989), Socialist Planning, Cambridge University Press.
Erlich, Alexander (1960), The Soviet Industrialization Debate, Harvard University Press.
Erlich, Alexander (1978), “Dobb and the Marx-Feldman Model: a Problem in Soviet Economic
Strategy”, Cambridge Journal of Economics 2, 203-214.
Farjoun, Emmanuel & Moshé Machover (1983), Laws of Chaos, Verso.
Goulet, Vincent (2000), «Quelques notes sur le texte de Tony Andréani », çevrimiçi:
http://hussonet.free.fr/gouletta.pdf
Kalecki, Michal (1966), Théorie de la dynamique économique, Gauthiers-Villars.
Kalecki, Michal (1970), Théorie de la croissance en économie socialiste, Editions Sirey.
Kornai, Janos (1987), “Individual Freedom and the Reform of the Socialist Economy”, mimeo,
Harvard University (Presidential Address Delivered at the Second Congress of the European
Association, Kopenhag, 22 Ağustos 1987).
Kreps, David (1990), A Course in Microeconomic Theory, Princeton University Press.
Küçük, Yalçın (1975), Endüstrileşme Sürecinin Temel Sorunları, Bilim Yayınları.
Laffont, Jean-Jacques (1989), Economics of Uncertainty and Information, The MIT Press.
Lavoie, Don (1981), “A Critique of the Standard Account of the Socialist Calculation Debate”, Journal
of Libertarian Studies 5 (1), 41-87.
Lavoie, Don (1985), Rivalry and Central Planning: the Socialist Calculation Debate Reconsidered,
Cambridge University Press.
Magill, Michael & Martine Quinzii (1996), Theory of Incomplete Markets (I), The MIT Press.
Makowski, Louis & Joseph M. Ostroy (1992), “General Equilibrium and Market Socialism:
Clarifying the Logic of Competitive Markets”, Market Socialism (editörler John E. Roemer ve Pranab K.
Bardhan) içinde, Oxford University Press, 69-88.
Martin, John (1911), “An Attempt to Define Socialism”, American Economic Review 1, 347-354.
Mirowski, Philip (1989), More Heat Than Light, Cambridge University Press.
Murrell, Peter (1983), “Did the Theory of Market Socialism Answer the Challenge of Ludwig von
Mises? A Reinterpretation of the Socialist Controversy”, History of Political Economy 15 (1), 92-105.
Murrell, Peter (1990), The Nature of Socialist Economies: Lessons from Eastern European Foreign
Trade, Princeton University Press.
Nieddu, Martino (2000), « Délibération démocratique et changement technologique rapide: un
débat récent sur le socialisme », çevrimiçi: http://hussonet.free.fr/nieddu.pdf
Nove, Alec (1991), The Economics of a Feasible Socialism Revisited, Harper Collins Academic.
Ofer, Gur (1987), “Soviet Economic Growth: 1928-1985”, Journal of Economic Literature 25 (4),
1767-1833.
Papava, Vladimer (1995), “Marxist Points of View on the Soviet Communist Economic System and
the Manifestation of Egalitarianism in Post-Communist Economic Reform”, International Journal of
Social Economics 22 (6), 29-37.
Polemarchakis, Heracles M. & John Geanakoplos (1986), “Existence, Regularity and
Constrained Suboptimality of Competitive Allocations when the Asset Market is Incomplete”, Werner
Heller,
Ross, Starr and David Starrett (editörler), Uncertainty, Information and Communication:
Essays in Honor of K.J. Arrow içinde, Cambridge University Press, cilt 3, 65-96.
Poma Lucio (1994), “La dimensione ermeneutica dell'economia di O. Hirschman” , Department of
Economics Working Paper 201, Università degli Studi di Bologna.
Préobrajensky, Eugène (1965), La Nouvelle Economique, Paris: EDI.
Préobrajensky, Eugène (1966), De la N.E.P. au socialisme, editions du C.N.R.S.
Radner, Roy (1979), “Rational Expectations Equilibrium: Generic Existence and the Information
Revealed by Prices”, Econometrica 47 (3), 655-678.
Reinert, Erik S. (1994), “A Schumpeterian Theory of Underdevelopment-A Contradiction in
Terms?”, mimeo, STEP Group (Studies in Technology, Innovation and Economic Policy), Oslo.
(International J.A. Schumpeter Society'nin 5. Konferansı'na sunulan tebliğ, Münih, 17-20 Ağustos 1994.)
Roemer, John E. & Pranab K. Bardhan (editörler, 1992), Market Socialism, Oxford University
Press.
Roemer, John E. (1994a), Egalitarian Perspectives, Cambridge University Press.
Roemer, John E. (1994b), A Future for Socialism, Harvard University Press.
Roemer, John E. ve diğerleri (1996), Equal Shares: Making Market Socialism Work, Verso.
Samary, Catherine (1994), « Les Conceptions d'Ernest Mandel sur la Question de la Transition au
Socialisme », çevrimiçi : http://lcr94.free.fr/livres/autres/Mandel/Samary_Mandel_Transition.htm
Schumpeter, Joseph A. (1975), Capitalism, Socialism and Democracy, Harper & Row Publishers.
Schumpeter, Joseph A. (1989), Business Cycles, Porcupine Press.
Schumpeter, Joseph A. (1997), The Theory of Economic Development, Transaction Publishers.
Sjoberg, Orjan & Zhang Gang (1996), “Soft Budget Constraints: An Analysis Based on a Survey of
Chinese Township experience”, mimeo, Stockholm School of Economics.
Steele, David Ramsay (1992), From Marx to Mises, Open Court: La Salle, Illinois.
Stiglitz, Joseph (1992), "Market Socialism and Neoclassical Economics", Market Socialism (editörler
John E. Roemer ve Pranab K. Bardhan) içinde, Oxford University Press, 21-41.
Stiglitz, Joseph (1994), Whither Socialism?, The MIT Press.
Tirole, Jean (1989), The Theory of Industrial Organization, The MIT Press.
4
Varian, Hal R. (1993), Microeconomic Analysis, W.W. Norton & Company.
Weitzman, Martin L. (1983), “Some Macroeconomic Implications of Alternative Compensation
Systems”, Economic Journal 93, 763-783.
Weitzman, Martin L. (1984), The Share Economy, Harvard University Press.
Weitzman, Martin L. (1985), “The Simple Macroeconomics of Profit Sharing”, American Economic
Review 75, 937-953.
Weitzman, Martin L. (1987), “Steady State Unemployment under Profit Sharing”, Economic
Journal 97, 86-105.
Wohlgemuth, Michael (1997), “Has John Roemer Resurrected Market Socialism?”, Independent
Review 2(2), 201-225.
Zaleski, Eugène (1984), La planification stalinienne, Economica.
Zamagni, Stefano (1994), “Economia e Filosofia”, Department of Economics Working Paper 184,
Università degli Studi di Bologna.
Zamagni, Stefano (1995), “Una critica alla dottrina liberal-individualista dei diritti”, Department of
Economics Working Paper 224, Università degli Studi di Bologna.
5