Yüklə

Vəli Əliyev
Qarabağ
(Qədim dövr)
-
£ 3 , 3 /'W )* < 0 3
+ g 3 ,« -/( i - W )
Vəli Əliyev. Q arabağ
B ak ı. Ç aşıoğlu -
v
(Q ə d im dövr) (A zərb aycan , türk, rus v ə in g ilis d illərin d ə)
M u ltim ed ia, 2 0 1 0 - 2 0 4 səh .
0503000000
2 0 1 0 -3
Tarix boyu bütün müharibələrin sonunda ədalət zəfər
çalmışdı. Əminəm ki, Qarabağ müharibəsinin sonu da ədalətlə
başa çatacaq və biz qələbə çalacağıq. Çünki bizim müharibəmiz öz
ata-baba torpaqlarımızı işğaldan azad etmək uğrundadır.
Heydər Əliyev
© “Çaşıoğlu- Multimedia”, 2010
Q
A
R
A
B
A
Ğ
5
VƏLİ HÜSEYN OĞLU ƏLİYEV
Azərbaycan M illi E lm lər A kadem iyasının müxbir üzvü
tarix elm ləri doktoru, professor V əli Hüseyn oğlu Ə liyev 1936-cı
ild ə Ş ək i rayonıınun Daşbulaq kəndində anadan olmuşdur. Soy
kökü Naxçıvan şəhərindəndir. O, valideynləri ilə birlikdə Qərbi
A zərbaycanın Z əngəzur m ahalınm Sisiyan rayonunun Şıxlar
k ən din də yaşamış, burada 6-cı sinfı bitirmişdir. 1948-1949-cu
illərd ə Ermənistamn Z əngəzu r mahalındakı azərbaycanlılara qarşı deportasiya tətbiqi sayəsin d ə a iləsi ilə birlikdə A zərbaycanın Şəki rayonuna köçm üşdür. 0 , 1954-cü ildə Şəki Pedaqoji Texnikumunu bitirib A zərbaycan D övlət Universitetinin tarix fakültəsinə daxil olm uş, 1959-cu ildə Universiteti bitirib, Azərbaycan Respublikası E lm lər A kadem iyasının Tarix İnstitutunda elm i fəa liy y ətə başlamışdır.
1966-cı ildə «A zərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar m əd ən iyyəti» adlı namizəd lik dissertasiyası m üdafıə edib tarix elm ləri nam izədi adı almışdır. 1984-cü ildə
«A zərbaycanın orta tünc dövrü tayfalarının m əd ən iyyəti» adlı doktorluq dissertasiyası
m üd afiə edib tarix elm ləri doktoru adı almışdır.
1990-cı ildən etibarən A zərbaycan M EA-m n A rxeologiya v ə Etnoqrafiya İnstitutunda «Tunc və ilk dəm ir dövrü arxeologiyası» şöbəsinin müdiri v əzifəsin d ə çalışır.
19 9 7 -ci ildən Azərbaycan D övlət Pedaqoji Universitetində Ümumi tarix kafedrasının müdiri v əzifəsin d ə işləyir.
Professor V.H. Ə liyev A rxeologiya v ə Etnoqrafiya İnstitutunun baş planında olan
«N axçıvan Muxtar R espublikasının maddi m əd ən iyyəti» m övzusunun əsa s tədqiqatçısı
v ə rəhbəridir. O, N axçıvan A rxeoloji Ekspedisiyasm a başçılıq edərək 50 ildən artıqdır ki,
bu ərazidə qədim və orta əsrab id ələri üzrə elm i işləraparır.
Professor V .H .Ə Iiyevin elm i əsərləri A zərbaycanda v ə xarici ölk ələrd ə (A B Ş,
Fransa, Belçika, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Özbəkistanda v ə s.) nəşredilm işdir. Onun
çap olunm uş m onoqrafiyası, 3 0 0 -ə qədər elm i v ə çoxlu elm i-publisistik m əqalələri
A zərbayean tarixinin, arxeologiyasının, in cəsən ət tarixinin, memarlıq tarixinin (m .ə. V-I
m inilliklərdövrünün)problem m əsə lələr in ə həsrolunm uşdur.
7
ÖN SÖZ
B u kitabı A zərb ay can ın qədim beşiyi olan Q arabağ torpağ ın d a m in illə rlə uyuyan ulu babalarım ızın, n ən ələrim izin , XX
ə s rin 90-cı illərin d ə erm əni cəlladları ilə qəh rəm an casın a vuruşaraq şəhidlik z irv ə sin ə ucalan m ərd oğulların və am ansız erm əni
soyqrım ı n ə tic ə sin d ə v əh şic əsin ə q ə tlə y etirilən xocalılılarm unud u lm az x atirə sin ə h ə s r edirəm .
Q oy dün y a xalqları bu kitabdakı h ə q iq ətləri oxuyub b ilsin lər
ki, Q arabağ b ə şə riy y ə tin yarandığı ilk zam andan Türk m ən şəli
A zərb ay can xalq ın m ə z ə li və əb əd i m ə d ə n iy y ə t ocağıdır.
X ocalım n q əd im sakinləri e.ə. IV - I m inilliklərdə C ənubi
Q afqazd a ü m u m b əşə ri d ə y ə rlə rə m alik olan yüksək m əd ən iy y ət
yaratm ışlar, A v rop a-A siy a q itəsinin qovşağm da m etallurgiya və
m eta lişlə m ə sən ətk arlığ ın m əsasını qoym uşlar v ə yü k sək səviyy ə d ə in k işaf etd irm işlər.
Ç ox tə ssü flə r o lsun ki, b əşəriy y ətin m üasir sivilizasiyaya yüksə ld iy i bir zam an d a erm ən ilərin q ə flə tə n hərbi basqınları n əticəs in d ə X ocalı şəh əri, onun qədim m addi m əd ən iy y əti v əh şicəsin ə
dağıdıld ı, yan d ırılıb m ə h v edildi, əh alisi isə faciəli soyqrım a
m ə ru z qaldı.
1992-ci il fevral ay m d a axşam saat 9 -d a qaniçən erm əni silahlı d ə stə lə ri X a n k ən d in d ək i R usiyaya m əx su s 336-cı m exanikləşdirilm iş m uzdlu atıcı alayın tərk ib in d ə X ocalıya basqın ed ərək
qanlı soyqrım tö rə td ilər. Bu fa ciə d ə 613 n ə fə r öldürüldü, 487
n ə fə r ağır yaralandı, 1275 n ə fə r ə s ir aparıldı, 8 ailə b ütövlükdə
m ə h v edildi. X o calı yandırıldı və xarabazara çevrildi.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
8
G İR İŞ
Qarabağ - min illər boyu nənələrin ,anaların laylalarından yaranan Azərbaycan muğam mədəniyyətinin beşiyi, soy-kökii, Cənııbi
Qafqazm ilk insan məskəni sayılan Azıxla, qədim Mil-Qarabağ, Xocalı
sivilizasiyası ilə bağlı olan ulu turk babalanmızuı miiqəddəs torpağıdır.
A zərbaycanın ilk insan məskəni və ən qədım mədonıyyət
I J L ocağı olan Qarabağ Kiçik Qafqaz dağlarından başlayaraq
Kiir-Araz çayları arasmdakı əraziləri əhatə edir, yayla və di'ızən hissədən ibarətdir. Qarabağ yaylası Zəngəzur və Qarabağ silsiləiəri arasında yerləşir.
Qarabağ yaylası şimalda Mıxtökən, şərqdə Qarabağ, qərbdə Göyçə və Zəngəzur silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. Yaylamn səthi üst
Pliosen və Antropogenin bazalt və andezitləri ilə örtülüdür. Təbaşir,
Paleogen vo Neogen silsilələrinin vulkanogen - çökmə süxurları üzə
çıxmışdır. Yayla şimaldan cənuba doğru daralır, Bazarçay və Həkəri
çayı arasında üçbucaq şəklində sona çataraq çay dərəlori ilə parçalanır.
Püskiirmələr nəticəsində yaranmış lava diizonliklərində iri sönınüş
vulkan konusları var.
Tortərçay, Hocazçay, Zabux, Bazarçay Qarabağ yaylasından
başlamr və Ala Göllər, Qaragöl bu yaylada yerloşir. Geniş ərazini tutan
subalp çəm ənlikləri maidarlıq üçün əlverişiidir.
Qarabağ silsiləsi şimal-qərbdə Tərtər çay dərəsi ilo Murovdağ
silsiləsi, qərbdə isə Hokəri çayının dərəsı ilo Qarabağ yaylasından
ayrdır. Ən hündür zirvəsi Qız qala (2843 m), Böyük Kirsdir (2725 m).
Y ayladaTurşsuvəŞırlanm ineral suları var.
Silsilənin conub-şorq qurtaracağı Araz çayına tərəf alçalaraq
dağotəyi düzonlikləro keçir. Xaçın, Qarqar, Köndolonçay, Quruçay,
Qozluçay və s. çaylar Qarabağ silsilosindən başlayır. Qarabağ düziı
şimal-qərbdən Gənco-Qazax düzonliyi, qərbdon Murovdağ, Qarabağ
silsiləlori, cənub və cənub şərqdon Mil düzii ilo ohatolonir.
Kür çayı Qarabağı Şirvan diizündon ayırır. Düzənliyin sothi bir
qodor dalğavari vo tcrraslıdır. Qarabağ düzündə neft yatağı (Tortordo)
var. İqlimi mülayim vo qııru subtropikdir. Ərazisindon İncoçay,
Tortərçay, Xaçınçay, Qarqar çay axır.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
9
Qarabağ düzündə kiçik sahədə saqqızağacı, aran palıdı, qarağac
m eşələri vardır. Kür çayı sahilində tuqay meşələri (aran palıdı, qarağac,
qovaq, söyüd və s.), kolluqlar vardır.
Dağların ətəyində boz və şabalıdı torpaqlar, dağlar üçün isə dağm eşə və dağ-çəm ən torpaqları səciyyəvidir. M eşələrində m üxtəlif
yabani meyvə (alça, armud, zoğal, qoz, fmdıq, əzgil və s.) və giləmeyvələrbitir.
Dağlarında və m eşələrində vəhşi heyvanlar yaşayır.
Faydalı qazmtıları mis və polimetal yataqları Mehmandağda, litoqrafdaşı (M irikənddə) və sementdir.
Laçm, K əlbəcər, Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Ağdam, Yevlax, Bərdə, Tərtər, A ğdərə, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayd, Ağcabədi, Beyləqan bu regionda yerləşir.
Qarabağın əlverişli təbii coğrafı şəraiti - düzən ərazisinin münbit
torpaqları, dağlıq ərazisinin zəngin alp çəm ənlikləri, eləcə də m üxtəlif
faydalı qazıntı yataqları (mis, dəmir və s,) ibtidai icma quruluşu dövründə bu diyarda insanların məskunlaşmasma, iqtisadi-mədəni cəhotdən
təkam ül tapmasına və Cənubi Qafqazın əsas m ədəniyyət ocaqlarından
birinə çevrilməsinə zəmin yaratmışdır.
Q
A
R
A
B
A
ö
10
QARABAĞIN QƏDİM TARİXŞÜNASLIĞI
Q
A
R
A
B
A
Ğ
11
E.Resler Xaçınçay hövzəsinin orta axarlarından 1893, 1894-cü
illərdə Arçadzor, 1896,1897-ciillərdəBallıqaya-Sırxavənd, 1894-cüildə Dəmqolu, 1897-ci ildə Axmaxıda tunc dövrü abidələrində qazıntılar
aparmış və zəngin materiallar əldə etmişdir. O, 1894-1895, 1897-ci illərdə Qarqarçay-Xocahçay, İlisuçayın qovşağında 20-dən çox kurqan
və daş qutu qəbri açmışdır. O, 1895-ci ildə Füzuli rayonunda yerləşən
Qaraköpəktəpə, 1897-ci ildə isə Ağcabədi rayonunda Qalatəpə abidələrində axtarışlar aparmışdır.
arabağın qədim tarixinin öyrənilməsi XIX əsrdən başlanmışdı. Qədim qarabağlılann çoxminillik tarixi maddi-m ədəniyyət
abidələrində təbəqələşm iş materiallar və yazılı m ənbələr
əsasında tədqiq edilib öyrənilmişdir.
Qarabağın qədim dövr maddi m ədəniyyət abidələri XIX əsrin əvvəllərindən etibarən xarici səyyahların, həvəskar tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir.
Onların apardığı qazıntılar Qarabağın qədim tarixinin öyrənilməsinə xidmət etməmiş, qarət xarakteri daşımışdır. Azərbaycana, eləcə də
Qarabağa gəlmiş səyyahlar, həvəskar tədqiqatçılar (m üxtəlif sənət
sahibləri) əsasən eramızdan əvvəl IV-I m inilliklərə aid tunc və dəmir
dövrlərinə aid qəbir abidələrində qazıntı işləri aparmışlar. Əldə olunan
maddi-m ədəniyyət nüm unələri xarici ölkələrə aparılmış və indiyədək
dünyanın bir sıra m əşhur muzeylərinin nadir, çox qiymətli materialları
kimi saxlanılır. Bu materiallar Qarabağm qədim tarixinin öyrənilməsində bir m ənbə kimi mühüm əhəm iyyət kəsb edir.
1828-ci il Türkmənçay sülh m üqaviləsindən sonra Araz çayından
şimalda yerləşən Azərbaycan torpaqları Rusiyanın tabeliyinə keçmişdir. İsveçrə səyyahı Dyubua de Monpero 1834-cü ildə Qarabağa - Şuşaya gəlmiş, buradan G əncəyə gedərkən Şahbulaq və Tərtər zonasında
gördüyü abidələr haqqında məlumat vermişdir.
Rusiya İmperator Arxeoloji Komitəsinin qurultayında Qafqaz arxeologiyasınm əsas m əsələ kimi gündəliyə qoyulmasından sonra
Şuşa
Azərbaycana, xüsusilə Qarabağa diqqət daha da artmışdır.
Qarabağm dağlıq zonasında yerləşən Zerti, Səngər və Kəttitəpə
XIX
əsrin 80-ci illərində gürcü alimi H.O.Silosani Bərdədə kurkurqanlarmdan (1898-ci ildə) zəngin m addi-m ədəniyyət nümunələri
qan abidələrini qeydə almışdır. Rusiya Coğrafıya Cəm iyyətinin tapşıtoplamış və Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyasının illik hesabatlar
rığı ilə C.V eysenqof Mil-Qarabağ düzü və Qarabağın dağlıq əraziləm əcm uəsində, eləcə də Alman Arxeologiya, Etnoqrafıya və Antropolorindəki Ü çtəpə, Boyat, Əfətli, Bərdə, Sultanbud, Xocalı kurqan abidəgiya m əcm uəsində bu haqda məlumat nəşr etdirmişdir.
ləri haqqında m əlum at vermişdir.
1896-cı ildə M oskva Arxeoloji Cəm iyyəti xətti ilə Cənubi QafqaŞuşa realnı m əktəbində işləmiş alman tədqiqatçısı Emil Resler
za ezam iyyətə göndərilən A.A.İvanovski Qarabağın Xaçınçay, Gülya1891,1893,1895,1897-ci illərdə Şuşakənd və Şuşa şəhəri ətrafında, elətaq, Vəng, Xocalı, Qarabulaq abidələrində qazıntılar aparmış və əldə
cə də Daşaltı, Çanaxı, M ehdikənd ətrafında axtarışlar aparmışdı. E.Resolunan materiallarm dövrünü müəyyənləşdirmişdir.
ler Ağdam, rayonunun Gülablı kəndi yaxınlığında N əbitəpə, KərpicAzərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan
təpə kurqanlannda və s. qəbir abidələrində tədqiqat işləri görmüşdür.
Ö
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
A
R
A
B
A
ö
13
12
Arxeoloji Komitəsinin xətti ilə M.Sısoyev və Q.Sadiqi Şuşa və Laçın
bölgələrində arxeoloji tədqiqatlar aparmışlar. 1926-cı ildə QarabağdaXocalı abidələrində İ.Meşşaninovun rəhbərliyi ilə C.Nəsifı, İ.Əzizbəyov, A.Ələkbərov, İ.Cəfərzadə, T.Passek, B.Latıninin iştirakı ilə Qarqarçay və Xocalıçay hövzəsinin qədim abidələrinin topoplanı çıxarılmış, Xocalı m ədəniyyət abidələrinin yayılma arealları m üəyyən edilmiş, «Baş kurqan çölü»ndə və Qarqarçayın sol sahilindəki «Daşlı
çöl»də tunc dövrü qəbir abidələrində (kurqan və daş qutular) arxeoloji
qazmtılar aparılmışdır.
İ.İ.Meşşaninovun rəhbərlik etdiyi ekspedisiyalar Mil-Qarabağ
düzənliyində və Dağlıq Qarabağda yeni abidələri qeydə almış (1927,
1929,1933-cü illərdə), ərazinin arxeoloji xəritəsi işlənmişdir.
Y.İ.Hümmel 1938-1939-cu illərdə Kərkicahan, Xankəndi, Xocalı
abidələrində qazmtı işləri aparmış, abidələrin xronoloji dövrünü müəyyən etməyə çalışmış, qədim qarabağlıların məşğuliyyəti, təsərrüfat həyatı və m ədəniyyəti haqqında elmi məlum atlar nəşr etdirmişdir. XX əsrin 50-ci illərində SSRİ EA Arxeologiya İnstitutu və Azərb.SSR EA
Qarabağ.
Xankəndi.
Tarix İnstitutunun birgə arxeoloji ekspedisiyası A.A.İyessenin rəhbərliyi ilə Mil-Qarabağ ərazisində Nərgiztəpə, Üçtəpə, Xocalıda, Üzərliktəpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar aparmışdır.
Akademik B.B.Piotrovski «Zaqafqaziya Arxeologiyası» (1949-cu
il) kitabında Qarqarçay və Tərtərçay hövzələrinin arxeoloji abidələri
haqqında məlumat vermişdir. K.X.Kuşnaryova və T.H.Çubinişvili Qarabağın tunc dövrü abidələri haqqında öz əsərlərində bəhs etmişlər.
XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında İ.H.Nərimanov Qarabağın Qarahacı, Cüttəpə, Leylatəpə abidələri əsasında eneolit və ilk tunc dövrü
m ədəniyyətləri haqqında elmi fıkirlər söyləmişdir.
XX
əsrin 50-ci illərinin sonlarında Qafqazşünas arxeoloq
A.A.İyessen K öndələnçayın aşağı axarmda eneolit və tunc dövrlərinə
aid birneçə yaşayış yeri m üəyyən etmiş, qəbir abidələrində qazıntı işləri aparmışdır.
M.M.Hüseynov 1960-cı ildə Quruçayın sol sahilində, Azıx mağara düşərgəsində daş dövrünün qədim, orta, yuxarı və mustye mərhələsinə aid 10 m ədəni təbəqə müəyyən etmişdi.
Azıx və Tağlar mağaralarında tədqiqat işləri 1963-cü ildə genişləndirilmişdir. M .Hüseynov, D.Hacıyev, Ə.M əm mədov, N.Şirinov,
V.Veliçko, Ə.Cəfərov, V.Hacıyev, S.Əliyev, M.Süleymanovun birgə
tədqiqatları Qarabağın Cənubi Qafqazda ən qədim insan m əskəni olduğunu sübut etdi.
Quruçay və K önədələnçay vadilərində 1964-cü ildə Q.S.İsmayılov eneolit və tunc dövrünə aid yaşayış yerlərində (Günəştəpə, Xantəpə, Qaraköpəktəpə, Kültəpə, Şomulutəpə, Uzuntəpə, M eynətəpə, Zərgərtəpə və s.) tədqiqat işləri aparmışdı. Qaraköpəktəpədə tunc, ilk dəmir, antik və orta əsrlər dövründə həyat tərzi olduğu m üəyyənləşdirilmişdir.
Qarabağın ilk tunc dövrü kurqanlarınm xronologiyası v ə etnik
mənsubiyyəti barədə R.M.Munçayevin («KaBKa3 Ha 3ape 6p0H 30B 0ro
BeKa», 1975) əsərində məlumat verilmişdir.
Q.S.İsmayılov Tərtərçayın yuxarı axarı boyunca K əlbəcər rayonunun alp çəm ənlikləri zonasında yerləşən maldar tayfalara m əxsus ilk
tunc dövrünə aid mövsümü xarakterli yaşayış məskənlərini, qayaüstü
təsvirləri tədqiq etmişdir.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
14
Q
A
R
A
B
A
Ğ
15
materiallar əsasında Qarabağın qədim tayfalarının təsərrüfat həyatı, məişəti, dini-ideoloji görüşləri haqqında elmi nəticələr söylənilmişdir.
Qarabağın tunc dövrü mədəniyyət abidələrinin arxeoloji xəritəsi
tərtib edilmişdir.
Quruçay və Köndələrıçay vadisi
Qarabağ ərazisində H.F.Cəfərov 1980-1988-ci illərdə geniş arxeoloji tədqiqat işləri aparmışdır. O, Tərtər rayonunda Buruc və Aşağı
Q ərvənd kəndləri yaxınğında Yeddi təpə, Xoruzlu, Sarov, Bəyim Sarov, Borsunlu, Cəmilli, Dəmirçilər, Evoğlu kurqanlarında və Toxmaqtəpə yaşayış yerində qazıntı işləri görmüşdü. İlk tunc dövrünə aid Üçoğlan, Q oşatəpə (Cüttəpə), Dəyirman-yeri, orta tunc dövrünə aid Toxm aqtəpə, Çinartəpə, Ağtəpə, son tunc və erkən dəmir dövrünə aid Sarıtəpə, Govurtəpə, Mişırqışlağı, Qaratəpə yaşayış yerləri, Maqsudlu, Göytəpə, Qızıllı Kəngərli, Üçoğlan, Quzanlı, Sarıçoban (Ağdam), Borsunlu,
Bəyimsarov, Evoğlu, Hüsənli (Tərtər r.), Hüsülü, Qaynaq, Bayat (Ağcabədi r.) kurqanları arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində öyrənilmiş, zəngin
Q
A
R
A
B
A
ö
Q
A
R
A
B
A
ö
17
16
QARABAĞ DAŞ DÖVRÜNDƏ- QURUÇAY
M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
/ I zərbaycanın Qarabağ diyarı dünyada ən qədim m ədəniyyət ocaqJ - larından biri sayılır. Əlverişli təbii-coğrafı şəraitə, zəngin flora
və faunaya m alik olan Qarabağ ibtidai insanın yarandığı və formalaşdığı m əkanlardan biridir. Azıx, Tağlar, Zar, Qarabağın ilk ibtidai
insan m əskənləridir.
Qarabağm Füzuli rayonu ərazisində Quruçay vadisində yerləşən
Azıx və Tağlar mağaralarında ibtidai insan m əskənləri tədqiq olunmuşdur. Burada aşkar olunan daş dövrü mədəniyyəti Quruçay m ədəniyyəti
adlanır. Qarabağda bu vadidə qədim insanlar 2 milyon il bundan əvvəl
məskən salmışlar. Onlar əvvəl Quruçay vadisində açıq düşərgələrdə
yaşamışlar. Sonralar iqlimin dəyişm əsi ilə (buzlaşma, soyuqlaşma ilə
əlaqədar) Azıx və Tağlarm ağaralarındam əskunlaşm ışlar.
Azıx mağarası Cənubi Qafqazda mövcud olan karst boşluqlarından ən m öhtəşəm idir. Mağaranın uzunluğu 400 m, ümumi sahəsi 11200
m -dir. Mağara hündür (20-25m) salonlar, keçid yolları və möcüzəli görünən stalaktidlər vardır.
Mağaranın cənub giriş yolunda və onunla bitişik 2 salonda arxeoloji qazıntılar nəticəsində daş dövrünün m üxtəlif m ərhələsinə aid mədəni təbəqələr (10) aşkar edilmişdir. Bu təbəqələr qədim daş dövründən (paleolit) başlayaraq orta əsrlərədək çoxminillik tarixin izlərini
özündə saxlayır.
Stratiqrafık cəhətdən belə ardıcıllıq dünyada ilk dəfədir ki, Azıxda qeydə alınmışdır.
Mağarada ilk məskunlaşma Quruçay m ədəniyyəti dövründə (VIIX təbəqələr) başlamışdır. Bu təbəqələrdən aşkar olunmuş Quruçay
mədəniyyətinin əm ək alətləri Şərqi Afrikanın Olduvay m ədəniyyəti ilə
yaxınlıq təşkil edir. Bundan sonra Aşel mədəniyyəti (V-VI təbəqələr)
dövründə (650-450 min il bundan əvvəl) Azıxda ibtidai insanların
həyatı davam etmişdir.
Azıxın III təboqəsində Mustye mədəniyyətinin qalıqları aşkar
olunmuşdur. Azıx m əskəninin üst təbəqəlorində (I-II təbəqə) eneolit,
tunc və orta əsrlər dövrü mədəniyyətləri izlənmişdir.
Azıx mağarasına giriş
(daxildən görünüşü).
A z ə r b a y c a n R e s p u b tik a s ı P r e z id e n tin in
İ ş lə r (tia ra s i
P R E Z İD E N T K İT A B X A N A S I
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Quruçay mədəniyyətinin birinci mərhələsi paleolitin ilk təşəkkül
tapdığı (Aşelə qədərki) dövrü, ikinci mərhələsi erkən və orta Aşel dövrünü,
üçüncü mərhələ isə son Aşel və Mustye dövrünü əhatə edir. Bu mədəniyyət
1,8 milyon il bundan əvvəl yaranmış, təkamül tapmış və 700 min il bundan
əvvəl sona çatmışdır.
Azıxın ilkin sakinlərinə aid külli miqdarda çay daşlarmdan hazırlanmış
kobud əmək alətləri - çapacaqlar, kubvari alətlər, qaşovlar və çoxlu qəlpələr
aşkar olunmuşdur. Buradan çoppervari çapma iri əmək alətləri (4-5 kq
ağırlığında) əldə edilmişdir.
Oddan istifadə.
Azıxda tapılmış əmək alətləri.
Quruçay mədəniyyətinin son m ərhələsində Azıx sakinləri təkmilləşmiş texniki üsulla kvars, kvarsit, bazalt, çaxmaq, fezet, yaşma və s.
cinsli daşlardan istifadə edərək yeni keyfıyyətli əm ək alətləri hazırlamışlar.
Vadinin ən qədim sakinləri gündəlik tələbatlarmı ödəm ək üçün
ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar. Adi daş silahlarla xırda və iri
heyvanlar, xüsusilə onların balalarmı ovlamışlar. Quruçay vadisinin
ibtidai insanları kiçik kollektivlərdə birləşən icma halında yaşamışlar.
Qədim Aşel təbəqəsindən əldə olunmuş fauna qalıqları - ayrı-ayrı çənələr, kəllə sümükləri bu dövrdə Azıx sakinlərinin mağara ayıları, nəhəng maralları və digər vəhşi heyvanları ovladığını göstərir.
Azıxda tapılmış (1968-ci il) insan çənə sümüyü çox mühüm elmi
əhəm iyyət kəsb edir. Azıx ibtidai insan qalığı qədimliyinə görə dünyada IV tapıntı olub, 18-22 yaşlı qadına məxsusdur. Bu tapıntı 350 min
il bundan əvvəl Qarabağ ərazisində qədim insanların yaşadığını sübut edir. Mağarada təbii rəfdə qoyulmuş ayı kəllələrindən biri üzərində
cızılmış xətlər qədim insanların dini-ideoloji təsəvvürləri və ibtidai
incəsənəti ilə bağhdır. Azıx mağarasındakı ocaq qurğuları Aşel dövründə burada yaşayan insanların odla tanış olduğunu və istifadə etdiklərini göstərir.
Mustye mədəniyyəti dövründə Qarabağın qədiın sakinlərinin həyat tərzində, m əişətində mühüm inkişaf prosesi baş vermiş və əsaslı
təkamül olmuşdu. Mustye m ədəniyyəti 120-100 min il bundan əvvəl
başlayaraq 35-33 min il əvvəl sona çatmışdır. Mustye dövrü Azıx və
Tağlar sakinləri m ağaralarda vəondan kənarda çaxmaq, slans, obsidian, dəvəgözü daşlarından əm ək alətləri və silahlarhazırlamışlar.
Onlar at, mağara ayısı, qulan, Qafqaz maralı, öküz, gərgədan və s.
vəhşi heyvanları ovlamışlar. Bu dövrə aid sümüklərin əksəriyyətini
odda yandırmışlar.
Qarabağda mezolit-neolit dövrünün maddi m ədəniyyət nümunələri-m ikrolit alətlər Şuşa yaxınlığında-Daşaltıda, Şuşa mağarasından
əldə edilmişdir. M ezolit dövründə Qarabağda ovçuluq mühüm peşəyə
Q
A
R
A
B
A
Ğ
20
Q
A
R
A
B
A
Ğ
21
Paleolit dövrü insanlarının əmək fəaliyyəti.
Azıx mağarası. Orta Aşel mədərıiyyətinə aid daş əmək alətləri.
çevrilmiş, kiçik heyvanlar əhilləşdirilmiş, qida vasitəsi kimi yabam bitkilərdən də istifadə olunmuşdur.
Bu dövrdə Qarabağ sakinlərinin təsərrüfat həyatında ibtidai əkinçilik və maldarlığın əsası qoyulmuşdur.
Qarabağda ibtidai insanlar Yuxarı Qarabağda, Kiçik Qafqazın
mərkəzi yüksəkliyində dördüncü geoloji dövr vulkan püskürmələri zamanı, lava axını nəticəsində əm ələ gəlmiş Zar mağarasında məskunlasmışlar. Bu mağara düşərgəsində aparılmış paleocoğrafı tədqiqatların nəticəsində (akad. Ə.V. Məmmadov) paleolit dövründə iqlimin mülayim
keçdiyi müəyyənləşdirilmişdi. Düşərgədən m üxtəlif fauna qalıqları vəhşi at, keçi, Avropa çöl uzunqulağı, qədim maral kimi heyvanların sümükləri tapılmışdır.
Qarabağın ibtidai sakinləri paleolit dövründə istiləşmə m ərhələsində Kəlbəcər və Kiçik Qafqazın digər alp yüksəkliyinə mövsümü ov
dalınca gəlmişlər.
Zar mağarasının əm ələ gəldiyi qurşaq dəniz səviyyəsindən 2190
m yüksəklikdədir. Bu düşərgə Azərbaycanda opsidian kompleksli alətlər olan nadir abidədir. Zar mağara düşərgəsində yaşayış mustyenin
axırı, yuxarı paleolitin əvvəli ərəfəsində mövcud olmuşdur. Bu geoloji
baxımdan xvalının (vyurum) orta m ərhələsinə təsadüf edir. Alətlərin
texniki səviyyəsi və növlərinə görə bu insanlar paleoantropdan (qədim
insan) neantropa keçid fıziki tipli olmuşdur. Bu insanlar xüsusi
dəstələrdən ibarət olub h ər bir heyvan növünü ovlamağa müvafiq
alətlər hazırlamışlar.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
A
R
A
B
A
Ğ
22
23
Zar abidəsinin tarixi e.ə. 65-60 min ildən 32-28 min illər arası xronoloji çərçivə ilə m üəyyənləşdirilir. Zar mağara düşərgəsi orta xvalın
(vyurum) dövrü Qafqaz paleolitinin bir sıra m əsələlərini araşdırmağa
imkan verir.
Zar mağara düşərgəsi alətlərinin təhlili əsasında Kiçik Qafqazda
Tağlar- Zəngibasar - Zar mədəniyyətinin mövcudluğu sübuta yetirilmişdir. Beləliklə, Yuxarı paleolitdə Yaxın Şərq, Anadolu və Qafqazarası mədəni etnik dairəsinin hələ 35-32 min il bundan əvvəl başlandığı
m üəyyən edilmişdir.
Tağlar mağarası. Daş əmək alətləri.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
A
R
A
B
A
Ğ
24
25
QARABAĞ ENEOLİT DÖVRÜNDƏ
Qarabağ eneolit dövrü abidələrindən daş məmulatları - oraq
dişləri, dən daşları, sürtkəclər, çapacaq və toxalardan ibarət m üxtəlif
əm ək alətləri əldə olunmuşdur.
Bu dövr m əhsuldar qüw ələrin inkişafı insanların həyat tərzinin
dəyişm əsinə səbəb olmuşdur.
Oturaq əkinçilik və maldarlıqla m əşğul olan qədim Qarabağ
əhalisi dağətəyi və çay kənarlarında, su m ənbələrinə yaxın yerlərdə
məskunlaşmışlar. Onlar çiy kərpicdən tikilmiş, döşəməsi gil məhlulla
suvanmış dairəvi planlı evlərdə və bəzən də qazmalarda (maldarlar)
yaşamışlar.
Mənzilləri qızdırmaq məqsədilə onların orta hissəsində və divarm
dibində ocaqlar qurulmuşdur.
Qarabağda eneolit dövrü əhalisinin əsas məşğuliyyəti toxa əkinçiliyi və maldarlıq olmuşdur. Bununla yanaşı sənətkarhğın m üxtəlif
növləri - metalişləmə, dulusçuluq, toxuculuq, gön-dəriişləmə, sümükişləm ə və daşişləm ə ilə də məşğul olmuşlar. Ovçuluq və balıqçılıq bu
dövrdə köməkçi peşəyə çevrilmişdir.
Eneolit dövründə ev sənətkarlığınm xüsusi sahələri - dulusçuluq
və sümükişləmə təkmilləşmişdir. Sümükdən toxa, biz, iynə, qaşovvari
bıçaqlar, bəzək və m əişət əşyaları hazırlanmış, toxuculuqda yun və bitki
lifindən istifadə olunmuşdur.
Eneolit dövründə dulusçuluğun inkişafinda yüksəliş olmuşdur.
Qabların keyfiyyəti yaxşılaşmış, qırmızı, çəhrayı və sarı rəngdə bişi-
7T
VI minillikdən etibarən Azərbaycanda, eləcə də Qa■ ğ rabağda mis metalın kəşfı ilə əlaqədar eneolit mis-daş
-1—/ •
dövrübaşlanır.
Azərbaycanda-Naxçıvan, G ədəbəy, Daşkəsən və
Qarabağ ərazisində zəngin mis yataqları vardır. Bu mis fılizi ehtiyatları
Qarabağın ilkin metallurgiya ocaqlarından biri kimi inkişaf etməsinə
imkan vermişdir.
Qarabağın İlanlıtəpə, Qarahacı, Leylatəpə, Azıx, Tağlar, Qaraköpəktəpə, G ünəştəpə, Xantəpə, Kültəpə və s. yaşayış yerlərində aparılan arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, sənətkarlar mis külçələrindən əvvəl döymə, sonralar isə əritm ə-tökm ə üsulu ilə əm ək alətləri hazırlamışlar.
Quruçay vadisində Xantəpə yaşayış yerindən əldə olunmuş yuvarlaq formalı daş və gil butələr Qarabağın Cənubi Qafqazda ən qədim
müstəqil yerli m etalişləm ə ocaqlarından biri olduğunu söyləm əyə əsas
verir.
r j
Eneolit dövrü yaşayış evləri.
Eneolit dövrünün gil qabları, sümük və daş əmək alətləri.
Q
A
U
A
B
\
C'i
27
rilmişdir. Çıxıntı şəklində qulplar və batıqlar bu dövr gil qabları üçün
səciyyəvidir. Bəzi qabların üzəri boyalarla naxışlanmışdır.
Bu dövrdə toxa əkinçiliyinin inkişafı əsasında əhalinin maddi
təlabatı ödənilmişdir. Oturaq əkinçi tayfalar sümük toxalar, obsidan və
çaxmaq daşından oraq dişləri, quraşdırma oraqlar, dən daşları, həvəng
və dəstələrdən istifadə etmişlər.
Eneolit dövründə Qarabağda m üxtəlif arpa, buğda növləri becərilmişdir. Əkinçiliyin yüksək inkişafı maldarlığın təkam ülünə səbəb olmuşdur. Maldar tayfalar iribuynuzlu (öküz, inək) və xırdabuynuzlu heyvanlar (qoyun, keçi və s.) bəsləm işlər. İribuynuzlu mal-qaramn inkişafı
getdikcə əkinçilik təsərrüfatınm inkişafına təsir etmiş və onun xarakteri
dəyişmişdir.
Eneolit dövrü Qarabağ tayfalarınm özlərinə məxsus adətənənələri, dini-ideoloji görüşləri olmuşdur. Dəfnetmə torpaq qəbirlərdə və qism ən küp qəbirlərdə aparılmışdır. Ölülərin üzərinə qırmızı oxra
(həyatrəm zi olaraq) səpmişlər.
Eneolit dövründən etibarən Qarabağ tayfalarmın Cənubi Azərbaycan, M esopotamiya ilə iqtisadi-mədəni əlaqələri yaranmışdı. Qarabağ eneolit abidələrindən əldə olunmuş keramika və bəzək əşyaları ilə
İkiçayarası-Ubeyd abidəsindən tapılan keramikanın oxşarlığı bu əlaqələri sübut edir. Bu iki qədim m ədəniyyət ocaqlarının qarşılıqlı iqtisadimədəni əlaqələri Cənubi Qafqazda ilkin oturaq əkinçilik m ədəniyyətinin inkişafma m üsbət təsir göstərmişdir.
QARABAĞ TUNC
DÖVRÜNDƏ
İlk tunc dövrü.
Dünyanın ilkin metallurgiya ocaqlarmdan biri olan Qarabağda
e.ə. IV minillikdən etibarən metalişləmə sahəsində mühüm yeniliklər
baş vermişdir.
Sənətkarlar misdən fərqli olaraq yeni keyfıyyətli metal - tuncu
k ə şf etmişlər. Onlar misin tərkibinə sürmə, mərgümüş, nikel və s. qarışıqlar qatmaqla əldə edilən tuncun davamhlığmı, möhkəmliliyini artırmışlar. Tunc dövrü e.ə. IV minilliyin II yarısmdan başlamış və e.ə. II minilliyin sonlarınadək davam etmişdir.
Bu dövrdən etibarən məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsal münasibətlərində əsaslı dəyişikliklər yaranmış, təsərrüfatın m üxtəlif sahələrində intensiv təkamül prosesi getmişdir.
A zərbaycanın əsas qədim metallurgiya ocaqlarından biri olan
Qarabağda tunc dövrü bir neçə inkişaf m ərhələlərindən keçmiş və
burada ardıcıl şəkildə bir-birini əvəz edən yüksək m ədəniyyətlər yaranmışdır.
Qarabağın tunc dövrünün ilk m ərhələsi e.ə. IV minilliyin II yarısı III minilliyi əhatə etmişdir. Bu dövr üçün Kür-Araz arxeoloji mədəniyyəti səciyyəvidir.
Tunc dövrünün ikinci inkişaf m ərhələsi - orta tunc dövrü e.ə.
XXIII-XIV əsrləri əhatə edir. Qarabağda orta tunc dövründə ilkin şəhər
mədəniyyəti yaranmışdır.
Tuncdövrününinkişafetm işson m ərhələsində (e.ə. XIII-VII əsrlər) Qarabağda Xocalı m ədəniyyəti inkişaf tapmışdır.
Kür-Araz m ədəniyyətinin ilkin yaranma ocaqlarından biri Qarabağ olmuşdur. Bu m ədəniyyət e.ə. IV minilliyin II yarısından etibarən
qədim Azərbaycan sərhədlərindən keçərək Ön Asiya-Suriya, Fələstin
ərazilərində yayılmışdır. Görünür qədim şumerlərlə bir səviyyəyə
yüksələn Qarabağ tayfaları Kür-Araz mədəniyyətinin miqrasiyasında
həlledici rol oynamışlar. M ədəniyyətin yaradıcıları və daşıyıcıları Araz
çaymdan cənubdakı ərazilərdə daha geniş miqyasda məskunlaşmışlar.
Bu prosesdə Qarabağm m aldar tayfaları aparıcı rol oynamışlar.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
28
A
R
A
B
A
Ğ
29
İlk tunc dövründə qədim Qarabağ əhalisi intensiv olaraq artmış və
bir çox yeni m əskənlər salmışlar. Bu m əskənlər əkinçilik Və maldarlıq
üçün strateji baxımdan daha əlverişli sahələrdə salınmışdır. Qarabağın
Kür-Araz m ədəniyyəti yaşayış yerlərində, binaların inşasında eneolit
memarlıq ənənələri davam etdirilmiş, yaşayış evləri dairəvi və ya
düzbucaqlı planda, bünövrələr çay daşlarından, divarlar çiy kərpicdən tikilmişdir. Bəzi yaşayış m əskənlərinin (Qaraköpəktəpə) ətrafı müdafıə
divarları ilə əhatələnm işdir.
Evlərin qızdırılmasında orta hissədə və künclərdə xüsusi gildən
hazırlanan nal şəkilli və öküz başı formalı ocaqlar qurulmuşdur.
İlk tunc dövründə Qarabağ tayfalarmın əkinçilik və maldarlıq
təsərrüfatlarında çox mühüm, əsaslı texniki dəyişikliklər baş vermişdir.
/•“ N
I >
Qaraköpəktəpə və Günəştəpədən
tapılmış erkən tunc dövriinə
aid gil ocaqları.
Xış əkinçiliyi.
Əkinçilik m ədəniyyətində yeni texnika tətbiq olunmuş, toxa əkinçiliyini xış əkinçiliyi əvəz etmiş, bunun nəticəsində daha geniş münbit
torpaq sahələri becərilmiş, təsərrüfatın bu sahəsində məhsuldarlıq xeyli
artmış, əhalinin güzəram, sosial təminatı yaxşılaşmışdır.
Taxılın biçilm əsində quraşdırma və tunc oraqlardan, sünbüldən
çıxarılması üçün daş və taxta vəllərdən istifadə olunmuşdur. Arpa və
buğda dən daşları (uzunsov, oval, qayıqvari), həvəng və dəstələr
vasitəsilə əzilmiş, üyüdülmüş, yarma və un məhsulları emal edilmişdir.
Taxıl ehtiyatları quyularda və iri həcmli küplərdə saxlanılmışdır.
Kür-Araz tayfalarının iqtisadiyyatında əkinçiliklə yanaşı maldarlıq təsərrüfatı mühüm yeri tutmuşdu. Düzən və dağətəyi ərazilərdə
yaşayan maldar tayfalar Qarabağın dağlıq ərazilərindo (Laçın, Kəlbəcər
və s.) alp yaylaqlarında köçmə, yaylaq maldarlığı ilə məşğul olmuşlar.
M aldarhqda iribuynuzlu heyvanlar (öküz, inək və s.) və xırdabuynuzlu
heyvanlar (qoyun, keçi və s.) bəslənilirdi. Atçılığın inkişafı köçmə maldarlığının inkişafına böyük təsir etmişdir. Qaraköpəktəpə yaşayış yerindən (Füzuli rayonu) çoxlu mal-qara, davar və at sümükləri əldə edilməsi bunu sübut edir.
Maldarlar əkinçilərə nisbətən tez varlanmışlar və Kiçik Qafqazın
qonşu regionlarındakı geniş yaylaqları m ənimsəmişlər. Varlı maldar
tayfa başçılarına məxsus qəbir abidələri üzərində ucalan möhtəşəm
kurqanlar, əldə olunan zəngin m addi-m ədəniyyət nümunələri bu dövrdə yaranmış əmlak bərabərsizliyini, tayfa daxilində olan sosial-ictimai
Q
A
R
A
B
A
Ğ
30
Q
A
R
A
B
A
Ğ
31
təbəqələşm əni göstərir. Qarabağın tayfa başçılarının zəngin kurqan
abidələri (Mil düzü, Üçtəpə kurqanları) onların dəbdəbə ilə d ə fn olunmasmdan xəbər verir. İlk tunc dövründə Qarabağ tayfalarının təsərrüfat
həyatında, sənətkarlığın m üxtəlif sahələri (dulusçuluq, m etalişləm ə,
toxuculuq, göndərişləm ə, daş və sümükişləmə) mühüm rol oynayırdı.
Erkən tunc dövrünün metalişləmə alətləri.
Erkən tunc dövrünün dulusçuluq məmulatları.
Dulus çarxınm tətbiqi nəticəsində keramika istehsalında böyük
yüksəliş olmuşdur. Kür-Araz m ədəniyyəti dövründə istehsal olunan
çoxçeşidli gil qabların keyfiyyəti yaxşılaşmış, bədii tərtibatına xüsusi
diqqət yetirilmişdir. Qara, boz, qırmızı cilalı keramika m əm ulatlarm ın
üzərləri maraqlı (cızma, konnelyurlama, basma və yapma üsullarla)
simvolik məzmun kəsb edən piktoqrafik naxışlarla bəzədilm işdir.
Yarımşar formalı qulplar və m üxtəlif süjetli həndəsi naxışlar bu dövr
dulusçuluq m ədəniyyəti üçün səciyyəvidir.
Qarabağın ilk tunc dövrü tayfaları ən m ühüm nailiyyətlərini
m etalişləm ə sahəsində qazanmışlar. Qaraköpəktəpə tunc dövrü yaşayış
m əskənindən metalişləmə texnalogiyasının bütün m ərhələlərini əks
etdirən zəngin arxeoloji m ateriallar- butə, parç, qəlib, şlaklar ə ld ə edilmişdir.
Xankəndi və Xaçınçay kurqanlarından əldə olunmuş qızıl bəzək
əşyalarını sənətkarlar ilk tunc dövründə əlvan metaldan istifadə edərək
daha yüksək nailiyyətlər qazanmışlar.
Qarabağda ilk tunc dövründə bəzi yaşayış m əskənləri sənətkarlıq
mərkəzi kimi inkişaf tapmış və sənətkarlıq mühüm bir təsərrüfat sahəsi
kimi formalaşmağabaşlamışdır.
Metal m əm ulatları ilə yanaşı ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrində daş
və sümük alətlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Odur ki, daşişləm ə və
sümükişləmə sənət növləri də inkişaf etmişdir.
Sənətkarlığın çox mühüm sahələrindən biri toxuculuq olmuşdur.
Yaşayış yerlərindən əldə edilən əyrici əm ək alətləri - iy başlıqları (əsasən sümükdən) bunu sübut edir. Toxuculuq üçün əsas xammal mənbəyi
xırdabuynuzlu heyvanlardan (davarlar) alınan yun və qəzil olmuşdur.
Maldarhqdan əldə edilən gön-dəri dəriişləm ə peşəsinin inkişafina
şəraityaranmışdır.
İlk tunc dövründə Qarabağ tayfalarının iqtisadi-mədəni əlaqələri
daha geniş miqyas almışdır.
Qarabağın qədim əhalisinin maddi m ədəniyyəti üçün səciyyəvi
olan ən qiymətli m ənbələrdən biri K əlbəcər rayonu ərazisində, Tərtərçayın yuxarı axarında yerləşən Azyurdu, Taxta, İstisu, Zalxa, Gəlinqaya, Çaxmaq qaya, Ayıcınqılı adlanan dağlıq sahəsində izlənən ilk tunc
dövrünə aid qayaüstü təsvirlər və piktoqrafık işarələrdən ibarət abidələrdir.
Qarabağm ilk tunc dövrü tayfalarının həyat tərzinin öyrənilməsində qəbir abidələri xüsusi elmi əhəm iyyət kəsb edir. Dağlıq və düzən ərazilərində çoxsaylı kurqan abidələri mövcuddur. Qədim Qarabağ
sakinləri ölünü (cəsədi) torpaq və daş qutu tipli qəbirlərdə dəfn etdikdən sonra onların üzərində m üxtəlif kurqanlarucaltmışlar. Yerləşdiyi
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
A
R
A
B
A
32
33
sahəyə uyğun olaraq ilk tunc dövrünə aid Xankəndi kurqanı qum v e
çınqıldan, daşlardan, Üçtəpə kurqanları daş və torpaqdan qurulm uşdur.
Xankəndi, Xaçınçay (N»4 və N»5) Borsunlu (N»12) kurqanlarında k r e masiya (ölüyandırma) adətinə rast gəlinmişdir. Kurqanlarda q ırm ız ı
oxraya təsadüf olunmuşdur. Bu kurqanlarda ( Xankəndi Ne 103, 1 1 9 ;
XaçınçayN® 1,3; BorsunluN«7,1 2 )kollektiv dəfnetm ə olmuşdur.
Qarabağın m öhtəşəm kurqanlan üçün səciyyəvi xüsusiyyət q ə b ir
kamerasına giriş yolunun olmasıdır. Bu qəbir abidələrində dəfn a d ə tlə rinin eyni xarakter daşıması Qarabağın qədim əhalisinin vahid coğrafl
məkanda eyni iqtisadi və m ədəni həyat tərzinə malik olması ilə bağlıdır.
Avadanlıq etibarı ilə zəngin olan kurqanlar tayfa başçılarma, sərkərdələrə, kahinlərə və icmanın varlı təbəqəsinin nüm ayəndələrinə aiddir.
İlk tunc dövründə qədim əhalinin dünyagörüşündə, bədii təfəkkürünün inkişafmda yeniliklər baş vermişdir. Bu axirət dünyasma inam la
bağlı qəbir abidələrinin qurulmasında (kurqanlar), dəfn m ərasim lərinin
icrasında (ölüyandırma, kollektiv dəfnetm ə, qəbrə m əişət avadanlıqlarının qoyulması) özünü göstərir.
Qarabağın Xankəndi, Xaçınçay, Borsunlu, Ü çtəpə kurqanlarında
izlənən dəfn adətləri, İnciçay, G əncəçay, Şəm kirçay (Şamxorçay) hövzələri də daxil olmaqla Şəki bölgəsinə q əd ər geniş ərazilərdə müşahidə
olunur. Bu cəhət həm in ərazilərdə m əskunlaşan ilk tunc dövrü əhalisinin etnik m ənşəcə bir-birinə yaxın qədim türk tayfalan olduğunu
sübutedir.
O rta tunc dövrü.
Ğ
unc dövründə Qarabağda məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı
təsərrüfatın bütün sahələrində, xüsusilə də metalişləmədə,
dulusçuluqda yüksəlişə səbəb oldu. Belə intensiv inkişaf prosesi orta tunc dövründə yeni təkamülə səbəb oldu. Qarabağm Naxçıvanla, Ön Asiya, eləcə də Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələri artmış
və bu diyarda şəhər tipli m ərkəzlər yaranmışdır. E.ə. XIII-XV əsrlərdə
Qarabağda yaşayan kiçik tayfalar bu m ərkəzlər ətrafında birləşərək iri
tayfa ittifaqları yaratmışlar. Üzərliktəpə, Göytəpə, Çinartəpə, Qaraköpəktəpə, G ünəştəpə, Xantəpə, Uzuntəpə, M eynətəpə, Şomulutəpə,
Kültəpə, N ərgiztəpə, Ağtəpə, Toxmaqtəpə, Böyüktəpə, Düyütəpəsi,
Gərtəpə, Çaqqallı təpə və s. tunc dövrü yaşayış yerlərində aparılan
arxeoloj i tədqiqatlar bunu sübut edir.
Oturaq əkinçi və maldar tayfalara məxsus olan bu yaşayış yerlərindən, eləcə də onlara məxsus qəbir abidələrindən əldə olunmuş maddi-mədəniyyət nüm unələri Qarabağda yaşamış orta tunc dövrü əhalisinin təsərrüfat həyatının, m əişət mədəniyyətinin, dini-ideoloji görüşlərinin yüksək sivilizasiya səviyyəsinə çatdığım göstərir.
r
Qaraköpəktəpənin tunc dövrü miidafıə divarları.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
34
İqtisadi və hərbi cəhətdən güclü maldar tayfalar öz ərazilərin i
daha da genişləndirmiş, qənim ət ələ keçirmək, var-dövlət qazanm aq
məqsədilə qonşu tayfalara basqınlar etmişlər. Tayfalar arasında g e d ə n
belə döyüşlər bəzi iqtisadi-mədəni m ərkəzlərin ətrafınm müdafiə d ivarları ilə möhkəmləndirilməsi ilə nəticələnm işdir.
Qarabağm ətrafı müdafıə divarları ilə möhkəmləndirilmiş Ü z ə rliktəpə, Qaraköpəktəpə orta tunc dövrü tayfa ittifaqları m ərk əzlərin d ə
arxeoloji tədqiqatlar aparılmış və zəngin materiallar əldə edilmişdir.
Üzərliktəpə ilkin şəhər m ərkəzinin ətrafına çiy kərpicdən q a la
divarı tikilmiş, bürclər və dayaq divarlarla (kontrfors) m öhkəm ləndirilmişdi. Q araköpəktəpə ilkin şəhər m ərkəzinin ətrafı iri qaya p a rç a larmdan və çay daşlarından inşa edilmiş, m öhtəşəm müdafiə divarları
ilə əhatələnmişdir. Qaraköpəktəpə qala divarınm bünövrəsi iri q a y a
parçalarından qurulmuş, aradakı boşluqlar isə çay daşları ilə doldurulmuşdur.
İndiki Ağdam şəhərinin şərqində yerləşən Ü zərliktəpə Q arabağın
əsas qədim şəhər m ərkəzindən biri olmuşdur. Ü zərliktəpə qədim q a la
şəhəri düşünülmüş memarhq planınam alik olub, iki hissədən ibarətdir.
Şəhərin narınqala hissəsi iri çiy kərpiclərdən tikilmiş m öhtəşəm
müdafiə divarı ilə əhatələnmişdir. Narınqalada tayfa ittifaqma m əxsus
ictimai binalar və varlı təbəqəyə m əxsus tikintilər yerləşmişdir. Q a la
divarlarından kənarda şəhərin nisbətən yoxsul təbəqəsi yaşamışdır.
Üzərliktəpədə ağac və gil məhlulla tikilmiş yaşayış evlərinin qalıqları
görünür, yoxsul təbəqəyə məxsusdur. Onlara məxsus olan evlərin
tikintisində də ağac və suvaq kimi gil məhluldan istifadə edilmişdir.
Döşəmə gil məhlulla suvanmışdır.
Evlərin içərisində daşdan qurulmuş ocaq və təsərrüfat quyuları
yerləşir. Ocaq qurğuları içərisində yanmış taxıl qalıqlarına rast gəlinmişdir. Evlərdən birinin içərisində gil qadın fiquru və m üxtəlif m əişət
avadanlıqları aşkar edilmişdir.
M əişətdə və təsərrüfatda m üxtəlif m əqsədlər üçün istifadə olunan gil qablar boz, qara, qımızı rəngdə olub çox növlüdür. Monoxrom boyalı keramika məmulatları və miniatür həcm li yaxşı cilalanmış qara v ə
boz qablar yüksək sənətkarlıqla hazırlanmışdır.
Ü zərliktəpə və Qaraköpəktəpə tunc dövrü yaşayış yerlərindən ta-
Q
A
R
A
B
A
Ğ
35
Üzərliktəpə yaşayış yeri.
pılmış boz, qara cilalı, üzəri ştamplama, kəsm ə üsulları ilə naxışlanmış
sadə və boyalı qablar, iy başlıqları, muncuqlar, m üxtəlif daş alətlər, bəzək əşyaları gildən düzəldilmiş kiçik heykəllər, qadın bütü e.ə.III-II minilliklərdə qədim Qarabağda m üxtəlif sənətkarlıq növlərinin formalaşdığım sübut edir.
Yaşayış yerlərinin ətrafında möhtəşəm müdafiə divarlarınm,
kontforsların varlığı orta tunc dövründə Yaxın Şərq və Ön Asiya qalatikmə memarhğınm qədim Qarabağ memarlıq m ədəniyyətinə təsirini
göstərir. Qarabağın tunc dövrü memarhğmda izlənən bir çox tikinti
xüsusiyyətləri qədim Naxçıvan və Ön Asiya qala şəhərlərinin müdafıə
tikintilərində tətbiq edilmişdir. Bu oxşar cəhətlər Qarabağın qədim
şəhər m ərkəzlərinin Naxçıvan və Ön Asiya qala-şəhər m ərkəzləri ilə
qarşıhqlı - iqtisadi və m ədəni əlaqələrindən xəbər verir.
Orta tunc dövründə Qarabağda əkinçilik və maldarlıq, bağçılıq,
üzümçülük inkişaf etmişdir.
Xış əkinçiliyinin geniş tətbiqi, biçin və döyüm əm ək alətlərinin
Q
A
R
A
B
A
Ğ
36
Qaraköpəktəpə. Daş və gil fıqurlar.
(vəl, dən daşları, oraqlar və s.) təkm illəşm əsi əkinçiliyin intensiv inkişafına təkan vermişdir.
Əkinçilikdə Triticum Sativum L və Triticum durum Dest buğda
növləri, Hordeum laguneuliformi Bosh qılçıqsız aıpa növləri becərilir v ə
ehtiyat taxıl məhsulu təsərrüfat quyulannda və iri həcmli küplərdə saxlanılırdı.
Bu dövrdə üzümçülük təsərrüfatı da yaranmışdır.
Osteoloji qalıqlar göstərir ki, maldarlıqda iribuynuzlu mal-qara və
davarbəsləmişlər.
Ü zərliktəpə orta tunc dövrü şəhər m ərkəzində sənətkarlığın müxtəlif sahələri - dulusçuluq, m etalişləm ə, toxuculuq, daşişləm ə, sümükişləmə inkişaf etmişdir. Şəhər m əişət m ədəniyyəti üçün səciyyəvi olan
gözəl bədii tərtibatlı boyalı keramika və ştamp naxışlı boz, qara cilalı
qablar istehsal olunmuşdur.
Qarşılıqlı əlaqələr sayəsində Ön Asiya və Yaxın Şərq mədəniyyətinə bələd olan və ondan bəhrələnən qədim Qarabağın oturaq əkinçimaldar tayfaları, xüsusilə sənətkarları Cənubi Qafqazda ilkin şəhər mə-
Q
A
R
A
B
A
Ğ
37
dəniyyətinin yaranmasında əsas rol oynamışlar.
Orta tunc dövründə Qarabağın ilkin dövlət qurumu səviyyəsinə
çatmış tayfa ittifaqları Cənubi Qafqazın m üxtəlif regionları ilə, eləcə də
Ön Asiya və Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələr yaratmışlar.
Araz çayınm sol sahili boyu bölgələrlə, xüsusilə qədim Naxçıvanla daha sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Mil-Qarabağ sənətkarlıq mərkəzlərinin Naxçıvanla əlaqələri bu iki mədəniyyət ocaqlarının dulusçuluq məmulatlarında daha aydın izlənir. Boyalı qablar mədəniyyətinin
və bədii tərtibatlı keramika istehsalmın bu iki regionda yüksək səviyyədə inkişaf tapması m əhz qarşılıqlı, əlaqələrin nəticəsində mümkün
olmuşdur.
Qarabağın orta tunc dövrü qəbirləri (Borsunlu kurqanları, Qarabulaq nekropolu) qədim əhalisinin dini görüşləri ilə yanaşı, bu dövr dulusçuluq sənətkarı, onun xüsusiyyətləri haqqında maraqlı məlumat verir.
Qarabağın orta tunc dövrü sənətkarhğı özünə məxsus cəhətləri ilə
diqqəti cəlb edir. Tərtərçay, Qarqarçay, Quruçay və Köndələnçay hövzəsində dulusçuluq sənətinin bir neçə müstəqil mərkəzləri bir-biri ilə,
eləcə də Naxçıvan dulusçuluq m ərkəzləri ilə sıx əlaqəli şəkildə inkişaf
tapmışdır.
Odur ki, Naxçıvanm qədim şəhər m ədəniyyəti üçün daha səciyyəvi olan boyalı qablara, Quruçay, Köndələnçay vadisi orta tunc dövrü
abidələrində də rast gəlinir.
Boyalı qablar istehsalı iqtisadi-mədəni əlaqələr nəticəsində Araz
çayı boyunca Quruçay və Köndələnçay, Qarqarçay orta tunc dövrü yaşayış m əskənlərində yayılmış, eləcə də Qarabağ abidələri üçün çox səciyyəvi olan boz və qara cilalı, xüsusilə naxışlı gil qablar Naxçıvanda yayılmışdır. Qədim Qarabağ sənətkarları nəinki qonşu regionlarla, hətta
Ön Asiya və Yaxın Şərq m ərkəzləri ilə m ədəni- iqtisadi əlaqələr yaratmışlar.
Qarabağ orta tunc dövrü yaşayış m əskənlərindən tunc əşyalar
xəncər, biz, sırğa, bilərzik və s. aşkar olunmuşdur.
Orta tunc dövrü əm ək alətlərinin və silahlarının (dəndaşı həvəng
və dəstə, quraşdırma oraq dişləri, toppuz başlıqlan, daş vəllər) bir qismi
daşdan hazırlanmışdır.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
A
R
A
B
A
Ğ
39
Orta tunc dövründə Qarabağda toxuculuq sənəti inkişaf tapmışdır.
Yaşayış m əskənlərindən əldə olunmuş iy ucluqları, sümük daraq və
toxuculuq dəzgahmda işlədilən kirkid tipli sümük alətlər bu sənətkarlıq
növünün yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir.
Qarabağ. Orta tunc dövrü keramika məmulatı.
Qarabağda orta tunc dövründə əkinçilik, maldarlıq təsərrüfatının,
sənətin m üxtəlif sahələrinin intensiv inkişafı sosial, iqtisadi və ictimai
münasibətlərdə ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuş, mülki bərabərsizlik,
sosial təbəqələşm ə xeyli artmış, ilkin sinifli cəm iyyət formalaşmışdır.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
A
R
A
B
A
Ğ
40
41
QARABAĞ SON TUNC VƏ
İLK DƏMİR DÖVRÜNDƏ
Papravənd kəndi), Zərgərtəpə və Şəkərçiktəpə (Quruçay və Köndələnçay vadisində) yaşayış yerlərində arxeoloji tədqiqatlar aparılmış və
zəngin materiallar əldə olunmuşdur.
Xocalı m ədəniyyətinin m üxtəlif tip dəfn abidələri Şuşakənd daş
qutu qəbirləri, Dovşanlı (Dovşanlı kəndi), Ballıqaya-Sırxavənd (Sırxavənd kəndi), Axmaxi kurqanları (Axmaxı kəndi) və Qarabulaq
nekropolunda (Quruçay, Köndələnçay vadisində) tədqiq olunm uşdur.
Xocalı qəbir abidələrindən zəngin tunc məmulatları: təbərzin
baltalar, xəncərlər və qılınclar, yabalar, at əsləhələri, ox və nizə ucları,
kəm ərlər, bəzək əşyaları (qolbaqlar, üzüklər, sırğalar, quş fiqurları,
əqiq, şüşə, pasta muncuqlar) və m üxtəlif keramika nümunələri əldə
olunmuşdur.
Xocalı m ədəniyyəti Gədəbəy, Gəncə, Şəmkir lokal mədəniyyətlərinin inkişafına, formalaşmasına təsirgöstərm işdir.
Xocalı m ədəniyyətinin Qarabağ üçün səciyyəvi sayılan dulus
çarxında hazırlanmış qara və cilalı m üxtəlif qab nümunələrinin (küp,
küpə, xeyrə, cam və s.) üzəri həndəsi naxışlarla bəzədilmiş və ağ pasta
ilə minalanmışdı (inkrustasiya edilmişdir).
Xocalı m ədəniyyətini yaradan tayfaların sosial, ictimai-siyasi
həyat tərzi və m ənəvi mədoniyyəti (dini-ideoloji görüşləri, dəfn adətləri, inancları və s.) ilə bağlı m əsələlər Xocalı kurqanlarınm (2 - 6,8,10 15, 22, 31, 19, 21, 27, 28, 29,32), Bəyimsarov kurqanlarınm (1, 2, 5, 7,
14, 16,2,4,18, 1 2 ,1 7 ,1 9 ,1 5 ,8 5 ,2 ,4 ,5 ,6 ,7 , 10 -1 7 ,1 9 ,8 ,9 ,5 ), «İlisu»
nekropolunun, «Daşlı çöl» daş qutu qəbirlərinin, Gülablı abidələrinin,
ədim Qarabağ tayfalarının iqtisadi-ictimai və m ədəni həy at
tərzində e.ə. XIV-V əsrlər yeni bir təkamül dövrü olmuşdur. Q arabağın son tunc və ilk dəm ir dövrü üçün Xocalı m ədəniyyəti səciyyəvidir.
Qarabağın son tunc və ilk dəm ir dövrü tarixi və mədəniyyətini öyrənmək üçün əsas m ənbələr Xocalı m ədəniyyətinə aid olan yaşayış
m əskənləri, qəbir abidələridir.
Xocalı maddi m ədəniyyət abidələrində - Ü çtəpə (Ağcabədi),
Rəsultəpə, Namazlı təpə (Ağdam, Xındırıstan kəndi), Sarıcalıtayı təpəsi (Ağdam rayonu, Çəm ənli kəndi yaxınlığında), Böyük təpə,
Bəşirtəpə (Ağdam), Su təpəsi, Canavar təpəsi (Ağcabədi, Qaynaq
kəndi), B innəttəpə (Ağcabədi rayonu, Poladlı kəndi), Toxm aqtəpə
(Tərtər), G öytəpə (Ağdam, Göytəpə kəndi), Şortəpə (Bərdə, Şatırlı
kəndi), Qaratəpə (Ağdam, Şıxbabalı kəndi), M isir qışlağı (Ağdam,
Ö
Xocalı tunc kəmərləri.
Q
A
R
A
13
A
Ğ
42
Sarıçoban kurqanının arxeoloji tədqiqi nəticəsində daha ətraflı öyrənilmişdir.
Qarqarçay və Tərtərçay hövzələrində son tunc və ilk dəm ir
dövrünə aid dəfn abidələri üçün ən geniş yayılmış kurqanlar coğrafi
mövqeyindən asılı olaraq dağlıq və dağətəyi zonalarda daş örtüklü, qum
və torpaq qarışıq kurqanlar, düzənliklər üçün isə torpaq örtüklü kurqanlar xarakterikdir. Dağlıq zonamn (Şuşa, Gülablı, Axmaxı, Dovşanlı,
Dəmqolu, Gülyataq, Xocalınm əsas abidələri) qəbirləri əsasən daş
qutulardır. Kurqan altındakı düzbucaqlı torpaq qəbirlərin divarı gəc
məhlulu ilə suvanmışdır.
Kurqanaltı dəfnetm ə adəti qədim türk etnosları üçün səciyyəvidir.
Tunc dövrü məzarları üzərində kurqanların qurulması qədim türk
etnosunun dəfn etm ə mərasimlərinin müstəsna xüsusiyyəti və ancaq
onlara xas olan xarakterik cəhətdir. Kürqan sözü etimaloji baxımdan
türk k ö k lüdür- qurmaq, ucaltmaq deməkdir.
Cənubi Qafqazda, Azərbaycanm bütün ərazisində bu dəfn abidələrinin geniş yayılması kurqanların qədim türk etnoslarına mənsub olduğunu təsdiqləyir.
Kurqan abidələrinin coğrafıyasmda, yayılma arealları sırasında
Qarabağ əsas yer tutur. Qafqazda ən qədim kurqanlar m əhz Qarabağda
olub, e.ə. IV-III m inilliklərə aiddir. Qafqazın qədim türk tayfaları e.ə. III
minillikdən etibarən yaylaq maldarlığı təsərrüfatının inkişafı nəticəsində dağlıq əraziləri mənimsəmiş, xüsusilə Kiçik Qafqazın alp çəmənliklərində, bol yem mənbələri olan yaylaqlarda mövsümi m əskənlər salmışlar. Bu məskunlaşma prosesi e.ə.II-I minilliklərdə daha geniş miqyas almışdır.
Cənubi Qafqazda oturaq əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatı üçün on
əlverişli şərait Qarabağdadır. E.ə.II-1 minilliklərdə də Qarabağın maldar
türk tayfalan Kiçik Qafqazın əsas alp yaylaqlanna sahib olmuşlar.
Qarabağm qədim türk m ənşəli maldar tayfalanna mənsub olan kurqan
abidələri dahaçox Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisindədir.
Göyçə gölü hövzəsində, ətraf ərazilərində və bütövlükdə Qərbi
Azərbaycanda (Ermənistanda) mövcud olan kurqanlann böyük əksəriyyəti e.ə. II-I m inilliklərə aid olub, arxeoloji materiallan Qarabağm Üzərliktəpə ilkin şəhər mədəniyyəti və Xocalı mədəniyyəti ilə bağlıdır.
Q
\
K
\
15
\
(,
43
Lakin ermoni tədqiqatçıları saxtakarlıq edərək bu qədim Qarabağ
mədəniyyətini «Sevan-Üzərliktəpə» mədəniyyəti kimi şərh etmişlər.
B eləliklə, qədim Qarabağ mədəniyyətinin ermənilərə mənsub olmasına cəhd göstərmişlər.
Son tunc və ilk dəm ir dövründə Qarabağ əhalisi əsasan oturaq
əkinçilik və maldarlıqla məşğul olmuşlar. Bununla yanaşı ayrı-ayrı mədəniyyətm ərkəzlərində sənətkar və tacirtəbəqələri formalaşmışdır.
Süni suvarma əkinçiliyinin geniş tətbiqi Mil-Qarabağ düzənliyində təsərrüfatın bütün sahələrində məhsuldarlığın xeyli artmasına, əhalinin tələbatının ödənilm əsinə imkan vermişdir. Üçoğlan, Cüttəpə, Vəlibəytəpələri, Çinartəpə, Qaratəpə və digər yaşayış m əskənlərinin su
m ənbəlori yaxınlığında yerləşməsi məhz süni suvarma əkinçiliyinin inkişafı iləbağlıdır.
Hələ eneolit dövründə Qarabağda əsası qoyulmuş süni suvarma
əkinçilik mədəniyyəti (Çalağantəpədə) tunc dövründə, xüsusila onun
son m ərhələsində daha geniş inkişaf tapmışdır.
Son tunc dövründo metallurgiyanin inkişafı əkinçilik omək alətlərinin keyfiyyotinin daha da yüksolməsinə sobəb olmuşdu. Bu dövrdo taxılın becorilmosindo quraşdırma (çaxmaqdaşı və obsidiandan hazırlanmış) oraqlarla yanaşı tunc vo oraqlardan da geniş istifadə olunması
biçin prosesinin intensivliyini artırmışdır. Dərzin döyülməsində öküz, at
qoşqu qüvvələrindən, elocə də daş və ağac vəllordon istifado olunmuşdur.
Taxılın emalı, üyüdülmosi prosesindo don daşları vo sürtgoclordən istifadə edilmiş, çörok saxsı manqallarda (Üçtopo vo Qaratopo yaşayış məskənlərindo) bişirilmişdir.
Maldarlıq təsərrüfatı iqtisadiyyatda çox mühiim aparıcı rol oynamış, yarımköçəri yaylaq maldarlığı tam formalaşmışdır. E.ə. III minilliyin sonlarındaəsası qoyulan, e.ə. II minilliyin I yarısındaxcyli təkamül
tapan yaylaq maldarhğı əkinçilikdən ayrılımşdır. Bu birinci ictimai
əmək bölgüsü son tunc dövründə daha da artmışdır. Xırdabuynuzlu heyvanların sayının intensiv artımı maldar tayfaların xeyli varlanmasına və
onların daxilində mülki bərabərsizliyin, sinfli comiyyotin daha sürətlə
təkamül tapmasına gətirib çıxarmışdır. Maldarhq təsərrüfatının inkişafında atçılığın xüsusi yeri olmuşdur.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
Q
A
R
A
B
A
Ğ
44
45
Son tunc-ilk dəm ir dövründə Qarabağda maldarlıq çox mühüm v ə
aparıcı təsərrüfat sahəsinə çevrilmişdir. Abidələrdən əldə olunm uş
osteoloji qalıqlar - iri və xırdabuynuzlu heyvan, at və dəvə süm ükləri
maldarlığın əhalinin başlıca məşğuliyyətindən biri olduğunu söyləm əyə imkan verir.
Xocalı, Dovşanlı, Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban kurqanlarından, Üçtəpə, Qaratəpə yaşayış yerlərindən iri buynuzlu mal-qara, davar,
at sümükləri, Qarabulaq kurqanmdan isə dəvə skeleti tapılmışdır.
At sümükləri və skeleti Dovşanlı, Borsunlu (8 baş), Bəyimsarov (6
baş), Sarıçoban (16 baş) kurqanlarından çox sayda əldə olunmuşdu. Q ə dim Qarabağda qoşqu və minik vasitəsi olan xüsusi cins atlar yetişdirilmişdi. Varlı adamlara aid kurqanlarda dəfn m ərasim lərində axirət dünyaya inamla və qurban kimi qəbirlərə qoyulmuş at skeletləri və onlara
məxsus zəngin avadanlıqlar-əsləhələr (gəm, qantarğa və s.) bunu sübut
edir.
Təsərrüfatda, m əişətdə, hərb işində çox mühüm minik vasitəsi,
qoşqu q ü w əsi kimi istifadə olunan ata totem kimi sitayiş də edilmişdir.
Yaylaq maldarlığı zamanı atdan həm minik, həm də köç vaxtı yükdaşımaq üçün istifadə etmişlər.
Qarabağ Cənubi Qafqazda atçılığın ilkin və əsas vətənlərindən
biri olmuşdur. Qarabağ atları qonşu regionlarda da yayılmışdır.
Qarabağda dəvəçiliyin meydana gəlm əsi və inkişafı bu qədim mədəniyyət ocağınm daha uzaq ölkələrlə ticarət əlaqələrinin yaranmasına
və genişlənm əsinə imkan vermişdir.
Qarabulaq nekropolundan (5N»-li kurqan) əldə olunmuş iki dəvə
skeleti son tunc dövründə Qarabağda dəvəçiliyin inkişafı və Mərkəzi
Asiya ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrindən xəbər verir.
Bağçılıq, üzümçülük son tunc və ilk dəm ir dövründə yeni təsərrüfat sahəsi kimi inkişaf etmişdi. Bəyimsarov kurqanından badam çəyirdəkləri, Borsunlu kurqanından üzüm, şərab qalıqları aşkar olunması
bunu sübut edir.
Qarabağın son tunc dövrü sənətkarlıq məmulatları bu diyarda sənətin çoxsahəli olduğunu və yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir.
Metalişləmə, dulusçuluq, toxuculuq, daş və sümükişləmə sahəsində
qazanılan uğurlar çoxçeşidli və yüksək keyfıyyəti sənətkarlıq məmulatlarının istehsal edilm əsindən xəbər verir.
M etalişləmə sənətkarlığı sahəsindəki yüksək inkişaf Mehmandağ polimetal yataqları, Laçın (Dəvə boynu) faydalı qazıntı yataqlarının
olm asıiləbağlıdır.
Son tunc-ilk dəm ir dövründə Qarabağ abidələrindən əldə olunmuş silahlar(təbərzinbaltalar,yabalar, qılınc, xəncər, nizə, ox ucları və
s.), döyüş ləvazimatı (m üxtəlif formalı zireh geyim lər - lövhələr), at əs-
Qarabağ. Tunc dövriinün bəzəkləri.
ləhələri (gəm, qantarğa və s.), bəzək əşyaları (qolbaq, boyunbağı, sırğa,
üzük, muncuqlar və s.), əm ok alətləri (yastı baltalar, bıçaqlar, iskənələr,
biz və iynələr) bu regionda metalişləmənin hərtərəfli inkişafmı göstərir.
Xocalı m ədəniyyətinə aid metal məmulatları özünün yüksək bədii
tərtibatı ilə də qədim dünya metallurgiya, metalişləmə sənəti sahəsində
özünə məxsus yer tutur.
Qarabağ. Borsurılu kurqanı.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
46
Dəmirin kəşfı ondan hazırlanan keyfıyyətli əm ək alətləri və sila h lar iqtisadiyyatın və m ədəniyyətin inkişafına böyük təkan verm işdir.
Son tunc və ilk dəm ir dövrünün dulusçuluq məmulatı çoxçeşidli o lm ası
ilə diqqəti cəlb edir. Bu dövr keramikası əsasən dulus çarxında h azırlanaraq formasınm simmetrikliyi, naxışlanmasının bədii tərtibatının
zənginliyi, gilinin tərkibi ilə seçilir.
Gil qablar küp, küpə, bərni, bardaq, çölmək, dolça, pars, x ey rə,
nimçə, manqal və s. formalarda hazırlanmış, üzərləri cızma, basma, şü y rələm ə üsulu ilə torşəkilli, yolkavari, dalğalı, şaquli və üfüqi, nöqtəli x ə tlərlə naxışlanmışdır. Xocalı dulusçuluğu üçün göbələkvari yapma b ə zəkli gil qablar səciyyəvidir.
Son tunc, ilk dəm ir dövrürüdə daşişləmə sahəsində yonma, p ardaxlama, cilalama, oyma, deşmə, zərbetmə kimi texniki üsullar təkm illəşmişdir. İncə zövqlü hazırlanmış daş cam, badə Xocalıdan əldə edilmişdir.
Xocalı, Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban kurqanlarmdan ə ld ə
olunmuş sümük əşyalar daha çoxluq təşkil edir.
Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban kurqanlarından əldə olunmuş
səthi insan təsvirli at qantarğaları, üzəri mişarlama üsulu ilə üçyarpaqlı
Q
A
R
A
B
A
Ğ
47
naxışla (lotos) bəzədilm iş pilək çənbərlər, səthi cızma-oyma naxışlı
slindrik əşyalar qədim Qarabağ sənətkarlarının yaratdıqları dekorativ
tətbiqi incəsənətin gözəl və nadir nümunələridir.
Son tunc və ilk dəm ir dövründə Qarabağda toxuculuq sənəti də
inkişaf etmişdir. Bunun üçün xammal mənbəyi xırdabuynuzlu heyvanlardan əldə edilən yun və gəzil olmuşdur. Borsunlu və Sarıçoban
kurqanlarından əldə olunmuş bir çox tunc əşyalar üzərində parça izləri,
yun parça qalığı, həsir parçalar o dövr toxuculuq sənəti haqqında aydın
təsəvvüryaradır.
Tunc və ilk dəm ir dövründə Qarabağ tayfaları ilə qonşu tayfalar və
Ön Asiya m ərkəzləri arasında mübadilə xeyli genişlənmişdir. Qarabağa
mübadilə yolu ilə Ön Asiyadan qalay, Ön Asiya tipli xəncərlər, üzəri
relyefli heyvan fıqurları ilə bəzədilm iş qızıl möhür və s. gətirilmişdir.
Qarabağ (Dovşanlı) möhürləri də Təpəsialk (İran) möhürləri ilə eyniy
yət təşkiledir.
Qarabağ tayfalarmın Babilistan, Assuriya ilə də əlaqələri olmuşdu. Xocalıdan üzərində mixi yazı ilə Assur hökmdarı Adadnirarinin adı
həkk olunmuş muncuq tapdmışdır. Xocalı kurqanlarında (1, 11, 14, 18,
20,120 N»-li kurqanlar) muncuqlar, lövhələr, pələng başı təsvir olunmuş
əşyaların, Dovşanlıda silindrik möhür, muncuqların, Borsunluda (Böyük kurqandan) qızıl toqqa başlığı, fıl sümüyündən olan əşyalarda
inkrustasiya kimi istifadə olunmuş lövhələr, tunc düymələr, mıx və
sancaqların, səthi nazik qızıl təbəqə ilə örtülmüş əşyaların, eləcə də
Assuriyadan gətirilmiş
şırli gil qab və
üzərində mixi yazılar
olan muncuq.
-H -
Q
A
R
A
B
A
('i
AP,
m üxtəlif qızıl əşyaların mövcud olması bu dövrdo Qarabağda m e talişləm ə sənətkarlığının formalaşdığmı sübut cdir.
Dovşanlı, Xocalı, Borsunlu və Bəyimsaro\' abidəlorindən ə l d ə
olunmuş pasta və şüşə muncuqlar Mısir, Mesopotamiya, Suriya, F ə l ə s tin və Finikiya ilə Qarabağarasmda olan miibadiioni göstorir.
Borsunlu, Sarıçoban, Axmaxı, Kərkicahan, Boyimsarov vo Q a r a bıılaqdan oldo olunmuş, fil sümüyündon hazırlanmış. bir qisminin ü z ə r i
pasta, sədəf, tunc və qızılla inkrustasiya cdilmiş oşyaiar nadir sənət n ü munoləridir.
Qarabağa mübadilə yolu ilə gətirilmiş sodof oşyalar Qımıızı d ə niz, Ərəbistan dənizi, Aralıq dənizi, Hind okeanı vo Iı an körfəzi m ə n ş ə lidir. Bu balıqqulaqlan, sədəflər bəzok oşyaian, cloco do qədim p u l
vahidi kimi istifadə olunmuşdur.
Qarabağa m übadiləyolu ilogətiriloıı Hind-Çin vo Malaziya, İ n g iltərə-İspaniya m ənşəli qalay metalişlomodo ycııi uğurlar qazanılm asm a
səbəb olmuşdur. M ədəni-iqtisadi olaqolorin yaranmass vo inkişafında a t
minik və qoşqu vasitəlori kiıni miihüm rol oynaımşdır. Qarabağ a tla rı
mübadilə vasitəsi kiıni də istifado oiunmıışdur.
Son tuııc vo ilk domir dövriindo Qarabağda omlak borabərsizliyi
daha da artımşdır. İcmanın varlı vo yoxsul toboqoloı'i formalaşmış vg
koskin şokildo fərqlonmişdir. Variı ailolor ayn-ayı ı i;.\ia başçıları v o
hərbiçilor öz miilkiyyotlori ilo icmanm adi iizvlorind sn scçilərək ali to bəqə, oyanlarzüm rosi toşkil ctmişlər.
İqtisadi-siyasi coiıotdon kasıb vo /oil'olan kiçik tayfalar qüvvotli
və nüfu/iu tayfalar otrafında birləşnıişlor. Qarabağda baş vcrmiş koskin
sosial-ictimai toboqəloşmo, ınülki vo sinfi bəraborsi/!ik Qaratopo vaşayış ycrindo, Xocalı, Dovşanlı, Axmaxı, Borsunhı. Boyimsarov. Sançoban kurqaniarıuda vo başqaabidolordo izlonmişdir.
Varlı şoxsloro məxsııs iri kamerah dəih a’oKİv.-hv ir-də /ongin avadanlıqlarla yanaşı qul vo xidmətçilorin, çoxsayh athu-in oiması sosial.
ictirnai borabərsizJiyi göstərir.
Borsuıılıı kurqanıııda qobir kamerasmda{25.6 m , 32x8x4 m) tayfa
başçısı ağacdan iıazıı lanınış, tıınc vo (jizıl lövhoiorlo bozodilmiş «taxtçarpayı» iizorində dofn cdiimişdir. Bıı kıırqanda 9 nofor qul vo koııiz, S
sayda at do/h oiunrnuşdıı. Qobir kamcrasma onv>k uloiior i, lıınc silalılar.
hakimiyyot s i ı r vni ı ı olan mormor ioppuz, osa,
1. keıamika ııümıı-
49
nələri, qızıl, fil sümüyü, sədofdən, qiymətli daşlardan hazıtianmış zongin bozək oşyaları qoyulmuşdur.
Axmaxı kurqanında varh tayfa başçısına məxsus dolixokefal
(uzunbaşlı), onunla yanaşı oturdulmuş voziyyətdə, xidmotçi (qul) braxikefal (girdəbaşlar) tipinə aid insaıı dəfn olunmuşdur.
Kurqanlarm qurulmasında çoxsaylı məcburi işçi qiivvosindən
(qullar) istifadə cdilmişdir. Sultanbud kurqam (hiindürlüyü 25 m),
Borsunlu vo Sarıçoban kurqanları (üzərinə 200 ağac tir qoyulmuş) böyük əm ək sayəsində çoxsaylı işçi qiivvəsi vasitəsilo qurulmuşdur.
İri tayfa ittifaqları arasında gedən toqquşmalar nəticəsində yaşayış
yerlərində dağıntılar, qarotlər, yanğınlar (Qaratəpə yaşayış yerində) baş
vermişdir.
Tunc vo ilk dəmir dövriiniin sonunda Qarabağm bir sıra abidələrindo Xocalı, Bəyimsarov, Axmaxı, Borsunlu, Sarıçoban kurqanlarında izlənən bərabərsizliklər bu dövrdə patriarxal münasibətlərin inkişafı, ibtidai lıorb sonotininin formalaşması, omlak və sosial borabərsizliyin daha da doriııləşmosi və nəhayət ibtidai icma quruluşunun qoti
dağıhnasmagətiribçıxarımşdır.
E.o. I minilliyin ortalannda iqtisadi vo siyasi cohotdon xcyli giiclonmiş iri tayfa b irlik lo ri m ü əy y ə rı in zib ati ərazilorə sahib olaraq, xüsıısi
qala şəhəri ətrafında sıx biıioşorək, Qodim Mcsopotamiyada olduğu kimi ilkin dövlət qurumları yaratmışlar.
Bu dövrdo Qarabağda vo ona qonşu Kiir-Araz ovahğı rcgionlarının əsas əhalisi tiirk soy köklü gərgər (kəngər) - qarqar (Strabona göro)
tayfaları yaşamışlar. I:.o. II-İ minilliklərdo Qarabağda bu tayfalarm
güclü ittifaqiarı, ilkin döviot qurumları formalaşdı. Conııbi Qafqazda iqtisadi, siyasi mövqcyi xcyli güclənmiş Qarabağ və qonşu regionların
türk tayfa ittifaqları İran-Əhoməni dövlətinin və digər yadcllilorin
aramsız basqmlarımn qarşısnı almaq, öz torpaqiannın bütövlüyiinii
qoruyub saxlamaq məqsodilo birloşorok e.o. IV osrdo qodim Azorbaycan-Alban dövlətini yaratmışlar. Bcloliklə, Qarabağ Azərbaycanm qodim dövlotçilik tarixində holledici roi oyııamışdır.
Q
A
R
A
li
A
(
50
Veli Aliyev
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, V c., Bakı, 1979.
2. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994.
3. CəfərovƏ .Q . Quruçay dərəsində. Bakı, 1990.
4. Cəfərov Ə.Q. Azərbaycanın ilk sakinləri. Bakı, 2004.
5. Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı, 1 minilliyin ə v v ə l
lərində (Qarabağm Qarqarçay və Tərtərçay materialları əsasında.)
Bakı, 2000.
6. ,H,^ca(j)apoB T.O. C b33h A3ep6afifl)KaHa co cTpanaıviH nepe^Hefi Ä 3 h h
Eany, 1984.
7. /I>Ka(})apoB r.O. ^peBHefiniHe cbh3h a3ep6aÜA>KaHCKHx njıeMeH c<
CTpaHaMH EnHHCHero BocTOKa. EaKy, 1986.
8. Əliyev V.H. Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı qablar m ə d ə n iy y e ti
Bakı, 1977.
9. TyceHHOBa M.A. KepaMHKa BocTOHHoro 3aKaBKa3bM ənoxn no3AHef]
6poH3bi h paHHero Hcene3a. BaKy, 1989.
10. EyceHHOB M.M. /fpeBHHH najıeojiHT. A3ep6aHA>KaHa. EaKy, 1985.
11. EyceHHOBM. M. /İpeBHHH najıeojiHT Aiep6aHA>KaHa. EaKy 2010.
12.HüseynovM .M . Uzaqdaşdövrü. Bakı, 1973.
13.
Hüseynov M.M. Azərbaycan arxeologiyası. Daş dövrü. Bakı, 1976.
14. Hüseynov M.M., İsmayılov Q.S., Quliyev İ.M. A zərbaycanarxeoloji abidələri. Bakı, 1981.
15. İsmayılov Q.S. Quruçay və Köndələnçay vadisindo qədim m ədəniyyət izləri. Bakı, 1981.
16. HapHMaHOB H.E KyjibTypaflpeBHeHiuero jeMJieaejibqecKoro ckotoBO/tneCKoro HacejıeHH>ı A3ep6an^>Kana. BaKy, 1987.
Karabağ
(Eski devir)
K
A
R
A
B
A
G
53
ÖNSÖZ
B u Kitabı, A z e b a y c a n ’ın tarihi y u r d u olan K a ra bağ’d a binlərcə y ı l d a n beri y a ş a y a n a ta l a r ı m ı z ı n X X . asrın sonundaKi 90. yıllarda, E r m e n i cellatları ile Kahram anca sa v a ş a r a K şehitlİK şerbeti içen yiğ it e v la t la r ın ve
a m a n s ız E r m e n i soyKirımı nəticəsində vahşice Katledilen
Hocalı a h a lisin in h a tıra s ın a i t h a f ediyorum.
İn san liK bu haKİKatleri OKuyaraK K a ra b a ğ ’ın, insanliK ta r ih i n d ə n bu ya n a A z e r b a y c a n türKlərinin ezeli
ve ebedi m e d e n i y y e t ocağı olduğunu bilsinlər.
H o c a l ı ’nın Uk yerli h a lK i M.Ö. 4 0 0 0 - 1 0 0 0 y ıl la r ın d a
Güney K a f K a s l a r d a insanliK değerlerine sahip olan yÜK
seK bir m e d e n i y e t Kurmuşlar; m eta l s a n a y i s in in ve m e t a l
işleme s a n a t ı n ı n tem elini oluşturaraK geliştirm işlerdir.
M a a l e s e f , in san lığın ç a ğ d a ş m e d e n i y y e t l e r seviyesine yÜKseldiği bir z a m a n d a E rm e n ile r in sinsice y a p tı ğ ı
ani b a s m n l a r neticesin de H o ca lı şehri ve m a d d i m a n e v i
birİKimi vah şicesin e y aKi l ı p yoK edildi. Ş e h ir h a lK i da
soyKrıma m a r u z Kaldı.
1 9 9 2 yılı Ş u b a t ayında bir aKşam vanti saat 2 l.0 0 d e
acımasız E rm e n i silahlı güçleri H anK end 'ındeKi R usyaya
ait otomatİK silahlarla donatılmış paralı asKerlerden
oluşan 336. alayla birlİKte H ocalıya basKin yaparaK soyKirım yaptılar. B u faciada 6 1 3 K'ışi öldürüldü, 4 8 7 Kişi
ağır yaralandı, 1 2 7 5 Kişi esir alındı ve 8 aile de tam am en
yoK edildi. H ocalı şehri yaKilıp y i Ki l a r a K harabeye döndürüldü.
K
A
R
A
E
A
G
K
A
R
A
B
A
G
54
GİRİŞ
Karabağ, binlerce yıldan beri ninelerimizin ninnilerinden oluşan
Azerbaycan mugam (Azerbaycan'da bir müzik türü) medeniyetinin b e şiği, Güney Kafkas'ın ilk yerleşim yeri sayılan Azıkla, (kadim M ilKarabağ) tarihi bir merkezdir. Zengin Hocalı kültürü ile yoğrulm uş
atalarımızın mukaddes toprağıdır.
Azerbayca'nm ilk yerleşim yeri ve en eski medeniyyet m erkezi
olan Karabağ, Küçük Kafkas dağlarından başlayarak, Kür-Araz ırm akları arasındaki coğrafyayı içine alan yayla ve ovalık bölgedir. K arabağ
yaylası, Zengezur ve Karabağ silsileleri arasmda yer alır.
Karabağ yaylası, kuzeyde Mıhdöken, doğuda Karabağ, batıda G öyçe ve Zengezur silsileleriyle çevrilmiştir. Yaylanm yüzeyi üst pliosen ve
Antropogenin bazalt ve andezitleri ile örtülüdür. Paleogen ve neogen devirlerinin volkanik menşeli çöküntüleri yüze çıkmıştır. Yayla kuzeyden
güneye doğru darlaşır. Pazarçay ve Hekeri ırmağı arasında üçgen şeklinde sona ererek derelerle çevrilir. Püskürmeler neticesinde meydana gelen lav düzlüklerinde geniş sönmüş volkan arazileri vardır.
Terterçay, Hocazçay, Zabuh, Parevçay, Karabağ yaylasından başlar. Aka göller ve Karagöl bu yaylada yer alır. Geniş alanı kaplayan supalp çayırhklar hayvancılık için elverişlidir.
Karabağ silsilesi kuzeybatıda Terter ırmağı ile Murov dağı silsilesi, batıda ise Hekeri ırmağı Karabağ yaylasından ayrılır. En yüksek zirvesi Kızkale (2843 m), Böyük Kirs (2725) dir. Yaylada ekşisu ve Şırlan
mineral suları vardır.
Silslenin güneydoğu sınırı Araz nehrine doğru alçalarak ovaya
ulaşır. Haçın, Karkar, Köndelençay, Kuruçay ve başkaları Karabağ silsilesindenbaşlar.
Karabağ ovası kuzeybatıdan G ence-Kazak ovası batıdan
Murovdağ, Karabağ silsileleri, güney ve güneybatıdan Mil ovası ile
çevrilir.
Kür ırmağı, Karabağı Şirvan ovasından ayrır. Ovanın sathı bir
m iktar dalgavari ve teraslıdır. Karabağ ovasında petrol yatağı (Terterde)
vardır. İklimi ılıman ve kuru suptropiktir. Arazisinden İnceçay, Terter,
Haçın ve Karkar nehirler geçer.
Karabağ ovasmda dar bir alanda sakız ağacı, aran palıdı, kara ağaç,
ormanları vardır. Kür ırmağı boyunca meşe ormanları (Arad palıdı, karaağac, Kavak, sögüt ve .s) vardır.
Dağ eteklerinde gri ve kahverengli topraklar, dağlarda ise dağorman, dağ-çimen toprakları karakteristiktir. Ormanlarında çeşitli yabani meyve (erik, armut, kızılcık, ceviz, fıntık, muşmula) yetişir.
Dağlarda ve ormanlarda vahşi hayvanlar yaşar.
Madenleri M ehmandağ, bakır ve polimental yatakları, litoğraf taşı
ve çimentodur.
Laçın, Kelbeçer, Şuşa, Hankendi, Askeran, Ağdam, Berde, Terter,
Ağcabedi, Beylegan bölgede yer alır.
Karabağın zengin bitki örtüsü, ova bölgesinin münbit toprakları,
dağlık bölgenin zengin alp çimenlikleri, değerli madenleri ilk çağlarda
burada insanların yaşamasına imkan sağlamıştır. Bu iktisadi-medeni
açıdan gelişmesine ve Güney Kafkasın temel medeniyet merkezlerinden
biri olmasına imkan hazırlamıştı.
Karabağın Tarihinin Ele Alınması.
Karabağın kadim tarihşünaslığı.
Karabağ'ın tarihine ait bilgiler XIX. yüzyıldan itibaren araştırılmaya başlamıştır. Bu bilgilere ulaşabilmek için Karabağlıların çok eski
kültürel abidelerinden materyallerden ve yazılı kaynaklardan istifade
edilmiştir. Karabağın, eski dönemlerine aitkültür abideleri, XIX. yüzyılın başlarından itibaren yabancı gezginlerin ve amatör araştırmacılarının
ilgisini çekmiştir.
Yabancılar tarafından yapılan arkeolojik kazılar, Karabağın tarihinin araştırılmasına hizmet etmek bir yana, ele geçen eserler yağmalanarak elde edilecek bilgilerin de bu bu şekilde yok olmasına sebep olmuştur. Azerbaycan'a özellikle de Karabağ'a gelen gezginler ve amatör araştırmacılar, (çeşitli sanatkarlar) genellikle kabirlerde kazılar yapmışlardır. Çıkarılan tarihi eserler yurtdışına kaçırılmış, halen dünyanın en meşhur müzelerinde nadide parçalar olarak sergilenmektedir. Bu eserler
Karabağın geçmiş tarihin öğrenilmesi bakımından önem arzetmektedir.
1828 yılında imzalanan Türkmençay anlaşmasından sonra, Aras
nehrinin kuzeyinde yer alan Azerbaycan toprakları Rusya yönetimine
katılmıştır.
K
A
R
A
B
A
Ğ
56
1834 yılında İsviçreli seyyah Dyubua de Monpero, Karabağ'ın
Şuşa şehrini gezmiş, Şahbulak ve Terter bölgesinde bulunan abideler h ak kındabilgi vermiştir.
Rusya imperatorluğu, Arkeoloji Komitesinin toplantısında Kafkas
arkeolojisinin gündeme getirilmesinden sonra Azerbaycan'a, özellikle
de, Karabağ'a olan m erak daha da artmıştı. XIX. yüzyılın 80'li yıllannda
Gürcü bilim adamı, H .O .Silosani, Berde Höyüklerini eserinde
kaydetmiştir. Rusya Coğrafya Birliği'nin tavsiyesi üzerine C. Veysengof,
Mil-Karabağ ovası ve Karabağ'ın dağlık bölgelerindeki Üçtepe, Boyat,
Efetli, Berde, Sultanbud ve Hocalı höyükleri hakkında bilgi toplamıştır.
Şuşa Edadiyye okulunda çalışan Alman araştırmacı Emil Resler
1891, 1893, 1895, 1897 yıllannda Şuşa kend ve Şuşa şehri çevresinde,
aynı zamanda Daşaltı, Çanahçı, M ehdikent etrafında araştırmalar
yapmıştı. E.Resler, Ağdam ilçesinin Gubadlı köyü yakınlannda —
Nebitepe, Kerpiçtepe höyüklerinde ve mezarlıklarda kazılar yapmıştı.
E.Resler, Haçın nehrinin havzasmın merkezlerinde 1893, 1894
yıllarında Tavşanlı, 1 8 9 6 ,1897yıllarm da Ballıkaya, Sırhavend, 1894 yılında Demkolu, 1897 yılında Ahmakı'da tunç çağma ait abidelerde
kazılar yapmış ve nadide eserler ortaya çıkarmıştı. Daha sonralar, 18941895, 1897 yıllarında Gargarçay - Hocalıçay, İlisuçay'ın kavşağında
bulunan 20'den çok höyük ve lahit açmıştır. 1895 yılında, Fuzuli
ilçesinde yer alan Karaköpektepe, 1897 yılında Ağcabedi ilçesinde
Kalatepe abidelerinde araştırm alar yapmıştır.
Şuşa
K
A
R
A
B
A
Ğ
57
Karabağ'ın dağlık kesimlerinde yer alan Zerti, Senger, Kettitepe
höyüklerinden (1898 yılında) zengin kültürel numuneler toplamış ve
Rusya İmperator Arkeoloji Komitesi'nin yıllık hesabat mecmuasında ve
Alman Arkeoloji, Etnoğrafiya ve Antropoloji mecm uasındabu konudaki
bilgilerini yayınlamıştı.
1896 yılında M oskova Arkeoloji Cemiyeti vasıtasıyla Güney
Kafkas'la görevlendirilen A. A.İvanovski, Karabağ'ın Haçmçayı, Gülyatak, Veng, Hocalı, Karabulak abidelerinde kazılar yapmış ve elde edilen
eserlerin hangi döneme ait olduklannı belirlemiştir.
Azerbaycan'da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra, Azerbaycan
Arkeoloji Komitesinin izni ile M.Sisoyev ve G.Sadiki, Şuşa ve Laçın
bölgelerinde arkeolojik araştırmalar yapmıştır.
1926 yılında Karabağ'da - Hocalı abidelerinde, İ.İ.Meşşaninov'un
başkanlığında, C.A.Nasifi, İ.Azizbeyov, A.Elekberov, İ.Ceferzade,
T.Passek, B.Latın'ın katılımıyla, Gargarçay ve Hocalıçay havzasında bulunan tarihi abidelerin yerleşim planı çıkarılmıştır. Hocalı kültür abidelerinin yayılma grafiği belirlenerek “Baş Höyük çölü”nde ve Gargarçay'ın
sol kıyısındaki “Taşlı GöP’de tunç devrine ait kabir taşlarm üzerinde
(höyük ve lahitler) arkeoloj ik incelemeler yapılmıştır.
İ.İ.M eşşaninovun başkanlığındaki uzmanlar Mil - Karabağ
ovasında ve Dağlık Karabağ'da yeni abideler tespit etmiş (1927, 1929,
1933 yıllannda) Arasinin arkeolojik haritası çıkanlmıştır.
Doğabilimci Y.İ.Hümmel, 1938 - 1939 yıllarmda Kerkicahan,
Hankendi, Hocalı bölgesinde kazılar gerçekleştirmiş, burada bulunan
abidelerin hangi döneme ait olduğunu belirlemeye çalışmışlar. Karabağlıların, uğraşılan, üretim alanları ve kültürü hakkında yeni belgele ulaşıp, bunlan yayınlamıştır. XX. asrın 50'li yıllarmda SSRİ EA Arkeoloji
Fakultesi ve Azerbaycan SSR EA Tarih Fakultesinin ortak arkeolojik
uzmanları A.A.İyesse'nin başkanlığında Mil - Karabağ arasında
Nergiztepe, Üçtepe, Hocalı'da orta tunç devrine ait Üzerliktepe yerleşim
merkezinde arkeoloj ik araştırmalar yapmıştır.
Akademisyen B.B.Piotrovski “Zakafkasya Arkeolojisi” (1949)
adlı eserinde Gargarçay ve Terterçay havuzlannın arkeolojik abideleri,
K.X.Kuşnaryova ve T.H.Çubunuşvili, Karabağın tunç devri kültürü
hakkında, ilmi görüşlerini beyan etmişlerdir.
XX. asnn 50'li yıllarmın sonlarında Kafkas bilimci, arkeolog
K
A
R
A
B
A
Ğ
58
K
A
R
A
B
A
Ğ
59
de, eneolit ve tunç devrine ait yerleşim yerlerinde (Güneştepe, Hantepe,
Karaköpektepe, Kültepe, Şomulutepe, Uzuntepe, Meynetepe, Zergertepe v.s.) araştırmalar yapmışlar. Karaköpektepe'de tunç, ilk demir, antik
ve orta çağlara ait hayat tarzlarmdan izler olduğunu ortaya çıkarmıştır.
'İ
Karabağ. Hankendi
A.A.İyessen, Köndelençayın aşağı kısım larında eneolit ve tunç devirlerine ait birkaç yerleşim alam belirlemiş, kabirlere kazılar yapmıştır.
M.M.Hüseynov 1960 yılında Kuruçay’ın sol kıyılarında, Azık mağarası taş devrine ait 10 kültürel merhale tespit edilmiştir.
Azık ve Tağlar mağaralarmda araştırma çalışm aları, 1963 yılında
hız kazanmıştı. M.Hüseynov, D.Hacıyev, E.M emmedov, N.Ş.Şirinov,
V.Veliçko, E.Caferov, V.Hacıyev, S.Eliyev, M .Süleym anov’un işbirliği
ile gerçekleştirilen çalışmalar, Karabağ'ın Güney Kafkas'taki en eski
yerleşim birimi olduğunu ispat etmiştir.
Q.S.İsmayılov, 1964 yılmda, Kuruçay ve Köndelençay vadilerin-
Kuruçay ve Köndelençay
Karabağ'ın ilk tunç devri höyüklerinin kronoloji ve etnik özellikleri hakkında R.M.Munçayev'in (Kafkaz na zare bronzovogo veka 1975) adlı eserinde detaylı bilgi vermiştir.
Q.S.İsmayılov, Terterçaym yukarı kısımları boyunca, Kelbecer ilçesinin dağ meraları bölgesinde yerleşen, hayvancılıkla geçinen insan
topluluklarına ait ilk tunç devri, mevsimlik yerleşim birimlerini ve kayalara resmedilmiş eserleri incelemiştir.
Karabağ topraklarına H.F.Caferov 1980-1988 yılları arasında kapsamlı arkeolojik çalışmalar yapmıştır. Bu vesileye Terter ilçesinin Buruc
K
A
R
A
B
A
Ğ
60
ve Aşağı Gervend köylerinin yakmlarındaki “Yedi tepe”, Horozlu,
Sarov, Beyim Sarov, Borsunlu, Cemilli, Demirciler, Evoğlu höyüklerinde ve Tokmaktepe tarihi yerleşim biriminde kazılar yapmıştır. İlk tunç
devrine ait, Üçoğlan, Koşatepe, Değirmen yeri ile, orta tunç devrine ait
Tokmaktepe, Çınartepe, Ağtepe, son tunç ve erken demir devrine ait
Sarıtepe, Gavurtepe, M ışırgışlağı, Karatepe yerleşim birim leri,
Maksutlu, Göytepe, Kızıllı, Kengerli, Üçoğlan, Kuzanlı, Sarı Çoban
(Ağdam), Borsunlu, Beyim Sarov, Evoğlu, Hüsenli (Terter) Hüsülü,
Kaynak, Bayat (Ağcabedi) höyükleri, bu arkeolojik araştırmalar sonucu
ortaya çıkarılmış, elde edilen zengin parçalardan Karabağ'ın eski
sakinlerinin üretim alanları, geçim kaynakları, dini ve ideolojik görüşleri
hakkında bilimsel sonuçlar elde edilmişti.
Karabağm tunç devrine ait kültürel abidelerin arkeolojik haritası
düzenlenmişti.
K
A
R
A
B
A
Ğ
61
KARABAĞ'IN TAŞ DEVRİNDE-KURUÇAY MEDENİYETİ
Azerbaycan'ın Karabağ diyarı, dünyadaki en eski kültür ocaklarından biri kabul edilir. Elverişli doğal ve coğrafı şartları, zengin bitki örtüsü ve ormanlara sahip olan Karabağ, eski dönemlerden beri insanın
yerleşim merkezlerinden biri olmuştur. Azık, Tağlar, Zar mağaralarında
elde edilen veriler bu tezi ispatlamaktadır.
Karabağ'ın Fuzuli ilçesi arazisinde, Kuruçay vadisinde yer alan
Azık ve Tağlar mağaralarında, ilkel insan evleri ortaya çıkarılmıştır.
Burada gözlemlenen taş devri kültürüne, Kuruçay medeniyeti adı verilir.
Karabağ'daki bu vadide eski insanlar, günümüzden 1-1,2 milyon yıl önce
yerleşik hayat tarzı sürdürmüşlerdir. Onlar, ilk olarak Kuruçay
vadisindeki açık alanlarda, sonraları iklim değişiklikleri sebebiyle (buzlanma, soğuma)Azık ve Tağlar mağaralannda yaşamışlardır.
AzıkMağarası (içeriden görünüş)
K
A
R
A
B
A
Ğ
62
Azık mağarası, Güney Kafkas'taki karst boşluklarınm en muhteşemidir. Mağara'nm uzunluğu 400 m, toplam alanı 1200 m2.dir. M ağara'da
yüksek (20-25 m) salonlar, koridorlar ve doğaüstü güzellikte sarkıtlar
vardır.
Mağaranın güney giriş kapısı ve buraya bitişik iki salonda yapılan
kazılar sonucu, taş devrinin çeşitli dönemlerine mahsus kültürel tabakalar (10) ortaya çıkmıştır. Bu tabakalar, taş devrinden (paleolit) başlayarak, orta çağa kadarki binlerce yülık tarihin izini taşımaktadır.
Stratigrafik bakımdan böylesine bir ardışık sıralama, ilk defa
Azık'da meydana çıkmıştır.
Mağaraya ilk yerleşim, Kuruçay medeniyeti döneminde (VII-X
tabakalar) başlamıştı. Bu tabakalardan anlaşıldığı kadarı gibi, Kuruçay
medeniyetinin iş aletleri Doğu Afrika'nın Olduvay medeniyeti ile benzerlik arz eder. Bunun yanında Aşel medeniyeti (V-VI abakalar) döneminde (650-450 bin yd önce) Azık'ta ilkel insanların yaşamı devam
etmiştir.
K
A
R
A
B
Ğ
63
Azıkta bulunan iş aletleri
Aşel dönemi, üçüncü basamağı ise son Aşel ve Mustye çağını içine
almaktadır. Bu medeniyet 1,8 milyon yıl önce oluşmuş, mükemmel hale
gelmiş ve 700 bin yıl önce de son bulmuştur.
Azık mağarasınm ilk sakinlerine ait, ekseriyeti çay daşlarından
yapılan, kaba iş aletleri - baltalar, kubik aletler, kaşağılar ve savunmada
Azık Mağarasında bulunan
insan çene kemiği
Azığın III. tabakasmda Mustye medeniyetinin izleri görülmektedir. Azık yerleşim brimlerinin üst tabakalarında (I-II. tabaka) eneolit,
tunç ve orta çağ devrlerinin kültürü gözlemlenir.
Kuruçay medeniyetinin birinci basamağı, paleolit'in ilk defa şekillenm eye başladığı (Aşel'e kadarki) dönem, ikinci basamağı erken ve orta
A
Ateşten istifade
K
A
R
A
B
A
Ğ
64
K
A
R
A
B
A
Ğ
65
kullanılacak sert qalpeler ortaya çıkarılmıştır. Bunların içinde 4-5 kg.
ağırlığında, büyük aletler ve çoppervari baltalar da vardır.
Kuruçay medeniyetinin son merhalesinde Azık sakinleri, daha
gelişmiş bir teknikle, kvars, kvarsit, bazalt, çakmak taşı, fezet, yaşma v.s.
doğal taşları kullanarak yeni, kaliteli aletler hazırlamışlardır.
Vadinin en eski sakinleri, geçimlerini avcılık ve toplayıcılık
yaparak sağlıyorlardı. İlkel taş silahlarıyla av hayvanlarını, özelliklede
onların yavrularını avlıyabiliyorlardı. Kuruçay vadisinin ilkel insanları
küçük topluluklar halinde yaşamışlardır.
Eski Aşel tabakasından elde edilen iskelet kalıntıları - ayn ayn
çeneler, kafatası kemikleri, bu dönemde Azık sakinlerinin mağara ayıları, iri marallar ve diğer vahşi hayvanları avladığını gösterir.
Azıktan bulunmuş (1968 yılı) insana ait çene kemiği çok büyük
bilimsel önem taşımaktadır. Azık ilkel insan kalmtısı, eskiliğine göre dünyada IV. buluntu olup, 18-22 yaşlarmda bir kadına aittir. Bu buluntu, 350
Paleolit Devri iş hayatı
Azık, orta Aşel kültürüne ait taş iş aletleri
Kelbecer Zar mağarasından iş aletleri
K
A
R
A
B
A
Ğ
66
bin yıl önce Karabağ arazisinde eski insanlann yaşadığmı gösterir.
Mağaradaki doğal bir rafta bulunan ayı kafataslarından biri üzerindeki çizgiler, eski insanlarm dini-ideolojik tasavvurlan ve ilkel sanatkarlıkları hakkında bilgi verir. Azık mağarasmdaki ocaklar Aşel devrinde burada yaşayan insanların ateşi bulduklannı ve onu kullandıklarmı gösterir.
Mustye medeniyeti döneminde Karabağm eski sakinlerinin hayat
tarzında ve geçim kaynaklarmda önemli bir gelişme olmuştu. Mustye
medeniyeti 120-100 bin yıl öncesinden başlayıp, 35-33 bin yıl evvel son
bulmuştu. Mustye devrinde yaşayan Azık ve Tağlar sakinleri mağaralarda ve dışarıda çakmak taşı, slans ve devegözü taşlanndan aletler ve
silahlar yapmışlardır.
Onlar at, mağara ayısı, tay, Kafkas maralı, öküz, gergedan v.s.
vahşi hayvanları avlayıp, ateşte pişirerek yemişlerdir. Bu döneme ait kemiklerin çoğunun ateşte yanmış olması bunun delilidir.
Karabağ'da mezolit - neolit devrinin somut ömekleri olan mikrolit
aletler Şuşa yakınlarmda Daşaltı mevkisindeki Şuşa mağarasmdan elde
edilmişti. M ezolit dönemde, Karabağ'da avcılık önemli bir sanat haline
gelmiş, küçük hayvanlar evcilleştirilerek, bitkilerden de gıda olarak
yararlanmıştır.
Bu dönemde Karabağ sakinlerinin üretim alanına ilkel ekincilik ve
hayvancılık da girmiştir.
Karabağ'daki ilkel insanlar; Yukarı Karabağ'da, Küçük Kafkas'ın
merkezi yüksekliğinde, IV. geoloji devrinde volkan püskürmeleri sırasmda lav akımı neticesi oluşmuş Zar mağarasında yaşamışlar. Bu mağara, çerçevesindeki açık alanlarda yapılan paleocoğrafı araştırmalar sonucu (akademisyen E.V.Memmedov) paleolit devrinde ikilimin yumuşak
olduğu belirlenmiştir. Etraftan çeşitli iskelet kalintıları, vahşi at, keçi, Avrupa çöl uzunkulağı, ceylan gibi hayvan kemikleri bulunmuştur. Karabağ'ın ilkel sakinleri paleolit dönemindeki ısınma aşamasında, Kelbecerin ve Küçük Kafkas'ın dağlannda mevsimlik ava çıkmışlardır.
Zar mağarasmın oluştuğu yükseklik, deniz seviyesinden 2190 m.
yukarıdadır. Bu bölge Azerbaycan'da obsidiyen kompleksli aletler olan
eşsiz bir abidedir. Zar mağarası - çevresindeki ilk hayat emarelerine
mustye'nin sonlan, paleolit'in başlan sırasında rastlanmıştır.
Bu dönem jeoloji olarak vyurum'un orta aşamasma denk gelir.
K
A
R
A
B
A
Ğ
67
Tağlar Mağarası taş iş aletleri
Aletlerin teknik düzeyi ve çeşitlerinden bu insanlann paleoantrop'tan (ilkel insan) biraz daha gelişmiş neantrop'a geçiş yaptığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu insanlar bahsedilen dönemde özel birlikler kurup,
her hay van çeşidi için ayrı ve hususi aletler hazırlayarak avlanmışlardır.
Zar abidesinin tarihinin, m.ö. 65-60 yıllan ile 32-28 yılları arasında
olduğu tahmin edilmektedir. Zar mağarasından elde edilen orta hvalın dönemine ait izler, Kafkas paleolitinin bir takım önemli noktalarmı inceleme imkam verir.
K
A
R
A
B
A
Ğ
K
A
R
A
B
A
Ğ
68
69
Zar mağarasından elde edilen aletlerin araştırmasına dayanarak
Küçük Kafkas Dağlarında Tağlar - Zengibasar - Zar medeniyetinin varlığı ispat edilmiştir. Böylece Yukarı Paleolit'de Yakın Doğu, Anadolu ve
Kafkas üçgeninde kültürel toplulukların bundan 35-32 bin yıl önce de
yaşadığı belirlenmiştir.
çekleştirilen arkeolojik incelemeler, zanatkarlann bakır külçelerınden
önceleri dövme, sonra ise eritip dökme usulu ile aletler hazırlamış
olduklarım gösterir.
Kuruçay vadisinde, Hantepe yerleşim biriminden elde edilen yuvarlak şekilli, taş ve kil buteler (tiyanlar: bu kazanlarda bakır eritilirdi),
Karabağ'ın Güney Kafkas'ta en eski, yerli metal işlenen ocaklardan biri
olduğunun ispatıdır.
Karabağ eneolit devrine ait tarihi abidelerden, çeşitli taş mamülleri, değirmen taşları, rendeler, orak dişleri, balta ve çapalar bulunmuştur.
Bu dönemde üretime yardım edecek aletlerin bulunması, insanlarm hayat tarzını da değiştirmişti.
Yerleşik hayata gecip çiftçilik ve hayvancılıkla meşgul olan
Karabağ ahalisi, dağ etekleri ve nehir kenarlarında, su kaynaklarına
yakın yerlerde ikamet etmişlerdir. Çiğ kerpiçten inşa edilmiş, döşemesi
kille sıvanmış daire şeklinde evlerde ve bazen de yerde kazılarak
oluşturulan basit evlerde yaşamışlardır (genellikle hayvancılıkla geçinenler).
Evlerin ortasına ve duvar diplerine, ısıtma amaçlı ocaklar kurulmuştur. Karabağ'da enolit dönemi insanlarımn ana geçim kaynağı, çapalama usulü ekincilik ve hayvancılık olmuştu. Bununla birlikte, zanaatkarlık çeşitleri (metal işleme, çömlekçilik, dokumacılık, kösele ve deri
işleme, kemik işleme ve taş işleme) de gelişmiştir. Avcılık ve balıkcılık
ile ek iş olarak ilgilenmişlerdir.
Eneolit devrinde ev sanatlarından çömlekçilik ve kemik işleme oldukça yaygındı. Kemikten, çapa, iğne, çuvaldız, kaşağı şeklinde bıçaklar, süs eşyaları ve ev aletleri hazırlanırdı. Dokumacılıktayünden ve bitki
liflerinden istifade ediliyordu.
Eneolit devrinde çomlekçilik hızla gelişmiş, kapların kalitesi
artmış, kırmızı, pembe ve san renkte çömlekler yapılmıştır. Çıkıntı
şəklindeki kulplar ve içe doğru tutacaklar bu dönem kil kaplarının
belirgin özelliğidir. Bazı kapların üzeri boyalarla süslenmiştir.
Bu devirde çapalama usulü ile yapılan çiftçilik gelişmiş ve ahalinin
ihtiyacını karşılayacak hale gelmiştir. Çiftçilikle uğraşan halklar, kemikten hazırlanmış çapalar, obsidian ve çakmak taşından orak dişleri,
monte edilebilen oraklar, değirmen taşlarından ve hevengdestelerden
yararlanmışlar, tahılları balya yapmışlardır.
ENEOLİT DEVRİNDE KARABAĞ
MÖ VI. binyıldan itibaren, Azerbaycan'da Karabağ bölgesinde
bakırın keşfı ile birlikte eneolit yani, bakır - taş devri başlamış oldu.
Azerbaycan'da - Nahçıvan, Gedebey, Taşkesen ve Karabağ topraklarında zengin bakır yataklan vardır. Bu bakır cevheri rezervleri,
Karabağın öncelikle metallurji ocaklanndan biri olarak gelişmesine
fırsat vermiştir.
Karabağ'ın Yılanlıtepe, Karahacı, Leylatepe, Azık, Tağlar, Karaköpektepe, Güneş tepe, Hantepe, Kültepe vs. yerleşim birimlerinde ger-
Eneolit devri evleri
K
A
R
A
B
A
Ğ
70
Eneolit devrinde Karabağ'da arpa ve buğday türleri yetişmiştir.
Ekincilik geliştikçe hayvancılık da inkişaf etmiştir. Büyükbaş hayvancılık yaygınlaştıkça çiftçiliğe müspet manada tesir göstermiş v e
ekinciliğin tarzı değişmiştir.
Eneolit devrindeki, Karabağ halklarınm kendilerine has adet ananeleri, dini ve ideolojik görüşleri gelişmiştir. Ölülerini toprak kabirlere,
bazen de küp kabirlere defnetmişlerdir. Ölülerinin üzerine kırmızı (okre)
(hayatrem zi olarak) sepeleyemişler.
Eneolit devri toprak kablar ve iş aletleri.
Eneolit devrinden itibaren Karabağ halkları, Güney Azerbaycan ve
M ezopotamya ile ekonomik ve kültürel ilişkileri başlamıştı. Karabağın
eneolit abidelerinden elde edilen seramikler ve süs eşyaları ile, İki
Çayarası Ubeyd abidesinden elde edilen seramiklerin banzerliği bu ilişkilere delil olarak gösterilir. Bu iki eski kültür ocaklarının karşılıklı
ekonomik - kültürel ilişkileri Güney Kafkas'ta, öncelikle çiftçilik kültürünün gelişimine olumlu tesirlerde bulunmuştur.
K
A
R
A
B
A
Ğ
71
KARABAĞ TUNÇ DEVRİ
İlk tunç devri: Dünyanın ilk metallurji merkezlerinden biri olan
Karabağ'da mö IV. binyıldan başlayarak metal işleme alanında önemli
yenilikler başlamıştır. Zanatkarlar, bakırdan sonra, ondan daha farklı ve
kaliteli tuncu keşfetmişlerdir. Bakırın bileşimine sürme, mergümüş,
nikel vs. katılarak elde edilen tuncun dayanıklığını ve sağlamlığım arttırmıştır. Tunç devri mö IV. binyıllık sürenin II. yarısından başlayarak ve
mö II binyıllığın sonlarına kadar devam etmiştir.
Bu devirden sonra, verimlilik arttıran aletlerin keşfı ve üretim
şekillerinde önemli değişiklikler yapılmış, üretim alanlarında yoğun bir
ilerleme kaydedilmiştir.
Azerbaycan'ın eski metallurji ocaklarından biri olan Karabağıda
tunç devri birkaç evre geçirmiş, burada bir-biri ardınca yüksek medeniyyetler kurulmuştur.
Karabağın tunç devrinin ilk evresi mö IV binyıllığın II. yarısı ile
III. binyıllığı içine alır. Bu döneme Kür - Aras arkeoloji medeniyeti en
belirgin numunedir.
Tunç devrinin II. gelişim evresi, (orta tunç devri) çağımızdan
önceki XXIII - XIV. yüzyılları kapsar. Karabağ'da orta tunç devrinde ilk
şehirm edeniyetleri kurulmuştu.
Tunç devrinin gelişmiş son evresi (çağımızdan önceki XIII. -V II.
asırlar) Karabağ'da Hocalı medeniyeti kurulmuştu.
Kür - Aras medeniyyetinin ilk kurulduğu yerlerden biri Karabağ
olmuştur. Bu medeniyet, çağımızdan önceki IV. binyıllığm II. yarısından
itibaren, Azerbaycan'ın o zamanki sınırlarını aşıp, Ön Asya - Suriye,
Filistin topraklarına ulaşmıştı. Görüldüğü kadarıyla, eski Sümerlerle
aynı seviyeye ulaşan Karabağ taifeleri, Kür - Aras medeniyetinin
göçlerinde önemli rol oynamışlardır. M edeniyetin kurucuları ve taşıyıcıları, Aras nehrinin güneyindeki arazilerde daha geniş ölçüde yerleşmişlerdir. Bu süreçte Karabağ'ın hayvancılıkla geçinen taifelerinin da rolu
olmuştur.
İlk tunç devrinde, eski Karabağ ahalisi, yoğun bir artış sağlamış ve
birkaç yeni evler inşa edilmiştir. Bu evler, özellikle çiftçilik ve hayvancılık için elverişli alanlarda kurulmuştur. Karabağ'ın Kür - Aras
medeniyetine has evlerde, binaların inşaatındı eneolit mimarlık gelene-
K
A
R
A
B
A
Ğ
72
ğine sadık kalınarak daire şeklinde veya dikdörtgen planlar uygulanmış,
temellerde çay taşlarından, duvarlarda çiğ kerpiçten yararlanmıştır. Bazı
evlerin etrafı (Karaköpektepe'de) koruma duvarları ile çevrilmiştir.
Evlerin ısıtılması için, ortada ve köşelerde, özel kilden hazırlanmış
nal şeklinde ve öküz başı fıgürlü ocaklar kurulmuştur.
İlk tunç devrinde, Karabağdaki topluluklann ekincilik ve hayvancılıkta sistemlerinde, çok önemli değişikler yapılmıştır. Ekincilik kültüründe yeni teknikler kullanılmış, çapalama üsulu ekimin yerini sabanla
ekin almıştır. Bunun sonucu olarak daha geniş alanlarda üretim yapmış,
üretimin bu sahasında verim artmış, insanların refah seviyesi yükselmiştir. Tahılın biçilmesi, tunç oraklardan; başağından ayrılması, için taş
ve tahta vellerden, uzun, oval, kayık şeklindeki dibek taşlarmdan, hevengdestelerden yararlanmıştı. Fazla tahıllar, kuyu ve iri hacimli küplerde saklanmıştır.
erken tunç devri toprak kaplan
K
A
R
A
B
A
Ğ
73
Paleolit Devri iş hayatı
K ü r- Aras halklarmm ekonomisinde çiftçiliğle yanaşı hayvancılık
da geniş yer tutmuştur. Düzlük ve dağ eteyi arazilerde yerleşen bu taifeler, Karabağın dağlık arazilerinde (Laçın, Kelbecer) dağ m eralannda göçebe olarak yayla hayvancılığı ile meşkul olmuşlardır. Hayvancılık alanında büyükbaş hayvanlar (öküz-inek) ve küçük baş hayvanlar (koyunkeçi) beslemekteydi. Atçılığın yaygınlaşması, hayvancılığın gelişimine
müspet tesir göstermiştir. Karaköpektepe yerleşim birimlerinden (Fuzuli
ilçesi) çok sayıda hayvan, davar ve at kemikleri bulunması bu tezi ispat
eder.
Hayvancılıkla geçinenler, çiftçilere nisbeten daha çabuk zenginleşmişler ve Küçük Kafkaz'a komşu bölgelerdeki meraları benimsemişlerdir. Zengin mandıra sahiplarine ait kabirlerin üzerinde inşa edilen muhteşem höyükler ve elde edilen zengin kültür ömekleri, bu devirde ortaya
çıkan sosyal eşitsizliğin, toplum içindeki sm ıf farklılığım göstermektedir. Karabağın, toplum idarecilerinin zengin görkemli kabirleri, (Mil
ovası Üçtepe höyükleri) onların ihtişamladefnedildiklerini hissettirir.
İlk tunç devrinde Karabağ taifelerinin üretim hayatında, sanatın
çeşitli türeleri (çömlekçilik, metalişleme, dokumacılık, kösele ve deri
imalı, taş ve kemik işleme) önemli rol oynamıştır.
Çömlek üretiminde çark kullamlmaya başlayınca, seramik üretimi
hızla gelişti. Kür-Aras medeniyeti devrinde imal edilen çeşitli kil kapların kalitesi artmış, sanatsal görünümüne özen gösterilmiştir. Siyah, gri,
kırmızı cilalı seramik türleri ilginç (çizme, konnelyurlama, basma ve
yapıştırma usulleriyle) sembolik manalar içeren piktografık süslemelerle
K
A
R
A
B
A
Ğ
74
Erken tunç devri metal sanatları
bezenmiştir. Yarım daire şekilli kulplar ve çeşitli görünümlerde geometrik süslemeler bu devre ait çömlek kültüründe karakteristik özellik taşır.
Karabağın ilk tunç devri insanları, en büyük başarılarım metal
işleme alanında göstermişler. Karaköpektepe tunç devri yerleşim biriminden, metal işleme tekniklerinin hemen her aşamasmı yansıtan zengin
arkeolojik parçalar- bakır eriten kazanlar, bakraçlar, kalıplar ve kadehler elde edilmiştir.
Hankendi ve Haçınçay höyüklerinden çıkarılan altın süs eşyaları,
ilk tunç devrinde çeşitli metaller kullanılarak sanat seviyesinin ne denli
yükseldiğini gösterir.
Karabağ'da ilk tunç devrinde bazı yerleşim birimleri zanaatkarhk
merkezi olarak gelişmiş ve sanat, önemli bir üretim alam olarak şekillenmeye başlamıştı.
Erken tunç devrine ait çömlekler
K
A
R
A
B
A
Ğ
75
Metal ürünlerle birlikte ayrı ayrı üretim alanlarında taş ve
kemikten yapılma aletlerden yararlanmıştır. Bu da taş işleme ve kemik işlemenin de bir sanat çeşidi olarak geliştiğini gösterir.
Zanaatkarlığın önemli alanlarından biri de dokumacılık olmuştu.
Yerleşim birimlerinden elde edilen yün eğirme aletleri, çıkrığın iğ başları
(özellikle de kemikten) bunu ispat etmektedir. Dokumacılık için esas
hammadde kaynağı, küçükbaş hayvanlardan elde edilen yündü.
Yine hayvancılık sayesinde, kösele ve deri işleme zanaatı da yaygınlaşmıştır. İlk tunç devrinde Karabağ taifelerinin ekonomik ve kültürel
ilişkileri oldukça gelişmişti.
Karabağın eski sakinlerinin somuk kültürüne karakteristik bir
öm ek olan kıymetli kaynaklardan biri, Kelbecer ilçesi sımrlarında, Terter çayının yukarı kesimlerinde yer alan Azyurdu, Tahta, Zalha, Gelinkaya, Çakmakkaya. Ayi Çıngılı adlarıyla bilinen dağlık alanlarda bulunan, ilk tunç devrine ait kaya resimleri ve piktokrafık işaretlerden oluşan
tarihi eserlerdir.
Karabağ'ın ilk tunç devri insanlarının hayat tarzınm öğrenilmesinde kabir abidelerinin önemli bir rölü olmuştur. Dağlık ve yamaç alanlarmda çok sayıda höyükler vardır. Eski Karabağ sakinleri, ölülerini
toprağa veya özel hazırlanmış lahitlere defnettikten sonra onların üzerinde çeşitli höyük abideler inşa etmişlerdir. Yerleştiği bölgeye uygun
olarak, ilk tunç devrine ait Hankendi höyüğü, kum, çakıl ve taşlardan,
üçtepe höyüğü taş ve topraktan inşa edilmiştir. Hankendi, Haçınçay ( ‘4
ve JV°5) Borsunlu (JV° 12) höyüklerinde kremasi (ölü yakma) adetine
rastlamlmıştır. Höyüklerdekırmızı okra bulunmuştur.
Bu höyüklerde (Hankendi No 103, 119, Haçınçay No: 1, 3;
Borsunlu No 7,12) toplu mezarlara rastlanmıştır.
Karabağın ihtişamlı höyüklerinin karakteristik özelliği kabre giriş
yolunun olmasıdır. Bu kabirlerde, defnetme merasimlerinin aynı karakter taşıması, Karabağın eski sakinlerinin coğrafı bütünlükte, aynı
ekonom ik ve kültürel hayat tarzımn yaygın olduğunu gösterir.
Teçhizat bakımmdan zengin olan höyükler, idarecilere, komutanlara, kahinlere ve toplumun zengin tabakasına aittir.
İlk tunç devrinde, eski insanların dünya görüşü ve edebi tefekkürün gelişiminde yenilikler başlamıştı. Bu: ahiret inancına bağlı olarak
kabir abidelerinin hazırlanmasında (höyükler) defnetme merasimlerinin
K
A
R
A
B
A
Ğ
76
K
A
R
A
B
A
Ğ
77
icrasında (ölü yakma, toplu defnetme, kabre eşyaların konulmasında)
kendini gösterir.
Karabağın Hankendi, Haçınçay, Borsunlu, Üçtepe höyüklerinde
bulunan defnetme merasimi izlerine; İnceçay, Genceçay, Şamhorçay,
havzalannı da içine alan, Şeki bölgesine kadar uzanan geniş bir arazide
de rastlanmaktadır. Bu amil, sözedilen arazilerde yerleşen, ilk tunç devri
sakinlerinin etnik köken itibariyle birbirine yakın, eski Türk halklan
olduğunu isbat eder.
ORTATUNÇ DEVRİ.
Tunç devrinde Karabağ'da üretime yardımcı aletlerin keşfi, üretimin bütün alanlarında özelliklede metalişleme ve çömlekçilikte hızlı bir
gelişime sebep oldu. Bu tür gelişme süreci, orta tunç devrinde yeni bir olgunlaşma döneminin başlangıcı oldu. Karabağ'ın Nahçıvan'la, Ön Asya
ve Yakın Doğu ülkeleriyle ticari ilişkileri hız kazanmış, bu diyarda şehir
tipli yerleşim merkezleri kurulmuştur. Çağımızdan XXIII - X V asır önce
Karabağ'da yaşayan azınlık taifeler, bu merkezlerin çevresinde toplanarak büyük taife ittifakları kurmuşlardır. Üzerliktepe, Göytepe, Çinartepe, Karaköpektepe, Güneştepe, Hantepe, Uzun tepe, Meynetepe, Şomulutepe, Kültepe, Nergiztepe, Ağtepe, Tokmaktepe, Büyüktepe, Düyü tepesi, Gertepe, Çakallıtepe, vs. tunç devri yerleşim birimlerinde yapılan
kazılar bu tezi destekler mahiyettedir.
Yerleşik ekincilik ve hayvancılıkla uğraşan halklara ait bu yerleşim birimlerinden, özellikle de onlara ait kabir abidelerden edilen somut
kültür ömekleri, K arabağ'da yaşamış orta tunç devri sakinlerinin üretimi
ve geçim seviyesinin, dini-idyalojik görüşlerinin, yüksek medeniyetler
seviyesine ulaştığını gösterir.
Ekonomik ve askeri cihetten üstün durumda olan hayvan besleyicileri, topraklarım daha da genişletmiş, ganim et elde etme ve daha zengin olma arzusuyla komşu taifelere baskmlar düzenlemiştir. Topluluklar
arasında meydana gelen bu çatışmalar sebebiyle, bazı yerleşim çevresi
koruma amaçlı surlarla çevrilmiştir.
Karaköpektepe tunç devri savunma duvarları
Bu tür etrafı surlarla çevrili Üzerliktepe, Karaköpektepe, orta tunç
devri yerleşim merkezlerinde yapılan arkeolojik incelemler sonucu
zengin parçalar elde edilmişdir.
İlk şehir merkezi olan Üzerliktepe'nin etrafı çiğ kerpiçten örtülmüş
burçlar ve destek duvarları (kontrfors) ile sağlamlaştırılmıştır. Karaköpektepe şehir merkezi ise büyük kaya parçaları ve çay taşlarından inşa
edilmiş muhteşem surlarla çevrelenmiştir. Karaköpektepe kale duvarlarının temeli, büyük kaya parçalarıyla örülmüş, içi ise çay taşlarıyla
doldurulmuştur.
Şimdiki Ağdam şehrinin doğusunda yer alan Üzerliktepe, eski
şehir merkezlerinden biriydi. Üzerliktepe, eski kale şehri tasarlanmış, mimari plana sahip olup, iki bölümden oluşur.
Şehrin Narınkala bölümü, büyük, çiğ kerpiçlerden inşa edilmiş
muhteşem surlarla çevrilidir. Narınkala'da birlikte yaşayan taife birliklerine ait sosyal binalar ve zengin sımfa ait inşaatlar yer almaktadır.
Nisbeten yoksul kesim kale duvarlarına yakın yerlerde ikamet etmiştir.
Üzerliktepe'de kalıntıları bulunan, ağaçtan ve suvanmış, kil
karışım ıyla yapılmış evler, büyük ihtimalle bu fakir sınıfa aittir. Bu
K
K
A
R
A
B
A
A
R
A
B
A
Ğ
Ğ
79
78
Karabağ'ın tunç devrine ait mimaride gözlemnenen inşaat özellikleri, eski Nahçıvan ve Ö n Asya kale şehirlerinin sırlarında tatbik edilmiştir. Bu benzer hususlar, Karabağı'ın eski şehir merkezlerinin, Nahçıvan ve Ön Asya kale şehir merkezleriyle karşılıklı ekonomik, kültürel
ilişkilerini gösterir.
Üzerliktepe evleri
evlerin inşaatında ağaç ve kil karışımh harçtan yararlanmış, döşeme kille
sıvanmıştır. Evlerin içinde taş ocaklar ve kuyular vardır. Ocaklarda
yanmış tahıl kalmtılarına rastlanmıştır. Bir evde kilden kadm fıguru ve
keşitli ev eşyaları ortaya çıkmıştır.
Günlük kullanım ve üretimde kullanılmak üzere hazırlanan kil
kaplar siyah, gri, kırmızı renkte olup bol çeşitlidir. M onoxrom boyalı seramik ürünler ve m inyatür hacimli, iyi cilalanmış siyah ve gıri kaplar tam
birsanateseridir.
Üzerliktepe, Karaköpektepe tunç devri yerleşim brimlerinden
bulunmuş gıri ve siyah cilalı, üzeri damgalama ve kesme tekniği ile süslenmiş, sade ve boyalı kaplar, çıkrık igi başlıkları, boncuklar, çeşitli taş
aletler, süs eşyaları, kilden yapılmış küçük heykeller, çağımızdan III-II
bin yıl öncesinde, eski Karabağ'da, çeşitli sanat türlerinin şekillendiğini
gösterir.
Yerleşim birimlerinin etrafma yüksek surların, (kontforsların)
çekilmesi, orta tunç devrinde, Ön Asya kale inşaatı mimarlığının, eski
Karabağ mimari kültürüne tesir ettiğini gösterir.
Karaköpektepe taş ve toprakfıgürler
Orta tunç devrinde Karabağ'da çiftçilik, hayvancılık, bağcılık,
üzümcülük oldukça gelişmiş.
Sabanla ekim yapılması yaygınlaşınca ve biçer-döver aletlerin (döver, dibek taşı, oraklar v.s.) keşfı ile çiftçilik hızlı bir şekilde gelişmişti.
Ekincilikte “Triticum Sativum L” ve “Triticum durum Dest”
buğday türleri, “Hordeum laguneuliforme Bosh kılçıksız arpa türleri yetiştirilmekte ve fazlalık tahıl ürünleri özel kuyularda ve büyük toprak
küplerde saklanmaktaydı. Bu dönemde üzümcülük de başlamıştı.
Osteoliji kalıntılar, hayvancılıkla geçinenlerin büyük baş hayvan
beslediğini gösterir.
K
A
R
A
B
A
Ğ
K
A
R
A
B
A
Ğ
80
81
Karşılıklı kültür alışverişi sonucu, Ön Asya ve Yakın Doğu kültürüne aşina olan ve ondan yararlanan eski Karabağ'ın yerleşik çiftçi ve
hayvan sahibi halkı, özellikle de sanatkarları, Güney Kafkas'ta ilk şehir
kültürünün oluşmasında önəmli rol oynamışlardır.
Orta tunç devrinde, Karabağ'ın ilk olarak devlet seviyesine ulaşmış
halk birlikleri, hem Güney Kafkas'm çeşitli bölgeleriyle, hem de Ön Asya ve Yakm Doğu ülkeleriy le ekonomik - kültürel ilişkiler kurmuşlardır.
Aras çaymın, sol kıyılarım içine alan bölgede, özellikle de eski
Nahçıvan'la daha sıkı ilişkiler kurulmuştur. M il - Karabağ sanat merkezlerinin, Nahçıvanla olan kültür alışverişi, bu iki medeniyetin çömlek
ürünlerinde daha açık bir şekilde gözlem gösterir. Boyalı kaplar kültürünün ve sanatsal görünümlü seramik imalatınm, bu iki bölgede yüksek seviyede gelişmesi, yalnız karşılıklı alakalar sonucu mümkün olmuştur.
Karabağ'ın orta tunç devri kabirleri (Borsunlu höyükleri, Karabulak mezarlığı) eski sakinlerin dini görüşleri ile birlikte,bu dönemin
çömlekçilik sanatı ve onun özellikleri hakkmda da bilgi verir.
Karabağ'ın orta tunç devri zanatkarlığı, cihetleriyle dikkat çeker.
Terterçay, Gargarçay, Kuruçay, Köndelençay havzasmda,çömlek sanatının birkaç m erkezi birbiriyle, diğer taraftan Nahçıvan çömlekçilik merkezleriyle sıkı ilişkilerkurarakgelişm iştir.
Bu yüzden, Nahçıvanm eski şehir kültürüne göre daha seviyeli
olan boyalı kaplara, Kuruçay, Köndelençay vadisi orta tunç devri abidelerinde de rastlanmaktadır.
Üzerliktepe Orta turıç devri imalatı
Orta tunç devri seramik kaplar
K
A
R
A
B
A
Ğ
82
K
A
R
A
B
A
Ğ
83
Boyalı kaplann üretimi, ekonomik kültürel alakalar sonucunda
Aras çayı boyunca ve Köndelen çay, Gargarçay orta tunç devri yerleşim
birimlerinde yaygınlaşmış, Karabağ abideleri için karakteristik özellik
sayılan gıri ve siyah çilalı, özellikle de, süslemeli kil kaplar Nahçıvan'da
da yaygınlaşmıştır. Eski Karabağ sanatkarlan komşu bölgelerle sınırlı
kalmayıp, ön Asya ve Yakın Doğu merkezleriyle de kültürel ve
ekonomik ilişkiler kurmuşlardır.
Karabağ, orta tunç devri yerleşim birimlerinde tunç eşyalar,
hançer, çuvaldız, küpe, bilezik vs. çıkarılmıştır.
Orta tunç devri iş aletlerinin ve silahlarm (dibek taşı, havangdeste,
monte edilebilir orak dişleri, topuz başlan, taş döven) bir kısmı taştan hazırlanmıştır.
Orta tunç devrinde, Karabağ'da dokumacılık gelişmişti. Evlerden
çıkarılan çıkrık iğleri, kemik tarak ve dokuma tezgahlarında kullanılan
kirgid türü kemik aletler bu zanaatın ileri seviyede geliştiğini gösterir.
Karabağ'da orta tunç devrinde çifçilik, ve hayvancılıkta üretimin,
sanat alanlannın, hızla gelişimi sosyal, ekonomik ve toplumsal ilişkilere
önemli değişiklikler getirmiştir. Sosyal sınıf farklılığı ve ekonomik
eşitsizlik artmış, sınıf farklılığma sahip toplum sistemi şekillenmiştir.
SON TUNÇ ve İLK DEMİR DEVRİNDE KARABAĞ
Eski Karabağ sakinlerinin ekonomik, sosyal, kültürel hayat tarzmda çağımızdan XIV - V. asır önce yeni bir olgunlaşma süreci yaşanmıştır.
Karabağ'ın son tunç ve ilk demir devri için Hocalı medeniyeti karakteristiktir.
Karabağın son tunç ve ilk demir devrinin tarihini ve kültürünü öğrenmek için asıl kaynaklar Hocalı medeniyetine ait evler ve kabir abideleridir.
Hocalı somut kültür abidelerinde —Üçtepe (Ağcabedi), Resultepe
Namazlıtepe (Ağdam, Hındınstan köyü), Sarıcalı tayı tepsi (Ağdam ilçesi, Çemenli köyü yakınları), Büyük tepe, Beşirtepe (Ağdam), Su
tepesi, Canavar tepesi (Ağcabedi, Kaynakköyü), Binettepe (Ağcebedi ilçesi, Polatlı köyü), Tomaktepe (Terter), Göytepe (Ağdam, Göytepe kö-
Hocalı tunç Kemerleri
yü) Şortepe, (Berde, Şatırlı köyü) Karatepe (Ağdam, Şıhbabalı köyü),
M ısır kışlağı (Ağdam, Papravend köyü), Zergertepe ve Şekerciktepe
(Kuruçay ve Köndelen çay vadisinde) yerleşim birimlerinde arkeolojik
incelemeler yapılmış, zengin parçalar elde edilmiştir.
Hocalı medeniyetinin çeşitli tipte defin abideleri, Şuşa kent
lahitleri, Dovşanlı (Dovşanlı köyü), Ballıkaya, Sırhavend (Sırhavend köyü), Ahmahı höyükleri (Ahmahı köyü) ve Karabulak mezarlığında
(Kuruçay ve Köndelen çay vadisinde) araştırılmıştı.
Hocalı kabir abidelerinden zengin tunç mamüller: teberzin baltalar, hançerler, kılıçlar, yabalar, at silahları, ok ve mızrak uçları, kemerler,
K
A
R
A
B
A
Ğ
K
A
R
A
B
A
Ğ
84
85
süs eşyaları (bilezik, yüzük, küpe, kuş fıgurleri, akik, şişe boncuklar) ve
keşitli seramik ömekleri elde edilmiştir.
Hocalı medeniyeti, Gedebey, Gence, Şemkir medeniyetlerinin gelişmesi ve şekillenmesine etkide bulunmuştur.
Hocalı medeniyetinin Karabağ için tipik sayılan, çömlek çarkında
hazırlanan siyah ve cilalı çeşitli kap ömekleri (küp, çömlek, heyre ve
cam türü) üzerleri geometrik süslemelerle bezenmiş, ve beyaz macun ile
minalanmıştı (inkrustasi).
Hocalı medeniyetini oluşturan halklarm sosyal, toplusal-siyasi hayat tarzı ve manevi değerleri (dini - ideolojik görüşleri, defnetme merasimleri, inançları vs.) ile ilgili konular, Hocalı (2-6,8, -15-22,31,19,21,
2 7 ,2 8 ,2 9 ,3 2 ) Beyimsarov höyüklerini (1 ,2 ,5 ,7 ,1 4 ,1 6 ,2 ,4 ,1 8 ,1 2 ,1 7 ,
19, 15, 85, 2, 4, 5, 6, 7, 10, - 17, 19, 8, 9, 5) “İlisu” mezarlığınm,
Daşlıçöl” lahitlerinin, Gülablı abidelerinin, Sarı Çoban höyüğünün arkeolojik araştırması sonucu daha detaylı olarak öğrenilmişti.
Gargarçay ve Terterçay havzalarında son tunç ve ilk demir devrine
ait kabir abideleri için en çok kullanılan höyükler, coğrafi konum una uygun olarak dağlık ve dağ eteği kesimlerde taşla örtülmüş kum ve toprak
karışığı höyükler, ovalarda ise toprakla örtülü höyükler olarak gözlemlenir. Dağlık bölgenin (Şuşa, Gülablı, Ahmahı, Dovşanlı, Demkolu,
Gülyatak, Hocalının ana abideleri) kabirler genellikle lahit şeklindedir.
Höyüğün altındaki, dikdörtken toprak kabirlerin duvarları gec karışımı
ile sıvanmıştır.
Höyüklere defnetme adeti eski Türk halkları için karakteristiktir.
Höyüklerin yayılma bakımından Karabağ ön sıralardadır. Kafkas'ta en eski höyükler sadece Karabağ'da olup, çağımızdan IV-III. bin
yıl öncesine dayanır. Kafkas'ın eski Türk halkları çağımızdan III. bin yıl
öncesinden itibaren yaylalara hayvancılıkla meşkul olmuş, bu alan yaygınlaşınca dağlık arazilere yerleşmiştir. Özellikle Küçük Kafkas'ın dağ
meralannda, bol yem kaynağı olan yaylalarda mevsimlik evler yapmışlardır. Bu yerleşme süresi çağımızdan önceki II-I. bin yıllıkta daha da
yayqınlaşmışdır.
Güney Kafkas'ta yerleşik ekincilik ve hayvancılık için en ervelişli
şartlar Karabağ'da mevcuttur. Çağımızdan II-I. bin yıl önce Karabağ'ın
hayvancılıkla uğraşan halklan, Küçük Kafkas'ın dağ yaylalarına sahip
olmuşlardır.
Şu anki Ermenistan arazisinde, Göyçe gölü havzasında ve
çevresinde, bütün Ermenistan'da mevcut bulunan höyüklerin büyük
çoğunluğu eski Türk kökenli, hayvançılık yapan halklara ait höyük
abideileri çağımızdan II-I. bin yıl öncelere ait olup arkeolojik verileri,
Karabağ'ın Üzerliktepe şehir medeniyeti ve Hocalı medeniyeti ile
ilgilidir.
Fakat Ermeni araştırmacılar sahtekarlık ederek, bu eski Karabağ
medeniyetini, “Sevan-Üzerliktepe” medeniyeti olarak yomm lamış ve
bu şekilde, eski Karabağ medeniyetinin Ermenilere ait olduğunu göstermeye çalışmışlardır.
Son tunç ve ilk demir devrinde, Karabağ sakinleri yerleşik çiftçilik
ve hayvancılıkla meşgul olmuşlardır. Bunun yanında, ayrı ayn kültür
merkezlerinde sanatkar ve ticaret erbabı sımfları da şekillenmişti.
Nehre uzak yerlerde suni yolla sulama usulüyle çiftçilik yapılması
uygulanması, M il-Karabağ düzlüğünde, üretimin bütün alanlarında
verimin oldukça artmasına, ahalinin ihtiyaçlarmı karşılayacak seviyeye
gelmesini sağlamıştır.
Üçoğlan, Cüttepe, Velibeytepeleri, Çmartepe, Karatepe, ve diğer
yerleşim birimlerinin su kaynaklarma yakın yerlerde kurulması, bu suni
sulama uygulanmasının yaygınlaşmasıyla ilgilidir.
Daha eneolit devrinde Karabağ'da temelleri koyulan suni sulama
usulu çiftçilik kültürü, (Çalağantepe), tunç devrinde özellikle de onun
son devresinde daha da gelişmiştir.
Son tunç devrinde madenciliyin gelişmesiyle, çiftçilik aletlerinin
Hocalı Kurganı
K
A
R
A
B
A
Ğ
86
kalitesinin daha da artmasmı saglamıştır. Bu dönemde tahılm yetiştirilmesinde, monte edilebilen çakmaktaşı ve obsidian oraklarla birlikte,
tunç orakların da yaygın olarak kullanılması biçme içlemine hız kazandırmıştı. Tahılın harmanlanmasmda öküz ve at koşum aletlerinden, bunun yanında taş ve tahta dövenden yararlanmıştır.
Tahılın işlenmesi, öğütülmesi işlemlerinde dipek taşları, ve sürgeçlerden yararlanılmış, ekmek, toprak mangallarda (Üçtepe ve Karatepe evleri) pişirilmişti.
Hayvancılığm da ekonomide büyük payı olmuş, yarı göçebe yayla
hayvancılığı tam teşekkül etmişti. Temelleri, Çağımızdan III. bin yıl
önce koyulmuş olan ve II. bin yıllığm I. yarısında hayli gelişen yayla hayvancılığı çiftçilikten tamamen ayrılmıştı.
Sosyal iş bölümünün bu ikinci kolu, tunç devrinde daha da yaygınlaşmıştır. Küçükbaş hayvanlarm çabuk çpğalması sayesinde hayvancılıkla meşkul olanlar zenginleşmiş, toplumda eşitsizlik ve sınıf
farklılığmm süratle şekillenmesine sebep olmuştur. Hayvancılığm
gelişiminde atçılığında özel bir yeri vardı.
Son tunç - ilk demir devrinde Karabağ'da, hayvancılık çok önemli
ve ayrıcalıklı m eslek haline gelmiştir.
Abidelerden elde edilen osteolojik kalmtılardan, (küçük ve büyükbaş hayvan, at ve deve kemikleri) sakinlerin ana geçim kaynağınm
hayvancılık olduğu gösterir.
Karabağ Borsunlu kurganı
K
A
R
A
B
A
Ğ
87
Hocalı, Tavşanlı, Borsunlu, Beyimsarov, Sarıçoban höyüklerinden, Üçtepe, Karatepe yerleşim yerlerinden büyükbaş ve küçükbaş
hayvan kemikleri, Karabulak höyüğünden ise deve iskeleti bulunmuştur.
At kemikleri ve iskeleti, Tavşanlı, Borsunlu (8 baş), Beyim Sarov
(6 baş) Sarı Çoban (16 baş) höyüklerinden çok sayıda elde edilmiştir.
Eski Karabağ'da koşumluk ve binmek üzere, hususi cins atlar yetiştirilmiştir. Höyüklerde, defnetme merasimlerinde, ahiret hayatında
olan inancm eseri olarak ve kurban edilmek suretiyle kabirlere konan at
iskeletleri ve ölene ait zengin silahlar bunu ispat eder.
Tarımda ve günlük hayatta, harpte çok önemli bir binek olarak kullanılan, tarlalarda sürüm işlerine koşulan at bazen totem olarak da rağbet
görmüştür. Yayla hayvancılığı sırasmda attan hem binek olarak hem de
göçlerde yük taşım a aracı olarak yararlanılmıştır. Karabağ, Güney Kafkas'ta atçılığın ilk ve ana vatanı olmuştur. Karabağ atları, komşu bölgelerde de meşhurdu.
Karabağ'da deveciliğin oluşması ve yaygınlaşması, bu eski medeniyet ocağınm daha uzak ülkelere ticari ilişkiler kurulmasına imkan
vermiştir.
Karabulak mezarlığından (5 nolu höyük) elde edilen iki devre iskeleti, son tunç devrinde Karabağ'da, deveciliğin gelişmesi ve Orta Asya ülkeleri ile ekonom ik-kültürel ilişkiler işaret etm ektedir.
Bağcılık, üzümcülük, son tunç devrinde, yeni bir üretim sahası olarak inkişaf etmiştir. Beyim Sarov höyüğünden badem çekirdekleri, Borsunlu höyüğünden üzüm ve şarap kalıntılan bulunması bunu ispat eder.
Karabağın son tunç devrine ait sanat ürünleri, bu diyarda sanatın
çok yönlü olduğunu ve yüksek seviyede geliştiğini olduğunu gösterir. Metal imalatı, çömlekçilik, dokumacılık, taş ve kemik işleme alanmda elde
edilen başanlar çok çeşitli ve kaliteli sanat ürünlerinin imalatım gösterir.
Metal işleme sanatı alanmdaki hızlı gelişme M ehmandağ bakır,
polimetal yataklan, Laçın (Deve boynu) maden yatakları ile alakalıdır.
Son tunç ilk demir devrinde Karabağ abidelerinden elde edilen
silahlar (teberzin baltalar, yabalar, kılıç, hançer, mızrak, ok uçları vs.) savaş aletleri (çeşitli şekilde zırhlar, kalkanlar) at levazimatları (gen,
dizgin vs.) süs eşyaları (bilezik, gerdanlık, küpe, yüzük ve boncuklar) iş
aletleri (yassı baltalar, bıçaklar, keski, çuvaldız ve igneler) bu bölgede
metal işlemenin çok yönlü geliştiğini gösterir.
K
A
R
A
B
A
Ğ
K
A
R
A
B
A
ğ
88
Karabağ-Turıç devri süs eşyaları
Hocalı medeniyetine ait metal ürünlerde gözlemnenen sanatsal görkem, eski dünya metal sanatmın alanmda, kendine has yeri olduğunun
ispatıdır.
Demirin keşfı ile hazırlanan kaliteli iş aletleri ve silahlar, ekonominin ve kültürün gelişimine büyük hız kazandırmıştır.
Son tunç ve ilk demir devrinin çömlekçilik ürünlerindeki çeşitlilik
dikkat çeker. Bu dönem seramiği, süslemesindeki sanat zenginliği, kilinin içeriği ile diğerlerinden ayrılır.
Kil kaplar (küp, çömlek, bakraç, bardak, maşrapa, sahan, mangal,
heyre, pars, bem i) mantar şekilli çıkıntılar, çizme baskı, süyreleme usulü
ile çeşitli şekiller de hazırlanmıştır. Üzerleri flre şeklıinde, çan ağacı
desenli, dalgalı, dikey, yatay ve noktalı hatlarla süslenmiştir.
Son tunç ilk - demir devrinde taş işleme alanmda yontma, parlatma, cilalama, oyma, delme, dövme usulleri kullanılmaya başlanmıştı.
İnce bir zevkle hazırlanan taş kadeh, Hocalıda bulunmuştur.
Hocalı, Borsunlu, Beyim Sarov, Sarı Çoban höyüklerinden daha
çok kemik eşyalar elde edilmiştir.
Borsunlu, Beyim Sarov, Sarı Çoban elde edilen yüzeyi insan
tasvirleriyle süslenmiş at kaytarganları, üzeri hızırlama tekniği ile üç yapraklı nakışlarla bezenmiş pilek çemberler, yüzeyi çizme ve oyma usulü
ile süslenmiş silindirik eşyalar, eski Karabağ sanatçılarınm el emeği, dekoratif, uygulamalı ince sanatları güzel ve nadir ömeklerdendir.
Son tunç ve ilk demir devrinde Karabağ'da dokumacılık sanatı da
gelişmişti. Bunun için hammadde kaynağı, küçükbaş hayvanlardan elde
edilen yün ve gezil olmuştur. Borsunlu ve Sarıçoban höyüklerinden elde
edilen birçok tunç eşya üzerinde kumaş izleri, yün kumaş kalmtılar,
hasırlar, o döneme ait, dokum acılıkhakkm dabilgi verir.
Tunç ve ilk dem ir devrinde Karabağ sakinleri ile kom şu halklar, ve
Sarıçoban Kurganı
Ön Asya merkezleri arasında alış veriş oldukça gelişmişti. Karabağla değiş toku usulü ile Ön Asya'dan kalay, hançerler, üzeri kabartma hayvan
figürleri ile süslenmiş altın mühür vs. getirilmiştir. Karabağ (Tavşanlı)
mühürleri Tepe-Sialk (İran) mühürleri ile aynıdır.
Karabağ taifelerinin Babilistan ve Asurlular ile de ilişkileri olmuştu. Hocalı abidelerinde, üzerine civi yazısı ile Asur hükümdarı, Adadnirari'nin adı hakkolunm uş boncuk bulunmuştur. Hocalı höyüklerinde
(1, 11, 14, 18, 20, 120 Nolu höyükler) boncuklar, levhalar, kaplan başı
tasviri bir levha, Tavşanlı'da silindirik mühür, boncuklar, Borsunlu'da
(Büyük höyükten): altın kemer tokası, fıl kemiğinden yapılmış eşyalarda
inkrustasi gibi kullanılmış levhalar, tunç düğmeler, çivi ve iğneler, üzeri
ince bir tabaka altında kaplanmış ve tamamen altın eşyalar, bu dönemde
K arabağ'dam etal işleme sanatınm şekillendiğini gösterir.
Tavşanlı, Hocalı, Borsunlu ve Beyim Sarov abidelerinden elde edilen cam boncuklar Mısır, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Finike ile Karabağ arasındaki takas usulü alışverişi gösterir.
Borsunlu, Sarı Çoban, Ahmahı, Kerkicahan, Beyim Sarov, ve
Karabulaktan'tan elde edilen, fıl kemiğinden yapılmış, bir kısmınm üzeri
pasta, sedef, kızıl ve tunçla inkmstasi uygulanmış eşyalar nadir sanat
ömekleridir.
K
A
R
A
B
A
Ğ
90
Karabağ'a takos yolu ile getrilen Hind-Çin, Malezya, İngiltereİspanya kökenli kalay, metal işleme sanatmda yeni başarılar kazamlmasına sebep olmuştur. Kültürel ve iktisadi alakalarm oluşması ve gelişiminde binek ve koşum hayvanı olarak önemli bir yeri olan atlar takas
vasıtası olarak da kullamlmıştır.
Son tunç -ilk demir devrinde Karabağ'da maddi eşitsizlik daha da
belirginleşmişti. Toplumun zengin ve fakir sımfları belirlenip kesin olarak farklılaşmıştı. Zengin aileler, hal idarecileri ve savaşçılar öz mülkiyetleri ile toplumun normal arasında fark artmış, asiller tabakası, ileri
gelenler zümresi oluşturuluştur.
Ekonomik ve siyasi bakımdan fakir ve zayıf küçük topluluklar,
kuvvetli ve nüfuslu topluluklann etrafında toplanmıştır. Karabağ'da başlayan açık, sosyal —toplumsal sımflaşma ve eşitsizlik Karatepe yerleşim
biriminde, Hocalı, Tavşanlı, Ahmanı, Borsunlu, Beyim Sarov, Sarı Çoban höyüklerinde ve başka abidelerde de gözlenmiştir.
Zenginlere ait büyük lahitler, defnedilen kişiyle birlikte zengin teçhizat, kul ve hizmetçilerin, çok sayıda atların bulunması sosyal ve toplumsal eşitsizliğini gösterir.
Borsunlu höyüğünde, kabir bölmesinde (25, 6m2; 32x4m) bir liderler, tahtadan yapılmış, tunç ve altun lehvalarda süslenmiş, taht şeklinde biryatak üzerinde defnedilmiştir. Kabir bölmesinde, iş aletleri, tunç si-
K
A
R
A
B
A
Ğ
91
lahlar, hakimiyet remzi olan mermer topuz, asa, seramik ömekler, altm,
fil kemiğinden, sedef ve kıymetli taşlardan hazırlanan zengin süs eşyaları konmuştur.
Ahmahı höyüğünde, zengin bir toplulu lidere, dolixokefal (uzunbaşlı), onunla beraber oturtulmuş vaziyette bir hizmetçi ve braxikefal
(yuvarlakbaşlı) tip bir insan defnedilmiştir.
Höyüklerin inşaatında çok sayıda köleden istifade edilmişdir Sultanbud höyüğü (yüksekliği 25m), Borsunlu ve Sarı Çoban höyükleri
(üzerine 200 tahta kalas konulmuş) birçok işçiden faydalanarak inşa
edilmiştir.
Büyük topluluklar arasında meydana gelen çatışmalar sırasında
yerleşim yerlerinde yıkıntılar, yağmacılık, yangmlar (Karatepe yerleşim
merkezinde) meydana gelmişti.
Tunç ve demir devrin sonunda Karabağ'm bir takım abidelerinde,
Hocalı, Beyim Sarov, Ahmahı, Borsunlu, Sarı Çoban höyüklerinde gözlemlen eşitsizlikler; bu dönemde ilkel harp mesleğinin şekillenmesi, sosyal eşitsizliğin meydana gelmesi ve daha da derinleşmesi nihayet ilkel
toplum kumluşunun dağılmasına sebep olmuştu.
Çağımızdan önceki I. bin yıllığın ortalarında, ekonomik ve siyasi
bakımdan hayli güçlenmiş büyük topluluklar smırları belirlenmiş arazilere sahip olmuşlar, hususi kale şehri etrafında toplanarak Eski Mezopotomiya'da olduğu gibi ilk devlet kummlarım teşkil etmişlerdir.
Bu dönemde Karabağ'da ve ona komşu Kür - Aras ovası bölgelerinin asıl halkı, Türk soylu gerger (kenger), gargar (Strabon'a göre)
topluluklan yaşamışlardır. Çağımızdan önceki I. bin yıllıkta Karabağ'da
bu topluluklar birleşerek ilk devlet kurumlannı teşkil ettiler. Güney
Kafkas'ta ekonomik, siyasi konumu hayli güçlenen Karabağ ve komşu
bölgelerin Türk halklan birleşerek, İran-Eham eni devletinin ve diğer yabancılann aralıksız baskınlannı önlemek, öz topraklannın bağımsızlığmı sağlamak amacıyla birleşerek çağımızdan önceki IV. asırda eski
A zerbaycan-A rnavut devletini kurm uşlardır. Böylece Karabağ,
Azerbaycan'ın eski devletçilik tarihinde önemli rol oynamıştır.
K
A
R
A
B
A
Ğ
92
İSTİFADE EDİLMİŞ EDEBİYYAT
Benn AnneB
1.AzerbaycanSovetEnsiklopedisi, c.v,Bakü, 1979
2.
Azerbaycan tarihi, Bakü, 1994
3. CaferovE.Q. Kuruçay deresinde, Bakü, 1990
4. Caferov E.Q. Azerbaycanm Ilk Sakinleri, Bakü, 2004
5. Ceferov H.F. Azerbaycan e.e. IV minilliyin axırı - 1 minilliyin evvellerinde
(Karabağın Qarqarçay ve Terterçay hövzelerinin materialları esasında), Bakü,
2000
6. Caferov K.F. Cbh3h A3ep6aÜA>KaHa co CTpaHaMH I Iepe;ıneH A3mh, BaKy,
1984
7. C aferov K.F. /IpeBHeHiıiHe cbs3h asepöaH^'A'aıickhx ıiJieMCH co cTpaHaMH
BjiH>KHero BocTOKa, BaKy, 1986
8. Aliyev V.H. Azerbaycanda tunc dovrunun boyalı qablar medeniyyeti, Bakii,
1977
9. Hüseynova M.A. KepaMHKa Boctomhoio 3aKaBKa3ba 3noxn ııojjnıeü
6poH 3bi h paHHero >Kejıe3a, BaKy, 1989
10. Hüseynova M.M. /JpeBHHH rra.aeo.riHT A3cp6aH/ı>Kaııa, EaKy, 1985
11. Hüseynova M.M. Uzaq daş dövrü, Bakü, 1973
12. Hüseynova M.M. Azerbaycan arxeologiyası. Daş dövrü, Bakü, 1976
13. Hüseynova M.M., İsmayılov Q.S., Quliyev İ.M. Azerbaycan arxeoloji
abideleri, Bakü, 1981
14. İsmayılov Q.S. Quruçay ve Köndelençay vadisinde qedim medeniyyet
izleri, Bakü, 1981
15. Nerimanov İ.G. KynbTypa ^peBHeHuıero 3eMJieflenbHecKoroCKOTOBOAHecKoro HacejTeıiHH A3ep6ayzı,'/KaHa, EaKy, 1987.
Kapa6ax
(^ p eB H H H n e p n o A )
I,
K
A
P
A
B
A
X
95
üpeaHCJiOBHe
Ə ıy KHiıry a nocBam aıo HesaÖBeHHOH naMara Hamnx nonTeHHbix npe^KOB, noKoamHxca Ha KapaöaxcKOH 3eM Jie, /ıpeBHCH
KOJiBiöejiH A3ep6aH/i)KaHa, naMjrm xo;ı>KajiHHHeB, My>KecTBeHHt>ıx
cbiHOB Poahhbi, KOTOpwe b 90-e rofltı X X -r o c t o j ic t m repoHHecKH
cpa^cajiHCb c apMJiHCKHMH najıanaMH h, 6yzjyHH, 3BepcKH yÖHTtı b
pe3yjıtTaTe renoqH^a, ocymecTBJieHHoro apMJiHCKHMH 3axBaiHHKaMH, nOflHHJIHCt Ha IIOHeTHyiO BepiHHHy UieXHflCTBa.
IlycTb Bce Hapo,zjbi MHpa, npoHHTaB 3Ty KHHry, y3HaıoT, h to
Kapaöax - ə t o ^peBHHH h bchhbih onar KyjibTypbi Hapofla
A3ep6an/],>KaHa TiopKCKoro nponcxo^c/ıeHHa. /JpeBHHe jkhtcjih
Xo^ 5Kaji0B em e b IY -I TbicanejıeTHH
h.ə. co 3fl,ajiH Ha IO>khom
KaBKa3e BbicoKyıo KyjibTypy, aBJiaıoınyıoca HOCHTejıeM oömeHejıOBenecKHX HeHHOCTeH Ha CTbiKe EBponbi h A 3hh, 3aiio>KHJiH
0 CH0By MacTepcTBa MeTajuıyprHH h MeTajuıooöpaöoTKH h pa3BHjih ^aHHyıo oöııacTb # o BbicoHaHiuero ypoBHH.
K öojibinoMy co^cajıeHHio, bo BpeMeHa pacıjBeTa coBpeMeHHOH U,HBHJIH3aiIHH B pe3yJIbTaTe KOBapHOrO BOeHHOTO BTOp>KeHHH,
ropo# Xofl^cajıw, ero ^peBHaa MaTepnajibHaa KyjibTypa öw jih BapBapcKH p a 3 p y m e H b i, co^c^ceHbi h yHHHTO>KCHbi, a HacejıeHHe
n 0flBep>KeH0 Tp arn h e cko My reHoqH/ıy.
B 4>eBpajıe 1992 ro,a,a, pob ho b 9 .0 0 nacoB Benepa KpoBo^Ka^Hbie Boopy^ceHHbie apMJiHCKHe 6aH/i(f)opMHpoBaHH5i b cocTaBe h
npn noMomH «HaeMHoro» pyccKoro MexaHH3HpoBaHHoro CTpejıkob oto 336-ro nojiKa, ^H cjıoqnpyıom erocfl 6jih3 Xo/ı>KajıoB, BToprjiHCb Ha TeppHTopHio ropo,ıı,a h ynHHHjiH KpoBaBbiH reHOU,H^. B
3 to h 6 oHHe 6 biJio HCTpeÖJieHO 613 nejıoBeK, 487 Ta^cejıo paHeHO,
1275 nejıOBeK b 3»to b njıeH, 8 ceMeiı ömjio yHHHTo^ceHo nojıHOCTbK). Xo^>KaJIbI 6 bIJI CO/K}KeH H npeBpamÖH B pyHHbl.
K
A
P
A
B
A
K
X
A
P
A
b
A
X
97
96
B B eaeH H e
K ap aöax - po^oB oiı KopeHb,
Kojibiöejib KyjibTypbi
a3ep6aöa>KaHCKoro M y ra M a , po»f,aeHHoro noa 3ByK H n e c e H ııaıuııx
npaae^OB h, 3ByMaBiuero Ha npoTsmeHHH TbiCHnejıeTHH, i t o cbhT a » 3eMJIH Iiauinx TIOpKCKHX n p e a K O B , CBH3aHHaH c A 3b IX 0M ııpapoAHnoii nepBoöbiTHoro HeJiOBeKa Ha TeppHTopHH IO>KHoro
K’aBKaia.
Apa3-4a«, nepexo/THT b paBHHHy ropHoro no/iHoacba. XaHHH - nafi, T aprap-nan, KcH/ıejıeH-Haiı, Fypy-qaiı, ro3Jiy-uaH ııap. peKH naHHHatoTCH c
KapaöaxcKoro n jıocK orop b a.
K apa6axcK aa paBHHHa Ha c c B e p o -3 a n a /ıe rpaHHHHT c ran/iHca-
ra3axcKOH paBHHHOH, c sa n a /ıa ro p H o iı u e n w o M y p o B -^ a ra , c rora h
lOTO-BOCTOKa—MHJIbCKOH paBHHHOH.
PeKa K ypa OT^enaeT K a p a 6 a x
ot
HOCTb paBHHHbi HecKOJibKO ropHCTa
h
IIlHpBaHCKOH paBHHHbi. n o B e p x noKpbiTa TeppacaMH. H a TeppH-
TopHH Kapa6axcKOH paBHHHbi ( b T ep T ep e), HMeroTCH ne(j)T«Hbie 3ajıeacn.
b A3ep6aH/ı>KaHe h
o a h h m H3 ca M tıx /ıpcBHHx OHaTOB KyjibTypbi, Kapaöax, HaHHnan ot Majıwx KaBKa3CKHX rop, oxBaTbmaeT T cp pn T opn n , ııaxo/ıam ueca Me>Kji,y peKaMH Kypa h ApaKC, coctoht H3 nnocKoropbM h paBh h h h w x qacTCH. Kapa6axcKoe njıocKoropbe pacııojıaraei'oı MOKyıy 3aHB
yayuH po^HHOH nepBOÖbiTHOTO nejıoBeK a
u e n b io , c 3ana,n,a 03ep0M TeHqa
pba
noKpbiTa
6a3ajibTOM
h
h
h
H a TeppHTopHH Kapa6axcKoü paBHHHbi, Ha 0TH0CHTeJibH0 Majıe H b K O M ywacTKe, n p 0 H 3 p a c T a i0 T >KBaLn ı o e ^ e p e B O , /ı;y6, b^3 h m h o to
^ h k h x (j)pyKTOBbix / le p e B b C B ( a j ib in a , r p y r n a , kh3h ji, o p e x , (j)yH/ıyK,
ih h h ik h h a p .) h mi o/i. H a ö e p e r y peKH K yp w h m c io tc h TyrancKHe jıec a
J\j ıa
BocTOKä OKpy>KeHO rop H oö
3aH re3ypoM . IIoBepxHOCTb n n ocK oro-
aHfle3HTaMH
B epxH ero
rijiHOueHa
h
Baa noHBa.
P a3H oo6pa3H aH (})ayH aK apa6axa. 3/ıecb M H oro
noBepxHOCTH 0Öpa30BajiHCb oca/jKH ByjiKaHoreHHbix ropHbix
nopo/ı, b uenn Mejıa, najıeoreHa h HeoreHa. njıocKoropbe cy>KaeTca k
rory h, 3aBepmaacb Me>K/];y Ba3ap-naeM h peKOH XeKepn b BH/ıe
TpeyrojibHHKa, p a 3/ı,ejıaeTCfl peHHbiMH OBparaMH. HapaBHHHax c JiaBOH,
0Öpa30BaHH0H b pe3yjibTaTe H3Bep>KeHHH, o6Hapy>KeHbi noT yxniH e
KpynHbie ByjiKaHHnecKHe KOHycbi.
T ep rep -n a H , Xo/ı>Ka3-HaH 3 a 6 y x -n a H , Basap-H aiı HanHHaıOTCfl c
K apaöaxcK oro n jıocK orop b a,
ətom
03epa A jıa I ’cju ıap , T aparejib p a cn o jıa -
ruıocKoropbe. CyöajibiiHHCKHe jıyra, pacnojıo>KeHHbie
Ha 3HaHHTeJIbHOH TeppHTOpH H, SBJIHIOTCa IiaHÖOJlCe y^OÖHblMH /JJIH
j io b (M exM aH -aar), jiHTorpa<j)CKHH KaM eHb ( M h p h k c h t ) h /ıp. H C K onae-
Mbie.
B
stom
p eru o H e pacnojıaraıO T ca: J la w H , Keıib6a/ı>Kap, IH yıu a,
XaHKeH/jH, Xo/ı>Kajibi, AcKepaH , A r/ıaM , EBjıax, E ap/ıa, T ep -T ep , A r/jep e , Xo/ı>KaBen/ı, OH3yjiH, /I>Ke6paHjı, Ar/ı>Ka6c/iH, BenjıaraH .
BjıaronpHHTHbie n pn p o/iH b ie reorpa<j)HHecKHe ycJioBHa: n jıo /ıo p o/iH bie 3eMjiH paBHHHHOH TeppHTopHH, 6oraT bie ajibnHHCKHe jıy r a ro p h m x TeppHTopHH, a TaK>Ke 3ajıe>KH pasJiHHHbix nojıe3Hbix HCKonaeMbix
y>Ke b o
BpeMeHa
nepBo6biTHO -o6m HH H oro
npezjnocbiJiKH /ı,Jia 3acejıeHHH e r o Heji0BeK0M,
CKOTOBO^CTBa.
Ha ceBepo-3ana/ıe Kapa6axcKaa neıib 0T/ı,ejiHeTca ot njıocK orop b a
peHHbiM OBparoM peKH TepTep h M ypoB -^aroM , Ha 3 a n a /ıe >Ke peKOH XeKepn. CaMbie BbicoKHe tohkh K ap aöaxcK oro n jıocK orop b a - rbi3-rajıa
(2843 m .), EeıO K -K npc (2725 m .). Ha njıocK orop b e hmciotch hctohhhkh
bo / i, T yp rn cy h
IIlHpBaH.
lOro-BOCTOHHaa OK0HeHH0CTb ropHOH u e n n , on ycK aiicb
b
CTopoHy
xhiuhmx 3B epen.
n o jıe3 H b ie H C K on aeM b ie - ) t o 3ajıe>KH m c /ih , >KCJie3a h nojiHMeTan-
Ha
MHHepajibH bix
rro/Hio>Kb>ı ro p xapaKTepHa cep a n h KopHHHeBaa noHBa, fljıa
ropHCTOH >Ke MecTHOCTH xapaKTepHa ropHCTo-JiecHaa h ropHCTo-Jiyro-
AHTp o n oreH a.
raıoT ca Ha
cyOTponHHecKHH.
( a y 6 , B33, HBa H /ip . ), eCTb KyCTapHHKH.
re^ypcKOH h KapaöaxcKOH ropHbiMH uen«MH.
K ap a6axcK oe n jıocK orop b e c ceB ep a
KjiHMaT yMepeHHbiiı h c y x o n
CTpoa
co3AaıiH
3Aecb
ə b o jiio h h h b o ö jıa c r a
xo3flHCTBa h KyjibTypw h npeBpaıueHHH e r o b o/jh h h3 rjıaBHeHuiHX
ouaroB KyjibTypbi K D k h o to KaBKa3a.
npo(j)eccop Bejın A jihcb
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
A
98
B
A
X
99
ÜCTopHorpa^HH apeBHero Kapaoaxa
Bap^a, CyjiTaHÖyq, XoaHcanbi, H axo/nnuH xcfl Ha TeppHTopHH
Mnjib-Kapa6axcKOH paBH H H bi h HaropHoro Kapa6axa..
E(|)eTJiH,
HCTeMaTHnecKoe H3yneHHe h c t o p h h K a p a ö a x a H aH anoct c
C
X I X Beıca. H c to p h h apeBHHx K apaöaxıjeB ö w jıa on p e^ ejıeH a
HeMeuKHH
HccJie^OBaTejib
ƏMHJib
P e c jıe p ,
pa6oTaBuiHH
b
h H3yMeHa Ha o c h o b c MaTepHanbHO-HCTopHHecKHX naMaTHHKOB, pa3-
yHHJiHiue, b 1891, 1893, 1895, 1897 - ro /ıa x
böji pacKonKH BOKpyr ropo^OB LUyuıaKeHTa h UJyuiH, a TaK>Ke b6jih3h
p03HeHHbIX MaTepHaJIOB H nHCbMeHHMX HCTOMHHKOB.
/lauıajiT bi H aH axn , M exraK eH T a.
/^peBHOCTb Kapaöaxa, ero MaTepnajibHO - KyjibiypHbie naMaxHHKH OCOÖeHHO CTaJIH npHBJieKaTb BHHMaHHe HHOCTpaHHblX nyTeuıecTBeHHHKOB h Booöuıe HCCJie/^OBaTejıeH - jııoÖHTejıeH c H an an a XIX
BeKa.
UlyuiHHCKOM peanbHOM
O h ace
n0ÖJiH30CTH aepeBHH T ıojıaöjibi, Ar/ıaMCKoro paftoHa, Bejı
HCCneaoBaTejibCKHe pa6oTbi b saxopoHeH HJix KypraHOB H a 6 n T 3 n e,
KHpnHHTəne.
Ə .P e c jıe p
b
cpe^H H x TeneHHax 6acceÜ H apeK H XaHHH-Haiı
b
1893,
PaCKOnKH, npOBOÄHMbie HMH, CJiy)KHJIH H e CTOJIbKO H3yHeHHK)
1 8 9 4 - x roA ax
b
/ipeBHeH HCTopHH Kapaöaxa, ck ojib ko h o c h jih xapaKTep rpaöeaca.
C npxaB eH iie,
b
nyTeuıecTBeHHHKH, npHÖbiBaBuiHeB A3ep6aH/ı>KaH h , b HacTHOcra, b
MOTHJIbHblX 3 a X O p O H e H H H X , OTHOCHIUHXCÄ K 6 p 0 H 3 0 B 0 M y
Kapaöax HccneAOBaTejiH-jııoÖHTejiH (npe^cTaBHTejiH pa3JiHHHbix
npo(J)eccHH) BejiH pacKonKH, b o c h o b h o m Ha TeppHTOpHH 3axopoHeHHH,
1894-95, 1897-e roflbi Ha TeppHTOpHH Taprap-Haa, Xofl^cajibi-Haa h
HjiHcy-Haa oÖHapy>KHJi 6 ojıee 20 KypraHOB h KaMeHHbix CKJienoB. B
1895-m roay b rapaKeneKT3ne, HaxoAameMCH b OH3yjiHHCK0M paiıOHe,
a b 1897-m r o ^ y b Tajıa-Təne, pacn0Ji0»ceHH0M b Ar,a»ca6eflHHCKOM
panoH e 6biJiH n poB e/ıeH b i noncKOBbie paöoTbi.
OTHOCHHIHXCa K
IY-I TblCflHeJieTHK) /10
H a m e H 3pbl, TO eCTb K ÖpOH-
30B0My h >Kejıe3HOMy BeKy. OÖHapyaceHHbie KyjibTypHO-ncTopHHecKHe
oöpaiubi öbuiH Bbme3eHbi 3a pyöew h ,ho c h x nop xpaHaTCH b H3BecTHbix
A p n a /i3 o p e ,
b
1 8 9 7 -m r o /ıy
/Je'rrojıy
b
b
A xM axe
1 8 9 6 , 1 8 9 7 -x ro,zı;ax B aıuibiraabğji
pacKonKH
b
KypraHax h
B eK y.
Oh
>Ke
B
M y3eax MHpa, KaK ueHHeHiHHe h pe/jHaHHrae 3KcnoHaTbi. 3 t h MaTe-
pnajibi npeflCTaBjıaıoT c o ö o h öojibuıyıo 3HanHMOCTb b H 3yneH H H /ıp e B Heiı HCTopHH Kapa6axa.
nocjıe TıojiHCTaHCKoro 1813 ro /ıa h TypKMeHHancKoro /joroBopoB
1828 rofla 3eM JiH, H axoflam H eca k ceBepy o t p . ApaKC o t o ih jih k P o c c h h ,
h t o HecKOJibKO oÖJierHHJio AOCTyn c ıo /ıa eBponeÜHOB.
C)paHuy3CKHH nyTeıuecTBeHHHK /I,ıo6ya /ıe MoHnepo b 1834 roay
npHÖbuı b Kapaöax, noceTHjı Ulyuıy h rHH/pKy, h npe/ıCTaBHJi cBe/jeh m 06 yBH,n,eHHbix b LLIaxöyjıare h TepTepe hctophhcckhx naMHTHH Kax.
nocjıe yTBep>K,neHH$ı Ha noBecTKe a h h P o c c h h c k o to
H M nepaT opc-
Koro A pxeoJiorH H ecK oro KOMHTeTa B o n p o c a o KaBKa3CKOH apxeonorH H ,
KaK 0CH0BH0r0 Bonpoca, BHHMaHHe h HHTepec k A 3ep6aH ^acaH y h , b
0C06eHH0CTH k K a p a 6 a x y , 3HaHHTejibHO B03p0CJiH.
B 8 0 - e ro/ib i
XIX
- r o BeKa rp y3 H H C K H H yneHbiH E O .C H JiocaH H
3aperHCTpHpoBan naMaTHHKH Bap/iHHCKoro KypraHa. n o nopyneH H io
P o ccH H C K o r o
reorpa(])HHecKoro
O ö u ıe c T B a
/],ac.
B eH ceH ro(j)(})
npeACTaBHJi H H ^ op M au H io o naMHTHHKax KypraHOB Y n T e n e , B o h t,
Ulyvua
Eorarbie MaTepnajibHO - KyjibTypHbie naMsrniHKH 6hjih coöpaHbi
(b 1898-m ro/ıy) npn HCCJie/ıOBaHHH KypraHOB 3epra, CeHrep h KeTTHT əne, pacnojıo>KeHHbix b ropHoiı 30He Kapaöaxa h CBe/ıeHHH 06 3tom
6 biJiH 0 ny 6jiHK0BaHbi b cöopHHKe Pocchhckoh HMnepaTopcKoiı ApxeojıorHHecKoü Komhcchh, aTaoce b HeMeuKOM Apxe 0Ji0rHHecK0M, 3 ra o r-
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
100
A
B
A
X
101
EcTecTBOBefl E .H T y M M ejib
b
1 9 3 8 -1 9 3 9 -m
n p 0 B0/iHJi
r o /ıa x
pacKonKH HCTopHHecKHx naMaTHHKOB KepKH^McaxaHa, XamceH/iH, Xo/ı-
acanoB, rıpe/ınpHHajı nonbiT K y on pe/ıejiH T b xpoHOJiorHHecKyıo ə n o x y
naMaTHHKOB, 0 n y 6 jiHK0 Bajı HayHHbie /jaHHwe o po/ıe 3aHaTHH, xo3aficT BeHHOH /leaTejibHOCTH h KyjibType HaceJieHHa Kapaöaxa.
AKa/ıeMHK E.E.nHOTpoBCKHH b c B o e ö p aöoT e «3aKaBKa3CKaa apx eo jıo r n a » ( 1 9 4 9 ) c o o 6 ih,hji 0 6 apxeoJiorH H ecK H x naM araHKax 6 a cceHHOB peK Taprap-H aH h T ep T ep-naH . K .X . K yuiH apeBa h T .X .H y ö u h h iu b h jih ynoMHHajiH b c b o h x p a ö o T a x 0 6 HCTopuHecKHx naMaTHHKax
K ap aöaxa ə n o x n 6pO H 30B oro BeKa.
B 50-e ro/ıw XX CTOJieTHa c o B M e cra a a 3Kcne/ı,HHHa ApxeojıornnecK oro HHCTHTyTa AKa/ıeMHH HayK CCCP h HHCTHTyTa H c to ph h AKa/j^eMHH HayK A3ep6aM/ı>KaHCKOH CCP no/ı pyKOBO/ıcTBOM apxeojıoraKaBKa30Be/ıa A.A.HecceHa n p o B ejıa Hccjıe/ıOBaHHa apxeonorHHecKHx
naMaraHKOB Ha TeppHTopHH Mnjib-Kapaöaxa, b 30He HaprH3T3ne,
YHTəne, Xo/ı»cajıoB, Y 3epjiH K Tene ənoxn 6pOH3bi.
B KOHue 50-x ro/ıOB XX-ro BeKa A. A.HecceH o6Hapy»CHJi ocTaTKH
Kapaöax. XaıiKendu
pa(J)HHecKOM h AHTpononorHHecKOM c6opHHKax.
B 1 8 9 6 - om ro/ıy, nocjıaHHtıe b KOMaHanpoBKy Ha IO ^ chlih KaBKa3 no jihhhh M ockobckoto ApxeojıorHHecKoro OömecTBa M.CtıcoeB
h r.Ca^HrH npoBejiH HCCJie/jOBaHHa b perHOHax IlIyu iH h JlaiHHa. B
1 9 2 6 -m roay Ha TeppHTopHH, me Haxo^HJiHCb Kapa6axcKo-xofl»cajiHHCKHe naMaTHHKH, n o /ı pyKOBO^CTBOM M.MemaHHHOBa h c yH acraeM
,^>k. HacH(J)H, H.A3H36eKOBa, A.AjıeKnepoBa, H./],>Ka(|)ap-3a,zıe, T.nacceKa, B.JIaTHHHHa 6liji coeraBJieH TononjıaH apeBHeHHiHx naMXTHHKOB
T aprapnaHCKoro h Xo^acajibmaHCKoro öacceHHOB.
B bijih o n p e /ıe jıeH b i apeajibi pacnpocTpaHeHHa naMaTHHKOB
KyjibTypw Xo/ı>Kajibi h npoBe/ıeHW pacKonKH Ha n o jıe Bauı «K ypraH a» h
b MecTenKe - «KaM eHHoe 0 3 e p 0 » , H a x o a a m er o ca Ha jicbom ö e p e r y
T aprap-naa, b 3axopoHeHHax OTHOcauiHxca k 6p0H 30B0M y BeKy.
ƏKCne^HHHaMH, npOBO/IHMWMH H.H.MeinaHHHOBblM, ÖblJIH
3aperncTpHpoBaHbi HOBbie naMaTHHKH Ha Mnjib-Kapa6axcKOH paBHHHe
h HaropHOM Kapaöaxe (b 1 9 2 7 , 1 9 2 9 , 1 9 3 3 -m ro /ja x ), 6biJia pa3pa6oTaHa apxeojıorH H ecK aa KapTa TeppHTopHH.
HeCKOJIbKHX HaCeJieHHWX nyHKTOB, COOTBeTCTByiOIUHX ƏHeOJIHTy H
6p0H 30B 0M y BeKy b h h jk h cm TeneHHH K eH /ıan eH -H aa, n p o B e jı pacKonKH
B MOTHJIbHWX 3 a x 0 p 0 H e H H a x .
B cepe/iHHe 60-x to /io b
XX-ro BeKa H.X.HapnMaHOB Bbi/iBHHyjı
HayHHwe nınoTe3W o KyjibType ƏHeoJiHTa h nepBoro 6p0H30B0ro c t o jıe r a a Ha 0CH0Be naMaraHKOB Fapaxaa>KH, TyTTəne, JlefijıaTəne Ha TeppHTopHH Kapa6axa.
M .M .rycefiH O B
b
1 9 6 0 -m r o /ıy Ha jicbom 6 e p e r y T ypy-H aa,
b
n a r e p e A 3m x ck o h n e ıu e p w oÖHapy»CHJi 10 K yjibiypH bix njıacTOB, o t h o caıu H xca k /ıpeB H en , cpe/iH eH , B ep x H en cıy n eH H M ycrae.
B
1 9 6 3 -m
r o /ıy
HCCne/ıoBaTejibCKHe p aöoT w
b A 3w x c k o h
h
TanıapcKOH n e ıu e p a x 6 w jih pacuiH peH bi. C o B M ecra w e Hccjıe/jOBaHHa
M .ryceiiHOBa, ,ZI,.ra/j;>KHeBa, A .M a M e/ıo B a , H.IÜHpHHOBa, B .B ə jih h k o ,
A./],aca4)apoBa, B.Ta/pKHeBa, C .A jın e B a , M.CyjıeiiMaHOBa noK a 3 anH,
h t o K ap aöax aBJiaeTca caMOH /ıp eB H eiı p o /ih h o h HenoBeKa Ha IOhchom
KaBKa3e.
B 1 9 6 4 - m r o /ıy T.C.HcMaHJioB n poB ejı nccjıe/ıOBaHHa
F y p y -n a a h K eH /ıejıeH -H aa,
b
b
/lOJiHHax
H acejıeH Hbix nyHKTax, oT H O cauınxca k
K
A
P
A
B
A
X
K
102
T ıoıibT əne, L H oM yjıyrəne, y 3yH Təne, MeHHeT 3 n e, 3 ep re p T 3 n e h n p .).
A
B
A
X
Kapaöax
b
6 poH 3bi,
n e p n o /ı
b K a M cm ıo M e e K e
-
K y jib T y p a T y p y -n a H
B
TapaK eneK Təne ö h jih BbiaBJieHbi (J)aKTbi x o s ^ h c t b c h h o h h KynbTypHbiH
HacejıeHHA K ap a ö a x a
P
103
3HeonHTy h 6p0H 30B0M y Beıcy (r ıo H e n iT ən e, X aH T əne, rapaKĞneKTəne,
^eaTejibHOCTH
A
K
pacH BeH iuH H p e r a o H A 3e p 6an/ı>KaHa -
Kapaöax,
aBJiHeTca
paHHero
0/],HHM H3 CaMblX flpeBHHX MHpOBblX OHarOB HHBHJIH3aUHH.
p acnono-
KjiHMaTOM, 6 o ra T o iı (jmopoH h (j)ayHOH, h b j i h c t c h o /ih h m H3 T e x M ecT H a
HceHHbie b 30H e ajibnHHCKHX JiyroB K ejib 6 a/ı»capcK oro p afioH a Ha n p o ra -
3eMHOM rnape, rae 4>opMHpoBajıocb /ıpeBHee HenoBeHecKoe oömecTBO,
t o ecT b n e p B 06biTH0- 06uiHHHbiH C T poö. A 3 b ix , Taraap, 3ap - 3 t o M ecTa
K ejıe sa , b ə n o x y aHTHHHOcra h cpe/jHHX BeKOB.
r.C.HcM aHJioB
aceHHH
B ep x H ero
H ccjıeaoB ajı
TeneHHH
Kapaöax co
HaceneH H bie
T e p T e p -n a a ,
nyHKTbi,
O TH O cam H eca
k
ck o-
TOBO/JHeCKHM nJieMCHaM 3nOXH paHHeH 6pOH3bI, H HOCHIHHe Ce30HHtIH
cbohm
Ö JiaronpH H T H biM
npHpoflHO-reorpa(j)HHecKHM
3aceJieHHH n e p B o 6b iT H oro nejıOBeKa.
xapaKTep, Hccne/ıOBajı TaıoKe TaMouiHHe HacKajıtHbie H3o6paaceHHH.
B Hccjıe/ıOBaHHH P.M .M yH naeB a «KaBKa 3 Ha 3a p e
BeKa», (1 9 7 5 r ) öm jih
amu
6 p 0 H30 B0 ro
CBe/ıeHHA o x p 0 H0Ji0 rHH h ə th h h c c k o h
npHHa,zuıeMCHOCTH KypraHOB 6p0H 30B 0ro BeKa K ap aöaxa.
B 1 9 8 0 -8 8 -o m r o /ıa x X.O./],Mca(j)apoB Ha TeppHTopHH K ap aöaxa,
n poB ejı m npoK H e apxeojıorH H ecKH e HCCJie/joBaHHfl. O h Bejı pacKonKH
KypraHOB
«E/mn T3 n e » , X o p y 3Jiy, C apoB , EeHM C ap oB , EopcyHJiy,
/],acaMHJiJiH, /JaMHpHHjıep, Ə B oray h H acejıeH H oro nyHKTa T oxM arrən e
b 6 jih 3 h cğji E ypyaac h A
pacKonoK
jx xh
TepBeH/ı,.
B pe3yjibTaTe apxeojıorH H ecK H x
öbuiH HCCJie/ıOBaHbi nocejıeHHH
əh oxh
paHHefi 6poH3bi
YHoraaH, ro u ıa T ə n e (/]|»cyTT3ne), /JenpM aH -epH , ə n o x n cpe^H eH 6 poH3 bi
T o x M a rT ən e,
^ H H ap T ən e,
A rre n e ,
C a p b iT e n e ,
T aB yp T ən e,
M H iuH prbiuuıaxbi, TapaT əne, KypraHbi M aK cyany, T eH T əne, K bi 3 buuibi
KeHrepjiH,
Y q oraaH ,
r y 3aHjibi,
C apbm oöaH
(A r/ıaM ),
EopcyHJiy,
EeHM capoB, Ə B oray, XyceHjiH (Tep-TepcKHH p auoH ), X y cy jıy , TafiHar,
EaaT (Araacaöe/iHHCKHH panoH ) h Ha
0CH0Be BbiHBJieHHoro ö o r a r o r o
MaTepnana öb ijih BbicKa3aHbi HayHHbie Bbmo/ı;bi o cejibC K oxo 3aHCTBCHh o h /teHTejibHocTH /ıpeBHHx KapaöaxcKHx njıeMeH, 0 6 h x öbiTe, pejiHrH03H0-MHp0B033peHHeCKHX B3rjlfl/iax H T./I.
Ebuıa cocTaBjıeH a apxeojıorH H ecK aa KapTa naMHTHHKOB Kyjibiypbi
K apaöaxueB ə n o x n 6p0H 30B 0ro BeKa.
Kapaöax. JJonuna rypynaü u Kendejıennaü
Ha TeppHTopHH <J>H3yjiHHCKoro panoHa Kapaöaxa, b n e m e p a x
A 3b ix h Taraap, p acn ojıoaceH H b ix b JioiHHHe Ty p y -n a a 6m jih oÖHapyaceHbi
M ecTa c to h h k h n e p B o 6biTHoro uejıoBCKa. OÖHapyaceHHaa 3/ıe c b b 1968
KyjibTypoft T yp y-H aa. /İpeBHHH
HejıoBeK b 3 t o h /ıojiH H e Kapa6axa n o c e j n u ıc a 2 MHJUiHOHa Jier Ha3a/ı.
r o /ıy
Kyjibiypa
KaMeHHoro BeKa Ha3BaHa
K
A
P
A
5
A
X
K
A
P
104
A
5
A
X
105
H3HaHanbHO o h h >khjth b n a r e p e rypy-naHCKOH a o jih h m . no3>Ke b
cb ä3h c nepeMeHOH KJiHMaTa - noxojıo/ıaHHeM , o h h pacnojıoMCHJiHCb b
A x li3 c k o h h TarnapCKOH n em ep a x .
3BixcKaa
A
nemepa oflHa H3 caM bix BeJiHKOJienHbix KapcTOBbix
nycTOT, HMeıoiHHxca Ha K3>khom KaBKa3e. /],jiHHa n em epb i
400 MeTpoB, oömaa n n o m a a b 11200 m2. B nemepe HMeıoTca BbicoKHe
3anbi (20-25 MeTpoB), pasjiHHHbie n ep ex o /ib i h HeoöbiKHOBeHHbie CTaJiaKTHTbl.
Kapaöax. OpaeMetim uejıoeeuecKoü nejuocmu, (asbixanmpona)
naüdemoü e A3bixe.
n e p B o e 3 a c e jıe H H e n e m e p b i H a n a jıo c b b ə n o x y KyjibTypbi T y p y n a a ( Y n - X n jıa cT b i). O Ö H apyaceH H bie b ə t h x n n a c T a x o p y /iH a Tpyqa
Bxod e A3bixcKyto
netifepy (eud u3nympu).
HMeiOT ÖOJIbHIOe CXOACTBO C BOCTOHHO-a(J)pHKaHCKOH KyjibTypoH O jiayB an.
B III-m n n a c T e A3bixa ö m jih
oÖ H apyaceH bi ocTaHKH nepBoöbiTH O -
r o nenoBeKa, OTHOcauiHeca xpoHOJiorHHecKH k K yjibrype M ycT be.
B
BepXHHX CJIOflX A3bIXCKOH CTOHHKH ( I - I I nJiaCTbl) npOCJie^CHBaiOTCH
ç jıe /ibi KyjibTypbi ƏHeojiHTa, 6p 0H 30B 0ro h cpe/iHHX BeKOB.
T ep B aa
CTyneHb
KyjibTypbi
r y p y -n a a
oxBaTbiBaeT
flo a -
X X uıejibC K H H nepH O /ı n a n e o jiH T a , B T opaa CTyneHb oxBaTbm aeT
p aH H ioıo h c p e /iH io ıo ə n o x y A r n e jıa , TpeTbfl >Ke CTyneHb oxB aT bm aeT 3 n o x y A ıu e jib h M y c T b e . Ə T a HHBHJiH3aıiHJi po/iH Jiacb o k o jio
2
m h jijih o h o b
jıeT H a3aa, n p o u u ıa CTaHOBjıeHHe h 3aB epuiH Jiacb npH6jiH3HTeıibHO
700
B pe3ynbTaTe apxeojıorH necK H x pacK onoK y ıoacH oro B xo/ıa b nem e p y h b c o o ö m a ıo m H x c fl c hhm n n y x 3an a x öbijih oÖHapyaceHbi Kyjib-
jıeTH a3a/ı.
TypHbie njıacT bi( 1 0 ), oTHOcamHecfl k pa3JiHHHbiM cTa/iHHM KaMeHHoro
H3TOTOBJieHHbie H3 rajıeHHbix KaMHeö - ceKanH, o p y a n a KyÖHnecKOH
ceöe cjıe/ib i TbicjınejıeTHH, HaHHHaa c
(})OpMbI, CKpeÖHHHbl H MHOTO OCKOJIKOB. 3fleC b ÖblJIH BblHBJieHbl Opy/IHH
BeKa. Ə th nnacT bi xpaHAT b
KaMeHHoro BeKa BnnoTb # o cpe/iHeBeKOBbH.
C
to h k h
speıiHJi C TpaTH rpa(|)H H , T a K a a jıo K a n b H a a
BbuiH o 6Hapy>KeHbi MHoroHHCJieHHbie r p y ö b ie
AJifl pyÖKH (B eco M
n o c jıe /ıo -
Ha
opyqH fl T py/ıa,
4-5 k t ).
n o c jıe a H e H
CTa/jHH rypynaH CK O H
KyjibTypbi
HacejibHHKH
BaTenbHOCTb /leH T en b H o cT H n e jıo B e K a B n e p B b ie H aÖJiıo/ıaeTCH HM eHHo b
A 3 b ix a C nOMOIUblO yCOBepineHCTBOBaHHOH TeXHHKH H3TOTOBJIflJIH o p y -
A 3 b ix e .
/jHfl T py/ıa H3 K B apua, KBapuHTa, 6a3ajib T a, KpeMHHfl, 4 )e3eT a, fluiM bi h
/ ip y r o r o p o /ıa KaMHen.
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
A
B
A
X
106
B y e T 0 p eJ IH rH 0 3 H0 -
M H p 0 B0 3 3 p eH H eC K H X np e/IC T aB JieH H H X /ip eB H H X
JUO/ieİl H CBH3 a H b I C n ep B O Ö b lT H b lM HCKyCCTBOM.
npo/ıyM aHHO cjıoaceHHbie o n a rH
Ha t o , hto
h
b
ən oxy
b
A 3 b ix ck o h n em ep e yKa3bmaıoT
Aıuejıa )KHBUiHe 3/ıecb
jho / ih
6 m jih 3HaKOMbi c o ra e M
Hcn0Jib30BanH er o .
B ə n o x y K y jib iy p b i M ycTbe b o ö p a 3 e >k h 3h h , b ö b iıy /ıpeBHHx
Ä H Tejıeiı Kapa6axa n p o n c x o /iH jı 3HaHHTejibHMH n p o u e c c pa3BHTHa h
0CH0BaTejibHaH
ə b o jh o u h h .
HaHaBiuHCb 1 2 0 -1 0 0
KyjibTypa 3 a B e p u iH n a CBoe cyıuecTB O B aH H e 3 5 -3 3
tm csh
jıeT H a3a/ı, 3Ta
tm chhh
JieT Ha3a/ı.
Opydue mpyda, pyöw ıo - Haüdennoe e A3bixe
/JpeBHHe HCHTeJIH JIOmHHbl, flJIfl yaOBJieTBOpeHHH CBOHX >KH3HeHHBIX nOTpeÖHOCTeH, 3aHHMaJIHCB OXOTOH H COÖHpaTeJIBCTBOM.
C nOMO-
u ib io 0 6 biKH0 BeHH0 r 0 KaMeHHoro opyflHfl o h h o x o th jih c b Ha K pynH oro
H MeJIKOTO 3BepH H HX /leTeHbimeH.
IIepBo6biTHbie jho/ih rypynaHCKOH aojihhm mchjih oöihhhoh, coöpaHHOH b ManoM KOJiJieKTHBe. OcTaTKH (JıayHbi b /ıpeBHeM njıacTe
Arnejib - (J)parMeHTbi qejnocTen, qepenHbie kocth nemepHbix Me,n,BeAeH
A3 mxckoh nemepbi ətoto nepHO.ua, yKa3biBaıOT Ha (JıaKT oxotbi Ha
neıuepHbix Me/iBefleiı, KpynHbix oJieHeu h apyrnx / ihkhx jkhbothbix.
HaH^eHHaa b A3bixe nacTb HejıOBeuecKOH h c jh o c t h npe/jCTaBJiaeT
coöoiı öojibiuyıo HayHHyıo ueHHOCTb. n o CTeneHH /ıpeBHOCTH ocTaHKH
A3bixcKoro nejıOBeKa neTBepTbie b MHpe h npHHafljıeacajiH o h h ^ceHiuHHe 18-22 jıeT, npH6jiH3HTejibH0 acHBiueH o k o jio 350 tb ic h h jıeT Ha3aA.
OÖHapy^ceHHbiü b n e ıu e p e b ecTecTBeHHO 0Öpa30BaHH0H HHiue
o /ih h H3 n ep en o B M e/iBe/ıa c uapanHHaMH h nepTOHKaMH CBH/ıeTejibCT-
n o jib 3 o e a n u e oaneM
] I peB H H e HCHTenH Kapaöaxa t o h ə n o x n oxoTHJiHCb Ha jıo u ıa /ıeH ,
r ı n e ı u e p H b i x M e/iB e/ıeH , KyjıaHOB, KaBKa3CKHx MapajıOB, 6 m kob
h HOCoporoB. O cH O BH aa nacT b 0CTaHK0B ^ h k h x h c h b o th m x 3T oro n e p H O /ia HOCHT CJie/Ibl HBHOrO COnpHKOCHOBeHHfl C OrHeM.
0 6 p a 3 U b i K apaöaxcK O İı MaTepnaJibHOH KyjibTypbi ə n o x n Me30JiHTa
h
HeojiHTa, o p y /iH a
n e ı u e p e /Jaıu ajiT b i.
b
B
MHKpoJiHTa ö h j ih HaH/jeHbi b 6 jih 3 h U ly u iH , b
ə n o x y Me30JiHTa oxoT a b K a p a ö a x e npeBpaTHJiacb
BaacHeiııuHH p o /ı /leflTejibHOCTH, öbuiH n p H p yn eH b i MeJiKHe hchbot-
H b ie, AHKHe paCTeHHH CJiy>KHJIH HCTOHHHKOM nHIUH.
H m c h h o b 3T y ə n o x y b x03SHCTBeHH0H ä h 3h h K a p a ö a x u e B 6m jih
K
A
P
A
5
A
K
X
A
P
A
B
A
X
109
Tpydoean
denmejibHocmb juodeü nepuoda neojıuma
Asbixcmn neıifepa. CpedneaıuejibCKue
K dM eH H bie opydun mpyda.
3 a j I 0 aceH bI OCHOBH n ep B O Ö M T H O ro p aC T eH H eB O /JC T B a H CKOTOBO/JCTBa.
HepBOÖMTHMe j h o /i h B ep x H ero
06 p a 30B aB u ıyflca
b
pe3ynı>TaTe
Kapaöaxa
noTOKa
o c b o h jih n e m e p y
naBM,
npn
3ap,
H3Bep»ceHHH
ByjiKaHOB b HeTBepTyFO reojıorH H ecK yro ən o x y . FIajıeoreorpa(J)HHecKHe
H ccjıe^ oB aH H H
(aKa/j. A.B.MaMe/jOB)
b J ia r e p e n e ıu ,e p M , b b ih b h j ih
ronpHHTHbiH x a p a K T e p KjiHMaTa t o h ə n o x n .
B j ıa r e p e
6na-
6 m j ih o Ö H a p y a ce -
h m pa3JiHHHbie ocTaHKH / i h k h x Jiouıa/ıeH , K03, eBponeHCKoro C T en H o r o
o c jıa , aTaraKe /ıpeBHero Mapajıa.
I le p B o ö b iT H b ie acH TenH K a p a ö a x a b ə n o x y n a jıe o jiH T a H a C T a /ıu u
npoM eH cyT O H H oro
K e jib 6 a /i)K a p h
n o T en jıeH H H
M ajıoro
no/tH H M ajiH C b
Ha
B 03B M iueH H 0C T H
K aB K a3a, a TaK ace H a / ı p y r u e ajibnH H C K H e b m -
COTbl /JJI5I C e30H H 0H OXOTM.
KejiböadoKap. KaMenHbie opydm mpyda
U3
neu^epbi 3ap.
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
A
B
A
X
110
111
FopHbiH nojıc 3apcKOH nemepbi Haxo/iHTca Ha BbicoTe 2190 MeTpoB Ha/ı
ypoBHeM Mop». Ə to t jıarepb pe/iHaHiHHH b A3ep6aiı/pKaHe no HajiHimo
yHHKaJIbHblX Opy/IHH Tpy/ia HCKJIIOHHTeJIbHO H3 OÖCH/IHaHa. üepBOÖblTh m h nejıOBeK oöycTpoHjıca b nemepe 3ap b ənoxy MycTbe h b npe/ı/iBepHH BepxHero najıeojtHTa.
HcTopna 3apcKoro naMHTHHKa orpaHHHHBaeTca xpoHOJioırmeckhm nepHO/ıOM o t 6 5 - 6 0 tm c h h JieT /ıo h .3 / io 3 2 -2 8 - tm c . neT. Jlarepb nem e p b i 3ap, əııoxH c p e / i H e r o xBajiH ( b io p m ) n03B0JiaeT p a cK p b iT b pa/ı
BonpocoB, CBA3aHHbix c KaBKa3CKHM najıeoJiHTOM. Ha o c h o b c aHanH3a
opy/iH H H3 Jiarepa 3apCKOH n e m e p b i , y / ı a j ı o c b /i0Ka3aTb HajiHHHe Ha Majiom KaBKa3e TarnapcKOH, 3 aH rH Ö a 3 ap 0 -3 a p cK 0 H KyjibTypbi. TaKHM 0 6 p a 3 0 M, b n ep H O /ı BepxHero naneoJiHTa, eme 3 5 - 3 2 tm c jih h neT Ha3 a /ı 6 m jio n 0 Ji0 >KeH0 Hanajıo 6 jiH>KHeBOCTOHHOMy, aHaTOJiHHCKOMy h KaBKa3C-
C
reojıOTHHecKOH t o h k h 3peH H a, ə t o o t h o c h t c h k cp e /iH e ıı
cıyneHH ə n o x n BiopM. ü o ypoB H io t c x h h k h H3roTOBjıeHHa h
BH/jaM opyAHH 3 t o n ep H o /ı n e p e x o /ıa ə t h x jııo/ı;eH o t (f)H3HHecKoro THna
najıeoam pona (/ıpeBHHH nejıOBeK) k H eoaH T pony. Ohh co cT aB jıajiH c n e HHajibHbie r p y n n w h H3r0T0BJiflJiH opy/iHH /jjia o x o tm Ha OT/ıejibHO
B3flTbIX /KHBOTHblX.
flemepa Tazjıap. KaMemibie opydun mpyda.
KOMy KyjIbTypHO-3THHHeCKOMy KOJIbliy.
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
112
A
B
A
X
113
K apaöax b ənoxy 3HeojiHTa
aceHbi KaMeHHbie H3/ıeJiHH - >KepHOBa, TepKH, ceKann, 3y6b?ı cep n o B ,
MOTbirH. Pa3BHTHe np0H3B0/ı;HTejibHbix
pH6jiH3HTejıı.HO c YI TbicflHejıeTHn /ıo h .3 b A3ep6aH/ı>KaHe B
Kapaöaxe, HaHHHaeTca ənoxa 3HeojiHTa - Me/Hio-Ka-MeH-
n
H oro BeKa.
ApeBHeHiuHX onaroB M eTajuıyprH H .
cnocoöcTB O B ano nepeM eH e
KapaöaxcKHe HacenbHHKH, 3aHHMaıoiHHecH
o6p a3a >kh 3 h h jııo/ıeH .
oce/iJibiM 3eMJie/ıejiHeM
h ckotobo / i,ctbom ocbohjih
peHHbie 6 e p e r a , no6jiH>Ke
B o r a T tıe 3ajıe>KH Me/jH n03B0JiHiiH K a p a ö a x y , CTaTb o/jh hm H3
chji
h
k bo / ih h m
no/mo^KHa rop
HCTOHHHKaM. O h h >khjih
b
h
/lOMax
OBajIbHOH (J)OpMbI, nOCTpoeHHblX H3 CbipHOBOrO KHpnHHa H C nOJlOM,
BblJIOMCeHHblM H3 TJIHHHHOH MaCCbl, a HHOr/],a B 3eMJIflHKaX (CKOTOBO/lbl).
ApxeojıorH H ecK H e Hccjıe/joBaHHH, npoBe/ıeH H bie Ha TeppHTopHH
B ueHTpe
hjih
y CTeHbi
əthx >khjihih
ycTpaH Bajıncb o/pK arn (on a-
Kapaöaxa, b H aceneH H bix nyHKTax H naH T əne, Fapaxa/ı>KH, J len jıa T ən e,
Asbix, Taraap, TapaKeneKTəne, TıoHemTəne, X aH T əne, KıoJibT3ne h /ıp
n o K a 3 biBaK )T, h t o 3/ı;ecb H3r0T0BJiHJiH H3 Me/iHbix c a M 0 p 0 /iK 0 B o p y / ı n a
th )
T p y /ı a , CHanana m cto /io m kobk h , a 3aTeM h m cto/iom n n a B K H -J iH T b a .
3aH H M aJIH Cb pa3J!HHHbIMH BH/l,aMH peM eC eJl, TaKHMH KaK MeTaJU1006p a -
fljıa roTOBKH nHiıjH
h
o ö o ıp e B a .
O c h o b h h m 3aHjiTHeM K a p a ö a x c K o ro H aceneH H a ə n o x n əHeojiHTa
6b uıo M0Tbi>KH0e 3eMJie/ı;eJiHe h c k o t o b o / i c t b o . H a p a /ıy c ə t h m o h h
OÖHapy^ceHHbie b HaceneHHOM nyHKTe X a H T ə n e , b /ı;ojiHHe F y p y -
6oTKa, roHHapHoe p eM e cn o , TKanecTBO, Ko^ceBeHHoe /le jıo , p a ö o T a n o
n a jı, KaMeHHbie h rnHHHHbie cfıopMbi /ijih jiHTba t h t j i h /ıaıOT 0 CH0 BaHHe
k o c t h h n o KaMHio. BcnoM oraTenbH biM 3aHHTHeM b 3Ty ə n o x y CTaHO-
noJiaraT b, h t o
Kapa6ax, KaK h B ecb
K D ^ ch h h KaBKa3 HBjıaeTCfl o/i,hhm H3
caM bix /ı;peBHHX caM oöbiT H bix o n a r o B M eT ajui0 H cn 0 Jib3 0 BaHHa.
Cpe/iH Kapa6axcKHX naMSTHHKOB ə n o x n
ƏHeojiHTa 6buiH oÖ H apy-
BHTCH OXOTa H pblÖHaH JIOBJIfl.
B ə n o x y ƏHeojiHTa ocoöeHHO y c 0 BepmeHCTB 0 Baji 0 Cb /joM am Hee
p e M e c jıo - roHHapHoe /jejıo h oöpaöoT K a k o c th . H 3 k o c t h H3r0T0BjıaJIHCb HaKOHeHHHKH MOTblI', mHJia, HrJIbl, CKpeÖK006pa3Hbie HO>KH, yKpameHHa h npe/iM eTbi 6biTa. B TKanecTBe b KanecTBe cbipba Hcnojib30BajiH
pacTHTejibHoe b o jio k h o h m epcTb.
B ə n o x y ƏHeojiHTa coBepmeHCTBOBanocb roHHapHoe p eM ecn o.
KanecTBO n o cy /ib i ynyHm HJiocb, n o c y /ıa BbiBapHBanacb b KpacHOM,
peHeBOM
h
acejiTOM KpacHTejıax. /I,jih rnHHflHOH n o cy /jb i
ətoh
ch -
ə n o x n x a-
paKTepHbi BbiCTynaıoıi],He pyHKH. noBepxHOCTb HeKOTopbix
h x hhx
nOKpblTa KpaCOHHblMH y30paMH.
B
ə ı y ə n o x y Ha 0CH0Be pa3BHTHa M0Tbi»CH0r0 3eMne/ı;ejiHfl
HOTpeÖHOCTb HaceneHHfl
b
ebecT H bix npo/ıyK Tax 6 b u ıa y/i0B-
jıeTBopeHa. O ce/iJib ie 3eMJieaejibHecKHe nneM eH a Hcnojib30BajiH
Hbie MOTbirn, cö o p H b ie cep n b i, BKjıa/ı,bimH
kotopmx
kocth-
6buiH H3roTOBJieHbi
H3 OÖCHAHaHa HJIH KpeMHHH, 3epH0TepKH, >KepH0Ba, neCTHKH H CTynbl.
B 3 n o x y 3HeojiHTa
OBca, nmeHHHbi.
b
K a p a ö a x e BbipamHBanHCb pa3JiHHHbie BH/ibi
B b ico K o e pa3BH rae 3eMJie/ı;eJiHfl nocııy>KHJio npHHH-
HOH 3BOJHOHHH CKOTOBOflCTBa. CKOTOBO/lHeCKHe nJICMCHa pa3B0/i;HJIH
KpynHbiH ( 6 h k , K opoBa)
)Kıuıuu{a nepuoda Əneojıuma
h
MejiKHH (oBHa, K03a) poraTMH
ckot. Pa3BHTHe
K pynH oro p o ra T o ro cKOTa noBJiHJUıo Ha 3eMJie/ı;ejibHecKoe
xo 3ahctbo h
nocjıy>KHJio H3MeHeHHio e r o xapaKTepa. C kot CTajiH Hcn0Jib30BaTb
b
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
A
114
B
A
X
115
Kapaöax
b
Hanajıo Ənoxn
pH 6 jiH 3 HTejibHO c
n
ənoxy 6poH3bi
p a ıiH C H 6 p o H 3 bi
IY TbicaHeneTHa a o H am eiı əpbi b K apa-
6 a x e , np0H30HiJiH 3HaHHTejibHeiiHiHe HOBiuecTBa b o 6 jıacTH
M eTajuıoo 6 p a 6 oTKH.
M acT ep a H 3o6penH h o b b ih , ö o jıe e KanecTBeHHbiH, HeacejiH Me/ib
cnnaB - 6poH 3y. /Io6aBJieHHeM b cocT aB Me/iH cypbMbi, MbiuibflKa,
Ba, HHKeJIH H /ip. yCHJIHJIHBaJiaCb npOHHOCTb H AOJITOBeHHOCTb 6pOH3bI.
rjıuHHHan nocyda u opydun mpyda
nepuoda SHeonuma.
Ə n o x a 6poH3bi Hanajıacb c o BTopon nonoBHHbi
IV TbicanejıeTHH /ıo Ha-
uıeiı əpbi h n p o /ıo jı» ca jıa cb /ıo KOHua II TbicanejıeTHa /ıo H aıueiı əpbi.
K a n ecT B e T araoBO H
c h jib i .
K apaöaxcK H e njıeMeHa ə n o x n 3HeojiHTa BbipaÖOTajiH c b o h o ö p a flw h TpajiHiiHH, pejiHra03H0-M Hp0B033peHHecKHe npe^cTaBjıeHHa.
3axopoH eH H e yMepuiHX np0H3B0/iHJi0Cb b 3eMjıaHbix h j i h b rjiHHaıibix
MOTHjıax.
Ha yconniH X
o h h yKjıa/ibiBajiH KpacHyıo o x p y ( k^k c h m b o ji
Ä H 3H H ).
npH6jiH3HTejibH0 c ənoxH əHeojiHTa KapaöaxcKHe njıeM eHa CTajiH
ycTaHaBJiHBaTb KynbrypHO-ƏKOHOMHHecKHe
cbh 3 h c
KDjkhmm A 3 ep -
6aiı/ı:>KaHOM, M econoTaM HeH. K apaöaxcK H e yKpauıeHHa H3 KepaMHKH
ən oxH 3HeojiHTa h Han/ıeHHbie b /],BypeHbe yKpam eHHa, h m c i o t y/iH BHTeJIbHOe BHeiHHee CXO/ICTBO H l OBOpaT O HaJIHHHH B3aHMHbIX CBÄ3eH.
ƏTa KyjIbTypHO-3KOHOMHHeCKaa CBH3b MOK/iy /IByMa /ipeBHHM H
onaraMH KyjibTypbi 0Ka3ana 6 jıaroTB 0pH 0 e
ojio-
b j ih h h h c
Ha pa3BHTHe
KyjibTypbi 3eM jıe/ıejiHa Ha KDkhom KaBKa3 e.
rapaxeneKmene u
DoHeuuıumene
K
A
P
A
B
A
K
X
A
P
A
B
A
X
117
116
HaHHHaa c ƏToro BpeMeHH, npoH cxo/wnr ocHOBaı eJibHbie H3MeHeHHfl B npOH3BO£HTejIbHbIX CHJiaX H IipOH3BOACTBeHHbIX OTHOHieHHHX;
B pa3JIHHHbIX OÖJiaCTflX X03HHCTBa nOHiejI HHTeHCHBHblH npOIi;eCC 3 BO-
n 0/iK0 Bbi h jih TOJiOBbi 6 biKa, h ycTaHaBJiHBanocb ə t o coopyaceH H e b
HeHTpe noM em eH H a.
ə n o x y paH H eiı 6poH3bi b 3eMJie/ıejibHecKOM h CK0 T0 B0/ı,Hec-
B
İcSm xo3HHCTBe KapaöaxcKHx njıeM eH npoH 3om jiH 3HanH-
JIIOHHH.
Ə n o x a 6poH3bi
b
K ap a ö a x e n p o u u ıa HecKOJibKO, n0CJie,a;0BaTeJibH0
CO BTOpOH nOJIOBHHbl
BeKa Kapa6axa oxBaTbmaeT nepHO/ı
IV TblCflHeJieTHH / 1,0 H.3
B K y jib iy p e seMJie/ıejiHH
H3o6peTeHa HOBas TexHHKa, MOTbmHoe 3eM JieaejiHe 6 buıo 3aMeHeH0
CMeHHBmHx A pyr a p y r a , CTaflHH pa3BHTHH.
riepB aa CTa/iHH 6p0H 30B 0r0
TenbHbie h 0 CH0 BaTejibHbie nepeM eH bi.
/10 nOCJie/IHHX CTOJieTHH
III TbicflnejıeTHfl. a o .h . 3 . fln a ə t o h ə n o x n xapaKTepHa K y p a -A p a 3CKaa
couiHbiM, b pe3yjibTaT e n e r o 6 b u ıo o c b o c h o ö o jib iu e njıo/ıopo/iH bix
3eMejib h yB ejiH neH a np0H3B0/ı,HTejibH0CTb b oÖJiacTH /ıaHH oro x o 3 h h c tBa, >KH3Hb h o 6 e c n e u e H H e HaceneHHH yjıymuHJiHCb.
apxeojıorH H ecK an K ynbiypa.
BTOpaa CTa/iHfl pa3BHTHa ə n o x n 6poH 3bi - ə n o x a cpe/iH eH 6poH3bi
oxBaTbiBaeT
XXIII-XXIV bb. /io .h . 3 . HarneH 3pbi. B ə n o x y cp e/iH en
6poH3bi b K a p a ö a x e cnoacHJiacb h ropo/ıCKaa K yjibiypa.
ü o cjıe/iH fla CTa/jHH pa 3 BHTHH ən oxH 6 poH 3bi
(XIII-VII bb. /io .h . 3 .)
b K a p a ö a x e xapaKTepH3yeTca KyjibTypoM XoAHcajibi.
0 /ih h m H3 onaroB 0Öpa30BaHHa Kypa-Apa3CK0H Kyjibiypbi 6buı
Kapa6ax. ƏTa ıcyjibiypa npHMepHO co BTopon nojıOBHHbi III Tbicanejıeraa ao h .3 , Bbifi/ifl 3a npe/ıejibi A3ep6an/ı»caHa, pacnpocTpaHHJiacb /ıo
Ilepe/iHeH A 3h h - CnpHH h IlajıecraHbi.
B h /ih m o , B03BbicHBiuHCb /jo o/jH oro ypoBHH c apeBHHMH uıyM epa-
IİJiyotCHoe 3ejwıedejıue
m h, KapaöaxcKHe njıeMeHa cbirpajiH p eH iaıoiH yıo p ojib b MHipauHHx K ypa-Apa3CK0H K yjibiypbi. Co3/ıaTejiH h h o c h t c j ih
KyjibTypbi uiH po-
B n p ou ecce c 6opa
n uıeH H H b i Hcn0Jib30BajiHCb c 6 opH bie h 6 poH-
KOMacniTaÖHO nocejiHJiHCb Ha k o k h o h CTopoHe peKH A p a 3 . B e /ıy m y ıo
30Bbie c e p n w , /i,jih H3BJieHeHHH 3epeH Hcn0Jib30BajiHCb KaMeHHbie h /je-
p ojib b 3 to m n p o n e c c e cw rpajiH CKOTOBO/iHecKHe njıeM eH a K ap aöaxa.
peBHHHbie MOJIOTHJIbHbie / 10 CKH. OBCHHbie H nUieHHHHbie 3epH a H3-
B ə n o x y paHHen 6 poH 3bi HacejıeHHe K a p a ö a x a b 3 HaHHTeJibH0 H
MenbHajiHCb c n o M o m b io KaMHefi (y/uiHHeHHbie, OBajibHbie, k p io h k o o ö -
M epe yBenHHHJiocb b H H cneHHocra h o c b o h jio HOBbie TeppHTopHH. Ə th
p a 3 Hbie), necTHKOB h c ı y n , nepeMajibiBajiHCb, H3 h h x H3roTOBJiflJiHCb
HOBbie MecTa nocejıeHHH c to h k h 3peHH» CTpaTerHH 3eMJie/ıejiHa h
Kpynbi h MyHHbie H3/ıeJiHH.
3 a n a c w 3 e p H a xpaHHJiucb
CKOTOBO/ıCTBa 6 biJiH 6 o n e e 6 jia r o n p h h th b im h . K y p a -A p a 3 CKaa KyjibTypa K apa 6 a x a npo/ıojı>KHJia Tpa/jHHHH cTpoHTejibHon tb x h h k h ə n o x n
b
K ojıo/m ax h j ih niH H H H bix c o c y /ıa x
ƏHeOJIHTa. )KHJIHHia CTpOHJIHCb OBaJIbHOH H npHMOyrOJlbHOH 4>0pMbI.
K pynH oro o öı.eM a .
H a p a /ıy c 3 eMJie/jejıneM b ə k o h o m h k c K y p a -A p a 3 CKHX njıeMeH
OyH/ıaMeHT 3aıcjıa/ibiBajıcjı H3 peHHoro KaMHH, cTeHbi B03B0/iHJiHCb H3
BaacHoe MecTO 3 aHHMano h c k o t o b o /i ,c t b o . ^KHBymne Ha paBHHHHbix h
CbipHOBOrO KHpnHHa. BOKpyr HeKOTOpblX >KHJIbIX TeppHTOpHH BblC-
TOpHCTblX TeppHTOpHHX CKOTOBO/lHeCKHe nJieMeHa 3aHHMaJIHCb KOHe-
TpoeHbi samHTHbie CTeHbi (r apaK eneK Təne).
b m m h nacTÖHinHbiM c k o t o b o / i c t b o m
OTonHTenbHaa CHCTeMa b 3 th x /lOMax cocT oajıa H3 cneHHanbHbix,
H3rOTOBJieHHbIX H3 OCOÖOH TJIHHbl COOpyHCeHHH, B
BHJXC JIOHia/l,HHOH
Ha ajibnHHCKHX jıy r a x ropHblX
TeppHTopHH K a p a ö a x a (JlaHHH, K ajib 6 a/ıacap h /ıp .)
OrpoMHoe BJiMHHe Ha pa3BHrae cKOTOBO/ıcTBa HMejıo KOHe-
6
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
118
A
B
A
X
119
romapHbie U3dejım ənoxupanneü 6poH3bi.
Opydun MemcuuıooöpaöomKU moxu p a m eü 6poH3bi.
BO.KCTBO. Ə to ^0Ka3MBai0T HaHfleHHwe b rap aK eneK T 3ne (O n3yjiH H cKHH paHOH) MHOrOHHCJieHHbre KOCTH JIOHia^eH.
C k otob o/im n o OTHomeHHio k seMJieaeJibHaM /locTaTOHHO öb icrp o
/],jifl roH n ap H oro np0H3B0/ıCTBa ə t o h ə n o x n xapaıcrepH a nocyzja c
pajöoraTejiH h CTanH npncBaHBaTb c e ö e HiHpoKHe nacTÖ nm a coce/iH H x c
pynKaMH n0Jiyc4)epH H ecK 0H (|)opMbi h pa3H 0d0aceTH bie y3op bi re o M e T -
ManMM KaBKa30M perHOHOB. BejiHHecTBeHHbie KypraHM, B03Bbimai0-
pHHeCKOH (j)OpMbI.
mHecfl Ha MorajibHbix naMHTHHKax, oÖHapy^ceHHbie 6oraTeH uiHe MaTe-
K a p a ö a x cK H e n n eM eH a ə n o x n p aH H en 6pOH3bi 6o jib m e B c e r o yc-
pHajibHO-KyjibiypHbie oöpa3Hbi CBH/ıeTejibCTByıOT o B03HHKmHX b 3Ty
n e x o B /jocT H n iH b A e n e M eT a ju ıo o 6p a 6oTKH. B oraT eH m H e a p x e o jıo -
ə n o x y HepaBeHCTBe, c o ö c t b c h h o c t h h C0 u;HajibH0 - 0 6 mecTBeHH 0 M pac-
rHHecKHe M aT epnajibi ə n o x n 6 p o H 3 b i, oÖ H apyÄ eH H bie
cJioeHHH BHyrpH ıuıeMeHH. OrpoMHbie KypraHHbie naMHTHHKH 6oraTMM
H a cen eH H oro nyHKTa T a p a K en eK T ən e 0Tpa)Kai0T B ce cTa/iHH pa3BHTHfl
BO>KaaM Kapa6axcKHX nneMeH (MnnbCKafl paBHHHa, KypraHM Y nT əne)
TexHOJiorHH M eT aju ıooöp aöoT K H .
CBHTHTejibCByıOT o 3axopoHeHHH 3^ecb y c o n m n x c o co ö m m h nonecTMMH.
B ərıo x y paHHCH 6poH3bi
nneMeH pa3JiHHHbie
bh abi
b xo 33 hctb 6 hhoh >kh 3 hh KapaöaxcKHx
peM cejı (roHH apH oe a e jıo , M eT ajuıoo6pa6oT -
Ka, TKanecTBo, KO^ceBeHHoe /le n o , o6pa6oT K a KaMHfl
BaKHyıo pojib.
B
h kocth )
HrpajiH
B ə n o x y K ypa-
Apa3CKOH KyjibTypbi KanecTBO pa3H 006pa3H 0H f j i h h h h o h n o c y a b i yjıyn-
m n jıo cb h o c o ö o e BHHMaHHe CTano yqenHTbca e e xyaoacecTBeHHOMy
0(|)0pMJieHHK).
HepHbrn, cepbiH , KpacHbiH raaH eıı Ha n 0 BepxH 0 c t h KepaMHHecKHX H3fleJIHH (MeTO/lM Tpa(|)HKH, KOHHeJIblOHpOBaHHfl, OTTHCKa H JienKH)
yK pam ajıcfl nHKTorpac^HHecKHMH y3opaM H, BbipaacaıomHMH o n p e /ıe jıeH H yıo CHMBonHHecKyıo TeMy.
0 6 H a p y > K e H H b ie b K y p r a H a x X aH K eH /iH h X aH H H -H aa 3 0 J i0 T b ie yK p am eH H A ə h o x h p a H H e ö 6 p o H 3 M cB H /ıeT ejib C T B yıoT o t o m , h t o h b p a 6 o T e c Ö Jiaropo/iH biM H M eT aıuıaM H , M a c T e p a /tocTHrjiH ö o j i b m n x y c n e x o B .
B ə n o x y paHHen 6poH 3bi HeKOTOpbie HacejıeHHbie nyHKTM K ap aöax a p a 3BHBajiHCb KaK u eH ip b i p eM ecn a , a ncıcyccTBO c r a n o pa3BHBaTbca h
pe3ynbTaTe H3o6peTeHHa roHHapHoro K pyra b npoH3BoacTBe
KepaMHKH n poH 3om ejı 6ojibm oH cKanoK.
Ha TeppHTopHH
4>OpMHpOBaTbCfl, KaK Ba>KHaJI OÖJiaCTb X03HHCTBeHH0H ZieflTejIbHOCTH.
T
T a p a /ıy c MeTajuiHHecKHMH H3/ıejiHaMH, b oT/ıejibHbix o ö jıa c-
X X
t3 x
xoiHHCTBa npo/ıojı>KajiH mnpoKO Hcn0Jib30BaTb KaMeH-
Hbie H KOCTHHbie OpyaHH. HCKyCCTBO OÖpaÖOTKH KaMHfl H KOCTH npO/IOJI^cajıo pa3BHBaTbca ycnem H O . O / i h o h H3 Ba>KHeHiHHX oÖJiacTeft xo3eHCTBa 6 m jio TKauKoe p eM ecn o . Opy/iHH npa/ıeH H a, HaH/ıeHHbie b M ecTax n o cejıeHHa - BepeTCHa (b o c h o b h o m H3 k o c t h ) , no/iTBep^K/ıaıoT ə t o . O ch o b h m m h c t o h h h k o m cbipba fljıa TKanecTBa HBJiflJiacb m epcT b MenKoro
p oraT oro CKOTa. IÜKypM h Mexa > k h b o th m x 6 m jih h c x o /ih m m cbipbeM
/UIJI KO)KeBeHHOrO npOH3BO/JCTBa.
K
A
P
A
5
A
X
K
A
P
A
120
O a h h m h H3 caM bix xapaKTepHbix
h
hctohhhkob
n o H3yHeHmo MaTe-
Kapaöaxa aBJiaıoTCfl Hac-
nHKTorpaıjjH’iecK H e 3HaKH ə n o x n paHHen
6poH 3bi, oÖHapy>KeHHbie Ha rop n cT b ix ynacTKax Kajib6aa>KapcKoro p aHOHa,
b
BepxHeM TeneHHH T epTep-H aa, a
hm chho b
X
necKaa oömHOCTb HaceJieHHa /jaHHOiı TeppHTopHH ə n o x n paHHefi
6poH3bi /ı,OKa3biBaeT,
hto ohh
jiBjraıoTC5i /ıpeBHHMH TiopKCKHMH n jıe-
MeHaMH..
C K o p eH H o e pa3B H T H e n p o H 3 B o /ı,H T ejib H b ix c h j i b K a p a 6 a x e b
y
MecTenKax A s t ı o p -
/iy, TaxTa, H cT n cy, 3 a n x a , rejiH H raa, H axM ar raa, AiibiHbiHrbiJibi.
OrpOMHyK) p ojib
A
121
pnajibHOH KyjibTypbi /ıpeB H ero HaceneHHJi
KajibHbie H3o6pa>KeHHfl
B
ə n o x y cp e/iH efi 6 p o H 3 b i C T ajıo npHHHHOH n o /; ,b eM a b o B c e x
o6jıacT H X
x o 3aH C T B ä,
0 C0 6 eH H 0
b
M e T a n jıy p rH H , roH HapH OM /ıe j ıe .
H3yqeHHH o ö p a 3 a > k h 3 h h K a p a ö a x c K H x njıeMeH
TaKOH HHTeHCHBHblH npO H eCC pa3BHTHa CTaJI npHHHHOH HOBOH 3 BOJIIO-
ən o x H paHH en 6poH 3bi nrpaıoT MOTHJibHbie 3axopoHeHHa. H a paBHHH-
U h h b ə n o x y cp e/iH en 6 p o H 3 b i. P a cu iH p H jiH C b T o p r o B b ie CB3 3 H K a p a ö a x a
b
Hbix h ropH bix TeppHTopHHX HMeıOTCH MHoroHHCJieHHbie KypraHHbie n a -
c H axH biBaH O M , n e p e / i H e ü A j h c h h Taıcace CTpaHaMH EjiH>K Hero B o c -
MflTHHKH.
TOKa. B
>KHTejiH ApeBH ero K apa 6 a x a x o p o h h jih Tejıa y c o n m n x cop oflH -
XXIII-XV
n n e M eH a
B e K a x /10 H a r n e iı ə p w , acH B ym H e b K a p a ö a x e M ajibie
o6ı.e/ı,H H H JiH C b
B O K pyr
nocejıeH H H -ueH TpoB
h
co3/ıajiH
n e n b 3eMJie h jih b rjiHHaHbix K op oöax, a CBepxy H acbiııajın BbicoKHe
K p y n H b ie n n e M e H H b ie c o ıo 3 b i. Ə t o /i0 K a 3 b iB a i0 T a p x e o jıo r H H e c K H e h c -
KypraHbi. K ypraH ə n o x n paHHefi 6poH 3bi b XaHKeHflH B03Be/ıeH H3 n e c -
cjıe/ı,OBaHH}i, npoBe/ıeHHbie
Ka, rajibKH h KaMiıa; KypraH b Y n T ən e H3 KaMHH h scm jih.
B KypraHax
XaHKeH^H, XaHHH-Haö (JVe 4 h JVe 5 ), B opcyH Jiy (JV« 12) 6 buı ycTaHOBJieH
(|)aKT oop azıa KpeMaıiHH.
B K ypraH ax B cıp e'ia jıa c b h K pacııaa oxp a.
H m c io tc h KypraHbi (XaHKeH/iH JV2 1 0 3 , 1 1 9 ; XaHHH-Haiı JNs 1,3; E opcyH Jiy JV2 7 , 1 2 ) C KOJlJieKTHBHblMH 3aXOpOHeHHflMH.
T apaK eneK T əne,
b
Y3epjiHKT3ne, r e iiT ə n e , ^H H apTəne,
r y H e u iT ə n e ,
X aH T əne,
Y 3yH T 3n e,
M eÖ H eT əne,
I U o M y j ıy T ə n e , K ıo j ib T ə n e , H a p r H 3 T 3 n e , A n r ə n e , T o x M a r r ə n e , B ö io k T J iıe , / l y ı o
T j ı ı e c u , T e p T ə n e , M a r r a ju ib iT 'jn e h
/ ı p y r u x n o c e j ıe H H x
ə ııo x H c p e / iH e iı 6pOH3bI.
0 6 p a 3 i i b i h naMaTHHKH M aT ep najib H O H K y jib T y p w , B sa i b ie c m ə c t
/Ijim Kapa6axcKHX KypraHOB xapaKTepHO HajiHHHe b x o a h o h /jBepn
3 a x o p o H e H H H h , npH H a/uıe>K aH i;H e ə t h m o c e /u ib iM 3eM jıe/ı;ejibH ecK H M h
b MorHJibHyıo KaMepy. 0 /iH0 0 6 pa 3HbiH xapaKTep noxopoH H bix Tpa/iHH.HH, 0 KOTOpblX CBHfleTeJIbCTByiOT 3TH naMHTHHKH, CB5I3aH C e/IHHbIM
CK0T0B0/iHecK HM n jıeM eH a M ə n o x H c p e / iH e iı 6 p o H 3 b i, C B H ^ e ıe jib c iB y ıo T
O npHCyTCTBHH B X033HCTBCHH0H >KH3HH, B 6bITOBOİİ K yjlbT ype, peJIH-
reorpa^iHHecKHM nojıo>KeHHeM, e/ı,HHOH KynbTypHOH h ək o h o m h h c ck o h
T H 03H 0-M H p0B 033peH H eC K H X npe/IC T aB JieH H BblCOKOrO ypOBHH IIHBH-
oömHOCTbio. B oraT bie c to h k h 3peHHJi oöopynoBaHHH K ypraH bi, n p n -
JIH3aiIHH.
Ha^Jie>KaT b o ^ c ^ m njıeMeH, nojiKOBOAHaM, >KpeuaM h npeacTaBHTejıaM
B
ə n o x y p a H H e İ l 6 pO H 3 bI B
> K ecT B eH H o ro M b iu u ıe H H a
MHp0B033peHHH, B
p a 3 BHTHH x y f l o -
/ıpeB H ero H a c e jıe H H fl ı ı p o H 3 o ıu j iH H3 M e H e -
ycTpoücTBy M o rH J i, o cH O B a H H O M y H a o n p e / ı e j ı e H 3arpoÖHyıo >KH3 H b , c o o p y > K e H H io K y p r a H O B , b c o o t -
HH fl. Ə t o b h / j h o n o
H b ix B e p O B a H H a x b
C H JIbH bie B 3KOHOMHHeCKOM H BOeHHOM OTHOHieHHH CKOTOBO/J-
necKHe n jıe M e H a , c o B e p u ı a j ın H a ö ern Ha c o c e / ı e i ı c u e j ib i o n o jıy n e H H fl
H M ym ero cjio h oöuiHHbi.
BeTCTBHH C nO X O pO H H blM H O Ö p^A aM H (K p eM a U H H , KOJIJieKTHBHOe 3 a x o -
B b ir o /ib i, öora T C T B a . T a K H e M e > K /ıo y c o 6 H b ie b o h h w Me>K/ıy njıeM eH aM H
n p H B e jıu k T O M y, h t o B O K p y r ueH T pO B npo>KH BaH H a CTajiH B b ip acT aT b h
y K p e n ji3 T b c a o 6 o p o H H T e jib H b ie coopy>KeHHfl.
H
a T ep p H T op H H u eH T p o B n jıe M e H H b ix C0 1 0 3 0 B ə n o x H c p e /jH e iı
6 p o H 3 b i Y3epjiHKT3ne, rap aK eneK T əne K a p a ö a x a , OKpy>KeH-
p o H e H H e , npH H eceH He H a M orH Jib i n p e /jM e T O B 6 b iT a ). n o x o p O H H b i e T p a -
Hbix yKpenjıeHHbiMH CTeHaMH, BejiHCb apxeojıorH H ecK H e H ccjıe/ıO B a -
/ I h i i h h , K O T O pbie naÖJiKyıaıOTCM b KypraHax K a p a ö a x a , b X a H K C H /ıu ,
HHfl h ııojıyH C H bi ö o ra T eH H iH e M a r ep H a jib i.
X a H H H - n a e , EopcyH Jiy, Y n T ə n e , a TaK>Ke b ö a c c e i m a x peK H H /ıa c H -H a iı,
B oK pyr ropo/ıCK oro ueHTpa Y3epjiHKT3ne 6 buiH B03Be/ıeHbi Kpe-
r a H /ı> K a -q a H , IU a M K H p -H a H n p a K T H K O B a jr a c b H a u i h p o k o h T ep p H T O p H H
nocTH bie CTeHbi H3 CbipııOBoro KHpnHHa, yK penjıeH bie 6 auiHflMH h
B n jr o T b / ı o IIIeK H H C K o r o p ern oH a. Ə T a 0 C0 6 eH H 0 CTb, a h m c h h o ə t h h -
OnopilblMH CTeHaMH (KOHTp(})Opc ).
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
A
B
A
X
123
122
B
HyTpn /io m o b pa3MeuıajiHCb BbiJio^ceHHwe H3 KaMHfl o n a ru h
X03flHCTBeHHbie KOJIO/IHbl. BHyTpH OHarOBblX n ocT poeK mo>kh o BCTpeTHTb ocTaTKH 3epHa.
B o /ih o m H3 /iom ob
6 w jih o 6 napy
rjiHHflHafl (|)HrypKa KeHuiHHW h MHO^cecTBO öwTOBoro 0 60 p y /i 0 BaHHfl.
V''
OöopohumejibHbie cmeubi cpedneöpomoeozo nepuoda rapaKeneKmene.
O öopoH H TejibH bie c tc h m n ep B o ro ropoACKoro ııeHTpa Y apaKeneK Təne öb ijih n o cT p o e H tı H3 oöjiom k ob CKajı h penH bix KaMHefi. O c h o BaHHe Kpen0CTH0H CTeHbi rapaK eneK T əne
no KpaaM oönoaceHO Kpyn-
HblMH KyCKaMH CKaiI, HH>KHHe nyCTOTbl >Ke BblJIOaceHbl peHHblM KaMHeM.
Y3epjiHKT3ne, pacnojıoKeHHW H Ha b o c t o k c HWHeuiHero ro p o /ıa
Ar/ıaM a, 6 w j i o c h o b h w m
u c h tp o m
/ıpeB H ero ropo/ı,a b K ap aöaxe.
PacKomu nocejıenun Y3epjıuKmene.
3aM w cejı CTpoHTejibCTBa /ıpeBH ero K penocT H oro ro p o /ıa Y3epjiHKT3ne
C00TBeTCTB0Bajı 0npe/ıeJieHH0M y 30/iHecK0My npoeK Ty h c o c t o a j i H3
/IB y x HacTen.
K penocraafl u;HTa/ı;ejib ropo/ja oK py^ceH a BenHKOJienHOH
KpenocraoH CTeHOH, nocTpoeHHOH H3 KpynHoro cwpHOBoro KHpnHna..
B Majıoiı KpenocTH p acnojıarajıncb o6mecTBeHHbie 3/jaHHfl,
npHHa/uıeacaBHiHe njıeMeHHOMy coıo3y, h nocTpoiiKH a j ia öoraToä
npocjıoiiKH oöuıecTBa. 3a CTeHaMH KpenocTH k h j i h h cpaBHHTejıwıo
6e/iHbie c j i o h HacejıeHHfl. OcTaTKH j k h j iw x /i,o m o b , nocTpoeHHwx H3 ^epeBa h rnHHflHOH Maccw, b h /ih m o oraocflTCfl k HeHMymeMy c j i o i o . ^ j i a
nocTpoeHHfl 3 t h x /io m o b Hcnojib30BajiHCb /xepeBo h rjiHHflHafl HiTyKaıypKa, nojıw TaKJKe 6 w j i h 0ÖMa3aHw t j i h h o h .
H cnojib3yeM afl b 6 wTy h b xo3flHCTBe c pa3JiHHH0H u ejib io t j ih h h Hafl n o c y a a npe^CTaBjıeHa 3 /ıecb b pa3H w x BH/tax h UBeTax: cep a fl, n ep Haa, KpacHaa. KepaMHKa M0 H0 x p 0 MH0 r 0 HBeTa h x o p o u ıo o r a o jıu p o BaHHafl MHHHanopHafl n o c y /ıa H3r0T0BJieHa c öoJibuiHM MacTepcTBOM.
H a H /^ eH H w e b Y 3 ep jiH ic T 3 n e h r a p a K e n e ıc r e n e n o c y / ı a , n o j ı u p o BaHHafl nepH W M h c e p w M HBeTaMH, n p o c T w e h r a c H e H b ie pa3JiHHHWMH
y3opaM H
b
BH/^e u rra M n o B ,
KaM eH H bie o p y /iH f l,
H 3o6pa>K eH H fl
p e3b 6w ,
B epeT C H a,
6ycw ,
pa3JiH H H bie
n p e /iM e T b i y K p a u ıe H H fl, M ajıeH bK H e CTaTyjTKH-
>KeHIUHH
flBJIfllOTCfl
/IOKa3aTeJIbCTBOM
TOTO,
HTO
B
K a p a 6 a x e , b LLI-n T w c f lH e j ıe r a a x / ı o H a ıu e iı 3 p b i y a c e <|)opM H poBajiH C b
pa3JIHHHbie BH/Ibl IipHKJia/IHOrO HCKyCCTBa.
K
A
P
A
5
A
X
124
K
A
P
A
B
A
X
125
HajiHHHe b H acejıeH H tıx nyHKTax 3aın,HTHbix c t c h , k o h t p ( J )o p c o b
CBHjıeTejibCTByeT o b jih h h h h Ha apxH Teıcrypy K ap aöaxa npneMOB KpenocT H oro CTpoHTejibCTBa BjınacHero BocTOKa h n ep e^ H eH A 3 h h . n p o c jıe>KHBaıomHecs b 30/iHecTBe K a p a ö a x a ə n o x n 6poH3bi əjıeMeHTbi h b
0 C0 6 eHH0 CTH, Hcn0Jib30BaHHbie b CTpoHTenbCTBe /ıpeB H ero HaxnbiBaHa
h KpenocTHbix CTeH b n ep e/iH eH A 3 h h , ö b ijih npHMeHeHbi 3/ıecb b
öonbuiHHCTBe cjıyn aeB . 3 t h
cxo/jH bie CTopoHbi roBopHT o TecHbix
B3aHMHbIX ƏKOHOMHHeCKHX H KyjIbTypHblX CBH3aX TOpO/ICKHX HeHTpOB
K a p a ö a x a c HaxnbmaHOM h n e p e /iH e n A sn eH .
rapaKeneKmene. KaMeHnan cmamyn,
ZJlUHHHbie (puzypbl.
B nepH o/ı cp eflH en
6 pOH3bi b K a p a ö a x e nojıyHHHH /ıajibH eH uıee
pa3BHTHe 3eMJie/ıejiHe, c k o t o b o / i c t b o , öaxneBO/ıcTBO h BHHOipa/japcTBO.
IÜH poKoe ycoBepmeHCTBOBaHHe opy^HH T pyaa /jjıa 3 eMJie/ıejiHa,
(MOJioTHJibHaa flocK a, »cepHOBa, cepribi h t . a . ) /jajıo t o j i h o k HHTeHCHBHOMy no/i'beM y 3eMJie/ıejiHa.
Y3epjıuKmene. Hsdejıux nepuoda Cpedneü 6poH3bi.
K
A
P
A
B
A
K
X
A
P
A
B
A
X
127
126
BwpaınHBajiHCb TaKHe BH/ibi nıueHHHbi, KaK Triticum
Sativum L h
Triticum d u m m Dest, h bh/j h h c t o f o (6e3 b o jio ck o b ) oB ca H o rd eu m
Laguneuliaormi Bosh. XpaHHJiHCb o h h b cn eu n ajib H b ix n o /j 3 eMHbix
3aKpoMax h jih b öojibuiHX rjiHHHHbix c o c y a a x .
B 3to Hce BpeMH noaBHJiocb h BHHorpa/japcTBO.
OcTeoJiorHHecKHe ocTaHKH yKa3bmaıOT Ha to , hto
b ckotobo ^ ctbc
BbipaıuHBajiH KpynHbiiı h MejiKHH poraT biiı ckot.
B ropo,a,CKOM ueH Tpe Y3epjiHKT3ne ənoxn c p e/iH eö 6poH 3bi
öwjih
pa3BHTbi: roH napH oe jıejıo , M eTanjıooöpaöoTKa, TKanecTBO, p e 3 b 6 a
KaMHio, p e3 b 6 a
öm toboh
no
kocth .
KyjibTypbi
no
npou3Boa,H Jiacb xapaKTepHaa /y ıa ropoflCKoö
K pacH Baa,
xy/ı;0»cecTBeHH 0
o(|)opM jıeHHaH
KpacoHHaa KepaMHHecKaa
nocyaa c pa3JiHHHbiMH y3opaMH, HiTaMnoM h
rna3HpoBaHHaa c e p o n
HepHoii ƏMajibio.
hjih
B jıaro^apa B3aHMHbiM
cbh3hm c
n e p e /m e u A 3H en
h
Bjih >khhm
BOCTOKOM, ÖyayHH 3HaKOMbIMH C KyjIbTypOH 3THX CTpaH H yAaHHO HCn o jib sy a
əth
njıeMeHa,
3HaıiH5i, /ıpeB H ue K apaöaxcK ue o c e /u ib ie 3eMJie,n,ejibHecKHe
oco 6 chho
rjıaBHyıo pojib
b
MacTepa
npHKJiaa,Horo
ncK yccTBa,
C birpaan
C03/ıaHHH nepBHHHOH ropo/jCKon KyjibTypw Ha KDhchom
KaBKa3e.
flo m eA u iH e
a;o ypoBH a nepBHHHoro rocy/japcT B a ə n o x n cp e/u ıeH
6poH3bi KapaöaxcKHe njıeMeHHbie coıo3b i ycTaHOBHJiH KyjibTypHOƏKOHOMHHeCKHe CBJI3H C pa3JIHHHbIMH perHOHaMH IO>KHOrO KaBKa3a, a
TaK>Ke c n ep e/jH eH A 3H eiı h BanacH ero BocTOKa.
E o jıee TecHbie
cbh 3 h
aceHHWMH B/ı,ojib jıeB oro ö e p e r a peKH A p a 3
C b 33 h H axnw BaH a
c peraoH aM H , p a c n o n o -
Ha6jno/tajiHCb
/ıpeBHHM HaxnwBaHOM.
h
c H em paM H M hjib - K apa6axcK oro ncK yccTBa
öojib -
rne npocjıeacHBaK)TCfl Ha npHM epe roHHapHoro np0H3B0/ıCTBa. n p o H 3 boactbo
KanecTBeHHOH jıom eH ofi n ocyflb i
h
xy/^oacecTBeHHO n c n o jı-
HeHHOH pacnncHOH KepaMHKH CTajıo B03M0>KHbiM 6 jıa ro a a p a BWCOKOMy
pa3BHTHK) 3THX /IByX perHOHOB.
Kapaöaxa ə n o x n cp e/iH en 6poH3bi (KypraHbi EopcyHJiy,
TapaöyjıarcKHH H eK pononb) H apa/ıy c pejiHrao3HWMH B3rjm/ıaMH
/jpeB H ero HacejıeHHfl, cooöıuaıO T TaKace o roHHapHOM ncK yccT B e h ero
M o r a jıw
OCOÖeHHOCTflX.
H cK yccTB o
BHHMaHHe
ocoöoh
K apaöaxa
ən oxn
cpeA H eü
6poH 3w
npHBJieKaeT
cneHH(j)HKOH. P h/; caM o6biTHbix ueHTpoB roHHapHo-
Kapaöax. Pacnucnan KepcmuKa ənoxu Cpedneü EpoH3bi.
r o HCKyccTBa, p a c n o jıo ^ c eH H b ix b ö a c c e Ü H a x peK T e p T e p -n a a , T a p r a p -
naa,
F y p y -n a fl h K eH Jie/jeH -H aa HanuiH y c n e u iH o e p a 3 B H ra e,
KaK b o
BHyTpeHHHX B3 aHMOCBH3flx , TaK h c b » 3 3 x c ueH TpoM roH H apH oro /je jıa B
HaxHbiBaHe. TaK h t o , cpe/ı,H t ^ k h x naM araHKOB ə n o x n cp e/iH eH 6 p o H 3bi
T y p y -n a fl, KeH/ı;eJieH-Hafl BCTpenaeTCfl KaK Jioıu eH aa TaK h pacnH C H aa
n o c y /ıa p a 3JiHHHbix UBeTOB. H m c i o t c h 3 K3 eM n jıa p w , CTHJib KOTOpwx
ö o jıe e xapaK T epeH /ıp e B H e ü ropo/ıCKOH K yjibType H axH bm aH a. n p o H 3b o a c t b o pacnncH O H n o c y a w p a c n p o c T p a H H J io c b Ö Jiaro/japa KyjibTypHO-
3KOHOMHHecKHM CBH3 3 M F y p y -H a fl, K eH /ıejıeH -H afl h
ra p ra p -H a a b
3 n o x y c p e /iH e iı 6 p o H 3 w c p era o H a M H , pacnojıoaceH H biM H B/joJib peKH
A p a 3 , a TaiüKe c n o c o ö c T B O B a jıa
p a c n p o c T p a H e H H io
b
H axnw B aH e
n o c y a w , noıueH O H c e p w M h nepHW M HBeTaMH, xapaKTepHOH c t h j h o
K apaöaxcK H X naMHTHHKOB.
/IpeB H H e K ap aöaxcK H e p e M e c n e H H w e ueH T pw h m c jih c b « 3 h He
TOJibKO c coceAHHM H p era o H a M H , h o h c n e p e a H e iı A 3 H e ü h EaHHCHHM
B o c to k o m .
Ha T epp H T opH H
H a c e n e H H b ix nyHKTOB K a p a 6 a x a ə n o x n c p e /iH e u
6p oH 3W ö w jiH o Ö H a p y ^ ceH b i TaK H e n p e /jM e T b i, KaK: KHH acan, h ih jio ,
c e p b r a , ö p a c a e T W h A p.
4acTb opyacH H h opy/ıuu Tpy/ıa ənoxn cpeflHefi 6poH3bi (necraK h
CTynKa, cocTaBHwe n a c r a cepna, rojıoBHwe n a c r a /jy6nH, BepeTeHa)
6buıa H3roTOBjıeHa H3 KaMHH.
B ən o xy cpe/iH eü 6 poH 3w b K apaöaxe npo/ıojiH cajıo p a 3 BHBaTca
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
rpeÖHH
h
b
noceJieH H ax
kocthhmc
bbicokom
A
X
npHCJiHua, KaMeHHbie
KOCTHHbie ^eTajiH, THna KHpKHa, H cnonb3yeM bie
CTaHKax CBHfleTejibCTByıoT o
5
129
128
TKanecTBO. HaHaeHHbie
A
b
TKauKax
pa3BHTHH TKaHKoro MacTepcTBa.
HHTeHCHBHoe p a 3 BHTHe b ə n o x y cp e/u reü
6poH3bi b Kapa6axe
seMJie/rejibHecKoro, CK0 T0 B0flHecK 0 r 0 x o 3h h c tb p eM ecjıa, pa3JiHHHbix
BHflOB HCKyCCTBa CnOCOÖCTBOBajIO Cepbe3HbIM H3MeHeHH3M B COHHaJIbHblX, ƏKOHOMHHeCKHX H 0 6 lH;eCTBeHHbIX OTHOHieHHHX,
hhk)
M aT epnajibH oro
HepaBeHCTBa.
a TaOKe nOHBJie-
n p o H 3 o m jıo
3HaHHTenbHoe
pa3aejıeH H e coHHanbHbix cn oeB , c(J)opMHpoBajıocb nepBHHHoe KJiaccoB oe oömecTBO.
B KyjIbTypH0-3K0H0MHHeCK0M o 6 p a 3 e >KH3HH ApeBHHX nJieMeH
Kapaöaxa b XIY-Y BeKax /jo HarneH əpbi npoHCxoflHJia HOBaa əb ojiioUhh. /],jifl ən o x H no3flHeH 6poH3bi h paHHero acene3a xapaKTepHa
KyjibTypa Xo/j»cajiM.
OCHOBHblMH HCTOHHHKaMH H3yHeHHfl HCTOpHH 3nOXH n03flHeH
6poH3bi h paHHero >Kejıe3a BeKa h b jh iiotch M ecra nocejıeHHH h M orajibHbie naMJiTHHKH, OTHOcfliHHeca k x 0 ^>KajiHHCK0 H KyjibType.
Cpe/TH
M arepnajibHbix
naMHTHHKOB X 0/iHcaji0 B -
b
YHTəne
(A r /iÄ a 6 ea,H), P acyjiT ən e, HaMa 3JibiT3n e (Ar/raM, c e n o XbiH/jbipcTaH),
Capbi^Hcajibi
T ən e
(Ar/ı;aMCKHH
BeıOKTəne, B auiH pT əne (Ar/jaM ),
panoH ,
b 6jih3h
c e jıa
Cy T ən e, /J^KaHaBap T3 n e
^leMeHJiH),
(Ar/ı>Ka 6 eAH,
c e n o TaHHar), EH H H errane (Ar/ı>Ka6 e/iHHCKHH panoH , c e jıo
nojıa/uibi),
T oM arrane (T ep -T ep ), TeH Təne (Ar/jaM , c e jıo T eH T ene), L U op rən e (B ap-
m,
ce jıo U laTbipjibi), T apaT əne (Ar/ıaM , c e jıo
IIIbix6a6ajibi), Mncnp
rbiuıjıarbi (Ar/jaM , c e jıo n an p aB eH /ı), 3 aprapT 3 n e h IlIeKepHHKTəne (b
jrouiHHe
T ypy-naa
h
K eH aejreH -H aa)
apxeojıorH H ecK H e pacKonKH,
öm jih
b pe3yjibTaTe k o to p m x
npOBeaeHbi
oÖHapy>KeHbi
6 oraTeHuiHe apxeonorH H ecK H e MaTepHanbi.
Pa3JIHHHbie THnbl MOTHJIbHblX naMHTHHKOB KyjIbTypbl X0/I>KaJI0B
6 m jih BbiHBJieHbi b LUyruaKeHfle, - KaMeHHbie MornjibHbie hiu;hkh, /[o b -
uıaHjibi (c e jıo /I,OBmaHJibi), Bajuibirafl-CbipxaBeH/ıe (c e jıo CbipxaBeH/ı;),
KypraHbi A xM axn (c e jıo A xM axn) h b Kapa6axcKOM H eK ponjıe (b
jıoniH H axpeK TypynaH h KeH/ıejıeH-Haa).
Bmjih oÖHapy^ceHbi 6 orarb ie 6p0H 30Bbie
mjxQimsı xo/ı>KajiHHCKHx
MOTHJIbHblX naMHTHHKOB: CeKHpbl, KHH»CaJlbI H MeHH, BHJIbl, JIOHia/IHHbie
c 6p y n ,
HaKOHeHHHKH
cT pejı
h
KonHH,
n oH ca,
yKpauıeHHH
E p o H 3 Q 6 b ie
nonca
U3
XodDtcajıu
(öpacjıeTbi, KOJibua, cepbi'H , (JiHrypKH nTHrı, 6 y cb i H3 araTa, CTeKJia h n a ctm ) h pa3JiHHHbie KepaMHHecKHe o6pa3U bi.
KyjibTypa Xo/j,HcanoB 0Ka3ana BjiHHHHe Ha (JıopMHpoBaHHe jioKajibHbix KyjibTyp T e/ıaöeK a, Thh/imch h IlIaMKHpa.
n o c y n a , H3 TOTOBJieHHaa Ha roHHapHOM Kpyre h noKpbiTaa cepoH h
nepHOH raa 3ypbK) (KyBiuHH, Me/tHaa MHCKa, c o c y a , naura h AP-), yK_
paıueHHaa reoMeTpHHecKHMH y3opaM H h HHKpycTHpoBaHHaa öejroft
nacT oü h HcnojiHeHHäH b
jxy x e
xo/ıacajrHHCKOH KyjrbTypbi oneH b x a-
paKTepHafljTH K a p a ö a x a .
B on p ocb r, CBH3aHHbre c corjHanbHbiM, 0 6 ıuecTBeHH 0 - n 0 JiHTHHeCKHM 0Öpa30M >KH3HH H HpaBCTBeHHOH KyjIbTypOH (peJ!HrH03H0MHp0B033peHHecKHe B3raÄflbi, n o rp eö a jib H b ie o 6 p a/ib i, BepoBaHHa h
t ./i.) njıeMeH, co3/ı,aBHiHX KyjibTypy X 0/tacaji 0 B 6 mjih ö o n e e noapoÖHO
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
130
H3yHem>ı
b
p esyjıtT aT e
B
A
X
131
ap xeojıorıraecK H x
HccJieaoBaHHH
xoA>Ka-
(2-6,8,10-15,22,31,19,21,27,28,29,32), E eraM caP obckhx KypraHOB (1,2,5,7,14,16,2,4, 18, 12, 17, 19, 15, 85, 2,4
,5,6,7,10,-17,19,8,9,5), «HjiHcyHHCKoro H eK ponojifl», KaMeHHbix mo jihhckhx
A
KypraHOB
B reorpacf)HH KypraHHbix naMHTHHKOB h b a p ea jıe h x p a cn p o cT p a HeHHa K a p a 6 a x 3aHHMaeT o c o ö o e MecTO. CaM bie apeBHHe Ha KaBKa3e
KypraHbi öm jih h m c h h o b K a p a ö a x e , h OTHOcaTca k IY -IU TbicaHejıeth h m a o h .3. /tpeB H H e TiopKCKHe nneM eH a KaBKa3a npHMepHO III Tbica-
THJIbHMX HIHHKOB «/J,aiIIJIbI rejlfl» naMHTHHKOB TlOJiaÖJlM, CapblHO-
nejıeTHa Hasa/j
6aHCKoro KypraHa.
3aiıcTBa, o c b o h jih rop H b ie TeppHTopHH h npe>K/ıe B cero ajibnHHCKHe
jj,o
H .3., b pe3yjibTaTe pa3BHTHa CK0T0B0AHecK0r0 x o -
jıyra Majıoro KaBKa3a, r^ e pacno.Jio>KHJiHCb Ha ce30HH bix nacTÖHiuax,
aBJiaıomHxca h c to h h h k o m 6oraT b ix KOpMOB. 3 t o t n p o u e c c 3aceJieHHa
6onee u ih p o k h h MacuiTaö.
CaMbie ÖJiaronpHaTHbie ycjıOBHa a n a oceajıoro 3eM JieaejibuecK oro h
bo II-I T bicaqejıeT H ax /jo h .3 . nojıyHHjı
CKOTOBOAHecKOTO xo3aircTB, Ha IO>khom KaBKa3e HMeıOTca h m b h h o b
KapaöaxcKofi 30H e. H b o II-I TbicaHejıeTHax /ıo h .3 . TiopKCKHe c k o to BOAHecKHe nneM eH a n0JiH0CTbK> 3aBjıaAenH o ch o b h m m h ajibnHHCKHMH
nacTÖHiuaMH
M ajroro KaBKa3a. H H aöojrbuıee h h c jio KapaöaxcKHx
KypraHHbix naMaTHHKOB /ıpeBHHX c k o to b o /jh c c k h x nneM eH TiopKCKoro
npoHcxoacfleHHa BCTpeuaıoTca Ha TeppHTopHH cero/iH auiH eH ApMeHHH.
B ö a c c e iu ıe 0 3 e p a r e ir n a , Ha OKpy>KaK)iuHx e r o reppHTopHax h b A pM eh h h b uenoM , 6 o jib iu a a nacTb KypraHOB OTHOCHTca k II-I TbicanejıeTHaM
/jo H.3.. A p x e o jıo r a n e c K H e M aTepnajibi, K acaıou iH eca nepBHHHOir ro-
J\jih
naMHTHHKOB
c saxopoHeHHHMH,
b öacceÜ H ax peK
r aprap
PO/ickoh KynbTypbr Y3epJiHKT3ne b K a p a 6 a x e , t c c h o CBa3aHM c KyırbTyh
T epT epnan ə n o x n no3flH eiı 6poH3bi h paHHero acejıe3a xapaKTepHbi KaMeHHbie h j ih necHaHO-3eMJiaHbie yK p biT H a, KypraHbi b n p e /ır o p H b ix
p aiıO H ax, a zyifl paBHHHHbix TeppHTopHH - KypraHbi
raeM . M o ra jib i b H aropH oiı 30He
c 3eMjMHbiM yKpbi-
(IUyıua, Tıojıaöjibi, A x M a x w , /JoBiuaH -
Jlbl, rlOJIbHTar, ÖOJIbUIHHCTBO naMHTHHKOB Xo/I>KajIbl) maBHblM o ö p a 30M npeacTaBjiHiOT c o 6 o h KaMeHHbie a i u h k h . üpH M oyrojibH bie 3eMJiaHbie M orajibi n o /ı KypraHaMH oöpaöoT aH bi raHHHHOH M a cco ö .
Tpa/üHUHfl 3axopoHeHHH KypraHaMH xapaKTepHa /y ıa TiopKCKoro
3TH0Ca.
Bo3BezteHHe Ha/iMOHHJibHbix KypraHOB KBJiaeTca xapaKTepHoiı
nepTOH h HCKJiıOHHTejibHOH oco6eHHocTbio o6p«/ıa 3axopoHeHHH
TIOpKCKOTO JTHOCa. CaMO CJIOBO KypraH - 3T 0 npOH3BOflHOe OT TIOpKCKoro “ r y p M a r ” T.e. B 03B 0/iH T b, B 03B b iıu aT b . HajiHMHe KypraHHbix 3axopoHeHHH Ha TeppHTopHH A3ep6aHfl>KaHa, b t o m h h c j iə h K a p a ö a x a - n pam o yKa3biBaeT Ha TiopKCKoe npoHcxoa<aeHHe apeBHHx ero HacenbHHKOB.
pOH X0/I>KajI0B.
ÜAHaKO, apMaHCKHe HCCJie/toBarejiH, KaK o ö m h h o , 4>ajibCHc})Hu n p y a 4>aKTbi, npe/ıcraBJiaıOT 3Ty /ıpeB H ioıo K apa6axcK yıo K yjib iyp y KyjibTypoiı CeBaHO-Y3epjiHKT3ne
h t ^khm
0Öpa30M, aenaıO T nonbiTKy
KyjibTypy Kapaöaxa.
H b ə n o x y no3/;H eH 6poH3bi h paHHero acejıe3a HacejıeHHe K ap aöa-
npnnH caTb c e 6 e
x a npoAOJiacajıo b ochobhom 3aHHMaTbca 3eMJie/rejiHeM h ckotobo / ict b o m . BM ecTe c TeM b 0T/ıejibHbix KyjibTypHbix ueHTpax CTanu (f)opMHpoBaTbca peM ecjıeH H bie
h
KyccTBeHHoro op om eH H a
yp0>KaiiH0CTH
Hyac/ibi
h
bo
ToproBbie
b
cjioh .
LQnpoKoe npHMeHeHHe
hc -
3eMJie/ı;eJiHH cnocoöcT B O B ano yBejiHHeHHio
B cex O Tpacnax 3eMJie/ıejiH, n03B0Jiaji0 yaoBJieTBopaTb
noTpeÖ H O cra HacejıeHHa. PacnojıoaceH H e TeppHTopHH Y hoi -
jıaH, ,H,>KyTT3ne, BejiH Ö eiiTənejıepH , HHHapTəne, T apaT ən e h /ıp y r a x
HacejıeHHbix nyHKTOB b 6 jih 3 h hctohhhkob bo / im cBa3aHO c pa3BHTHeM b
3eMJie/ıejiHH HCKyccTBeHHoro opoıueH H a. KyjibTypa HCKyccTBeHHoro
opoıueHHH, 0CH0BaHHaa e ıu e
HHjra uiHpoKoe pa3B H rae
b
b
ə n o x y 3HeojiHTa, (H ajraraH Təne) nojry-
ə n o x y 6poH 3bi,
hjih
BepHee CKa3aTb,
b
noc-
K
A
P
A
5
A
X
K
A
P
132
A
B
A
X
133
acH3Hb KaK aKT acepTBonpHHomeHHH, a TaK>Ke HanaeHHafl TaM >Ke A opo-
jıe^HeH CTyneHH ə n o x n 6p oH 3w .
Pa3BHTHe M eTajuıyprHH b ə n o x y no3A H en 6p oH 3b i c n o c o 6cTBOBajıo
B
raa cö p y a (KHyT, y 3 ^ a c yflHjıaMH).
3Ty ə n o x y b
H c n o n b O B a jıa c b b xo3HHCTBe, b 6biTy, b b o c h h o m /je jıe KaK Ba>KHoe
n p o H e c c e BbipauiHBaHHH 3epHOBbix, H ap jm y c o cöopH biM H M o jıoran b -
T p a H c n o p r a o e cpe^CTBO h ynpHHCHast CHJia, J io m a a b e m e h noH H Tajıacb
noBbiuıeHHK) KanecTBa xosancT B eH H bix opyaH H T p y a a .
HblMH flOCKaMH H CepnaMH H3 OÖCH^HaHa,
HIHpOKO HCnOJlb3yiOTCfl H
KaK CBHmeHHblH HflOJI, TOTeM. B o B peM eH a naCTÖHmHOrO CKOTOBOflCTBa
B npouec-
jıo m a ^ b H cn ojib 30B ajiH KaK jxnn B e p x 0B0H e s^ b i, TaK h KaK T paH cnopT
6p0H 30B bie c e p n b i, h t o ycnjiH B aeT HHTeHCHBH0CTb n p o u e c c a .
c e MOJiOTböbi CHonoB rımeHHHbi H cn o jib 3 y eT ca öyHBOJiHHaa, Jioma/jHHaa
/y w nepeB 03K H r p y 3 0 B b o BpeMH n ep eceJieH H H .
c h jiw , a TaK>Ke ^epeBHHHbie h KaMeHHbie ^cepHOBa. 3epH O Bbie nepeM ajibi-
K a p a ö a x HBJiaeTca nepBOH h rnaBHOH p o a h h o h KOHeBOflCTBa Ha
BaJIHCb C nOMOmbK) KaMeHHblX acepHOBOB H MOJIOTHJIOK, XJieÖ BbineKaJI-
IO ä h o m KaBKa3e. K apaöaxcK H e k o h h npocnaBHJiHCb h b c o c e /m n x
ch b rıiHHHHbix M aH rajıax (b H acejıeH H bix nyH KTax Y n T ə n e , r a p a T ə n e ).
p eraoH ax. B w pam H BaH H e b K a p a ö a x e Bep6jiK)^0B no3BonHJio o n a ry
CKOTOBO/mecKoe
x o 3 a h c tb o
cbirpajıo Beaymyıo pojib
b əko-
3 to h flpeBH en K yjibT ypw C03^aBaTb h pacm n p H T b cbh3h c 6 o jıee
HOMHKe, nonHOCTbK) c(|)op M H p oB ajıocb KaK n o J iy K o n eB o e n acT Ö H m n oe
^ajibHHMH CTpaHaMH. BbiHBjıeHHbie b KapaöaxcKOM HeKponoJie (KypraH
c k o t o b o j ic t b o . 0 cH0BaHH0e n o c j ıe
III T bicflH ejıerafl zıo h .3. h
nojıyHHB-
JV25 ) flBa
BepöJiıoacbHx
CKejıeTa
ənoxn
no3flHeH
6p oH 3w
CBHAe-
m e e ö o n b m o e 3BOJiıOHH0HH0e p a 3 B H ra e b nepBOH n ojıoB H H e n T b ican e-
TejibCTByıoT o HanHHHH Bep6jiK»Kbero xo3»HCTBa b K a p a ö a x e h Kyjib-
jıe r a a a o h . 3 . c k o t o b o ^ c t b o O TqenHJiocb o t 3eM Jie/jejiHfl. Ə t o BTOpoe 06-
TypH0-3K0H0MHHeCKHX CBH3eH CO CTpaHaMH H epeAH eft A3HH.
6poH3bi.
C k o t o b o ^ c t b o h BHHOıpaflapCTBO p a 3BHBajıncb b ə n o x y no3,zmeH
HHTeHCHBHblH pOCT KOJIHHeCTBa CKOTa npHBeJI K o 6oram eH H K ) CKO-
6 p o H 3 w h p a H H ero K e j ıe s a KaK HOBaa oöJiacT b xo3HHCTBa. B K ypraH ax
TOBO/ı,HecKHX njıeM eH h BH yrpeH H eM y M aTepnajibHOM y HepaBeHCTBy,
BaH M capoB o 6Hapy>KeHbi M HH/jajibHwe k o c t o h k h , b K ypraH e B op cyH Jiy
m ecT B eH H oe p a 3 a ejıeH H e Tpy^a ycH JiH Jiocb b ə n o x y no3^ H eH
npoH BH B m eM yca b ə b o j h o h h h
KjıaccoBoro
oöm ecT B a.
Ocoöoe
MecTO b
B 3noxy
npeBpara-
CKOTOBOAHeCKOM X03flHCTBe 3aHHMaJIO TaiOKe KOHeBOflCTBO.
no3flH eH 6poH3bi paHHero acen e3 a b K a p a ö a x e c k o t o b o a c t b o
Jiocb b oneH b Ba>KHyıo h B e a y m y ıo O Tpacjib xo3HHCTBa.
BH H orpaflH w e k o c t o h k h h crycTKH BHHa.
npoH 3B e/ı;eH H H n c K y c c T B a K a p a ö a x a ə n o x H n o 3 flH e H 6 p o H 3 b i h
p a H H e r o >K ejıe3a noK a3W BaK )T M H 0rorp aH H 0C T b o Ö J ia c T e n n c ıc y c c T B a
3 T o r o K paa h b w c o k h h y p o B e H b e r o pa3BHTHH. Y c n e x H , f lo c r a r H y T b ie b
MHoroHHCJieHHbie ocTeojıorHHecKHe ocTaHKH, H3BJieHeHHbie Ha
MeCTe HCTOpHHeCKHX naMHTHHKOB, a HMeHHO KOCTH MejiKoro poraT oro
CKOTa, JIOma/ieH, II03B0Jiai0T rOBOpHTb O TOM, HTO raaBHblM 3aHHTHCM
HaceneHHH h b jih jio c b c k o t o b o /ic t b o .
B K ypraHax Xo^acajibi, /JoBmaHJibi, BopcyH Jiy, BaHMcapoB,
CapbiHo6aH,
py>KeHbi
b
kocth
HacejıeHHbix nyHKTax Y H T əne, T ap aT ən e
K pynH oro
h
ö h jih
K apaöaxcKOM KypraHe 6buiH oÖHapy^KCabi TaK^ce Bep6jııo>KbH
JIoma^HHbie kocth
^O BmaHJiw, B opcyH Jiy (8
h
o6H a-
MejiKoro p oraT oro CKOTa, jıom azm , a
CKeneTbi name Bcero
tojiob),
BaHM capoB (6
öwjih
tojiob ),
b
kocth .
o6Hapy»eHbi
b
C apbinoöaH (1 6
B ^peBHeM Kapa6axe BbipamHBajiH Jiom aaefi ocoöoh nopoflbi,
HBJIHIOmHXCfl ynpa^CHblMH H BepXOBblMH ^CHBOTHblMH. 0 6 3T0M
CBH^eTenbCTByıOT o6Hapy>KeHHbie b KypraHax MorHJi öoraTbix jHOAen
jıom a^H H bie CKejıeTbi, nonoMceHHbie b MorHJiw c Bepofi b 3arpo6Hyıo
tojiob ).
Kapaöax. Kypzanbi Eopcynny.
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
A
134
B
A
X
135
oÖJiacTH MeTajuıooöpaöoTKH, roHHapHoro np0H3B0CTBa TKanecTBa,
pe3bÖM n o KaMHIO H KOCTH TOBOpHT O npOH3BO/ICTBe MHOrOOÖpa3HbIX H
BblCOKOKaneCTBeHHblX H3ÄeJIHH.
3ajıe>KH nojiHMeTajuıOB b t o m q n c jıe Me/iH b M exM aH /ıare, c n o -
coöcTBOBajiH pa3BHTHio MeTajuıooöpaöoTKH. OÖHapymeHHbie b K apaöaxcKHX naMATHHKax ə n o x H
no3/iHeH 6poH3bi h
paHHero acejıe3a
o6pa3HbI Opy>KH5I (ceKHpbl, BHJIbl, KHH>KaJIbI, M d H , KOnbfl, CTpeJIbl H
T ./j.), BoeHHoe CHapaaceHHe
(6poHjı pa3JiHHHbix (|)opM,
i h h t m ) , KOHCKaa
c ö p y a (KHyT, y3fla c y/iHjıaMH h t . / j . ) , yKpameHHH (öpacjıeTM , oacepejibe,
c e p b r a , KOJibna, 6 y cb i h t./i;.), opy/jH a Tpy/ıa (njıocK H e T onop b i, hom ch /to JIOTO, HIHJIO H HTJIbl) CBHfleTeJIbCTByiOT O BCeCTOpOHHCM pa3BHTHH
MeTajuıoo6pa6oTKH b ə t o m p ern oH e.
M e T a ju iH H e c K H e H3flejıiHi, O T H O ca iH H e ca k K y jib iy p e X0/ı>Kaji0B
CBOHM BMCOKHM XyqO>KeCTBeHHMM HCnOJIHeHHeM 3aHHM aK)T flOCTOHH o e M ecTO b m h p o b o h npaKTH Ke o cB o e H H H M e T a ju ıy p rH H h M e T a m ıo o ö -
YKpameHUH Ep0U308020 nepuoda.
paÖOTKH.
O TKpbirae MeTajuıa, H3r0T0BJieHHe H3 Hero KanecTBeHHMx o p y -
JIHBaHHfl, n p e /l,M e T b I HHJIHH/IpHHeCKOH (J)OpMbI C y 3 0 p 0 M , H a H eceH H M M
c
/I h h Tpyaa h opyacHH /la n o 6ojibiuoH t o j i h o k pa3BHTHio ə k o h o m h k h h Ky-
H a noB epxH O C T b
jibTypbi. roHHapHbie H3/ıejiH5i ən oxH no3/iHeH 6poH3M h paHH ero >Kejıe3a
o 6 p a 3 u a M H /j e K o p a r a B H O - n p H K j ıa /iH o r o n c K y c c T B a / ı p e B H e r o
B
npHBjıeKaıoT BHHMaHHe c b o h m MHoroo6pa3HeM . KepaMHKa ə t o h ə n o x n ,
n o M o m b K ) p e 3 b 6 b i, ABJifliOTCfl jıy n u iH M H h pe/iK H M H
ə n o x y n o 3A H efi
6poH3M
Kapaöaxa.
h p aH H ero >KeJie3a b K a p a ö a x e pa3BH-
H3r0T0BJieHHa» Ha roHHapHOM K pyre, OTJiHHaeTca c h m m c t p h h h o h (J)op-
BajIOCb T3K>Ke HCKyCCTBO TKäHeCTBa. CbipbÖM AJIfl 3 T 0 ro 3aHflTHfl flBJIfl-
m o h , öoraTCTBOM xy/ıoacecTBeH H oro HcnojiHeHHfl y3op oB , cocTaBOM
jıa c b u ıep cT b M eJiKoro p o r a T o r o CKOTa.
TJIHHM. rjIHHHHafl nOCy/I,a pa3HbIX (j)OpM, KyBIHHHbl, HaiUKH, ÖaHKH,
jıy h C ap b iH o6aH m h o t h x 6 p 0 H 3 0 B b ix n p e/iM eT ä x , 6 m j ih o6Hapy>KeHbi
MHCKH, TapeJIKH, MaHTajIM H T ./I., OpHaMCHTHpOBaHM pe3HbIMH, UITaM-
c jıe /ib i TKaHen, h h h o b o k , h t o p o a c/ıa eT npe/ı,CTaBJieHHe
nOBaHHMMH H nOJIHpOBaHHMMH CnOCOÖaMH.
TepcT B e aaHHOH ə n o x n .
B ə n o x y 6poH 3bi
fljifl roHHapHoro ucKyccTBa Xo/ıacajibi xapaKTepHa r p n 6 o o 6 p a 3 -
Ha B3flTbix H3 KypraHOB E o p c y H o TKanecKOM M ac-
h paHH ero acejıe3a / i 0 CTaT0 HH0 pacuiHpHJiCfl
Haa rjiHHAHafl n o c y /ıa
c JienHHHOH. B ə n o x y no3/iHeH 6poH3bi
h paHHero
B 3 aH M 0 0 Ö M eH h napTHepcTBO M e ^ c /ıy KapaöaxcKHMH h c o c c / i h h m h njıe-
acejıe3a b o 6 jıa c r a
KaMHeo6pa6oTKH ycoBepıueHCTBOBanHCb TaKHe
M eH aM H h u e H T p a M H n e p e A H e i ı A 3 h h . n y T e M o Ö M eH a b K apa 6 a x n o c ı y -
MeTo/ibi, KaK: TecKa,
nojiHpoBKa, uuiH^oBKa, p e3 b 6 a , CBepjıeHHe, n e -
najiH H3 n e p e / i H e H A 3 h h o j i o b o , KHHflcajibi a3HaTCKoro THna, n e n a r a c
KaHKa. Ü 3 X0/ı>Kaji0B ö m jih nojıyneH bi KaMeHHafl n aıu a h
KyöoK,
pejibe^HbiM H3o 6 paaceHHeM (J)Hryp
» c h b o th m x
Ha n o B e p x H o c r a
h t ./ j .
H3r0T0BJieHHbie c t o h k h m BKycoM. OÖHapy^ceHHbie b KypraHax Xoflaca-
nenaT H K a p a ö a x a (/],OBUıaHJibi) HMenu c x o / i c t b o c nenaTflMH T ə n e -
n b i,
cnajiK (H paH ). K apaöaxcK H e n j ıe M e H a h m c j i h TaK>Ke c b a 3 h h c BaBHJio-
E opcyH Jiy,
E eH M capoB ,
C a p b in o ö a H
npeaM eT M
H3
k o cth
cocTaBJiflioT öojibuiHHCTBo. HaH/jeHHbie b KypraHax EopcyH Jiy, EeHMcap oB , CapbiH oöaH KOHCKaa c 6 p y a
c H3o6pa»ceHHeM nejıOBeKa, njıocKHe
nyroBHUM, o ö p y n n , yKpauıeHHbie u b c t k o m jıoT oca m c t o /io m
Bbinu-
hom ,
AccupHeH. Cpe/iH naMATHHKOB Xo/ı>Kajibi
6 m j ih H a iı/ıe H M 6 ycbi
c
BbiceneHHMM H a h h x H M eH eM AccHpHHCKoro uapfl A /ja/uiH papH .
HaHfleHHbie b KypraHax Xoaacanbi (KypraHbi
1,11,14,18, 20,
120) 6ycbi, u i h t m , npe/iMeTbi c H3o6paaceHHeM rarpHHOH t o j i o b m , u h -
K
A
P
A
B
A
X
K
A
P
136
A
B
A
X
137
nHHflpHHecKHe nenaTH H3 ^OBiuaHJiw, 6ycb i, HaKOHenHHK 30Ji0T0r0
n o a c a H3 B o p cyH jıy (B oJitm oH KypraH), mHTbi c HHKpycTaHHen H3
CJIOHOBOH KOCTH, 6p0H30Bbie nyrOBHHbl, rB03^H H ÖyjiaBKH, Iipe/IMeTbl c
TOHKHM 30JI0TbIM nOKpblTHeM, a TaKÄe pa3JIHHHbie 30JI0Tbie BemH flOKa3biBaıoT (JıopMHpoBaHHe
b
3Ty ə n o x y
b
K a p a ö a x e ncK yccTBa He TOJibKO
M eTaıuıooöpaöoTKH, h o h K)BejiHpHoro /jejıa.
B ycbi H3 nacTbi h CTeKJia, o6Hapy»ceHHbie b naMMTHHKax /JobHiaHjıw, Xo^)Kajıw, BopcyH Jiy h BeHM capoBe yKa3biBaıOT Ha cb»3h c
Kcmepa 3axopoHenmı.
Kypsan Capbmo6aH
EranTOM, M econoT aM H efi, CnpHeH, üanecTHHOH h O h h h k h c h .
6aH ,
npe^M eT bi, oÖHapy)KeHHwe Ha TeppH Topnax B opcyH jıy, CapwnoAxMaxw, IOıpKHA»caxaH, BaHMcapoB h T apaöyjıar, H3r0T0BJieHHwe
H3 c jio h o b o h k o c th , HacTHHHO noK pw Tw e nacTOH, nepjıaM yTpoM , HHKpyCTHpOBaHHbie 30JI0T0M H 6p0H30H flBJHHOTCJI pe/JHaHLUHMH
o6pa3Ua-
MH lOBeJIHpHOro HCKyCCTBa.
IIpH B e3eHHbie nyreM oÖMeHa b
Kapaöax
n p e/jM eT w H3 nepnaM yT -
p a npoH cxoA H T H3 K p a c H o r o , A p a 6 cK oro, A p anbC K oro M o p en , M h /ih h c K oro OKeaHa h nepcH /ı,C K oro 3ajiHBa. Ə th paıcym K H , n p e/iM e T w y K p a m ehhh H3 n ep jıaM yT p a H c n 0 Hb3 0 BajiHCb TaıoKe KaK /ıpeB H H e fleHe>KHwe e/tHh h h w . ITpHBe3 eH H oe b
Kapa6ax H3 HHflOKHTaa h
M a n a H 3HH, A h t j ih h h
McnaHHH ojiobo 06 y c j i 0 BHJi0 a o c t h ä c h h h b /je jıe M eT a ju ıo o 6 p a 6 oTKH.
B
p a 3BHTHH KyjibTypHO-ƏKOHOMHHecKHX CBH3 eH
Cpe/ÜCTBO nepe/iBHMceHHa H ipajiH
kohh
BayK H eum yıo p o jib .
TaKjKe H cn o jib 3 0 BajiHCb KaK Cpe/ICTBO oÖM eHa.
ən oxy
no3/ı;HeH 6poH3w h
paHHero
a c e n e 3a
Jioma/m,
KaK
K a p a 6 axcKHe
B
K apaöaxe b
yBejiH H H Jica
pocT
M aTepnajibHoro HepaBeHCTBa. C ^opM H poB anH C b H M ym u e h H eH M ym ue
cjioh
o 6 mHHw
h
CTajiH p e 3KO OTjiHHaTbca /ıp y r
öo r a T b ie ceM bH , raaBbi nneM eH
npe/jcTaBH TejıeH o 6 m H H w
h
h
ot
/ıp y r a . O T /tenbH w e
B oeH H w e OTHHHajiHCb
ot
npocT w x
cocT aB JianH B w c m e e apncTOKpaTHHecKoe
tohkh
chjibhw x h
mh KaMepaMH, c 6 oraTWM y 6 paHCTBOM, öojibmHM kojihhcctbom paöoB h
cjıyr, MHO>KecTBOM noma/ı,eH cbH/ıeTejibctByiot 0 6 0 6 mecTBeHH0 -c0 UHanbHOM HepaBeHCTBe. B MoranbHOH KaMepe (2 5 ,6 kb.m., 3 2 x 8 x 4 m .)
KypraHa BopcyHJiy raaB a nneMeHH 6 w j i 3ax0p0HeH b /lepeBMHHOM noace,
yKpameHHOM 30JI0twmh h 6p0H30BbiMH mHTaMH. B 3tom KypraHe 6 w j io
noxopoHeHO 9 paöoB h cnyr, 8 kohch. B M orajibH yıo KaMepy öwjih
nojıoaceHbi opyflHa Tpy/ıa, 6p0H30B0e opyacHe, MpaMopHWH cKHneTp,
HBJIHIOmHHCH CHMBOJIOM TOCnO/lCTBa, KepaMHHecKHe o6pa3HbI,
pa 3 JiHHHwe npe/ı;MeTW pocKomn, H3roTOBJieHHwe H3 3 0 Ji0 Ta , cjiohoboh
kocth, nepjıaMyTpa, /ıparoueHHWx K aM H eö. B KypraHax AxMaxw 6 w j ih
norpe 6 eHW npHHa/iJieacaBmHe 6 oraTOMy bojk/jio njıeMeHH jhoah ra n a
/lOJiHXOKecfıajıw (/uiH H H oronoB w e), Hapa/ıy c h h m h b chahhcm nonoHceh h h 6 w j i norpe 6 eH cjıyra (pa 6 ) 6paxHKe4)an (KpyraorojıOBWH).
J\nn coopyaceHHH KypraHOB H cn0Jib30Banacb MHoroHHCJieHiıaM
cocjıO B H e. C naöbie h H eH M ym ne c nojiHTHKo-JKOHOMHHecKOH
npHHyflHTeJibHaa p aöcK aa CHJia.
3 peHHH
oömecTBeHHoe paccjıoeHHe, MarepHanbHoe h KJiaccoBoe HepaBeHCTBO
h C a p w n o ö a H (Ha noBepxHOCTH 6 wjio ycTaHOBJieHO okojio
2 0 0 /jepeBHHHbix öajıOK) B03B0/iHJiHCb ÖJiaro/ıapa 0rp0MH0My Tpy/ıy
pa6oneH chjiw. B pe3yjibTaTe Me>K/];oyco6Hbix ctojikhob6hhh MOK/ıy
n p o c jıe a c H B a jıo c b H a n pH M epe naMHTHHKOB Ha TeppHTopHH HacejıeHHO-
KpynHWMH nneMeHHWMH coıo3aM H ( b HaceneHHOM nyHKTe T apaT əne)
M a jıw e
n jıe M e H a
oöbe/^ H H fljiH C b
B O K p yr
BjiHATejibHwx njıeM eH . IIp o H 3o m e /ı;m e e b K a p a ö a x e p e 3 Koe cou H ajib H o-
r o nyHKTa F a p a T e n e
h
KypraHOB Xo/ı>Kajibi, /JoBH iaH Jiw, AxM axw , B o p -
cyH Jiy, B eH M cap oB , CapwnoöaH . M orajibHbie saxopO H eH H fl c ö o jib m n -
KypraHW CyjiTaHÖyjıya (BbicoTa 2 5
m .),
BopcyH Jiy
npoHCxoAHJiH p a3pym eH H «, rpa6e>KH, no>Kapw.
B ənoxy 6poH3w
h
paHHero acejıe3a
b
HeKOTOpwx KypraHHbix
K
A
P
A
B
A
X
138
Vali Aliyev
Dıa3ypoeaHHbiü z j iu h h h m ü
cocyd u öycuna c K J iu H o n u c b w ,
3aee3eHHbie U3 Accupuu.
{ -•
'ff'
naMHTHHKax K a p a 6 a x a , a hm chho
b
IW 1
Xo/ı>Kajıt.ı, E aH M capoB , A xM axbi,
E opcyH Jiy, C a p b in o ö a H n p o cjıea cH B ae T o ı HepaBeHCTBO, KOTopoe e m e
ö o jib iu e y ray Ö H Jio cb h , HaKOHen, ə t o npH B eJio k p a3 p y m eH H io nepB O 6bITHO-OÖmHHHOrO CTpOfl.
B I-M TblCHHeJieTHH AO H.3., CHJIbHbie B nOJIHTHHeCKOM H 3KOHOMHnecKOM 0TH0meHHH K pynH bie njıeM eH H bie coK)3Hbie oöte/iH H eH H Ji,
3axBaTHB o n p e /ıe jıe H H b ie C TpaTerH necK H e TeppH TopH H , cnnoTHBm HCb
BOKpyr cneHHanbHoro K p e n o cT H o ro r o p o a a , C03/ıajiH n e p B o e ro c y A apcTBo c TaKOH >Ke CTpyKTypoiı KaK /ıpeBHeM econoTaM CKHe. B 3Ty
ənoxy
b
K a p a 6 a x e h coce/jH eM K ypa-A pa3C K 0M OBane np o acH B ajın n jıe -
MeHa TiopKCKoro n p o H c x o ac/ıeH H H -re p rep b i (K eH repbi) - r a p r a p u ( n o
C T p aö o H y ).
B o II-I TbicaHejıeTHHX /ıo h.ə.
b
K apaöaxe c(})opMHpoBajiHCb cHJib-
HeHiıme ro cy q ap cT B eH H bie CTpyKTypbi.
K apaöax, 3KOHOMHHecKaa h nojiHTHHecKaa no3HHHH KOToporo
CHJibHO yK penn jıacb Ha KDmchom KaBKa3e h TiopKCKHe njıeM eHiibie
C0K)3bI COCe/IHHX peTHOHOB B IV BeKe a o H.3. C03/iaJIH /IpeBHHH A 3 e p 6afi/ı>KaH - rocyaapcTBO A jıöaH H io, c u ejib io oTpaaceHHH MHoronHCJieHHbix H a6eroB MpaHO-AxeMeHH/ıCKoro rocyaap cT B a
3eM neB, aTaKace coxpaHeHHa
hcjiocthocth cbohx
h
/ıp y r n x ny>Ke-
TeppHTopHH.
TaKHM 0Öpa30M, Kapaöax cb irp an p e m a ıo m y ıo p ojib b h c to p h h
/jpeB H eö rocy/ıapcTBeHHocTH A3ep6aH/ı>KaHa.
Karabakh
(The ancient period)
K A R A B A K H
141
K arabakh —is the M o th erlan d o f th e A zerb aijan i M ugham , w hich
has taken its o rig in fro m lullabies o f o u r grandm others and m others.
It is the sacred lan d o f our T urkic an cesto rs, w hose ethnic roots go
deep into th e A zy k h C ave, one o f th e earliest h u m an settlem ents in
the South C au c asu s, ancient M il-K a ra b ak h steppe and K hojaly
civilisation.
I dedicate th is b o o k to the u n fo rg ettab le m em ory o f our ancestors,
w hose bodies lie b u rie d in K arab ak h , A zerb aijan 's ancient cradle o f
culture for th o u sa n d s o f years, an d th a t o f the courageous sons o f
ours, w ho ascen d ed to heroic m arty rd o m fighting A rm enian
aggressors in the 1990s, and o f tlıose in n o cen t civilians o f K hojaly,
w ho fell v ictim s to genocide b y A rm en ian s.
The aim o f this b o o k is to let th e p eo p les around the w orld know
that since th e em erg en ce o f the crad le o f civilization K arabakh has
been the n ativ e an d etem al h earth o f culture for the ethnically
Turkic A zerb aijan i people.
D uring 2 0 0 0 - 1 0 0 0 B .C ., an cien t inh ab itants o f K hojaly created a
great civilizatio n in the South C au casus that shared universal
values. It w as th em w h o estab lish ed a n d brought to perfection the
iron craftsm anship an d m etallu rg y in th is gatew ay betw een Europe
andA sia.
Regretfully, in th e era w hen g lobal co m m unity w as rising to new
highs o f civ ilisatio n , the entire tan g ib le and cultural heritage o f the
city o f K h o jaly w as b u rn t to ashes and lev elled to ground in the m ost
atrocious m anner, w ith its citizens tra g ically subjected to an act o f
genocide.
A t around 9 .0 0 p m on the 25 th o f F ebruary 1992, bloodthirsty
A rm enian m ilitia groups em b ed d ed w ith m ercenaries from the
336th R ussian m o b ile infantry reg im e n t invaded K hojaly and
com m itted an act o f genocide. T hese atrocities left 613 people
k illed and 48 7 fatally w ounded. E ig h t fam ilies w ere brutally
gunned dow n to th e last p erso n w ith 1,275 K hojalians taken
captive, and th e city torched and left in ruins.
P rofessor Vali A liyev
K A R A B A K H
K A R A B A K II
142
143
INTRODUCTION
T / ' arabakh, the most ancient cultural centre in Azerbaijan, is located
/ \ between the Lesser Caucasus and the Kura and Araks rivers and
consisted o f highland and lowland areas. The Karabakh plateau
extends between the Zangezur and Karabakh mountain ridges.
The Karabakh plateau is surrounded by the following mountain
ridges: Myhtoken in the North, Karabakh in the East, Geychay and
Zangezur in the West. Its geology features basalt and andesine o f the
Upper Pliocene and Anthopogene. There are volcanogenic and
sedimentary rocks o f Cretaceous, Paleogene and Neogene periods. The
plateau narrows in the South and forms a triangle between the Bazarchai
and Hekeri rivers which is crossed by river galleys. There are large
extinct volcanoes in the lavaplains formed by eruptions.
The sources of the Terterchay, Hojaschay, Zabukh, Bazarchay
rivers originate from the Karabakh plateau. The Alageller and Garagel
lakes are located on the plateau. Large subalpine meadows are
favourable for cattle breeding.
In the north-west the Terterchay river plain separates the Karabakh
ridge from the M urovdag ridge, and in the east the Hekeri river plain
separates it from the Karabakh plateau. The highest peaks are Gyz Gala
(2,843 m) and Beuk Kirs (2,725 m). The mineral springs o f Tursh Su and
Shirlan are located on the plateau.
Down the Araks river, the south-westem part o f the plateau tums
into submountain plains. The sources o f the following rivers are located
in the Karabakh ridge: the Hachin, Gargar, Kendelenchay, Gumchay,
Gozluchay ete.
The Karabakh plain is surrounded by the Ganja-Gazakh plain in
the North-East, Murovdag and Karabakh ridges in the east and Mill
steppe in the south and south-west.
The Kura river separates Karabakh from the Shirvan steppe. The
plain has a hummock-and-hollow and terraced profıle. There are oil
deposits in the Karabakh plain, Terter district. The climate in the area is
temperate and dry subtropical. The following rivers flow in the area:
Injechay, Terterchay, Hachinchay and Gargarchay.
A smaller part o f the Karabakh plain is covered with oak and elm
woods. The barrks o f the Kura are covered with riparian woods (oak, elm,
willow) and bushes.
The following types o f soil can be found in the area: grey and
chestnut in the foothills, m ountain-forest and mountain-meadow in the
mountains. Cherry-plum , pear, com el, walnut, hazelnut, medlar and
other fruit trees as well as various berries grow in the w o o d s.
Wildlife is rich in mountains and forests.
Natural resources include copper and complex ore deposits in
Mehnadag, lithographic stone in M irikend and concrete.
The following districts are located in the region: Lachin, Kelbajar,
Shusha, Khankendi, Askeran, Agdam, Barda, Terter, Agjabedi and
Beylagan.
Due to the favourable geographic conditions o f Karabakh, such as
fertile soils in the lowland, rich alpine meadows in the highland as well as
natural resources (copper, iron and so on), people settled here in early
days of prim itive societies, after cultural and economic evolution the
region tumed into one o f the cultural centres o f the South Caucasus.
ANCIENT HISTORY OF KARABAKH
he ancient history o f Karabakh was studied from the 19"' century
with research of various materials, artefacts and documents carried
out.
Ancient artefacts o f Karabakh attracted attention o f foreign
travellers and am ateur researchers in the early 19I[1century.
Excavations conducted by the above were more akin raids than
scientifıc surveys o f the ancient history o f Karabakh. The travelers and
amateur researchers (o f various professions) arrived in Azerbaijan and
Karabakh, in particular, to excavate burial sites. Many rare and valuable
artifacts found by them were exported and are now exhibited in museums
o f various countries. The artifacts are very important for the in-depth
study of the ancient history o f Karabakh.
In 1828, the Azeri territory to the North o f the Araks river came
under the jurisdiction o f Russia by Turkmenchay Peace Treaty.
In 1834, Swiss traveler Dubois de M ontperot visited Karabakh, in
r
K A R A B A K H
K A R A B A K H
144
145
particular, Shusha, and provided information about historical sites in
Shahbulag and Terter (on the way from Shusha to Ganja).
When the Caucasus archaeology was included in the agenda of
Russian Imperial Archaeological Committee as one o f the main items, it
attracted more attention to Azerbaijan in general and to Karabakh, in
particular.
In the 1890s Georgian scientist G.O. Silosani mentioned burial
mounds in Barda. Instructed by the Russian Geographic Society, Dr
W iesenhof wrote a report about mound burials of Uchtepe, Boyat, Afetli,
Barda, Sultanbud and Khojali in Mill-Karabakh steppe and Karabakh
highlands.
German researcher Emil Resler who worked in Shusha Nonclassical secondary school, conducted research in the suburbs of
Shushakend and Shusha towns as well as Dashalti, Chanahi and
M ehdikendin 1891,1893,1895 and 1897. E. Resler conducted research
in Gubadli village burials in the Agdam district: Nebitepe, Kepijtepe and
othermounds.
E. Resler conducted excavations and collected many artifacts in
the Bronze Age sites in the Khachinchay river basin: in Archadzor in
1893-1894, in Ballig-gaya and Sirhavend in 1896-1897, in Demgolu in
1894, in Akhmahi in 1897. In 1894-1895 and 1897, he excavated over
twenty mounds and stone graves at the junction o f GargarachayKhojalichay and Ilisuchay rivers. In 1895 he conducted a survey of
Garakopek-tepe site in the Fizuli district, in 1897 in Gala-tepe in the
territory o f the Agjabedi district.
In 1898 E. Resler collected many artifacts in Zerti, Senger and
Ketti-tepe burials located in the Karabakh highlands and published this
information in the Annual Report Digest o f the Russian Imperial
Archaeological Committee and the German Joumal o f Archaeology,
Ethnography and Anthropology.
In 1896, A.A.Ivanovsky was sent to the South Caucasus on a
business trip by the M oscow Archaeological Socie where he conducted
excavation in Khachinchay, Gulyatag, Veng, Khojali and Garabulag sites
of the Karabakhprovince and identifiedthe age o f retrieved artifacts.
After the Soviet power was established in Azerbaijan, M. Sysoev
and G. Sadigi conducted an archaeological survey in Shusha and Lachin
under the Archaeological Committee ofAzerbaijan.
In 1926 in Khojali sites, in Karabakh, J.A.Nasifi, I.Azizbekov,
A.Alekperov, I.Jaffarzade, T.Passek and B.Latynina headed by I.I. Meschaninov, m apped ancient sites o f the Gargarchay and Hojalichay river
basins, identified distribution o f Khojali sites, conducted archaeological
excavations o f Bronze Age burials (burial mounds and stone graves) in
the Main Burial Steppe and Stony Steppe located on the left bank of the
Gargarchay river.
Surveys headed by I.I. M eschaninov discovered sites in MillKarabakh steppe and Nagom o Karabakh, which were unknown until that
tim e(1 9 2 7 ,192 9 ,1933)andproducedanarchaeologicalm apofthearea.
In 1938-1939 scientist Y.I. Ummel conducted excavations in
Kerkejahan, Khankendi and Khojali sites and made an attempt to
identify the chronological order o f the sites and published some new
scientific data about trades, economy and culture o f the Karabakh
people. In the 1950s a group of experts from the Institute o f Archaeology
o f the Academy o f Sciences o f USSR and the Institute o f History of the
Academy o f Sciences o f Azerbaijan SSR headed by A.A. Yessen did the
archaeological research in Nerfiztepe, Uchtepe, Hojali (Mill-Karabakh
region) sites and Uzerlitepe village o f the middle Bronze Age.
Academician B.B.Pitrovsky in his book “Archaeology o f the
South Caucasus” (1949) mentioned archaeological sites in the
Shusha
K A R A B A K H
146
K A R A B A K H
147
In 1963 the extensive research was carried out in Azykh and Taglar
caves. The joint work o f M. Guseynov, D.Gajiev, A. Mamedov, N.Sh.
Shirinov, V.Velichko, A.Jafarov, V.Gajiev, S.Aliev and M.Suleymanov
proved that Karabakh is the most ancient human settlement in the South
Caucasus.
In 1964, G.S. Ismailov conducted a range o f surveys o f Eneolith
and Bronze Age: Guneshtepe, Hantepe, Garakopektepe, Gultepe, Shomulutepe, Uzuntepe, Menetepe, Zergertepe in the Guruchay and
Kendelenchay river plains. In Garakopektepe, an established social and
economic structure existed in the Bronze, Early Iron, Ancient and
MiddleAges.
Chronology and ethnicity o f early Karabakh burial mounds of the
Bronze Age is provided in “The Caucasus in the Early Bronze Age”,
publishedby R.M. M unchaev in 1975.
Khojali
Gargarchay and Terterchay river basins; K.H. Kushnareva and T.H.
Chubinishvili mentioned Karabakh sites o f the early Bronze Age.
In the middle 1960s I.H. Narimanov developed a scientifıc
hypothesis about Eneolithic and Early Bronze culture o f Karabakh on the
basis o f the artifacts o f Garahaji, Guttepe and Leylatepe sites.
In the late 1950s A.A.Yessen, who specialized in the archaeology
o f the Caucasus, found a few settlements downstream the Kendelenchay
dating from Eneolith and Early Bronze Age and also conducted
excavations o f grave sites.
In 1960 M.M.Guseynov found 10 occupation layers dating from
the Early, Medium, Upper and Mousterian periods o f the Stone Age, in
Azykh caves on the left bank o f the Guruchay.
Garabagh. Guruchay and Kyondalanchay Valley
K A R A B A K H
148
G.S. Ismailov studied seasonal settlements o f cattle breeding tribes
in the alpine meadows o f the Kelbajar district, upstream the Terterchay in
the Early Bronze Age as well as petroglyphs.
In 1980-1988 H.F. Jafarov conducted a detailed archaeological
research in the Karabakh district. He conducted excavations in the
following burial mounds: Yeddi Tepe, Horuzlu, Sarov, Beyismarov,
Borsunlu, Jamilli, Demirchiler, Evoglu, as well as the Tohmagtepe
settlement in the vicinity o f Buruj and Aji Gervend village of Terter
district. As a result o f the archaeological research, the following Bronze
Age settlements were studied: Uchoglan,
Goshatepe (Guttepe),
Deyirman Yeri (Early Bronze); Tohmagtepe, Chinartepe, Agtepe
(Middle Bronze); Saritepe, Govurtepe, Mishigishlagi, Garatepe (Late
Bronze and Early Iron Age); burials Magsudlu, Goytepe, Gyzyly
K egerli, U choglan, G uzanli, Sarichoban (A gdam ), Borsunlu,
Beyismarov, Evoglu, Husenli (Terter district), Husulu, Gaynag, Bayat
(Agjabedi). Material collected during the research provided scientifıc
information about economy, domestic life, religious views o f ancient
tribes o f Karabakh.
An archaeological map o f cultural sites in Karabakh dating from
the Bronze age was developed.
KARABAKH IN STONE AGE:
GURUCHAY CULTURE
jy
arabakh district of Azerbaijan is one o f the m ost ancient cultural
centres in the world. Karabakh has favourable natural and
geographic conditions as well as rich flora and fauna and is one
o f the areas where cavemen settled and evolved. Azykh, Taglar and Zar
were the fırst settlements o f cavemen in Karabakh.
Cavemen settlements in Azykh and Taglar caves in the Guruchay river plain, Fizuli district o f Karabakh, were the subject o f research. The Stone Age culture found here is referred to as Guruchay Culture. Ancient
people lived in this Karabakh plain 2 million years ago. Originally they lived in the open camps in the Guruchay river plain. Later, the climate change (lower temperatures) forced them to settle in Azykh and Taglar caves.
K A R A B A K H
149
Azykh cave.
The Azykh cave is the largest in the South Caucasus. It is 400 m
long with the total area o f 11,200 sq.m. There are high openings (up to
20-25 m), passages and picturesque stalactites in the cave.
Archaeological excavations o f the South entrance and two
adjacent sm aller caves revealed 10 occupation layers dating from
various Stone Age periods. The layers bear the evidence o f the ancient
history, from the Early Stone Age (Paleolite) till the Middle Ages.
Azykh was the world’s fırst cave where such stratigraphic
succession was found.
The cave was fırst occupied during the Guruchay Culture period
(7lh to 10'h layer). The implements o f the Guruchay Culture found in the
layers are similar to the Olduvai culture o f East Africa. Later, during
Acheulian period (5thto 6lhlayers, 650,000-450,000 years ago), cavemen
continued to dwell inAzykh.
K A R A B A K H
K A R A B A K H
151
Many im plem ents o f the first inhabitants o f Azykh were found:
bills, cubic im plements, scrapers and a signifıcant amount o f fragments,
as well as large bill-like chopping implements weighing 4-5 kg.
During the last stage o f Guruchay Culture Azykh, inhabitants
made new implem ents using more up-to-date technologies and materials
such as quartz, quartzite, basalt, flint, feset, jasper and so on.
Hunting and collecting were the m ain occupations o f cavemen.
They hunted big and small animals and cubs with primitive stone
implements.
Qarabagh. A fragment o f a lower
jaw o f azychanthrope
The 3rd layer in Azykh features M ousterian culture. Upper layers
( l st and 2nd) contain the evidence ofEneolith, Bronze and Middle Ages.
The first stage o f the Guruchay culture refers to Early Paleolite
(pre-Acheulian period), the second - to Early and M iddle Acheulian
period, the third - to late Acheulian and M ousterian period. This culture
emerged 2 million years ago, developed and disappeared 700,000 years
ago.
Use o f fıre
Handheld chipping tool found in Azykh
The cavem en o f the Guruchay plain lived in a commune divided in
smallergroups.
The rem ains o f the fauna in ancient Acheulian layer, such as jaws
and skull bones prove that dwellers o f Azykh hunted cave bears, giant
stags and other wild animals at the time.
A human jaw found in Azykh in 1968 is of great importance. The
remains o fth e Azykh inhabitant, a woman aged 18-22, is the forth most
ancient fınding in the world. It testifıes that people lived in Karabakh
350,000 yearsago.
One o f the bear skulls sitting on a natural bench in the cave,
features notches which reflect religion, ideology and ancient art o f
K A R A B A K H
152
K A R A B A K H
153
cavemen. Bonfıres discovered here in Azykhare are the testament to
usage o f fıre by people who dwelled here in the Acheulian period.
Domestic life and traditions o f ancient inhabitants o f Karabakh
evolved during Mousterian period. The Mousterian culture emerged
120,000-100,000 and disappeared 35,000-33,000 years ago. In the
Mousterian period, the inhabitants o f Azykh and Taglar made
implements and weapons o f flint, slate and obsidian, found both inside
and outside the caves.
They hunted horses, cave bears, small horses, Caucasian deer,
bulls, rhinoceroses and so on. M ost o f the bones dated from that period
were charred.
Activity o f Neolithic people
The Azykh cave.
Middle Ashel stone work tools
Artefacts such as microlitic implements were found in Karabakh,
in the vicinity o f Shusha, in Dashalti where Shusha cave is located.
During Mesolite, hunting was an important activity; smaller animals
were tamed and wild plants were the main source o f food.
Kalbajar. Stone tools ofThe Zar cave.
K A R A B A K H
K A R A B A K H
155
154
The Zar cave is located 2,190 m above the sea level. This is a rare
site with the finding ofobsidian implements. People lived in Zar during
the late M ousterian and early U pper Paleolite. Geologically this time
refers to m iddle Khvalynsk period. Judging on the variety o f implements
and technology o f their making, people who lived there represented a
transition type betw een paleoanthropus (ancient humans) and
neoanthropus. The people made weapons which could be used for group
hunting.
The Zar cave dates from 65,000-60,000 to 32,000-28,000 BC. The
Zar camp allows researching on a range o f issues related to the middle
Khvalynsky (Vurmsky) period ofC aucasian Paleolite.
Analysis o f implements found in the Zar cave camp proved the
existence o f Taglar - Zengibasar - Zar culture in the Lesser Caucasus.
Thus, it was proved that cultural and ethnic connection between Middle
East, Anatolia and Caucasus dates from as early as 35,000-32,000 years
ago.
KARABAKH DURING ENEOLITE
opper-stone age started in Azerbaijan, including Karabakh, in the
6"' m illennia w hen copper was discovered.
C
The Taghlar cave. Stone work tools
During this period the inhabitants o f Karabakh developed main
principles o f farming and cattle breeding.
Cavemen also lived in Nagom o Karabakh, in Zar cave formed by
the volcanic emption in the Quatemary era in the Central Upland of the
Lesser Caucasus. Paleogeographic surveys conducted in the cave by
Academician A.V.Mamedov showed that during Paleolite the climate
here was moderate. The remains o f the following species were found in
the camp: bones o f wild horses, goats, European donkeys, and ancient
deer. During the period o f warming in Paleolite the ancient inhabitants of
Karabakh went season hunting in alpine meadows o f Kelbajar and
LesserCaucasus.
Large copper deposits found in Nakhichevan, Gedabek,
Dashkesan and Karabakh districts o f Azerbaijan affected the
development o f Karabakh which tum ed into a centre o f primitive
metallurgy.
The Archaeological research in Islalitepe, Garakaji, Leylatepe,
Azykh, Taglar, Garakopektepe, Guneshtepe, Khantepe, Gultepe and
others showed that craftsmen made copper implements originally by
means o f hammering, later by smelting and casting ore.
Round stone and clay firepots found in Khantepe village o f
Gumchay plain prove Karabakh was one of the most ancient independent metal working centres in the South Caucasus.
Artifacts o f Eneolite in Karabakh included various stone
implements: teeth o f sickles, mills, graters, bills and hoes.
During the period, development o f productive forces changed the
lifestyleofpeople.
K A R A B A K H
156
The eneolith ’s inhabited localities.
The ancient population o f Karabakh was engaged in farming and
cattle breeding; people settled in the foothills and on river banks, near
water sources.
They lived in earth houses (cattle breeders) and round houses
made of adobe with floor covered with clay wash.
Fire was made in the centre ofhouses and at their walls.
The main occupation o f the ancient population o f Karabakh was
hoe-mattock farming and cattle breeding. The following crafts were also
popular: metal working, pottery, weaving, tanning, stonework and
bonework. Hunting and fishing were supplementary occupations during
this period.
The Eneolite saw the development o f such crafts as pottery and
bone crafts Hoes, awls, needles, scraper knives, home implements and
jew elry were made o f bone. Wool and plant fiber were used for weaving.
Pottery also developed during the Eneolite. The quality o f pottery
improved as crockery was baked to red, pink and yellow colour. Crockery
K A R A B A K H
157
of the period features handles that looked like a hole and a jut. Some items
were omamented.
Hoe-m attock farming was wide spread at the time. Settled farming
tribes used bone hoes, sickles with teeth made o f obsidian and flint,
replaceable sickles, grinders, mortars andpestles.
During Eneolite, various species o f barley and wheat were grown
inKarabakh.
Developm ent o f farming resulted in the evolution o f cattle
breeding.
Cattle breeding tribes bred bulls, cows, sheep and goat. The
increase in cattle breeding impacted the development of farming and
changed its nature.
During thepl Eneolite the Karabakh tribes had specifıc traditions,
religion and ideology. The deceased were buried in graves dug in the
ground, partially in burial mounds. Indian ochre was spread on their
bodies to signify life.
In Eneolite Karabakh tribes established cultural and economic
links with the South Azerbaijan and Mesopotamia. It can be proved by
similarity o f ceram ics and jew elry found in Karabakh sites dating from
Eneolite and in M esopotamian Ubaid site. Cultural and economic links
between the two ancient cultural centres had a positive impact on the
development o f an early farming culture in the South Caucasus.
The Eneolith eartehware crockery and work tools.
K A R A B A K H
158
159
KARABAKH IN THE BRONZE AGE
with foundations made o f river stone and walls made o f raw bricks. Defensive walls were erected around some o f the settlements (Garakopektepe).
Houses were heated by special devices shaped in the form o f
horseshoe or bull's head, made o f special clay and placed in the centre or
in the comers o f houses.
In the Early Bronze Age changes occurred in the farming and cattle
breeding techniques o f Karabakh tribes. N ew implements were used in
farming. Hoes were replaced with wooden ploughs, leading to
cultivation o f larger areas and the productivity o f farming increased
resulting in better living conditions.
Early Bronze Age.
n Karabakh, one o f the most ancient metal working centres in the
world, metal working technology changed signifıcantly 4,000 years
BC.
Craftsmen found a new metal, with higher quality than copper, bronze. Adding antimony, arsenic, nickel and other substances, they
increased hardness and reliability o f bronze. The Bronze Age started in the
second half o f the 4lhmillennia BC and ended in the late 2ndmillennia BC
Productive forces and social relations of production experienced
significant changes during this period with various sectors o f economy
developed intensively.
In Karabakh, one o f the main centres of ancient metallurgy of
Azerbaijan, the Bronze Age had several stages featuring different
consecutive highly developed cultures.
The fırst stage o f the Bronze Age o f Karabakh lasted from 3,500 to
the last centuries o f 3,000 BC Kura-Araks archaeological culture dates
from thisperiod.
The second stage o f the Bronze Age (Middle Bronze) lasted
between the 23rdand 14thcenturies BC. Early urban culture dates from the
Middle Bronze in Karabakh.
The Khojali culture emerged in Karabakh in the last stage of the
BronzeAge (13-7 centuriesBC).
Karabakh was one o f the earliest centres o f the Kura-Araks culture.
The culture dated from the second half o f the 4lhmillennium and spread
far beyond Azerbaijan into Syria and Palestine. Obviously, Karabakh
tribes who reached the same level as Sumers played an important part in
the migration o f Kura-Araks culture. The founders and the bearers of the
culture spread to the south o f the Araks river. Cattle-breeding tribes of
Karabakh played a significant role in this process.
In the Early Bronze Age the ancient population o f Karabakh was
increasing at a high rate, which led to establishment o f many new
settlements. People settled in places best suited for farming and cattle
breeding. The settlements of Kura-Araks culture of Karabakh followed
architectural traditions o f Eneolite: living buildings were round or square,
/
K A R A B A K H
.s'
I
1
^J
The Early BronzeAge
earthenware hearthes
from Garakyopaktapa
and Gounashtapa.
Replaceable and bronze sickles were used to cut wheat while stone
and wooden threshing boards, graters (oblong, oval and cymbiform),
pestles and mortars - to separate grain. Grain was stored in wells and
largepots.
K A R A B A K H
160
Cattle breeding was as important for the economy o f Kura-Araks
tribes as farming. Cattle breeding tribes lived in plains and foothills and
practiced nomadic and pasture cattle breeding in Karabakh highlands
(Lachin, Kelbajar and so on) in alpine meadows.
Development o f horse breeding had a significant effect on the
development o f nomadic cattle raising. It was proved by cattle and horse
bones found in Garakopektepe (Fizuli district).
Cattle breeders became rich faster than farmers and owned large
pastures in the vicinity o f the Lesser Caucasus. Burial mounds of chiefs
o f rich cattle breeding tribes contained a large amount o f artifacts which
prove the existence o f property inequality and social disparity in tribes.
Uchtepe mounds in Mill Steppe demonstrate the luxury o f Karabakh
chiefs'burials.
In the Early Bronze Karabakh tribes were engaged in various crafts
(pottery, metal working, weaving, tanning, bone and stone carving).
When potter's wheel was invented, an intensive development of
pottery commenced. The quality and decoration o f crockery made
during Kura-Araks culture significantly improved. Fragments of black,
grey and red glazed ceramics bore pictographic om am ents o f symbolic
nature applied by means o f scratching, carving, stamping and modeling.
Crockery o f the period featured hemispherical handles and geometric omaments.
Plough farming
K A R A B A K H
161
The Early Bronze pottery
One o f the m ost im portant achievements of Karabakh tribes in the
Early Bronze A ge was m etalwork. Archeological findings o f Garakopektepe dating from the Early Bronze Age include items from all stages
ofmetalwork: sm elting pots, ladles, casting forms and hammer scale.
Golden jew elry found in Khankendi and Khachingchay burial
mounds proves that goldsm iths o f the Bronze Age were also rather
skillftıl.
In the Early Bronze Age some Karabakh settlements were
developing into craft centre, with craftsmanship tum ing into the most
importanteconomic activity.
In some econom ic activities stone and bone implements were used
along with the metal ones, and as a result, stonework and bonework
developed as independent crafts.
Metal-working tools and gear o f the early Bronze Age
K A R A B A K II
162
Weaving was among the most important crafts. Spindle tips
(mainly made o f bones) were found in some settlements. Mainly sheep
and goat wool were used for weaving.
The use o f skin o f domestic animals enabled the development o f
tannery.
In the Early Bronze Age cultural and economic links o f Karabakh
tribes extended.
Petroglyphs and pictographic symbols found in Azyurdu, Tahta,
Istisu, Zalha, Gelingaya, Chakhmag-gaya, Ayi-chyngylly sites located
upstream the Terterchay, Kelbajar district, are the most valuable sources
o f information about the culture o f ancient Karabakh inhabitants in the
Early Bronze Age.
Burials are o f high scientific value for the research o f the way o f
life of Karabakh tribes in the Early Bronze Age. There are many mound
burials in highlands and lowlands. Ancient inhabitants o f Karabakh
buried their dead in earthen graves and stone coffıns and then made
mounds o f various heights on the graves. Depending on the area, the
mounds were made o f sand, pebbles and stones, like in Khankendi, or
stones and earth, like in Uchtepe.
Evidences o f cremation were found in Khankendi, Khachincay
(JVo4 and Ne5) and Borsunlu (JVbl2) mounds. Ochre was also discovered
in the mounds.
Karabakh burial mounds have a specifıc feature: an entrance to the
crypt. Burials found in these sites are identical, as ancient Karabakh
inhabitants shared a common geographic area and followed the same
economic and cultural traditions.
Chiefs, commanders, pagan priests and rich people were buried
with many munitions found in the graves.
In the Early Bronze Age perception and beliefs o f people changed.
The structure o f burial mounds and burial procedures (cremation,
collective burials, domestic items in the graves) testifıes to their beliefin
hereafter.
Burial traditions revealed in Khankendi, Khachincay, Borsunlu
and Uchtepe mounds o f Karabakh region can also be found in a larger
area, to Sheki, including the Injechay, Ganjachay and Shamhorchay
river basins. It proves that the tribes which inhabited these areas in the
K
\ R A B A K 11
163
Early Bronze Age were Turkic tribes o f similar origins.
Intensive development o f productive forces in Karabakh in the
Bronze Age resulted in the developm ent o f all economic activities, in
particular, metalwork and pottery. Such development, in its tum,
accelerated evolution in the M iddle Bronze Age. Trade links between
Karabakh and Nakhchivan, West Asia and Middle East countries
extended, city-like centres emerged. In the 23rd-l 5* centuries BC smaller
Karabakh tribes joined around the centres in large tribal unions. It is
proved by archaeological research conducted in the Bronze Age
settlements in Uzerliktepe, Gektepe, Chinartepe, Garakopektepe,
Guneshtepe, Hantepe, Uzuntepe, meynetepe, Shomulutepe, Kultepe,
Nergiztepe, Agtepe, Tohmagtepe, Beyuktepe, Duyu Tepesi, Gertepe,
Chaggalitepe and so on.
Middle Bronze Age
Tribes, more powerful from economic and military point o f view,
extended their territories, in order to gain trophies and wealth they
attacked neighbouring tribes. Clashes between the tribes resulted in the
construction o f defensive walls around some o f the cultural and
economic centres.
Archaeological researches were conducted in the centres o f tribe
unions surrounded by defensive walls dating from the Middle Bronze
Age in Karabakh, with rich scientific material collected.
Uzerliktepe, an ancient city centre, was fortifıed by towers and
walls made o f grizzle. Garakopektepe, another ancient city centre, was
surrounded by high defensive walls built with large rocks and river
stones.
The foundation o f Garakopektepe was built with large rocks, with
the space betweenthe walls fılled with river stones.
Uzerliktepe located in the westem part o f present Agdam was one
o f the most ancient cities of Karabakh. Ancient castle Uzerliktepe was
built according to an architectural layout and was divided into two parts.
K A R A B A K H
164
Naringala, one o f the two parts, was surrounded by a defensive
wall made o f grizzle. Public buildings o f tribal union and houses o f ric h
tribe members were located there. Poor people lived outside the castle.
Excavations revealed the remains o f the houses made of wood and clay
mortar which probably belonged to poor tribe members.
They used wood and clay plaster mortar to build their houses. T he
floor was covered with clay mortar.
K A R A B A K H
165
fıgurines were discovered, which proves that various crafts emerged in
ancient Karabakh in 3rdand 2ndmillennia BC.
Thick castle walls and buttresses demonstrate that the architecture
of ancient Karabakh in Middle Bronze A ge was under the influence of
WestAsia.
Many specific features o f the M iddle Bronze Age architecture of
Karabakh were used in constmction o f cities and castles in Nakhchivan
and West Asia. These similarities testify to the existence o f cultural and
economic links between the ancient city centres o f Karabakh and castles
ofNakhchivan and West Asia.
Farming, cattle breeding, gardening and viticulture were
developing in the M iddle Bronze Age in Karabakh.
Use o f the plough, improvements to scythes and threshing
machines (thresh boards, graters, sickles and so on) stimulated an
intensive development o f farming.
Farmers grew species o f wheat such as Triticum Sativum L and
Triticum dumm Dest, non-barbate species o f barley Hordeum laguneuli-
The defensive walls Garakepektepe o f the middle bronze
Stone bonefires and domestic pits could be found inside the
houses. The remains o f bumt grains were discovered in the bonefires. A
clay women statuette and various household goods were found in one o f
thehouses.
Many fiagments of grey, black and red clay crockery used for
various domestic purposes were discovered here. Monochromic ceramics
and well polished miniature black and grey vessels were skillfully made.
In Uzerliktepe and Garakepektepe, Middle Bronze Age settlements
non-decorated and painted vessels with grey and black polish, carved or
printed omaments, tips o f spindles, beads, various stony implements, clay
Excavations. Uzerliktepe settlement.
K A R A B A K H
K A R A B A K H
166
formi Bosh. Grain was stored in speeial pits and large pots.
This period also marked the emergence o f viticulture.
Osteologic remains confırm the existence o f cattle breeding.
In Uzerliktepe city centre in Middle Bronze Age various crafts
were developed: pottery, metalwork, weaving, stonework and bone
carving. Well painted and decorated ceramics, as well as grey and black
polished stamped vessels were made.
Ancient Karabakh tribes o f settled farmers, cattle breeders and
especially craftsmen were familiar with the culture o f West Asia and
Near East, due to the existing links, and borrowed a lot from it, they
played an important role in formation ofearly urban culture in the South
Caucasus.
Tribal unions o f Karabakh reached the level o f early state
formations in the Middle Bronze Age, they established cultural and
economic links with various regions o f the South Caucasus, West Asia
andNearEast.
Garakyopaktapa. Stone statue, clay fıgures.
Uzerliktepe. Middle Bronze Age artefacts.
K A R A B A K H
K A R A B A K H
168
169
The closest relations were m aintained with the areas on the lefit
bank o f the Araks, especially with ancient Nakhchivan. Connections o f
Mill-Karabakh craft centres and Nakhchivan can be traced in the pottery
o f the two cultural centres. The mutual links between the two regions
resulted in production ofhigh quality pottery and ceramics.
Burials o f the Middle Bronze A ge o f Karabakh (mounds o f
Borsunlu, Karabulag necropolis) contain interesting information both
about the religion o f ancient inhabitants and specifıc features o f pottery
oftheperiod.
The specifıcs o f the Middle Bronze Age o f Karabakh deserves
special attention. Several independent pottery centres in the Terterchay,
Gargarchay, Guruchay and Kendelenchay river basins developed in
close cooperation with each other and Nakhchivan pottery centres.
Thus, painted crockery, specific to Nakhichevan urban culture, can
also be found in the Middle Bronze site in the Guruchay and Kendelenchay river basins.
Due to cultural and economic links the production o f painted
crockery spread to the Middle Bronze settlements o f Gargarchay,
Guruchay and Kendelenchay river basins, along the Araks river. Grey
and black polished crockery, especially decorated items, typical for
Karabakh sites, were also wide spread in Nakhchivan. Ancient
Karabakh craftsmen maintained cultural and economic relations not
only with the neighbouring areas but also with the centres o f West Asia
and Near East.
In the Karabakh settlements o f the Middle Bronze Age the following bronze items were found: dagger, awl, earrings, bracelet and so on.
Some o f the implements and weapons o f the Middle Bronze Age
(mills, mortars, pestles, replaceable sickle teeth, tips o f maces and stony
threshing boards) were made o f stone.
In the M iddle Bronze Age, weaving was well developed in
Karabakh. The high level o f the craft was proved by spindle tips, bone
combs and bone parts o f weaver's looms found in the settlements.
Intensive development o f farming, cattle breeding and crafts in
Karabakh in the M iddle Bronze Age resulted in signifıcant changes in
social, economic and community relations. In their tum, the changes
resulted in property inequality, social disparity and formation o f a class
society.
Garabagh. Paitıted ceramics o f the Middle Bronze Era.
KARABAKH IN THE LATE BRONZE
AND EARLYIRON AGE
he 4-th-5th centuries BC signalled a new period o f evolution in
social, economic and cultural stmcture o f ancient Karabakh tribes.
Hojali culture with the centre in Khojali spread in Karabakh in the
Late Bronze and Early Iron A g e .
Historic and cultural data about the Late Bronze and Early Iron Age
in Karabakh comes from settlements and burials that refer to Hojali
culture.
An archaeological research that provided valuable scientifıc
material was conducted in the following Khojali sites: Uchtepe
(Agjabedi); Rasultepe, Namazlitepe (Agdam, Hindiristan village);
Saryjali-tayi tepe (Agdam district, outskirts o f Chemenh); Beyuktepe,
Bashirtepe (Agdam); Su-Tepesi, Janavar-Tepesi (Agjabedi, Gaynag
village); Binnagtepe (Agjabedi district, Poladli village); Tomagtepe
(Terter); Gertepe (Agdam, Gektepe village); Shortepe (Barda, Shatirli
village); Garatepe (Agdam, Shihbabali village); M isir-Gishlagi
(Agdam, Papravend village); Zergertepe and Shekerjiktepe (the
Guruchay and Kendelenchay river plains).
r
K A R A B A K H
K A R A B A K H
170
171
Burial sites o f Khojali eulture were studied: stone graves o f
Shushakend, burial mounds o f Dovshanli (Dovshanli village),
Balligaya-Syrhavend (Syrhavend village), Ahmahi (Ahmahi village) and
Karabulagnecropolis (inthe Guruchay andKendelenchay riverplains).
Many bronze items were found in Khojali burials: pole-axes,
daggers and swords, pitchfork, horse hamess, arrow-heads and spearheads, belts, jew elry (bracelets, rings, earrings, fıgurines o f birds, agate,
glass and enamel beads) as well as various ceramic fragments.
Khojali culture impacted the formation and development of local
Gedabek, Ganja and Shamkir cultures.
Various samples of black and polished crockery (jugs, pots, bowls
and so on) specific for Karabakh Khojali culture were made at the
potter's wheel, covered with geometric pattems and white enamel.
The social, political and religious life o f the tribes which
established Khojali culture was studied in details during archaeological
excavations o f the following burial mounds: Hojali (2 - 6, 8, 10-15, 22,
3 1 ,1 9 ,2 1 ,2 7 ,2 8 ,2 9 ,3 2 ), Beyismarov (1 ,2 ,5 ,7 ,1 4 ,1 6 ,2 ,4 ,1 8 ,1 2 ,1 7 ,
1 9 ,1 5 ,8 5 ,2 ,4 ,5 ,6 , 7 ,1 0 - 1 7 ,1 9 ,8 ,9 ,5 ) , Ilisu necropolis, stone graves
Dashli chel, Gulabli sites and Sarichoban mound.
The design o f Late Bronze and Early Iron Age burials in the
Gargarchay and Terterchay river basins depended on the area: sandy and
earthen mounds with stone flags were found in mountains and at
foothills, while earthen mounds could be found in plains. In highlands
(Shusha, Gulabli, Ahmahi, Dovshanli, Demgolu, Gulyatag and main
Hojali sites) stone coffins prevailed. Walls of earthen coffins under the
mounds were plastered with sheetrock solution.
Building mounds on the graves is specifıc to ancient Turkic ethnic
groups. The word “mound” (”kurgan”) is o f Turkic origin, and means “to
build”, “to constm ct”. the existence o f mounds on the graves in
Azerbaijan, in particular in Karabakh, is a vivid evidence that ancient
dwellers here had Turkic origins.
Geographically, Karabakh plays an important part in the
distribution o f burial mounds. It was Karabakh were the most ancient
burial mounds o f the Caucasus dated from the 4,h and 3rd millennia BC
were built. Since the 3rı' millennia BC ancient Turkic tribes o f Karabakh,
due to the development of pasture cattle breeding, occupied mountain
areas, especially alpine meadows of the Smaller Caucasus, and built
seasonal cam ps in rich pastures. In the 2nd and 1s' millennia BC more and
more people preferred the settled life style.
In the South Caucasus, Karabakh provides the best conditions for
settled farming and cattle breeding. In the 2ndand 1sl millennia b.c. Turkic
cattle breeding tribes o f Karabakh occupied main alpine meadows o f the
South Caucasus.
In the territory o f present Armenia there are more burial mounds o f
ancient Karabakh cattle breeding tribes o f Turkic origin.
Bronze belts from Khodjaly.
K A R A B A K H
K A R A B A K H
172
173
Most o f burials beside the Goycha lake and in the vicinity, as well
as in the entire Armenia, date from the 2nd and l st millennia b.c.; their
archaeological material refers to early urban culture o f Uzerliktepe and
Khojali culture o f Karabakh.
However, Armenian researchers forge facts and refer to ancient
Karabakh culture as to "Sevan-Uzerliktepe culture". Thus, attempts are
made to claim Armenian origins o f Karabakh culture.
In the Late Bronze and Early Iron Age the population o f Karabakh
was mainly occupied with settled farming and cattle breeding. At the
same time, groups o f craftsmen and merchants appeared in some cultural
centres.
Wide application o f irrigation technologies improved the
productivity o f all economic activities and satisfıed the requirements o f
the people.
Uchoglan, Guttepe, Velibeytepeleri, Chinartepe, Garatepe and
other villages were located beside water sources for the very reason o f
intensive development o f irrigation.
Irrigation emerged in Karabakh in Eneolite period (Chalagantepe)
and developed in the Bronze Age, especially at the last stage.
In the Late Bronze Age the development o f metalwork improved
the quality o f agricultural implements. During this period bronze sickles
were used along with the siliceous and obsidian ones which increased the
effectiveness o f mowing. Bulls and horses were used for threshing by
means of stone and wooden threshing boards.
Mills and graters were used for grain processing, bread was baked
in ceramic ovens (in Uchtepe and Garatepe).
Cattle breeding played a leading part in economy, semi-nomadic
cattle breeding fully developed. Pasture cattle breeding appeared in the
late 3rd millennium BC and intensively developed in the early 2,ui
millennium BC tum ing into an activity independent from farming. This
secondary social division o f labour deepened in the Late Bronze Age. As
the amount o f cattle increased signifıcantly, cattle breeding tribes got
rich, property inequality developed and later tumed into more intensive
evolution o f class society. Horse breeding played an important part in the
development o f cattle breeding.
In the Late Bronze - Early Iron Age cattle breeding in Karabakh
tumed into an important, even leading economic activity.
Osteologic rem ains found on the sites included bones o f cattle,
horses and camels which signifıes that cattle breeding was one of the
principal occupations o f the people.
Bones o f cattle and horses were discovered in the mounds Khojali,
Dovshanli, Borsunlu, Beyismarov, Sarichoban, villages Uchtepe and
Garatepe; a skeleton o f camel was found in Garatepe mounds.
Many bones and skeletons o f horses were found in mounds
Dovshanli, Borsunly (8 specimens), Beyismarov (6 specimens) and
Sarichoban (16 specimens).
Karabakh is one o f the earliest and most important centres o f horse
breeding in the Caucasus. Karabakh horses were also popular in the
neighbouring areas.
In ancient Karabakh there was a special breed o f horses used both
as draught and saddle horses. Skeletons and rich hamess found in burials
o f rich people testifıes to their belief in hereafter. Horses were also used
forsacrifıce.
Horses used for economic, domestic and military purposes
(draught-horses and saddle-horses) were also worshipped as totems.
At the times o f pasture cattle breeding horses were used both for
riding and handling o f goods during resettlement. Formation and
development o f camel breeding in Karabakh allowed the establishment
K A R A B A K H
K A R A B A K H
174
175
and development o f trade relations between this ancient cultural centre
and other countries.
Two camel skeletons found in Karabulag necropolis (mound 5)
demonstrate that in the Late Bronze Age camel breeding was developed
in Karabakh and that cultural and economic relations were established
with the countries o f Central Asia.
Gardening and viticulture in the Late Bronze— Early Iron Age
developed into an independent economic activity. Almonds found in
Beyismarov mound and the remains o f grapes and wine found in
Borsunlu mound prove it.
Goods o f the Late Bronze Age demonstrate that crafts were
numerous and well developed in Karabakh at the time. The variety and
the high quality o f the goods testify the success o f metalwork, pottery,
weaving, stone work andbone carving.
The high level o f metal work is connected with Mehmandag
deposits o f complex copper ore and Lachin natural resources (Deve
Boynu).
Weapons (pole-axes, tridents, swords, daggers, spear and arrowheads and so on), ammunition (armour and shields), horse hamess (bits
and bridles), jew elry (bracelets, necklaces, earrings, Rings, beads and so
on), implements (flat axes, knives, chisels, awls and needles) found in
Karabakh sites dating from the Late Bronze Age demonstrate the
diversity o f metalwork in the region.
Metal items o f Khojali culture play an important part in the history
of ancient m etalwork due to their high quality design.
The discovered iron and high quality implements and weapons
were made o f it.lt stim ulated further development o f both economy and
culture.
Garabagh. Borsunlu burial mounds.
Garabagh. Bronze Age jewellery.
The variety o f crockery of the Late Bronze and Early Iron deserves
special attention. Ceramics o f the period mainly made on the potter's
wheel was symmetrical, well decorated and had special clay composition.
Crockery (jugs, pots, jars, carafes, buckets, bowls, plates, braziers
and so on) were m ade in special model with the use o f mushroom juts,
scratching, stamping and carving technologies. The crockery was
covered with web-like, herring-bone, wavy pattems and omamented
with horizontal and vertical dotted lines.
In the Late Bronze - Early Iron Age such technologies as tuming,
glazing, polishing, carving, drilling and coining improved. A fıne design
stone bowl and a cup were found in Khojali.
Numerous items made o f bone were discovered in burial mounds
Hojali, Borsunlu, Beyismarov and Sarichoban.
The following items found in Borsunlu, Beyismarov and
Sarichoban burial mounds are beautiful and rare samples o f arts and
crafts of ancient Karabakh craftsmen: hamess decorated with images of
people, hoops carved with shamrock (lotus) with coins, cylinders with
scratched and carved omaments.
K A R A B A K H
K A R A B A K H
176
177
Weaving was also developed in Karabakh o f the Late Bronze Early Iron Age. Wool and fıber o f sheep and goats were used for weaving.
Traces o f fabric on many bronze items, the remains o f woolen fabric and
bast found in Borsunlu and Sarichoban burial mounds give a clear
picture o f weaving o f the time.
In the Late Bronze - Early Iron Age exchange between Karabakh
tribes, neighbouring tribes and centres o f West Asia extended
signifıcantly. Tin, daggers, golden stamps with em bossed images of
animals were imported to Karabakh from West Asia. Stamps found in
Karabakh (Dovshanli) are identical to the stamps o f Tepe-Sialk (Iran).
Karabakh tribes maintained relations with Babylon and Assyria.
Beads discovered ın Khojali bore the name ofthe Assyrian kings - Adadnirari, written in cuneiform. The maturity o f metalwork in Karabakh
during this period is evident from beads, shields, tiger headed items found
in Khojali burial mounds (mounds 1,11, 14, 18,20, 120), cylinder stamp
and beads discovered in Dovshanli; golden buckle, shields with ivory
engravings, bronze buttons, nails and pins covered with thin golden layer
and various golden items found in the large burial in Borsunlu.
Enamel and glass beads discovered in Khojali, Borsunlu,
Beyismarov and Dovshanli prove that there was a close exchange
between Karabakh, on one side, and Egypt, Mesopotamia, Syria,
Palestine and Phoenicia, on the other.
Ivory items partially engraved with enamel, mother-of-pearl,
bronze and gold found in Akmahi, Kerkijahan, Borsunlu, Beyismarov,
Karabulag and Sarichoban are rare pieces o f art.
Items made o f mother-of-pearl were imported to Karabakh from
the regions o f the Red Sea, Arab Sea, M editerranean, Indian Ocean and
Persian Gulf. These mother-of-pearl shells were used as jewelry and
ancient monetary units.
Tin imported to Karabakh from Indochina, Malaysia, England and
Spain stimulated new achievements in metalwork. Saddle horses and
draught horses played an important role in establishment and
development o f cultural and economic links. Karabakh horses were also
used for trade exchange.
Property inequality deepened in Karabakh during the Late Bronze - Early Iron Age. Rich and poor com m unity groups formed into
independent classes. Rich families, some tribe chiefs and commanders
stood out in the comm unity and formed the nobility.
Poor tribes, politically and economically weak, joined large and
strong tribes. Social disparity, property and class inequality in Karabakh
could be traced in Garatepe, burial mounds Akmahi, Borsunlu,
Beyismarov, Khojali, Dovshanli, Sarichoban and other sites.
Burial chamber. Sarichoban burial mound
Slaves, servants and many horses found in large graves and burials
o f rich people suggest the social disparity.
In Borsunlu grave crypt (25.6 sq.m.; 32x8x4 m) a tribe chief was
buried on wooden deathbed decorated with bronze and golden shields.
The grave contained nine slaves and eight horses.
The crypt also contained implements, bronze weapons, marble
mace - symbol o f power; fragments o f ceramics, various rich samples o f
jewelry, ivory, mother-of-pearl and precious stones.
In Ahmahi crypt, the buried chief was dolichocephalous, while a
slave sitting beside him was brachycephalic.
K A R A B A K H
178
K A R A B A K H
179
Turkic origin and accounting for the majority o f population. In
Karabakh, in the l sl m illennia BC the tribes grouped in strong unions,
forming early states. Turkic tribal unions o f Karabakh and neighbouring
areas gained economic and political power in the South Caucasus; in the
4th century BC they united and formed an ancient Azerbaijani state
Albania, in order to resist regular raids o f Iranian Achaemenids and
maintain the integrity o f their land. Thus, Karabakh played a crucial role
in the ancient history ofAzerbaijani statehood.
Glazed earthenware crockery and a cuneiform
bead brought in from Assyria.
Mounds were built using the slaves' labour. These were numerous
slaves who built mounds Sultanbud (25 m high), Borsunlu and
Sarichoban (where 200 wooden timbers were installed). Collisions
between large tribes resulted in devastation, robberies and fıres occurred
in villages (Garatepe village).
Inequality revealed from the sites o f Bronze - Early Iron Age
resulted in the development o f patriarchal relations, formation of
primitive military science, formation and further development of
property and social disparity, led to the collapse o f primitive communal
system.
In the middle o f the l sl millennium BC large tribal units became
stronger economically and politically, occupied certain territories, lived
around castles and established a state formation similar to Ancient
Mesopotamia.
At the time, gerger (kenger) or gargar (according to Strabo)
inhabited Karabakh and neighbouring Kura-Araks lowland, being of
K A R A B A K 11
180
B ib liography
1. Azerbaijan Soviet Encyclopedia, Vol. 5. Baku, 1979. Published
inAzebaijani
2. The History ofA zerbaijan. Baku, 1994. PublishedinA zebaijani
3. Q. Jaffarov. In the Quruchay Canyon. Baku, 1990. Published in
Azebaijani
4. Q. Jaffarov. First Inhabitants of Azerbaijan. Baku, 2004.
Published in Azebaijani
5. A.Q.Jaffarov. Azerbaijan in the late 4th - early lst millennium
B.C. (based on the materials from the Gargarchay and Terterchay
R iverB asinofG arabagh).B aku, 2000. Published inAzebaijani
6. G.F.Jafarov Connections between Azerbaijan and the West
Asian countries. Baku, 1984. Published in Russian
7. G.F.Jafarov Ancient Relations Between Azeri Tribes and the
Middle East Countries. Baku, 1986. Published in Russian
8. V.H.Aliyev. The Culture o f Bronze Age Painted Crockery in
Azerbaijan. Baku, 1977. Published in Azebaijani
9. M.A. Huseinova. Ceramics o f the East Caucasus o f the Late
Bronze and Early Iron Ages. Baku, 1989. Published in Russian
10.M.M. Husseinov. Ancient Paleolite ofAzerbaijan. Baku, 1985.
Published in Russian
11.
M.M. Husseinov. The Distant Stone Age. Baku, 1973.
Published in Azebaijani
12. M.M. Husseinov. Azerbaijan Archaeology. The Stone Age.
Baku, 1976. PublishedinAzebaijani
13. M .M . H usseinov, Q .S .Ism ayilov, I.M .G uliyev. The
Archeological Sites o f Azerbaijan. Baku, 1981. Published in
Azebaijani
14. Q.S.Ismayilov. Traces o f Ancient Culture in the Guruchay and
Kondelenchay RiverValley. Baku, 1981. PublishedinAzebaijani
1 5 .1.G. Narimanov. The Culture o f the Most Ancient Farmers and
Cattle Breeders ofAzerbaijan. Baku, 1987. Published in Russian
lll ü s tu r a s iy a l a r
Ç iz im le r
H jıjır o c m p a tju u
I llu s tr a tio r ıs
K A R A B A K H
183
Qədim Qarabag
Ş əm kir
G e n cə
Göyçay
Goranbo^
Yevlax
G öygöl
D aşkesən
A0
ç,ap*
A ğcabədi
'K e lb ə c ə r
Xocalı
X ankəndi
X ocavend
Z*Füzuli
npruı>3
L
Qarahulaq
Meynmpa
Q ubadlı
—^ Z o n g ilan
O x
Q
fi
(
h
- daş qutu qəbir
- mağaralar
- şəhərlər
- nekropol
- yaşayış yeri
K—K - qayaüstü təsvirlər
A - kurqanlar
K A R A B A K H
185
Kadim Karabağ
^
O ğuz
.
wC
f
J G əbəlo
r
/ ___ ^
f lp e B H M M
K a p a ö a x
lile M K n p
G öyçay
MnHrflHeBnp.
fflHA>Ka
İsm ayıllı
reMHaiı
HcM annnbi
A rflauj
G oronboj
Y evlah
G öygöl
Yflwap
flaujKeceH
Daşkesen
KwpfleMnp'
BopcyH/ıy
Üçtcpt
A ğcebedi
’K elbecer
ı6nfl>Kaf
'Jr/pnyxmene
Xoflwanbt
Tahtayeri
-
McTncy
Hocalı
I
Taxma
H ankendi
H ocavend
XaHKƏHflM
L
ieü/ıaraj
XaA^KƏBeHflA
Karabulak
Mcynetepe
OM3ynn^v ra
JlanbiH
13(i£3nprmne I ___ I
Mt
Güneftepv
Karakopektepe
K ubadlı
ry6afl/ibi
Cebrayıl
A>Ka6paıiJib
3flHmnaH
□ 1 - anıt m ezar
ft
)
- m ağaralar
- şehirler
ih J
- nekropol
m
- yaşam m erkezi
'k—ıi - k ay a üzeri resim ler
A
- höyük
□1
- KaMeHHMH rp o6
ft
- neıuepbi
O
-ropoAa
- HeKpononb
mm
- MeCTa 5KHTeJIbCTBa
- HacKajibHbie pncyHKH
▲
- KypraHbi
K A R A B A K H
K A R A B A K H
186
187
Ancient Garabagh
S h am k ir
M in g a c h e v ir.
Ismailli
A ghdashı
Y evlaf
G o ygol,
Borsounlu
K urdam ır
.Şaıhhelitayi tepasi
K a lb a jar
rUzarliktBpa
K hoialv
Imishli
'K h a n k a n d i'
K h o ja v a n d
kS h u s h a
Fuzuli
L achin
Zargartapa
L
Garabulag
Meynalapa
Khanlapa
Uzuntapa
Taghlar |
Kultapa
G u b a d li
J a b ra y il
Azıx mağarası. Daş əmək alətləri
□
- stone cist
ft
- caves
- rock drawings
A
- burial m ounds
Azık mağarası. Taş emek aletleri
Flemepa Ä3bix. KaMeHHbie opydun mpyda
Çjj - cities
K
- necropolis
'mm - inhabited localities
Azıkh Cave. Stone working tools
K A R A B A K H
188
Azıx mağarası. Qədim aşel əmək alətləri
K A R A B A K H
189
Azıx mağarası. Daş əmək alətləri
Azık mağarası. Antik eşel emek aletleri
Azık mağarası. Taş emek aletleri
IJeıifepa A3bix. O pydm mpyda
PaHHeamenbCKoao rıepuoda
Ileufepa Asbix. KaMeHHbie opydun mpyda
TheAzykh cave. Ancient Ashel implements
The Azykh cave. Stone tools
K A R A B A K H
190
Azıx mağarası. Mustye mədərıiyyəti
daş əmək alətləri
K A R A B A K H
191
Tağlar mağarası. Mustye mədəniyyəti.
Daş əmək alətləri
Tağlar mağarası. Mustye kültürü. Taş əmək aletleri
Azık mağarası. Mustye kültürü. Taş əmək aletleri
fleujepa A3bix. KaMenHbie opydm
mpyda nepuoda Mycmbe
The Azykh cave. Moustierian stone tools
Tleu\epa Tazjıap. KaMeHHbie
opydun mpyda nepuoda Mycmbe
The Taghlar cave. Moustierian stone tools
K A R A B A K H
192
Qaraköpəktəpə yaşayış yerirıin ilk
tunc dövrü keramika məmulatı
K A R A B A K H
193
Qaraköpəktəpə ilk tunc dövrü keramikası
Karaköpəktəpənin yaşam merkezi
ilk tunç devri keramika məmulatı
Karaköpəktəpə ilk tunc devri seramikası
KepaMUKa nepuoda Pauneü
Epou3bi U3 rapaKeneKmene
KepaMum nepuoda Panneü
EpoH3bi U3 rapaKeneKmene
Early Bronze Age earthenware
found in Garakyopaktapa
Early Bronze Age earthenware
found in Garakopaktapa
K A R A B A K H
K A R A B A K H
195
194
Qaraköpəktəpə yaşayış yeri. Metalişləmə
alətləri və məmulatları
Karaköpektepe yaşam merkezi. Metalişleme
aletleri ve memulatları
H a c e jıe n H b iü n y n x m r a p a K e n e K m e n e .
O p y d m u m d e j ıu n MemajuıoöpaöomKU
Garakopaktapa settlement.
Metal-working tools and gear
Qarabağ. Günəştəpə daş, gil, sümük
məmulatları
Karabağ. Güneştepe daş, kil, sümük
məmulatları
Kapaöax. H3dejım
U3
H a ü d e H H b ie
znunbi u Kocmu,
e rwuemmene
kümhm
,
Garabagh. Stone, earthenware and bone
utensils found in Guneshtapa
K A R A B A K H
196
K A R A B A K H
197
Qaraköpəktəpə sümük məmulatları
Karaköpektepe kemik ürünleri
M3ÖejıuR U3 Kocmu, u
aüdeuHbie e rapaKeneKmene
Bone tools found in Garakopaktapa
Günəştəpə g il ocaq qurğuları
Güneştepe kil ocaq ürünleri
DıuHHHbiü onae U3 rtoneuımene
Earthenware hearth found in Guneshtapa
K A R A B A K H
198
c
II-III - təbəqə
ı W
>
m
I - təbəqə
III qrup
II qrup
I qrup
OW
O
ü
(
r:
m
a
m
(:S r)
Qarabağ. Orta tunc dövrü boyalı qabları
0
(
f
p
Karabağ. Orta tunç devri boya kupaları
Üzərliktəpə keramika məmulatları
Üzerliktepe seramik ürünleri
Y3epjıuKmene KepaMunecKue U3dejım
Uzerliktepe ceramics
Kapaöax. Pacnucnan KepaMum
Cpedneü EpoH3bi
Garabagh. Middle Bronze Age crockery
K A R A B A K H
201
jJ
200
K A R A B A K H
Qarabağ. Son tunc dövrü keramika məmulatı
Qarabağ. Tunc dövrü silahları
Karabağ. Son tunç devri seramik ürünleri
Karabağ. Tunç devri silahları
Kapaöax. KepaMunecKue
mdejıux nepuoda 17o3dHeü EpoH3bi
Garabagh. Late Bronze Age pottery
Kapaöax. Opyətcun EpoH3oeozo nepuoda
Garabagh. Bronze Age hardware
MÜNDƏRİCAT
İÇİNDEKİLER
OrJlABHEHHE
CONTENTS
Q Ə D İM Q A R A B A G
Ön söz........................................................................................................................................................... 7
G iriş ................................................................................................................................................................ 8
Q arab ağ ın qəd im ta rix şü n aslığ ı..........................................................................................................10
Q a ra b a ğ d aş d ö v rü n d ə - Q u ru ç a y m əd ən iy y əti.............................................................................16
Q a ra b a ğ eneolit d ö v rü n d ə .................................................................................................................. 24
Q a ra b a ğ tunc d ö vründə
İlk tu n c d ö v rü ............................................................................................................................................27
O rta tunc d ö v rü .........................................................................................................................................33
Q a ra b a ğ son tu n c və ilk d ə m ir d ö v rü n d ə....................................................................................... 40
İstifad ə o lun m u ş əd ə b iy y a t................................................................................................................. 50
KADİM KARABAG
Ö nsöz.............................................................................................................................................................53
G iriş...............................................................................................................................................................54
Karabağ'ın taş devrinde-K uruçay m edeniyeti.................................................................................... 61
Eneolit devrinde K arabağ........................................................................................................................ 68
Karabağ tunç devri.................................................................................................................................... 71
O rta tunç devri............................................................................................................................................ 76
Son tunç ve ilk dem ir devrinde K arabağ............................................................................................. 82
İstifade edilmiş edebiyyat........................................................................................................................ 92
APEBHHH KAPABAX
npexiHCJioBHe............................................................................................................................................... 95
BBeyjeıme......................................................................................................................................................96
McTopnorpacJ)Mfl apeBHero K apaöaxa................................................................................................... 98
Kapaöax b KaMCHHOM BeKe - KyıibTypa Fypy-'iajı........................................................................103
Kapaöax b ıııoxy r)Heo;iHTa................................................................................................................112
Kapaöax b ıııoxy 6poH3bi naTajıo m o xn pamıeH Gpoınw........................................................ 115
ANCIENT KARABAKH
Introduction.............................................................................................................................................142
Ancient history o f K arabakh............................................................................................................. 143
Karabakh in stone age:
Gurııchay culture...................................................................................................................................148
Karabakh during eneolite................................................................................................................... 155
Karabakh in tlıc bronze age
Early bronzc age.................................................................................................................................... 158
M iddle bronze ag e.................................................................................................................................163
Karabakh in the late bronzc
A nd early iron a g e ................................................................................................................................ 169
B ibliograplıies........................................................................................................................................ 1^
Vali Aliyev
Qarabağ
Karabağ
Kapaöax
Karabakh