Türk Sekülerleflmesi ‹ncelemelerinde Paradigma De¤iflimine Do¤ru

Transkript

Osmanl› Kad›n› Hakk›nda Hukuk Kaynaklar›na Dayal› Çal›flmalar
587
Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 6, Say› 11, 2008, xxx-xxx
Türk Sekülerleflmesi ‹ncelemelerinde
Paradigma De¤iflimine Do¤ru*
Nurullah ARDIÇ**
Girifl
“SEKÜLERLEfiME” kavram›, genelde, siyasî-dünyevî alan›n (veya devletin) dinî kurumlardan (ya da Kilise’den) ayr›flma sürecini ifade etmek üzere kullan›l›r. Bu süreç Bat› Avrupa ve Amerika’da XV. yüzy›ldan bafllayarak ortaya ç›kan
modernleflme tecrübesinin bir parças› olarak yaflanm›flt›r. Tarih boyunca farkl›laflma ve dönüflüm yaflam›fl olan dinî ve dünyevî kurumlar aras›ndaki iliflkiler,
Bat›’daki siyasî düflünce ve teoloji gelenekleri içerisinde de çogunlukla çözülmesi gereken önemli bir sorun olarak belirmifltir. Nitekim Ayd›nlanma düflüncesi, en az›ndan bir yönüyle, dinin (Kilise’nin) bask›c› gücüne karfl› veril(mesi
gerek)en bir mücadele hedefini gözetmifltir. Bu düflünce çerçevesinde Kilise
her zaman bir “karanl›k” imgesiyle özdeflleflmifl ve bu imge ak›l-d›fl›l›k (irrasyonellik), büyü, hurafeler, ‘gerici’ ve tepkisel bir tutum ve bireysel özgürlük eksikli¤i gibi kavramlarla desteklenmifltir. Sonuçta modern toplumun geliflmesiyle
beraber olumsuz s›fatlarla an›lan bu kurumun etkinli¤inin dünyevîlik ve özgürlük gibi de¤erler sayesinde azalt›larak dünyevî kurumlardan (özellikle siyaset ve ekonomi) tamamen ayr›flt›r›ld›¤› ileri sürülmüfltür.
Tarihsel gerçeklik ise ne Bat›’da ne de Bat›-d›fl› dünyada bu teorik tasvirle
tam olarak uyum arzeder: Din-devlet ayr›l›¤›n›n mutlak olarak yafland›¤› bir
toplum yoktur. Buna ra¤men bu ‘ideal’ teorik model Türkiye’ye de büyük ölçüde aynen aktar›lm›fl ve yaln›zca sekülerleflme sürecinin aktörleri taraf›ndan de* Bu makalenin önceki versiyonlar›n› gözden geçirerek faydal› de¤erlendirmelerde bulunan
de¤erli meslektafl›m Alim Arl›’ya ve derginin hakem ve editörlerine katk›lar›ndan dolay›
teflekkür ederim.
** Dr., University of California - Los Angeles, Sosyoloji Bölümü.
588
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
¤il, Osmanl›-Türk modernleflmesi üzerine çal›flan araflt›rmac›lar›n önemli bir
bölümü taraf›ndan da sorgulanmaks›z›n kabul edilmifltir. Bunun gibi, XX. yüzy›lda Orta Do¤u’nun modernleflme süreci üzerine yap›lan araflt›rmalar›n oluflturdu¤u mevcut literatür de büyük ölçüde sekülerleflmeyi, ‹slam ile (seküler)
devlet gücü aras›ndaki gerilim ve mücadele varsay›m›na dayanarak, Bat› Avrupa’daki k›smi tecrübe ile özdefllefltirmifltir. Bu çerçevede sekülerleflme süreci,
indirgeyici bir bak›flla, Ayd›nlanma ve karanl›k, bilim ve hurafe, ilericilik ve irtica vs. gibi z›t kavram çiftleri temelindeki basitlefltirmelerle ‘anlafl›l›r’.
Bunun yan›s›ra, genel olarak Osmanl›-Türk modernleflmesi literatürünün
önemli bir zaaf› da co¤rafi olarak dar kapsaml› olufludur. Modern dönemin yan›s›ra Osmanl› dönemini de kapsayan çal›flmalar›n büyük bölümü yaln›zca
‘merkeze’ yani Türkiye’ye odaklanmakta, Osmanl› sisteminin ‘çevre’sindeki
(örne¤in Arap dünyas›ndaki) geliflmeleri genelde ihmal etmektedir. Ayr›ca bu
zaaf›n bir ürünü olarak gerek Osmanl› havzas› içerisindeki farkl› bölgeleri, gerekse Osmanl› ile di¤er kültürel havzalar› (mesela Rusya ve ‹ran) mukayeseli
olarak inceleyen çal›flmalar da çok azd›r. Bu metodolojik zaaflar -afla¤›da tart›flaca¤›m›z- hem pozitivist ve milliyetçi-Kemalist çizgideki geleneksel yaklafl›m,
hem de bu yaklafl›ma alternatif olarak ortaya ç›kan yeni ‘paradigma’ çerçevesindeki çal›flmalar›n bir ço¤u için geçerlidir.
Bu yaz›da öncelikle Din Sosyolojisi literatüründeki sekülerleflme kavram›
üzerine yap›lan tart›flmalara k›saca de¤inilerek bu literatürdeki üç ana yaklafl›m tart›fl›ld›ktan sonra bu olgunun genel olarak Orta Do¤u’ya -teori ve pratikte- nas›l uyguland›¤› ele al›nacakt›r. Yaz›n›n ana gövdesini oluflturan k›s›mda
ise, haddi zat›nda ‘de¤er-yüklü’ olan “sekülerleflme” kavram›n›n Türkiye’ye
nas›l aktar›l›p burada nas›l anlafl›ld›¤› elefltirel bir bak›flla tart›fl›lacakt›r. Bu çerçevede Osmanl›-Türk modernleflmesi literatüründe birbirine rakip olarak yan
yana devam edegelen iki çizgi, “çat›flma paradigmas›” ve “intibak paradigmas›” ad›n› verebilece¤imiz iki ana yaklafl›m mukayese edilecektir. Son bölümde
ise din ile sekülarizm/laiklik iliflkisinin ‹slam’›n Türkiye ba¤lam›nda oynad›¤›
rol gözönüne al›narak nas›l anlafl›lmas› gerekti¤i konusunda alternatif bir yaklafl›m önerilecektir. Bu yaklafl›ma göre Türkiye’de din-laiklik iliflkisini anlamak
için, mevcut ‘din-devlet z›tlaflmas›/çat›flmas›’ mefhumundan ziyade Hilafet’in
ilga edildi¤i 1924 y›l›na kadar olan dönem için ‘intibak/uyum’ (accommodation), 1924 sonras› için ise ‘denetim ve tahakküm’ kavramlar›n›n daha faydal› oldu¤u öne sürülecektir.
Bu alternatif yaklafl›m, temelde XIX. yüzy›l pozitivizmi ile Türkiye’deki resmi tarihyaz›m›ndan çokça etkilenmifl olan mevcut literatürdeki çat›flmac› yoruma bir elefltiri niteli¤inde olup esasen 1980’lerde ivme kazanm›fl olan ve pozitivizm, Avrupa-merkezcilik ve indirgemecilikten uzak duran alternatif perspektife yaslanmaktad›r. Bu çerçevede tart›flmam›zda söz konusu alternatif yak-
589
lafl›ma dayanarak yap›lm›fl çal›flmalara da k›saca de¤inilecektir. Ancak belirtmek gerekir ki bu yaz› bir makale için çok genifl olan Osmanl›-Türk modernleflmesinin ‘sekülerleflme’ boyutu üzerine ortaya konmufl literatürün tamam›n›
de¤il, XVIII. yüzy›l›n bafllar›ndan XX. yüzy›l›n sonlar›na kadar olan döneme
odaklanan ve farkl› yaklafl›mlar› temsil kabiliyeti oldu¤u varsay›lan -Türkçe ve
‹ngilizce literatürdeki- belirli çal›flmalar› esas alarak bu s›n›rl› say›daki çal›flmalar çerçevesinde söz konusu akademik “alan”›n bir analizini sunmaya çal›flacakt›r. Haddi zat›nda Osmanl›-Türk modernleflmesi literatüründen ba¤›ms›z
bir ‘sekülerleflme literatürü’ de yoktur; ancak bu genifl literatür içerisindeki
müstakil çal›flmalar›n bir k›sm›, -k›smen de olsa- sekülerleflme olgusuna da de¤inmektedir. Bu sebeple söz konusu çal›flmalar ‘sekülerleflme literatürü’nün
birer unsuru olarak ele al›nacakt›r. Ancak bu tart›flmaya geçmeden önce ‘sekülerleflme’ olgusunun kavramsal ve tarihsel ba¤lam›na k›saca bir göz atmak faydal› olacakt›r.
Kavramsal ve Tarihsel Ba¤lam
Özellikle Protestan ülkelerde yayg›n bir kullan›m› olan “seküler” terimi Latincedeki saeculum kelimesinden türemifl olup H›ristiyan Latincesinde ‘bu
[maddi] dünya’ anlam›na gelecek flekilde kullan›lmaktayd›. Bunun müteradifi
olan ve daha çok Katolik dünyada (ve bu arada Türkiye’de) kullan›lan “laik” kelimesi ise Yunanca’daki laikos (s›radan insan) kökünden gelmektedir. Yukar›da belirtildi¤i gibi, “sekülerleflme” Kilise’nin devletten ayr›flt›r›ld›¤› süreci ifade
etmek üzere kullan›l›r ki bu ayr›flma meselesi Bat› medeniyeti tarihinde hem
siyasî, hem de teolojik bir sorun olmufltur.
Bu probleme H›ristiyan dünyada farkl› çözümler bulunmufltur: Do¤u H›ristiyanl›¤›’nda devletin Kilise’yi tahakkümü alt›na almas› fleklinde gerçekleflen bu çözüm Ortodoks ülkelerde bir nevi devlet-kilisesinin ortaya ç›kmas›yla neticelenmifltir. Bat› H›ristiyanl›¤›’nda ise çözüm din ile devletin -tamamen olmasa da- büyük ölçüde ayr›flmas› fleklinde olmufltur. Önceleri H›ristiyanl›k, farkl› dünyevi otoriteler üzerinde evrensel bir (siyasî ve dinî) otorite
olma iddias›ndayken; daha sonra sorun, XV. yüzy›lda meydana gelen Reformasyon süreciyle beraber, dinî ve dünyevî kurumlar›n birbirinden ayr›lmas›
fleklinde bir çözüme kavuflmufltur. Ancak bu ayr›flman›n niteli¤i de¤iflik siyasî-dinî ba¤lamlarda farkl›l›k arz eder: Protestan ülkelerde vücuda gelen modus vivendi Katolik ülkelere nazaran daha bar›flç›l bir sürecin ürünüdür.
Fransa, ‹spanya ve Avusturya gibi nüfusunun ço¤unlu¤u Katolik olan ülkelerin modernleflme süreçleri dinî kurumlardan radikal bir kopufl fleklinde olmufl, sonuçta Kilise’nin otoritesi öteki-dünya’y› ilgilendiren konulara ve ruhanî alana indirgenmifltir. Yukar›da de¤inildi¤i gibi, modern Bat› medeniyetinin düflünsel yap› tafllar›ndan biri olan Ayd›nlanma felsefesi de dine bilim-
590
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
ve ak›l-d›fl›l›k ve ‘karanl›k’ gibi s›fatlar› yak›flt›rm›fl ve kamusal alandan d›fllanmas›n› hedeflemifltir.1
Klasik sosyolojinin dine yaklafl›m›, Bat› (Avrupa)’da meydana gelen yayg›n
sekülerleflme olgusunun ›fl›¤›nda, modern kurumlar›n toplumda kökleflmesiyle beraber dinin etkinli¤inin azal›p yok olaca¤›n› öngörmüfltü. Ancak, öncelikle Durkheim ve Weber’in klasik sosyal teorilerine dayanmakta olan Din Sosyolojisi’nin ald›¤› yön, 1960’lardan bafllayarak özellikle ABD’de meydana gelen
‘dinin yeniden yükselifli’ olgusuyla beraber de¤iflti ve yeni yaklafl›mlar›n belirmesine flahit olundu. 1960’larda ortaya ç›kan ve “neo-klasik paradigma” olarak
isimlendirebilece¤imiz bir yaklafl›m› ifade eden bu yönelim, klasik din sosyolojisinin temel varsay›mlar›n› sorgulayarak dinin modern dünyada yeniden canlanmas› olgusunu anlamaya çal›flan yeni çal›flmalar› ortaya ç›kard›. Bu paradigma içerisinde özellikle, Peter Berger ve Thomas Luckman’in temsil etti¤i fenomenolojik yaklafl›m ile Robert Bellah, Daniel Bell, Robert Wuthnow ve Clifford Geertz taraf›ndan temsil edilen kültürel çal›flmalar zikredilebilir. 1990’l›
y›llara gelindi¤inde ise ekonomik analizlerden ödünç al›nan ‘rasyonel tercih
teorisi’ temelinde yükselen yeni bir yaklafl›m, “din ekonomileri” teorisi ortaya
ç›kt› ve özellikle Bat›’da XX. yüzy›ldaki dinî geliflmelerin anlafl›lmas› noktas›nda literatüre önemli katk›lar sa¤lad›. Bu üç paradigmadan ilk ikisi Türkiye’de
belli ölçüde etkili olmufltur. Bat›’da da henüz k›sa bir maziye sahip olan sonuncu yaklafl›m›n etkisi ise yok denecek kadar azd›r. Afla¤›da da görülece¤i gibi her
üç yaklafl›m da, Bat›-d›fl› dünyay› ve bu arada Türkiye’yi anlama konusunda
birtak›m zaaflar› bar›nd›rmaktad›r.
Bat›’da Din Sosyolojisi Literatürü ve Sekülerleflme
Bütün bu yaklafl›mlar içerisinde Türkiye’deki sekülerleflme literatürünü en
fazla etkileyen paradigma klasik din sosyolojisi olmufltur. “Sekülerleflme tezi”
ad› verilen temel bir varsay›ma dayanan bu paradigmaya göre modernleflme,
sanayileflme ve bilimsel geliflmeler neticesinde modern toplumlarda din ya tamamen yok olacakt›r2 veya etkisini kaybedip gerileyecektir.3 Örne¤in Weber’e
göre din modern-öncesi dünyay› anlamland›rma konusunda tek otorite iken
modernleflmenin en önemli boyutu olan “rasyonelleflme” süreci sonunda alternatif bir bilgi otoritesi olarak ortaya ç›kan seküler bilim dünyay› aç›klama
1 Bkz. D. Martin, A General Theory of Secularization, Oxford: Blackwell, 1978.
2 Karl Marx ve Friedrich Engels, The German Ideology, New York: International Publishers Co,
1970; Auguste Comte, Cours de philosophie positive, 4 cilt, Paris: Anthropos, 1969; Henri de
Saint-Simon, Nouveau christianisme, Paris: Au bureau du Globe, 1832.
3 Max Weber, The Sociology of Religion, Boston: Beacon, 1963; B. Wilson, Religion in Secular
Society: A Sociological Comment, Londra: C. A. Watts, 1966; Emile Durkheim, The Division of
Labor in Society, New York: Free Press, 1947.
591
ba¤lam›nda dinin yerini alm›flt›r. Bu da dinin hayat›n her alan›nda gerilemesine giden yolu açm›flt›r. Sonuçta XX. yüzy›l boyunca din, hem bireysel hem de
kurumsal planda gerileyerek toplumsal etkisini yitirecektir.
“Neo-klasik” paradigmay› oluflturan fenomenolojik ve kültürel yaklafl›mlar
ise modernleflmeyle beraber dinin toplumsal hayattan bireysel plana çekilerek
“özelleflece¤ini”4 ya da -milliyetçilik gibi- farkl› ideolojik formlara dönüflerek
eriyece¤ini5 öne sürmüfllerdir. Bu paradigman›n temel varsay›m›, Orta Ça¤lardan bu yana dinî kurumlar›n giderek artan bir biçimde di¤er toplumsal ve siyasî kurumlardan ayr›flt›¤› iddias›d›r.6 Ancak 1990’l› y›llarda bu yaklafl›m sahiplerinden bir k›sm›,7 eski görüfllerinden vazgeçerek XX. yüzy›l boyunca yeniden
bir ‘kutsala dönüfl’ (desecularization) sürecinin yafland›¤›n› belirtmifllerdir.
‘Kutsala dönüfl’ olgusunun yeni bir vak’a olmay›p asl›nda Orta Ça¤lardan
beri yaflanan bir süreç oldu¤unu öne süren en son yaklafl›m ise “din ekonomileri” ad› verilen üçüncü bir paradigmad›r. Rasyonel-tercih teorisini dine uygulayan bu yaklafl›m, dinin etkisini bireysel dindarl›¤›n makro seviyedeki (aggregate) istatistiksel tezahürleri üzerinden inceler. Buna göre -fertlerin kiliseye devam etme oranlar›na göre hesaplanan- ‘dinî kat›l›m’ asl›nda modern dönemde
(1780’lerden beri) azalmam›fl, aksine artm›flt›r; bunun sebebi de “dinlerin serbest piyasas›” yani dinî alana devlet müdahalesinin olmamas› ve bunun getirdi¤i kiliseler-aras› serbest rekabet ortam›d›r ki bu serbest piyasada dindarlaflman›n en net görüldü¤ü yer kilise ve devletin birbiriyle çat›flmad›¤› ve devletin
farkl› dinlere ayn› mesafede bulundu¤u ABD’dir.8 ‹lk iki paradigmadan farkl›
4 T. Luckmann, The Invisible Religion: The Problem of Religion in Modern Societies. New York:
Macmillan, 1967; Richard Fenn, Toward a Theory of Secularization, Storrs, Conn.: Society for
the Scientific Study of Religion, 1978; Karel Dobbelaere, “Secularization: A Multi-Dimensional
Concept”, Current Sociology 29: 1-216; C. Smith, “Introduction: Rethinking the Secularization
of American Public Life”, C. Smith (ed.), The Secular Revolution: Power, Interests, and Conflict
in the Secularization of American Public Life, Berkeley & Los Angeles: University of California
Press, 2003.
5 Talcott Parsons, The Social System, New York: Free Press, 1951; R. Bellah, Beyond Belief: Essays
on Religion in a Post-Traditional World, New York: Harper & Row, 1970; a.mlf., The Broken
Covenant: American Civil Religion in Time of Trial, New York: The Seabury Press, 1975; P.
Berger, The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion, New York, NY:
Anchor Books, 1967.
6 K. Dobbelaere, “Secularization: A Multi-Dimensional Concept”, Current Sociology, 1981, sy.
29, s. 1-216; Olivier Tschannen “The Secularization Paradigm: A Systematization”, Journal for
the Scientific Study of Religion, 30: 395-415, 1991)
7 Mesela bkz. Peter Berger (ed.), The Desecularization of the World: Resurgent Religion and
World Politics, Washington, D.C.: Ethics and Public Policy Center, 1999.
8 R. Finke ve R. Stark, “Religious Economies and Sacred Canopies: Religious Mobilization in
American Cities, 1906”, American Sociological Review, 1988, sy. 53, s. 41-59; R. Finke, “An
Unsecular America”, S. Bruce (ed.), Religion and Modernization: Sociologists and Historians
Debate the Secularization Thesis, Oxford: Clarendon, 1992; R. Finke ve L. R. Iannaccone,
“Supply-side Explanations for Religious Change”, The Annals of the American Association for
✒
592
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
olarak bu yaklafl›m sekülerleflmeyi kurumsal de¤il, bireylerin dinî kat›l›m› aç›s›ndan tan›mlad›¤› için modernleflmeyle beraber -Bat›’da- dinin gerilemesinin
de¤il, aksine yükseliflinin söz konusu oldu¤unu öne sürmektedir. Dolay›s›yla
klasik ve neo-klasik yaklafl›mlar bireysel kat›l›m, din ekonomileri perspektifi de
kurumsal boyutu ihmal etmekte; ayr›ca her üç paradigma da büyük ölçüde H›ristiyan dünyayla s›n›rl› kalmaktad›r.
Her ne kadar bu paradigmalar H›ristiyanl›k’›n yükseliflte mi yoksa düflüflte
mi oldu¤u konusunda ihtilaf halinde olsalar da sekülerleflme konusundaki temel varsay›mlar› itibar›yla benzerlikleri söz konusudur: Her üç yaklafl›m da sekülerleflme sürecinin din ve siyaset/devlet kurumlar› aras›nda bir gerilim ve
çat›flmaya dayand›¤›n› varsayar. Gerçekte ise günümüzde sadece Bat›-d›fl›
dünyada de¤il, birçok Bat› ülkesinde dahi din ve siyaset kurumlar› birbirinden
tamamen ayr›flm›fl de¤ildir.9 Ayr›ca, Talal Asad’›n10 da vurgulad›¤› gibi, ‘siyaset’ ve ‘ekonomi’ gibi alanlardan tamam›yla soyutlanm›fl, kendi içinde bir bütün olarak ‘din’ alan›n› varsayan iddian›n kendisi bizatihi liberal-seküler bir
görüfl, Hristiyanl›k’›n modern dönemde Bat›-Avrupa ve Amerika co¤rafyas›ndaki s›n›rl› tecrübesinin do¤urdu¤u tarihsel ve kültürel bir anlay›flt›r, dolay›s›yla evrensel geçerlili¤i yoktur. Bütün bunlara paralel olarak, sekülerleflme literatüründeki birçok çal›flma ve bunlar›n dayand›klar› perspektifler yaln›zca Bat›/H›ristiyan dünyayla s›n›rl›d›r. Örne¤in, Martin’in A General Theory of Secularization (Genel Sekülerleflme Teorisi, 1978) bafll›kl› tarihsel-mukayeseli eseri,
bu alandaki önemli bir çal›flma olarak, farkl› bölgeler aras›nda sekülerleflme olgusunun nas›l yafland›¤› konusundaki farkl›laflmalar› dikkate alarak yetkinlikle
inceliyor olsa da çal›flman›n kapsam› sadece H›ristiyan âlemini içerir. ‹slam
dünyas› ve di¤er medeniyet havzalar›n› ihmal eder. Ayr›ca kültürel faktörlere
vurgu yapsa da, sekülerleflmenin din-devlet çat›flmas› temelinde anlafl›lmas›
gerekti¤ini varsayar.
Sekülerleflme ve ‹slam Dünyas›
‘Laiklik’ ve ‘sekülarizm’in hem birer kavramsal araç olarak, hem de siyasî
birer proje olarak Bat›-d›fl› dünyada, özellikle de ‹slam dünyas›nda uygulan›fl›
sorunlu bir aland›r. Bu kavramsal çat›, esasen Avrupa ba¤lam›yla s›n›rl› olan
Political and Social Science, 1993, sy. 527, s. 27-39; R. Finke, “The Consequences of Religious
Competition: Supply-side Explanations for Religious Change”, L. A. Young (ed.), Rational
Choice Theory and Religion: Summary and Assessment, New York: Routledge, 1997.
9 Nikki Keddie, “Secularism and the State: Towards Clarity and Global Comparison”, New Left
Review,1997, sy. 226, s. 23.
10 Talal Asad, Genealogies of Religion: Discipline and Reasons of Power in Christianity and Islam,
Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1993. Ayr›ca bkz. W. Smith, The Meaning and End
of Religion, Minneapolis: Fortress Press, 1991.
593
Ayd›nlanma düflüncesi ve prati¤inin bir ürünü olarak görüldü¤ü için çokça
elefltirilmifltir. Örne¤in, Esposito’ya göre “Ayd›nlanma-sonras› dönemin bir
özelli¤i olarak dinin, bir hayat tarz› olarak anlafl›lmay›p bireyin özel hayat›na
hapsedilmifl bir inanç sisteminden ibaret zannedilmesi dünyadaki birçok dini,
özellikle de ‹slam’› anlamam›z› oldukça zorlaflt›rm›flt›r.”11 Benzer biçimde,
Berger, sekülerleflmenin geliflmesinin bir sonucu olarak dinin bireysel ve toplumsal seviyelerde düflüfle geçti¤i iddias›n›n “yanl›fll›¤› bugün ortaya ç›km›flt›r”
12 der. Di¤er taraftan, Davuto¤lu da sekülarizm kavram›n›n evrenselli¤ini sorgulayarak, “modernleflme paketi”nin bir parças› olarak ‘Bat›l›laflma’ mefhumu
ile eflitlenen ‘sekülerleflme’nin Bat›-d›fl› medeniyetlere yukar›dan empoze edildi¤ini ve bu özelli¤iyle “hegemonik medeniyetin mevcut iktidar yap›s›n›n kültür-ba¤›ml› d›fllay›c›l›¤›n›” iffla etti¤ini belirtir.13 Ayn› flekilde Keane, “seküler”
kelimesinin Arapça’da tabii bir karfl›l›¤›n›n olmad›¤›na iflaret ederek bu kelimenin lâfzî tercümesi olan “lâ-diniyye” (din-d›fl›) kavram›n›n “müslümanlar
taraf›ndan reddedilece¤inin bilindi¤ini” ifade eder.14 Buna paralel olarak, Temimi de Arap dünyas›nda modernleflmenin tek yolu olarak Bat›l›laflma’n›n
zorla empoze edildi¤ini belirtirken,15 el-Gannufli sekülerleflme ba¤lam›nda Bat›’daki tecrübe ile ‹slam dünyas›nda yaflananlar aras›ndaki farka dikkat çeker:16
Bat›’daki “sekülerleflme bilimsel ilerleme, sanayi devrimi ve demokratik devlet
gelene¤i ile özdeflleflmiflken” Orta Do¤u’daki “sözde-laiklik (…) toplumun temel tafllar›n› tahrip ederek onu yolsuzluklara batm›fl bir elit az›nl›¤›n elinde
oyuncak haline” getirmifltir. Yine Gannufli’ye göre laiklik, ‹slam dünyas›nda
“tam da Bat›’n›n isyan etmifl oldu¤u türden zorba bir ‘kiliseye’” dönüflmüfltür.
Bütün bu elefltirel yaklafl›mlar Bat› merkezli bak›fl aç›lar›n› Müslüman dünyan›n farkl› tecrübelerini aç›klama konusunda dar kapsaml› ve genellikle yetersiz
bulmaktad›r.
Buna ilaveten, Avrupa-merkezci yaklafl›mlar›n ço¤u, Keddie’nin17 de iflaret
etti¤i gibi, H›ristiyan olmayan dünyada, özellikle de Türkiye’de, ‘devlet’in sekü11 John Esposito, “Islam and Secularism in the Twenty-First Century”, A. Tamimi ve J. Esposito
(ed.), Islam and Secularism in the Middle East, New York: NYU Press, 2000, s. 13.
12 P. Berger, “Secularism in Retreat”, A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam and Secularism in the
Middle East.
13 Ahmet Davuto¤lu, “Philosophical and Institutional Dimensions of Secularization: A
Comparative Analysis”, A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam and Secularism in the Middle
East, s. 172.
14 John Keane. “The Limits of Secularism”, A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam and Secularism
in the Middle East.
15 A. Tamimi, “The Origins of Arab Secularism”, A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam and
Secularism in the Middle East.
16 R. el-Gannufli “Secularism in the Arab Maghreb”, A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam and
Secularism in the Middle East.
17 Nikki Keddie, “Secularism and the State: Towards Clarity and Global Comparison” s. 23.
594
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
lerleflme sürecinin en önemli aktörü oldu¤u gerçe¤ini genelde ihmal etmektedir. Haddi zat›nda birçok H›ristiyan ülkede de seküler toplumsal hareketler Kilise’nin otoritesine meydan okuyarak devlet gücünü eline geçirmifl ve bu gücü
kullanarak erken modern dönemde toplumu laiklefltirmeye çal›flm›fllard›r –ki bu
yarg› özellikle 1924-sonras› Türkiye ba¤lam› için de geçerlidir. Bunun yan› s›ra,
H›ristiyan Avrupa’da da, özellikle XVIII. yüzy›la kadar, dinî bir söylemin mevcudiyeti söz konusudur. Özellikle Protestan ülkelerde bu olgu birçok mezhebin ortaya ç›kmas›na sebep olmufl, fakat daha sonra bu söylem yerini, bugün daha aflina oldu¤umuz, ak›l ve bilimi hurafe ve dinin karfl›s›na bir alternatif olarak yerlefltiren söyleme b›rakm›flt›r. Türkiye’de ise dinî söylem bütün bir modernleflme
sürecinin en belirgin özelliklerinden biridir –hatta bugün bile bu ‹slamî söylem
mevcut siyasî kültürün ayr›lmaz bir parças› olmay› sürdürmektedir.
Sekülerleflme ve Türkiye
Osmanl›-Türk modernleflmesi literatüründeki geleneksel yaklafl›m, klasik
sosyolojinin “sekülerleflme tezi”ne benzer biçimde, bu sürecin (seküler) devlet
ile ‹slam aras›ndaki bir gerilim ve çat›flman›n ürünü oldu¤u varsay›m›na dayal›d›r.18 H›ristiyan ülkelerin aksine ‹slam dünyas›nda ve Türkiye’de muhtemel
bir Kilise-devlet ikili¤ini ortadan kald›ran, kurumsal olarak örgütlenmifl bir dinin olmad›¤› gerçe¤i genellikle teslim edilse de, bu farkl›l›¤›n mahiyeti ve önemi literatürde ço¤unlukla ihmal edilmektedir. Bu sebeple laiklik/sekülarizm
birbirinden farkl› ve birbirine z›t iki gücün mücadele alan› olarak tan›mlanmaktad›r: Modernlik ve gelenek, ilericilik ve gericilik, Ayd›nlanma ve karanl›k
vs. Bu yerleflik bak›fl aç›s›na göre laikleflme/sekülerleflme süreci genellikle Avrupa’daki Rönesans ve Reformasyon’un bir devam› olarak kavramsallaflt›r›l›r.19
Bu çerçevede örne¤in Hilafet’in ilgas› da laikleflme sürecinin do¤al bir sonucu
olarak anlafl›l›r. Birçok araflt›rmac›n›n incelemesinde ‘gizli’ kalan bu varsay›m,
Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde Amerika’n›n Ankara büyükelçisi olan General
Charles Sherill taraf›ndan aç›kça ifade edilmifltir. Kemal Atatürk’e dair an›lar›nda Sherill20 Hilafet’in ilgas›n› ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve Amerika’daki Kili18 Mesela bkz. Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, ‹stanbul, [y.y.], 1952; a.mlf.,
‹slamc›l›k Cereyan›, ‹stanbul: Baha Matbaas›, 1962; A. Engin, Atatürkçülük’te Dil ve Din,
‹stanbul, 1955; Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Londra & New York: Oxford
University Press, 1961; G. Jaschke, Yeni Türkiye’de ‹slaml›k [Der Islam in Der Neuen Turkei],
çev. H. Örs, Ankara: Bilgi, 1972; Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey, New
York: Routledge, 1998 [1964].
19 Mesela bkz. Halide Edib [Ad›var], Turkey Faces West: A Turkish View of Recent Changes and
their Origin, New Haven: Yale University Press, 1930; N. Öklem, Hilafetin Sonu, ‹zmir: Ege
Üniversitesi Yay., 1981.
20 C. H. Sherrill, A Year’s Embassy to Mustafa Kemal, New York ve Londra: C. Scribner’s Sons,
1934.
595
se’nin devletten ayr›lmas› süreçlerine benzetir. Dinî metinlerde ve baz› ibadetleri eda etme konusunda Arapça’n›n yasaklanarak bu alanlar›n Türkçelefltirilmesini ise Martin Luther’in Kutsal Kitap’› tercüme etmesi ve nihayet Reformasyon devrimi (Protestanl›k’›n ortaya ç›kmas›) ile mukayese eder. Bir hayli
erken döneme ait bu de¤erlendirme, tek parti dönemi ve sonras›nda hüküm
süren Kemalist ideolojinin de etkisiyle, resmi tarih yaz›m›n› ve daha sonraki
kuflaklara mensup birçok araflt›rmac›y› da etkilemifltir. Bu tür bir tarih yaz›m›
Türkiye’nin modernleflme tarihini büyük ölçüde dinî ve seküler güçlerin çat›flmas›n›n bir hikayesi olarak okur.
Çat›flma Paradigmas›
XX. yüzy›l›n ortalar›nda sosyal bilimlere hâkim vaziyetteki “modernleflme
teorisi”nden21 etkilenmifl olan ve “çat›flma paradigmas›” ad›n› verebilece¤imiz bu yaklafl›m din ile moderniteyi birbiriyle asla uyuflmayacak iki ayr› (ve
z›t) ‘dünya’ olarak telakki eder. Bu sebeple aralar›ndaki iliflkiyi de çat›flmadan
ibaret görür. Bu görüfl ve Kemalist-milliyetçi tarih telakkisinin izleri Osmanl›Türk modernleflmesi literatürünün iki önemli ismi, Bernard Lewis ve Tar›k Zafer Tunaya’da belirgin bir flekilde görülmektedir. Bu çerçevede Tunaya, kapsaml› eserinde, 22 esasen bilimsel de¤il siyasî içerikli olan ve kendisinin bir ‘organik ayd›n’ olarak angaje oldu¤u tek-parti rejiminin siyasî (ve entelektüel) iktidar›n›n kökleflmesi için ideolojik bir araç ifllevi gören “irtica” söylemine teslim olmuflken, modernleflme sürecinin iki yüzy›l›n› hem kronolojik, hem de
tematik olarak (fakat birbirlerinden kopuk bir flekilde) iflledi¤i Modern Türkiye’nin Do¤uflu’nda23 Lewis, eserinin olanca ampirik zenginli¤ine ra¤men bütün bir modernleflme tecrübesini büyük ölçüde “modern(ist)ler” ve “gericiler”
aras›ndaki gerilim ve mücadeleye indirgeyerek tasvir etmifltir. Modernleflme
yolunda at›lan ad›mlara karfl› gösterilen her muhalefeti, olay›n siyasî ve ekonomik yönlerine hiç bakmaks›z›n, “geriye dönüflü savunan muhafazakârlar›n” direnci olarak yans›tan Lewis’in bu yaklafl›m› ö¤rencisi Feroz Ahmad’in
modern Türkiye’nin oluflumunu anlatt›¤› daha yak›n tarihli eserinde24 de
aç›kça görülmektedir: Lewis’in çizgisini takip eden Ahmad, modern Türkiye
tarihini çeflitli siyah-beyaz z›tl›klar ve basitlefltirmeler eflli¤inde anlatmakta,
hatta bu ideolojik blokaj›n etkisiyle tarihî gerçekli¤in karmafl›k yap›s›n› ›skalayarak “milliyetçilik gericiler hariç herkes taraf›ndan kabul edilmiflti” ve “sekü21 Bkz. Daniel Lerner, The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, Illinois:
The Free Press of Glencoe, 1958.
22 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler.
23 Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey.
24 Feroz Ahmad, The Making of Modern Turkey, Londra: Routledge, 1993.
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
596
larizm de neredeyse herkes taraf›ndan kabul görmüfltü”25 gibi iddialar öne sürebilmektedir.
Lewis ve ö¤rencisinin bu ideolojik yaklafl›mlar›n›n önemli bir boyutu da teleoloji problemidir. Modern Türkiye’nin “do¤uflu”nun, tarihî seyrin kaç›n›lmaz bir sonucu olarak bütün bir modernleflme sürecinin nihaî ve geri döndürülemez bir hedefi oldu¤unu varsayan bu bak›fl aç›s›, Cumhuriyet öncesi dönemin son iki yüzy›ll›k dilimini bu yeni devletin ortaya ç›k›fl›ndan
ibaret olan telos’u haz›rlamaktan baflka bir ifllevi olmayan “tarih-öncesi” bir
döneme indirger. Ayn› teleolojik bak›fl aç›s›na sahip olan Tunaya da modernleflme tarihinin çok daha uzun bir bölümünü teflkil eden Osmanl› k›sm›n›
Cumhuriyet’le “ortaya ç›kan” Türkiye’nin bir haz›rl›k devresi olarak görmüfl,
bu sebeple Jön Türk hareketi ve II. Meflrutiyet döneminin (1908-1918) yo¤un
modernleflme tecrübesini Cumhuriyet döneminin “siyaset laboratuar›” olarak
adland›rm›flt›r.26 Tunaya ayr›ca Cumhuriyet dönemi sekülarizminin “teokrasiye son vermek,” “Osmanl› düzenini ortadan kald›rmak” ve “Bat› medeniyetini
bütünüyle kabul etmek” biçiminde üç ana “baflar›”s›n›n bulundu¤unu belirtir.27 Osmanl›-Türk modernleflmesini temelde bir “medeniyet de¤ifltirme” süreci olarak gören Tunaya’n›n Kemalizm’e eklemlenmifl organik bir ayd›n olarak portresini de yans›tan flu sat›rlar onun (ve baflka birçok ayd›n›n) akademik
yaklafl›m›nda da büyük ölçüde belirleyici olmufltur:
Bat› uygarl›¤› hakim uygarl›kt›r, tek medeniyettir. (…) En kuvvetli oldu¤una ve
önüne geçilemeyecegine göre ona kat›lmak zorunluluktur. Bir varolufl, bir
kalk›nma davas›d›r. Do¤u’dan Bat›’ya yönelifl tarihsel bir kanundur. fiu halde,
(…) Bat› uygarl›¤›na girifl bir yaflama ilkesidir. 28
Modernleflmeyi Bat›l›laflmayla özdefllefltirip kaç›n›lmazl›¤›na vurgu yapan
bu teleolojik yaklafl›m›n bir sonucu olarak hem Tunaya, hem de Lewis ve
Ahmad, “do¤ufl” ve “ortaya ç›k›fl” metaforlar›n›n da ima etti¤i gibi, Türkiye
Cumhuriyeti’nin tamamen ‘yeni’ bir varl›k oldu¤u iddias›yla yaln›zca “radikal
kopufllar”a iflaret etmifller, böylece Osmanl› dönemi ile modern Cumhuriyet
dönemi aras›ndaki hem nicelik, hem de nitelik aç›s›ndan önemli bir yekûn
tutan -ve özellikle devlet gelene¤i ve bürokrasinin hâkimiyeti gibi alanlarda
kendini hissettiren- devaml›l›klar› ›skalam›fllard›r. Cumhuriyet’in 1923’deki
ilan›ndan önceki dönemi neredeyse tamamen yok sayan Kemalist ideoloji ve
resmi tarih yaz›m›n›n etkisi bu bak›fl aç›s›nda aç›kça görülmektedir.
25 Feroz Ahmad, The Making of Modern Turkey, s. 63.
26 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler.
27 Tar›k Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri ‹çinde Atatürk ve Atatürkçülük, ‹stanbul: Turhan Yay.,
1981.
28 Tar›k Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri ‹çinde Atatürk ve Atatürkçülük, s. 110-111.
597
Osmanl›-Türk modernleflmesi literatüründe sekülerleflme süreci üzerine flu
ana dek yap›lm›fl en kapsaml› ve yetkin araflt›rmalardan biri olan Niyazi
Berkes’in29 çal›flmas› da söz konusu ideolojik tarih yaz›m› do¤rultusunda
Türkiye’deki sekülerleflme olgusunu “gelene¤in güçleri” ile “de¤iflimin güçleri”
aras›ndaki mücadele süreci olarak aç›klar. ‹lk olarak Kanada’da (McGill
Üniversitesi, 1964) bas›lan -ve daha sonra Türkiye’de Ça¤dafllaflma (1978)
bafll›¤›yla kendisinin k›saltarak Türkçe’ye çevirdi¤i- eserinde Berkes, sekülerleflme sürecini ‘köhnemifl’, ‘geri kalm›fl’ bir “Orta Ça¤ zihniyeti”nden “modern
zihniyet”in hâkim oldu¤u yeni bir dünyaya geçifl süreci ve ulafl›lacak son hedefi ifade eden Bat› medeniyetine dâhil olma çabas› olarak takdim etmektedir.
Kitab›n›n ‹ngilizce orijinal bafll›¤›nda (The Development of Secularism in
Turkey) olmayan de¤er-yüklü “Ça¤dafllaflma” kavram›n› Türkçe tercümesi için
uygun görmüfl olmas› da Berkes’in bu (seküler milliyetçi/Kemalist ve teleolojik) bak›fl aç›s›n› benimsedi¤inin bir göstergesidir. Nitekim asl›nda tarihsel
malzeme aç›s›ndan çok zengin ve gayretli bir araflt›rman›n ürünü olan
eserinde Berkes, bu ideolojik ve tarafl› yaklafl›m›yla indirgemeci ve siyah-beyaz
basitlefltirmelere dayal› bir tav›r tak›nmaktan kurtulamam›flt›r. Teleolojik bir
bak›fl aç›s›yla sekülerleflme olgusunu kaç›n›lmaz olarak modern ulus-devletin
(Türkiye Cumhuriyeti) kurulufluna do¤ru evrilen ve geri dönülemez bir süreç
olarak tasavvur eden yazar, XVII. yüzy›l sonundan bafllayarak geliflen Osmanl›Türk modernleflmesi sürecindeki de¤iflik ‘reform’lar› Bat› Avrupa’da daha önce
meydana gelmifl olan (Reformasyon gibi) çeflitli dönüm noktas› vakalarla adeta
aynilefltirmekte, ‹slam’› da “gelenek”le aynilefltirerek “Orta Ça¤ zihniyeti”
olarak adland›rd›¤› ve ‘geride kalmas› gereken’ dünya görüflünün bir parças›
olarak sunmaktad›r:
XIX. yüzy›lda yaflanan de¤iflimlerin kurulu düzeni etkileyece¤i aç›kl›kla
görüldü¤ünde iki farkl› yönelim belirgin bir biçim ald›. Bunlardan bir tanesi
bütün yenilikleri reddederek, de¤iflmez dini de¤erlerle özdefllefltirilen
geleneksel kurumlara s›k›ca yap›flmay› öngörüyor; di¤eri ise gelene¤in alan›n›
daraltmak suretiyle dinî de¤erlerle d›fl dünyadaki de¤iflimleri birbirlerinden
ayr›flt›rmay› içeriyordu. Bu yönelimler giderek artan bir biçimde birbirleriyle
çat›flacakt›.30
Berkes ayr›ca modernleflme yolunda gerçeklefltirilen reformlar›n neredeyse
tamam›n›n ayr›lmaz bir parças› olan ‹slamî unsurlar› (özellikle dine referansla
yap›lan meflrulaflt›rma çabalar›n›) da ya ideolojik araçsallaflt›rma örnekleri ya
da önemsiz birer ayr›nt› olarak görmekte ve yok olufla do¤ru giden “Orta Ça¤
zihniyetinin kal›nt›lar›” olarak tavsif etmektedir.
29 Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey.
30 Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey, s. 508.
598
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
T›pk› Lewis ve Tunaya gibi, tarihsel bak›fl aç›s› anlam›nda miad›n› doldurmufl olan Berkes’in Avrupa-merkezci, oryantalist ve teleolojik yaklafl›m›n›n izleri günümüzde de zaman zaman görülebilmektedir. Örne¤in, çok yak›n bir
tarihte, Hilafet’in kald›r›lmas› üzerine yazd›¤› eserinde Seçil Akgün Halife’nin
statüsü konusunda Berkes’le t›pat›p ayn› bir iddia ileri sürmüfl ve ‹slam’›n bu
süreçte oynad›¤› rolü -ve hem bu role dikkat çeken, hem de genel olarak laiklik üzerine yap›lan yak›n dönemli çal›flmalar› da (!)- büyük ölçüde ihmal etmifltir.31 (Herhangi bir literatür tart›flmas›n› ihtiva etmeyen eser, konuyla ilgili son
otuz y›lda yap›lm›fl çal›flmalar›n hiçbirine yer vermemifltir.) Kulland›¤› birincil
kaynaklar -ki yaln›zca Meclis zab›tlar› ve gazeteler taranm›flt›r- aç›s›ndan da
yetersiz olan bu çal›flma; ne yorum, ne de ilave bilgi ve belge içermesi anlam›nda bir orijinallik tafl›maktad›r. Dahas›, yazar Hilafet üzerine yapt›¤› araflt›rmas›n›n amac›n› “ulusal de¤erlere dayal› Türkiye Cumhuriyeti’nde bu kurumun yer alamayaca¤›n›...” ve “Türkiye Cumhuriyeti’nden kald›r›lm›fl olan Halifeli¤in kökeni aç›s›ndan bir Türk örgütü olmad›¤›n› göstermek” fleklinde tarif
etmifltir.32
Görüldü¤ü üzere, Osmanl›-Türk modernleflmesi literatüründeki eski ve yeni kuflak araflt›rmalardan bir kaç örnek üzerinden ele ald›¤›m›z geleneksel yaklafl›m, bu olguyu din-devlet çat›flmas› varsay›m› temelinde tan›mlamaktad›r.
Böylece bu görüfl, modernleflme süreci boyunca gerçeklefltirilen hemen hemen hiçbir ‘reform’un ve seküler ad›mlar atan hiçbir siyasî hareketin dine karfl› konumland›r›lmad›¤›, dahas› bütün bu modernist reform çabalar›nda en temel meflruiyet kayna¤› olarak -Mustafa Kemal ve Ziya Gökalp gibi sekülarizmin
en önemli temsilcileri taraf›ndan bile- sürekli ‹slam’a referans verildi¤i gerçe¤ini göz ard› etmektedir. Bu çizgideki kimi çal›flmalar, tafl›d›klar› ideolojik (bazen Kemalist, bazen Marksist, ço¤unlukla da bu ikisinin bir bileflimi olan) ‘bagaj’›n etkisiyle ‹slam’›n Türkiye’deki toplumsal süreçlerde ve (Müslüman) öznelerin hayatlar›nda oynad›¤› önemli rolleri, hatta zaman zaman kültürel pratikler ve ideolojik yönelimler gibi dinle do¤rudan ilgili alanlardaki etkisini bile
ihmal etmektedir.
Sonuç olarak, geneli itibar›yla bu paradigma, (i) (Bat›) Avrupa’da ideal biçimiyle yaflanm›fl oldu¤u varsay›lan sekülerleflme sürecini temel mihver alarak
‹slam/Osmanl› co¤rafyas›nda benzer bir dönüflümün yaflanmas› gerekti¤ini
varsayd›¤› için Avrupa-merkezcidir; (ii) yine en az iki yüz y›ll›k bir modernleflme/sekülerleflme sürecini, nihaî ve kaç›n›lmaz bir ‘hedef’ gibi görülen modern,
seküler bir ulus-devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin “ortaya ç›kmas›”na
do¤ru giden bir olaylar zinciri, çizgisel-ilerlemeci ve geri dönülemez bir haz›rl›k süreci (“laboratuar”) olarak gördü¤ü için teleolojik ve (iii) bu çerçevede, te31 Seçil Akgün Halifeli¤in Kald›r›lmas› ve Laiklik, ‹stanbul: Temel Yay., 2006
32 Seçil Akgün, Halifeli¤in Kald›r›lmas› ve Laiklik, s. 9 ve 11-12.
599
mel bir metodolojik problem olarak, tarihsel olaylar›n sonuçlar›n› o olaylar›n
sebebi olarak (örne¤in Tanzimat Ferman›’n›n getirdi¤i ‘sekülerlefltirici’ etkileri onun do¤rudan nedeni/amac› imifl gibi) sunan ifllevselci yaklafl›m›n aç›klama yetersizli¤ine yol açan zaaflar›yla maluldür; (iv) bunun yan› s›ra, ulus-devlet s›n›rlar› çerçevesinde tan›mlanan farkl› co¤rafyalar ile tarihin farkl› safhalar›n›n, örne¤in Osmanl› ve Cumhuriyet dönemlerinin, birbirinden kopuk, dura¤an ve homojen ‘bütünler’ oldu¤unu varsayarak sosyal de¤iflmeyi ve toplumsal dinamikleri göz ard› etti¤i için oryantalist, (v) bu sebeple modernleflme ve
sekülerleflme süreçlerini de pozitivist bir bak›flla -‘ileri/geri’, ‘ayd›nl›k/karanl›k’, modern/pre-modern’ vs. gibi- statik z›tl›klar temelinde aç›klamaya çal›flt›¤› için indirgemeci ve tek-boyutlu niteliktedir. Dolay›s›yla bu paradigmaya
mensup çal›flmalar›n ço¤u bilimsel olmaktan ziyade ideolojik karakterdedir.
Ayr›ca baflta da belirtti¤imiz gibi bu yaklafl›m, -esasen ideolojik temelli olan‘Türkiye’nin biricikli¤i’ varsay›m›ndan hareketle, Osmanl›-Türk modernleflmesini anlamak için elzem olan mukayeseli yöntemden genelde uzak kalma
gibi bir zaafla malüldür. Esasen ayn› metodolojik zaaf ikinci paradigma çerçevesine dahil edilebilecek olan bir çok çal›flma için de söz konusudur.
‹ntibak Paradigmas›
Bu pozitivist ve çat›flmac› paradigman›n karfl›s›nda, Osmanl›-Türk modernleflmesini karmafl›k bir süreç olarak gören, ikili z›tl›klar ve basitlefltirmelere dayal› indirgemeci anlat›lardan uzak durarak aç›klamaya çal›flan ve “intibak
paradigmas›” ad›n› verebilece¤imiz yeni bir yaklafl›m mevcuttur.33 1960’l› y›llarda ilk nüveleri görülen, ancak esasen 1980’li ve 1990’l› y›llarda ivme kazanan
bu alternatif yaklafl›m›n tafl›y›c›lar› -doktoras›n› 1958’de Stanford’da tamamlam›fl olan fierif Mardin hariç- e¤itimini genelde 1970’li ve 1980’li y›llarda Avrupa ve Amerika’da yapm›fl ve bu dönemlerin sosyal bilimlerinin teorik ve metodolojik ak›mlar›ndan, özellikle tarih ve din sosyolojisindeki yeni yaklafl›mlardan etkilenmifl olan birinci kuflak akademisyenlerle e¤itimlerini 1990’l› ve
2000’li y›llarda tamamlam›fl yeni kuflak akademisyenlerdir. Art›k miad› dolmufl
bulunan “modernleflme teorisi”nin indirgeyicili¤ine düflmeden, modernleflme
tarihini ‘pürüzsüz’ bir olaylar zinciri olarak gören önceki yaklafl›m›n çizgisel33 Mesela bkz. Mardin The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton, NJ: Princeton
University Press, 1962; a.mlf., Din ve ‹deoloji, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1983; Roderic H.
Davison, Turkey: A Short History, Walkington: The Eothen Press, 1988; Eric Jan Zürcher,
Turkey: A Modern History, London: I. B. Tauris, 1993; a.mlf., “The Ottoman Sources of
Kemalist Thought”, E. Özdalga (ed.), Late Ottoman Society: the Intellectual Legacy, Londra:
Routledge–Curzon, 2005; fiükrü Hanio¤lu, Bir Siyasal Düflünür Olarak Abdullah Cevdet ve
Dönemi, ‹stanbul: Üçdal Neflriyat, 1981; a.mlf., The Young Turks in Opposition, New York &
Oxford: Oxford University Press, 1995; Kemal Karpat, The Politicization of Islam, New York:
Oxford University Press, 2001; ‹smail Kara, ‹slamc›lar›n Siyasi Görüflleri, 2. bs., ‹stanbul:
Dergah Yay., 2001; a.mlf., Din ile Modernleflme Aras›nda, ‹stanbul: Dergah Yay., 2003.
600
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
ilerlemeci zaman anlay›fl›ndan ziyade diyalektik bir süreç olarak ele alan bu
çizgi, resmi tarihçili¤in yüzeysel aç›klamalar›na yüz vermeyerek daha sa¤l›kl›
ve bilimsel bir çaba ortaya koymufltur. Bu basitlefltirmeden uzak kalma gayretinin sonucu olarak söz konusu ‘yeni’ yönelim, sekülerleflme konusunda sürecin karmafl›kl›¤›na din-devlet iliflkileri meselesinde de bir ‘çat›flma’dan ziyade
‘intibak’ kavram›na daha yak›n bir çizgiyi benimsemifltir. Nitekim bu tür bir
bak›fl aç›s›na sahip tarihçilerden Rustow, geleneksel görüflteki siyah-beyaz alg›
zaaf›na dikkat çekerek Türkiye’nin modernleflmesi sürecinde, Sultan II. Abdülhamid örne¤inde görüldü¤ü gibi, ‘gericilik’ ve ‘irtica’ ile özdefllefltirilen aktörlerin ayn› zamanda modernleflmenin öncülerinden oldu¤una iflaret etmifltir.34
Rustow’un yaklafl›m›na benzer biçimde Kemal Karpat da Sultan II. Abdulhamid’in ‘reaksiyoner’ de¤il, aksine ‹slam’›n modernite ile uyuflabilece¤ine
inanm›fl “reformcu” bir padiflah oldu¤unu belirtir: “[II. Abdülhamid] modernleflme sürecinin önemli bir köfle tafl›d›r ve modern Türkiye’nin ortaya ç›kmas›n› sa¤layan flartlar› haz›rlam›flt›r.”35 Her ne kadar modernleflmenin temel dinamikleri konusunda siyasî, ideolojik ve askerî faktörlere nispetle iktisadî (Kapitalizm’in etkisi) ve nüfusla ilgili (göç) sebeplere fazlaca a¤›rl›k verse de Karpat,
eserinde, ‘Osmanl› devletinin y›k›lmaktan kurtar›lmas› için ‹slam’›n modern
flartlara adaptasyonu’ mefhumuna vurgu yaparak Osmanl›’n›n son iki yüzy›l›nda yaflanan ekonomik ve toplumsal dönüflümün “yeni bir Müslüman ortas›n›f”›n ortaya ç›kmas›na yol açt›¤›n›, bu s›n›f›n da çareyi moderniteye uyumlu bir “popüler ‹slami canlanma”da buldu¤unu belirtir. Bu çerçevede, Osmanl› havzas›nda milliyetçili¤in yükseldi¤i XIX. yüzy›l ve sonras›nda yaln›zca II. Abdülhamid’in de¤il ‹ttihatç›lar›n da daima Osmanl›c› ve ‹slamc› bir ideoloji ve
politikay› benimsediklerini, Yusuf Akçura, Ziya Gökalp ve Fuat Köprülü gibi
Türkçü ideologlar›n çabalar›na ra¤men hiçbir zaman Türk milliyetçili¤ini benimsemediklerini ifade eder. Karpat ayr›ca Osmanl› dönemi ile Cumhuriyet rejimi aras›nda özellikle devlet gelene¤i, zihniyet ve e¤itim politikalar› alanlar›nda bir kopufltan ziyade süreklili¤in oldu¤una dikkat çekerek örne¤in Kemalist
tek-parti döneminde (hatta yer yer bugün bile), t›pk› II. Abdülhamid ve Jön
Türkler’in yapt›¤› gibi, e¤itimin temel amac›n›n ideolojik endoktrinasyon olarak belirlendi¤ini söyler.36
Ayn› flekilde tarihçi Erik Jean Zürcher de söz konusu süreklilik unsurlar›na
vurgu yaparak Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanl›’n›n II. Meflrutiyet dönemine
34 D. A. Rustow, “The Modernization of Turkey in Historical and Comparative Perspective”, K.
Karpat ve di¤erleri, Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis,
Leiden: E. J. Brill, 1973, s. 103-104.
35 Kemal Karpat, The Politicization of Islam, s. vi.
36 Kemal Karpat, “Historical Continuity and Identity Change or How to be Modern Muslim,
Ottoman and Turk”, Kemal Karpat (ed.), Ottoman Past and Today’s Turkey, Leiden: E. J. Brill,
2000.
601
hâkim olan Jön Türkler’in (‹ttihat ve Terakki) bir devam› oldu¤unu öne sürer.37
Hatta bunun bir göstergesi olarak, yak›n dönem Türkiye tarihinin dönemlendirilmesi sadedinde Zürcher, Cumhuriyet’in ilan›n› önemsiz addederek
1908’de bafllayan II. Meflrutiyet dönemi ile Cumhuriyet’in tek parti dönemini
birlefltirerek bunu “Jön Türkler Dönemi” olarak isimlendirir.38 Ayn› flekilde, bu
iki dönem boyunca devlete hâkim olmufl (bürokratik) kadrolar aras›ndaki benzerli¤in yan› s›ra, Kemalist ideolojinin de büyük ölçüde ‹ttihatç›lar’›n düflünsel
ve ideolojik yönelimlerinden esinlendi¤ini belirterek II. Meflrutiyet döneminin
sekülarizm ve milliyetçilik anlay›fl›n›n 1930’lu y›llarda çok daha ileri boyutlara
tafl›nd›¤›n› ifade eder.39
Bu alternatif paradigman›n önemli isimlerinden fierif Mardin’in öncü çal›flmalar›40 da bu süreklilik unsurlar›na dikkat çeker. Ayr›ca, modernleflme tecrübesinin incelikleri konusunda hassasiyet göstererek ‹slam’›n Türkiye’de meydana gelen temel toplumsal ve siyasî geliflmeleri etkileyen önemli bir toplumsal güç oldu¤u varsay›m›ndan hareketle Mardin, Türk toplumunu anlamak için
öncelikle ‹slam’› ve ‹slamî hareketleri anlamak gerekti¤ini ileri sürer. Bu noktadan hareketle, Mardin’in Osmanl›-Türk modernleflmesi literatürüne iki temel
katk› yapm›fl oldu¤u söylenebilir. ‹lk olarak, resmi-geleneksel tarih yaz›m›nda
önemli bir a¤›rl›¤› olan, Osmanl› ve Cumhuriyet dönemleri aras›ndaki kopufllara yönelik afl›r› vurguyu da elefltiren Mardin, birçok alanda kopufllar kadar süreklilik unsurlar›n›n da bulundu¤unu ortaya koyar, ki bu görüfl Zürcher ve Karpat gibi tarihçilere de öncülük eder. ‹kincisi, bir yandan Max Weber’in, di¤er
taraftan da neo-klasik din sosyolojisinin etkisiyle Mardin, Türkiye toplumunun
hem siyasî, hem de gündelik hayat›n› anlamland›rma aç›s›ndan ‹slam’›n anlafl›lmas› gere¤ine vurgu yapar. Bu vurgu, resmi tarih yaz›m›na tabi olmak suretiyle ‹slam’›n toplumsal de¤iflme süreçlerinde oynad›¤› rolü göz ard› etmifl olan
birtak›m tarihçiler de dâhil olmak üzere, farkl› gruplarca dinin mitlefltirilmesine getirilmifl do¤rudan bir elefltiridir. Bu ba¤lamda Mardin, Kemalist seküler37 Eric Jan Zürcher, The Unionist Factor: The Role of the Committee of Union and Progress in the
Turkish National Movement, 1905-1926, Leiden: E.J. Brill, 1984; a.mlf., Turkey: A Modern
History; a.mlf., “Young Turks, Ottoman Muslims and Turkish Nationalists: Identity Politics
1908-1938”, K. Karpat (ed.), Ottoman Past and Today’s Turkey.
38 Eric Jan Zürcher, Turkey: A Modern History, s. 97-230.
39 Eric Jan Zürcher, “The Ottoman Sources of Kemalist Thought”.
40 fierif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought; a.mlf., Jön Türklerin Siyasi Fikirleri
1895-1908, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1983; a.mlf., Din ve ‹deoloji; “Religion and Secularism in
Turkey”, A. Kazanc›gil ve E. Özbudun (eds.), Atatürk: Founder of a Modern State, Londra: A.
C. Hurst and Company, 1983; a.mlf., Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case
of Bediuzzaman Said Nursi, Albany & New York: SUNY Press, 1989; a.mlf., Türkiye’de Din ve
Siyaset, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1991; a.mlf., “Türkiye Cumhuriyeti’nde Laik Modelin
Oluflumu”, Devlet ve Din ‹liflkileri: Farkl› Modeller, Konseptler ve Tecrübeler, Ankara: Konrad
Adenauer Vakf›, 2003.
602
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
leflme projesinin ‹slam’›n, “kültürün kimlik kurucu katmanlar›nda” oynad›¤›
kritik role bir alternatif olma anlam›nda baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›n› da öne sürer.41
Bu görüfle kat›lan Mete Tunçay da tek-parti üzerine yapt›¤› çal›flmas›nda, tepeden inmeci ve otoriter karakteri sebebiyle Kemalist modernleflme projesinin
bir yandan -“halkç›l›k” ilkesine ra¤men- elit az›nl›¤›n halk y›¤›nlar›n›n kültür
ve hayat tarz›na yabanc›laflmas›na yol açt›¤›n›, ancak öte yandan dini toplumsal hayattan tamamen kaz›ma hedefini gütmedi¤ini vurgular.42
Sekülerleflme sürecinin düflünsel boyutuna gelince, intibak paradigmas›
modernleflme veya sekülerleflme kavramlar›yla din (‹slam) aras›nda felsefi aç›dan bir uyuflmazl›k oldu¤unu inkar etmez. Belki düflünsel plandaki potansiyel
uyuflmazl›¤›n, yaflanan sekülerleflme sürecinin aynen zihniyet düzlemi üzerine
yans›yaca¤› anlam›na gelmedi¤ini öngörür. Bu durum özellikle modernleflmeyi anlamland›rmaya çal›flan entelektüel ve siyasi aktörlerin söylemlerinde ortaya ç›kar. Nitekim yap›lan çal›flmalar bütün bir Osmanl›-Türk modernleflmesi
süreci boyunca kamusal alanda din-karfl›t› söylemin hiçbir zaman güçlü olmad›¤›n› göstermifltir. Bu çerçevede, ça¤dafl siyaset felsefesi ve Türk-‹slam düflüncesinde yeni kufla¤›n önde gelen isimlerinden Ahmet Davuto¤lu Türkiye’de
kurumsal sekülerleflme tecrübesinin yaflanm›fl olmas›n›n ille de ontolojik düzlemde bireysel bilincin sekülerleflmesi anlam›na gelmeyece¤ini öne sürmüfltür.43 Davuto¤lu bu ba¤lamda “insanl›¤›n varoluflunun Bat› medeniyetinin tarihsel varolufluyla özdefllefltirilmesi” sebebiyle genelde “Bat›-d›fl› toplumlar›n
ben-idraklerine yönelik do¤rudan bir tehdit” olarak görülmesine,44 özellikle de
‹slam dünyas›nda XX. yüzy›l›n ilk çeyre¤inden sonra modernleflme sürecinin
bir ‘medeniyet de¤ifltirme’ projesi olarak sunulmas›na ra¤men ‹slam’›n kimlik
kurucu ifllevini ve medeniyetsel bilinç (“ben-idraki”) kayna¤› olma gücünü büyük ölçüde korudu¤unu ifade eder.
Ça¤dafl Türk düflüncesi çal›flmalar›nda yeni kufla¤›n baflar›l› temsilcilerinden ‹smail Kara ve Mümtaz’er Türköne de, fierif Mardin gibi, ‹slam’›n bir meflruiyet kayna¤› olarak modernleflme süreçlerinde oynad›¤› role dikkat çekerler.
XIX. yüzy›l›n ortalar›nda bir kitle ideolojisi olarak ‹slamc›l›¤›n ortaya ç›k›fl›n›
inceleyen Türköne45 dinin toplumun bütün dokular›na nüfüz etmifl oldu¤u
41 Özellikle bkz. fierif Mardin, Din ve ‹deoloji, s. 38; a.mlf., “Religion and Secularism in Turkey”;
a.mlf., Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bediuzzaman Said Nursi;
a.mlf., “Türkiye Cumhuriyeti’nde Laik Modelin Oluflumu”.
42 Tunçay, Mete, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulmas› (1923-1931), ‹stanbul: Cem, 1992.
43 Ahmet Davuto¤lu, Civilizational Transformation and the Muslim World. Kuala Lumpur:
Quill, 1994; a.mlf. “Philosophical and Institutional Dimensions of Secularization: A
Comparative Analysis”.
44 Ahmet Davuto¤lu, “Philosophical and Institutional Dimensions of Secularization: A
Comparative Analysis”, s. 188.
45 Mümtaz’er Türköne, Siyasi ‹deoloji Olarak ‹slamc›l›¤›n Do¤uflu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1991.
603
Osmanl› toplumundaki iletiflim yönteminin, dinin imgelerine ve üslubuna uygun olabilece¤ini vurgular ve 1860’lar›n devrimci Osmanl› ayd›n› için bile ‹slam’›n hürriyet ve demokrasi davalar› için yegâne dayanak oldu¤una iflaret
eder. Türköne ve Mardin gibi modernleflme-din aras›ndaki intibak iliflkisine
dikkat çeken, hatta daha da ileri giderek sekülerleflmeden ziyade “‹slamileflme”ye vurgu yapan Kara46 ise, Osmanl›-Türk modernleflmesi sürecinin XIX.
yüzy›l›n ortalar›ndan bafllayarak Türkiye’de ‹slam’›n hem görünürlü¤ünü, hem
de toplumsal gücünü art›rd›¤›n›, ayr›ca XIX. yüzy›l boyunca ve XX. yüzy›l›n
bafllar›nda gerçeklefltirilmifl olan ‘seküler’ reformlar›n birço¤unun modernlefltirici elitlerce dinin gücünü azaltmaya yönelik olarak planlanmad›¤›n› öne sürer. Bu çerçevede, bütün modernist (siyasî ve entelektüel) hareketlerin ayn› zamanda birer dinî hareket özelli¤i tafl›d›¤›n› da belirterek bu hareketlerin siyasî
projelerinde ‹slam’a çok önemli bir yer verdiklerini ilave eder. Bu sebeple Kara’ya göre “Türkiye’de modernleflme ayn› zamanda bir tür ‹slamileflmedir.”47
Dolay›s›yla Mardin gibi, Türkiye’de her türlü toplumsal vakan›n anlafl›lmas›
için öncelikle dinin anlafl›lmas› gere¤ine vurgu yapan Kara, buradan yola ç›karak, Cumhuriyet dönemi boyunca devlet elitlerinin ‹slam’la olan iliflkilerinin
seyrini de inceleyerek yöneticilerin dinin ‘uysallaflt›r›lmas›’ ve ‘millilefltirilmesi’ yönündeki çabalar›na dikkat çeker. Bu ba¤lamda Kara ayr›ca, hem halk tabakas› hem de seçkinler nezdinde laikli¤in hiçbir zaman dinden tamam›yla kopufl anlam›na gelmedi¤ini söyler.48 Di¤er taraftan, Türkiye’deki modernleflme
sürecinin karmafl›k tabiat›n› da göz ard› etmeyen Kara, ‹slamî ‘dil’in farkl› ‹slamc› aktörlerce modern siyasî flartlara uyarlanarak belli ölçüde ‘sekülerlefltirildi¤ini’ de ifade eder.
Önde gelen bir kaç temsilcisi üzerinden k›saca tart›flt›¤›m›z bu paradigma,
Osmanl›-Türk modernleflmesi alan›nda çal›flan daha genç araflt›rmac›lar› da
etkileyerek birtak›m verimli çal›flmalar›n ortaya ç›kmas›na vesile olmufltur.
Bu çerçevede ilk olarak, Suvat Merto¤lu, -henüz yay›nlanmam›fl olan- doktora tezinde49 ‹slam gelene¤inin en önemli kayna¤› olarak Kur’an’›n I. Dünya
Savafl› öncesi dönemde gerçekleflen sosyal ve siyasî geliflmeleri meflrulaflt›rmak için nas›l yorumland›¤›n› incelemifltir. II. Meflrutiyet döneminin önde
gelen fikrî ve siyasî yay›n organlar› olan S›rat-› Müstakim ve Sebilürreflad dergileri örne¤inde Kur’an ayetlerinin kullan›m›n› inceleyen Merto¤lu,
46 ‹smail Kara, Biraz Yak›n Tarih, Biraz Uzak Hurafe, ‹stanbul: Kitabevi, 1998; a.mlf.,
‹slamc›lar›n Siyasi Görüflleri; a.mlf., Din ile Modernleflme Aras›nda, ‹stanbul: Dergah Yay.,
2003.
47 ‹smail Kara, a.mlf., Din ile Modernleflme Aras›nda, s. 29.
48 ‹smail Kara, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak ‹slam, ‹stanbul: Dergah yay., 2008.
49 Suvat Merto¤lu, “Osmanl›’da II. Meflrutiyet Sonras› Modern Tefsir Anlay›fl› (S›rat-›
Müstakim/Sebilürreflad Dergisi Örne¤i: 1908-1914)”, Doktora Tezi, ‹stanbul: Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
604
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
Kur’an’›n, dönemin entelektüelleri taraf›ndan toplumsal de¤iflme olgusunu
anlamland›rma ve kendi projelerini meflrulaflt›rma amac›yla temel referans
çerçevesi olarak kullan›ld›¤›n› göstermifltir. ‹kinci olarak, benzer bir doktora
çal›flmas›n› ayn› dönemde hukuk sisteminin dönüflümü çerçevesinde yapan
Sami Erdem, toplumsal ve siyasî de¤iflimin h›zla yafland›¤› II. Meflrutiyet döneminde ‹slam hukuku (f›k›h) üzerine yap›lan tart›flmalar›n ço¤ald›¤›na ve Ziya Gökalp ve arkadafllar›n›n “‹ctimai Usul-i F›k›h” projesinin örnekledi¤i gibi- yeni ve ‘radikal’ yaklafl›mlar›n ortaya kondu¤una iflaret etmektedir.50 Bu
çerçevede F›k›h literatürünün farkl› siyasî amaçlar için gördü¤ü iflleve de de¤inen Erdem, özellikle ‘ictihad’ kavram› çerçevesinde ‹slam hukukunun çeflitli kavram ve kurumlar›n›n “zaman›n ilcaat›na” uygun bir flekilde “modernleflme ihtiyac›”na cevap vermek üzere çeflitli flekillerde kullan›ld›¤›n› -ve zaman
zaman istismar edildi¤ini- ortaya koymaktad›r. Tarihsel sürecin karmafl›k ve
diyalektik yap›s›n› dikkate alarak nüanslar› gözeten ve temel bir toplumsalideolojik güç olarak ‹slam’›n oynad›¤› role dikkat çeken bu çal›flmalar›n benzeri bir doktora çal›flmas› Nurullah Ard›ç51 taraf›ndan yap›lm›flt›r. Çal›flmas›nda Hilafet kurumu üzerine yap›lan tart›flmalar örne¤inde II. Meflrutiyet’in bafl›ndan (1908) -Hilafet’in ilga edildi¤i- 1924 y›l›na kadar olan dönemde Orta
Do¤u’da yaflanan sekülerleflme sürecini inceleyen Ard›ç, bu sürecin ‹slam-laiklik çat›flmas› temelinde geliflmedi¤ini, aksine bu tart›flmalar›n ‹slam’›n modernleflme sürecindeki en önemli (ve büyük ölçüde tek) meflruiyet kayna¤› oldu¤u argüman›n› destekledi¤ini ortaya koymufltur. Bu çerçevede, tarihselmukayeseli metod ve söylem analizi yöntemiyle Hilafet’in (ve onun yard›mc›
kurumu olan Meflihat’›n) II. Meflrutiyet dönemi boyunca dönüflümü ve sonunda ilga edilmeleri sürecindeki tart›flmalar› ele alan Ard›ç, bu kurumlar›n
gelece¤ine yönelik farkl› (siyasî) projeleri olan, hem Hilafet taraftar›, hem de
Hilafet karfl›t› -Avrupa’l› büyük devletler ve ço¤u onlar ad›na görev yapan oryantalistler hariç- bütün gruplar›n (Mustafa Kemal ve Ziya Gökalp gibi isimlerce temsil edilen ve Hilafet’i ilga etmeyi baflaran ‘sekülarist’ grup da dahil
olmak üzere) benzer birer ‹slamî söylem kulland›klar›n› tespit etmifltir. Bu
çerçevede “modernist” uleman›n oynad›¤› kritik role de de¤inen Ard›ç, hem
Hilafet’in merkez co¤rafyas›nda (Türkiye) hem de -Arap Yar›madas›, Kuzey
Afrika ve Hindistan’› kapsayan- ‘çevre’de farkl› gruplar›n söz konusu ‹slamî
söylemi çeflitli “söylem stratejileri” ve “teknikleri” ile kendi siyasî-ideolojik
pozisyonlar›n› güçlendirmek için tek meflruiyet kayna¤› olarak benimsediklerini göstermifltir.
50 Sami Erdem, “Tanzimat Sonras› Osmanl› Hukuk Düflüncesinde F›k›h Usulü Kavramlar› ve
Modern Yaklafl›mlar”, Doktora Tezi, ‹stanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2003.
51 Nurullah Ard›ç, “Islam and the Politics of Secularism: The Abolition of the Caliphate (19081924)”, Doktora Tezi, Los Angeles: University of California, 2008.
605
Bu çal›flmalar›n yasland›¤› bak›fl aç›s›na göre ‹slam ve sekülarizm/laiklik
aras›nda aç›k bir çat›flmadan ziyade bir intibak iliflkisi söz konusudur; ayr›ca
sekülerleflme sürecinde yap›lm›fl olan tart›flmalar›n ço¤unun merkezinde ‹slam yer al›r, zira söz konusu tart›flmalar›n ana mihverini dinin kamusal alandaki yeri ve önemi meselesi teflkil eder. Bu çal›flmalar, çeflitli reformlar› flekillendirmek ve modernleflme sürecinin yönünü etkileyen kamusal alandaki önemli
siyasî-entelektüel tart›flmalar›n gündemini belirlemek suretiyle ‹slam’›n modernleflme teflebbüslerinin merkezinde yer ald›¤›n› farkl› aç›lardan ortaya koymufllard›r. Bu yaklafl›ma göre, modernleflme sürecinde ‹slam’›n oynad›¤› rolün
merkezili¤i üç önemli faktörle yak›ndan ilgilidir: Müslüman bir toplumda gereklili¤i apaç›k olan meflruiyet sorunu/ihtiyac›, toplumsal mobilizasyon için
gerekli olmas› (zira ‹slam-karfl›t› bir siyasî projenin toplumun genifl kesimlerinden destek görmesi mümkün de¤ildi) ve siyasî-ideolojik projelerde ‹slam’›n
yerine farkl› alternatif çerçevelerin (örne¤in milliyetçili¤in) ikame edilmesinin
mümkün olmay›fl›. Görüldü¤ü gibi sekülerleflme sürecini basit z›tl›klar çerçevesinde aç›klamaktan kaç›nan bu bak›fl aç›s› -önceki paradigmaya nazarandaha incelikli tahliller yap›lmas›n› mümkün k›lmaktad›r.
Genel olarak Osmanl›-Türk modernleflmesi çal›flmalar› çerçevesinde, sözünü etti¤imiz intibak paradigmas›na mensup genç kuflak araflt›rmac›lar›, bu
yaklafl›m›n daha önceki temsilcilerinin önemli bir k›sm›ndan farkl›laflt›ran
özellikleri ise tak›nd›klar› elefltirel tutumla ilgilidir. Bir k›sm› Avrupa ve Amerika’da olmak üzere ço¤u 1990’l› ve 2000’li y›llarda doktoralar›n› tamamlam›fl
olan bu yeni kuflak akademisyenler, elefltirel teoriden hareketle, hem mevcut
literatüre, hem de toplumsal-siyasî geliflmelere yönelik daha sorgulay›c› bir bak›fl aç›s› gelifltirmifllerdir. Bu elefltirel tavr›n kökeninde, bu genç akademisyenlerin yetifltikleri ortam›n (1990’l› ve 2000’li y›llar›n politik ba¤lam›) etkisi oldu¤u kadar çal›flmalar›n›n teorik çerçevesini olufltururken yararland›klar› -bir k›sm› post-yap›salc› olan- Bat›l› düflünür ve yaklafl›mlar›n da etkisi söz konusudur. Foucault ve Bourdieu’nün kavramsal çerçevelerinden belli ölçüde yararlanm›fl olan Ard›ç’›n siyaseten birbirine rakip olan gelenekçi ve modernist ‹slamc›larla ‘sekülaristler’in benzer söylemleri kulland›¤›n› ortaya koyan -yukar›da zikretti¤imiz- çal›flmas›nda bir örne¤i görülen bu tav›r, yaln›zca pozitivistmilliyetçi yaklafl›mlar› elefltirmekle kalmaz, daha ‘liberal’ akademik yaklafl›mlarda mevcut baz› yerleflik ön-kabulleri de sorgular. Benzer flekilde, II. Meflrutiyet döneminin etkili yay›n organlar›ndan, s›ras›yla Bat›c›, Türk milliyetçisi ve
‹slamc› bak›fl aç›lar›n› temsil eden ‹ctihad, Türk Yurdu ve Sebilürreflad dergilerini inceledi¤i eserinde Mustafa Gündüz de, literatürde genelde siyasî ve ideolojik olarak birbirinden çok farkl›, hatta rakip yay›n organlar› olarak görülen
bu dergilerin asl›nda toplumsal de¤iflme, e¤itim, dil, kad›n ve aile gibi birtak›m
temel meseleler çerçevesinde birbirleriyle büyük ölçüde hemfikir olduklar›n›
606
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
göstermifltir.52 Dolay›s›yla, dönemin üç rakip ideolojisinin entelektüel temsilcilerinin -aralar›nda küçük ihtilaflar olsa da- Osmanl› toplumunun belli baz›
temel sorunlar› söz konusu oldu¤unda çok da farkl›laflmad›klar›n› öne süren
Gündüz’ün çal›flmas› -her ne kadar eserin teorik yönü zay›f olsa da- ‘intibak’
kavram›n›n geçerlili¤ini ima eder.
Bu haliyle intibak paradigmas› içerisinde daha yeni ve farkl› bir çizgiyi temsil eden bu yaklafl›m›n bir örne¤i de sosyolog Yasin Aktay’›n daha ziyade Cumhuriyet dönemi üzerine odaklanan çal›flmalar›d›r.53 Hilafet-sonras› dönemde
‹slamc› entelektüellerce ortaya konan söylemleri ele ald›¤› doktora tezinde Aktay; ‹skilipli At›f, Mehmed Akif ve Elmal›l› Hamdi gibi birinci nesil ve Eflref
Edip’den Necip Faz›l ve ‹smet Özel’e kadar uzanan ikinci nesil ‹slamc›lar’›n yaflanan “bedensizlefltirilme” (Halifeli¤in kald›r›lmas›) vakas›na karfl› “metin”den (‹slami ö¤reti) yola ç›kan bir “‹slami sahihlik” ve “diyaspora” söylemi
gelifltirerek bir ‹slami “kimlik” kurmaya çal›flt›klar›n› anlat›r.54 Cumhuriyet dönemindeki din-devlet iliflkilerinin di¤er cephesini, yani devletin dinî kontrol
etme çabalar›n› ele ald›¤› çal›flmas›nda ise Aktay55 “devletin” hem Sünnili¤e,
hem de Alevili¤e belli bir nizam vermek için kurgulad›¤› “Türk ‹slam›” olgusunu sorunsallaflt›rarak bunun bir siyasî proje ve ideolojik bir icat oldu¤unu belirtir. Post-yap›salc› literatürdeki “ikiliklerin yap›çözümü” ve “çoklu antagonizma” gibi kavramlara yaslanan incelemesinde Aktay, “‹slam’› Protestanlaflt›rma” olarak adland›rd›¤› bu projenin devletin taleplerine uygun ve ‘uysal’ bir
“resmi din” oluflturma çabas›n› ifade etti¤ini belirtir.
Bilindi¤i gibi Cumhuriyet dönemi boyunca devletin toplum hayat›na yön
verme siyaseti yaln›zca dinî alanla s›n›rl› de¤ildir. Özellikle Cumhuriyet’in ilk
y›llar›nda bir yandan -göçler ve mübadeleler yoluyla- homojen bir toplum yarat›lmaya çal›fl›l›rken di¤er taraftan da bu topluma bir siyasî kimlik verme çabas› sürmüfltür. Bu ba¤lamda, genç kuflak sosyologlardan Meltem Ah›ska,56
1920’lerden 1950’lere kadar radyonun (Bat›l›) bir siyasî kimlik inflas› projesinde oynad›¤› rolü inceler. Post-yap›salc› bir perspektiften, özellikle Foucault’nun “temsil” kavram› ile Zi_ek’in “fantezi” kavram›na dayanarak Do¤u/Bat›, modern/geleneksel, model/kopya gibi ikilikleri sorgulayan yazar,
52 Mustafa Gündüz, II. Meflrutiyet’in Klasik Paradigmalar›: ‹çtihad, Sebilü’r-Reflad ve Türk Yurdu’nda Toplumsal Tezler, Ankara: Lotus Yay., 2007.
53 Yasin Aktay, “Body, Text, Identitiy: The Islamist Discourse of Authenticity in Modern
Turkey”, Doktora Tezi, Ankara: ODTÜ Sosyoloji Bölümü, 1997; a.mlf., Türk Dininin
Sosyolojik ‹mkan›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1999.
54 Yasin Aktay, “Body, Text, Identitiy: The Islamist Discourse of Authenticity in Modern
Turkey”.
55 Yasin Aktay, Türk Dininin Sosyolojik ‹mkan›.
56 Meltem Ah›ska, Radyonun Sihirli Kap›s›: Garbiyatç›l›k ve Politik Öznellik, ‹stanbul: Metis
Yay., 2005.
607
Türkiye’de modern kimlik inflas›n›n önemli bir boyutu olan “Garbiyatç›l›k”
meselesini tart›fl›r. Bu çerçevede, Garbiyatç›l›k’›n unsurlar› olan tek-tiplefltirme, -Do¤u’yu/halk›- ötekilefltirme ve d›fllama (bu ba¤lamda örne¤in 1934’te
alaturka müzi¤in yasaklanmas›) gibi süreç ve söylemlerin Cumhuriyet elitlerince radyo üzerinden nas›l ‘yay›ld›¤›n›’ tart›flan Ah›ska’n›n çal›flmas›, bir politik öznellik olarak ‘Türklük’ün ortaya ç›k›fl›n›n tarihi arka plan›na ›fl›k tuttu¤u gibi iletiflim teknolojileri üzerine -Türkiye’de bir hayli zay›f olan- mevcut literatüre de önemli bir katk› sa¤lamaktad›r. Yine bu çerçevede Ah›ska, Cumhuriyet modernleflmesi sürecinde iktidar kurma tarzlar› ile iletiflim politikalar›
aras›ndaki iliflki ba¤lam›nda fierif Mardin’in ilk dönem modernleflme-iletiflim
iliflkisine dair öncü çal›flmas›n›57 aflarak bu anlama çabas›n› daha da ileri götürmüfltür.
Siyasî-ideolojik bir araç olarak radyonun gündelik pratiklere olan etkisine
de de¤inen bu çal›flmaya benzer biçimde antropolog Brian Silverstein de modern kitle ilitiflim araçlar›yla gündelik pratikler ve “‹slami öznellik” aras›ndaki
iliflkileri incelemifltir. Ça¤dafl bir sufi (Nakfli) grup örne¤inde, özellikle fleyhmürid iletifliminin temel arac› olan sohbet vas›tas›yla ‹slamî ahlak ve benlik kurulumu aras›ndaki ba¤lant›lar› araflt›ran Silverstein, gayretli bir mesai gerektiren etnografik yönteme dayal› çal›flmas›nda, Foucault’nun “benlik,”
“söylem” ve “disiplin” kavramlar›na yaslanan yaklafl›m›n› esas alarak, tarihsel
süreklili¤i olan sohbet kurumunun günümüzde özellikle radyo kullan›m› yoluyla geçirdi¤i dönüflümün getirdi¤i farkl›l›k ve süreklilikleri ele al›r.58 Bu ba¤lamda Silverstein, özellikle Talal Asad’in empatik yaklafl›m›na dayanarak, liberal hümanizmin ‘bireysel özerklik’ mefhumundan yola ç›karak ortaya konulan
modellerin Müslüman öznelli¤i anlamada yetersiz kald›¤›n› ifade eder.59 Ayr›ca çat›flma temelli bir yaklafl›mla ‹slam ve modernite iliflkisinin anlafl›lamayaca¤›n› belirten Silverstein, bu çerçevede hatal› bir biçimde genellikle modernitenin de¤iflmez mihveri olarak görülen ‘Avrupa’n›n da tarihsellefltirilmesi gerekti¤ini, zira Osmanl›-Türk modernleflmesinin Avrupa’n›n XVIII. ve XIX. yüzy›llarda yaflad›¤› dönüflümün d›fl›nda de¤il, tam ortas›nda oldu¤unu, dolay›s›yla bu iki ‘model’in birbirinden ba¤›ms›z ele al›namayaca¤›n› ileri sürer. Bu
noktadan yola ç›karak Silverstein ayr›ca ‹slam-modernlik iliflkisine dair incelemelerin, Bat›l› sosyal bilimlerde tarihsel ve co¤rafi olarak soyutlanarak yaln›z57 fierif Mardin, “Some Notes on an Early Phase in the Modernization of Communications in
Turkey”, Comparative Studies in Society and History, 1960-1961, sy. 3, 250-271.
58 Brian Silverstein, “Disciplines of Presence in Modern Turkey: Discourse, Companionship
and the Mass Mediation of Islamic Practice”, Cultural Anthropology, 2008, c. XXIII, sy. 1.
59 Brian Silverstein, “Islam and Modernity in Turkey: Power, Tradition and Historicity in the
European Provinces of the Muslim World”, Anthropological Quarterly, 2003, c. LXXVI, sy. 3, s.
499.
608
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
ca Arap dünyas›na odaklanan sömürgecilik-sonras› literatürün tahakkümünden kurtar›lmas› gerekti¤ini ifade eder.60
Silverstein’in ‹slam, modernlik ve gündelik pratikler aras›ndaki iliflkiye dair
çal›flmalar›na mukabil, antropolog Esra Özyürek de seküler Kemalizm’in gündelik hayattaki etkisini araflt›rm›flt›r.61 Özyürek’in etnografik çal›flmas› “nostalji” kavram› etraf›nda, günümüzde giderek yayg›nlaflan Cumhuriyet’in ilk dönemine öykünme olgusunu inceler. Son y›llarda, tek parti devrinde yaflam›fl kiflilerin hayat hikayelerine gösterilen ilgi, iç mekanlar›n “Cumhuriyetçi” ve Kemalist dekorlarla süslenmesi, Atatürk’ün daha ‘insanî’ ve ‘s›cak’ flekillerde sunumu ve -Cumhuriyet’in 75. y›ldönümü kutlamalar›nda görüldü¤ü gibi- erkenCumhuriyet döneminin otoriter yönlerinden ar›nd›r›lm›fl olarak “pazarlanmas›” gibi olgular vas›tas›yla görünürlük kazanan yeni “nostaljik Kemalizm”, yazara göre, bir yandan neo-liberal ideojinin bugünkü hakimiyeti, di¤er taraftan
da Kemalizm’e karfl› mevcut meydan okumalara (‘‹slamc›l›k’ ve Kürt hareketi)
cevap verme kayg›s›yla do¤rudan ilgilidir. Dolay›s›yla ‘nostalji’nin geçmifle de¤il, asl›nda bugüne dair bir ‘his’ oldu¤unu vurgulayan yazar, mevcut siyasî-ideolojik meydan okumalara karfl› “tek-parti rejimiyle piyasay› uzlaflt›ran”62 Kemalistlerin ‘serbest irade’, ‘bireysel tercih’ ve ‘gönüllülük’ gibi neo-liberal mefhumlar› kullanmak suretiyle tek-parti dönemi ve Atatürk’ü günümüz ortam›nda daha kabul edilebilir biçimde sunarak mevcut siyasî-ideolojik mücadelede
mevzi kazanmaya çal›flt›klar›n› belirtir. Literatürde pek örne¤i bulunmayan bir
konu-yöntem kompozisyonunu bar›nd›ran bu eserinde Özyürek, ayr›ca, bu
çabalar neticesinde Kemalistler aras›nda ortaya ç›kan, Atatürk’ün bir yandan
“tanr›laflt›r›lmas›” (deification), di¤er yandan da “metalaflt›r›lmas›” (commodification) e¤ilimlerine de dikkat çeker. Son olarak, ‘çekirdek’ Kemalist gelene¤in
içinde yo¤rulmufl bir “habitus”e sahip olan yazar›n ilgi çekici bir özdüflünümsellik örne¤i sergiledi¤i bir eser olan bu çal›flma ne yaz›k ki literatürde bu aç›dan da bir istisna niteli¤indedir.
Yak›n tarihli literatürdeki bir kaç örnek çal›flma üzerinden de¤indi¤imiz
genç kuflak sosyal bilimciler içerisinde daha az elefltirel olmakla beraber yeni
ve imajinatif yorumlar getiren çal›flmalar da mevcuttur. Bunlar aras›nda iki örnek olarak Tim Jacoby’nin sosyolog Michael Mann’in63 iktidar teorisini bütün
60 Brian Silverstein, “Islam and Modernity in Turkey”, s. 512.
61 Esra Özyürek, Nostalgia for the Modern: State Secularism and Everyday Politics in Turkey,
Durham: Duke University Press, 2006.
62 Esra Özyürek, Nostalgia for the Modern: State Secularism and Everyday Politics in Turkey, s.
150.
63 Michael Mann, The Sources of Social Power, v. I: A History of Power from the Beginning to A.D.
1760, Cambridge: Cambridge University Press, 1986; a.mlf., The Sources of Social Power, v. II:
The Rise of Classes and Nation-States, 1760-1914, New York: Cambridge University Press,
1993.
609
bir Osmanl›-Türk modernleflmesi tarihine uygulad›¤› örgütsel-yap›salc› ve klasik sosyal bilim gelene¤ine daha yak›n duran çal›flmas›64 ile Andrew Davison’›n Gadamer’ci hermenötik yaklafl›mla Ziya Gökalp’in fikirlerini inceledi¤i
ve modernleflme literatüründeki merkez/çevre, Do¤u/Bat› gibi ikiliklere dayanan aç›klama tarzlar›n› elefltirdi¤i eserleri65 zikredilebilir. K›saca de¤indi¤imiz
bu çal›flmalar›n oluflturdu¤u yeni e¤ilim hem Türkiye’nin modernleflme ve sekülerleflme serüveni, hem de bu süreç üzerine yap›lm›fl olan önceki çal›flmalar› elefltirel bir gözle bir yeniden okumaya tabi tutmak suretiyle söz konusu süreci anlamaya farkl› aç›lardan katk›lar yapmaktad›r. ‹ntibak paradigmas› içerisindeki bu e¤ilimin geliflerek yayg›nl›k kazanmas›; hem bu paradigman›n daha da rafine hale gelmesini, hem de pozitivist-milliyetçi çat›flma paradigmas›n›n afl›larak literatürde bir paradigma de¤iflimi yaflanmas›n› sa¤lay›c› bir etki
yapacakt›r.
Sekülerleflme Literatüründe ‘Paradigma De¤iflimi’ mi?
Ana hatlar›yla ortaya koymaya çal›flt›¤›m›z çat›flma ve intibak paradigmalar› görüldü¤ü gibi asl›nda birer model, Weber’ci anlamda birer “ideal tip”tir.
Dolay›s›yla her teorik infla gibi gerçekli¤i birebir yans›tma yetenekleri yoktur.
Ancak t›pk› toplumsal gerçekli¤i anlamak için ihtiyaç duyulan teori ve kavramlar gibi sekülerleflme üzerine yap›lm›fl çal›flmalar› yerli yerine yerlefltirmek için
önerdi¤imiz bu tasnifin de faydal› oldu¤unu düflünüyoruz. Yine de dedi¤imiz
gibi bu model, tart›flt›¤›m›z her çal›flman›n temel teorik ve epistemolojik niteliklerini mükemmelen yans›tmaktan uzakt›r. Bu çerçevede her iki paradigmaya da tam olarak dâhil edilemeyecek birtak›m çal›flmalar da mevcuttur. Örne¤in pozitivist-Kemalist ideolojiden uzak durdu¤u için yukar›da intibak paradigmas› içerisine yerlefltirdi¤imiz Karpat’›n eseri belli aç›lardan çat›flmac› yaklafl›m› and›r›r. Zira Karpat66 XIX. yüzy›l Osmanl›s›’nda kapitalist üretim iliflkileri ile özel mülkiyetin geliflimine afl›r› vurgu yaparak genelde kültürün, özelde
‹slam’›n siyasi geliflmelerde oynad›¤› rolün önemini büyük ölçüde gözard› eder
ve bunlar› yaln›zca iktidar sahiplerinin kendi konumlar›n› meflrulaflt›rmak için
araçsal biçimde kulland›klar› (istismar ettikleri) birer “üst-yap›sal” unsura indirgeyerek materyalist bir yaklafl›mla flu genellemeyi yapar: “[1876-1945 aras›nda] hem Anayasalar hem de bütün ideolojiler, birtak›m toplumsal gruplar›n
64 Tim Jacoby, Social Power and the Turkish State, Londra ve New York: Frank Cass, 2004.
65 Andrew Davison, Secularism and Revivalism in Turkey: A Hermeneutic Reconsideration, New
Haven ve Londra: Yale University Press, 1998; a.mlf., “Ziya Gökalp and Provincializing
Europe”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 2006, c. XXVI, sy. 3.
66 Kemal Karpat, The Politicization of Islam; a.mlf., Studies on Turkish Politics and Society,
Leiden: E. J. Brill, 2004.
610
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
yeni bir rejim ihdas etmek ve önceden belirlenmifl politikalar› uygulamak için
kulland›klar› araçlar olarak görülmelidir.”67
Benzer biçimde, erken dönem Cumhuriyet elitlerinin laiklik uygulamalar›
ve tepeden inmeci ideolojilerini inceledi¤i araflt›rmas›nda Nuray Mert68 de
modernleflmeyle beraber dinin gerileyece¤i tezine destek vererek genelde klasik sosyolojinin, özelde de Durkheim’c› ve Weber’ci yaklafl›mlar›n bu konular›
anlamak için yeterli oldu¤unu iddia eder ve Türkiye’nin yaflad›¤› tecrübenin bu
yaklafl›mlarda öngörülenden tek fark›n›n devletin sekülerleflme sürecinde oynad›¤› kritik rol oldu¤unu belirtir. Bu çerçevede Mert, literatürde Tunaya ve
Lewis’e paralel olarak ve Mardin ve di¤er bir çok sosyal bilimcinin iddias›n›n
aksine, Türkiye’de hem kurumsal yenilenme hem de zihniyet dönüflümü anlam›nda Kemalizmin baflar›l› oldu¤unu öne sürer. Her ne kadar Kemalist-pozitivist tarih anlat›lar›na uzak durmay› baflarm›fl olsa da Mert’in çal›flmas› ‘laiklik’
kavram›na olan yaklafl›m tarz› itibar›yla “sekülerleflme tezi”nin evrenselci iddialar›n›n zaaflar›ndan kurtulamam›flt›r.
Bu tür ‘mu¤lak’ örneklere ra¤men yukar›da ortaya koydu¤umuz çift-kanatl› modelin literatürün genel durumunu anlama konusunda faydal› oldu¤unu
düflünüyoruz. Bu çerçevede mukayese etmeye çal›flt›¤›m›z iki ana paradigmadan birincisi, Kemalist-milliyetçi tarih yorumuna dayal› ve pozitivist çal›flmalardan etkilenmifl, dolay›s›yla bilimsel olmaktan çok ideolojik nitelikte olup
Osmanl›-Türk modernleflmesini bir din-devlet, kutsal-seküler, de¤iflim-gelenek vs. çat›flmas› fleklinde takdim etmektedir. Berkes, Tunaya ve Lewis gibi tarihçilerin temsil etti¤i bu paradigma, her ne kadar tarihsel malzeme aç›s›ndan
zengin birer kaynak olabilecek birtak›m çal›flmalar› bünyesinde bar›nd›r›yor
olsa da, bir yandan malul oldu¤u Avrupa-merkezcilik, oryantalizm ve indirgemecilik gibi zaaflar dolay›s›yla yak›n dönem Türkiye tarihinin anlafl›lmas›n›
zorlaflt›r›rken di¤er taraftan da ihtiva etti¤i sekülarist-milliyetçi varsay›m ve argümanlar sebebiyle -akademik camiada etkin oldu¤u müddetçe- belli bir siyasî ve ideolojik projeyi tahkim etme ifllevini de görmüfltür. Tarihsel gerçekli¤i
belli ideolojik saiklerle yorumlamak (ve zaman zaman çarp›tmak) suretiyle bu
paradigma, bilgi/iktidar mekanizmas› çerçevesinde uzun süre boyunca Türkiye içinde ve d›fl›nda akademik ve ideolojik tahakkümünü de sürdürmüfltür.
Bu tahakküme ra¤men, ilk örneklerini 1960’larda fierif Mardin’in verdi¤i,
fakat esasen 1980’lerde ivme kazanm›fl olan ikinci yaklafl›m akademik cemaat
içerisinde giderek daha a¤›rl›kl› bir yer edinmifltir. ‹lkine göre daha incelikli ve
sa¤l›kl› tahliller sunma kapasitesini bar›nd›ran bu yaklafl›m›n öne ç›kmas› yaklaflan ‘paradigma de¤iflimi’nin de habercisidir. Bu anlamda genelde Osmanl›67 Kemal Karpat, Studies on Turkish Politics and Society, s. 201.
68 Nuray Mert, Laiklik Tart›flmas›na Kavramsal Bir Bak›fl: Cumhuriyet Kurulurken Laik
Düflünce, ‹stanbul: Ba¤lam, 1994.
611
Türk modernleflmesi literatürü, daha özelde de sekülerleflme süreci üzerine yap›lan çal›flmalar›n XXI. yüzy›lda almakta oldu¤u yolun daha sa¤l›kl› olaca¤›n›
öngörebiliriz. Ancak sözünü etti¤imiz paradigma de¤iflimi henüz gerçekleflmifl
de¤ildir; zira bir yandan Bat›’daki oryantalist gelene¤in bir boyutunun -Edward Said ve takipçilerinin etkili darbeleriyle önemli ölçüde zay›flam›fl olsa dak›smî etkisinin devam etmesi, di¤er taraftan da Türkiye akademisinde hem
ideolojik hem de siyasi olarak Kemalizm ve resmi tarih yaz›c›l›¤›n›n hala güçlü
olmas› gibi faktörler “çat›flma paradigmas›” ad›n› verdi¤imiz bu yaklafl›m›n hayatiyetini sürdürmesini sa¤lamaktad›r.
Söz konusu paradigma, daha önce de de¤indi¤imiz gibi, Osmanl›-Türk modernleflmesi sürecini ikili statik karfl›tl›klara indirgeyerek ve basitlefltirmeler eflli¤inde inceler. Hâlbuki bu tarihsel süreç, ikinci yaklafl›m›n da öne sürdü¤ü gibi, son derece karmafl›k ve dinamik bir olgudur. Bu varsay›mdan hareket edildi¤inde hem daha derinlikli, hem de ideolojik bagajdan çok daha fazla ar›nm›fl
bir biçimde sosyolojik analiz yapmak mümkün olur. Böylece sosyolojik araflt›rman›n en temel varsay›mlar›ndan biri olan toplumsal gerçekli¤i ‘dinamik’ bir
süreç olarak ele alma ilkesi de hayata geçirilmifl olur. Bu ba¤lamda, din-devlet
iliflkileri gibi bir alanda yap›lacak incelemeler bu iki kurum aras›ndaki iliflkilerin zannedildi¤i kadar aç›k-seçik ve basit olmay›p özellikle ‹slam söz konusu
oldu¤unda son derece girift oldu¤u göz önüne al›nmal›d›r.
Bu çerçevede, yukar›da tasvirine çal›flt›¤›m›z Osmanl›-Türk modernleflmesi literatüründeki ikinci yaklafl›m›n izinden giderek, birinci yaklafl›m›n iddia etti¤inin aksine, din-devlet iliflkisine dair “ayr›flma paradigmas›”n›n (din ve devletin birbirinden ayr›flm›fl olmas›) hiçbir zaman Türkiye’de yaflanm›fl olan sekülerleflme sürecinin bask›n karakteri olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Din ve devletin birbirlerinden tamamen farkl›laflt›¤› iddias›, ilk dönem Cumhuriyet elitlerinin Bat› Avrupa sekülarizmini (özellikle de Frans›z laicité’sini) örnek alarak gelifltirdikleri ideolojik yönelimin bir unsuru olarak öne sürülmüfltür. Bu sebeple, aç›kt›r ki bu kavram›n transfer edilip Türkiye’ye uyarlanmas›, özellikle XIX.
yüzy›l›n bafl›ndan itibaren gün yüzüne ç›kan ve bürokratlar, siyasetçiler, entelektüeller ve ulema gibi farkl› grup ve aktörler aras›nda uzun süre devam eden
iktidar mücadelesinin bir ürünüdür. Dolay›s›yla literatürdeki ilk ana paradigman›n savundu¤u, Osmanl›-Türkiye ba¤lam›nda yaflanan sekülerleflme sürecinin Bat›’daki devletin Kilise’den ayr›flmas› olgusuyla ayn› oldu¤u fleklindeki
iddia bu önemli olgunun anlafl›lmas› aç›s›ndan araflt›rmac›lar›n görüfl aç›s›n›
k›s›tlamaktad›r, bu nedenle de düzeltilmeye muhtaçt›r.
Ayr›ca, bilimsel olmaktan ziyade ideolojik olan bu paradigma XX. yüzy›l›n
ilk çeyre¤inde yaflanan birtak›m siyasî mücadelelerin ürünüdür. Bu sebeple
dönemin ana-damar tarih yaz›m›n›n omurgas›n› teflkil etmenin yan› s›ra -erken Cumhuriyet döneminin ‘sert’ yönetim tarz›n› meflrulaflt›rmak gibi- çeflitli
612
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
siyasî ifllevler görmüfltür. Buna ilaveten, yukar›da da göstermeye çal›flt›¤›m›z
gibi, bu yaklafl›m kategorik olarak modern Bat›’n›n üstünlü¤ünü varsayd›¤›
için Avrupa-merkezci, modernleflmeyi kaç›n›lmaz biçimde Türkiye Cumhuriyeti’nin radikal seküler reformlar›yla nihayete eren bir olaylar zinciri olarak
resmetti¤i için de teleolojiktir. Son olarak, bu yaklafl›m karmafl›k bir süreci modern/geleneksel gibi- basitlefltirici ikilikler temelinde aç›klayan oryantalist
çerçeveye dayanmaktad›r.
Bu yaz›da teklif edilen ve yukar›da k›saca aç›klamaya çal›flt›¤›m›z ikinci ana
yaklafl›ma dayanan alternatif bak›fl aç›s›na göre ise Osmanl›-Türk modernleflmesinin ‹slam ve laiklik aras›ndaki iliflkiyi bar›nd›ran boyutu, XVIII. yüzy›ldan
en az›ndan Hilafet’in ilga edildi¤i 1924 y›l›na kadar bu iki kurum aras›nda bir
‘çat›flma’ ve ‘ayr›flma’ iliflkisi olmaktan ziyade, ‘intibak’ kavram› etraf›nda daha
iyi anlafl›labilecek bir iliflkidir. 1924 sonras› dönemde iflleyen paradigma ise siyasa (devlet politikas›) düzeyinde, geleneksel yaklafl›m›n öngördü¤ü flekliyle
“ayr›flma paradigmas›” de¤il, “denetim/tahakküm paradigmas›” ad›n› verebilece¤imiz bir iliflkidir: Seküler devletin dinî alan›n bir k›sm›n› (tarikatlar gibi)
bast›rmaya, di¤er k›sm›n› da (camiler gibi) -Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› gibi kurumlar vas›tas›yla- kontrol etmeye çal›flmas›n› öngören bu paradigma, 1917
Bolflevik devrimi sonras›ndaki Sovyet deneyimiyle benzerlik arz eder. Ancak
buradaki kadar güçlü bir tahakkümü içermez, zira devletin dinî kontrol politikas› uygulamada tam olarak baflar›l› olamam›flt›r. Söylemsel ve belli ölçüde
pratik düzeyde ise din-devlet iliflkileri alan›ndaki bask›n paradigma, Hilafetsonras› (özellikle tek-parti dönemini izleyen) dönemde de yine “ayr›flma” de¤il
“intibak ve tahakküm paradigmas›” olmufltur –ki bu durum bugüne kadar devam edegelmifltir. Burada k›saca takdim etti¤imiz ve yukar›daki ikinci yaklafl›ma dayanan bu empatik bak›fl aç›s› umulur ki geleneksel yaklafl›m›n zaaflar›ndan ar›nm›fl niteliktedir.
‹lkine nazaran çok daha sa¤l›kl› ve derinlikli bir inceleme zemini sunan
ikinci yaklafl›m›n önemli bir sorunu ise -yukar›da da belirtti¤imiz gibi- mukayese eksikli¤idir. Osmanl›-Türk modernleflmesinin farkl› yönlerini anlamak
için, Ward ve Rustow’un69 derledi¤i ve Türkiye ile Japonya’daki siyasî modernleflme süreçleri aras›nda yap›lan türden karfl›laflt›rmalar›n yan› s›ra en az iki
türlü mukayeseli çal›flmalar›n ço¤almas› gerekmektedir. Bunlardan birincisi
Osmanl› havzas›n› oluflturan farkl› bölgeler aras›nda yap›lacak olan karfl›laflt›rmalar› içerir. Bu çerçevede özellikle Türkiye co¤rafyas› ile bir yandan Arap
dünyas›nda yer alan M›s›r, Ma¤rib (Fas, Tunus, Cezayir) ve Arap yar›madas›
aras›nda, di¤er taraftan da Hindistan-Pakistan kültürel bölgeleri aras›nda mukayeseler yap›lmal›d›r. ‹kinci olarak, Osmanl› havzas› ile komflu havzalar, yani
69 E. Ward ve D. Rustow (eds.), Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton, NJ:
Princeton University Press, 1968.
613
Rusya, ‹ran, Balkanlar ve Bat› Avrupa aras›nda yap›lacak mukayeselere dayanan çal›flmalar bu bölgelerin tarihî ve toplumsal yap›lar›n› anlamaya oldu¤u
kadar Osmanl›-Türk modernleflmesini -ve bu sürecin sekülerleflme boyutunuanlamaya da yard›mc› olacakt›r.
Seçilmifl Literatür
Birincil Kaynaklar
Akçura, Yusuf, Üç Tarz-› Siyaset, [1904], Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1976.
Aksan, A., Quotations from M. Kemal Atatürk, tr. by Y. Öz, Ankara: Ministry of Foreign Affairs, 1982.
Atatürk, M. Kemal Nutuk, 3 cilt, ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi, [1927] 1961.
Atatürk, M. Kemal, “Türk ve ‹slam Tarihine K›sa Bir Bak›fl”, E. Z. Ökte (ed.) Atatürk, Din
ve Laiklik, ‹stanbul: Mentefl Matbaas›, [1922] 1968.
Atatürk, M. Kemal, A Speech Delivered by Ghazi Mustapha Kemal, Leipzig: K. F. Koehler,
[1927] 1929.
Borak, S. (ed.), Gizli Oturumlarda Atatürk’ün Konuflmalar›, ‹stanbul: Ça¤dafl, 1977.
Celal Nuri, “A New Phase of the Turkish Revolution”, The Turkish Press 1925–1932, L.
Levonian (çev. ve der.), Athens: School of Religion, 1932.
Cevdet Pafla, Tezakir, 4 cilt, Ankara: TTK, 1960.
CHP Tüzü¤ü, 1935, Ankara: Ulus Bas›mevi, 1935.
Cumhuriyet Halk F›rkas› Nizamname ve Program›, Ankara: TBMM Matbaas›, 1931.
D’Ohsson, I. (1790) Tableau general de l’empire othoman, 3 cilt, Paris.
Edib (Ad›var), H., Turkey Faces West: A Turkish View of Recent Changes and their Origin,
New Haven: Yale University Press, 1930.
el-Maverdi, A., Ahkamü’s-Sultaniyye ve’l-Vilayetü’l-Diniyye, 2. bs., Beyrut: Darül-Kitab
el-‘Arabi, 1994.
Gökalp, Ziya, “Dinin ‹ctimai Vazifeleri”, ‹slam Mecmuas›, 1915, c. II, sy. 34 ve 36.
Gökalp, Ziya, “Diyanet ve Kaza”, ‹slam Mecmuas›, 1915, c. II, sy. 35.
Gökalp, Ziya, “F›kh ve ‹ctimaiyyat”, ‹slam Mecmuas›, 1914, c. I, sy. 2.
Gökalp, Ziya, “Hilafetin Hakiki Mahiyeti”, Küçük Mecmua, 1922, sy. 24.
Gökalp, Ziya, “Hilafetin ‹stiklali”, Küçük Mecmua, 1922, sy. 25.
Gökalp, Ziya, “Hilafetin Vazifeleri”, Küçük Mecmua, 1922, sy. 26.
Gökalp, Ziya, “‹ctimai Usul-i F›kh”, ‹slam Mecmuas›, 1914, c. I, sy. 2.
Gökalp, Ziya, “‹slamiyet ve Asri Medeniyet”, 1917, ‹slam Mecmuas›, 1917, c. V, sy. 51-52.
Gökalp, Ziya, “‹ttihat ve Terakki Kongresi Münasebetiyle”, ‹slam Mecmuas›, 1916, c. IV,
sy. 48.
Gökalp, Ziya, The Principles of Turkism, ‹ng. çev. R. Devereux, Leiden: E.J. Brill, 1968
[1920].
Gökalp, Ziya, Turkish Nationalism and Western Civilization: Selected Essays of Ziya Gökalp, Niyazi Berkes (çev. ve der.), Londra: George Allen and Unwin, 1959.
Gökalp, Ziya, Türkleflmek, ‹slamlaflmak, Muas›rlaflmak, ‹stanbul: Yeni Mecmua, 1918.
Günefl, ‹., “II. Meflrutiyet Dönemi Hükümet Programlar›”, OTAM, 1990, sy. 1, s. 171-290.
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
614
Halim Sabit, “Örf-Ma’ruf -1”, ‹slam Mecmuas›, 1914, c. I, sy. 10.
Halim Sabit, “Örf-Ma’ruf -2”, ‹slam Mecmuas›, 1914, c. I, sy. 11.
Hilafet ve Milli Hakimiyyet, Ankara: ‹stihbarat Matbaas›, 1339 [Süleymaniye Kütüphanesi ‹hsan Mahvi, 000210].
‹bn Haldûn, Muqaddimat Ibn Haldûn, Ali Abdülvahid Vâfî (yay. haz.), Kahire: Lecna elBeyânü’l-‘Arabî, 1957.
‹bn Kayyim el-Cevziyye, El-T_uruk al-Hukmi_yye fî’l-Siyâsetü’fl-fier’ia, Kahire: Mat_ba’at
al-Sunnah al-Muh_ammadi_yah, 1953.
‹zmirli ‹smail Hakk›, “‹ctimai Usul-i F›kh’a ‹htiyaç Var m›?”, Sebilürreflad, 1914, sy. 298.
‹zmirli ‹smail Hakk›, “Örfün Nazar-› fier’ideki Mevkii”, Sebilürreflad, 1914, sy. 293.
Karabekir, Kaz›m, Paflalar›n Kavgas›: Atatürk-Karabekir, ‹. Bozda¤ (yay. haz.), ‹stanbul:
Emre Yay., 1991.
Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, ‹stanbul: 1277/1860.
Levonian, L. (ed.), The Turkish Press 1925–1932, Athens: School of Religion, 1932.
Mizan, “fieyhülislam Meclis-i Mebusan’a Gelmeli mi Gelmemeli mi?”, 1324/1909, sy. 76
Nam›k Kemal, “Usul-ü Meflveret Hakk›nda Mektuplar-6”, Hürriyet, 1285/1867, 26 Eylül.
Nam›k Kemal, Evrak-› Periflan, ‹stanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1301/1884.
Razi, F., et-Tefsîrü’l-Kebîr, 32 cilt, Kahire: el-Matbaatü’l-Bahiyyetü’l-M›sriyye, 1938.
Reflid R›za, “Zafar et-Turk bi’l-Yunan ve Salluhum ‘Arsha Dewlet Osman ve Ja’luhum elHilafeh el-Islamiyye Sultah Ruhaniyye Edebiyye”, el-Menar, 19 Kas›m 1922, c.
XXIII, sy. 9.
Reflid R›za, el-Hilafe, ev el-‹mametü’l-’Uzma, Kahire, 1923.
Said Halim Pafla Buhranlar›m›z, ‹stanbul: ‹z yay. 2003
Said Halim Pafla L’empire Ottoman et la guerre mondiale, ‹stanbul: ‹sis yay. 2000.
Said Halim Pafla, Bütün Eserleri, ‹stanbul: Anka Yay›nlar›, 2003.
Seyyid Bey, Hilafetün Mahiyet-i fier’iyyesi, Ankara: ‹. ‹. Kongresi, ts. [Süleymaniye Kütüphanesi, ‹zmirli ‹. Hakk›, 000839].
Takvim-i Vekayi, 30 May›s 1329.
Ya¤c›o¤lu, E. (ed.), ‹ttihat ve Terakki’nin Son Y›llar›: 1916 Kongre Zab›tlar›, ‹stanbul: Nehir Yay., 1992.
‹kincil Literatür
Ah›ska, Meltem, Radyonun Sihirli Kap›s›: Garbiyatç›l›k ve Politik Öznellik, ‹stanbul: Metis Yay., 2005.
Ahmad, Faroz, The Making of Modern Turkey, Londra: Routledge, 1993.
Ahmad, Faroz, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, Oxford: Clarendon Press, 1969.
Ahmed Midhad, Üss-i ‹nk›lab, ‹stanbul: Takvimhâne–i Amire, 1294/1874.
Akarl›, Engin Deniz, “The Tangled End of Istanbul’s Imperial Supremacy”, L. Fawaz ve
C. A. Bayly (eds.) Modernity and Culture from the Mediterranean to the Indian
Ocean, 1890–1920, New York: Columbia University Press, 2002.
Akgün, Seçil, Halifeligin Kald›r›lmas› ve Laiklik, ‹stanbul: Temel Yay., 2006.
Akflin, Sina, Jön Türkler ve ‹ttihat ve Terakki, ‹stanbul: Remzi Kitabevi Yay., 1987.
615
Aktay, Yasin, “Body, Text, Identitiy: The Islamist Discourse of Authenticity in Modern
Turkey”, Doktora Tezi, Ankara: ODTÜ Sosyoloji Bölümü, 1997.
Aktay, Yasin, Türk Dininin Sosyolojik ‹mkan›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1999.
Alkan, Mehmet Ö. (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce I: Tanzimat ve Meflrutiyet’in
Birikimi, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 2001.
Anderson, Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, 2. bs., New York: Verso, 1991.
Arai, M., Turkish Nationalism in the Young Turk Era, Leiden: E. J. Brill, 1992.
Ard›ç, Nurullah, “Islam and the Politics of Secularism: The Abolition of the Caliphate
(1908-1924)”, Doktora Tezi, Los Angeles: University of California, 2008.
Armstrong, H. C., Grey Wolf: Mustafa Kemal–An Intimate Study of a Dictator, Londra: Baker, 1938.
Arnold, Thomas W., The Caliphate, Londra: Routledge & Kegan Paul, 1965.
Asad T. (1993) Genealogies of Religion: Discipline and Reasons of Power in Christianity
and Islam, Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Ata Bey, T. A., Tarih-i Ata, ‹stanbul, 1293/1876.
Avc›, Casim, “Hilafet”, D‹A, 1998, c. XVII.
Ayd›n, Cemil, “Between Occidentalism and the Global Left: Islamist Critiques of the
West in Turkey”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East,
2006, c. XXVI, sy. 3, s. 446-461.
Ayd›n, Suavi, “‹ki ‹ttihat-Terakki: ‹ki Ayr› Zihniyet, ‹ki Ayr› Siyaset”, Mehmet Ö. Alkan
(ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce I: Tanzimat ve Cumhuriyet’in Birikimi,
‹stanbul: ‹letiflim Yay., 2001.
Barthold, Vasili V., “Halife ve Sultan”, Mir Islama, 1912 [Türkçesi: Hilafet Risaleleri, c. III, ‹stanbul: Klasik Yay., 2003].
Bayur, Yusuf Hikmet, Hindistan Tarihi, 3 cilt, Ankara: TTK, 1987.
Bell, Daniel, “The Return of the Sacred? The Argument on the Future of Religion”, British Journal of Sociology, 1977, sy. 88, s. 419-449.
Bellah, Robert, Beyond Belief: Essays on Religion in a Post-Traditional World, New York:
Harper & Row, 1970.
Bellah, Robert, The Broken Covenant: American Civil Religion in Time of Trial, New York:
The Seabury Press, 1975.
Berger, Peter (ed.), The Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics, Washington, D.C.: Ethics and Public Policy Center, 1999.
Berger, Peter, “Secularism in Retreat” A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam and Secularism in the Middle East, New York: NYU Press, 2000.
Berger, Peter ve Thomas Luckman, The Social Construction of Reality, New York: Doubleday, 1966.
Berger, Peter, The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion, New
York, NY: Anchor Books, 1967.
Berkes, Niyazi, “Historical Background of Turkish Secularism”, R. Frye (ed.), Islam and
the West, The Hague: Mouton, 1957.
Berkes, Niyazi, “Introduction”, Ziya Gökalp, Turkish Nationalism and Western Civilization: Selected Essays of Ziya Gökalp, Londra: George Allen and Unwin, 1959.
616
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
Berkes, Niyazi, “Ziya Gökalp: His Contribution to Turkish Nationalism”, Middle East Journal, 1954, c. VIII, sy. 4.
Berkes, Niyazi, The Development of Secularism in Turkey, New York: Routledge, 1998
[1964].
Birinci, Ali, Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›, ‹stanbul: Dergah Yay., 1990.
Borak, Sadi (ed.), Atatürk ve Din, ‹stanbul: An›l Yay., 1962.
Bourdieu, Pierre, Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste, Londra: Routledge & Kegan Paul, 1984.
Burawoy, M., “Marxism after Communism”, Theory and Society, 2000, sy. 29 (2), s. 151174.
Buzp›nar, fi. Tufan, “II. Abdülhamid Döneminde Osmanl› Hilafetine Muhalafetin Ortaya Ç›k›fl›”, ‹smail Kara (der.), Hilafet Risaleleri, c. I, ‹stanbul: Klasik Yay., 2002.
Buzp›nar, fi. Tufan, “Osmanl› Hilafeti Meselesi: Bir Literatür De¤erlendirmesi”, Türkiye
Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, 2004, c. II, sy. 1.
Buzp›nar, fi. Tufan, “The Question of Caliphate under the Last Ottoman Sultans”, I. Weismann ve F. Zachs (eds.), Ottoman Reform and Muslim Regeneration, Londra: I.
B. Tauris, 2005.
Casanova, J., Public Religions in the Modern World, Chicago, IL: University of Chicago
Press, 1994.
Cleveland, William, A History of the Modern Middle East, San Fransisco: Westiew Pres,
1994.
Çolak, Y., “Language Policy and Official Ideology in Early Republican Turkey”, Middle
Eastern Studies, 2004, c. XL, sy. 6.
Comte, Auguste, Cours de philosophie positive, 4 cilt, Paris: Anthropos, 1969.
Çulcu, M., Hilafetin Kald›r›lmas› Sürecinde Cumhuriyetin ‹lan› ve Lütfi Fikri Davas›, 2
cilt, ‹stanbul: Kastafl, 1992.
Davison, Andrew, “Ziya Gökalp and Provincializing Europe”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 2006, c. XXVI, sy. 3.
Davison, Andrew, Secularism and Revivalism in Turkey: A Hermeneutic Reconsideration,
New Haven ve Londra: Yale University Press, 1998.
Davison, Roderic H., “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the
Nineteenth Century”, American Historical Review, 1953-1954, sy. 59, s. 844–864.
Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton, NJ: Princeton
University Press, 1963.
Davison, Roderic H., Turkey: A Short History, Walkington: The Eothen Press, 1988.
Davuto¤lu, Ahmet, “Philosophical and Institutional Dimensions of Secularization: A
Comparative Analysis”, A. Tamimi ve J. Esposito (eds.), Islam and Secularism in
the Middle East, New York: NYU Press, 2000.
Davuto¤lu, Ahmet, Civilizational Transformation and the Muslim World, Kuala Lumpur:
Quill, 1994.
Dawn, Ernest, “From Ottomanism to Arabism: The Origin of an Ideology”, Albert Hourani ve di¤erleri (eds.), The Modern Middle East, Berkeley ve Los Angeles: UC Press,
1993.
Delanty, G., Social Theory in a Changing World, Londra: Polity Press, 1999.
617
Deringil, Selim, The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in
the Ottoman Empire, 1876–1909, Londra: I.B. Tauris, 1998.
Dobbelaere, K., “Secularization: A Multi-Dimensional Concept”, Current Sociology,
1981, sy. 29, s. 1-216.
Dodd, C. H., Democracy and Development in Turkey, Walkington: The Eothen Press,
1979.
Douglas, Mary, Natural Symbols, New York: Vintage Books, 1970.
Dündar, F., “La fondation de la kurdologie turque et Ziya Gökalp”, European Journal of
Turkish Studies, 2006, sy. 5.
Durkheim, Emile, The Division of Labor in Society, New York: The Free Press, 1947.
Durkheim, Emile, The Elementary Forms of the Religious Life, Londra: George Allen &
Unwin, 1915.
El-Moudden, A., “The Idea of the Caliphate between Moroccans and Ottomans: Political
and Symbolic Stakes in the 16th and 17th Century-Maghrib”, Studia Islamica,
1995, sy. 82, s. 103-112.
el-Taftazani, S., fierhu’l-Meqasid, 5 cilt, Beyrut: ‘Alemu’l-Kütüb.
Engin, Ayd›n, Atatürkçülük’te Dil ve Din, ‹stanbul, 1955.
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i, ‹stanbul: Ötüken Neflriyat, 1995.
Erdem, Sami, “Hilafetin Kald›r›lmas› Sürecinde Teorik Tart›flmalar ve Adliye Vekili Seyyid Bey’in Katk›s›”, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul: Bo¤azici Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.
Erdem, Sami, “Tanzimat Sonras› Osmanl› Hukuk Düflüncesinde F›k›h Usulü Kavramlar›
ve Modern Yaklafl›mlar”, Doktora Tezi, ‹stanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2003.
Erdem, T., Anayasalar ve Seçim Kanunlar› 1876-1982, ‹stanbul: Milliyet Yay., 1982.
Esposito, J, “Islam and Secularism in the Twenty-First Century”, A. Tamimi ve J. Esposito (eds.), Islam and Secularism in the Middle East, New York: NYU Press, 2000.
Feldman, N., The Fall and Rise of the Islamic State, Princeton, NJ: Princeton University
Press, 2008.
Fenn, R, Toward a Theory of Secularization, Storrs, Conn.: Society for the Scientific Study
of Religion, 1978.
Finke, R, ve L. R. Iannaccone, “Supply-side Explanations for Religious Change”, The Annals of the American Association for Political and Social Science, 1993, sy. 27, s.
27-39.
Finke, R. ve R. Stark, “Religious Economies and Sacred Canopies: Religious Mobilization
in American Cities, 1906”, American Sociological Review, 1988, sy. 53, s. 41-59.
Finke, R. ve R. Stark, The Churching of America, 1776-1990: Winners and Losers in our Religious Economy, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1992.
Finke, R., “An Unsecular America”, S. Bruce (ed.), Religion and Modernization: Sociologists and Historians Debate the Secularization Thesis, Oxford: Clarendon, 1992.
Finke, R., “The Consequences of Religious Competition: Supply-side Explanations for
Religious Change”, L. A. Young (ed.), Rational Choice Theory and Religion: Summary and Assessment, New York: Routledge, 1997.
618
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
Fortna, B. C., Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman
Empire, Oxford: Oxford University Press, 2002.
Foucault, Michel, “Powers and Strategies: Interview between Michel Foucault and Revoltes Logiques Collective”, M. Morris ve P. Patton (eds.), Michel Foucault: Power/Truth/Strategy, Sydney: Feral Publications, 1979, s. 48-58.
Foucault, Michel, “Truth and Power: an Interview with Alessandro Fontano and Pasquel Pasquino”, M. Morris ve P. Patton (eds.), Michel Foucault: Power/Truth/Strategy, Sydney: Feral Publications, 1979.
Foucault, Michel, Discipline and Punish: The Birth of the Prison, New York: Random
House, 1979.
Foucault, Michel, The Archaeology of Knowledge, S. Smith (‹ng. çev.) Londra: Tavistock,
1972.
el-Gannufli, R, “Secularism in the Arab Maghreb” A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam
and Secularism in the Middle East, New York: NYU Press, 2000.
Geertz, Clifford, The Interpretation of Cultures, New York: Basic Books, 1973.
Gellner, Ernest, Nations and Nationalism, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1983.
Georgeon, François, Türk Milliyetçili¤inin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876-1935), ‹stanbul: Tarih Vakf›, 2005.
Gibb, Hamilton A. R., “Lutfi Pasha on the Ottoman Caliphate”, Oriens, 1962, sy. 15, s.
287-295.
Gökbilgin, M. Tayyib, Kanuni Sultan Süleyman, ‹stanbul: MEB, 1992.
Gündüz, Mustafa, II. Meflrutiyet’in Klasik Paradigmalar›: ‹çtihad, Sebilü’r-Reflad ve Türk
Yurdu’nda Toplumsal Tezler, Ankara: Lotus Yay., 2007.
Hanio¤lu, M. fiükrü, “Garbc›lar: Their Attitudes toward Religion and their Impact on the
Official Ideology of the Turkish Republic”, Studia Islamica, 1997, c. LXXXVI, sy. 2
Hanio¤lu, M. fiükrü, Bir Siyasal Düflünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, ‹stanbul:
Üçdal Neflriyat, 1981.
Hanio¤lu, M. fiükrü, Preparation for Revolution: The Young Turks, 1902–1908, New York
ve Oxford: Oxford University Press, 2001.
Hanio¤lu, M. fiükrü, The Young Turks in Opposition, New York ve Oxford: Oxford University Press, 1995.
Hawthorn, J., Concise Glossary of Contemporary Literary Theory, Londra: Edward Arnold,
1992.
Heper, Metin, The State Tradition in Turkey, Walkington: The Eothen Press, 1985.
Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp,
Londra: Luzac, 1950.
Heyd, Uriel, Language Reform in Modern Turkey, Kudüs: The Israel Oriental Society,
1954.
Hourani Albert, P. Khoury ve M. Wilson (eds.), The Modern Middle East, Berkeley ve Los
Angeles: University of California Press, 1993.
‹nalc›k, Halil ve Donald Quataert (eds.), An Economic and Social History of the Ottoman
Empire, 1300-1914, 2 cilt, New York: Cambridge University Press, 1994.
‹nalc›k, Halil, “The Nature of the Traditional Society: Turkey”, E. Ward ve D. Rustow
(eds.), Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton, NJ: Princeton
University Press, 1968.
619
‹nan, Afet, M. K. Atatürk’ün El Yaz›lar›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1930.
Jacoby, Tim, Social Power and the Turkish State, Londra ve New York: Frank Cass, 2004.
Jaschke, Gerthard, Yeni Türkiye’de ‹slaml›k [Der Islam In Der Neuen Turkei], çev. H. Örs,
Ankara: Bilgi Yay., 1972.
Jorga, N., Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi, 5 cilt, ‹stanbul: Yeditepe, 2005.
Kabakç›, Enes, “Sauver l’Empire. Modernisation, positivisme et formation de la culture
politique des Jeunes-Turcs (1895-1908)”, Doktora Tezi, Paris: Université Sorbonne (Paris I Panthéon), 2006.
Kaçmazo¤lu, Hac› Bayram, Türk Sosyoloji Tarihine Girifl, ‹stanbul: Birey Yay., 2001.
Kara, ‹smail (ed.), Hilafet Risaleleri, 5 cilt, ‹stanbul: Klasik Yay., 2002-2005.
Kara, ‹smail, “Modernleflme Döneminde Dini Otorite Meselesinin Ele Al›n›fl› ve Problemleri, veya ‘‹slam’da Ruhbanl›k Vard›r’”, A. ‹. Demir (ed.), Dini Otorite, ‹stanbul: Ensar Neflriyat, 2006.
Kara, ‹smail, Biraz Yak›n Tarih, Biraz Uzak Hurafe, ‹stanbul: Kitabevi, 1998.
Kara, ‹smail, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak ‹slam, ‹stanbul: Dergah Yay.,
2008.
Kara, ‹smail, Din ile Modernleflme Aras›nda, ‹stanbul: Dergah Yay., 2003.
Kara, ‹smail, ‹slamc›lar›n Siyasi Görüflleri, c. I, 2. bs., ‹stanbul: Dergah Yay., 2001.
Karal, Enver Ziya, “Devrim ve Laiklik”, E. Z. Ökte (ed.), Atatürk, Din ve Laiklik, ‹stanbul:
Mentefl Matbaas›, 1968.
Karpat, Kemal, “Historical Continuity and Identity Change or How to be Modern Muslim, Ottoman and Turk”, Kemal Karpat (ed.), Ottoman Past and Today’s Turkey,
Leiden: E. J. Brill, 2000.
Karpat, Kemal, The Politicization of Islam, New York: Oxford University Press, 2001.
Karpat, Kemal, “The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908” Kemal Karpat,
Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden: E. J. Brill, 2002.
Karpat, Kemal, Studies on Turkish Politics and Society, Leiden: E. J. Brill, 2004.
Kafl›kç›, O., ‹slam ve Osmanl› Hukukunda Mecelle: Haz›rlan›fl›, Hükümlerinin Tahlili,
Tadil ve Tamamlama Çal›flmalar›, ‹stanbul: Osmanl› Araflt›rmalar› Vakf›, 1997.
Kayal›, Hasan, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, Berkeley: University of California Press, 1997.
Keane, J, “The Limits of Secularism” A. Tamimi ve J. Esposito (ed.), Islam and Secularism
in the Middle East, New York: NYU Press, 2000.
Keddie, Nikki, “Iranian Revolutions in Comparative Perspective”, Albert Hourani ve di¤erleri (eds.), The Modern Middle East, Berkeley ve Los Angeles: UC Press, 1993.
Keddie, Nikki, “Secularism and the State: Towards Clarity and Global Comparison”,
1997, New Left Review, sy. 226.
Kili, Suna, Türk Anayasalar›, ‹stanbul: Tekin Yay., 1982.
Kinross, Patrick, Atatürk: The Rebirth of a Nation, Londra: Weidenfeld & Nicholson,
1964.
Korlaelçi, Murtaza, Pozitivizmin Türkiye’ye Girifli, ‹stanbul: Hece Yay., 2002.
Lambton, Ann, “Social Change in Persia in the Nineteenth Century”, Albert Hourani ve
di¤erleri (eds.), The Modern Middle East, Berkeley ve Los Angeles: UC Press, 1993.
620
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
Lapidus, Ira M., A History of Islamic Societies, Cambridge ve New York: Cambridge University Press, 1988.
Lerner, Daniel, The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, Illinois:
The Free Press of Glencoe, 1958.
Levend, Agah S›rr›, Türk Dilinde Geliflme ve Sadeleflme Evreleri, Ankara: TDK, 1972.
Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Londra ve New York: Oxford University Press, 1961.
Lewis, Bernard, What Went Wrong? The Clash between Islam and Modernity in the Middle East, New York: Oxford University Press, 2002.
Lewis, Geofrey, The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Londra ve New
York: Oxford University Press, 2002.
Luckmann, T., The Invisible Religion: The Problem of Religion in Modern Societies, New
York: Macmillan, 1967.
Mann, Michael, The Sources of Social Power Vol. II: The Rise of Classes and Nation-States, 1760-1914. Cambridge University Press, New York, 1993.
Mann, Michael, The Sources of Social Power. Vol I: A History of Power from the Beginning
to A.D. 1760, Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
Mardin, fierif, “Religion and Secularism in Turkey”, A. Kazanc›gil ve E. Özbudun (eds.),
Atatürk: Founder of a Modern State, Londra: A. C. Hurst and Company, 1983.
Mardin, fierif, “Some Notes on an Early Phase in the Modernization of Communications
in Turkey”, Comparative Studies in Society and History, 1960-61, sy. 3, s. 250-271.
Mardin, fierif, “Turkish Islamic Exceptionalism Yesterday and Today: Continuity, Rupture and Reconstruction in Operational Codes”, Turkish Studies, 2005, c. VI, sy. 2.
Mardin, fierif, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Laik Modelin Oluflumu”, Devlet ve Din ‹liflkileri: Farkl› Modeller, Konseptler ve Tecrübeler, Ankara: Konrad Adenauer Vakf›,
2003.
Mardin, fierif, Din ve ‹deoloji, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1983.
Mardin, fierif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1983.
Mardin, fierif, Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bediuzzaman
Said Nursi, Albany ve New York: SUNY Press, 1989.
Mardin, fierif, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1962.
Mardin, fierif, Türkiye’de Din ve Siyaset, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 1991.
Martin, David, A General Theory of Secularization, Oxford: Blackwell, 1978.
Marx, Karl ve Friedrich Engels, The German Ideology, New York: International Publishers
Co, 1970.
Mert, Nuray, Laiklik Tart›flmas›na Kavramsal Bir Bak›fl: Cumhuriyet Kurulurken Laik
Düflünce, ‹stanbul: Ba¤lam, 1994.
Merto¤lu, Suvat, “Osmanl›’da II. Meflrutiyet Sonras› Modern Tefsir Anlay›fl› (S›rat-› Müstakim/Sebilürreflad Dergisi Örne¤i: 1908-1914)”, Doktora Tezi, ‹stanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
Merto¤lu, Suvat, “Reflid R›za’da Hilafet Düflüncesi: Bir Kronoloji ve Tahlil Denemesi”, ‹smail Kara (ed.), Hilafet Risaleleri, ‹stanbul: Klasik Yay., 2005, c. V.
Messick, B., The Calligraphic State: Textual Domination and History in a Muslim Society,
Berkeley ve Los Angeles: University of California Press, 1996.
621
Mills, S., Discourse, Londra & New York: Routledge, 1997.
Moaddel, M., Islamic Modernism, Nationalism, and Fundamentalism: Episode and Discourse, Chicago, IL: The University of Chicago Press, 2005.
Mohammadi, A. S. ve A. Mohammadi, Small Media, Big Revolution: Communication,
Culture, and the Iranian Revolution, Minneapolis: University of Minnesota
Press, 1994.
Montesquieu, C. S., De l’esprit de lois, Paris: Didot, 1834.
Mughul, M. Y., Kanuni Devri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, 1987.
Öke, Mim Kemal, Mustafa Kemal Pafla ve ‹slam Dünyas›: Hilafet Hareketi, ‹stanbul: Aksoy, 1999.
Öklem, N., Hilafetin Sonu, ‹zmir: Ege Üniversitesi Yay., 1981.
Oktay, Cemil, “Hum Zamirinin Serencam›: Kanun-› Esasi ‹lan›na Muhalefet Üzerine Bir
Deneme”, Hum Zamirinin Serencam›, ‹stanbul: Ba¤lam Yay., 1991.
Ökte, E. Z. (ed.), Atatürk, Din ve Laiklik, ‹stanbul: Mentefl Matbaas›, 1968.
Ortayl›, ‹lber, “Mustafa Reflit ve Midhat Paflalarla A. Comte ve Pozitivistler”, Tarih ve
Toplum, 1985, c. III, sy. 14.
Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹stanbul: Hil Yay., 1983.
Özbudun, Ergun, 1921 Anayasas›, Ankara: Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, 1992.
Özcan, Azmi, Pan–‹slamizm: Osmanl› Devleti Hindistan Müslümanlar› ve ‹ngiltere (1877
- 1924), ‹stanbul: ‹SAM, 1997.
Özflenel, Mehmet, “Gelenek ile Modernite Aras›nda Bir Sentez Denemesi: Seyyid Süleyman Nedvi (1884-1953)”, Divan: Disiplinleraras› Çal›flmalar Dergisi, 2006, c. XI,
sy. 21.
Öztuna, Y›lmaz, Osmanl› Devleti Tarihi I, ‹stanbul: Ötüken Yay., 2004.
Özyürek, Esra, Nostalgia for the Modern: State Secularism and Everyday Politics in Turkey, Durham: Duke University Pres, 2006.
Parla, Taha, Social and Political Thought of Ziya Gökalp, 1876-1924, Leiden: E. J. Brill,
1985.
Parsons, Talcoot, The Social System, New York: Free Press, 1951.
Quataert, Donald, “The Age of Reforms; 1812-1914”, Halil ‹nalc›k ve Donald Quataert
(eds.), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, c. II,
New York: Cambridge University Press, 1994.
Ra’if, A., el-Hilâfetü mine’l-Saqîfe ilâ Kerbelâ, Kahire: ez-Zehrâ li’l-Ilâmi’l-Arabî, 1999.
Ramsaur, Ernest Edmondson, The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1908, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1957.
Rousseau, Jean Jacques, Du contrat social ou principes du droit politique, Paris: Garnier
Flammarion, 1762/1993.
Rustow, D. A., “The Modernization of Turkey in Historical and Comparative Perspective”, Kemal Karpat ve di¤erleri, Social Change and Politics in Turkey: A StructuralHistorical Analysis, Leiden: E. J. Brill, 1973.
Saint-Prot, C., Le nationalisme arabe: Alternative à l’intégrisme, Paris: Ellipses, 1995.
Saint-Simon, Henri de, Nouveau christianisme, Paris: Au bureau du Globe, 1832.
Shaw, Stanford J. ve Ezel Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, 2 cilt,
New York: Cambridge University Press, 1977.
622
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
Shaw, Stanford J., From Empire to Republic: The Turkish War of National Liberation,
1918-1923, Ankara: TTK/Turkish Historical Society, 2000.
Sherrill, C. H., A Year’s Embassy to Mustafa Kemal, New York ve Londra: C. Scribner’s
Sons, 1934.
Shissler, Holy, Between Two Empires: Ahmet A¤ao¤lu and the New Turkey, Londra: IB
Tauris, 2003.
Silverstein, Brian, “Disciplines of Presence in Modern Turkey: Discourse, Companionship and the Mass Mediation of Islamic Practice”, Cultural Anthropology, 2008, c.
XXIII, sy. 1.
Silverstein, Brian, “Islam and Modernity in Turkey: Power, Tradition and Historicity in
the European Provinces of the Muslim World”, Anthropological Quarterly, 2003,
c. LXXVI, sy. 3.
Smart, B., Facing Modernity, Londra: Sage, 1999.
Smith, C., “Introduction: Rethinking the Secularization of American Public Life”, C.
Smith (ed.), The Secular Revolution: Power, Interests, and Conflict in the Secularization of American Public Life, Berkeley ve Los Angeles: University of California Press, 2003.
Smith, W., The Meaning and End of Religion, Minneapolis: Fortress Press, 1991.
Sohrabi, Nader, “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman
Empire, Iran, and Russia, 1905-1908”, The American Journal of Sociology, 1995, c.
100, sy. 6.
Somel, Selçuk Akflin, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire,
1839–1908: Islamization, Autocracy, and Discipline, Leiden: Brill, 2001.
Stark, R. ve L. R. Iannaccone, “Rational Choice Propositions about Religious Movements”, Religion and the Social Order, 1993, sy. 3A, s. 241-261.
Starrett, G., Putting Islam to Work: Education, Politics, and Religious Transformation in
Egypt, Berkeley: University of California Press, 1998.
Sumer, F., “Yavuz Selim Halifeli¤i Devrald› m›?”, Belleten, 1992, c. LVI, sy. 217.
Tamimi Azzam ve John Esposito, Islam and Secularism in the Middle East, New York:
NYU Press, 2000.
Tamimi, A., “The Origins of Arab Secularism”, A. Tamimi ve J. Esposito (eds.), Islam and
Secularism in the Middle East, New York: NYU Press, 2000.
Tanör, Bülent, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri (1789 - 1980), ‹stanbul: AFA, 1995.
Taylor, A. R., The Islamic Question in Middle East Politics, Boulder ve Londra: Westview
Press, 1988.
Taylor, Charles, “Two Theories of Modernity”, D. P. Goankar (ed.), Alternative Modernities, Durham ve Londra: Duke University Press, 2001.
Teveto¤lu, F., “Atatürk’ün Minber Gazetesi’nde Kulland›¤› Takma Ad›: Hatib,” Milli Kültür, Aral›k 1988.
Toprak, Zafer, ‹ttihat-Terakki ve Devletçilik, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay., 1995.
Toprak, Zafer, Milli ‹ktisat-Milli Burjuvazi, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay., 1995.
Tschannen O. (1991) “The Secularization Paradigm: A Systematization” Journal for the
Scientific Study of Religion, 30: 395-415.
Tunaya, Tar›k Zafer, Devrim Hareketleri ‹çinde Atatürk ve Atatürkçülük, ‹stanbul: Turhan Yay., 1981.
623
Tunaya, Tar›k Zafer, ‹slamc›l›k Cereyan›, ‹stanbul: Baha Matbaas›, 1962.
Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, ‹stanbul: y.y., 1952.
Tunçay, Mete, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulmas› (1923-1931), ‹stanbul: Cem
Yay., 1992.
Tunçay M. and E. J. Zürcher (eds.), Socialism and Nationalism in the Ottoman Empire
1876-1923, London: I.B. Tauris, 2004.
Türköne, Mümtaz’er, Siyasi ‹deoloji Olarak ‹slamc›l›¤›n Do¤uflu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay.,
1991.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tarihi. ‹stanbul: Ülken Yay›nlar›,
1994/1966.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti’nin ‹lmiye Teflkilat›, Ankara: TTK, 1988.
Ward, E. ve D. Rustow (eds.), Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton,
NJ: Princeton University Press, 1968.
Weber, Max, The Sociology of Religion, Boston: Beacon, 1963.
Weber, Max, The Theory of Social and Economic Organization, New York: Oxford University Press, 1947.
Wilson, B., Religion in Secular Society: A Sociological Comment. Londra: C.A. Watts, 1966.
Worringer, R., “‘Sick Man of Europe’ or ‘Japan of the Near East’?: Constructing Ottoman
Modernity in The Hamidian and Young Turk Eras”, International Journal of
Middle East Studies, 2004, sy. 36, s. 207–230.
Wuthnow, R., Meaning and Moral Order: Explorations in Cultural Analysis, Berkeley ve
Los Angeles: University of California Press, 1987.
Yakut, E., fieyhülislaml›k: Yenileflme Döneminde Devlet ve Din, Ankara: Kitap Yay›nevi,
2005.
Y›ld›r›m, R., 20. Yüzy›l ‹slam Dünyas›nda Hilafet Tart›flmalar›, ‹stanbul: Anka, 2004.
Yorulmaz, H. (ed.), Tanzimattan Cumhuriyete Alfabe Tart›flmalar›, ‹stanbul: Kitabevi,
1995.
Zallum, A., How the Khilafah was Destroyed, Yeni Delhi: Milli Publications, 2002.
Zürcher, Eric Jan, “The Ottoman Sources of Kemalist Thought”, Elizabeth Özdalga (ed.),
Late Ottoman Society: the Intellectual Legacy, Londra: Routledge–Curzon, 2005.
Zürcher, Eric Jan, “Young Turks, Ottoman Muslims and Turkish Nationalists: Identity
Politics 1908-1938”, Kemal Karpat (ed.), Ottoman Past and Today’s Turkey, Leiden: E. J. Brill, 2000.
Zürcher, Eric Jan, The Unionist Factor: The Role of the Committee of Union and Progress
in the Turkish National Movement, 1905-1926, Leiden: E.J. Brill, 1984.
Zürcher, Eric Jan, Turkey: A Modern History, Londra: I. B. Tauris, 1993.
624
TAL‹D, 6(11), 2008, N. Ard›ç
Türk Sekülerleflmesi ‹ncelemelerinde
Paradigma De¤iflimine Do¤ru
Nurullah ARDIÇ
Özet
Sekülerleflme süreci XVIII. yüzy›l›n bafl›ndan bu yana daima Osmanl›-Türk modernleflmesinin önemli bir boyutunu oluflturmufltur. Bununla beraber, bu önemli konu
üzerine ba¤›ms›z bir literatür ortaya ç›kmam›fl, modernleflme sürecinin farkl› vecheleri hakk›nda yap›lan tarihsel ve sosyolojik çal›flmalar›n bir k›sm›nda sekülerleflme konusuna da yer verilmifltir. Bu makalede önce mevcut din sosyolojisi literatürünün genel bir resmi verilerek sekülerleflme kavram›n›n Bat›’daki düflünsel ve tarihsel ba¤lam› ile Bat›-d›fl› dünya aç›s›ndan s›n›rl›l›klar› k›saca tart›fl›ld›ktan sonra Türkiye özelinde din ve sekülarizm aras›ndaki iliflkiye dair mevcut ‘literatür’ elefltirel bir bak›flla incelenecek ve bu çal›flmalar›n “çat›flma” ve “intibak” paradigmalar› ad›n› verdi¤imiz iki
ana yaklafl›mdan müteflekkil bir modeli ortaya konmaya çal›fl›lacakt›r. Bu çerçevede,
söz konusu yaklafl›mlar ana temsilcileri üzerinden mukayese edilerek aralar›ndaki
farklar ve benzerlikler ortaya konulacak; ayr›ca, sekülerleflme incelemelerinin gitmekte oldu¤u yön ve gelece¤ine dair bir fikir vermesi aç›s›ndan genç kuflak sosyal bilimcilerin birtak›m çal›flmalar›na da de¤inilecektir.
Anahtar Kelimeler: Çat›flma, ‹ntibak, ‹slam, Modernleflme, Sekülerleflme.
A Paradigm Shift in the Study of Secularization in Turkey?
Nurullah ARDIÇ
Abstract
Secularization has always been a significant dimension of the Ottoman-Turkish modernization since the early 18th century. However, there is no independent literature
on this important topic; rather, many historical and sociological studies on the larger
modernization process discuss secularization usually in a residual manner. After presenting the general picture of the sociology of religion literature and briefly discussing
the conceptual and historical context of secularization in the West as well as its limitations for the non-Western world, this article aims to critically analyze, and present
a model of, the existing ‘literature’ on the relationship between religion and secularism in Turkey by dividing it into two broad perspectives, which I call “conflict” and
“accommodation” paradigms. These approaches will be compared and contrasted
through an examination of their main representatives in the literature, focusing on a
set of both the older and younger generations of social scientists, which may provide
the reader with an idea about the current direction and the future of the study of secularization in Turkey.
Keywords: Accommodation, Conflict, Islam, Modernization, Secularization.

Türk Sekülerleflmesi ‹ncelemelerinde Paradigma De¤iflimine Do¤ru

Transkript

Benzer belgeler