askeri teletıp bilgi çağı muharebelerinde askeri

BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
ASKERİ TELETIP
BİLGİ ÇAĞI MUHAREBELERİNDE ASKERİ SAĞLIK HİZMETLERİ
Timur BEYAN
Tbp.Bnb., SBS Anlz. Tas. Sb.
TSK Sağ.K.MEBS Ş.Md.lüğü
ÖZET
Türk
Silahlı
Kuvvetleri,
dünyanın
çeşitli
yerlerinde
icra
edilen
barışı
koruma
operasyonlarında destek vermektedir. Konuşlanılan yer ne olarsa olsun personel için olası en iyi
tıbbi bakım hizmetini sağlamak bir zorunluluktur. Bununla beraber bu ülkelerde arzu edilen
düzeyde tıbbi bakımı sağlamak üzere, bölgeye gerekli bütün tıp uzmanlarını götürmek imkânsızdır.
Bu sınırlamaları aşmak üzere, askeri teletıp uygulamaları bir alternatif olarak düşünülebilir.
Konumundan bağımsız olarak, hastanın tıbbı bilgisine uzaktan hızlı erişim ve gerektiğinde diğer
hekimlerle paylaşılmış tıbbi bakım imkânı sağlayan teletıp, yalnızca askeri operasyonlara özgü bir
uygulama değildir: Ancak; muharebe sahasındaki iletişim, çevre ve operasyonel sınırlamalardan
dolayı, sağlıkla ilgili sorunları çözmek üzere çok çeşitli askeri teletıp projeleri geliştirilmiştir. Bu
makalede muharebe sahasının değişen doğasından köken alan problemlere karşı çağdaş
çözümlerin açıklanması amaçlanmıştır.
GİRİŞ
Konumdan bağımsız hesaplama (computing), mobil iletişim ve internet olgularının
bütünleşmesi ile bir çekim noktasına ulaşan, gündelik yaşantıda da varlığını ve etkilerini gittikçe
daha çarpıcı bir şekilde hissettirmeye başlayan Bilgi Çağı, halen evrimine devam etmektedir.
Dünyanın Bilgi Çağı ‘na girişi ile savaşın doğasında gerçekleşen değişim, Silahlı Kuvvetleri
de değişme zorunluluğuyla karşı karşıya getirmiştir. Silahlı Kuvvetler artık daha hareketli, kesin ve
çok daha sofistike operasyonlar için hazır olmalıdır. Ayrıca Silahlı Kuvvetler, barış operasyonlarını
ve daha az gelişmiş güçlere karşı yürütülen, genellikle uzun dönemli ve sınırlı çapta operasyonları
da icra edebilmelidir. 21nci yüzyıl ordusu akılcı doktrin, çağın gereklerine göre dönüştürülmüş
organizasyonlar, az güçle daha ölümcül sonuçlar ortaya çıkarabilecek, daha dayanıklı, çok yönlü ve
hareket yeteneği daha yüksek ve nitelikli insanlar ile bilgi teknolojisini bütünleştirmek zorundadır
(USArmy, 2001). Savaşın yeni teknolojik ve kültürel yapısının çağdaş sağlık kavramları ile
bütünleştirilme çabası askeri teletıp denilen yeni bir alanı ortaya çıkarmıştır.
Bu çalışmada, savaşın değişen doğası ve bu koşullar altında, muharebe sahasında askeri
sağlık hizmetlerindeki önemli değişiklikler incelenmektedir. İlk olarak, savaşın değişen doğası
incelenmiştir. Ardından kısaca teletıp ve ilişkili kavramlar hakkında bilgi verilmiştir. Sonraki
bölümlerde askeri teletıp hizmetlerinin dünyadaki çeşitli uygulamaları ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Sonuçta da askeri teletıp hizmetlerinin Türk Silahlı Kuvvetleri için önemi ve olası teknolojik
uygulamalar tartışılmıştır.
21 NCİ YÜZYIL BİLGİ ÇAĞI ORDUSU
Yeni Çağda Yeni Tehditler
Bilişim teknolojisindeki ilerlemelerle, her türlü bilginin rahatlıkla ulaşılabilir hale gelmesi, 21
inci yüzyılda tehdit algılamalarım ve olası savaşların yapısını da değiştirmiştir. Önümüzdeki
dönemin askeri tehditleri arasında bilgi savaşı, nükleer, biyolojik, kimyasal silahlar, yabancı
güçlerin orduları, ulussuz aktörler, etnik kalkışmalar ve etnik milliyetçilik, uluslararası suç
kuruluşları, terörist ağları, ulusal, uluslararası ve ulus ötesi aktörlerin işbirliği gibi düzensiz güçler
sayılmaktadır (USArmy, 1997; USArmy, 2001).
22
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Resim 1.Yeni çağın yükselen tehdit unsurları
Günümüzde askeri operasyonlar giderek daha dinamik ve daha az öngörülebilir hale
gelmektedir Artık savaş ile barış arasındaki farklılıklar bulanıklaşmış olup, klasik savaş kavramının
ötesinde, genel olarak Savaş Harici Operasyon (Operation Other Than War, OOTW) tanımı ile
ifade edilen caydırıcılık, çatışma ve diğer tip şiddet olguları ağırlıklı bir konum kazanmaktadır
(USArmy, 1997).
Yeni Çağda Silahlı Kuvvetlerin Özellikleri
Bilgi ve iletişim teknolojilerinde ortaya çıkan yeni gelişmeler Silahlı Kuvvetlere yeni
yetenekler de sağlamaktadır Teknolojik gelişmeler geleceğin savaş alanında beş önemli alanda
devrimsel nitelikte açılımlar sağlamaktadır. Bunlar “öldürücülük ve yaygınlık”, “ateş gücünün
büyüklüğü ve genişliği”, “bütünleşik teknoloji”, “kitlesel etki”, “görünmezlik ve fark edebilirlik”
olarak sıralanabilir. Artmış öldürücülük ve bununla orantılı olarak güçlerin yaygınlığı savaş
alanının karmaşıklığını belirgin olarak arttıracaktır. Savaş alanı yine kanlı ve tehlikeli olacak, fakat
kitle imha silahları ve uzun mesafeden kesin isabet sağlayan silah sistemleri geliştirilmesi
askerlerin ve birimlerin daha da geniş bir alana dağılmalarını gerektirecektir Birimler arası irtibat
daha önemli hale gelecek ve zafer ya da yenilginin arasındaki farkı belirleyecektir. Böyle bir
ortamda kesin zafere ulaşabilmek için taktik, örgütlenme, doktrin, donanım, kuvvetlerin beraberce
kullanımı ile komuta ve kontrol yöntemlerinde değişiklikler yapılması gerekecektir. Geleceğin
ordusunun hedefi tüm spektrumda egemen olmaya dayanmaktadır (USArmy, 1997; USArmy, 2001).
Bilgi, lojistik ve ulaşım teknolojilerinin kriz durumlarına karşı hızlı tepkiler sağlanmasında bir
bütün olarak kullanımı odaklanmış lojistik ile mümkündür. Bu şekilde hareket halinde iken bile
gerekli ve hazır lojistik paketlerin tesliminin sağlanması ve bu işlemin stratejik, operasyonel, taktik
düzeyde sürdürülmesi sağlanmış olur. Odaklanmış lojistik operasyon en uygulanabilir operasyonel
kavramdır. Bu olmadan diğer süreçlerin yerine getirilebilmesi mümkün değildir. Teknoloji,
odaklanmış lojistik kavramını büyük oranda mümkün kılmaktadır Lojistiğin bir bölümü de sağlık
hizmetlerinin sağlanmasıdır. Tüm personelin yaşamının sürdürülmesi ve zenginleştirilmesi için
tıbbi bakım teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte, internet üzerinden hastaların kategorize edilip
yönlendirilmesi ve teletıp gibi yenilikler ileri sürülmektedir (Beaty, 1997; USArmy, 1997).
23
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Yeni Çağda Savaş Alanında Sağlık Hizmetleri
Küçük dağınık birimler günümüz savaş alanının özelliğidir. Arazi yapısı, hava, düşman
güçleri, mayın tarlaları ve izole edilmiş üsler değerlendirilmesi gereken diğer yönlerdir. Çatışmada
yaralananlar, korumalar ve sağlık personeli klasik tıbbi işlemler ve tahliye teknikleri yüzünden
gereksiz risklerle de karşı karşıya kalmaktadır (Kilvert-Jones, 2000).
Günümüzde geleneksel tıbbi hizmet ve nakil sisteminde, ilk olarak operasyon alanındaki tıbbi
personel ilk müdahalede bulunmakta, ardından eğer gerekiyorsa personel Seyyar Cerrahi Hastane
gibi bir üst sağlık birimine sevk edilmektedir. Buradaki müdahaleyi ve değerlendirmeyi takiben
eğer olgu kritik ise daha ileri imkânlara sahip bir hastaneye sevk edilebilmektedir (TSK, 1994).
Silahlı Kuvvetler konuşlandığı yerde personeli için mümkün olabilen en iyi bakımı sağlamayı
hedeflemelidir. Bununla beraber günümüz savaş alanının özelliği olan küçük birimler için, görev
alınan her coğrafyada uzman hizmeti sağlamak mümkün değildir, ilk hatta bulunan askerlere tıbbi
bakım sağlanmasında ve operasyonel alanın arkasına sevk işleminde çeşitli sınırlamalar vardır.
Bunlar Silahlı Kuvvetlerin coğrafi dağılımı, arazi ve hava koşulları, acil olgular ve sınırlı zaman,
sevk esnasında karşılaşılabilecek riskler olarak özetlenebilir (Kilvert-Jones, 2000). Savaş alanında
geriye nakil karakteristik olarak ön hat ambulansı aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Bu sırada
genellikle temel yeniden canlandırma işlemlerini gerektiren acil müdahaleler de uygulanmaktadır.
Bazen bu işlemler araç içinde, muharebe elbisesi ve ağır bir miğfer ile yoğun düşman ateşi altında
ve tüm bunlardan dolayı genellikle sıcak, gürültülü, dar ve kısıtlı alan içerisinde yapılmaktadır.
Duruş şekli muharebe alanındaki tehditlerden, özellikle de düşman ateşinden dolayı genellikle çok
rahat değildir. Bu işlemleri yapanlar da genellikle sağlıkçılar ve/veya pratisyen hekimlerdir (Papin
ve ark. 1997).
Teknolojik ilerlemeler sonucu, biyoterörizm, kitle afetleri ve uzak bölgelerde yapılan askeri
operasyonlar gibi yeni tehditler de belirginleşmeye başlamış ve özellikle gelişmiş ülkeleri önlemler
almaya teşvik eder konuma gelmiştir. Bu gerçek ve potansiyel krizler için sağlık bilgilerinin
toplanması, analizi, koordinasyon ve dağıtımım zorunlu kılmaktadır Örnek olarak şarbon, çiçek ve
diğer etkenlerden kaynaklanan biyoterörizm tehlikesi, farklı hastane ve birimlerden gelen çok
sayıda verinin toplanmasını, birleştirilmesini, analiz ve anlamlandırılmasını, güncel tanı ve tedavi
kaynaklarının güvenilir ve merkezi hale getirilmesini gerektirmektedir Kitle afetleri sağlık
hizmetlerinin yetersiz kalması durumunu doğurmaktadır. Uzak bölgelerde yapılan askeri
operasyonlar ve bunlara tıbbı hizmet sağlanması konusu da önemli bir başka kritik alandır (Teich
JM ve ark. 2002).
Yukarıda vurgulanan ve savaşın doğasından kaynaklanan tehdit ve sınırlamaları aşabilmek
için sağlık hizmetleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin bütünleştirilmesi çalışmaları yapılmaktadır
Bu teknolojilerin yardımı ile sahrada sağlık hizmeti, sahradan bölgesel sıhhiye birliklerine ve sabit
hastanelere uygun bilgi alış verişi ve merkezi hasta veri bankalarına güvenli erişim
sağlanabilmektedir. Bölgesel tıbbi birimler, hastaneler ve savaş alanı arasında kurulacak uygun
iletişim ile güvenli bir şekilde merkezi veri bankasındaki hasta verilerine erişim ve merkezi bir
birimde hazır bulunan uzmanların farklı bölgelerde hizmet verebilmesinin sağlanması genel
açılımlardır (Garshnek ve Burkle, 1999a). Tüm bu çalışmalarla, askeri teletıp denilen yeni bir
kavram ortaya çıkmaktadır.
Resim 2.
24
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
GELİŞEN TEKNOLOJİ: TELETIP
Teletıp Hakkında Genel Bilgiler
Teletıp terimi 1960-70 yılları civarında ortaya çıkmıştır. Eski Yunanca ‘da uzaktan tıp
anlamına gelen bu terim ile tıp pratiği için gereken her türlü yararlı bilginin, her şekilde uzaktan
iletimi ifade edilmektedir. Teletıp hastanın tıbbi bilgisinin bulunduğu konumdan bağımsız olarak
uzaktan hızlı erişim ve gerektiğinde diğer hekimlerle paylaşılmış tıbbi bakım imkânı sağlamaktadır
(Papin, 1997; Huston ve Huston, 2000; Vassallo, 2000; Wootton, 2001).
Dünya Sağlık Örgütü ‘nün 1998 ‘de, yaptığı teletıp tanımı, uzaklığın önemli olduğu
durumlarda tüm sağlık personelinin bilgi ve iletişim teknolojilerini tıbbi veri iletimi için kullanması
kavramına dayanmaktadır. Burada hastalık ve yaralanmaların tanı, tedavi ve önlenmesi, ya da
araştırma ve değerlendirilmesi için değerli bilgilerin değiş tokuş edilmesi esastır. Ayrıca sağlık
profesyonellerinin sürekli eğitimi ile birey ve toplumun sağlığım geliştirici her amaçla tıbbi verilerin
aktarılması da teletıp kapsamı içerisinde değerlendirilmektedir (WHO, 2004).
Mesafe tarafları ayırdığı zaman, sağlık hizmeti vermek ve bunu desteklemek elektronik bilgi
ve iletişim teknolojilerinin kullanımı ile mümkün olabilir. Teletıp ağları eğitim, klinik karar veri
tabanları, yapay zekâ, hasta kayıtları ve yönetsel destek için de kullanılabilir Bunun için tüm
teknoloji tipleri, ağları ve iletişim imkânları ile eğitsel programlar, ortak araştırmalar, toplantılar,
hasta konsültasyonları ve sağlığı geliştirmek için sağlanan tüm diğer sağlık hizmetlerini
tanımlamak için bazen telesağlık kavramı kullanılmaktadır (Moore, 1999).
Teletıpla ilgili çeşitli alt gruplar bulunmaktadır. Tıbbi uzmanlık bağlamında bu teletıp
uygulamaları teleradyoloji,
teleoftalmoloji, teledermatoloji, telekardiyoloji, telepatoloji,
telepsikiyatri, telerehabilitasyon gibi başlıklar altında sınıflandırılmaktadır. Geçmişte teletıp daha
çok düşük hizmet alan kişi ya da yörelere yönelik olarak tanımlanırken bugün bu durum oldukça
değişmiştir. Sağlık birimlerindeki yöresel alan ağı teletıp uygulamaları, askeri teletıp, mahkûmlara
yönelik teletıp hizmeti ve evde bakım hizmetleri gibi özel uygulamalara doğru bir eğilim
gerçekleşmektedir (Moore, 1999).
Teletıp tıp, iletişim, bilgisayar mühendisliği, bilişim, yapay zekâ, robotik, endüstri
mühendisliği ve algı psikolojisi gibi çok sayıda alandaki teknolojik yeniliklerin bütünleşimi ile
gelişmektedir (DARPA, 2004).
Resim 3. Teletıp uygulamalarına bir örnek
Teletıp Uygulamalarının Tarihsel Arkaplanı
İlk olarak 1955 yılında ABD ‘de Nebraska psikiyatri enstitüsünde kapalı devre televizyon
sistemi kullanılmış, 1964 yılında enstitü 112 mil uzaklıktaki hastaneye bağlanmıştır. 1967 ‘de
Massachusetts General Hospital ve Logan International Airport iki yollu görsel/işitsel mikrodalga
devre ile bağlanmıştır. 1971 ‘de Alaska Satellite Biomedical Demonstration Project NASA uydu
teknolojisini kullanarak 26 bölgeyi birbirine bağlamış, 1972 ‘de NASA tarafından ileri sağlık
hizmetleri verilebilmesi için Arizona’daki kırsal Papago Yerlileri arazisinde iletişim
teknolojilerinden yararlanılmıştır.
25
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Gerçek anlamda teletıp 1980 lerde ABD ‘de doktorlar ile hastalar arasında video kullanımı ile
başlamıştır. Sonraları -yaklaşık- 1985 yıllarında, yine ABD ‘de radyoloji, oftalmoloji, dermatoloji gibi
uzmanlık alanlarına göre teletıp kavramları ortaya çıkmıştır. 1990 ‘larda gelişen koaksiyel kablo ve
fiberoptik teknolojileri teletıp uygulamalarının gelişimini sağlamıştır (Moore, 1990; Papin, 1997).
Teletıp kavramı Avrupa‘da da 1990 ‘larda tüm ulusal ve ulusüstü sağlık sisteminin bir ağ
sistemi ile bütünleştirilmesi yaklaşımı ile ortaya çıkıştır. 1995 ‘de, G7 ülkeleri tarafından Küresel
Acil Teletıp Sistemi (Global Emergency Telemedicine System-GETS) projesi Fransa ve İtalya ‘nın
katılımı ile yürürlüğe konulmuştur (Papin, 1997).
Teletıp Uygulamaları ile ilgili Teknik Konular
Teletıp, genel olarak farklı teknolojilerin ve iletişim hatlarının çok farklı klinik ve sağlık
eğitimi uygulamaları için kullanılmasını ifade etmektedir. İletim uydu, internet ya da intranet
üzerinden olabilmektedir. Uygulamada kullanılacak iletim hatları bölgedeki iletişim alt yapısı,
finans ve uygulama için gereken bant genişliği gibi pek çok faktöre bağlıdır.
Teknik malzeme olarak klinik iş istasyonları (bu iş için ayrılmış ya da PC tabanlı), interaktif
videokonferans sistemleri, işitsel modül (hoparlör, kulaklık, ses ve ton kontrol mikrofon), kamera
(lens, görüntü sensörü, pikseller, çözünürlük, aydınlanma aralığı, video), iletişim hatları (ATM,
ISDN, uydular ve ağlar (yöresel alan ağı, eternet), konnektör paneller (yöresel alan ağı, geniş alan
ağı, telefon ağı, ses ve görüntü girdi ve çıktı portları), periferal aygıtlar (otoskop, dermaskop,
stetoskop, oftalmoskop, ultrason gibi tıbbi aygıtlar), radyografik film sayısallaştırıcı, edinim,
sıkıştırma, iletim amaçlı yazılımlar, kullanılan güç ile ilgili özellikler ve gereksinimler sayılabilir. Eş
zamanlı iletim uygulanacaksa bunu mümkün kılmak için interaktif ses ve video görüntü iletim
araçları gerekecektir (Mahen ve ark. 2001; USArmy, 2004a).
ASP ve JAVA teknolojileri, internet ve masaüstü bilgisayarlar etkileşimli olgu sunumu ve
telekonsültasyon içeren düşük maliyetli teletıp sistemlerinde başarı ile kullanılmaktadır. Teletıp
sistemleri potansiyel olarak görüntü arşivleme ve iletim sistemi (Picture Archiving and
Communicatlon Systems-PACS) ile bütünleştirilebilme imkânına da sahiptir (WPI transformations,
2003).
Güvenlik ve mahremiyet internet üzerinde gerçekleştirilen teletıp hizmetlerinin en kritik
problemleridir, internet üzerinden teletıp hizmetleri pratiğe dönüştürülmeden önce ayrıntılı bir
şekilde incelenmelidir. Güvenlik burada ağ güvenliği ve dağıtık çevrede uç nokta güvenliği
anlamında kullanılmaktadır (WPI transformations, 2003)
Teletıp projelerinin başarılabilmesi için eğitim, öğretim, destek ve politikaların hepsi
önemlidir ve uygulamaların başarısı için her boyut uygun şekilde bütünleştirilmelidir.
Uygulamadaki Teletıp Sistemlerinin Çeşitleri
Günümüz teletıp teknolojisi tanı, tedavi, eğitim ve veri tabanı geliştirme için tıbbi bilgi
iletimini kullanmaktadır Tıbbi bilgi kavramının kapsamı içerisinde tıbbi görüntüler, canlı iki yönlü
ses ve video iletimi, hasta tıbbi kayıtları, tıbbi aygıtlardan elde edilen tıbbi kayıtlar ve ses kayıtları
bulunmaktadır.
Veri iletiminde temel olarak iki yaklaşım bulunmaktadır. Bir uçtaki depola-ilet uygulaması,
depolanmış olarak hazır bekleyen görüntü ve kayıtların, ilave tıbbi bilgilerle beraber uzmana ikinci
bir görüş alma amacı ile gönderilmesi ve elektronik ortamdan eğitim malzemesi edinimi
kavramlarını içermektedir. Daha uygun altyapı koşullarında, hasta verilerinin uzaktan izlemi ve
hasta tıbbi kayıtlarının birinci basamak sağlık hizmeti sağlayan çalışanlardan uzmanlara iletimi gibi
konular hasta ve sağlık çalışanları arasında canlı video telekonferans uygulamaları ile
sağlanabilmektedir (Papin, 1997; Kilvert-Jones, 2000).
Teletıp sistemlerinin temel özellikleri Tablo 1 de sıralanmıştır (Vassallo, 2000).
26
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Tablo 1. Teletıp sistemlerinin temel özellikleri (Vassallo, 2000)
1. İkincil ya da üçüncül bakım veren hastane ile görüş alma
imkânı
2. Çeşitli bölgelerden klinik görüntü ve metinleri içeren
sevklere imkân sağlaması
3. Basit, çok yönlü, etkin çözümler sunması
4. Taşınabilir sağlam bir sistem olması
5. Kullanılan donanım ve yazılım ucuz, ideal olarak yerel
imkânlarla- kolayca bulunabilmesi
6. En az eğitim gereği -Sağlık çalışanlarının kolayca
kullanabilmesi.
Teletıp uygulamalarının, teknik, kullanım alanları, altyapı ve teknik donanım gereksinimleri
gibi çeşitli başlıklar altında sınıflamaları yapılabilir. Çeşit ve maliyetlerine göre önerilmiş bir
sınıflama Tablo 2’de sunulmaktadır (Zizi ve Degrave, 1997).
Tablo 2. Teletıp sistemlerinin çeşitleri (Zizi ve Degrave, 1997)
İşitsel grafik sistemler
Tanım :
Analog telefon hatlarından sabit video ve eş zamanlı ses iletimidir
Uygulamalar:
Temel teletıp konsültasyonları uygulanabilir Tam renkli görüntü ve
metin aktarımı sağlar. Dermatoloji telepatoloji, ortopedi, ve düşük
çözünürlüklü teleradyolojide kullanılabilir
Maliyet:
Site başına 3 500-10.000 $ arasında maliyeti bulunmaktadır
Temel masaüstü videkonferans sistemleri
Tanım :
Uygulamalar:
Maliyet:
ISDN ve anahtarlı hatlarla düşük çözünürlüklü eş zamanlı
videokonferans sistemidir. Yüz yüze konsültasyonlar, interaktif görüntü
transferi imkânı sağlamaktadır.
Dermatoloji patoloji, ortopedi ve düşük çözünürlüklü teleradyoloji
sistemde kullanılabilir
Çeşitli seçeneklerle geliştirilebilir ve toplam maliyeti 7.000-15.000 $
arasında değişebilir.
Temel teletıp
Tanım :
Uygulamalar:
Maliyet:
Yüksek hızlı sıkıştırılmış video-media konferans, yüksek çözünürlüklü
video, doküman konferansı, şekil gönderimi, depolama ve gözden
geçirme, veri alışverişi sağlayan, T1 telefon hatları ve LAN ara
bağlantıları kullanan sistemdir.
İnteraktif tanı ve konsültasyonlar, mental sağlık, tıbbi servis sunumu
ve yüksek hızlı veri transferi uygulamalarında kullanılır.
20 000-80 000 $ arasında maliyeti vardır.
Gelişmiş teletıp
Tanım :
Uygulamalar:
Maliyet:
Yüksek çözünürlüklü uzaktan tanı sistemleri, yüksek çözünürlükte
sıkıştırılmış video-media konferansı doküman ve şekil gönderimi,
depolama ve gözden geçirme imkânları sunmaktadır Fiberoptik kablo,
mikrodalga, uydu, T1 telefon hatları ve bunların birleşimleri
kullanılabilir.
Uzaktan hasta muayeneleri, konsültasyon, görüşme, intraoperatif
asistanlık,
tanısal
süreçler,
kesin
tanısal
bilginin
iletimi
uygulamalarında kullanılmaktadır.
100.000-500 000 $ arasında maliyeti bulunmaktadır.
27
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Basit bir teletıp sistemi kurabilmek için İngiliz Savunma Tıp Servisi ‘nin kullandığı ve
önerdiği sistem; sabit sayısal fotoğraf makinesi, X-ışını ya da mikroskop görüntülerinin
fotoğraflarını alırken kullanılmak üzere bir üç ayak, bilgisayar (ideal olarak diz üstü ya da
notebook), görüntü ve metinlerin depola-ilet tipi iletişiminin sağlanması için e-posta hesabı, telefon
ya da modem, hastane uzmanlarına erişim sağlayan ağı içermektedir (Scerri ve Vassallo, 1999;
Kilvert-Jones, 2000; Vassallo, 2000)
Fakat bu basit teletıp sistemi bazı sorunları çözmede yetersiz kalmaktadır. Basit teletıp sistemi
ile çözülemeyecek sorunlar arasında acil bakım, canlı telecerrahi, ve canlı telekonferans sayılabilir.
Bu sistemler geniş bant aralığı olan telefon hatları, teknik personel, karmaşık teknoloji, ağır ve
nispeten hareketsiz donanım, maliyet ve senkron etkinlik gerektirmektedir (Vassallo; 2000).
ASKERİ TELETIP
1980‘lerin sonu ve 1990’ların basında, teknolojik ilerlemeler Silahlı Kuvvetlere dünyanın pek
çok yerinde bütünleşik tıbbi bakım hizmeti sağlayan iletişim ağları kurma imkân ve kabiliyetini
vermiştir. Bugün dünyanın her yerinde çok sayıda ve giderek artan askeri teletıp projeleri
uygulanmaktadır (Garshnek ve Burkle, 1999b).
Teletıp sistemleri coğrafi ve çevresel açıdan erişilemeyen bölgelerdeki insanlara kaliteli sağlık
hizmetleri sağlanmasını hedeflemektedir. Teletıp, tıp profesyonellerine erişimi kolaylaştırırken,
gereksiz personel taşınmasına bağlı maliyetleri ve zaman kaybını da en aza indirmektedir (Tablo 3)
(Zizi ve Degrave, 1997).
Askeri teletıp, iletişim teknolojilerinin muharebe sahasındaki sağlık sorunlarının çözümü için
kullanımını içermekte olup, yaşam kurtarma ve ilk hattaki sağlık personelinin kararına destek
sağlama amaçlarına da hizmet etmektedir. Aynı zamanda, fizyolojik ölçümlerin ileti ve kaydını
sağlayan yeni donanımlar da üretilmektedir. Çağdaş teknoloji, muharebe sahasındaki birimlerden
tıbbi merkezlere tanısal açıdan geçerli görüntü iletimine de izin vermektedir. Ayrıca tanısal ölçüm
aygıtları (otoskop, endoskop, dermaskop, ve oral kamera gibi) ile telekonsültasyon, yüksek hızlı
dosya aktarımı, telefon ve faks desteği, sayısal stetoskop, ultrason, ve film sayısallaştırıcı gibi
aygıtlarla video telekonsültasyon imkanını da sağlamaktadır (Garshnek ve Burkle, 1999a; USArmy,
2004a).
Tablo 3. Amerikan Silahlı Kuvvetlerinin bazı teletıp örnekleri ve kazanımları
Proje
Sonuç
Primetime IIIBosna ‘da teletıp
63
dokümante
telekonsültasyonun
yalnızca
biri
şevkle
sonuçlanmıştır 153 sevk tekrar değerlendirildiğinde %11 inin
telekonsültasyonla sevkinin önlenebileceği değerlendirilmiştir.
Hint
Okyanusunda
USS George
Washington
Teleradyoloji ile 30 sevk işlemi önlenmiş ve 10-000 $ tasarruf
yapılmıştır.
Somali
63 000 $ geri transfer tasarrufu sağlanmıştır.
Georgia Tıp Okulu
Birinci basamak sağlık hizmetlerinde hastaneye sevk edilen
hastaların oranında teletıp sayesinde %80 azalma olmuştur. 240
$/gün/yatak tasarruf sağlanmıştır.
Daha Büyük
Hastane ile
bağlantılı Kırsal
Sağlık Birimi
Fort Jackson,
Güney Carolina
Kırsal hastanede acil müdahale odasından tasarruf yapılmıştır(Yılda
47.500 $)
Askerlerin görevleri ve çalışmalardan uzak durma sürelerinde
azalma olmuştur 110 asker teletıp hizmeti görmüş, %20 ‘si kliniğe
gitmeksizin eğitime dönmüştür.
28
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Verilen hizmetle, altyapı ve kullanılan donanım karakteristiği gibi özelliklere göre askeri
teletıp hizmetlerinin çeşitli düzey ve kategorileri bulunmaktadır. ABD Savunma Bakanlığı
tarafından uygulamanın teknik boyutu ve hizmetin genişliği açısından bir sınıflandırma önermiştir
(Tablo 4) (Zizi ve Degrave, 1997).
Tablo 4. ABD Savunma Bakanlığına göre teletıp projelerinin çatısı
Sınıf
Proje Kapsamı
Sınıf 1
Muharebe sahasında gelişkin teletıp. Bölük/batarya taktik iletişim
ağı aracılığı ile görüntü iletişimim kullanarak telekonsültasyon
Sınıf 2
Görüntüleme ve telekom aygıtları ile donanmış mobil tıbbi aygıtlar
Sınıf 3
Yüksek performanslı iletişim donanımı olan sayısal kayıt ve arşivleme
sistemi olan sahra hastanesi. Filmsiz, kablosuz, hemen hiç kâğıt
kullanmayan sistem.
Sınıf 4
Sivil uzmanlık hastaneleri ile bağlantılı askeri ağ.
Sınıf 5
Telecerrahi, uzakta bulunan cerrah tarafından asiste edilen cerrahi
işlemler.
Sınıf 6
Bireysel ayaktan sağlık takip sistemi. Elektronik kart hastanın sağlık
durumu ve coğrafi konumu hakkında sağlam bilgi verir.
Günümüzde askeri teletıp kavramı genel olarak iki gereksinimden kaynaklanmaktadır İlk
olarak askerler ileri teknoloji kullandıkları gibi sağlık hizmetlerinin de yüksek düzeyde kaliteli
olmasını istemektedirler. İkinci gereksinim de yeni ortaya atılan sıfır kayıplı savaş kavramına
dayanmaktadır. Teletıp, fizyolojik verilerin, ölümcül ya da ölümcül olmayan durumlarla ilişkili, tıbbi
kayıtların bilginin iletimi ile ilgilenmektedir. Sosyal güvenlik kapsamının optimizasyonu, ülke
sağlık sisteminin yeniden yapılanması, üst düzey tıbbi uzmanlık ve ön hattaki tıbbi personele karar
desteği teletıp hizmetleri sayesinde gerçekleştirilebilmektedir (Papin ve ark.1997).
Askeri teletıp tıbbi bakımı dünya çapında sağlamak üzere muharebe sahasındaki dağıtık bilgi
işlem gücünü, uzmanlaşmayı ve bağlantılılığı kullanarak savaş esnasında gereken donanım ve
insan miktarım azaltmaktadır. Barış zamanında, teletıp sağlığın takibinde ve Silahlı Kuvvetlerin
hazırlanmasında önemlidir. Ayrıca doğal afetlere karşı da eş zamanlı tepkiler de sağlanabilir.
Teletıp küresel kriz durumlarına Silahlı Kuvvetlerin düşünce hızında tepki göstermesine
yardımcı olabilmektedir (Garshnek ve Burkle, 1999a).
Askeri teletıp dünya çapında tıbbi konsültasyon amacı ile mevcut sağlık yapıları ile sahra
tedavi yapıları arasında bir bütünleşme kurulmasını sağlayabilmektedir. Ayrıca -tıbbi veritabanları
ile (National Medical Library gibi) “teletıp” hizmeti bütünleştirilebilmektedir (USArmy, 1999a;
Rodger ve Pendharkar, 2000).
Askeri teletıp programlarında yapılan çalışmalar sayesinde çeşitli başka gelişmeler de
sağlanmıştır. Bunlar elektronik hasta kayıtlarının oluşturulması ve etkin bir şekilde güncellenmesi,
bilgisayar destekli tıbbi eğitim, ortak çalışma, tıbbi ve cerrahi simülasyonlara erişim, çeşitli
fizyolojik sensörlerin geliştirilmesi olarak sıralanabilir (Papin ve ark. 1997; Maheu ve ark. 2001).
Savaş Dışı Operasyonlarda da teletıp hizmetlerinin önemli bir rol oynama potansiyeli vardır.
Örnek olarak, pek çok uzmana gerek gösterebilecek geniş spektrumda nedenler bütününden
kaynaklanan hastalık ve tıbbi koşullar teletıp için ideal alanlardır. Savaş Dışı Operasyonlarda
kullanılabilecek olan tıbbi personel sayısında da belirli bir kısıtlama söz konuşu olabilmektedir.
Sonuçta, tetetıp teknolojisinin sayısal azlığa rağmen etkin tedavi sağlanması konusunda yararlı
olabileceği değerlendirilmektedir (RandCorp. 2004).
29
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Teletıp Getirilerinin Analizi
Teletıp hizmetlerinin maliyeti hacim, zaman ve genişliğin bir fonksiyonu olarak
değerlendirilebilir. Yüksek çözünürlüklü fotoğraflar daha çok kaynak gerektiren videolara göre
daha bilgi verici ve daha ucuz olabilmektedir. Uygun sınırlarda ve dikkatli kullanıldığı takdirde
teletıp kaynak kullanımında tasarruf sağlamaktadır. Son 20 yıl içerisinde teletıp için başlangıç
kurulum maliyetleri oldukça azalmıştır. Donanımın belli başlı parçaları için fiyatlar 20 yıl önce
500.000 $ ‘dan daha fazla iken günümüzde birkaç bin dolara düşmüştür. Karşılıklı etkileşim imkânı
olan tam bir temel teletıp sistemi kurulumu, herhangi bir yerde, 20-80.000 $ civarında bir maliyet de
sağlanabilir. İleri bir teletıp sisteminin maliyeti 100.000 $’dan biraz fazladır. Bu miktar hala fazla
olsa da çeşitli tekniklerle tasarruf sağlanabilir (Zizi ve Degrave, 1997).
ABD ‘de uygulanan bir projede Marshall Adaları ve Pasifik Okyanusundaki Hawaii arasındaki
teletıp sistemi ile yılda her biri 2000 $ lık 15 sevk işlemi ortadan kaldırılmaktadır. Radyolojik
görüntülerin iletimi ile de pek çok insanın gereksiz yere taşınımı ortadan kalkmaktadır. Doğaldır ki,
bilgi bitlerinin iletimi, hasta transferinden daha ucuza gelmektedir. ABD, ordusu sadece bu
alandaki ar-ge çalışmalarına 700 milyon $ ayırmıştır. Bunun sadece 15 milyon $ kadarı
teleradyolojiye ayrılmıştır. Gerçek maliyet/yarar incelemeleri devam etmektedir ve teletıbbın
siberrüyadan etkin bir sağlık sistemi haline getirilmesi için daha fazla araştırmalar yapılması
gerektiği de vurgulanmaktadır (DARPA; 2004).
Teletıbbın değerlendirilmesi ile ilgili bir başka boyut hastanın yeni bir şişleme olan tepkisidir.
Hasta-doktor ilişkisi çok karmaşık ve kesinlikle özel bir ilişkidir. Hastalığı olan bir insan ile bir
sağlık profesyoneli arasında bir güven ortamı kesinlikle gereklidir.
Bilgi ağları ile bu iletişimin kurulması özel ilişki üzerine bir tehdit oluşturabilir. Güvenlik için
şifreleme gereklidir. Yasal çatı da uygulamada kişilik haklarım koruyacak şekilde kurulmalıdır. Hiç
kimse bir şirket ya da rakibinin avantaj kazanabilmek amacı ile özel bilgilerini istismar etmesini
kabullenemez.
Son bir nokta da insan-makine etkileşimi üzerinedir. Hasta-doktor ilişkisinde doktor hastanın
yaşamının yakın bir parçası haline gelir. Makinelerin varlığında aynı empatik ilişkin nasıl
kurulacağı ayrı bir konudur. Burada da "akıllı" uygulamaların gündeme gelmesi kaçınılmaz
gözükmektedir (Zizi ve Degrave; 1997).
ABD’DE ASKERİ TELETIP
ABD Silahlı Kuvvetleri, genelde muharebe sahasına yönelik her türlü seyyar sağlık
hizmetlerine ve özelde de teletıp uygulamalarına uzun süredir ilgi göstermekte olup, teletıp
uygulamalarında günümüzde lider durumundadır. 1980 ‘lerin sonları ve 1990 ‘ların başlarında ABD
ordusu teletıp teknolojisini çeşitli doğal afetlerde ve farklı düzeylerdeki çatışma tiplerinde de
kullanmıştır. ABD ordusunda seyyar cerrahi hastane birimleri, ordu hastaneleri ve üçüncül
merkezleri bağlayan bir teletıp sistemi kurulmuştur.
Amerikan Silahlı Kuvvetleri operasyonel sağlık bakım desteğinde etkinlik sağlamak için
teletıp potansiyellerim gerçekleştirmiştir. Bununla ilgili araştırma yapmak için ilk olarak ABD Ordu
Tıbbi Araştırma ve Malzeme Komutanlığı himayesinde Teletıp ve İleri Teknolojiler Araştırma
Merkezi (TATRC) kurulmuştur. Halen Amerikan Ordusu sahra teletıp timlerinin dünya çapındaki
operasyonlarım desteklemek üzere TATRC yanı sıra, Yaralı Bakım Araştırma Merkezi (Casualty
Care Research Center-CCRC), çeşitli federal ajanslar ve sivil sağlık bakım organizasyonları
araştırma, eğitim, öneri ve lojistik alanlarında katkı sağlamaktadırlar (Garshnek ve Burkle, 1999a;
Kilvert-Jones, 2000; Mogel, 2003).
Şu an için Amerikan ordusu teletıp uygulamalarını görev aldıkları bölgelerin ve görevin
özelliklerine göre rutin olarak uygulamakta olup, uygulama standart talimatlarda yerini almış ve
muharebe sahası ve savaş konseptlerinin bir parçası haline gelmiştir. Amerikan ordusu, dünyanın
çeşitli yerlerinde icra ettiği çeşitli düzeyde ve farklı amaçlara yönelik operasyonlardaki teletıp proje
uygulamaları ile kapsamlı bir birikime sahip olmuştur.
30
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
1990- Virgin Adaları
1990-Mart ayında Virgin Adalarındaki Hugo kasırgası felaketinden dolayı, Alabama Ordu
Ulusal Savunma Seyyar Cerrahi Hastanesi (Mobile Army Surgical Hospital-MASH) St. Croix ‘e
gönderilmiştir. Burada sahra bilgisayarlı radyografik tarayıcı, uluslararası denizcilik uydusu
(International Maritime Satellite -INMARSAT) terminali ile Virgin adalarından alınmış görüntüleri,
Washington ‘daki Walter Reed Army Medical Center (WRAMC)‘a ve Augusta/Georgia‘daki Dwight
D. Eisenhower Army Medical Center‘a iletmiştir. Bu kurtarma çalışması kriz zamanlarında bölgeye
intikal eden teleradyoloji sistemlerinin değerini gösteren ilk çalışmadır (Garshnek ve Burkle, 1999a;
Garshnek ve Burkle, 1999b).
1991-Körfez Savaşı
1991 Körfez savaşı sırasında, gelişmiş iletişim teknolojisi, acil ve travma hizmetleri için seyyar
birimlerle bütünleştirilmiştir. Irak güneyindeki Suudi çölü ve Kuveyt ‘de iki bilgisayarlı tomografi
aygıtı, mobil, modüler ordu hastanelerinde kurulmuştur. Bir INMARSAT terminali kullanılarak,
görüntüler uzman görüşü için uydu ve uluslararası telefon ağı ile San Antonio‘daki Brooke Ordu Tıp
Merkezine iletilmiştir. Bu uygulama ile savaş durumunda teleradyolojinin değeri bir kere daha
gösterilmiştir (Garshnek ve Burkle, 1999a; Garshnek ve Burkle, 1999b; WPI Transformations, 2003).
1992-93 Somali
1992 sonlarında ABD Silahlı;’Kuvvetleri Birleşmiş Milletlerin insani yardım çabasının bir
parçası olarak Somali ‘ye intikal etmiştir Somali ‘nin nüfusu sivil savaş, kıtlık, malarya ve Deng
ateşi gibi çeşitli enfeksiyon hastalıklarıyla azalmış, ek olarak ülkenin iletişim, ulaşım ve halk
hizmetleri altyapıları uzun süreli savaşlar dolayısıyla, iyice, zarar görmüştü. Sağlık hizmetleri de
sınırlı ve azdır. ABD güçlerini destekleyen tıbbi birimler tıbbi bakım yönünden seyyar sahra
hastanesine bağlıydı. 1993 ‘lerin ilk dönemlerinde Uzaktan Klinik İletişim Sistemleri (Remote
Clinical Communications System-RCCS) ile sayısal görüntü ve ses mesajlarının Walter Read Ordu
Tıp Merkezi ‘ne iletimi için INMARSAT terminali kullanılmıştır.
RCCS sinir cerrahisi ve nöroradyolojik konsültasyon için bilgisayarlı tomografi görüntülerinin
ABD ‘ye gönderilmesi için düşük bant aralıklı (9,600 bps) iletişim kullanmıştır. Tıbbi durumların
yüksek çözünürlüklü renkli görüntüleri cildiye, enfeksiyon hastalıkları, bilgisayarlı tomografi ve
radyoloji ile koruyucu tıp konsültasyonlarını kolaylaştırmıştır. Somali ‘den 13 aylık operasyon
boyunca 74 olgu için 248 görüntü iletimi sağlanmıştır. Çeşitli hastalar için teletıp konsültasyonu
sonucu gereksiz hava yolu ile nakil ve cerrahi müdahale durumu engellenmiştir. Bölgedeki
doktorlar RCCS ‘yi güvenilir, kolay kullanılır, esnek ve klinik destek için değerli bir araç olarak
tanımlamışlardır. Sistem ayrıca teletıp konsültasyonu için daha pahalı olan video konferans
yeteneklerinin tek seçenek olmadığım da göstermiştir. Sonuç olarak bu deneyim uluslararası
teletıbbın potansiyel değerini bir kere daha ortaya çıkarmıştır (Garshnek ve Burkle, 1999a).
Resim 4.
31
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
1993-Operation Primetime
Bosna ‘daki ABD Silahlı Kuvvetleri tıbbi bakım hizmetini dört kademe de sağlamıştır. Bunlar
ileri tıbbi ve cerrahı elemanlar, Bosna-Tuzla ‘da kurulu bir seyyar cerrahi hastane (MASH),
Macaristan/Taszar ‘da açılan Muharebe Destek Hastanesi (CSH) ve Almanya/Landstuhl ‘da
bulunan Avrupa’da yerleşik üçüncül bakım veren, yaklaşık 350 yataklı ABD askeri birimidir.
O dönemde Bosna ‘da 2 milyondan fazla sayıda kara mayını ve pek çok potansiyel saldırgan
unsur vardı. Bunlar birliklerin hareket yeteneğini azaltmakta ve daha maliyetli bir hale
getirmekteydi. Bir tek yaralının nakli için en az dört araçtan ve 8 muharip askerden oluşan bir
konvoy gerekmekteydi. Hava ile nakil mümkün olmakla beraber havaalanı çok sınırlı olup ve kötü
hava koşulları tıbbi havayolu nakli imkânını azaltmakta idi. Bosna-Hersek içi ve dışında uçan
helikopterler bir saldırı helikopteri eşliğinde olacak şekilde iki ya da daha çok helikopterlerden
oluşacak bir grup olarak hareket etmek zorunda katıyordu. Teletıp bu koşullarda yaralı riskini ve
tıbbi nakil maliyetini azaltma konusunda imkânlar sağlamıştır (Mogel, 2003).
Teletıp projesi Operation Primetime adıyla 1993 yılında başlamış ve Makedonya ve
Hırvatistan ‘da tıbbi birimleri desteklemek üzere teletıp imkânı sağlanmıştır. Çalışma 1995 de
iletişim bant genişliği 30 kat arttırılarak ilerletilmiştir (Primetime II). Bu sayede tıbbi görüntülerin
tanısal maksatla konsültasyonuna da imkân verilmiş oldu. Burada T-1 asenkron transfer mod (ATM)
kullanılmıştır.
1996 ‘da ABD Savunma Bakanlığı Bosna ‘da sahra tabipleri ile ABD ‘de ki beş merkezde
(Washington, Texas, California, DC, Hawaii) bulunan bölgesel hastane ile bağlantı sağlayacak bir
tıbbi ağ kurmuştur. Primetime III projesinin teletıp ayağı eş zamanlı ses ve görüntü iletimini
sağlayarak askeri doktorların birbirleri ile uydu iletişimini kullanarak konsültasyon yapmalarını
sağlamıştır. Ticari açıdan mümkün teknoloji kullanarak ön hatta bulunan doktorların X-ışınları,
ultrason, bilgisayarlı tomografi ve diğer tıbbi görüntülerin ve hareketli videoların tanısal destek
amacı ile uzaktaki sahra hastanelerine iletimi sağlanmıştır. Aynı ön hat doktorları bilgisayardaki
hasta kayıtlarına erişmek için ve hasta nakillerini takip amacı ile de sistemi kullanmışlardır. Aynı
şekilde ileri laboratuar ve radyolojik tetkik sonuçları da elde edilmiş ve reçete desteği, sayısal tıbbi
lojistik desteği, teledişçilik, çevrim içi klinik bilgi, e-posta, ve tıbbi komuta-kontrol durumsa!
farkındalık teknolojileri de sağlanmıştır. Primetime III için iletişim alt yapısı ATM den bütünleşik
frame relay-ISDN mimarisme dönüştürülmüştür.
Bosna DEPRAD (deployable radiology) adı verilen alt projede uzmanlar Bosna ‘daki seyyar
cerrahi hastaneden bilgisayarlı tomografi, bilgisayarlı radyolojik görüntüleme ve ultrason
görüntülerini, birincil tanı için Almanya ve Macaristan ‘da bulunan ordu radyologlarına
göndermiştir. Burada esas teletıp göbeği Almanya ‘daki Landstuhl Bölge Tıp Merkezi ‘nde olup
dünya ile bağlantılı internet ve ticari bir ISDN ile bütünleşiktir. Büyük teletıp düğümleri
Taszar/Macaristan ‘daki Muharebe Destek Hastanesi ve Tuzla /Bosna ‘daki Seyyar Cerrahi Hastane
biriminde kuruludur. Muharebe Destek Hastanesi ikili T1 devreleri ile Landstuhl ‘a bağlanmıştır.
MASH (Bosna) ile Landstuhl (Almanya) irtibatı ise iki T1 uydu devresi ile sağlanmaktadır (Mun ve
ark. 1998; Garshnek ve Burkle, 1999a; Garshnek ve Burkle, 1999b; Mogel, 2003).
1994-Haiti
1994’de bir teletıp takımı Haiti ‘deki ABD askeri birimlerim desteklemek üzere
görevlendirilmiştir. Hastalar askeri personel ve Haitili sivilleri kapsıyordu. Teletıp yetenekleri video
konferans ve yüksek çözünürlüklü sayısal görüntülerin (sayısal radyografik filmler de dâhil)
iletimini kapsamaktaydı. Otoskop, oftalmoskop, dermaskop gibi video imkanlı tanısal donanım,
konsültasyon amacı ile telekonferans donanımına ilave edilebilmekteydi. Geniş bant-aralığı, tam
hareketli video bağlantısı Walter Reed Ordu Tıp Merkezi ile muharebe destek hastanesi arasında
kurulmuştur. En fazla başvurulan uzmanlık dalları dermatoloji, radyoloji, ortopedi ve el cerrahisi
olmuştur (Garshnek ve Burkle, 1999a; Garshnek ve Burkle, 1999b).
32
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Resim 5. Afet sonrası tepkide teletıp: Ermenistan 1988 depreminden sonra ABD-SSCB Teletıp Uzay
Köprüsü. Sağda, bu uygulama sırasında Rusya ile hasta sunumu için kullanılan web sitesi.
Diğer Örnekler
NASA 1985 ‘de Mexico City ‘de gerçekleşen depremden sonra afette yardım amacı ile ilk defa
iletişim teknolojisini kullanmıştır. ABD-SSCB Teletıp Uzay Köprüsü, Ermenistan 1988 depreminden
sonra afet sonrası evre boyunca tıbbi destek sağlanması için kullanılmıştır (Garshnek ve Burkle,
1999).
ABD Yaralı Bakım Araştırma Merkezi (Casualty Care Research Center) Makedonya ‘ya
gönderilen bir bataryada teletıbbın etkilerini incelemiştir. Burada teletıp sayesinde tahliye %40
azalmıştır. Avrupa ve ABD ‘deki hastanelerde görevli uzmanlara erişim imkânından dolayı acil
olguların sayısı çok çabuk bir şekilde azaltılabilmiştir (Kilvert-Jones, 2000).
Benzer bir araştırma da Akdeniz ‘de bulunan 7 nci filo için yapılmış ve anakaradaki tesislere
nakil oranı %40 azaldığı görülmüştür (Kilvert-Jones, 2000).
Bu arada oftalmik teletıp paketi geliştirilmiş ve operasyon alanında başarı ile uygulanmıştır.
Bununla ilgili proje Nisan 1998 tarihinde, Kuveyt ‘de gerçekleştirilmiştir. Bu maksatla, T1 ticari
uydu bağlantısı kullanılmıştır. Bu bağlantı ile tüm dünyada 134 ordu optometri subayına tanı
koymaları için sayısal görüntüler gönderilmiştir. %40 ‘a yakın cevap alınmış, bunların yarısı
görüntülerin doğru klinik tanı konulması için yeterli olduğunu ifade etmişlerdir. Diğer yansı da
yazılımı kullanmayı başaramadıklarından sonuç bildiremeyeceklerini ifade etmişlerdir. Bu proje
sonunda oftalmik teletıp seti yazılımı kullanabilen personel, bu setin tanı konulmasında başarılı
olduğunu göstermiştir (Lattimore, 1999).
1998-Kasım ‘da Walter Reed Ordu Tıp Merkezi teletıp ekibi Mitch Kasırgası için
görevlendirilmiştir. 1999-Şubat ‘ta Eisenhower Ordu Tıp Merkezi teletıp ekibi El Salvador ‘a, 1999Ağustos ‘da TATRC teletıp ekibi Kenya, Nairobi ‘ye bomba kurbanları ve ABD elçilik personeli için
gönderilmiştir. Ocak 2002 de 44 ncü Tıbbi Komutanlık Dragon Medic desteğinde kullanılmış,
Mayıs 2002 de Eastern Carolina Üniversitesine, yine Mayıs 2002 de Ordu Tıp Merkezi teletıp ekibi
Umatilla, Oregon ‘a intikal ettirilmiştir. Temmuz 2002 ‘de Hava Kuvvetleri Tıbbi Nakil Destek
Birimi (Air Force Medical Evacuation Support Agency-AFMESA) Operation Seahawk ‘ı
desteklemek ve tayfun hasarında katkıda bulunmak üzere Pasifik ‘deki Chuuk adasına, Eylül 2002
de Brooke Ordu Tıp Merkezi teletıp ekibi el cerrahisi görevi ile Honduras ‘a ve Ağustos 2002 ‘de
405 nci Muharebe Destek Hastanesi Kuveyt ‘e gönderilmiştir. (TATRC, 2004).
ABD ordusu güneydoğu Afganistan ‘da Bagran şehrinde tam bir teletıp ortamı kullanmaktadır.
Afganistan ‘daki ağın omurgası olan Tugay uzaktan erişim sistemi Almanya ‘daki Lanstuhl Bölgesel
Tıbbi Merkezi ile bir uydu bağlantısı sağlamış olup, Bagran hastanesindeki birimlerde bulunan tüm
diz üstü bilgisayarlar bu ağa bağlı durumdadır (Sinha, 2003)
ABD ordusu PACS program ofisi, Afganistan ve Kosova ‘daki ABD Kuvvetleri için muharebe
ortamında teleradyoloji sistemleri kurmuştur. Afganistan ve Irak ‘ta ABD ordusu ileri teletıp
sistemleri kullanmaktadır.
33
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Teletıp Orta Doğu ‘da özellikle Leishmania adı verilen ve kum sinekleri ile taşınan parazitik
bir hastalığın tanısının konulmasında yaşamsal öneme sahip olabilmektedir. Bu hastalık tedavi
edilmeden bırakılırsa iç organ harabiyeti sonucu ölüme neden olabilmektedir. Dermatologlar bu
hastalığa kolayca tanı koyabilmektedirler. Ancak şu an Irak ‘ta bulunan birliklerde bir tane
dermatoloji uzmanı vardır ve bundan dolayı ABD de bulunan dermatologlar enfekte dokunun
sayısal fotoğraflarım değerlendirerek tanıya yardımcı olmaktadırlar. Bu işlem sadece iki saat kadar
sürmekte ve tedavi önerisi de e-posta ile iletilmektedir. Doktorlar 6 ayda Irak, Kuveyt ve Afganistan
‘da 600 kadar olguyu değerlendirmişlerdir. Ancak hala Irak ‘ta ileri teknoloji aygıtlarına uyum
sağlayacak uydu bant genişliğindeki yetersizlikten ötürü teknoloji yaygın olarak kullanımı
aksamaktadır.
Afganistan ‘da, kolayca bant genişliği sağlanmakta olup, ameliyat masasına asılı bir video
kamera ile görüntüler Walter Reed Ordu Tıp Merkezine iletilebilmekte ve sinir cerrahları ameliyatta
rehber olarak yardımcı olabilmektedirler. Irak ‘ta halen X-ışın ve ekokardiyogram gibi sayısal tıbbi
kayıtların depolanmasına izin verecek bir sistemi yürürlüğe koyma çalışmaları sürmektedir. Bant
genişliği yeterli olduğunda bu görüntüler depola-ilet yöntemi ile değerlendirme amacı ile Avrupa
‘daki askeri doktorlara gönderilebilecektir. Yine uygun teknolojik ilerleme ile psikiyatri ve patoloji
servisleri için video konferans sistemlerinin kullanılabileceği değerlendirilmektedir.
Irak’ta kullanılan 30 yeni Stryker tahliye aracı yaralı askerler hakkında diğer tıbbi personele
metin halinde mesajlar gönderip almaya izin vermektedir (Chachere, 2004).
ABD Silahlı Kuvvetlerinde Mevcut Teletıp Yapılanması
ABD Ordusu sahra ya da operasyonel sahnedeki tıp bilgi sistemlerini bütünleştirmek için
Muharebe Ortamı Tıbbi Bilgi Programı (Theater Medical Information Program- TMIP) ‘nı
geliştirmiştir (US-Army, 2003).
TMIP, Joint Vision 2010 ‘un tıbbi yönü olan Kuvvet Sağlık Koruma (Force Health Protection)
‘nın operasyonel sahne kısmı için askeri tıp hizmeti desteğidir. Kuvvet Sağlık Koruma bireysel
hizmet üyelerinin yaşam dönemi boyunca toplam askeri güce yararlı olacak kapsamlı bir yönetim
stratejisidir. Kuvvet Sağlık Koruma kapsamında sağlıklı, sağlam bir kuvvet, yaralanmadan korunma
ve yaralı bakımı ve yönetimi bulunmaktadır. Kuvvet Sağlık Koruma çalışmaları bireysel ve
toplumsal sağlığı koruma, sağlama ve geliştirmeyi hedeflemektedir. Sonuç geliştirilmiş operasyonel
uygunluktur Bu arada çöl fırtınası, çöl kalkanı ve diğer operasyonlardan edilen deneyimler de
projenin geliştirilmesine katkıda bulunmuştur. Kuvvet Sağlık Koruma programının üç ana bölümü
vardır. TMIP Kuvvet Sağlık Koruma desteklemede köşe taşı olarak tasarlanmıştır (US-Army, 2003).
TMIP operasyonel sahnedeki gerek beklenmedik gerekse rutin operasyonları destekleyecek
esnek ve bütüncül bir sistem sağlamaya yöneliktir. TMIP askeri sağlık hizmetlerinde tıbbi
operasyonel sürekliliği klinik hasta kayıtlarından topladığı veri ile tamamlayacaktır. Bu şekilde
güncel veri kaybı ve diğer operasyonlarda da ortaya çıkabilecek çöl fırtınası sendromu gibi savaşa
bağlı sendromların önlenmiş olması hedeflenmektedir (US-Army, 2003).
Resim 6. Irak Özgürlük operasyonu sırasında, ABD Ordu TMIP muharebe hastanelerine hasta bilgilerinin
diğer tıbbi tesislere gönderilmesi imkanı vermiştir.
34
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
ABD ordusunda muharebe sahasındaki sağlık hizmetinin temel konsepti Savunma Bakanlığı
tarafından geliştirilen Birleşik Tıbbi Operasyonlar-Teletıp (JMO-T) ‘tır. Ekim 1997 ‘de Joint Vision
2010 da ortaya konulan gereksinimleri karşılamak üzere geliştirilmeye başlanmıştır. Temel birimleri
mobil, intikal edebilir teletıp timleridir. Bu timler gelişmiş ve ileri bilişim teknolojisi yapıları
kullanmaktadır. Bunlar arasında tıbbi donanım setleri (sayısal kamera, dijital gözlem aygıtları,
dijital kan ve idrar laboratuarları, fizyolojik monitörler, ileri sayısal radyografi ve sayısal ultrason
sayılabilir (Rodger ve Pendharkar, 2000; US-Army, 2004b).
Mart 1998‘de ABD ordusu Tıbbı Araştırma ve Malzeme Komutanlığı (USAMRMC) ‘na bağlı,
Teletıp ve İleri Teknoloji Araştırma Merkezi (TATRC) bir teletıp donanım seti geliştirilip
desteklenmesi ile görevlendirilmiştir. Bunun amacı afet, sivil-asker ortak hareketi, insani ve dünya
üzerindeki olaylara karşı acil tepki vermede politika, rehberlik ve sivil otoritelere askeri destek
sağlamaktır. Özel Tıbbi Artırma Tepki Takımları, Tıbbi Komuta, Denetim, İletişim ve Teletıp
(Special Medical Augmentation Response Teams, Medical Command, Control, Communications
and Telemedicine- SMART-MC3T) olarak adlandırılan bu set ABD‘nin güvenliği, insani yardım,
anti terörizm ve kitle imha silahlarına karşı savunma maksatları için de kullanılmaktadır.
Afganistan‘da muharebe sahasına sürülmekle beraber SMART-MC3T donanımı aslında özgün
olarak muharebe sahasında kullanım niyetiyle üretilmemiştir. Mevcut sistem 1998’ den beri sahra
şartlarına çıkarılmıştır ve pek çok defa Özel Operasyonlar Komutanlığı tarafından, eğitim görevi ve
diğer gerçek dünya senaryolarım desteklemek amacı ile kullanılmıştır (TATRC, 2004).
SMART MC3T ses iletişimi sağlamaktadır. Video telekonferans hizmeti de mümkündür.
İnternet erişimi, e-posta ve depola ilet tarzı görüntü iletimi sağlanabilmektedir. Sette çeşitli tıbbi
referanslar ve kılavuzlar da ilave olarak bulunmaktadır. İlave parçalar yazıcı, tarayıcı, kablosuz
telefon, 4.1 Mega piksel kamera, dayanıklı laptop, güç arttırımı için güneş paneli, M4 INMARSAT
terminali, kablolar ve koruyucu kılıflar olarak sıralanabilir. SMART tam, tek basma yeterli, intikal
edebilir bir settir. Setin maliyeti 93,000 $, ağırlığı yaklaşık 80 kg kadar olup üç askerle taşınabilecek
yapıdadır (TATRC, 2004).
SMART ekipleri geleneksel muharebe senaryoları için değil, insani yardım, barışı koruma ve
diğer destek operasyonları için kullanılmaktadır. Bölüm doğrudan muharebe komutanlığı emrine
verilen Ordu muharebe tıp birimlerine eğitimli tıbbi uzmanlar sağlamaktadır (TATRC, 2004).
İlgili donanımda kullanılmak üzere Savaş Alanı Tıbbi Bilgi Sistemleri-Teletıp (Battlefield
Medical Information Systems-Telemedicine) adlı bir yazılım da geliştirilmiştir. Bu yazılım kablosuz,
elde tutulan bir bilgisayara yüklenmiş halde kullanılmakta olup kullanıcılar için gerekli tıbbi
bilgileri kaydedecek şekilde tasarlanmıştır. Bu yazılım kablosuz ve elde tutulan bir bilgisayar
kullanarak, tıbbi referans kütüphanelere, tanı ve tedavi karar desteklerine, tıbbi kalım eğitimi ve
tıbbi görev planlamasına erişim sağlamaktadır. Çeşitli deneyim ve uzmanlık derecesindeki travma
uzmanlarına danışma ihtiyacına cevap vermek üzere, yazılım yardım pencereleri ve karar
gerekçeleri ile ara yüz sağlamak suretiyle kullanıcılara destek sağlamaktadır Bu yazılım gelişen
tıbbi işlem ve protokollere uyum sağlama esnekliğine de sahiptir. Ayrıca diğer askeri sağlık bakımı
sağlayıcılarına yeni tıbbi veritabanları, gerekli hasta bilgilerinin iletimi ve görev gereksinimleri
ekleme yeteneğindedir. Yeterli iletişim imkânlarının varlığında, bu yazılım olguyla ilk karşılaşan
personel ile başka bir yerde bulunan uzman tıbbi kadro arasında eş zamanlı telekonsültasyonu da
destekleyebilecek durumdadır (US-Army, 2003).
Elde taşınan bilgisayarın güncel sürümünün prototipi elektronik tıbbi kayıt tanı aracı olup,
Hava Kuvvetleri epidemiyolojik veri tabanı, Küresel Tıbbi Sistemler, Özel Operasyonlar
Komutanlığı Savunma Sağlık Destek Sistemi (DHSS) ile bağlantı kurabilmektedir. Bununla savaş
alanından kayıt yapma, depolama, arama ve iletme gibi işlemler yapılabilmektedir Karar destek tanı
algoritmaları, muharebe sağlıkçı eğitim/öğretim yardım el kitabı, güncel tıbbi referans
kütüphanelerle (Özel Operasyonlar Kuvvetleri Tıbbi El Kitabı, Doktorun Masa Referansı ve
Veteriner Kuvvetleri hayvan ve yiyecek hizmetleri veri yakalama modülü gibi) bütünleşme
arayüzleri geliştirilmektedir. Bu araçları savaş alanında sağlık hizmeti verenler, travma uzmanları,
tedavi ve nakil ekipleri, doktor yardımcıları, tabur/tugay/tümen cerrahi kadrosu, nakil ve tedavi
elemanları kullanmaktadır (US-Army, 2003).
35
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Resim 7. DARPA İleri Biyomedikal Teknolojiler Programı’ndan örnekler
Geleceğin teknolojileri
DARPA (Defense Advanced Research Project Agency) bir asker, savaş alanında yaralandığı
zaman en yakınındaki sıhhiyeciyi uyaracak bir sistemi değerlendirmektedir. Her askerin küresel
yerbulma sistemi (GPS), iletişim parçaları ve yaşamsal bulgu monitörleri içeren Kişisel Durum
Monitörü bulunacak ve sıhhiyeci elde taşınan bir birimle buna erişebilecektir. Çok sayıda yaralanan
personel olduğunda bununla sıhhiyeci en çok yaralanan personele doğrudan gidebilecektir.
Sıhhiyeci bir el ultrasonu ile elde ettiği bulguları geri bölge bulunan seyyar cerrahi hastanedeki
doktorun yorumlaması için iletebilecektir (Beaty, 1997; Maheu ve ark. 2001).
Muharebe bölgesindeki birliklerde kullanılmak üzere minyatürize biyosensör iletim sistemleri
geliştirilmiştir. Tıbbi telesensör kablosuzdur ve yaşamsal bulguları takip etmektedir. Bunlar
muharebe hattındaki birliklerde kullanılmak üzeredir (DARPA, 2004).
Kişisel Durum Monitörü sayısallaştırılmış tıbbi savaş alanın takılabilir giyilebilir merkezi
platformudur. GPS, yaşamsal bulgu sensörleri ve iletişim sistemleri içermekte olup, 1997 Temmuz
ayında ABD Ranger Okulunda başarılı olarak kurulmuştur (Beaty, 1997; DARPA, 2004).
Taşınabilir ultrason muharebe sahasındaki yaralıların bakımı için geliştirilmiştir. Sağlık
personeli tarafından kolayca taşınabilir ve hastanın birime değil, tanısal birimin asker/hastaya
götürülmesini sağlar. Gerek olduğunda uzmanlara tanısal bilgi iletimine yardımcı olur. (DARPA;
2004).
Savaş alanı tıp robotu olan Bloodhound yan otomatik robot olup muharebe sahasında
yaralanan askerlere tıbbi yardım sağlamak üzere geliştirilmiştir. Bloodhound yaralının yerini bulup
uzaktan bir sağlık personelinin denetimi ile yaralının belli düzeylerde tedavisinin sağlanması için
geliştirilmiştir. Bu robot bir yaralıya ulaştığı zaman sağlık görevlisine bir uyarı gönderir. Sağlık
personeli bunun sayesinde yaralıyı detaylı olarak değerlendirebilir ve sensörlerle bilgi alabilir.
Araçtaki sistemlerle tedavi de sağlanabilir. Bu aygıt Afganistan ‘da mağaraları araştırmada
kullanılan bir robottan geliştirilmiş olup, üzerinde çalışmalar devam etmektedir (Yamauchi, 2002).
Savaş alanında telerobotik cerrahi sistemi de üzerinde yoğun çalışmaların olduğu bir başka
alandır. Telerobotik cerrahi ilk olarak ABD Savunma Bakanlığı ödeneği ile geliştirilmiş ve bununla
savaş alanında yaralanmış askerin, güvenlikli bir bölgeden uzaktan ameliyat edilebilmesi için bir
çözüm geliştirilmesi hedeflenmiştir. Bu projenin odağı kurtarılabilir yaralanmalar durumunda hızlı
cerrahi tedavi ile savaş alanında ölüm oranım en aza indirgemektir. Savaş alanında tüm ölümlerin
%90 kadarı askerler tıbbi tesise ulaşmadan gerçekleşmektedir. Çok az sayıda asker askeri
hastanelere ulaştıktan sonra ölmektedir. Periferal ekstremitelerdeki büyük damarlardan kanama
temel ölüm nedeni olmaktadır. ABD ordusu yaşamı tehdit eden kanamaların savaş alanında derhal
tedavi edilmesi için, yeni bir çözüm geliştirmek için çalışmaktadır (Ballantyne ve Molle, 2003;
DARPA, 2004).
36
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Savaş alanında travma yönetimi bir başka önemli ilgi alanıdır. Bu proje ABD Ordusu
Araştırma Enstitüsü tarafından karşılanmış olup, travma olgularım uzaktan yönlendirme konuşu
incelenmiştir. Bu deneyde, bir travma cerrahı 15-30 m uzaktan doğrudan görüş ve işitme alanının
dışındaki travma ekibinin etkinliklerini yönlendirmiştir. Donanımlar ekip lideri ile iletişim
sağlayacak kablosuz bir set olup, baş kamerası sistemi içermektedir (Teich ve ark. 2002).
Görüldüğü üzere ABD Silahlı- Kuvvetleri, teknolojik ve bilimsel üstünlüğünü kullanarak Bilgi
Çağı savaşlarının gereklerim en üst düzeyde karşılamaya çalışmaktadır. Bilişim teknolojilerinin
kullanımı ile ilgili pek çok projede Savunma Bakanlığı anahtar rol oynamaktadır.
İNGİLTERE’DE ASKERİ TELETIP
Günümüzde İngiltere Savunma Tıbbi Hizmetler (British Defence Medical Services) dünyanın
çeşitli bölgelerine dağılmış durumdadır. Ayrıca İngiltere ‘de de bu amaçla birlikleri bulunmaktadır.
Ana hastane olan Royal Hospital Haslar, Portsmouth yakınlarındaki Gosport’ dadır (Scerri ve
Vassallo,1999).
1997 Eylül ayında, İngiliz Savunma Tıbbi Servisleri Bosna merkezinde izole dağlık bir bölgede
olan Sipova ‘daki İngiliz Askeri Sahra hastanesini Royal Haslar Hospital ile bağlayan ilk teletıp
sistemlerini kurmaya karar vermiştir. O zamandan beri, ilave bağlantılar da kurulmuştur. Bunlar
içerisinde Cebelitarık ‘taki Royal Naval Hospital, Kıbrıs ‘taki Prenses Mary Hastanesi, Belize,
Falkland Adalarındaki sivil hastane ve Güney Gürcistan bulunmaktadır. Diğer bağlantılar Kuveyt,
Makedonya, Kosova ve Sierra Leone’dir. Sıradan telefon hatlarını kullanmanın mümkün olmadığı
gemi ve Bosna ile Kosova gibi savaş bölgelerindeki gibi durumlarda uydu telefonları kullanılmıştır
(Moore, 1999; Scerri ve Vassallo, 1999; Vassallo, 2000; Vassallo ve ark. 2001).
İngiliz Savunma Tıbbi Hizmetleri, basit ve düşük ücretli teletıp sistemi kullanmayı tercih
etmektedir. Bu düşük maliyetli teletıp bağlantısının temel amacı gereksiz ve pahalı hava yolu ile
hasta naklini önlemek ve izole bölgelerdeki tabiplere uzman desteği sağlamaktır. Savunma Tıbbi
Hizmetleri teletıp sistemi bölgeyi intikal etmiş askeri birimlerde hasta değerlendirilmesi
konularında uzman desteği sağlayabilmektedir. Bu sistem basit kaynaklar Ocak 1998 de, İngiliz
Savunma Tıp Servisi Bosna ‘daki hastane ile İngiltere ‘deki Haslar Kraliyet Hastanesi arasında ilk
teletıp bağlantısını kurmuştur (Vassallo, 2000).
Basit telepatoloji işlemleri ilk olarak 1998
Şubat ‘ında Bosna ‘da yapılmıştır. Burada
lösemiden şüphelenilen bir hasta için Haslar
‘dan hematolojik konsültasyon alınmıştır. O
zamandan sonra Savunma Tıbbi Hizmetleri
teletıp birimi mikroskoplara bağlanan dijital
fotoğraf
makinelerine
eklenecek
ve
çözünürlüğü
artırarak
görüntü
almayı
kolaylaştıracak basit adaptörler geliştirmiş ve
bu donanımlar Bosna, Kosova ve Sierra Leone
‘de kan filmleri, farklı sıtma parazitleri,
bakteriler (tüberküloz dâhil), tripanozoma,
gaita parazitleri ve histolojik örnekler için
başarıyla kullanılmıştır (Vassallo, 2000).
Resim 8. Olympus C2500 fotoğraf makinesi ve
mikroscok adaptör, Kosovo, Nisan 2000.
Çatışma sonrası ve insani amaçlarla da teletıp uygulamaları kullanılabilir. Kosova ‘daki
çatışmalar sırasında bir İngiliz Sahra Hastanesi Haziran 1999 ‘da’ Priştina dışında kurulmuştur.
Çeşitli şiddette yaralanmış çocuk ve erişkinler için rekonstrüktif cerrahinin değerlendirilmesi için
uzman görüşü bu sistemle sağlanmıştır (Vassallo, 2000).
37
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
Basit teletıp sistemi özellikle üçüncü dünya koşullarında yararlıdır. Savunma Tıp Servisi
teletıp sistemi, Bangladeş ‘te bulunan Güney Asya ‘nin ana spinal hasar hastanesi olan Felç
Rehabilitasyon Merkezi, Nepal ve Soloman Adaları’ndaki hastaneler ile ABD ve İngiltere arasında
konsültasyon amaçlı bağlantılar kurmuşlardır (Vassallo, 2000; Vassallo ve ark. 2001).
DİĞER ÖRNEKLER
SHARED projesi (Satellite Health Access to Remote Environment Demonstrator) teletıp
hizmetleri amacı ile özellikle Saraybosna, Milan ve Roma arasında kurulmuştur. Bu acil durumlar
için bir test alanı olarak kullanılmaktadır (Sosa-Ludicassa ve ark. 2004).
İspanya ‘da 1996 ‘da teleradyoloji pilot deneyimi Madrid (Clinica Puerta de Hierro) ve 50 km
uzaklıktaki Collado-Villalba, arasında gerçekleştirilmiştir. Ayrıca 1996 ‘da İspanya Savunma
Bakanlığı INMARSAT uydusu ile ISDN2 teknolojisi kullanılarak Madrid ‘deki askeri hastane
(Gómez-Ulla) ile Bosna- Hersek ‘teki ön hat arasında video konferans imkânı sağlanmıştır (SosaLudicassa ve ark. 2004).
SONUÇ
Türk Silahlı Kuvvetleri dünyanın çeşitli yerlerindeki barışı koruma operasyonlarına destek
vermektedir. İlk olarak 1950-1953 Kore ‘de başlayan bu süreç, Somali, Arnavutluk, Bosna, Kosova,
Afganistan olarak devam ede gelmektedir. Bu süreç içerisinde çalışılan ortamlar çok çeşitli
özelliklere sahip olabilmektedir. Birlikler nereye konuşlanırlarsa konuşlansın, personel için en iyi
sağlık hizmetini sunmak hedeflenmektedir. Bununla beraber gidilen ülkelerde arzu edilen düzeyde
sağlık hizmetini sağlamak için gereken her türden uzmanı götürmek mümkün olamamaktadır. Bu
sınırlamaların üstesinden gelebilmek için teletıp uygulamaları kullanılabilir.
Hızlı teknolojik ve yönetsel gelişmeler kötü şartlara sahip bölgelerde kaliteli tıbbi hizmet
sağlanması konusunda imkânlar sunmaktadır. Teletıp sadece askeri alanlarda değil sivil koşullarda
da hizmete yardımcı olmakta, krizlerde adeta düşünce hızında -tepki vermesini sağlamaktadır.
ABD askeri sağlık servisleri yıllardır teletıp hizmetlerinin geliştirilmesi ve kullanılması için
uğraşmaktadır. Ne yazık ki, bu çalışmalarının maliyet itibarı ile yüksek olan ve karmaşık teknoloji
gerektiren video konferans sistemlerini vurgulamasından ötürü tüm teletıp uygulamalarının yüksek
maliyetli olduğu üzerine ön yargılar bulunmaktadır (Scerri ve Vassallo, 1999). Bunların dışında
İngiliz yaklaşımı da bir çözüm olabilmektedir. Ancak yine de savaş alamı koşullarının yakın
gelecekte canlı telekonferans sistemleri ve telecerrahi örneklerini askeri sağlık hizmetlerinin temel
bir öğesi yapacağı göz ardı edilmemelidir (Vassallo, 2000).
Bilgi Çağının koşullarının ağırlığım gittikçe hissettirdiği bu dönemde, çağdaş bir
“Muharebeye Yönelik Askeri Sağlık Hizmetleri” konsepti ile yeniden yapılanmanın gerekliliği de
ortadadır.
Ayrıca, yapılan araştırmalar göstermiştir ki, bilişim teknolojilerinin sağlık hizmetleri ile
bütünleştirilmesine en büyük direnç, yine tıp mesleğinin profesyonellerinden gelmektedir. Sorun
salt teknolojik değil, kültürel ve eğitsel boyutlar da içermektedir. Bu kültürün oluşturulabilmesi için
ilk etapta en azından düşük maliyetli sistemlerle uygulamalar deneme olarak bir an önce
başlatılmalıdır. Bu arada sağlık sisteminin bütününün iş süreçleri net bir şekilde ortaya koyulup
hangi kademede ne tip uygulamaların etkin bir şekilde gerçekleştirilebileceğinin analizi ayrıntılı bir
şekilde yapılmalıdır. Bu eş zamanlı süreçler personel eğitimi ile tamamlanmalı ve kültürel dönüşüm
hızlandırılmalıdır. Bu şekilde gelecekteki olası teknolojik dönüşüm için gerekli bilişsel ve kültürel
alt yapının temelleri de atılmış olacaktır. Teknolojinin genelde insan ve özelde parçası olduğumuz
coğrafi/kültürel yapının bireylerinde oluşturduğu etkinlik ve propaganda imkâna sahip olduğu da
göz ardı edilmemelidir.
Son olarak şu da vurgulanmalıdır ki; askeri zihniyette gerçek problem yeni fikirleri sokmak
değil, eskilerini atmaktır. Bundan dolayı en gerekli değişim bilinçlerde yapılması gerekendir.
Teknolojik ve diğer maddi dönüşümler yeni bilincin ve bakış açısının ardından gelecektir.
38
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
KAYNAKLAR:
1.Ballantyne GH, Moli F, (2003), “The da Vinci telerobotic surgical system: the virtual operative
field and telepresence surgery, Surg Clin N Am 83 1293-1304.
2.Beaty S,(1997-98), “The Revolution in Military Medical Affairs”, Parameters-US Army War
College, Quarterly Winter.
3.Chachere V (AP), (2004), “Doctors in Military Turn to Telemedicine”, Deseret Morning News,
May, 10.
(http://deseretnews.com/dn/print/1.1442,595062082.00.html).
4.DARPA Defense Science Office,
(www.darpa.mil/dso/trans/abt.htm).
Advanced
Biomedical
Technologies,
Diagnostics.
5.Garshnek V, Burkle FM, (1999a), Applications of Telemedicine and Telecommunications to
Disaster Medicine, JAMIA, 6:26-37.
6.Garshnek V, Burkle FM, (1999b), Telemedicine Applied to Disaster Medicine and Humanitarian
Response: History and, Future, Proceedings of the 32nd Hawaii International Conference on
System Sciences.
7.Garshnek V, Burkle FM, (1999e), “Telecommunication Systems in Support of Disaster Medicine:
Applications of Basic information Pathways”, Annals of Emergency Medicine, 34:2,213-218.
8.Huston TL, Huston JL, (2000), “Is Telemedicine A Practical Reality”, Communication of the ACM,
June, Vol. 43, No.6, 91- 95.
9.Kilvert-Jones TD, (1999-2000), “Good Medicine in Bad Places”, Joint Forces Quarterly,
Autumn/Winter.
10.Lattimore MR, (1999), “A Store-Forward Ophthalmic Telemedicine Case Report from Deployed
US Army Forces in Kuwait”, Telemedicine Journal, Vol.5, Number 3.
11.Mahen MM, Whitten P, Allen A, (2001), “E-Health, Telehealth and Telemedicine”, Jossey-Bass.
12.Mogel GT, (2003), “The role of the Department of Defense in PACS and telemedicine research
and development”, Computerized Medical imaging and Graphics, 27, 129-135.
13.Moore M, (1999), “The Evolution of Telemedicine”, Future Generation Computer Systems, 15,
245-254.
14.Mun SK, Levine B, Cleary K, Dai H, (1998), “Deployable Teleradiology and Telemedicine for the
US Military”, Computer Methods and Programs in Biomedicine 57,21-27.
15.Papin JP, Trifot M, Pasquier T, Granjean P, Todeschini L,(1997), “Virtual Reality and
Telemedicine in Military Operations”, Ann. Med.Milit Belg; 11(4);173-177.
16.Rand Corporation, “America’s Army, Tomorrow and into The 21s1 Century, Future Directions”,
(http://wwwrand.orQ/publications/MR/MR773/MR773.chap6.html)
17.Rodger JA, Pendharkar PC, (2000) “Using Telemedicine in the Department of Defense”,
Communication of the ACM, March, Vol. 43, No;3, 19-20.
18.Scerri GV, Vassallo DJ, (1999), “Initial Plastic Surgery Experience with the First Telemedicine
Links for British Forces”, British Journal of Plastic Surgery, 52, 294-298.
19.Sinha V, (2003), “Telemedicine Gains Ground on the Battlefield”, Government Computer News,
02/24/03; Vol-22 No 4, (http://www.gcn.com/22 4/news/21234-1.html)
20.Sosa-Ludicissa M, Wootton R, Ferrer-Roca
(www.telemed.co.vu/Novi/istoriiat3.htm).
O,
(2004),
“History
of
Telemedicine”,
21.TATRC, “SMART MC3-T, Special Medical Augmentation Response Team”,
(http://www tatrc org/website siTiart/index html)
22.Teich JM, Wagner MM, Mackenzie CF, Schafer KO, (2002), “The Informatics Response in
Disaster, Terrorism and War”, J Am Med inform Assoc.; 9:97-104.
39
BİLGİ SİSTEMLERİ VE TELETIP UYGULAMALARI
23.Türk Silahlı Kuvvetleri, (1994), KKT 54-1, Tugay ve Tümende Muharebe Hizmet Desteği.
24.US Army, FM 4-02.16 (FM 8-10-16) (August 2003), Army Medical Information Management,
Tactics, Techniques, and Procedures.
25.US-Army, (2004a), “America‘s
(www.army.mil/ops/97/ch5.htm)
Army;
Tomorrow
and
into
The
21st
Century”,
26.US-Army, (2004b), “Joint Medical Operations -Telemedicine, Advanced Concept Technology
Demonstration”
http://www.acq.osd.mil/actd/JMOT/Technoloqies List.html).
27.US-Army, (2001), US Army Modernization Plan.
US-Army, (1997), VISION 2010-Army Special Operations Forces, US Army Special Operations
Command.
28.Vassallo DJ, Hogue F, Roberts MF, Patterson V, Swinfen P, Swinfen R (2001), “An evaluation of
the first of the years’ experience with a low cost telemedicine link in Bangladesh”, Journal of
Telemedicine and 7elecare;7:125-138.
29.Vassallo DJ, (2000), “Telemedicine kept simple”, Images Paediatr Cardiol 2000,3:1-16.
30.Wootton R, (2001), “Telemedicine”, BMJ;323;557-60.
31.World Health Organization (WHO), “Information Technology in Support of Health Care,
(www.who.int/bct/EHTadvfolder/finaldesinQ/lnformationTech.pdf)
32.WPI transformations, Medicine Under Fire (2003); Spring
(http://www.wpi.edu/News/Transformations/2003Spring/telemedicine html)
33.Yamauchi B, Pook P, Gruber A, (2ÖÖ2), Bloodhound: A Semi-Autonomous Battlefield Medical
Robot. (www.asc2002.com/summaries/n/NP-06.pdf)
34.Zizi M, Degrave E, (1997), Telemedicine: Technologies, Costs, Applications and Challenges,
Ann Med Milit Belg, 11(4): 161-163.
40