2012 UKY Kooperatifler - Gümrük ve Ticaret Bakanlığı

T.C. GÜMRÜK VE TĠCARET BAKANLIĞI
KOOPERATİFÇİLİK VE 2012
ULUSLARARASI KOOPERATİFLER YILI
30/01/2012
ANKARA
EKONOMĠK ANALĠZ VE DEĞERLENDĠRME DAĠRESĠ
YAYIN NO: 96
İçindekiler
1. KOOPERATİFÇİLİK NEDİR?........................................................................................... 1
2.
DÜNYADAN BAŞARILI KOOPERATİFÇİLİK ÖRNEKLERİ ................................................... 4
3.
TÜRKİYE’DE KOOPERATİFÇİLİK .................................................................................. 11
3.1. Genel Bilgiler ............................................................................................................ 11
3.2. Türkiye’de Kooperatif Türleri .................................................................................... 15
4.
GELİŞMİŞ ÜLKE ÖRNEKLERİNE KIYASLA ÜLKEMİZ KOOPERATİFÇİLİĞİNİN SORUNLARI 19
5. BAKANLIĞIMIZIN KOOPERATİFÇİLİĞE İLİŞKİN GÖREVLERİ VE ÜLKEMİZDE
KOOPERATİFÇİLİĞİN SORUNLARINININ ÇÖZÜMÜ İÇİN YÜRÜTTÜĞÜ FAALİYETLER ............ 22
5.1. Bakanlığımızın Kooperatifçiliğe İlişkin Görevleri ........................................................ 22
5.2. Ülkemizde Kooperatifçiliğin Sorunlarının Çözümü İçin Bakanlığımızca Yürütülen
Faaliyetler ...................................................................................................................... 23
5.2.1. Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi ............................................................ 23
5.2.2. Kooperatif Bilgi ve Denetim Sistemi Projesi ..................................................... 25
5.2.3. Kooperatifleri Destekleme (KOOP-DES) Programı ............................................ 25
6. “2012 ULUSLARARASI KOOPERATİFLER YILI” VE BAKANLIĞIMIZCA YAPILACAK
ÇALIŞMALAR ................................................................................................................... 26
6.1. 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı ........................................................................... 26
6.2. Bakanlığımızca Yıl Kapsamında Yürütülecek Çalışmalar ............................................. 28
YÖNETİCİ ÖZETİ
Kooperatifçilik geniş anlamda ekonomik işbirliği şekli olup, ortak amaçlara ulaşmak
isteyen kişiler tarafından oluşturulan bir örgütlenme modelidir. Kooperatiflerin temsil
örgütü
Uluslararası
Kooperatifler
Birliği
(ICA),
kooperatifleri
aşağıdaki
gibi
tanımlamaktadır:
“Ortak ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını ve isteklerini karşılamak amacıyla
gönüllü olarak bir araya gelmiş kişilerin oluşturdukları özerk yapılarıyla ortak
olarak sahiplendikleri ve demokratik şekilde yönettikleri işletmelerdir.”
Günümüzde kooperatifler, yalnızca zayıf kesimlerin dayanışma kuruluşu olmaktan
çıkmış, ekonomik ve ticari hayatta kendine has artıları bulunan başarılı girişim örnekleri
haline gelmişlerdir. Dünyada kooperatifler, çok küçük işletmelerden milyar dolarlık
satışlar yapan ve “Küresel oyuncu” konumundaki büyük işletmelere kadar oldukça geniş
bir yelpazede bulunmaktadırlar.
Birleşmiş Milletler’in tahminine göre dünya genelinde 750.000’den fazla kooperatif
faaliyet göstermektedir. Bu kooperatiflerde yaklaşık 100 milyon kişi çalışmaktadır ve bu
sayı çok uluslu şirketlerin sağladığı istihdamdan %20 daha fazladır. Ayrıca yaklaşık 1
milyar kişi bu kooperatiflere ortaktır. Avrupa Birliği içerisinde ise yaklaşık 163 milyon
kooperatif ortağı ile 250.000 civarında kooperatif bulunmakta ve bu kooperatifler 5,4
milyon kişiye iş imkanı sağlamaktadırlar.
Uluslar arası Kooperatifler Birliği (ICA) tarafından hazırlanan ve kooperatiflerin
bildirdikleri 2008 yılı gelirleri (revenue) esas alınarak oluşturulan Global-300 2010
yılı Raporunda, Fransız kooperatif bankası Crédit Agricole Grup 103,5 Milyar Dolarlık
geliriyle ile birinci sırayı almıştır. İkinci sırada 58,5 Milyar Dolarlık geliriyle yine
Fransa’dan bankacılık alanında faaliyet gösteren Groupe Caisse D’Epargne kooperatifi
yer alırken, bir önceki yılın birincisi olan Japon Tarımsal Kooperatifler Ulusal
Federasyonu (Zen-Noh) 56,9 Milyar Dolarlık geliri ile üçüncü sırada yer almıştır.
ICA 2010 Raporunda yer alan 300 kooperatifin, 2008 mali yılı sonu rakamlarıyla
gelirleri, toplamda 1.6 trilyon dolar olup, bu rakamın ülkelerin GSYH
büyüklüklerine göre değerlendirildiğinde, bu kooperatiflerin dünyanın en büyük
9.
Ekonomisini
oluşturabilecek
bir
ekonomik
büyüklüğe
sahip
olduğu
görülmektedir.
Yine ülkeler bazında başka bir sınıflamaya göre, ICA Global 300’ü oluşturan
kooperatiflerin, toplam ekonomik büyüklüğün %28’inin Fransız kooperatifleri, %16’sı
ABD kooperatifleri ve %14’ünün Alman kooperatiflerine ait olduğu dikkat çekmektedir.
Bu ülkelerin kooperatif işletmeleri tek başlarına birçok ülkenin GSYH rakamlarını geride
bırakmışlardır.
ICA Global 300 2010 Raporunda, kooperatiflerin ekonomik büyüklüklerinin sektörlere
göre dağılımlarına bakıldığında ise toplam büyüklüğün % 28’ini tarımsal amaçlı
kooperatifler, %26’sını Bankacılık/Kredi kooperatifleri, %21’ini tüketici ve %17’sini
sigorta kooperatiflerinin oluşturduğu görülmektedir.
Ülkemizde kooperatifçilik hizmetlerinden sorumlu üç ayrı bakanlık bulunmaktadır.
Tarımsal amaçlı kooperatifler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının, yapı
kooperatifleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığının, tarım dışı amaçla kurulan yapı
kooperatifleri
haricindeki
kooperatifler
ise
Gümrük
ve
Ticaret
Bakanlığının
sorumluluğundadır. Halen bu üç Bakanlığın görev ve sorumluluk alanında faaliyet
gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup, bu kooperatiflerin
8.109.225 ortağı vardır.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığının hizmet alanında; tarım satış, kredi ve kefalet, motorlu
taşıyıcılar, tüketim, küçük sanat, üretim ve pazarlama kooperatifleri başta olmak üzere
18 ayrı kooperatif türü bulunmaktadır.
Bakanlığımız (Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü) tarafından genel hükümlere tabi
kooperatifler ile Tarım Satış Kooperatif ve Birliklerinin kuruluş, işleyiş, inceleme ve
eğitimlerine yönelik hizmetleri yürütmekte ve kooperatifçiliğin gelişmesi için gerekli
tedbirleri alarak uygulama faaliyetlerinde bulunmaktadır. Ayrıca, örnek ana sözleşmeler
hazırlamak, sektöre yol gösterici ve çalışmalarında yardımcı olacak nitelikte düzenleyici
tasarruflarda bulunmak, yeni alanlarda kooperatif girişimlerin geliştirilmesine yönelik
özendirici ve destekleyici çalışmalarda bulunmak Genel Müdürlüğün diğer görevleri
arasındadır.
Diğer
ülke
sistemleri
ve
uygulamaları
ile
karşılaştırıldığında,
ülkemiz
kooperatifçiliğinden kendi potansiyeline göre beklenen performansın elde edilemediği
bilinmektedir. Bu kapsamda, başarılı dünya örneklerine göre ülkemiz kooperatiflerinin
yetersizliklerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür.
- Eksik üst örgütlenme nedeniyle, kooperatiflere yönelik eğitim, finansman, denetim,
danışmanlık, teknik ve yasal destek sunumu yetersizdir.
- Ülkemizde kooperatiflerin, “Milli Gelir, Yatırım, Üretim, İstihdam, Dış Ticaret”
rakamları içindeki payı ile sektör büyüklükleri yeterince bilinememektedir.
- Ülkemizde kooperatifler sayısal açıdan bir gelişme gösterebilmiş, güçlü bir
kooperatifçilik yapısı ve anlayışı yeterince oluşmamıştır.
- Toplumun kooperatifleşme oranı düşüktür.
- Ülkemizde daha çok konut yapımı ve tarım alanında yoğunlaşan kooperatifçilik, diğer
ülke uygulamalarında olduğu gibi perakende, kredi-finans, sigortacılık, enerji üretimi,
eğitim, sağlık gibi sektörlerde yer alamamıştır.
Ülkemizde Kooperatifçiliğin Sorunlarının Çözümü İçin Kooperatifçilik Genel
Müdürlüğü Tarafından Yürütülen Faaliyetler Şu Şekildedir;
 Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi
 Kooperatif Bilgi ve Denetim Sistemi Projesi
 Kooperatifleri Destekleme (KOOP-DES) Programı
Öte yandan Birleşmiş Milletler Genel Kurulu; kooperatiflerin sosyo-ekonomik
kalkınmaya, özellikle yoksulluğun azaltılmasına, istihdam yaratılmasına ve sosyal
bütünleşmeye olan katkılarını vurgulayarak 2012 yılını “Uluslararası Kooperatifler
Yılı” olarak ilan etmiştir. Bu yılın ilanı “Kooperatif İşletmeler Daha İyi Bir Dünya
Kurar” ana temasıyla, tüm dünyada kooperatiflerin kurulması ve gelişmesini teşvik
etmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca; bireylerin, toplulukların ve devletlerin Bin yıl Kalkınma
Hedefleri gibi uluslararası kabul görmüş hedeflere ulaşmasına, kooperatif kuruluşlarının
katkısının önemine vurgu yapmaktadır.
Uluslararası Kooperatifçilik Yılının Amaçları:
Her düzeyde ve geniş halk kesimleri arasında kooperatifler hakkında farkındalık
yaratılması
Sürdürülebilir kalkınmaya ve yoksulluğun giderilmesine, kırsal ve kentsel
alanlarda refahın artırılmasına katkıda bulunan sosyo-ekonomik kuruluşlar
olarak kooperatiflerin desteklenmesi
Devletlere, kooperatiflerin gelişmesini sağlayacak uygun yasal altyapının
oluşturulmasında yardımcı olunması
Bu kapsamda, Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü tarafından 27 Ocak 2011 tarihinde
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bayındırlık ve İskân Bankalığı, Türkiye Milli Kooperatifler
Birliği ve diğer ilgili kuruluşların katımları ile “2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı
Hazırlık Çalışmaları Toplantısı” düzenlenmiştir
Söz konusu toplantıda, BM’nin bahse konu Kararı ve bu yönde hazırladığı Kılavuz da
dikkate alınarak, anılan yıl ile ilgili bir “2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Kutlama
Komitesi” kurulması konusunda uzlaşı sağlanmış ve bu husus tutanağa bağlanmıştır
Söz konusu Tutanağın 7. maddesinde yer alan “Bu kararların, “ilgili üç Bakanlık
Makamı”nın uygun görüşü ile yürürlüğe girmesine karar verilmiştir.” hükmü
çerçevesinde, Bakanlığımız ve Tarım ve Köyişleri Banklığı ile Bayındırlık ve İskân
Bakanlığı’nın Makamlarından Onay yazısı alınmıştır.
Kutlama Komitesi; kooperatifçilikle ilgili Bakanlıkların, kooperatifçilik sektörünün,
akademisyenlerin ve diğer kamu kurum kuruluşlarından teşkil eden bir yapıya sahip
olup, Komitenin söz konusu yıl çerçevesinde yürüteceği faaliyetlerinde “İş Birliği
Yapılacak Kuruluşlar” da geniş bir katılımla oluşturulmuştur.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü’nün “2012 Uluslararası
Kooperatifler Yılı Kutlama Komitesi”nin temas noktası olduğu hususu BM’nin ilgili
birimine ve BM Daimi Temsilciliğimize bildirilmiştir.
Ardından, anılan yıl kapsamında düzenlenecek etkinlik ve faaliyetlerin neler olacağı ve
bunların nasıl yürütüleceğini gösteren 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Kutlama
Komitesi Eylem Planı hazırlanmış ve Bakanlık Makamının Onayına bağlanmıştır
Uluslararası Kooperatifler Yılı Türkiye Eylem Planının Özeti:
Tanıtım toplantısı ile UKY açılacak,
2012 yılında yapılacak faaliyetlerin tanıtımı amacıyla internet sitesi kurulacak,
Görsel ve yazılı medyada kooperatiflerle ilgili tanıtıcı yayınlar yapılacak,
Milli piyango bileti ve hatıra pulu bastırılacak, hatıra ormanı kurulacak,
Yıl boyunca ulusal ve uluslararası düzeyde konferanslar ve toplantılar
düzenlenecek,
Sektörel bazda kooperatif merkez birlikleri tarafından yapılacak faaliyetler
koordine edilecek,
Üniversitelerin kooperatiflerle ilgili araştırmaları, yüksek lisans ve doktora
çalışmaları desteklenecek,
Türkiye kooperatifçilik strateji belgesinin kamuoyuna tanıtımı yapılacak,
Başarılı kooperatifler ve her sektörden “yılın kooperatifçisi” seçilecek,
E-kooperatif bilgi sistemi hazırlanacak,
Kooperatif ortakları genel kurullarda UKY hakkında bilgilendirilecek,
2012 yılı sonunda, UKY kutlamalarına ilişkin bir değerlendirme yapılacaktır.
1. KOOPERATİFÇİLİK NEDİR?
Kooperatifçilik geniş anlamda ekonomik işbirliği şekli olup, ortak amaçlara ulaşmak
isteyen kişiler tarafından oluşturulan bir örgütlenme modelidir. Bu çerçevede
kooperatifler; mal ve hizmetlerin üretiminde ve sunumunda, ortaklarının pazarlık
gücünü arttırmada, tasarrufların ekonomiye kazandırılmasında, sermaye birikimini
sürekli kılarak ekonomik büyümeye katkıda bulunmada, rekabeti korumada ve
piyasaların yapısını ve işlemesini düzenlemede önemli görevleri yerine getiren
kuruluşlar olarak kabul edilmektedir. Ayrıca demokratik bir yapılanma olan
kooperatifler, müşterek ekonomik ihtiyaçların işbirliği yolu ile karşılanması amacını
taşıyan kuruluşlar olarak bütün dünya genelinde kabul görmüştür. Kooperatifleri en iyi
anlatan tanım tek başlarına az ilerleme gösterecek veya hiçbir bir ilerleme
gösteremeyecek kişilerin bir araya gelip bir pazar gücü oluşturmaları ve bu yolla
fakirlikten ve zayıflıktan kurtulma yolunu bulmalarıdır. Kooperatiflerin temsil örgütü
Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), kooperatifleri aşağıdaki gibi tanımlamaktadır:
“Ortak ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını ve isteklerini karşılamak amacıyla
gönüllü olarak bir araya gelmiş kişilerin oluşturdukları özerk yapılarıyla ortak
olarak sahiplendikleri ve demokratik şekilde yönettikleri işletmelerdir.”
Bu tanım ve ICA 7 kooperatif ilkesine işaret eder;
Gönüllülük ve açık ortaklık,
Demokratik olarak ortakların yönetimde söz sahibi olması,
Ortakların mali katılımı,
Özerklik ve bağımsızlık,
Eğitim, öğretim ve bilgi akışı,
Kooperatifler arasında işbirliği
Toplum yararını gözetme.
1
Bu temel ilkelerin ilk dördünün uygulanmadığı durumlarda kooperatifler özelliklerini
kaybederler. Bu dört ilke ortakların kooperatifin yaptığı işler hakkında söz sahibi
olmasını, kooperatifi sahiplenmesini ve kooperatiften yararlanmasını garanti altına alır.
Eğitim ilkesi ortakların daha etkin olmasını sağlarken diğer bir yandan da demokratik
işleyişin ön koşulunu oluşturur. Diğer yandan kooperatifler arasındaki işbirliği diğer
kooperatiflerin ekonomik olarak zayıf hale gelmesini engellemeyi hedefleyen bir iş
stratejisidir. Son ilke olan toplum yararını gözetme ise bir kooperatif sorumluluğudur ve
ICA’nın desteklediği yoksulluğun engellenmesi ve çevrenin korunması gibi sorunların
önemli bir parçasını oluşturur. Bu kapsamda kooperatifler;
Toplum içinde üretim gücü zayıf küçük üreticilerle alım imkânları sınırlı tüketicileri
ekonomik bakımdan güçlendirmek üzere karşılıklı yardım,
Dayanışma ve eşitlik ilkelerine uygun bir model sunmak suretiyle -özellikle
azgelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde- sermaye birikiminin sağlanması,
Yeni istihdam alanları oluşturulması,
Modern hayatın nimetlerinin ve ortalama refah standartlarının azgelişmiş bölgelere
taşınması, üretimin arttırılması ve bu ürünlerin değerlendirilmesi,
Tarımın ve küçük çaplı üretimlerin sanayiye entegrasyonu,
Aracıların en aza indirilerek üretici ve tüketicilerin daha etkin korunması,
Kişilere kendi kendilerini yönetme yeteneğinin kazandırılması,
Toplumun sosyal ve ekonomik sorunlarına olan ilgilerinin arttırılarak katılımlarının
sağlanması ve böylece her düzeyden toplum kesimlerinin yaşam kalitesinin
artırılması
yönünde önemli birer aracıdır.
Bugün dünyamız dengesiz mali yaşam; giderek artan gıda güvenliği ihtiyacı; artan
adaletsizlik ve çevre bozulmasıyla, hızlı iklim değişiklikleriyle karşı karşıyayken
kooperatiflerin ortaya koyduğu ekonomik işletme modeli daha fazla dikkate alınmaya
başlanmıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki kooperatif sektörü 2015 yılına kadar
2
başarılması istenen Yeni Yüzyılın Gelişme Hedeflerinin önemli bir parçası olarak kabul
edilmektedir.
Yaygın olarak özel ve yatırım bankalarının iflas etmesiyle başlayan mevcut küresel mali
kriz kooperatif bankacılık sisteminin değerlerinin önemini bir kere daha ortaya
koymuştur. Kredi birliği şeklinde örgütlenen kooperatif bankacılığı ortaklarının
ihtiyaçlarını öncelik sırasında başa koyarak birçok büyük küresel mali kurumun iflas
etmesine yol açan aşırı risk alma durumlarından kaçınmış ve ihtiyatlı davranmışlardır.
Kooperatif bankaları çalışmaya devam edip müşterilerine kredi sağlayamaya devam
ederken hem ortaklarının hem de mudilerinin güvenliğini sağlamışlardır. Müşteriler ve
iş dünyası kredi darlığı yaşarken kooperatif bankaları daha da önemli bir yere gelmiştir.
Dünya Kredi Birlikleri Konseyinin şemsiyesi altında mevcut ekonomik krize rağmen 96
ülkede 177 milyon insana hizmet vermeye devam eden 49.000 kredi birliği
bulunmaktadır. Dünyanın en büyük tarımsal bankası olma özelliğini koruyan Rabobank
gibi
kooperatif
bankaları
kooperatif
bankacılık
modelinin
önemini
ortaya
koymaktadırlar.
Kooperatif işletmeleri gıda güvenliği konusunda büyük bir önem taşır. Dünya
Bankasının tahminlerine göre gıda talebi 2030 yılında iki katına çıkarken dünya nüfusu
iki milyar kişi daha artacaktır. Bu durumda Dünya Bankasının 2008 yılı Tarımsal
Gelişme raporunda ifade edildiği gibi gelişmekte olan ülkelerin gıda üretimlerini acil
olarak artırmaları gerekmektedir. Aynı rapora göre kırsal ekonomi ciddi bir boyutta
ihmal edilmektedir. Tek çözüm çiftçilerin kolektif olarak tarımsal ve pazarlama
kooperatifleri halinde örgütlenmeleri ve tarımsal ürünlerin üretim, işleme ve
pazarlamasını kooperatifler yoluyla yapmalarıdır. Birçok gelişmekte olan ülkede çiftçi
örgütleri giderek artmaktadır. Örneğin Hindistan’da 100.000 süt ürünleri kooperatifi her
gün 12 milyon ortaktan 16.5 milyon litre süt toplamaktadır ve Hindistan’ın gıda
ihtiyacının önemli bir kısmını karşılamaktadır. Buna rağmen çiftçi kooperatifleri mali ve
teknik destek ihtiyacının tümünü karşılayacak kadar kapasiteye ulaşamamışlardır.
Günümüzde kooperatifler, yalnızca zayıf kesimlerin dayanışma kuruluşu olmaktan
çıkmış, ekonomik ve ticari hayatta kendine has artıları bulunan başarılı girişim örnekleri
haline gelmişlerdir. Bu kapsamda kooperatifçiliğin ülkeden ülkeye, toplumdan topluma
farklı başarı ve gelişme derecesine sahip olduğu görülmektedir.
3
2. DÜNYADAN BAŞARILI KOOPERATİFÇİLİK ÖRNEKLERİ
Dünyada kooperatifler, çok küçük işletmelerden milyar dolarlık satışlar yapan ve
“Küresel oyuncu” konumundaki büyük işletmelere kadar oldukça geniş bir yelpazede
bulunmaktadırlar. Geleneksel olarak kooperatifler tarım alanında (alım ve satış), toptan
ve perakende ticaret alanında, sağlık sektöründe, konut yapım sektöründe, bankacılık ve
sigortacılık alanında yer almaktadırlar. Ancak, bilgi ve iletişim teknolojisi gibi
sektörlerde, bakım hizmeti, turizm ve kültürel alanda da giderek artan biçimde yeni
kooperatifler kurulmaktadır.
Birleşmiş Milletler’in tahminine göre dünya genelinde 750.000’den fazla kooperatif
faaliyet göstermektedir. Bu kooperatiflerde yaklaşık 100 milyon kişi çalışmaktadır ve bu
sayı çok uluslu şirketlerin sağladığı istihdamdan %20 daha fazladır. Ayrıca yaklaşık 1
milyar kişi bu kooperatiflere ortaktır1.
Kooperatifler ulusal ekonomiler için önemli birer ekonomik aktördür. İşsizliğin
önlenmesinde ve sürdürülebilir istihdam politikalarında önemli bir yere sahiptir.
Kooperatif ortaklıklarının nüfusa göre oranı ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Bu
oran bazen her iki kişiden birinin kooperatif ortağı olduğu Finlandiya ve Singapur’da
olduğu kadar yüksektir. Kanada, Yeni Zelanda ve Norveç’de bu oran üçte birken; ABD,
Malezya ve Almanya’da dörtte birdir. Hane halkı bazında baktığımızda Finlandiya’da her
iki hane halkından birinin Japonya’da ise her üç hane halkından birinin kooperatif ortağı
olduğunu görülmektedir. Kooperatiflerin GSMH’nin içinde sahip oldukları paya yüzde
açısından bakıldığında ise Kenya’da bu oranın yüzde 45 ile en yüksek oran olduğu
görülmektedir.
1
www.2012.coop
4
Tablo 1: Dünyadan Kooperatifçilik Örnekleri: Bazı Gelişmiş Ülkelere Göre
Kooperatif, Ortak ve Sağlanan İstihdam Sayıları
ÜLKE
ORTAK SAYISI
KOOPERATİF SAYISI
İSTİHDAM
(Milyon)
AVRUPA BİRLİĞİ
163
250.000
5.4 milyon
ALMANYA
18
54.000
800.000
İNGİLTERE
-
4.370
195.000
FRANSA
23
21.000
1 milyon
ABD
155
21.840
600.000
Kaynak: www.ica.coop
Bunların dışında gelişmiş ülkelerde kooperatifçiliğe ilişkin veriler şu şekildedir;
Avrupa Birliği içerisinde yaklaşık 163 milyon kooperatif ortağı ile 250.000 civarında
kooperatif bulunmakta ve bu kooperatifler 5,4 milyon kişiye iş imkanı
sağlamaktadırlar.
Almanya’da, her beş Alman vatandaşından birisi kooperatif ortağıdır. Yaklaşık 18
milyon ortak, Alman kooperatif sektörünün ulusal üst örgütü olan DGRV (Deutscher
Genossenschafts- und Raiffeisenverband e.V - Alman Kooperatifleri Konfederasyonu)
çatısı altında birleşmektedir. 2011 yılı verilerine göre yaklaşık 5.400 birim kooperatif,
DGRV’nin dört sektördeki (tarım, bankacılık, küçük ölçekli sanayi ürün ve hizmetleri,
tüketim) kooperatif sistemini oluşturmaktadır Bu kooperatifler bünyesinde yaklaşık
800.000 kişiye istihdam sağlanmaktadır. Ayrıca, DGRV çatısı altında yer almamakla
birlikte yaklaşık 2,8 milyon ortağı bulunan 1.855 civarında yapı kooperatifi konut
sektöründe (inşaat, alım, satım, kiralama) faaliyet göstermektedir.
5
İngiltere’de kurulu bulunan 4.370 kooperatif; bankacılık, sigortacılık, toptancılık,
endüstriyel üretim, tarımsal üretim, gıda üretimi, pazarlama, konut, sağlık, eğlence,
yaşlılara yönelik bakım, çocuk bakımı, eğitim ve öğretim, geri dönüşüm, yenilenebilir
enerji, ulaştırma, basım-yayın, tasarımcılık ve baskı, film endüstrisi, sanat, zanaat,
araştırma, iç danışmanlık, bilgi teknolojileri ve ticaret alanlarında faaliyet
göstermektedir. 2007 yılı verilerine göre bu kooperatifler, 195 bin kişiyi istihdam
etmekte ve yılda yaklaşık 27 milyar sterlin katma değer üretmektedirler. Bu rakam
ülkenin GSYİH’sının yaklaşık % 2,13’üne tekabül etmektedir. Kooperatiflerin sahip
oldukları mali varlıklar toplamı ise 8,5 milyar sterlin dolayındadır.
Fransa’da 23 milyon insan bir ya da daha fazla kooperatifin ortağıdır. Bu sayı
nüfusun %38’ine tekabül etmektedir. Tarımsal üreticilerin %75’i en azından bir
kooperatife ortağıdır ve 3 kişiden biri bir kooperatif bankasına ortaktır. Fransa’da
kooperatiflerin cirosu yaklaşık 181 milyon Avro’dur. Bireysel bankacılığın %60’ı
kooperatifler aracılığıyla yürütülmektedir. Ayrıca tarımsal ve gıda üretiminin %40’ı
ve perakende satışların %25’i de kooperatifler tarafından idare edilmektedir.
Fransa’da 21.000 kooperatif 1 milyon kişi istihdam etmektedir. Bu sayı aktif işgücü
piyasasının %3,5’ini temsil etmektedir2.
ABD’de kooperatifler; personel yönetimi ve toplu satın alma gibi işletmecilik
hizmetleri, çocuk bakımı, kredi ve bireysel finansal hizmetler, ekipman, donanım ve
tarım girdileri, elektrik, telefon, internet, uydu ve kablo tv hizmetleri, gıda ve market
hizmetleri, defin ve anma töreni hizmetleri, sağlık, konut, sigorta, hukuki ve
profesyonel hizmetler, tarımsal ve diğer ürünlerin pazarlanması gibi konularda
faaliyet göstermektedir. Başlıca 9 sektördeki (tarım, kredi birlikleri, sigorta, tarım
kredisi, elektrik üreticileri, tüketim, konut, iletişim, işçilik) kooperatiflerin, ekonomik
sektördeki etkinliği oldukça fazladır. 2005 yılı itibariyle anılan sektörlerde faaliyet
gösteren 21.840 kooperatifin 155 milyon ortağı bulunmakta ve 600.000’den fazla
kişiyi istihdam etmektedirler. Bu kooperatiflerin yıllık ciroları 273 milyar $’ı
aşmaktadır.
ABD’de
en
büyük
sağlık
hizmetlerinin
çoğunluğunu
tüketici
kooperatifleri oluşturmaktadır. Pasifik’in kuzeybatısında tek bir kooperatif 570.000
ortağına sağlık hizmeti sunarken Orta Batı’daki başka bir kooperatifin 630.000 ortağı
bulunmaktadır.
2
Top 100 des Entreprises Coopératives et panorama sectoriel, 2010
6
Brezilya’da kooperatifler2009 yılında tarımın GSMH içinden aldığı payın %5.39’unu
karşılamaktadır. Brezilya tarım kooperatiflerinin ihracatı 3.6 milyar Amerikan
Dolarıdır3.
Japonya’da 120 tüketici kooperatifi yaklaşık 3 milyon ortağa sağlık hizmeti vermekte
ve koruyucu sağlık konularında tartışma grupları oluşturmaktadır. Japonya’daki
çiftçilerin %91’inin katılımı ile oluşan tarımsal kooperatiflerin çıktısı 90 milyar
Amerikan Dolarıdır. 2007’de tüketim kooperatifleri cirolarının 34.08 milyar
Amerikan Doları olduğunu raporlamıştır ve bu oran gıda pazarının %5,9’una denk
gelmektedir4.
Kore’de çiftçilerin %90’ı kooperatiflere ortaktır, bu sayı 2 milyon kişiyi geçmektedir.
Tarım kooperatiflerinin çıktısı 11 milyar Amerikan Dolarıdır. Bunun dışında
Kore’deki balıkçılık kooperatifleri pazarın %71’ine sahiptir.
Tablo 2: Kooperatiflerin Karşılaştığı Sorunlar
Gelişmiş Ülkelerde
Hükümetler ve kamuoyu
kooperatiflerin
iş
kapasiteleri hakkında bilgi
sahibi değildir.
Bu sorun karşılıklı menfaatlerin
yanlış tanımlanmasına da yol
açmaktadır. Örneğin Avrupa’da
Uluslararası
Mevduat
Standartları Kurulu ortakların
kooperatiflerdeki
paylarını
sermaye veya ortaklık yerine
borç
olarak
değerlendirmektedir. Bu durum
da üyelerin kooperatif ortağı
yerine alacaklı gibi görünmeleri
anlamına gelir.
Büyük pazar payına sahip
kooperatiflerin tekel olarak
3
4
Gelişmekte Olan Ülkelerde
Gerekli kredilere erişimde
yaşanan sorunlar
Teknik bilgi eksikliği ve yeni
teknolojileri öğrenme
konusundaki olanaksızlıklar.
İş ve liderlik yeteneklerinin
geliştirilememesi
Yerel pazarların dışına
çıkamamak ve ticaret yapma
olanakları konusunda bilgi
yetersizlikleri
Hükümetlerin kooperatifler
üzerlerinde oluşturduğu
baskılar
Ortakların kendi seçtikleri
Türkiye’de
Kamu Hizmet Sunumu ve
Kooperatifçiliğe Elverişli
Bir Ortam Oluşturulması
Konusunda Yaşanan
Aksaklıklar
Eğitim, Bilinçlendirme ve
Ar-Ge Faaliyetlerinde
Yetersizlikler
Örgütlenme ve
Kooperatifler Arası
İşbirliği Sorunu
Sermaye Yetersizliği ve
Uygun Finansmana Erişim
Sorunu
Denetim ve İmaj Sorunu
Organisation of Brazilian Co-operatives: Report 2010
Co-op 2007 Facts & Figures, Japanese Consumers' Co-operative Union
7
görülmesi.
Örneğin
İsviçre’de
İsviçre
Rekabet Komisyonu pazarın
yüzde 50’sinden fazlasında payı
olan iki tüketici kooperatifinin
piyasadaki payı hakkında endişe
duymaktadır. Aslında bu pazarın
tüketicileri bu kooperatiflerin
sahibi durumundadır. Şimdi bu
iki kooperatif tekel yasasında bir
değişiklik yapılması için çaba
göstermektedir.
yöneticiler hakkında
güvensizlikleri
Kurumsal ve Profesyonel
Yönetim Eksikliği
Başarısız iç yönetim sorunları
Mevzuat ve Uygulamadan
Kaynaklanan Sorunlar
Çiftçi kooperatifleri küresel
ekonomi gereklerine uygun
ihracat ürünü kalitesinde üretim
yapma konusunda yardıma
ihtiyaç duyması.
Kredi kooperatifleri, bankacılık
işlemleri yapma ve risk yönetimi
konularında kapasite artırımına
ihtiyaç duymaktadır.
Kadınların kooperatiflerde
düşük oranda temsil edilmesi ve
az kadın ortağın bulunması.
Genç nüfusun kooperatiflere
katılım oranlarının az olması ve
gençler için uygun işlerin
bulunması için kooperatiflerin
yeterli düzeyde çalışmaması
Kalkınmakta olan ülkelerde ICA, ILO ve BM gibi uluslararası örgütlerin çabalarıyla
hükümetlerden bağımsız yeni kooperatiflerin oluşumu gerçekleşmiştir. ICA Kimlik
Belgesi ve kooperatif ilkeleri, BM 2001 Yönergesi ve ILO’nun kooperatiflerin
desteklenmesi konusundaki 193 numaralı tavsiye kararı kooperatiflerin kurulmasında
rehber olmanın yanı sıra hükümetlerin kooperatiflerin kuruluşlarındaki rollerine de
kısıtlama getirmiştir.
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) nün en üst karar alma organı olan Uluslararası
Çalışma Konferansı’nın 2002 yılında gerçekleştirilen 90. Toplantısı’nda “Kooperatiflerin
Teşvik Edilmesi” başlıklı 193 sayılı Tavsiye Kararı kabul edilmiştir. Kararda dengeli ve
adaletli bir toplum için güçlü bir kamu sektörü ile özel sektörün yanı sıra kooperatiflerin
ve diğer sosyal ve hükümet dışı kuruluşların içinde bulunduğu güçlü bir sektörün
varlığının da gerekli olduğu belirtilerek kooperatiflerin önemi ve üçüncü sektör olma
rolü vurgulanmıştır.
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 2001 yılında A/RES/56/114 sayılı İlke Kararı
aracılığıyla dünyadaki tüm hükümetlerden kooperatiflerin gelişmesi için destekleyici bir
8
ortamın oluşturulmasını resmen talep ederek bu amaçla hazırlanan bir rehberi kabul
etmiştir. Rehber, kooperatiflerin desteklenmesi için gerekli yasal, adli ve idari hükümler,
eğitim faaliyetleri ve kamu fonlarından faydalanma imkânlarını ele almaktadır.
Öte yandan, günümüzde kooperatiflere karşı yapılan negatif ayrımcılığın adil rekabet
kurallarını ve temel hakları ihlal anlamına geldiği ve bu nedenle piyasa koşullarını
bozduğu yaygın kabul görmektedir. Avrupa Birliği ve Dünya Ticaret Örgütü gibi
bölgesel ve evrensel ekonomik örgütler, devletleri uluslararası rekabet hukukuna uyma
konusunda daha hassas olmaya davet etmektedir.
Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), kooperatif işletmelerin önemini vurgulamak ve
ülke ekonomilerine ve sosyal gelişmelerine yaptıkları katkıları göstermek amacıyla,
kooperatiflerin iş hacimlerine göre değerlendirmesini içeren “Global-300” başlıklı bir
proje geliştirmiştir. Söz konusu projede kooperatiflerin ciroları esas alınarak, dünyanın
en büyük 300 kooperatifi ile yine dünyanın gelişmekte olan 300 kooperatifine ilişkin
veriler duyurulmaktadır.
ICA’nın yayımladığı son rapor olan ICA Global-300 2010 Raporunda yer alan listelerde
toplam 25 ülkede ve çeşitli ekonomik sektörlerde faaliyet gösteren kooperatifler temsil
edilmektedir.
Kooperatiflerin bildirdikleri 2008 yılı gelirleri (revenue) esas alınarak oluşturulan
2010 yılı Raporunun Global-300 listesinde, Fransız kooperatif bankası Crédit Agricole
Grup 103,5 Milyar Dolarlık geliriyle ile birinci sırayı almıştır. İkinci sırada 58,5 Milyar
Dolarlık geliriyle yine Fransa’dan bankacılık alanında faaliyet gösteren Groupe Caisse
D’Epargne kooperatifi yer alırken, bir önceki yılın birincisi olan Japon Tarımsal
Kooperatifler Ulusal Federasyonu (Zen-Noh) 56,9 Milyar Dolarlık geliri ile üçüncü sırada
yer almıştır.
ICA’nın yayımladığı 2008 raporunda ise kooperatifler cirolarına (turnover) ve
varlıklarına (assets) göre değerlendirilmiştir. Söz konusu yılın Global 300 listesinde ise
bir önceki yılda da ilk 3 arasında yer alan kooperatiflerden, Japon Tarımsal Kooperatifler
Ulusal Federasyonu (Zen-Noh) 56,408 Milyar Dolarlık 2006 yılı cirosu ve 15,929 Milyar
Dolarlık 2006 yılı varlıklar toplamı ile birinci sırada, Japon Tarımsal Kooperatifler
Sigorta Federasyonu (Zenkyoren) 47,880 Milyar Dolarlık 2006 cirosu ve 375,431 Milyar
9
Dolarlık 2006 yılı varlıklar toplamı ile ikinci sırada, Fransız kooperatif bankası Crédit
Agricole Grup ise 38,473 Milyar Dolarlık 2006 cirosu ve 1 Trilyon 821 Miyar 856 Milyon
Dolarlık 2006 yılı varlıkları toplamı ile üçüncü sırada yer almıştır. (Adı geçen kooperatif
bankası Fransa’nın en büyük bankası olup, toplam ortak/müşteri sayısı 21 milyon, şube
sayısı da 9.100’dür.)
ICA 2010 Raporunda yer alan 300 kooperatifin, 2008 mali yılı sonu rakamlarıyla
gelirleri, toplamda 1.6 trilyon dolar olup, bu rakamın ülkelerin GSYH büyüklüklerine
göre değerlendirildiğinde, bu kooperatiflerin dünyanın en büyük 9. Ekonomisini
oluşturabilecek bir ekonomik büyüklüğe sahip olduğu görülmektedir.
Yine ülkeler bazında başka bir sınıflamaya göre, ICA Global 300’ü oluşturan
kooperatiflerin, toplam ekonomik büyüklüğün %28’inin Fransız kooperatifleri, %16’sı
ABD kooperatifleri ve %14’ünün Alman kooperatiflerine ait olduğu dikkat çekmektedir.
Bu ülkelerin kooperatif işletmeleri tek başlarına birçok ülkenin GSYH rakamlarını geride
bırakmışlardır.
Yine
kooperatiflerin
ekonomik
büyüklüklerinin
sektörlere
göre
dağılımlarına
bakıldığında, toplam büyüklüğün % 28’ini tarımsal amaçlı kooperatifler, %26’sını
Bankacılık/Kredi kooperatifleri, %21’ini tüketici ve %17’sini sigorta kooperatiflerinin
oluşturduğu görülmektedir.
Tablo 3: Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) 2010 Global 300 Raporu: Toplam
Kooperatif Gelirlerinin Ülkelere Göre Dağılımı:
SIRA
ÜLKE
GELİR İÇİNDEKİ
YÜZDESİ (%)
1
Fransa
28
2
ABD
16
3
Almanya
14
4
Japonya
8
5
Hollanda
7
6
İngiltere
4
7
İsviçre
3,5
8
İtalya
2,5
9
Finlandiya
2,5
10
Kore
2
11
Kanada
1,75
Kaynak: ICA Global 300 2010
10
Diğer taraftan, ICA’nın en büyük 300 kooperatif sıralamasında yer alan bazı
kooperatifler, Amerikan Fortune dergisinin her yıl dünyanın en büyük şirketlerini
açıkladığı Global-500 listelerinde de yer almaktadır. Fransa’dan Crédit Agricole Grup
ve Groupama Sigorta ile İsviçre kökenli tüketim kooperatifi olan Migros adı geçen
listede yer alan başarılı kooperatiflere örnek gösterilebilir.
Yukarıdaki verilerin yanı sıra, ICA, BM ve diğer uluslararası kuruluşların yaptıkları
araştırmalar neticesinde en çok kooperatif örgütü ile öne çıkan ülkelerin, ABD, Fransa,
İngiltere, İtalya Japonya ve Almanya gibi ülkeler olduğu görülmektedir. Adı geçen
ülkelerde, toplumun kooperatifleşme oranı oldukça yüksektir. Örneğin ABD’de bir
vatandaşın birden fazla kooperatife ortak bulunması sonucu, ülkedeki toplam kooperatif
ortağı sayısı (yaklaşık 350 milyon) toplam nüfusun üzerinde görünmektedir. Bireysel
bazlı olarak bakıldığında ülkede 80 milyondan fazla kişinin kooperatif ortağı olduğu
tahmin edilmektedir. Diğer bir örnek olarak, Almanya’da her beş vatandaştan biri
kooperatif ortağı olup, çiftçilik yapanların tamamı, tüm zanaatkarların %60’ı, tüm
perakendecilerin %75’i, tüm fırıncı ve kasapların %90’ı kooperatif ortağıdır. Bu durum
kooperatiflerin en iyi uygulama örneklerinin gelişmiş pazar ekonomileri içerisinde
bulunduğunu göstermektedir.
3. TÜRKİYE’DE KOOPERATİFÇİLİK
3.1. Genel Bilgiler
Gelişmiş ülkelerle ülkemiz arasında çağdaş kooperatifçilik uygulamalarının başlangıcı
açısından önemli bir tarihsel farklılık olmamasına karşın, maalesef günümüze kadar
geçen yüzyılı aşkın dönemde, ülkemiz kooperatifçiliği ancak sayısal anlamda bir gelişme
gösterebilmiş, ekonomik ve toplumsal fonksiyonlar yönünden yetersiz kalmıştır.
Ülkemiz kooperatifçiliğinin yeterince geliştirilememiş olması, tarihsel birçok nedene
dayanmaktadır.Günümüz Türkiye’sinde; gelir adaletinin istenen düzeyde olmaması,
istihdam ve işsizlik alanlarındaki sorunların tümüyle çözümlenememiş olması, kırsal
alandan kente kontrolsüz ve hızlı nüfus akışının sürmesi, kentlerde arsa ve konut
üretiminin yetersiz olması nedeniyle artan gecekondu ve sağlıklı yerleşim yerlerinin
tesisi gibi birçok ekonomik ve sosyal sorunun hızla çözümü açısından sosyal ve
ekonomik politikaların tespiti ve bunların uygulamaya konulması zorunludur. Bu
11
sorunların çözümünde kooperatiflerin çeşitli yönlerden katkı yapabileceği ve sosyoekonomik gelişmenin hızlandırılabileceği bir gerçektir.
Ülkemizde, 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu (2004 yılında yapılan değişiklik sonrası)
kooperatifleri şöyle tanımlamaktadır:
“Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve
özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını işgücü ve parasal katkılarıyla
karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla
gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli
ortaklıklara kooperatif denir.”
Ülkemizde kooperatifçilik hizmetlerinden sorumlu üç ayrı bakanlık bulunmaktadır.
Tarımsal amaçlı kooperatifler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının, yapı
kooperatifleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığının, tarım dışı amaçla kurulan yapı
kooperatifleri
haricindeki
kooperatifler
ise
Gümrük
ve
Ticaret
Bakanlığının
sorumluluğundadır. Halen bu üç Bakanlığın görev ve sorumluluk alanında faaliyet
gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup, bu kooperatiflerin 8.109.225
ortağı vardır. Kooperatifleri tarımsal amaçlı ve tarım dışı amaçlarla kurulanlar şeklinde
ele aldığımızda; ülke genelindeki yaklaşık 84.000 kooperatiften, 13.000’inin tarımsal
amaçlı, 71.000’inin tarım dışı amaçlarla kurulmuş olduğu görülmektedir.
Kooperatifler içinde sayıca en fazla sayıya sahip olan tür konut yapı kooperatifleridir.
Kooperatif ve ortak sayıları ile ilgili ayrıntılı analizler yapıldığında, tarımsal amaçlı
kooperatiflerde kooperatif başına düşen ortak sayısının daha fazla, tarım dışı
kooperatiflerde ise daha az olduğu görülmektedir. Ülkemiz kooperatifçiliğinde az ortaklı
bir kooperatif yapısı hakimdir. TÜİK verilerine göre, son yedi yıla ilişkin olarak kurulan
kooperatifler, tür ve
sayı bakımından
değerlendirildiğinde; en çok kurulan
kooperatiflerin konut yapı kooperatifleri, tarımsal kalkınma kooperatifleri ve taşıma
kooperatifleri olduğu anlaşılmaktadır.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığının hizmet alanında; tarım satış, kredi ve kefalet, motorlu
taşıyıcılar, tüketim, küçük sanat, üretim ve pazarlama kooperatifleri başta olmak üzere
18 ayrı kooperatif türü bulunmaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının hizmet
alanında; tarımsal kalkınma, sulama, su ürünleri, pancar ekicileri ve tarım kredi
12
kooperatifleri faaliyet göstermektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığının hizmet alanında
ise; konut yapı, küçük sanayi siteleri yapı ve toplu işyeri yapı kooperatifleri faaliyet
göstermektedir.
Tablo 4: Ülkemizde Bağlı Oldukları Bakanlıklara ve Türlerine göre Kooperatiflere
İlişkin Sayısal Bilgiler
Kooperatif
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı
Çevre ve
Şehircilik Bak.
Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bak.
İlgili
Bakanlık
Kooperatif Türleri
Tarımsal Kalkınma
Koop.
Sulama Koop.
Su Ürünleri Koop.
Pancar Ekicileri
Koop.
Tarım Kredi Koop.
ARA TOPLAM
Konut Yapı Koop
Küçük San. Sit.Yapı
Koop.
Toplu İşyeri Yapı
Koop.
ARA TOPLAM
Tarım Satış Koop.
Bağımsız TSK
Tütün Tarım Satış
Koop.
Yaş Sebze Meyve
Koop.
Tüketim Koop.
Motorlu Taşıyıcılar
Koop.
Esnaf ve Sanat. Kef.
Koop.
Küçük Sanat Koop.
Temin Tevzi Koop.
Turizm Geliştirme
Koop.
Üretim Pazarlama
Koop.
Tedarik Kefalet
Koop.
Yayıncılık Koop.
Hamallar Taşı.
Birlik
Merkez Birliği
Sayısı
Ortak
Sayısı
Sayısı
Ortak
Koop.
Sayısı
Sayısı
Ortak
Birlik
Sayısı
8.173
842.563
82
4.939
4
77
2.497
295.984
13
733
1
10
522
29.972
14
202
1
12
31
1.638.981
1
31
-
-
1.767
1.082.978
16
1.767
1
16
12.990
3.890.478
126
7.672
7
115
54.996
1.985.076
338
10.525
3
62
1.052
127.098
5
142
-
-
1.810
103.536
7
116
-
-
57.858
322
22
2.215.710
602.248
2.245
350
17
-
10.783
322
-
3
-
62
-
66
23.414
-
-
-
-
37
2.886
-
-
-
-
2.970
288.063
17
155
1
9
6.734
199.220
42
754
1
15
993
685.105
32
894
1
32
331
344
10.043
24.497
5
-
14
-
-
-
391
17.448
3
33
-
-
483
22.491
5
429
-
-
7
599
-
-
-
-
31
11
767
586
-
-
-
13
Koop.
İşletme Koop.
Sigorta Koop.
Yardımlaşma Koop.
Eğitim Koop.
ARA TOPLAM
585
3
24
30
13.384
GENEL TOPLAM
84.232
98.769
15
22.160
2.481
2.003.037
8.109.225
1
122
7
2.608
3
56
598
21.063
13
233
Kaynak: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı
Halen yürürlükte olan 1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda, en üst düzeyde
kooperatifçiliğin geliştirilmesi benimsenmiştir. Anayasamızın 171. maddesi, Devlete,
milli ekonominin yararlarını dikkate alarak öncelikle üretimin artırılması ve tüketicinin
korunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alma görevini
vermiştir. Ülkemizde kooperatifler, türlerine göre üç ayrı kanuna tabi olarak kurulmakta
ve faaliyet göstermektedirler:
 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu: Kooperatifçilik alanını düzenleyen temel
kanundur. Birçok kooperatifin kurulup gelişmesini sağlayan bu kanun
24.4.1969 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kooperatifler Kanunu’nun 98.
maddesine göre, kanunda aksine açıklama bulunmayan konularda Türk
Ticaret Kanunu’ndaki anonim şirketlere ilişkin hükümleri kooperatifler
hakkında da uygulanmaktadır.
 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkında Kanun: Tarım
satış kooperatifleri için çıkarılan özel kanundur. 1.6.2000 tarihinde yürürlüğe
giren bu kanun ile genel olarak tarım satış kooperatif ve birliklerine özgü
hususlara yer verilmiştir. Bu kanunda düzenlenmemiş konularda ise, 1163
sayılı Kooperatifler Kanunu hükümleri uygulanmaktadır.
 1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu: Tarım kredi
kooperatiflerinin kuruluş ve işleyişlerine ilişkin özel hükümleri içeren bu
kanun, 18.4.1972 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kanunda hüküm
bulunmayan
konular
hakkında,
1163
sayılı
Kooperatifler
Kanunu
hükümlerine başvurulmaktadır.
14
3.2.
Türkiye’de Kooperatif Türleri
Bu kanunlar kapsamında ülkemizde faaliyet gösteren kooperatiflerin türlerine göre
işlevleri ve sektörel etkinlik dereceleri şu şekildedir;
Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri; üreticilerin ürünlerini daha iyi şartlarda
değerlendirmek ve ekonomik menfaatlerini korumak amacıyla kurulan bu kooperatif
ve birlikler 1935’ten 1960’lı yıllara kadar kendi nam ve hesaplarına ürün alımı
yaparak faaliyetlerini sürdürmüş, üreticiler arasında yaygın örgütlenmeye sahip
kuruluşlar olmaları nedeniyle, tarım politikasının önemli bir aracı olarak görülerek
1960’dan 1994’e kadar yoğun bir şekilde devlet destekleme alımları ile
görevlendirilmişlerdir. Destekleme alımlarının kaldırıldığı 1994 yılından itibaren
Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu’ndan düşük faizli kredilerle desteklenen bu
kuruluşların yeniden yapılandırılması, özerk ve mali yönden bağımsız kılınması
amacıyla 4572 sayılı Kanun 2000 yılında yürürlüğe girmiştir. Halen ülkemizde, 17
tarım satış kooperatifleri birliğine bağlı olarak faaliyet gösteren 322 tarım satış
kooperatifinin 500 binden fazla ortağı bulunmaktadır. Türkiye’nin her yerinde
faaliyet gösteren bu kooperatifler, pamuk, zeytin-zeytinyağı, ayçiçeği, kuru incir,
fındık gibi ekonomik; ipek kozası ve tiftik gibi kültürel değeri ön planda olan 23 farklı
ürün konusunda çalışmaktadırlar. Yaşadıkları finansman sıkıntılarına ve temel bazı
yapısal sorunlara rağmen ürün piyasalarında önemli bir paya sahiptirler. Ancak,
gelişmiş
ülkelerdeki
benzeri
kooperatiflerin
sektördeki
ağırlıkları
ile
karşılaştırıldığında, tarım satış kooperatifleri birliklerinin birçok üründe pazar
paylarını artırmaya ihtiyaçları bulunduğu ortaya çıkmaktadır.
Kredi ve Kefalet Kooperatifleri; esnaf ve sanatkârların finansman ihtiyacını
karşılamak amacıyla kurulan bu kooperatifler, düşük faizli kredilerin Halk
Bankasınca kullandırılmasına aracılık ve kefalet etmektedirler. Bu uygulamada
kooperatif, ortağı olan esnaf ve sanatkâra, Halk Bankasına karşı kefalet vermektedir.
Bunun karşılığında ortağın kullandığı kredi miktarı üzerinden bir miktar kesinti
yapılmaktadır. Esnaf ve sanatkârlara kullandırılan kredilerin indirimli faiz oranı ile
Banka cari faiz oranı arasındaki fark Hazine tarafından karşılanmaktadır. 2003–2010
dönemi içerisinde, kooperatif aracılığı ile kredi kullanan esnaf sayısının 765.155
olduğu görülmektedir (TESKOMB verileri Ek 1). Esnaf ve sanatkârlarımızın önemli bir
15
bölümünün uygun koşullarda kredilendirilmesine yardımcı olan bu kooperatiflerin,
sadece kefalet fonksiyonu ile yetinmeyip, ilerleyen dönemlerde -eşdeğer uluslararası
uygulamalarda olduğu gibi- doğrudan kredilendirme işlevini de yerine getirmesi
beklenmektedir.
Konut Yapı Kooperatifleri; dayanışma ve iş birliği içinde konut ihtiyacını
karşılamak üzere kurulan konut yapı kooperatiflerini oluşturan ekonomik gruplar
daha çok orta ve alt grup gelir seviyesine sahip kişilerdir. Bu kooperatiflerin konut
üretimindeki payı, inşaat sektörünün ekonomi içindeki payına, toplu konut arsa ve
kredi desteğine, sosyo-ekonomik koşulların elverişliliğine bağlı olarak yıllar içinde
değişiklik göstermiştir. Toplu konut kredisi ve arsa desteğinin verildiği yıllarda,
sektör içindeki payları % 36’lara çıkan konut kooperatifleri, 2000’li yıllara kadar
ortalama % 20’lik payları ile bu önemini korumuş, TOKİ uygulamalarının olumsuz
etkisiyle 2003 yılında % 10’a, 2005 yılında % 7’ye düşmüş, 2006 yılında göreceli bir
artışla % 8’e yükselmiş, 2008 ve 2009 yılında % 6 seviyesine kadar gerilemiştir.
2010 yıllında ise % 6’nın da altına gerileyerek % 5,8 seviyelerine inmiştir. Ancak,
geçmişte yaşanan bazı olumsuzluklara ve mağduriyetlere rağmen halen kentleşme
politikalarının önemli ve etkili bir aktörü olan konut kooperatiflerinin, ideal yönde
gelişimi ile ilgili tedbirlerin alınması ve sektörde gerekli olan güven ortamının
sağlanması yararlı görülmektedir.
Tüketim kooperatifleri; genellikle dar ve orta gelirli tüketicilerin ihtiyaç
maddelerini uygun fiyata karşılamak için kurulan kooperatiflerdir. Daha çok
belediyeler ya da çalışanlarına ucuza mal temin etmek isteyen kurumlarca kurulan
bu kooperatifler, sendika ve iş yasalarının sağladığı avantajların da etkisiyle özellikle
1970’li yıllarda ivme kazanmış, 1980’lerin ortalarına kadar perakende ticarette
önemini korumuş ve Türkiye’de bir ölçüde büyük ve self-servis mağazacılık
alışkanlığının yerleşmesine yardımcı olmuşlardır. Ancak, güçlü tüketici örgütleri
olmaları beklenen tüketim kooperatifleri ülkemizde genellikle işyerlerinde faaliyet
göstermeleri nedeniyle yeterince gelişememiş ve günümüzde artan büyük
mağazacılık uygulamalarının getirdiği rekabet karşısında iyice zayıflamışlardır. Son
yıllarda sendika ve iş yasaları ile vergi yasalarında yer alan bazı avantajların ortadan
kalkmasıyla da bu durum, daha ciddi bir boyut kazanmıştır. Eşdeğer dünya
uygulamalarından hareketle, tüketicilerin daha etkin korunması ve her türlü
16
ihtiyacının uygun koşullarda karşılanabilmesi amacıyla tüketim kooperatiflerinin
geliştirilmesi gerekmektedir.
Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifleri; Şoför esnafı ortaklarının taşıma hizmetlerini
pazarlamak ve bu hizmetlerle ilgili ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan
kooperatiflerdir. Ülkemizde karayolu taşımacılığının önemli bir kısmının motorlu
taşıyıcılar kooperatifleri tarafından gerçekleştirildiği bilinmekle birlikte, bu
kooperatif türünün taşımacılık sektörü içerisindeki payı konusunda yapılmış bir
araştırma bulunmamaktadır. Öte yandan, 2004 yılında yürürlüğe giren “Karayolu
Taşıma Yönetmeliği” ile yeni bir sürece giren motorlu taşıyıcılar kooperatiflerinin
karşılaştıkları sorunların başında bu yönetmeliğin getirdiği maliyetler gelmektedir.
Ayrıca, bu kooperatiflerin 2006 yılında Kurumlar Vergisi kapsamına alınması da
olumsuz yönde etkileyen diğer gelişmelerdendir.
Küçük Sanayi Siteleri Yapı Kooperatifleri; imalat ve tamirat ile ilgili meslek
kollarında faaliyet gösteren esnaf ve sanatkârlar ile sanayicilerin, günün koşullarına
uygun modern ve teknik şartlara haiz işyerine sahip olmalarını sağlamak amacını
taşımaktadırlar. Mülga Sanayi ve Ticaret Bakanlığının kredi desteği ile toplam 92.623
işyerinden oluşan 441 adet Küçük Sanayi Sitesi hizmete sunulmuş ve yaklaşık
460.000 kişiye daha sağlıklı şartlarda çalışma imkânı sağlanmıştır. Bu kooperatifler
ülkemizde ilçe düzeyine kadar yaygınlaşmıştır.
Tarımsal
Kalkınma
Kooperatifleri;
özellikle
hayvancılık
sektörünün
desteklenmesi ve kırsal kesimde yaşayan insanların gelirlerinin arttırılması amacına
hizmet etmektedir. Devlet tarafından da proje desteği ile desteklenen bu
kooperatifler, genellikle küçük ölçekli olarak faaliyet göstermektedirler. Köy
Kalkınma Kooperatifi, Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi, Hayvan Üreticileri
Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi ve Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi olarak
dört çeşit kooperatif türünü bünyesinde toplayan bu kooperatiflerin pazar
etkinlikleri son derece düşük düzeydedir.
Sulama Kooperatifleri; yeraltı veya yerüstü su kaynaklarından, organize olarak
faydalanmak isteyen çiftçilerin ekonomik güçlerini birleştirerek kurdukları
örgütlerdir. Ülkemizde, DSİ ve Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından inşa
edilmiş sulama tesislerinin bir kısmı sulama kooperatiflerince devralınmakta ve bu
17
tesislerin üreticilerin kullanımına sunulması, işletilmesi ve bakımı gibi hizmetler
yürütülmektedir. Tüm sulama alanlarının % 20’sini oluşturan yeraltı sulamalarında
% 81 dolayında paya sahip olan bu kooperatiflerin, yerüstü sulamalarındaki payı ise
oldukça düşük seviyelerde kalmıştır.
Su Ürünleri Kooperatifleri; su ürünleri avcılığı ve yetiştiriciliği alanlarında avcı ve
üreticilerin
örgütlenmelerini
sağlamak,
her
türlü
su
ürünlerinin
üretimi,
yetiştiriciliği, avcılığı, işleme, depolama, pazarlama konularında ortaklarına hizmet
vermek ve gerektiğinde bu hususlarla ilgili tesisleri kurmak ve işletmek amacıyla
kurulmaktadır. Ülkemiz balıkçılık potansiyelinin daha iyi değerlendirilmesi açısından
bu kooperatiflerin geliştirilmesi önemli görülmektedir. Ancak, ülkemizde su ürünleri
kooperatifleri maalesef yeterli bir gelişme gösterememiştir. Öyle ki, bulundukları
sektör içindeki paylarının % 5 civarında olduğu tahmin edilmektedir.
Pancar Ekicileri Kooperatifleri; ekonomik ve toplumsal ihtiyaçlardan hareketle,
pancar
üreticilerinin
problemlerine
çözüm
bulmak
amacıyla
kurulan
bu
kooperatifler, pancar tarımının her aşamasında üreticiye yardımcı olmaktadırlar.
Halen ülkemizde faaliyet gösteren 31 pancar ekicileri kooperatifinin 1.638.981 ortağı
bulunmaktadır. Bu kooperatifler, PANKOBİRLİK altında örgütlenmiş olup, sahip
oldukları şeker fabrikaları ve iştirakleri ile beraber, ülke şeker üretiminin yaklaşık %
42’sini gerçekleştirmektedirler.
Tarım Kredi Kooperatifleri; çiftçilere kredi ve tarımsal girdi sağlayan önemli ve
yaygın bir kooperatif türüdür. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren var olan ve uzun
yıllar devletin bir kurumu gibi faaliyet gösteren tarım kredi kooperatifleri, 2000’li
yıllara doğru gündeme gelen yasal değişiklikler sonucu daha demokratik ve özerk bir
yapıya kavuşturulmuşlardır. Merkez birliği düzeyinde sahip oldukları işletmeler,
varlıklar ve iştirakleri, kooperatifçilik geçmişi, personel durumu ve köylere kadar
yayılmış olmaları açısından kooperatifçiliğimizde önemli bir yere sahiptirler.
Diğer Kooperatifler; ülkemizde, ortak ve kooperatif sayıları ile faaliyet hacmi
yönünden daha küçük ölçekli olan Toplu İşyeri Yapı Kooperatifleri, Turizm
Geliştirme Kooperatifleri, Temin Tevzi Kooperatifleri, Üretim ve Pazarlama
Kooperatifleri, Küçük Sanat Kooperatifleri, İşletme Kooperatifleri, Yayıncılık
Kooperatifleri, Eğitim Kooperatifleri ve Kadın Kooperatifleri gibi kooperatif
18
türleri de faaliyetlerini sürdürmektedir. Özellikle, temin tevzi kooperatifleri
içerisinde yer alan ve ucuz ilaç temini amacıyla eczacılar tarafından kurulan eczacı
kooperatifleri,
kendi
sektörleri
içersinde
önemli
bir
etkinlik
kazanmış
durumdadırlar. Yine, üretim ve pazarlama kooperatifleri içerisinde, oldukça başarılı
olan çiçekçilik kooperatifleri bulunmaktadır. Ayrıca, küçük sanat kooperatifleri
içerisinde; av tüfekleri üretimi yapan Huğlu ve Üzümlü kooperatifleri gibi,
yarattıkları istihdam, markalaşma ve ülke üretimi içindeki payları ve ihracat
rakamları açısından bakıldığında çok önemli bir yere sahip olan başarılı kooperatif
örneklerine rastlanılmaktadır. Son yıllarda kadınlar tarafından kurulan kooperatifler,
genelde istihdam, çevre ve kültür faaliyet konuları çerçevesinde İşletme Kooperatifi
biçiminde kurulmaktadırlar.
4. GELİŞMİŞ ÜLKE ÖRNEKLERİNE KIYASLA ÜLKEMİZ
KOOPERATİFÇİLİĞİNİN SORUNLARI
Diğer
ülke
sistemleri
ve
uygulamaları
ile
karşılaştırıldığında,
ülkemiz
kooperatifçiliğinden kendi potansiyeline göre beklenen performansın elde edilemediği
bilinmektedir. Bu kapsamda, başarılı dünya örneklerine göre ülkemiz kooperatiflerinin
yetersizliklerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür.
- Eksik üst örgütlenme nedeniyle, kooperatiflere yönelik eğitim, finansman,
denetim, danışmanlık, teknik ve yasal destek sunumu yetersizdir.
Başarılı kooperatifçilik sistemine sahip olan ülkelerde üst örgütlenme büyük ölçüde
tamamlanmıştır. Böylelikle kooperatifler, finansman, pazarlama, danışmanlık, Ar-Ge,
eğitim ve denetim gibi destek hizmetlerini kendi kendilerine sağlayabilen bir düzeye
ulaşmışlardır.
Ülkemizde kooperatiflerin üst örgütlenmesi yeterli seviyeye gelmediğinden (üst
kuruluşlara katılım oranı % 25 civarındadır), oluşmuş olan birlikler, merkez birlikleri ve
Türkiye Milli Kooperatifler Birliği güçlü bir yapıya kavuşamamıştır. Kanunlarımızda
büyük önem atfedilerek düzenlenen ve kooperatiflere eğitim, denetim ve danışmanlık
gibi konularda destek sağlaması beklenen üst örgütlenme arzu edilen yararı maalesef
sağlayamamıştır. Bu nedenle, üst örgütlerin yürütemediği kooperatiflere yönelik
19
hizmetler sınırlı kaynak ve personel yapısı ile devlet tarafından sunulmaya
çalışılmaktadır.
- Ülkemizde kooperatiflerin, “Milli Gelir, Yatırım, Üretim, İstihdam, Dış Ticaret”
rakamları içindeki payı ile sektör büyüklükleri yeterince bilinememektedir.
Birçok ülkede kooperatiflere ilişkin olarak üretilen istatistikî veriler, ilgili devletler
tarafından ya da ICA, BM ve ILO gibi uluslararası kuruluşlar tarafından düzenli olarak
yayımlanmaktadır. Ülkemizde istenilen ölçüde sağlıklı veri mevcut olmadığından,
özellikle, kooperatifçiliğe yönelik politikaların oluşturulmasında ve kooperatiflerin
ekonomik ve sosyal katkılarının önemini ortaya koymakta zorluk çekilmektedir.
- Ülkemizde kooperatifler sayısal açıdan bir gelişme gösterebilmiş, güçlü bir
kooperatifçilik yapısı ve anlayışı yeterince oluşmamıştır.
Birleşmiş Milletlerin tahminine göre dünya genelinde 750.000’den fazla kooperatif
bulunmaktadır. Bilindiği gibi ülkemizde kooperatif sayısı 84.000 civarındadır. Bu durum
göstermektedir
ki,
dünyadaki
kooperatiflerin
%10’undan
fazlası
ülkemizde
bulunmaktadır. Yani, kooperatif sayısı oldukça fazladır. Fakat ortak sayısı açısından
değerlendirme yapıldığında, dünya genelinde 800 milyon kooperatif ortağının %1’lik
kısmı (8 milyon) ülkemize aittir.
Dolayısıyla, ülkemiz kooperatifçiliğinin genel karakteristiği, az ortaklı bir kooperatif
yapısının hâkim olmasıdır. Örneğin; en fazla kooperatif sayısına sahip olan konut yapı
kooperatiflerinde kooperatif başına düşen ortalama ortak sayısı 50 civarındadır. Bu
çerçevede, kooperatifçiliğin esas gayesi olan; ölçek ekonomisi, işbirliği etkisi ve sinerji
oluşturulması
bakımından
ülkemiz,
az
ortaklı
kooperatif
yapısı
ile
dünya
uygulamalarının gerisindedir.
Öte yandan, Avrupa’da kooperatiflerin pazar payları oldukça yüksektir; örneğin
Hollanda’da kooperatiflerin tarım pazarındaki payı %90’lara ulaşmış iken, Türkiye’de bu
oran, kooperatiflerin uzun süreli geçmişine rağmen, halen %2’ler düzeyindedir.5
5
Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi Taslağı 2012-2016
20
Görüldüğü gibi, dünyada kooperatifler büyük halk kesimlerine hitap etmekte, ulusal
ekonomilerde önemli ekonomik aktörler olarak faaliyet göstermekte ve istihdama
sürekli olarak katkı sağlamaktadırlar.
- Toplumun kooperatifleşme oranı düşüktür.
Uzun kooperatifçilik geçmişimize rağmen ülkemizde kooperatif ortaklarının toplam
nüfusa oranı % 10 civarındadır. Bu oran diğer ülke uygulamaları karşılaştırıldığında,
oldukça düşük seviyededir. Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin (ICA) yayımladığı
verilere göre6; Almanya’da, kooperatif ortağı olan yaklaşık 21 milyon insan vardır ve bu
sayı toplam nüfusun 1/4’ünü oluşturmaktadır. ABD’de 4 kişiden 1’i, Kanada’da 3 kişiden
1’i, Norveç’te 3 kişiden 1’i, Japonya’da her 3 aileden 1’i kooperatiflere ortaktır. Yeni
Zelanda’da yetişkin nüfusun % 40’ı, Malezya’da toplam nüfusun % 24’ü (5,9 milyon kişi)
kooperatif ortağıdır.
Toplumumuzun kooperatifleşme oranının diğer ülke uygulamalarına göre düşük
kalması, gerekli hukuki ve sosyal altyapı, yani halkın tasarruflarını güvenle yatırabileceği
uygun bir kooperatifçilik ortamı ve uygulama alanının tam sağlanamamış olması ile
ilişkilendirilmektedir.
- Ülkemizde
daha
çok
konut
yapımı
ve
tarım
alanında
yoğunlaşan
kooperatifçilik, diğer ülke uygulamalarında olduğu gibi perakende, kredifinans, sigortacılık, enerji üretimi, eğitim, sağlık gibi sektörlerde yer
alamamıştır.
İngiltere’deki kooperatifler bankacılık, sigortacılık, toptancılık, endüstriyel üretim,
tarımsal üretim, gıda üretimi, pazarlama, konut, sağlık, eğlence, yaşlılara yönelik bakım,
çocuk bakımı, eğitim ve öğretim, geri dönüşüm, yenilenebilir enerji, ulaştırma, basımyayın, tasarımcılık ve baskı, film endüstrisi, sanat, zanaat, araştırma, iç danışmanlık, bilgi
teknolojileri ve ticaret alanlarında faaliyet göstermektedir. 7
Yine, ABD’de kooperatifler; personel yönetimi ve toplu satın alma gibi işletmecilik
hizmetleri, çocuk bakımı, kredi ve bireysel finansal hizmetler, ekipman, donanım ve
tarım girdileri, elektrik, telefon, internet, uydu ve kablo tv hizmetleri, gıda ve market
6
7
Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi Taslağı 2012-2016
Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi Taslağı 2012-2016
21
hizmetleri, defin ve anma töreni hizmetleri, sağlık, konut, sigorta, hukuki ve profesyonel
hizmetler, tarımsal ve diğer ürünlerin pazarlanması gibi konularda faaliyet
göstermektedir. 8
Bu örneklerden görüldüğü üzere dünyada kooperatifçilik, toplumsal ve ekonomik
ihtiyacın söz konusu olduğu hemen hemen her alanda kendisine yer bulmuştur. Ancak
ülkemizde kooperatifçilik tarımsal kooperatifler ve konut kooperatifleri üzerinde
yoğunlaşmıştır.
Diğer dünya uygulamalarına yaklaşabilmek için, kooperatiflerin faaliyet alanlarının
genişletilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, uluslararası uygulamalarda oldukça
gelişmiş olan ve ülkemizde de ihtiyaç duyulan potansiyel alanlarda (enerji üretimi,
organik tarım, eğitim,
sigortacılık, çevrenin korunması, bakım hizmeti, turizm ve
seyahat, konut kiralama, tüketicinin korunması, küçük sanat ve sanayi, takas
organizasyonu/barter gibi) kooperatiflerin kurulması ve geliştirilmesi çok faydalı
sonuçlar doğuracaktır.
5. BAKANLIĞIMIZIN KOOPERATİFÇİLİĞE İLİŞKİN GÖREVLERİ VE
ÜLKEMİZDE KOOPERATİFÇİLİĞİN SORUNLARINININ ÇÖZÜMÜ
İÇİN YÜRÜTTÜĞÜ FAALİYETLER
5.1. Bakanlığımızın Kooperatifçiliğe İlişkin Görevleri
Bakanlığımızın (Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü), genel hükümlere tabi kooperatifler
ile Tarım Satış Kooperatif ve Birliklerinin kuruluş, işleyiş, inceleme ve eğitimlerine
yönelik hizmetleri yürütmekte ve kooperatifçiliğin gelişmesi için gerekli tedbirleri
alarak
uygulama
faaliyetlerinde
bulunmaktadır.
Ayrıca,
örnek
anasözleşmeler
hazırlamak, sektöre yol gösterici ve çalışmalarında yardımcı olacak nitelikte düzenleyici
tasarruflarda bulunmak, yeni alanlarda kooperatif girişimlerin geliştirilmesine yönelik
özendirici ve destekleyici çalışmalarda bulunmak Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü’nün
diğer görevleri arasındadır.
8
Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi Taslağı 2012-2016
22
Kooperatifçiliğin geliştirilmesi için konuyla ilgili Bakanlığımızın üstlendiği yeni
görevler ise şu şekildedir;
640/KHK sayılı Gümrük ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun
Hükmünde Kararname’yle, çağdaş kamu yönetimi ve işletmecilik anlayışına uygun
olarak kooperatifçilik alanında Bakanlığa yeni yetki ve görev tanımları getirilmiştir.
Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü’nün görev tanımı içinde (Md. 13);
- Kooperatifçilikle ilgili Ar-Ge çalışmaları yapmak, kooperatif bilgi ve denetim sistemini
kurmak ve işletmek,
- Kooperatifçiliğin geliştirilmesi için gerekli tedbirleri almak ve uygulanmasını
sağlamak, yayın, tanıtım ve eğitim faaliyetlerinde bulunmak,
-
Kooperatiflerin
amaçlarını
gerçekleştirmek
için
hazırlayacakları
projeleri
desteklemek, teşvik etmek, teşvik ve desteklere yönelik düzenlemeler yapmak,
- Kooperatiflere ve üst kuruluşlarına yol göstermek ve çalışmalarında yardımcı olmak,
yeni alanlarda kooperatif girişimlerin geliştirilmesine yönelik özendirici ve destekleyici
çalışmalar yürütmek,
- Bireysel tasarrufların uygun kooperatif girişimcilik modelleri ile ekonomiye
kazandırılmasını sağlamak,
- Tarım satış kooperatifleri ve birlikleri tarafından kullanılan ürün alım kredilerine faiz
desteği sağlamak ve bu kredilerin amacına uygun olarak kullanılıp kullanılmadığını
denetlemek gibi yeni ve çok önemli yetki ve görevler sayılmıştır.
5.2. Ülkemizde Kooperatifçiliğin Sorunlarının Çözümü İçin
Bakanlığımızca Yürütülen Faaliyetler
5.2.1. Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi
Ülkemizde kooperatifçiliğin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması hedefi çerçevesinde,
Bakanlığımız sorumluluğunda olmak üzere ilk kez, dünya kooperatifçiliğinde meydana
gelen yapısal değişimleri inceleyerek, sektörle ilgili tüm kurum ve kuruluşların görüş ve
önerileri alınarak ve ülke kooperatifçiliğinin ihtiyaçlarını göz önünde bulunduran bir
“Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi” hazırlık çalışması yürütülmektedir.
23
Bakanlığımız koordinasyonunda ilgili tüm kamu-özel paydaşlarla işbirliği yapılarak
hazırlanan ve tüm ülke kooperatifçiliğini hedef alan bu belge kapsamında, ülkemiz
kooperatifçiliğinin durumu, sorunları, sorunların kaynağı, bunlarla mücadele yöntemi ve
kooperatifçilikte ulaşılması istenen nokta gibi hususlar sistemli bir çalışma ile ele
alınmıştır. Bununla birlikte, kooperatif türlerine özgü sektörel sorunlar yerine,
kooperatifçilik sisteminin genel ve yapısal sorunları üzerinde durulmuş, bu çerçevede
çözüm önerileri geliştirilmiştir.
Yürütülen çalışmalar neticesinde,
durum analizi çalışmalarının yanı sıra; ülke
kooperatifçilik vizyonu; “Ortaklarının ve toplumun gözünde, en güvenilir ve verimli
ekonomik girişimler niteliğini kazanmış bir kooperatifçilik yapılanmasına ulaşmak”
olarak belirlenmiştir. Bu vizyona uygun genel amaç tanımlanmış ve aşağıdaki 7 stratejik
hedef ortaya konmuştur.
1. Kamu teşkilatlanması ve kooperatiflere hizmet sunum biçimi yeniden
yapılandırılacaktır.
2. Eğitim, Bilgilendirme ve AR-GE faaliyetleri geliştirilecektir.
3. Örgütlenmesi kapasitesi ve kooperatifler arası işbirliği imkânları arttırılacaktır.
4. Sermaye yapısı ile kredi ve finansmana erişim imkânları güçlendirilecektir.
5. İç ve dış denetim sistemleri tümüyle revize edilecektir.
6. Kurumsal ve profesyonel yönetim kapasitesi arttırılacaktır.
7. Mevzuat altyapısı uluslararası esaslara ve ihtiyaçlara göre geliştirilecektir.
Bu stratejik hedefler altında 43 adet öncelikli eyleme yer verilmiştir. Sekiz milyondan
fazla kooperatif ortağını doğrudan ilgilendiren “Türkiye Kooperatifçilik Strateji
Belgesi”nin uygulamaya konulması ile ülkemizde kooperatifçilik sektörünün daha güçlü,
güvenilir ve verimli işleyebilmesi yönünde dünyadaki gelişmelere paralel bir biçimde
değişim ve dönüşümün gerçekleştirilebilmesi ve ülkemizin kalkınma hedeflerine önemli
katkılar sağlanması mümkün olabilecektir.
24
Bakanlığımızca, “Türkiye Kooperatifçilik Strateji Belgesi” oluşturulması çalışmaları
tamamlanma aşamasına gelmiştir. Türkiye ekonomisini ve sekiz milyondan fazla
kooperatif ortağını çok yakından ilgilendiren Kooperatifçilik Strateji Belgesi ve Eylem
Planı Taslağı üzerinde Yüksek Planlama Kurulu’nun onayı alınmak üzere ilgili süreç
başlatılmıştır. Kalkınma Bakanlığından alınan öneriler çerçevesinde TKSB
üzerindeki çalışmalar devam etmektedir.
5.2.2. Kooperatif Bilgi ve Denetim Sistemi Projesi
Kooperatiflere yönelik kuruluş, işleyiş, denetim, yasal altyapı, bilgilendirme ve ilgili
sektörler ve kuruluşlarla koordinasyon hizmetlerinin etkinlik ve verimlilik yönünden
geliştirilmesinin sağlanması amacıyla Kooperatif Bilgi ve Denetim Sistemi Projesi (ekooperatif) geliştirilmiştir. Proje, kooperatif ve üst kuruluşları ile ilgili olarak politika
üretilmesinde yararlanılacak olan ekonomik, mali ve hukuki bilgilerin uygun bir veri
tabanında ayrıntılı olarak takibini, denetimini ve kooperatiflerle ilgili bazı hizmetlerin
elektronik ortamda yapılabilmesini içermektedir.Kooperatif Bilgi ve Denetim Sistemi ile;
Bakanlığımız görev, yetki ve sorumluluğunda olan kooperatif işlemlerinin elektronik
ortamda yapılabilmesi, diğer kamu kurum ve kuruluşlarıyla karşılıklı bilgi paylaşımının
sağlanması, kooperatiflerin yürüttükleri faaliyetler ile sonuçlarına ilişkin istatistikî veri
elde edilmesi, kooperatifçilik sektörüne ilişkin görev ve hizmetlerin daha hızlı, verimli ve
etkin yapılması sağlanacaktır. Ayrıca, projenin uygulamaya girmesi ile kooperatif
ortaklarına kendi kooperatiflerine ilişkin elektronik ortamda sorgulama yapma imkânı
sağlanacaktır. Bu şekilde, kooperatif ortaklarının mağdur olmalarını önleyici bir takip
mekanizması kurulmuş olacaktır. Projenin hayata geçirilmesi için ihtiyaç duyulan
program, Bakanlığımız Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığınca yazılmakta olup; donanım
ihtiyacı da temin edilerek en kısa sürede e-kooperatif sisteminin hayata geçirilmesi
planlanmaktadır.
5.2.3. Kooperatifleri Destekleme (KOOP-DES) Programı
Sosyo-ekonomik
kuruluşlar
olan
kooperatiflerin
sermaye
sıkıntısı
nedeniyle
yapamadıkları yatırımları gerçekleştirmelerini sağlamak amacıyla hazırlayacakları ve
üretim ve istihdama katkısı bulunacak projelerinin bedellerinin bir bölümünün hibe
veya düşük faizli kredilerle desteklenmesini içeren Kooperatifleri Destekleme Projesi
(KOOP-DES) çalışmaları başlatılmıştır. KOOP-DES projesiyle; kooperatiflerin ve üst
25
kuruluşlarının kendi özkaynakları ile yapamadıkları projelerin hayata geçirilmesine
katkıda
bulunarak
faaliyetlerinde
etkinlik
ve
verimlilik
sağlamak,
kurumsal
kapasitelerini güçlendirmek, sürdürülebilir bir ekonomik yapı kurmak, ekonomik katma
değerlerinin artırmak, ortakların gelir düzeyinin artırılmasını temin etmek, kadın, çevre,
kültür ve işletme kooperatifleri gibi işgücüne katılımı az olan dezavantajlı grupların
kurduğu ve sosyal işlevleri bulunan kooperatiflerin ve üst örgütlenmelerinin
kurulmasını teşvik etmek ve bunların etkinliklerini artırmak ve dünyadaki başarılı
kooperatif örnekleri dikkate alınarak yeni kooperatif türlerinin gelişimine katkıda
bulunmak hedeflenmiştir. KOOP-DES Projesinin ülke çapında yaygınlaştırılarak
sürekli bir program haline getirilmesi için gerekli olan alt mevzuat çalışmalarının
tamamlanarak
projenin
2012
yılı
içerisinde
uygulamaya
geçirilmesi
planlanmaktadır.
6. “2012 ULUSLARARASI KOOPERATİFLER YILI” VE
BAKANLIĞIMIZCA YAPILACAK ÇALIŞMALAR
6.1. 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu; kooperatiflerin sosyo-ekonomik kalkınmaya, özellikle
yoksulluğun azaltılmasına, istihdam yaratılmasına ve sosyal bütünleşmeye olan
katkılarını vurgulayarak 2012 yılını “Uluslararası Kooperatifler Yılı” (UKY) olarak ilan
etmiştir. Bu yılın ilanı “Kooperatif İşletmeler Daha İyi Bir Dünya Kurar” ana
temasıyla, tüm dünyada kooperatiflerin kurulması ve gelişmesini teşvik etmeyi
amaçlamaktadır. Ayrıca; bireylerin, toplulukların ve devletlerin Binyıl Kalkınma
Hedefleri gibi uluslararası kabul görmüş hedeflere ulaşmasına, kooperatif kuruluşlarının
katkısının önemine vurgu yapmaktadır.
A/RES/64/136 sayılı Birleşmiş Milletler Genel Kurul Kararı; Birleşmiş Milletler’in tüm
üye devletlerini ve diğer ilgili paydaşları, kooperatiflerin sosyal ve ekonomik kalkınmaya
olan katkıları konusunda farkındalığın artırılması, kuruluş ve gelişimlerinin ilerletilmesi
için Uluslararası Kooperatifler Yılı’nı en iyi şekilde değerlendirmelerini teşvik
etmektedir.
26
Uluslararası Kooperatifçilik Yılının Amaçları:
Her düzeyde ve geniş halk kesimleri arasında kooperatifler hakkında farkındalık
yaratılması
Sürdürülebilir kalkınmaya ve yoksulluğun giderilmesine, kırsal ve kentsel
alanlarda refahın artırılmasına katkıda bulunan sosyo-ekonomik kuruluşlar
olarak kooperatiflerin desteklenmesi
Devletlere, kooperatiflerin gelişmesini sağlayacak uygun yasal altyapının
oluşturulmasında yardımcı olunması
Birleşmiş Milletler Uluslararası Kooperatifler Yılı’nın Üç Temel Hedefi:
Kooperatifler nedir ve ne yaparlar konusunda genel farkındalığın artırılması;
Kooperatif işletmeler ve kuruluşların büyümesinin sağlanması; ve
Uygun ve destekleyici ulusal politikaların teşviki.
Bu hedeflere odaklanılmasıyla, kooperatiflerin gelişmesi, genişlemesi ve küresel
kalkınmaya katkıları için güçlü bir temel kurulmuş olacaktır.
Ana Mesajlar:
Kooperatifler hakkında kamu farkındalığını artırmak için birçok UKY faaliyeti bilgi
paylaşımına odaklanacaktır. Bu iletişim faaliyetleri, Yıl sloganı olan “Kooperatif
İşletmeler Daha İyi Bir Dünya Kurar” merkezinde olacak ve kooperatif işletmelerin bu
rolünü gerçekleştirmelerini sağlayan önemli yönlerini vurgulayacaktır. Ana sloganı
çerçevesinde, Yıl kapsamındaki etkinlikler şu on ana mesaja dayanmaktadır:
Kooperatif işletmeler daha iyi bir dünya kurar.
Kooperatifler; ortakların sahipliğinde, ortaklarına hizmet eden ve ortaklarınca
yönetilen işletmelerdir.
Kooperatifler insanları güçlendirir.
Kooperatifler yaşam şartlarını iyileştirir ve ekonomiyi güçlendirir.
27
Kooperatifler sürdürülebilir kalkınma sağlar.
Kooperatifler kırsal kalkınmayı geliştirir.
Kooperatifler sosyal ve ekonomik ihtiyaçların her ikisini de dengeler.
Kooperatifler demokratik ilkeleri geliştirir.
Kooperatifler yoksulluktan çıkış yoludur.
Kooperatifler: gençlik için sürdürülebilir bir ticaret.
6.2.
Bakanlığımızca Yıl Kapsamında Yürütülecek Çalışmalar
Bakanlığımız (Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü) tarafından 27 Ocak 2011 tarihinde
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bayındırlık ve İskân Bankalığı, Türkiye Milli Kooperatifler
Birliği ve diğer ilgili kuruluşların katımları ile “2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı
Hazırlık Çalışmaları Toplantısı” düzenlenmiştir
Söz konusu toplantıda, BM’nin bahse konu Kararı ve bu yönde hazırladığı Kılavuz da
dikkate alınarak, anılan yıl ile ilgili bir “2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Kutlama
Komitesi” kurulması konusunda uzlaşı sağlanmış ve bu husus tutanağa bağlanmıştır
Söz konusu Tutanağın 7. maddesinde yer alan “Bu kararların, “ilgili üç Bakanlık
Makamı”nın uygun görüşü ile yürürlüğe girmesine karar verilmiştir.” hükmü
çerçevesinde, Bakanlığımız ve Tarım ve Köyişleri Banklığı ile Bayındırlık ve İskân
Bakanlığı’nın Makamlarından Onay yazısı alınmıştır.
Kutlama Komitesi; kooperatifçilikle ilgili Bakanlıkların, kooperatifçilik sektörünün,
akademisyenlerin ve diğer kamu kurum kuruluşlarından teşkil eden bir yapıya sahip
olup, Komitenin söz konusu yıl çerçevesinde yürüteceği faaliyetlerinde “İş Birliği
Yapılacak Kuruluşlar” da geniş bir katılımla aşağıdaki kurum ve kişilerden
oluşturulmuştur.
1. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı
2. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
3. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
4. Milli Eğitim Bakanlığı
28
5. Kalkınma Bakanlığı
6. Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu
7. Türkiye Milli Kooperatifler Birliği Yönetim Kurulu Üyeleri
8. Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği
9. Türk Kooperatifçilik Kurumu
10. Akademisyen/Prof. Hüseyin POLAT
11. Akademisyen/Prof. Dr. Mustafa KARA
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü’nün “2012 Uluslararası
Kooperatifler Yılı Kutlama Komitesi”nin temas noktası olduğu hususu BM’nin ilgili
birimine ve BM Daimi Temsilciliğimize bildirilmiştir.
Ardından, anılan yıl kapsamında düzenlenecek etkinlik ve faaliyetlerin neler olacağı ve
bunların nasıl yürütüleceğini gösteren 2012 Uluslararası Kooperatifler Yılı Kutlama
Komitesi Eylem Planı hazırlanmış ve Bakanlık Makamının Onayına bağlanmıştır. (Ek-2
UKYKK Eylem Planı)
Uluslararası Kooperatifler Yılı Türkiye Eylem Planının Özeti:
Tanıtım toplantısı ile UKY açılacak,
2012 yılında yapılacak faaliyetlerin tanıtımı amacıyla internet sitesi kurulacak,
Görsel ve yazılı medyada kooperatiflerle ilgili tanıtıcı yayınlar yapılacak,
Milli piyango bileti ve hatıra pulu bastırılacak, hatıra ormanı kurulacak,
Yıl boyunca ulusal ve uluslararası düzeyde konferanslar ve toplantılar
düzenlenecek,
Sektörel bazda kooperatif merkez birlikleri tarafından yapılacak faaliyetler
koordine edilecek,
Üniversitelerin kooperatiflerle ilgili araştırmaları, yüksek lisans ve doktora
çalışmaları desteklenecek,
Türkiye kooperatifçilik strateji belgesinin kamuoyuna tanıtımı yapılacak,
29
Başarılı kooperatifler ve her sektörden “yılın kooperatifçisi” seçilecek,
E-kooperatif bilgi sistemi hazırlanacak,
Kooperatif ortakları genel kurullarda UKY hakkında bilgilendirilecek,
2012 yılı sonunda, UKY kutlamalarına ilişkin bir değerlendirme yapılacaktır.
30