Türkiye Müzelerindeki Suriye Tipi Rölikerler

Transkript

Sanat Tarihi Dergisi
SayÕ/Number XVIII/1
Nisan / April 2009, 1-23
TÜRKøYE MÜZELERø’NDEKø SURøYE TøPø RÖLøKERLER
Ayúe AydÕn*
ÖZET
Lahit formlu rölikerlerin 0,90 m.-1,44 m. arasÕnda de÷iúen ölçüleriyle gerçek
lahit boyutlarÕna yaklaúanlarÕ vardÕr.
Bu büyük rölikerler, Suriye’deki kiliselerde bema yanÕndaki yan odalarda in
situ olarak bulunduklarÕ için bu bölgenin ismi ile anÕlmÕúlardÕr.
Türkiye müzelerinde de Suriye Bölgesi özellikleri gösteren rölikerler Hatay,
østanbul Arkeoloji, øznik, Kahramanmaraú Müzesi, Malatya, Sivas ve ùanlÕurfa
Müzesi’ndeki sekiz eserdir. Bunlardan Hatay, øznik ve Kahramanmaraú Müzesi’ndeki
bir röliker; kapak ve gövdesiyle tüm, Malatya, Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki
örnekler röliker gövdesi, østanbul Arkeoloji ve Kahramanmaraú Müzesi’ndeki bir örnek
ise röliker kapa÷ÕdÕr.
Malatya Müzesi’ndeki röliker gövdesi sade-bezemesizdir. Hatay, øznik,
Kahramanmaraú, Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki rölikerin gövde ve kapaklarÕnda haç
motifi bulunmaktadÕr. Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gövdeleri ise figürlü
bezeme yanÕ sÕra bitkisel süslemelidir. Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker
gövdeleri ise figürlü bezeme yanÕ sÕra bitkisel süslemelidir.
Türkiye müzelerindeki Suriye tipi rölikerler özellikleri göz önüne alÕndÕ÷Õnda
5.-6.yüzyÕllar arasÕna tarihlenmektedir.
Anahtar kelimeler: Röliker, Suriye, Lahit, Türkiye, Müze
ABSTRACT
Sarcophagus shaped reliquaries are as nearly same as genuine sarcophagus size
with their 0,90mt.-1,44mt. dimensions. These huge reliquaries were mentioned by the
name of the region where they have been as “situ” in the conjunction rooms near bema
at the churches of Syria.
The eight reliquaries which has Syrian region characteristics could be found at;
Hatay Museum, Istanbul Archeological Museum, Iznik Museum, Kahramanmaras
Museum, and museums at Malatya, Sivas and Sanliurfa. The reliquaries found in Hatay,
Iznik and Kahramanmaras Museums are whole with their top covers and the body. The
Ayúe AydÕn
other samples found in Malatya, Sivas and Sanliurfa museums are only the body where
the museums in Istanbul and Kahramanmaras have only top covers of the reliquaries.
The reliquary body in Malatya museum has no ornaments on it (plain). There is
a cross motif at the cover and body parts of the reliquaries found in Hatay, Iznik,
Kahramanmaras, Sivas and Sanliurfa Museums. There are geometrical motifs both at
the cover and body parts of the reliquary samples in Hatay and Istanbul Archeology
Museums. The reliquaries found in Sivas and Sanliurfa Museums have figurative
ornaments and floral designs at their bodies.
Considering their characteristics, the Syrian type reliquaries at the museums of
Turkey dated to 5th – 6th. centuries.
Key Words: reliquar, Syria, sarcophagus, Turkey, museum
HÕristiyan inancÕnda, dini yaúam biçimi olarak seçip, do÷al yollarla ölen Aziz
ve erken yüzyÕllarda inancÕ u÷runa öldürülerek Martir unvanÕ alan kiúiler, TanrÕ ile
insan arasÕnda aracÕ rolü üstlenmiú, inananlarÕn günahlarÕnÕn affÕ için TanrÕya ricada
bulunmuúlardÕr. AracÕlarÕnÕ yakÕnÕnda görmek ya da onlarÕn mezarlarÕ etrafÕnda
gömülerek Son Mahúer Günü’nde günahlarÕnÕn affÕnÕ garanti altÕna almak isteyen
inananlar, Aziz-Martir ve Rölik Kültü’nün 2.yüzyÕl ortalarÕndan itibaren HÕristiyan
inancÕna yerleúmesini sa÷lamÕúlardÕr. Bundan sonraki aúama aziz ve martirlerin
mezarlarÕnÕn açÕlmasÕ, içlerindeki röliklerin yani ölünün fiziksel kalÕntÕsÕnÕn alÕnÕp,
kiliselerde onlara özel ayrÕlan mekânlarda ya da ùükran Ayini’nin en önemli bölümü
olan øsa’nÕn et ve kanÕnÕn ekmek ve úaraba dönüúüm töreninin gerçekleúti÷i altarÕn
altÕnda yer vermektir. Bunu yaparken de özenle birden fazla parçaya ayrÕlan asÕl rölik ile
aziz ve martirin yaúadÕ÷Õ süre içinde kendisine, öldükten sonra ise fiziksel kalÕntÕsÕna
temas eden (giysi parçasÕ, kullandÕ÷Õ eúyalar vb.) ikinci derece rölikler, röliker adÕ
verilen özel kutulara yerleútirilmiútir. Röliker çeúitlerinden biri, Antik dünyada
insanlarÕn öldükten sonraki evleri úeklinde yorumlandÕklarÕ için, kapaklarÕ çatÕ
formundaki lahitlerden esinlenerek yapÕlan lahit formundaki rölikerlerdir. Bunlar altar
altÕna yerleútirilecek kadar küçük ya da kendisine ayrÕlan mekânda hemen görülebilecek
büyüklükte yapÕlmÕúlardÕr1.
* Prof. Dr., Mu÷la Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü 48000 KötekliMUöLA [email protected]
Rölikerlerin bulundu÷u Hatay, østanbul Arkeoloji, øznik, Kahramanmaraú, Malatya, Sivas,
ùanlÕurfa Müzeleri çalÕúanlarÕna, makalenin kütüphane çalÕúmasÕnÕn Berlin, Alman Arkeoloji
Enstitüsü’nde (DAI) gerçekleúmesini sa÷layan PD Dr. Felix Pirson ve Prof. Dr. Hans-Joachim
Gehrke’ye çok teúekkür ederim.
1
Th. Baumeister, “Heiligenverehrung I”, RAC XIV, 1988, 96-150; A. Angenendt, “Der Kult der
Reliquien”, bk.: A. Legner (Hrsg.), Reliquien, Verehrung und Verklärung (1989) 9-24.; B.
2 Sanat Tarihi Dergisi
Türkiye Müzeleri’ndeki Suriye Tipi Rölikerler
Gerçek lahit ölçülerine ulaúmamakla birlikte, içlerinde genellikle asÕl rölikten
bir parça ya da ikinci derece rölik bulunan lahit formundaki rölikerler, Suriye’de kilise
içinde kendileri için ayrÕlmÕú bema yanÕndaki odalarda yer almÕútÕr. Böylece Suriye’deki
kilise yaúamÕnda önemli bir yere sahip olan martir kültü, kilise içinde martyrion adÕyla
anÕlan mekânlarla nesnel olarak da kendini göstermiútir (Çiz. 1)2.
Çiz. 1 Suriye, Resafa Kutsal Haç Kilisesi Aziz Sergios Martyrionu olarak
düzenlenen kuzey yan odasÕndaki azize ait lahit formundaki röliker (T. Ulbert, Resafa
II, Die Basilika des heiligen Kreuzes in Resafa-Sergiupolis (1986) 58 Abb. 33)
4. yüzyÕlÕn ikinci yarÕsÕndan baúlayarak Suriye kiliselerinde bemanÕn kuzey ya
da güneyindeki yan odalardan biri martyrion olarak adlandÕrÕlÕr. 5. yüzyÕl baúlarÕndan
itibaren bu odanÕn kapÕ açÕklÕ÷Õ, yerini geniú bir arkada bÕrakarak, odanÕn önemi
Kötting, “Die Anfänge der christlichen Heiligenverehrung in der Auseinandersetzung mit
Analogien außerhalb der Kirche”, bk.: P. Dinzelbacher-D. R. Bauer (Hrsg.), Heiligenverehrung
in Geschichte und Gegenwart (1990) 67-80.; G. Mietke, “Wundertätige Pilgerandenken,
Reliquien und ihr Bildschmuck”, bk.: M. Brandt-A. Effenberger (Hrsg.), Byzanz. Die Macht der
Bilder (1998), 49 vd.
2
G. Descoeudres, Die Pastophorien im syro-byzantinischen Osten (1983) 5. 16. 22 vd.
Antakya’da güney, Apameia’da ise kuzey yan oda martyrion olarak kullanÕlmÕútÕr; J. Lassus,
Sanctuaries chrétiens de Syrie (1947) 162 vd.; B. Schellewald, “Zur Typologie, Entwicklung
und Funktion von Oberräumen in Syrien, Armenien und Byzanz”, JbAC 27/28, 1984/85, 173.
175 vd.; H.C. Butler, Early Churches in Syria 4th-7th Centuries (1929) 49 vd.
Sanat Tarihi Dergisi 3
Ayúe AydÕn
vurgulanÕr. Bu tür odalara halkÕn girmesine de izin verilmiútir3. MartyrionlarÕn içinde
bir ya da daha fazla lahit formunda röliker yer almÕútÕr. Özellikle Kuzey Suriye’de
rölikerlere sahip martyrionu olan kiliseler, burada 5. yüzyÕldan itibaren martir kültünün
yaygÕn oldu÷unu gösterir.
Suriye’deki kiliselerde bema yanÕndaki yan odalarda in situ olarak
bulunduklarÕ için bu bölgenin ismini alan lahit formlu rölikerler, di÷er röliker gruplarÕna
kÕyasla farklÕdÕr. Bu rölikerlerin ortak özellikleri úunlardÕr (Res. 1; Çiz. 2): Di÷er
rölikerlerle kÕyaslandÕ÷Õnda ilk dikkati çeken boyutlarÕndaki farklÕlÕktÕr. 0,90 m.-1,44 m.
arasÕnda de÷iúen ölçüleriyle gerçek lahit boyutlarÕna yaklaúan oldukça büyük eserlerdir.
Malzeme genellikle kireçtaúÕ ya da bazalttÕr, mermer kullanÕmÕ ise azdÕr. ønce ve temiz
iúçilik yerine daha özensiz bir iúçilik gösterirler. Gövdede silme ya da profiller sadece
çerçeve oluúturmak için kullanÕlmÕútÕr. Oldukça az geometrik ya da figürlü bezemeye
Çiz. 2 Suriye bölgesi özellikleri taúÕyan lahit formundaki röliker (M.T. Canivet, Huarte
(IV-VI) (1987), 125 Fig. 28)
sahiptirler. Süsleme ya uzun yüzlerden sadece biri ya da bir uzun yüz ile iki dar yüzde
yapÕlmÕútÕr. KapaklarÕ ise genelde bezemesizdir. Altar altÕna koymak yerine kiliselerde
3
Descoeudres 1983, 16; J. Lassus, “Syrien”, bk.: B. Brenk (Hrsg.), Spätantike und frühes
Christentum (1977) 215; L. Wamser-G. Zahlhaas (Hrsg.), Rom und Byzanz. Archäologische
Kostbarkeiten aus Bayern (1998) 24.
kendileri için düzenlenmiú özel odalarda taútan bir kaide ya da masa üzerine konulup,
rahatça görülebilen bu rölikerler içinde4, birden fazla martir ya da azize ait rölik bir
arada yer almÕútÕr5. Suriye Bölgesi rölikerlerinin özelliklerinden biri de kapak ve
gövdede deliklere sahip olmalarÕdÕr. Kapaktaki delikten akÕtÕlan sÕvÕ, gövdedeki uzun ya
da dar yüzdeki ön kÕsÕmlarÕ, kurna benzeri bir kuruluúa sahip deliklerden çÕkarak
biriktirilip, isteyenlere verilmiútir. AsÕl rölike temas eden ve böylece kutsal hale gelen
sÕvÕ, ikinci derece rölik olarak úiúelere konup evlerde korunmuú, bunlardan mucize
gerçekleútirmeleri beklenmiútir. Kutsal sÕvÕnÕn kullanÕm alanÕ geniútir. HastalÕklara úifa
bulmak yanÕ sÕra, kötü ruhlardan ya da alkol ba÷ÕmlÕlÕ÷Õndan kurtulmak için de
kullanÕlmÕútÕr6. Suriye Bölgesi rölikerleri genel olarak 5.-6. hatta 7.yüzyÕla tarihlenir.
Türkiye müzelerinde belirleyebildi÷imiz rölikerlerden Suriye Bölgesi
özellikleri gösterenler Hatay, østanbul Arkeoloji, øznik, Malatya, Sivas ve ùanlÕurfa
Müzesi’nde bir, Kahramanmaraú Müzesi’nde iki olmak üzere toplam sekiz röliker,
kapak ve gövdesidir7. Bunlardan Hatay, øznik ve Kahramanmaraú Müzesi’ndeki bir
röliker; kapak ve gövdesiyle tüm, Malatya, Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki örnekler
röliker gövdesi, østanbul Arkeoloji ve Kahramanmaraú Müzesi’ndeki bir örnek ise
röliker kapa÷ÕdÕr. Malatya Müzesi’ndeki röliker gövdesi sade-bezemesiz iken; Hatay,
øznik, Kahramanmaraú, Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gövde ve kapaklarÕnda
haç motifi; Hatay ve østanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki örneklerin kapak ya da
gövdelerinde geometrik bezeme; Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gövdelerinde
ise figürlü bezeme yanÕ sÕra bitkisel süsleme yer alÕr.
øsa’nÕn zaferini simgeleyen, büyülü bir güce sahip oldu÷una inanÕlan haç ile
ilgili düúüncelerin temelini Paulus’un yazdÕ÷Õ mektuplar oluúturur8. Ona göre øsa’nÕn
yaúadÕ÷Õ haç üzerindeki ölüm, göklere yükseltilmenin bir úartÕ olup, Âdem aracÕlÕ÷Õyla
tüm insanlÕ÷a geçen günahtan kurtuluúu, TanrÕnÕn hikmetini, adaletini ve gücünü ifade
eder. Bu nedenle haç, içinde øsa’nÕn ö÷retisini benimsedi÷i için öldürülmüú olan
martirlere ait rölikleri barÕndÕran rölikerler üzerinde sÕk kullanÕlan bir motiftir9.
4
Descoeudres 1983, 16 vd.; H. Buschhausen, Die spätrömischen Metallscrinia und
frühchristlichen Reliquiare, I. Teil: Katalog (1971) 303; E. M. Ruprechtsberger (Hrsg.), Syrien
von den Aposteln zu den Kalifen (1993) 228 Abb. 24; C. Strube, Die “Toten Städte” Stadt und
Land in Nordsyrien während der Spätantike (1996) 42 vd. Abb. 73-74.
5
Strube 1996, 43.
6
C. Stiegemann (Hrsg.), Frühchristliche Kunst in Rom und Konstantinopel (1996) 54.
7
Gerekli izin alÕnamadÕ÷Õ için çalÕúÕlamayan øzmit Müzesi’ndeki dört röliker de bu gruba
girmektedir.
8
Filiplilere Mektup Bap. 2,5-11; Korintoslulara Birinci Mektup Bap. 1,12; RomalÕlara Mektup
Bap. 5,12-18; GalatyalÕlara Mektup Bap. 3,14; A. Schimmel, Dinler Tarihine Giriú (1959) 127
vd.
9
Wamser-Zahlhaas 1998, 24.
Ayúe AydÕn
ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gibi bazÕ röliker gövde ya da kapa÷Õna oyulan
haç yüzeyinin perdahlanmamÕú olmasÕ bunun üzerine kakma tekni÷inin uygulandÕ÷ÕnÕ
gösterir. Adana, østanbul Arkeoloji, øznik ve Tokat Müzesi’ndeki rölikerler haç
yüzeyine farklÕ bir metalin kakma tekni÷inde uygulandÕ÷Õ örneklerdir10.
Türkiye müzelerinde figürlü bezemeye sahip olan röliker sayÕsÕ azdÕr11.
Bunlardan Sivas Müzesi’ndeki rölikerde yandan, sola do÷ru yönelmiú bir koç tasviri yer
alÕr. Koç sÕrtÕnda bir haç taúÕmaktadÕr. SÕrtÕnda haç taúÕyan hayvan motifi bazÕ ambon
levhalarÕnda ya da lahitlerde de görülür12. Sivas Müzesi’ndeki rölikerde stilize akanthus
yapraklarÕ, merkezdeki hayvan figürünün iki yanÕnda yer almÕútÕr.
Di÷er figürlü örnek ùanlÕurfa Müzesi’ndeki rölikerdir. Burada ön yüzde
merkeze do÷ru ilerleyen iki da÷ keçisi, yanlarda da birer diúi keçi tasvir edilmiútir.
Genel olarak de÷erlendirildi÷inde de hayvan figürlü röliker sayÕsÕnÕn az oldu÷u
dikkat çeker13. Bunlardan ùanlÕurfa Müzesi’ndeki rölikerde oldu÷u gibi figürlerin
antitetik yani karúÕlÕklÕ olarak birbirlerine do÷ru ilerleyen pozisyonda tasvir edildi÷i
örnekler Kuzey Suriye merkezli iki rölikerdir. Bu rölikerlerde de ùanlÕurfa
Müzesi’ndeki rölikerde oldu÷u gibi uzun yüzlerden birinde ortada bir delik ve kurnasÕ,
bunun iki yanÕnda ise merkeze, daha do÷rusu kurnaya do÷ru yönelmiú Paris örne÷inde
birer tavus kuúu, Kopenhag örne÷inde ise birer kuú figürüne yer verilmiútir14. Antitetik
olarak düzenlenmiú hayvan figürleri Erken HÕristiyanlÕk-Bizans SanatÕ’nda levhalar,
lahitler, mozaik ve duvar resimlerinde de görülür15. Genellikle merkezde yer alan haça,
øsa monogramÕna ya da su dolu kaba yönelmiú inançlÕ insanÕ sembolize eden koyun,
10
Benzer bir örnek bkz. A. al-Karim Fadil al-Miyar, Ebu Lunya’nÕn BatmasÕnÕn KanÕtÕ (Tarihsiz)
34.
11
ønsan figürünün iúlendi÷i daha do÷rusu Eski ve Yeni Ahitten konularÕn iúlendi÷i bir örnek
Ravenna, Baúpiskopos Müzesi’ndeki Aziz Quiricus ve Azize Julitta için yapÕlan röliker
gövdesidir. F. W. Deichmann, Ravenna. Geschichte und Monumente (1969) 75. 88 Abb. 122125.
12
Levhalar için bkz. E. Russo, Sculture del complesso eufrasiano di Parenzo (1990) 208 vd. Fig.
178, 243 vd. Fig. 216; Lahitler için bkz. G. Koch, Frühchristliche Sarkophage (2000) 389 Abb.
107.
13
G. Koch, “Ein frühchristliches Reliquiar in Berat”, JbAC 18, 1991, 237 vd. Taf. 37 a-f; J.
Fleischer-Ø. Hjort-M. B. Rasmussen (ed.), Byzantium. Late Antique and Byzantine Art in
Scandinavian Collections (1996) 65 vd. Abb. 33; Der Louvre. Ägypten, Vorderer Orient,
Klassische Antike (1991) 287.
14
Fleischer-Hjort-Rasmussen 1996, 65 vd. Abb. 33; Der Louvre 1991, 287.
15
Levhalar için bkz. T. Ulbert, “Untersuchungen zu den byzantinischen Reliefplatten des 6. bis 8.
Jahrhunderts”, IstMitt 19/20, 1969/1970, 356 vd.; Deichmann 1969, 58 vd.; Lahitler için bkz. J.
Kollwitz-H. Herdejürgen, Die ravennatischen Sarkophage, ASR VIII 2 (1979) Kat. B
3.9.13.15.16.18.19.22.23.30.31.33; Mozaik ve duvar resimleri için bkz. B. Brenk, Spätantike
und frühes Christentum (1977) 135. 137. 220a. 379a. 383.
geyik, güvercin ya da tavus kuúu gibi cennete ait hayvan figürleri, bu tür
kompozisyonlarda kullanÕlmÕútÕr. Suriye merkezli iki rölikerde ise haç ya da su dolu kap
yerine delikten çÕkan kutsal sÕvÕnÕn biriktirildi÷i kurnaya yönelmiú hayvan figürleri söz
konusudur. ùanlÕurfa Müzesi’ndeki rölikerde de aynÕ kompozisyon görülür. Ancak
sonradan eklendi÷ini düúündü÷ümüz kakma bir haç da hemen deli÷in altÕnda yer
almÕútÕr. AynÕ delik, örne÷imizin di÷er uzun yüzünde de vardÕr. Burada oldukça
yÕpranmÕú olmalarÕna ra÷men yine bu deli÷e do÷ru yönelmiú iki da÷ keçisi tasviri
görülebilmektedir. Rölikerin dar yüzlerinde ise birer diúi keçi yer almÕútÕr. Dört yüzünün
de bu úekilde figürlü oluúu, rölikerin bir kilisede kendisi için ayrÕlmÕú özel bir mekânda
dört yönden de rahatça görülebildi÷ini göstermektedir.
Hatay ve østanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki rölikerler Suriye Bölgesi özellikleri
gösterdikleri, geometrik bezemeleri alçak ve yüksek kabartma tekni÷inde yapÕldÕ÷Õ için
5.-6. yüzyÕla tarihlendirilebilir. AyrÕca Hatay Müzesi’ndeki ve Kahramanmaraú
Müzesi’ndeki iki rölikerde kapak ya da gövdede haç motifinin olmasÕ, benzer haç
motifli örneklerde oldu÷u gibi bunlarÕ da 5.-6. yüzyÕla tarihlemeyi sa÷lar16.
T. Ulbert figürlü levhalar üzerine yaptÕ÷Õ çalÕúmasÕnda bazÕ stil dönemleri
belirlemiútir17. Bu dönemlerden yola çÕkarak Sivas ve ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker
tarihlendirilebilir. En erken stil 6. yüzyÕl ilk yarÕsÕnda özelliklerini Philippi, østanbul ve
Anadolu’da ortaya koyar18. Bu stildeki levhalarda dikkati çeken özellik, yüksek
kabartma tekni÷inde, yumuúak formda hareket halinde figürlerin verilmiú olmasÕdÕr. 6.
yüzyÕl ortasÕnda bir de÷iúiklik görülür. Yine Philippi19, østanbul ve BatÕ Anadolu’da
görülen bu yeni stilde ise dikkati çeken özellikler alçak kabartma tekni÷inde figürlerin
dÕú hatlarÕnÕn özellikle vurgulanmasÕ, hareket halinde verilmeleridir20.
16
Wamser-Zahlhaas 1998, 24 vd. Abb. 11-12-13-14-15.
17
T. Ulbert, Studien zur dekorativen Reliefplastik des östlichen Mittelmeerraumes
(Schrankenplatten des 4. bis 10. Jhs.) (1969) 36 vd.; Ulbert 1969/1970, 339 vd.
18
Ulbert 1969/1970, 340 Nr: 1 Taf. 65, 1a-c. ølk örnek olarak Philippi A BazilikasÕ levhalarÕ
verilir.
19
Ulbert 1969/1970, 342 Nr: 16 Taf. 67, 1. ølk örnek olarak Philippi B BazilikasÕ levhalarÕ verilir.
AyrÕca bkz. R. F. Hoddinot, Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia
(1963) 180 vd. Abb. 100.
20
Örnekler için bkz. Ulbert 1969/1970, Nr: 19. 20. 22-23 Taf. 67, 3-4. Taf. 68, 1-2; W.H.
Buckler-W.M. Calder-W.K.C. Guthrie, Monuments and Documants from Eastern Asia and
Western Galatia (1933) 35 Nr. 112 Pl. 30; C.W.M. Cox-A.Cameron, Monuments from
Dorylaeum and Nacolea (1937) 77 Nr: 166 Pl. 42; W.H.Buckler- W.M.Calder, Monuments and
Documants from Phrygia and Caria (1939)119 Nr: 349 Pl. 61.
Ayúe AydÕn
Buna göre Sivas Müzesi’ndeki röliker21 ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker ile
kÕyaslandÕ÷Õnda yüksek kabartma tekni÷inde, hareketli yumuúak do÷al iúleniúiyle birinci
stile, ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker ise alçak kabartma olarak veriliúi, dÕú hatlarÕ
vurgulu hareketli figürleriyle ikinci stile yakÕndÕr. Böylece Sivas Müzesi’ndeki rölikeri
6. yüzyÕl baúlarÕna, ùanlÕurfa Müzesi’ndeki rölikeri ise 6. yüzyÕl ortalarÕna tarihlemek
olasÕdÕr.
Malatya Müzesi’ndeki röliker gövdesi boyutlarÕ açÕsÕndan de÷erlendirildi÷inde
yine 5.-6. yüzyÕla tarihlendirilebilir. Bu gövdede ilginç olan ikinci kullanÕmÕna ait bir
yazÕta sahip olmasÕdÕr.
Rölikerin Bulundu÷u Müze: Hatay Müzesi22 (Res. 2-3; Çiz. 3)
TanÕm: Arka ve yan yüzleri sade bÕrakÕlmÕú olan bazalttan rölikerin gövdesinin
ön yüz olarak belirlenmiú uzun yüzü simetrik olmayan, geometrik bir kompozisyon
gösterir. Merkezde büyük bir madalyon içinde haç yer almÕútÕr. HaçÕn kollarÕnÕn
birleúti÷i merkeze yakÕn bir delik bulunur. Madalyonun sa÷Õnda iç içe kalÕn bantlarÕn
kullanÕlmasÕyla oluúturulmuú kareler, solunda ise yine bir madalyon içinde altÕ kollu
yÕldÕz yer almaktadÕr. Gerek karelerin, gerekse içinde altÕ kollu yÕldÕz motifinin yer
aldÕ÷Õ madalyonun üzerinde birer üçgen ve yanlarÕnda dÕú kenarlara do÷ru yarÕm üçgen
bulunmaktadÕr. Soldaki üçgenin ortasÕnda, sa÷daki üçgenin ise dÕúÕnda birer delik
vardÕr. Merkezdeki büyük madalyonla sa÷ ve soldaki motiflerin birleúti÷i yerde ikisi
altta, di÷er ikisi üstte olmak üzere dört adet küçük dairesel motif yer almÕútÕr. Rölikerin
kapa÷Õnda dikkati çeken bir özellik köúelerinde akroterlerinin olmamasÕdÕr. Kapa÷Õn
uzun yüzlerinden biri ve dar yüzler bezemesiz olmasÕna ra÷men, bir yüzünün kenarÕnda
ortalarÕnda halkalar oluúan zik zak motifine yer verilmiútir. Bu kenarÕn sa÷ ve solundaki
delikler ile gövde ön yüzündeki delikler, rölikerin açÕlmamasÕ için birbirlerine ba÷lÕ
olduklarÕnÕ gösterir. AynÕ yüzde çatÕ mahyasÕna yakÕn büyük bir delik bulunmaktadÕr.
Bu delik, röliker içine ya÷Õn dökülmesi için açÕlmÕútÕr.
21
S. Eyice, “Anadolu ve østanbul’da Lahit Biçiminde Rölik MahfazalarÕ”, østanbul Arkeoloji
Müzesi YÕllÕ÷Õ 15/16, 1969,104 ve A. M. Schneider, “Eine Reliquieninschrift aus Sivas”, ByzZ
39, 1939, 393’de röliker gerekçe gösterilmeden 6.-7. yüzyÕla tarihlenir.
22
Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Belli de÷il. Müzeye satÕn alma yoluyla kazandÕrÕlmÕútÕr. Ölçü:
E: 60 cm.; B: 1,01 cm.; Y: 51 cm. (gövde),11 cm. (kapak) cm.
Çiz. 3 Hatay Müzesi’ndeki röliker (S. Kaçar, S. Karanfilo÷lu)
Röliker Kapa÷Õ’nÕn Bulundu÷u Müze: østanbul Arkeoloji Müzesi23 (Res. 4;
Çiz. 4)
TanÕm: SarÕ renkli taútan, dört köúesinde akroteri bulunan beúik çatÕ
formundaki kapak, üzerindeki zengin geometrik süslemeleriyle di÷er kapaklardan
ayrÕlÕr. ølginç olan, bu süslemenin kapa÷Õn yarÕsÕnÕ kaplayacak úekilde yapÕlmÕú
olmasÕdÕr, di÷er yarÕsÕ akroterleriyle birlikte bezemesiz olarak bÕrakÕlmÕútÕr. Kapa÷Õn
yarÕsÕnÕn bezemeli, di÷erinin boú bÕrakÕlmÕú olmasÕ iki úekilde açÕklanmaya çalÕúÕlÕr.
Bunlardan biri kapa÷Õn bitirilememiú olmasÕ, di÷eri ise kapa÷Õn ait oldu÷u rölikerin
duvara bitiúik olarak yerleútirildi÷i için görülmeyen bu kÕsmÕnÕn iúlenmesine gerek
duyulmamÕú olmasÕdÕr.
23
Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Belli de÷il. Ancak S. Eyice, kaynak göstermeden bu kapa÷Õn
Do÷u Anadolu’da Silvan’da (Meyyafarikin) bulundu÷unu, önemli bir HÕristiyan merkezi olan
Silvan’da yakÕn tarihlere kadar iki kilise harabesi oldu÷unu, yerli bir sanat zevkine ve üslubuna
iúaret eden röliker kapa÷ÕnÕn biri bazilikal planlÕ, di÷eri kubbeli olan iki kiliseden birine ait
oldu÷unu belirtir. Bu yapÕlar günümüze ulaúmamÕútÕr. Ölçü: E: 28,5 cm.; B: 48 cm.; Y: 16, 5
cm.; S. Eyice, “Rölik MahfazalarÕ HakkÕnda Bir Kitap ve Bu Münasebetle Anadolu’dan BazÕ
Rölik MahfazalarÕ”, STY VIII, 1979, 57 dn. 2; Buschhausen 1971, C50-303 vd. C Taf. 22;
Eyice 1969, 108 vd. Res. 23-24; J. Leroy, “A propos de l’inscription syriaque du reliquiare
d’Istanbul”, CArch 16, 1966, 17 vd.; A. Grabar, “Recherches sur les sources juives de l’art
paléochrétien”, CArch 14, 1964, 50 vd. Fig. 1-3
Ayúe AydÕn
Çiz. 4 østanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki röliker kapa÷Õ (S. Kaçar, S. Karanfilo÷lu)
Bezemeli yüzeyde oyma ve kabartma teknikleriyle oluúturulmuú motiflere yer
verilmiútir. Ortadaki on iki kollu yÕldÕz bir madalyon içindedir. Madalyon,
kompozisyonun ana motifi olarak belirlenmiú, sa÷ ve sol yanÕ tam simetrik olmayan,
yine farklÕ sayÕdaki yÕldÕz kollarÕnÕn oluúturdu÷u geometrik motiflerle bezenmiútir.
Akroterlerin arasÕnda kalan bölümün alt kenarÕ zikzaklardan oluúan bir
bordürle sÕnÕrlandÕrÕlmÕútÕr. Bu bordürün altÕnda iki satÕrlÕk Süryanice bir yazÕt yer alÕr.
YazÕtÕn transkripsiyonu úu úekilde yapÕlmÕútÕr:
Tercümesi: “Bu rölikerde havarilerden Simeon Petrus ve Havari Thomas ile
Stilit Simeon ve aziz martirler (in kalÕntÕlarÕ) vardÕr.”
Kapa÷Õn uzun yüzündeki geometrik bezeme, dar yüzlerin yarÕ seviyesine kadar
devam etmiú, zikzaklardan oluúan bir bordürle de sÕnÕrlandÕrÕlmÕútÕr. AyrÕca dar yüzlerin
alt kenarlarÕnÕn ortasÕndaki birer oyuk, kapa÷Õn gövdeye kenetlendi÷ini gösterir.
Kapa÷Õn üst bölümünün ortasÕnda 6,5 cm. çapÕnda yuvarlak bir çukur, bununda
ortasÕnda bir delik bulunmaktadÕr. A. Grabar tarafÕndan okunan ve J. Leroy tarafÕndan
düzeltilen yazÕttan anlaúÕldÕ÷Õ kadarÕyla röliker içinde baúhavari ve Aziz Petrus, Aziz
Thomas ile Stilit Simeon’un rölikleri bulunmaktaydÕ.
Rölikerin Bulundu÷u Müze
: øznik Müzesi24 (Res. 5-6)
TanÕm: Mermerden rölikerin gövdesinin alt ve üst bölümleri silmelerle
hareketlendirilmiútir. Alt bölümdeki silmelerden ikisi geniú, biri dar tutulmuútur. Üst
bölümde de farklÕ geniúlikte iki sÕra silmeye yer verilmiútir. Uzun yüzlerden birinde
oyma tekni÷inde yapÕlmÕú küçük bir haç bulunur. Gövdenin yan yüzlerinin silmelerle
bezenmiú alt ve üst bölümlerinin ortasÕnda birer yuva vardÕr.
Beúik çatÕ formundaki kapa÷Õn dört köúesinde akroterler yer alÕr. Gövdeye göre
bezeme açÕsÕndan daha zengindir. Bezeme ögelerinden biri, uzun yüzlerden birindeki
Latin haçÕdÕr. Haç, fazla derin olmayan oyma tekni÷iyle yapÕlmÕú, ancak oyulan yüzey
düzgün olarak perdahlanmamÕú, kaba olarak bÕrakÕlmÕútÕr. Bu belkide, oyulan yüzeye
Çiz. 5 Sivas Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo÷lu)
24
Envanter No: 14; Buluntu Yeri: Belli de÷il. Ancak S. Eyice müze yetkililerince eserin úehir
surlarÕnda bulundu÷unun kendisine aktarÕldÕ÷ÕnÕ ifade eder.; Ölçü: E: 28,5 cm.; B: 38,5 cm.; Y:
22 cm. (gövde), 19,5 cm. (kapak); Buschhausen 1971, C42-299 vd. C Taf. 21; Eyice 1969, 99
Res. 2
Ayúe AydÕn
Çiz. 6a ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo÷lu)
Çiz. 6b ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo÷lu)
Çiz. 6c ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo÷lu)
kakma tekni÷inin uygulandÕ÷ÕnÕ göstermesi açÕsÕndan önemlidir. Dar yüzlerde ise iç içe
iki üçgen çerçeve içinde kabartma tekni÷inde yapÕlmÕú birer Yunan haçÕ yer alÕr.
AslÕnda sürgülü olarak gövdeye oturan kapa÷Õn dar yüzlerinin alt
bölümlerindeki kenet deliklerinin içine gömüldü÷ü birer yuva, kapa÷Õn gövdeye aynÕ
zamanda kenetle ba÷landÕ÷ÕnÕ gösterir. Ancak bu daha sonraki bir uygulama olarak
düúünülebilir. Çünkü bu kenet deliklerini içeren yuvalar kabartma tekni÷inde yapÕlmÕú
haçlarÕn alt kollarÕnÕ tahrip etmiútir. AyrÕca röliker gövdesinin altÕnda da bazÕ yuvalar
vardÕr. Bunlar rölikerin bir kaideye oturdu÷unu gösterir.
Röliker Kapa÷Õ’nÕn Bulundu÷u Müze: Kahramanmaraú Müzesi25 (Res. 7-8)
TanÕtÕm: Gövdesi olmayan pembe renkte kireçtaúÕndan kapak, mahya
ortasÕndaki delikten itibaren iki eúit parça úeklinde kÕrÕlmÕútÕr. Kapa÷Õn köúelerindeki
akroterlerden ikisi mevcuttur, di÷erleri alt kenarlarÕn bazÕ bölümlerinde oldu÷u gibi
kÕrÕlmÕútÕr. Kapa÷Õn ön yüzünde üstteki deli÷in hemen altÕnda, yani merkezde kabartma
tekni÷inde yapÕlmÕú bir haç bulunmaktadÕr. Benzer bir haç, dar yüzlerden birinde de yer
alÕr. Ön yüzdekinden farklÕ olarak haç, bir üçgen içine alÕnmÕútÕr. Di÷er dar yüzde ise
bezeme unsuru yoktur.
Rölikerin Bulundu÷u Müze: Kahramanmaraú Müzesi26 (Res. 9-11)
TanÕtÕm: Oldukça sade, bezemesiz olan mermer gövde, alt ve üstte bir sÕra
silmeye sahiptir. Gövdenin alt kÕsmÕnda yer yer kÕrÕklar vardÕr. Akroterli kapa÷Õn uzun
yüzlerinden birinde madalyon içinde bir haç motifine yer verilmiútir.
Röliker Gövdesi’nin Bulundu÷u Müze: Malatya Müzesi27 (Res. 12-13)
TanÕtÕm: KireçtaúÕndan röliker gövdesinin yüzlerinde bezeme unsuru yoktur.
Gövdenin dar yüzlerinden birinde 16 cm. çapÕnda (içte 8 cm.) bir delik bulunmaktadÕr.
Delik olasÕ bir kurnaya aittir. Gövdenin uzun yüzlerinden birindeki Ermenice yazÕt,
eserin ikinci kullanÕmÕna iúaret eder.
YazÕtÕn transkripsiyonu úu úekilde yapÕlmÕútÕr:
25
Envanter No: 785; Buluntu Yeri: Belli de÷il. Müzeye satÕn alma yoluyla kazandÕrÕlmÕútÕr. Ölçü:
E: 35 cm.; B: 67 cm.; Y: 30 cm.
26
Envanter No: 272 (Gövde), 273 (Kapak); Buluntu Yeri: Belli de÷il. Müzeye satÕn alma yoluyla
kazandÕrÕlmÕútÕr. Ölçü: E: 22,5 cm.; B: 44 cm. ;Y: 16 cm. (gövde) 15 cm. (kapak).
27
Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Belli de÷il. Ölçü: E: 55 cm.; B: 1,02 cm.; Y: 55 cm.
Ayúe AydÕn
Tercümesi:
Erdi takdiri AllahÕn
østedi÷i kutsal ruhu
Kabri Hripsimenin
Ki eúiydi Krikor’un
Himayesinde Aptrtriúde’nin
øyi iúlerle……..(?)
AllahÕn rahmetine kavuútu Ermeni tarihiyle
Binikiyüzdoksandokuzda28
Röliker Gövdesi’nin Bulundu÷u Müze: Sivas Müzesi29 (Res. 14; Çiz. 5)
TanÕm: Mermerden kapa÷Õ olmayan, oldukça yüksek röliker gövdesinin üst
kenarlarÕnda kÕrÕklar vardÕr. Üç yüzü sade olmasÕna ra÷men, alt bölümünde yatay yönde
kÕrÕ÷Õ olan dördüncü yüzde kabartma tekni÷inde figürlü ve bitkisel bezemeye yer
verilmiútir. Bu bezemede alt ve iki yanlarda olmak üzere üç yönden yazÕtlÕ bir bordürle
sÕnÕrlandÕrÕlmÕútÕr. Bezemenin merkezinde bir koç tasviri yer alÕr. Yandan, sola do÷ru
yönelmiú, boynuzlarÕ, vücudundaki detaylarÕ ile oldukça gerçekçi bir úekilde verilen
koçun sÕrtÕnda, sadece düúey kolunun bir bölümü görülebilen bir haç yer almaktadÕr.
28
YazÕtÕn özgün yazÕmÕ ve çevirisini yapan sayÕn S. Bilal ve A. Bilal’e, kendilerine ulaúmamÕ
sa÷layan sayÕn Doç. Dr. C. Can ve F. Can’a teúekkür ederim.
29
Envanter No: 309; Buluntu Yeri: Erzincan; Ölçü: E: 65 cm.; B: 70 cm.; Y: 42 cm.; Koch 1991,
238; Buschhausen 1971, C51-304 vd. C Taf. 22; Eyice 1969, 102 vd. Res. 8; A. M. Schneider,
“Fund- und Forschungsbericht Türkei 1943”, AA 1944/1945, 80 Taf. 29,2; Schneider 1939, 393
Taf. III Abb. 1
Merkezdeki koçun iki yanÕnda uzun, stilize akanthus yapraklarÕ bulunur. Yüzeyleri
oyularak birbirinden ayrÕlmÕú yapraklarÕn uçlarÕ oldukça sivri, ince uçlu olarak
sonuçlanmakta, aralarÕnda ise küçük delikler yer almaktadÕr. Akanthus yapraklarÕnÕn üst
kÕsmÕ geriye do÷ru kÕvrÕlmÕútÕr. KabartmayÕ üç yönde sÕnÕrlayan yazÕtÕn transkripsiyonu
úu úekilde yapÕlmÕútÕr:
Tercümesi: “ Aziz K....’nÕn ünlü rölikinin konulmasÕ en kutsal Piskopos
Thomas’Õn zamanÕnda 28 ùubat’ta gerçekleúmiútir”.
Bu mezar HÕristiyanlara aittir. Œ+dört aziz martirin rölikleriŒ øsa’nÕn sözü
do÷rultusunda (martir olarak) ölmüúlerdir.
Röliker Gövdesi’nin Bulundu÷u Müze: ùanlÕurfa Müzesi30 (Res. 15; Çiz. 6ac)
TanÕm: Pembe renkli kireçtaúÕndan iyi korunabilmiú gövdenin yüzeyinde yer
yer aúÕnmalar vardÕr. Gövde, dört yüzünde de figürlü bezemeye sahip bir örnektir. Uzun
yüzlerde karúÕlÕklÕ birbirine do÷ru ilerleyen iki da÷ keçisi kabartma tekni÷inde yandan,
üç sÕra çerçeve içine alÕnmÕú olarak tasvir edilmiúlerdir. Kabartma oldukça alçak olarak
yapÕlmÕútÕr. Ancak uzun yüzlerden birinde artÕk bu figürler tahrip olmuú, sadece
yüzeysel olarak görülebilmektedir. Görkemli boynuzlara sahip keçilerin yüzleri detaylÕ
bir úekilde verilmeye çalÕúÕlmÕú, ancak aynÕ baúarÕ vücut oranlarÕnda ve ayaklarda
sa÷lanamamÕútÕr. øki figürün ortasÕnda bir delik bulunmaktadÕr. Ön yüzde deli÷in altÕnda
ise daha sonra yapÕldÕ÷ÕnÕ düúündü÷ümüz oyma tekni÷inde bir haç yer almÕútÕr. HaçÕn
yüzeyinin perdahlanmadan bÕrakÕlmÕú olmasÕ, buraya metalden baúka bir haçÕn kakma
tekni÷inde uygulandÕ÷ÕnÕ gösterir.
Yan yüzlerde ise yine yandan çerçeve içine alÕnmÕú bir alan içinde farklÕ
yönlere ilerleyen birer keçi tasviri yer alÕr.
30
Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Suruç; Ölçü: E: 56 cm.; B: 1,12 cm.; Y: 50 cm.; A. AydÕn,
“Ein Reliquiar im Museum von ùanlÕurfa”, IstMitt 52, 2002,
Ayúe AydÕn
Res. 1 Suriye tipi lahit formundaki röliker (E. M. Ruprechtsberger (Hrsg.), Syrien von
den Aposteln zu den Kalifen (1993) 228 Abb. 24)
Res. 2 Hatay Müzesi’ndeki röliker
Res. 3 Hatay Müzesi’ndeki röliker
Res. 4 østanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki röliker kapa÷Õ
Ayúe AydÕn
Res. 5 øznik Müzesi’ndeki röliker
Res. 6 øznik Müzesi’ndeki röliker
Res. 7 Kahramanmaraú Müzesi’ndeki röliker kapa÷Õ
Res. 8 Kahramanmaraú Müzesi’ndeki röliker kapa÷Õ, yandan
Ayúe AydÕn
Res. 9 Kahramanmaraú Müzesi’ndeki röliker
Res. 12 Malatya Müzesi’ndeki röliker
Ayúe AydÕn
Res. 13 Malatya Müzesi’ndeki röliker
Res. 14 Sivas Müzesi’ndeki röliker gövdesi
Res. 15 ùanlÕurfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi

Türkiye Müzelerindeki Suriye Tipi Rölikerler

Transkript

Benzer belgeler