bor madeni - Cevher Hazırlama

Transkript

1
Bor Madeni ve Türkiye İçin Önemi
Bor Nedir?
BOR MADENİ
olarak saf bor, karbon gibi elektrik
VE
iletkenidir. Bor hidratlar silikon ve karbon
bileşiklerine benzer özellikler gösterir.
TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ
Kristalize bor görünüm ve optik özellikleri
açısından
elmasa
benzemektedir
ve
neredeyse elmas kadar serttir. Endüstriyel
açıdan önemli bor bileşikleri arasında
I. BOR NEDİR?
boraks
(tinkal,
sodyum
kökenli
bor
bileşikleri) kolemanit (kalsiyum kökenli
B
bor bileşikleri), üleksit (sodyum-kalsiyum
simgesiyle gösterilen, atom numarası 5,
kökenli bor bileşikleri) ana gruplaması
atom
altında kernit, probertit, szyabelit, datolit,
Bor,
periyodik
ağırlığı
10,81,
tabloda
yoğunluğu 2,84
gr/cm3, ergime noktası 2300
sasolit,
o
C ve
boraks
dekahidrat,
boraks
kaynama noktası 2550 oC olan, metalle
pentahidrat, susuz boraks, borik asit,
ametal arası yarı iletken özelliklere sahip
sodyum per borat, susuz borik asit,
bir elementtir. Genellikle doğada tek
hidroborasit sayılabilir. Bor madenlerinin
başına değil, başka elementlerle bileşikler
değeri genellikle içindeki B2O3 (bor oksit)
halinde bulunur. Tabiatta yaklaşık 230
ile
çeşit bor minerali vardır. Oksijenle bağ
bileşiğine sahip olanlar daha değerli kabul
yapmaya yatkın olması sebebiyle pek çok
edilmektedir.
değişik
bor-oksijen
ölçülmekte,
yüksek
oranda
B2O3
bileşimi
Bu mineraller arasında en önemlileri
bulunmaktadır. Bor-oksijen bileşimlerinin
tinkal ve kolemanittir. Üleksit, kernit,
genel adı borattır.1
probertit ve szyabelit de ticari açıdan
ametal
önemlidir.
elementlerle yaptığı bileşiklerin gösterdiği
sonucunda
değişik özellikler, endüstride pek çok çeşit
üleksit, tinkal, kolemanit, boraks veya
bor
imkan
borik asit gibi mineraller elde edilir. Bor
sağlamaktadır. Bor, bileşiklerinde metal
kullanılarak üretilen bor bileşiklerinin ise
Çeşitli
bileşiğinin
metal
veya
kullanılmasına
Madencilik
genellikle
faaliyetleri
zenginleştirilmiş
dışı bileşikler gibi davranır, ancak, farklı
1
Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz
Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara,
Mayıs 2002
1
2
Bor Madeninin Kullanım Alanları
en önemlileri boraks pentahidrat, susuz
Hafifliği, gerilmeye olan direnci
ve
boraks, boraks dekahidrat ve borik asittir.
kimyasal
sebebiyle;
etkilere
plastiklerde,
dayanıklılığı
sanayi
elyafı
topraktan
üretiminde, lastik ve kağıt endüstrisinde,
çıkarıldıktan (tüvenan cevher) sonra kırma,
tarımda, nükleer enerji santrallerinde, roket
eleme, yıkama ve öğütme işlemlerini
yakıtlarında da kullanılmaktadır. Camın
müteakip, ilgili sanayilerin kullanımına
ısıyla
hazır hale getirilmektedir.
indirgediği, camı asite ve çizilmeye karşı
Bor
madenleri,
genleşmesini
önemli
ölçüde
koruduğu, titreşim, yüksek ısı ve ısı
şoklarına karşı dayanıklılığı sağladığı için
II. BOR MADENİNİN KULLANIM
ısıya dayanıklı cam gereçleri ve elektronik
ALANLARI
ve uzay araştırmalarında kullanılacak üstün
nitelikli camların üretiminde de önemli
Bor
boraks
bileşikleri,
binlerce
özellikle
yıldan
de
yeri vardır.
beri
kullanılmaktadır. Babillerin bor'u kıymetli
eşyaların
ergitilmesinde,
mumyalamada,
Mısırlıların
Yunanlıların
bor
bileşikleri
yüksek
sertlik derecesine sahiptir. (Moh skalasına
ve
göre sertlik derecesi 9-elmasınki 10). Bu
Mısırlıların,
sebeple, aşındırıcı ve ışıkkıran olarak,
Mezopotamya uygarlılarının ve Arapların
metalleri ve süper alaşımları kesme, bileme
bazı
ve
Romalıların
Eski
Bazı
temizlikte,
hastalıkların
tedavisinde
bor'dan
yararlandığı bilinmektedir.2
kullanılmaktadır.
cilalamada
bileşikleri tungsten karbüre göre
yüksek
Bor bileşikleri, özellikle boraks
kesme
oranına,
Bor
daha
sürekli-ağır-iş
görme kabiliyetine sahiptir ve soğutuculara
yüzyıllardır bilindiği halde borun saf
ihtiyaç göstermez.3
elementi ilk kez 1808 yılında Fransız
kimyager Joseph Gay-Lussac ve Baron
Bor ve hidratları birim ağırlık
Louis Thenard ve bağımsız olarak İngiliz
başına yanma sıcaklığı en yüksek olan
kimyager Sir Humphry Davy tarafından
elementtir
hazırlanmıştır.
sıcaklığına sahiptir (hava gazınınki 18,500
(25,120
Btu/lb
yanma
Btu/lb)). Bu sebeple hava ve uzay taşıtları
2
3
Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji
Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine
Müh. , Tez, 2001
Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of
Deposits, Processing, Properties and Use", San
Diego Academic Press, 1998.
2
3
için yakıt olarak düşünülmektedir, ancak
santrallerden
maliyetlerin yüksekliği ve zararlı son
iletimi, güçlü mıknatıs isteyen uygulamalar
ürünleri ticari kullanımı engellemektedir.
(magnetik rezonans, maglev trenleri vs.),
Dibor-hidrat (B2H6), penta bor (B5H9) and
büyük miktarlarda enerjinin manyetik alan
(B10H14)'un
dekabor
kullanılması
şehirlere
verimli
enerji
yakıt
amaçlı
depolanması ya da mikro elektronikte
düşünülmüştür.
Diğer
istenmeyen ısının önlenmesi gibi bir çok
uygulama alanına sahiptir.5
taraftan,10-hidroksi-9,10-boroar-openatren
hidrokarbon yakıtlar için çok etkin bir antioksidan katkı olup, sodyum bor hidrat da
Amerikan
Deniz
Kuvvetlerinde
Dizüstü
aynı
bilgisayarlar,
cep
telefonları, avuç içi bilgisayarları ve diğer
amaçla jet yakıtı olarak kullanılmaktadır.
mobil
iletişim
araçlarında kullanılan
Yine, bor triklorid veya florid petrol
akım
arıtımında katalizör olarak ve bor nikel
hammaddelerinden biri de bordur.
levhalarının
vazgeçilmez
katalizörü de karbon monoksidin yakıta
çevrilmesinde kullanılmaktadır. 4
Bor bileşikleri ve bor lifleri
(fiber) plastiklerde veya metallerde yüksek
Japon bilim adamlarınca, 2001
dayanıklılığa ve esnekliğe sahiptir. Bu
yılı Şubat ayında, magnezyum diboridin
geleceğin
süper
iletkeni
gelişmiş bileşikler askeri alanda, özellikle
olabileceği
hava ve uzay araçlarında kullanılmaktadır.
keşfedilmiştir. Süper iletkenlik, sıcaklığın
Plastiklerde borlu lifler, alüminyum ve
belli bir noktanın altına düşürülmesiyle
(kritik
sıcaklığın
elektriksel
altına)
direncin
her
titanyumun 6 katı kadar sertlik/yoğunluk
türlü
oranına
kaybolması
özellikleri
sıcaklıkta gerçekleşmesi ve bu derece
sıcaklığı
pahalı oluşu, çok
dümenlerinde
daha yüksek kritik
bileşiklerinin
kullanılması,
F14,
Bor
titanyumla
Tomcat,
F15
ağırlığını 91 kg azaltmaktadır. Uzay
akım yoğunluklarını hiçbir enerji kaybına
4
motorlarının
Eagle ve B1 bombardıman uçakların
getirmektedir. Süper iletkenler, çok yüksek
taşıyabildikleri
jet
kullanılmaktadır.
karşılaştırıldığında
ucuz ve verimli bir alternatif haline
olmadan
sebebiyle
kompresör bıçaklarında, kanatçıklarında,
gerçekleştirmenin
sıcaklığa sahip olan magnezyum diboridi
neden
ısıya
üretim kolaylığı ile birleştirmektedir. Bu
273 0C olan mutlak sıfır noktasına yakın
bir
Yüksek
dayanıklılığı, esnekliği, hafifliği, güç ve
durumudur. Süper iletkenliğin genellikle -
düşük
sahiptir.
için
5
A.g.e.
3
Yılmaz, A. (2002), A.g.e.
4
mekiklerinde
137
kg'a
kadar
ağırlık
tasarrufu sağlanabilmektedir.6
Bor, bitki gelişimi için önemli
16 temel bitki besininden biridir. Toprağın
Piyade tüfeği, tabanca, top, tank
üst
tabakalarındaki
bor'un
üretiminde, zırhlı personel taşıyıcıların
çürümüş
zırhlarını güçlendirici seramik plaklarda da
kaynaklanmaktadır. Bor, bitkilerde şekerin
bor kullanılmaktadır. Borla güçlendirilmiş
hormon
cam malzemelerin iletken olmayan ve
fotosentez miktarını, köklerin büyümesini
düşük dielektrik özelliği onları radara karşı
ve havadan emilen karbon dioksit miktarını
görünmez kıldığı için askeri teçhizat
artırır. Bor'un bir diğer işlevi hücre
yapımında
büyümesi ve yapısı olup, bor eksikliği
önemlidir.
ABD
ordusu
bitki
çoğunluğu
faaliyeti
dokularından
üzerindeki
tarafından kullanılan gizli teknoloji ürünü
hücre
Stealth
ve
yapmaktadır. Ancak, bor'un çok yüksek
donanımlarının imalinde de bor ve rafine
konsantrasyonda bulunması toksik etki de
bor
yapabilmektedir. 10
Fighter
(hayalet
uçaklar)
ürünlerinin
kullanıldığı
duvarlarını
etkisini,
inceltici
etki
düşünülmektedir.7
Bor eksikliği görülen bitkilerde
Bor karbid ve fiber camın bir
susuz boraks ve boraks pentahidrattan
bileşimi 30 kalibre kurşunu durduracak
mamül bir gübre kullanılmaktadır. "Ayrıca
şekilde geliştirilmiş olup, AH-10 Kobra
suda eriyebilen sodyum pentaborat veya
helikopterlerinin
disodyum ektaborattan mahsulün üzerine
koltuklarında
kullanılmaktadır.8
püskürtülmek suretiyle faydalanılmaktadır.
Bor, sodyum klorat ve bromosol gibi
bileşiklerle birlikte yabani otların yok
"BNCT (Boron Neutron Capture
Therapy)
kanser
kullanılmaktadır.
edilmesi veya toprağın sterilleştirilmesi
tedavisinde
Özellikle
beyin
gereken durumlarda da kullanılmaktadır."11
kanserinin tedavisinde hasta hücrelerin
seçilerek imha edilmesine yaraması ve
sağlıklı
hücrelere
zararının
"Atom
minimum
çelikler,
bor
reaktörlerinde
karbürler
Paslanmaz
titanbor
düzeyde olması nedeniyle tercih sebebi
alaşımları
olabilmektedir".9
çelik, nötron absorbanı olarak tercih
6
10
7
11
Garrett, D., 1998, A.g.e.
http://usgs.gov
8
9
http://usgs.gov
kullanılır.
ve
borlu
borlu
DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma PlanıMadencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu",
Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999.
4
5
edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atomu
Çinko
borat
ve
disodyum
bir nötron absorbe etmektedir. Atom
oktaborat
reaktörlerinin
özellikleri sebebiyle ahşap koruyucu olarak
kontrol
sistemleri
ile
soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm
tetrahidrat
antimikrobiyal
kullanılmaktadır.14
ile kapatılmasında (B10) bor kullanılır.
"(...) bor, demir ve nadir toprak
Ayrıca, nükleer atıkların depolanması için
elementleri kombinasyonu (METGLAS) %
kolemanit kullanılmaktadır.
70 enerji tasarrufu sağlamaktadır. Bu güçlü
Nükleer reaktörlerde radyoaktif
manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri,
malzemenin fisyonu sonucunda ısı, alfa ve
otomobillerde direk akım-motorları ve ev
beta
eşyaları
parçacıkları,
gama
ışınları
ve
ile
portatif
güç
aletlerinde
nötronlar açığa çıkar. Nötronlara kalkan
kullanılmaktadır.
Sodyum borohidrat,
olarak kullanılan en önemli malzemeler,
atık sulardaki civa, kurşun, gümüş gibi ağır
hidrojen, lityum, polietilen ve su olup,
metallerin sulardan temizlenmesi amacıyla
kalkan olarak kullanılan malzemelerin
kullanılmaktadır."15
çoğu ikincil gama ışını yaymakta, bu da ısı
Bor
düşürme ve tekrar kalkan uygulamayı
bileşiklerini
kullanımlara
çeşitli
gerektirmektedir. Bor, termal nötronları
endüstriyel
emme kabiliyeti açısından tektir. Sadece
getirmek için gereken işlemlerin derecesi
hafif bir gama ışını çıkarmakta ve alfa
çok
parçacıklarını kolayca emmektedir."12
sanayiler
çeşitlilik
uygun
göstermektedir.
mineral
hale
Bazı
konsantreleri
kullanırken, diğerleri rafine bor ürünleri
kullanır.
"Termal depolama pillerindeki,
Bazı
durumlarda
tüketiciler
sodyum sülfat ve su ile yaklaşık %3
bulunabilirlik ve fiyata göre mineral
ağırlıktaki
boraks dekahidratın kimyasal
konsantrelerle veya rafine borlar arasında
karışımı gündüz güneş enerjisini depolayıp
veya farklı rafine borlar arasında ikame
gece ısınma amacıyla kullanılabilmektedir.
yapabilmektedirler. Üleksit, borik asit,
Ayrıca,
malzemesine
boraks üretiminde ve sodyumun bulunması
konulduğu taktirde güneş ışınlarını emerek,
istenilmeyen çeşitli direkt uygulamalarda
evlerin ısınmasını sağlayabilmektedir."13
kullanılmaktadır.
binalarda
tavan
Boraks
pentahidrat,
boraks dekahidrat, susuz boraks, borik asit,
bor oksit, zenginleştirilmiş kolemanit ve
12
13
14
DPT, 1999, A.g.e.
15
5
DPT, 1999, A.g.e.
6
Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi
zenginleştirilmiş üleksit gibi hacimli bor
uzun süredir endüstrinin çeşitli alanlarında
ürünleri tüketilen toplam bor'un yüksek bir
kullanmakta olduğundan, yakın gelecekte
oranını oluşturmaktadır.
bor rezervlerinin tükenmesi tehlikesi ile
karşı karşıyadır. Bu sebeple ABD, kalan
bor madenlerinin bir kısmını "stratejik
III. DÜNYA BOR REZERVLERİ VE
rezerv"
ÜRETİMİ
ilan
ederek
durdurmuştur.
Türkiye'deki
madenlerinin
Türkiye
bor
çıkarılmasını
kalitesi
bor
ABD'dekinden
kaynaklarında
yüksektir. Dünya bor rezervlerinin kalan
dünyada birinci durumdadır. Dünya toplam
kısmı Rusya, Çin, Şili, Bolivya, Peru,
rezervinin
Arjantin, Sırbistan'da bulunmaktadır.
63%'ü
bulunmaktadır.
Türkiye'de
Bu
rakamların
devletleştirmeyi müteakip Eti Holding
A.Ş.'de
toplanan
yaklaşık
işletilen
toplam
496
20,000
milyon tonluk rezervin 375 milyon tonu
km2'lik imtiyazlı sahalarda 15-20 yıl
Türkiye'dedir. Dünyada işletilen ve tahmin
öncesine
edilen bor madeni rezervlerinin B2O3
ait,
ve
Dünyada
kısmi
çalışılmış
bor
havzalarına ait veriler olduğu göz önünde
miktarlarına
bulundurulmalıdır.16
aşağıdaki tabloda verilmiştir:
madenlerinin
Türkiye'deki
yerlerini
ve
bor
miktarlarını
belirleyen kapsamlı bir araştırma henüz
yapılmadığından,
Türkiye'nin
aslında
dünya rezervlerinin daha da büyük bir
kısmını
elinde
düşünülmektedir.
tutuyor
Yeni
olabileceği
arama
çalışmalarının yapılmasıyla Türkiye bor
rezervlerinin iki katına bile çıkabileceği
iddia edilmektedir.17 Türkiye'den sonra
ikinci kaynak ülke ABD olup, dünya
rezervlerinin %13'ü civarında bir payı
olduğu bilinmektedir. Ancak ABD, bor'u
16
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo
rraporu.htm (Türkiye Mühendis ve Mimarlar
Odaları Birliği-TMMOB Bor Raporu)
17
A.g.e.
6
göre
dağılım
yüzdeleri
7
Tablo-1: Bor Dünya Rezervi
ÜLKE
TÜRKİYE
ABD
RUSYA
ÇİN
ŞİLİ
BOLİVYA
PERU
ARJANTİN
SIRBİSTAN
TOPLAM
GÖRÜNÜR
TOPLAM REZERV
EKONOMİK
(GÖR.+MUH.+MÜM.)
REZERV
BİN TON B2O3
375,000
644,000
45,000
105,000
28,000
140,000
27,000
36,000
8,000
41,000
4,000
19,000
4,000
22,000
2,000
9,000
3,000
3,000
496,000
1,019,000
GÖRÜNÜR
EKONOMİK
REZERV
ÖMRÜ (YIL)
TOPLAM
REZERV
ÖMRÜ (YIL)
240
33
16
17
5
3
3
1
2
320
412
76
78
23
26
12
14
6
2
649
Kaynak: http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Eti Holding A.Ş.)
Türkiye'nin
bor
madenlerinin
sanayileri ise Batı Avrupa, Kuzey Amerika
rezerv ömrü 412 yıl iken, dünyanın ikinci
ve
Japonya'daki
az
sayıda
firmada
büyük rezerv ülkesi ABD'nin bor rezervleri
yoğunlaşmıştır. Çin buna istisna teşkil
76 yıllık ömre sahiptir. Dünya rezervleri ve
etmektedir. Çin'de çok sayıda küçük firma
bu rezervlerin tüketim artış hızları göz
kısıtlı çeşitte ürün üretmektedir.
önünde bulundurulduğunda 50-80 yıl sonra
ülkemiz bor yataklarının dünyadaki tek bor
Bor
kaynağı olma ihtimali yüksektir.
önemli
üreticileri
miktarları
Dünyada az sayıda bor minerali
almaktadır:
üreticisi ülke bulunmaktadır. En büyük
üreticiler Türkiye (Eti Bor A.Ş.) ve ABD
(Rio
Tinto
Borax)'dir.
Bor
ürünleri
7
minerallerinin
ve
aşağıdaki
dünyadaki
yapılan
tabloda
üretim
yer
8
Tablo-2: Dünya Bor Mineralleri Üretimi
1970-2001 (000 ton B2O3)
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Türkiye
122
229
248
255
291
242
220
301
346
281
320
333
306
260
331
259
349
374
473
447
476
460
402
410
433
435
494
549
552
536
504
517
ABD
Toplam
510
762
515
878
551
960
602
1020
562
1038
547
975
572
948
667
1129
706
1242
725
1191
710
1222
671
1189
551
1040
578
1018
605
1122
577
1026
571
1120
625
1265
578
1338
562
1317
608
1359
626
1355
554
1284
574
1292
550
1325
728
1529
581
1438
604
1507
587
1505
618
1522
546
1431
650
1546
Kaynak: Boron Statistics (A. Buckingham ve Phyllis A. Lyday) , Eti Bor A.Ş.
2001 yılı itibariyle, B2O3 bazında
olarak 1992 yılından beri Türkiye, ABD'yi
en büyük üretici 650,000 ton ile ABD'dir.
geçerek bor minerallerinin dünyadaki en
Onu 517,000 ton ile Türkiye izlemektedir.
büyük üreticisi olmuştur. 2001 yılında
Toplam üretimde (1,546,000 ton) ABD ve
ABD'nin bor mineralleri üretimi brüt
Türkiye'nin
ağırlık
%33,4'dir.
payları
Dünya
sırasıyla
bor
%42,
üretiminde
olarak
1,300,000
ton
iken,
Türkiye'ninki 1,476,000 tondur. Ancak,
Türkiye'nin ve ABD'nin yeri ölçümün brüt
bor
ton veya (B2O3) bazında yapılmasına göre
değerlendirildiğinde,
değişiklik göstermektedir. Brüt ağırlık
Türkiye'ninkini geçmektedir. Parasal bazda
8
oksit
(B2O3)
içeriği
ABD'nin
açısından
üretimi
9
ise
Eti
Holding
pazarın
%20-23'une
sahipken, US Borax %65-70'ine sahip
durumdadır. Bu durum büyük ölçüde Eti
Bor
A.Ş.'in
pazarı
yeterince
kontrol
edememesinden ve US Borax pazarda
sadece katma değeri yüksek rafine bor
ürünleri satarken Eti Bor A.Ş.'nin ürün
portföyünde katma değeri düşük ham
bor'un
önemli
yer
tutmasından
kaynaklanmaktadır.18
Türkiye
ve
Amerika
Birleşik
Devletleri'nin bor mineralleri üretimlerinin
(B2O3 bazında) yıllar içinde izlediği eğilim
aşağıdaki grafikte görülmektedir:
18
CHP Bor Raporu
9
10
800
700
600
500
400
300
200
100
0
Türkiye
00
20
97
19
94
19
91
19
88
19
85
19
82
19
79
19
76
19
73
ABD
19
19
70
000 ton B2O3
Grafik-1 : Türkiye ve ABD'nin Bor Mineralleri Üretimi
(000 ton B 2 O 3 )
yaptığımızda serinin 1. derece kısmi otoGrafikten de açıkça görüldüğü gibi
Türkiye'deki
üretimin
artış
korrelasyon
eğilimi
Serinin
gösterdiğini
bu
özelliğini
görmekteyiz.
göz
önünde
ABD'ninkinin çok üstündedir. Son otuz iki
bulundurarak üretimin cari değerinin bir yıl
yılda Türkiye'nin üretimi ortalama yıllık
gecikmeli
%6,47 oranında artarken, aynı rakam
regresyonunu
ABD'nde %1,3'te kalmıştır.
verilen sonuçlar elde edilmektedir.
üretim
değerleri
yaptığımızda
üzerine
Tablo-3'de
Türkiye'nin son otuz iki yıldaki
üretiminin zaman serisi olarak analizini
Tablo-3: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları
Üretim
Üretim-1
Regresyon Sabiti
R2=0.812
R2=0.806
Katsayı
Std. Hata
0.853
66.072
t
0.076
28.832
P>t
11.204
2.292
0.000
0.029
Tablo-3'den de görüldüğü gibi, bir
göstermektedir. Diğer bir deyişle, üretime
dönem önceki üretim değerlerinin üretim
gelen şoklar (bu seride genellikle pozitif)
zaman serisindeki değişiklikleri açıklama
oldukça kalıcı olmaktadır. Bir yıl önceki
gücü yüksektir. Bu anlamda, seri %85 gibi
üretimin
çok
değişiklikleri açıklama oranı %81,2 gibi
yüksek
bir
zaman
bağımlılığı
10
bu
yılın
üretimindeki
11
Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları
oldukça yüksek bir rakamdır. Regresyonun
değişkenini de eklediğimizde, regresyonun
hata
açıklayıcı
terimleri
incelendiğinde,
korrelasyonun
ortadan
görülmektedir.
otokalktığı
Dolayısıyla
değeri
artmakta
ve
trend
değişkeni pozitif anlamlı katsayıya sahip
regresyon
olmaktadır.
katsayıları güvenilirdir. Regresyona trend
Tablo-4: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları (Trend dahil)
Üretim
Üretim-1
Trend
Regresyon Sabiti
R2=0.863
R2=0.853
Diğer
Katsayı
Std. Hata
0.363
6.549
138.805
taraftan,
aynı
t
0.166
2.041
33.815
regresyon
P>t
2.183
3.208
4.105
0.038
0.003
0.000
Türkiye'nin 2010 yılından önce ABD'nin
analizi ABD üretimi zaman serileri için
üretimini geçebileceği söylenebilir.
yapıldığında, ABD zaman serisinin bir
(veya birden fazla) yıl önceki üretim
A) Türkiye'deki Bor Madeni
Ocakları
değerlerine bağımlılık gösterdiği ancak
trend
değerinin
görülmektedir.
anlamlı
olmadığı
Dolayısıyla
Bor madeni Türkiye'nin özellikle
ABD
kuzey batı bölgelerinde bulunmaktadır.
üretiminin zaman içinde herhangi bir artma
(ya
da
düşme)
söylenebilir.
açıklayıcı
eğiliminin
Yapılan
değeri
de
Türkiye'de bu güne kadar işletilmiş bor
olmadığı
madeni ocakları ve bulundukları yöreler
regresyonun
%17
Tablo-5'te gösterilmiştir. Bor madenlerini
civarında
ve bor rafinasyon tesislerini devlet adına
kalmaktadır. Dünya toplam üretimi de
birinci
derece
zaman
Eti Bor A.Ş. Genel Müdürlüğü işletmekte
bağımlılığı
olup,
göstermektedir ve trend katsayısı pozitif ve
Genel
Müdürlük
merkezi
Bandırma'da bulunmaktadır. Eti Bor A.Ş.
anlamlıdır.
Genel Müdürlüğüne bağlı beş İşletme
Üretimi
katsayılarda,
etkileyen
Türkiye
Müdürlüğü: Emet Bor İşletme Müdürlüğü,
faktörlerde,
üretiminin
Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları İşletme
artış
Müdürlüğü, Kırka Bor İşletme Müdürlüğü,
eğiliminde ve ABD üretiminin genel
Bigadiç
eğiliminde önemli bir değişiklik olmazsa
Bor
İşletme
Müdürlüğü
Kestelek Bor İşletme Müdürlüğüdür.
11
ve
12
Tablo-5: Bor Madeni Ocakları ve Yöreleri
Şehir
İlçe-Yöre Maden Adı
Maden
Cinsi
Rezervler Rezervler
(milyon
(milyon ton)
ton) (brüt (B2O3 içeriği)
ağırlık)
Susurluk
Balıkesir Bigadiç
Sındırgı
Küçükler
Aziziye, Tulu,Salmanlı,
Kolemanit
Ankara, Acep, Domuz,
ve
Kireçlik, Kurtpınar,
Uleksit
Faraş, Günevi, Sultançayırı,
Beğendikler, Yeniköy
576
167
49
14
Kütahya Emet
Hisarcık, Harmanköy,
Espey, Killik
Kolemanit
835
225
Kolemanit
7.5
2
Tinkal
604
156
Bursa
Kestelek Kestelek
Eskişehir Kırka
Göçenoluk, Harmankaya
Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html ve
http://www.etiholding.gov.tr
"Kırka-Sarıkaya boraks yatağı
MTA'nın
yaptığı
aramalarda
Kırka
Eskişehir ilinin 70 km güneyindeki Kırka
Sodyum tuzu cevherinin Kaliforniya'daki
bucağının 4,5 km batısındadır. Dünyanın
Tinka-Razorit-Kernit cevherinin benzeri
en büyük rezervlerinden biri olup, 1950-
olduğu ve yatakların zengin olduğu tespit
1960 yılları arasında vatandaşlarımızın
edilmiştir."19 Kırka'daki
arama ruhsatı alarak yaptığı aramalar
yaklaşık %25-26 civarında B2O3 ihtiva
neticesinde bulunmuştur. 1962 yılında
etmekte,
Türkiye'deki diğer boraks yatakları gibi
1.150.000
Kırka boraks yatakları da İngiliz Boraks
kapasitedeki yoğunlaştırıcı (concentrator)
Consolidated Ltd. Şti.'nin eline geçmiştir.
tesislerinde zenginleştirilerek B2O3 oranı
Ancak, Şirketin saha devir işlemindeki
%32-33'e
kanuni eksiklikler sebebiyle ruhsatları iptal
büyüklüğüne göre sınıflandırmaktadır.20
edilmiş
Kırka Konsantratör Tesisi 1975 yılından
ve
imtiyazı
düşen
Boraks
cevher
Kırka'daki
ton/yıl
cevheri
işleyecek
yükseltilmekte
yılında Etibank'a geçmiştir. 1968 yılında
12
cevheri
çıkarılan
yataklarının üçünün işletme imtiyazı 1968
19
tinkal
ve
tane
13
beri faaliyettedir. 1978 yılında Bor türevi
Etibank'a devredilmiştir.24 Ortalama %30-
tesisleri kurulmaya başlamış ve 1984
32 civarında B2O3 ihtiva eden tüvenan
yılında faaliyete geçmiştir. Üretilen başlıca
kolemanit cevherini zenginleştirerek B2O3
ürünler tinkal, boraks pentahidrat ve susuz
oranını
borakstır.21
zenginleştirme tesisi 1979 sonundan beri
%40-44'e
yükselten,
cevher
işletmede olup, kapasitesi 600.000 ton/yıl
Kütahya'nın
güney
tüvenan cevherdir.25 Kırma-harmanlama
batısındaki Emet'te bulunan maden 1956
tesisi 1993 yılı sonunda, ham bor öğütme
yılında
M.T.A
tarafından
100
km
jeologu
bulunmuş,
Dr.
Gawlik
tesisi ise 1998'de üretime geçmiştir.26
1958
yılında
Yörede
boraks
pentahidrat,
boraks
bölgedeki bor sahaları M.T.A. tarafından
dekahidrat, asit borik, sodyum perborat,
Etibank'a devredilmiştir.22 Yaklaşık %28
sülfürük asit üretilmektedir.
ile
%37
arasında
B2O3
ihtiva
eden
kolemanit yataklarından çıkarılan cevher
ise toplam
bor
yatakları
cevheri
M.T.A.'nın bölgede linyit araştırmaları
yoğunlaştırıcı
sırasında 1954 yılında bulunmuştur. 1979'a
(concentrator) tesisinde yıkanarak B2O3
kadar çeşitli kişi ve kurumlarca bor cevheri
oranı %43-45'e yükseltilmekte ve ürün
üretimi
sınıflandırılmaktadır.23
Etibank'a
işleyecek
1.200.000 ton/yıl
Kestelek
kapasitedeki
200.000
Bigadiç
ve
yöresindeki
yapılmış,
1979
yılında
devredilmiştir.
ton/yıl
saha
Bölgede
27
tüvenan
cevher
bor
zenginleştirme
kapasiteli
yoğunlaştırıcı
yatakları 1950 yılında Muharrem Girgin
(concentrator)
tesisi
faaliyet
adlı bir madencinin Çamköy yakınlarından
göstermektedir28.
topladığı örneklerin kolemanit olduğunun
Dr.
H.
Yakal
tarafından
tespiti
ile
bulunmuştur. Önceleri özel sektörün elinde
olan maden ocakları Fransız Şirketi ile
olan saha sınır anlaşmazlığı sebebiyle
23
http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormade
nnedir.html
24
Bakanlar Kurulu Kararı ile 1976 yılında
25
nnedir.html
26
27
A.g.s.
20
nnedir.html
21
22
A.g.s.
28
nnedir.html
13
14
Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti
IV.
Yıllar itibariyle Türkiye'nin bor
TÜRKİYE'NİN BOR/BOR
ve bor ürünleri ihracatı ve fiyatları Tablo-6'
ÜRÜNLERİ TİCARETİ
ve Tablo-7'de gösterilmiştir:
Tablo-6 Türkiye'nin Bor Madeni İhracatı (Toplam)
Yıl
Miktar Ton
Değer $
Fiyat $
1989
820.077
172.500.869
210
1990
681.667
147.760.148
217
1991
637.524
133.028.121
209
1992
617.739
130.813.254
212
1993
613.012
120.472.646
197
1994
622.194
120.866.940
194
1995
684.404
134.135.409
196
1996
735.720
140.975.909
192
1997
731.618
136.095.150
186
1998
655.755
123.944.546
189
1999
653.480
121.318.868
186
2000
567.760
102.023.724
180
http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/dunborurtic.htm
Tablo-7: Türlerine Göre Bor İhracatı ve Fiyatlar
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
Tincal (ton)
204,149
226,620
186,296
184,225
141,990
145,586
167,035
176,569
181,837
148,708
106,800
Uleksit (t)
T-fiyat $
159
155
159
162
164
161
161
161
158
161
167
Tincal ($)
Kolemanit (t)
32,487,978
491,458
35,211,755
358,077
29,661,646
333,808
29,817,784
327,679
23,216,858
366,622
23,492,450
326,788
26,901,315
347,219
28,469,885
374,051
28,712,093
364,752
23,913,988
338,747
17,818,150
339,930
U-fiyat $
Uleksit ($)
1989
124,470
144
7,900,713
1990
96,970
143
13,887,860
1991
117,420
143
16,798,500
1992
105,835
151
15,972,650
1993
104,400
152
15,844,950
1994
149,820
147
22,071,756
1995
170,150
154
26,147,900
1996
185,100
151
27,922,357
1997
185,030
148
27,449,290
1998
168,300
154
25,885,750
1999
206,750
150
31,103,750
Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/istatis.html
14
Bor Ürünleri
Toplam (t)
169,101
143,850
140,204
196,812
195,676
245,046
241,837
2,630
312,601
296,182
308,781
K-fiyat $
248
276
259
259
222
230
234
226
219
219
213
Bor ÜrünleriDeğer ($)
59,461,693
53,317,268
48,633,368
70,361,680
65,720,021
81,550,597
82,176,705
1,523,477
100,859,193
95,994,684
93,503,689
Kolemanit ($)
122,112,178
98,660,533
86,567,975
85,022,820
81,410,838
75,302,734
81,086,194
84,583,667
79,933,767
74,144,808
72,396,968
Bor ÜrünleriFiyat ($)
352
371
347
358
336
333
340
579
323
324
303
15
Grafik 2'den de görülebileceği gibi,
bazında önemli artış gerçekleşmiştir. Bor
Türkiye'nin tinkal ve kolemanit ihracat
ürünlerinden elde edilen ihracat geliri ise
gelirleri 1989'dan beri düşmüştür. Dönem
dalgalı bir seyir izlemektedir. Bor ürünleri
boyunca bor bileşikleri fiyatlarında önemli
fiyatı 1996 yılında önemli bir artış
bir
Dolayısıyla
göstermiş, fiyatın çok arttığı bu yılda
gelirdeki düşüş büyük ölçüde ihraç edilen
Türkiye'nin bor ürünleri ihracat geliri
miktardaki düşüşten kaynaklanmaktadır.
talepteki
Üleksitte ise hem ton bazında, hem gelir
azalmıştır.
değişiklik
olmamıştır.
düşmeye
bağlı
olarak
çok
Grafik-2 : Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri ihracatı-Değer ($)
140,000,000
120,000,000
100,000,000
Tincal
80,000,000
Kolemanit
Uleksit
60,000,000
ürün
40,000,000
20,000,000
0
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
Grafik-3: Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri İhraç Fiyatları
700
600
500
tinkal
400
kolemanit
uleksit
300
ürün
200
100
0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
15
16
Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları
Türkiye dünyanın en büyük bor
yılları arasına ilişkin analizlerde OECD-
rezervine sahip ülke olmasına rağmen,
ITS Ticaret İstatistikleri kullanılmıştır.
dünya fiyatlarını belirleme konumunda
Veriler
değildir. Biraz da bu sebeple, ihracat ile
278.94 numaralı tabi boratlar, 523.84
fiyatların,
numaralı
reel
kurun,
alıcı
ülkelerin
SITC-Rev3
sisteminde
borat/perboratlar,
olup,
522.35
gelirlerinin ilişkisini analiz etmek üzere
numaralı borik asit/bor oksit verileri temel
yapılan ekonometrik çalışmalar anlamlı
alınmıştır. 2002 yılı verileri ise DİE-DTM
sonuç vermemektedir. Sınırlı veri ile elde
serilerinden alınmış, diğer ülkelerin 2002
edilen sonuçlar Türkiye'nin bor ihracatında
yılına ait verileri bulunmadığından sadece
reel kurun veya ithalatçı ülkelerin milli
Türkiye'nin ihracatı belirtilmiştir. DİE-
gelirlerinin belirleyici faktörler olmadığını
DTM
göstermektedir.
İstatistikleri serileri arasında zaman zaman
serileri
ile
OECD-ITS
Ticaret
farklılıklar gözlemlenmektedir.
Eti Holding'in verilerine göre29
Holding, 2000 yılında 18,104,000 $ iç ve
DİE-DTM
Türkiye'nin
232,887,000 $'lik satış yapmıştır. 2001
ihracatında en önemli ülke ABD'dir. Onu
yılında iç satışlar 15,650,000 $ ve dış
İspanya,
satışlar 208,460,000 $'a düşerek toplam
Cumhuriyeti
224,110,000 $ gelir elde edilmiştir. 2002
miktarları
yılında ise 16,445,000 $ iç ve 186,184,000
12,539,491 $, 12,229,950 $ ve 10,350,000
$'ı
toplam
$). 2002 yılı borat/perborat ihracatında en
202,639,000 $ satış gerçekleştirilmiş olup
büyük pazar İtalya'dır (20,390,978 $), onu
bunun 67,997,000 $'ı
Belçika
satış
olmak
üzere
konsantre bor,
134,662,000 $'ı rafine bor satışıdır.
Hollanda
yılı
tabi
göre
214,783,000 $ dış satış olmak üzere toplam
dış
2002
verilerine
ve
Çin
izlemektedir
sırasıyla
(8,044,237
boratlar
Halk
(ihracat
16,783,029
$)
ve
$,
Slovenya
(5,205,9222 $) izlemektedir. Borik asit/bor
oksit ihracatında ise Belçika-Lüksemburg,
İran, İtalya ve İspanya en fazla ihracatın
A) TÜRKİYE'NİN BOR İHRAÇ
PAZARLARI
Bu
bölümde
Türkiye'nin
yapıldığı
ülkelerdir (ihracat
sırasıyla
6,347,501
$,
1,668,816 $ ve 1,367,727 $).
bor/rafine bor ürünleri ihracatı yaptığı
başlıca pazarlar incelenmiştir. 1990-2001
29
16
miktarları
2,336,558
$,
17
Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları
Avusturya
Yine DİE-DTM verilerine göre
çıkarken, bu tarihten 1998'e kadar 100-200
Türkiye'nin bor ithalatı 2002 yılı itibariyle
ton aralığında dalgalanmış, 2001 yılında
7,450,165 $ tutarındadır. Türkiye'nin tabi
364 ton (değer = 129,300 $) olarak
boratlar ve borik asit/bor oksit ithalatı yok
gerçekleşmiştir. Ülkenin
denecek kadar azdır. Tabi boratlar ithalatı
asit/bor oksit, rafine bor ve perborat
2002 yılı itibariyle 33,757 $ olup, bunun
ithalatında
28,288 $'ı Romanya'dan ve 5011 $'ı
Türkiye ikinci büyük tedarikçidir. Ülkenin
İngiltere'den yapılmıştır. Borik asit ve bor
borik asit/bor oksit pazarı 1990-2001
oksit ise 2002 yılında 24,539 $ tutarında
yılları arasında iki katından fazla büyümüş
ithal edilmiştir. Ana tedarikçi Almanya'dır
olup, 2001 yılı ithalatı 1064 ton olarak
(20,177 $). Diğer taraftan, borat/perborat
gerçekleşmiştir. Türkiye'nin ülkeye borik
toplam
%99'unu
asit ve bor oksit ihracatı 2000 yılı
oluşturmakta olup; 2002 yılında 7,392,325
öncesinde yok denecek kadar az iken 2000
$
yılında 81 ton ve 2001 yılında 267 ton
bor
olarak
ithalatının
gerçekleşmiştir.
En
büyük
tedarikçiler İtalya (4,045,615 $), İspanya
ABD
yaptığı borik
birinci
sırada
olup,
(değer =115,600 $) ihracat yapılmıştır.
(2,941,464 $), Almanya (178,409 $) ve
Slovenya (143,909 $)'dır.
2 - Belçika
1- Avusturya
Belçika'da tabii borat üretimi
Avusturya
küçük
miktarlarda
yapılmamaktadır. Dolayısıyla tüm bor
bor bileşikleri ithal etmekte olup, tüm tabii
ürünleri
borat ithalatını Türkiye'den yapmaktadır.
kullanılarak yapılmaktadır. Tabii ve rafine
Türkiye'nin bu ülkeye tabii boratlar ihracatı
bor ithalatı temel olarak Türkiye'den
1993 yılında 22.390 ton iken 2000 yılında
yapılmaktadır. Türkiye Belçika'nın 1993
29,877 tona kadar yükselmiş, 2001 yılında
yılında toplam 19,741 ton olan tabii borat
26,598 ton (değeri=4,353,100 $) olarak
ithalatının
gerçekleşmiştir. Türkiye dönem boyunca
ülkenin ithalat artışıyla birlikte pazar
Avusturya
tek
payını korumuştur. 1999 yılı itibariyle
tedarikçisi konumundadır. Diğer taraftan,
ülkenin 87,160 ton olan tabi boratlar
ülkenin
ithalatının
tabii
yaptığı
boratlar
pazarın
borat-perborat
ithalatı
üretimi
17,246
84,277
ithal
tonunu
tonunu
hammadde
karşılarken
Türkiye
artarken, Türkiye'nin bu ithalatta zaten az
karşılamaktadır. Diğer bir deyişle Türkiye
olan payı dalgalı bir seyir izlemiş, 1994
büyüyen tabii boratlar pazarının pazarla
yılında 1790 tonla en yüksek seviyesine
birlikte büyüyen tedarikçisi konumundadır.
17
18
Çin
Türkiye ülkeye borat ve perborat da ihraç
olup, bu pazarlarda sırasıyla Rusya ve
etmekte olup 1999 yılında yaptığı 58,479
ABD en önemli tedarikçilerdir.
ton
ihracatla
%64'lük
pazar
payına
ulaşmıştır. Türkiye'nin ardından %20 pazar
4- Finlandiya
payı ile Almanya gelmektedir. Borik asit
ve bor oksitte Türkiye'nin pazar
payı
Finlandiya'da bor ürünleri sanayi
düşüktür (1999 yılında 6850 ton ithalatın
küçük olduğundan ithalat miktarları da
1575 tonu Türkiye'den yapılmıştır). Bu
düşüktür.
pazarda en büyük paya Rusya sahiptir.
tedarikçilerdendir. 2000 yılında ülkenin
Ülkenin tabii boratlar ithalatının büyük bir
7370 ton olan tabii boratlar ithalatının
kısmı yeniden ihraç edilmekte, rafine borat
tamamı (1,984,000 $), 2669 ton olan borik
ithalatı ise büyük oranda yerel olarak
asit/bor
kullanılmaktadır.
(361,000 $), 9862 ton olan borat/perborat
Türkiye
oksit
ithalatının
önemli
ithalatının
8776
Türkiye'den
tonu
1021
tonu
(2,821,000
yapılmıştır.
$)
İthalat
miktarlarının hem düşük olması hem de
3- Çin
son yıllarda azalma eğilimi gösteriyor
Çin'in üretici ülkelerden olması
olması, pazarın pek de gelecek vaat eden
ve yerel üretimin iç talebin çoğunluğunu
bir pazar olmadığını göstermektedir.
karşılamaya yetiyor olması sebebiyle bor
ithalatı düşüktür. Türkiye, bu ülkeye olan
5- Fransa
tabii boratlar ihracatını 1997'de 60 ton olan
seviyesinden hızla 2001 yılında 13,799
tona
(değer=6,248,000)
Fransa'da tabi boratlar üretimi
yükseltmiş,
yapılmadığından, ülke ihtiyacının tamamı
ülkenin tabi borat ithalatının %51'ini
ithalatla karşılanmaktadır. Türkiye ve ABD
karşılar hale gelmiştir. Buna karşılık, tabii
en önemli tedarikçilerdir. Fransa tabii
boratlarda ABD'nin 1997'de %59 olan payı
boratlar
2001 yılında %36'ya düşmüştür. Bir başka
pazardır. Fransa'nın 1994 yılında 58.041
deyişle Türkiye son 5 yılda pazar payını
ton olan tabii boratlar ithalatı 1998 yılında
ABD aleyhine artırarak ülkenin en önemli
11,110 tona ve 1999 yılında 7777 tona
tabii boratlar tedarikçisi olmada ABD'nin
düşmüştür. Türkiye'nin bu pazardaki payı
yerini almıştır. Türkiye'nin ülkeye borik
1994 yılındaki %76'lık seviyesinden 1998
asit/bor oksit ihracatı bulunmamakta ve
yılında %59'a düşmüş, 1999 yılında ise
borat/perborat ihracatı çok düşük seviyede
sadece
18
pazarı
60
ton
daralmakta
ihracat
olan
bir
yapılmıştır.
19
Almanya
Türkiye'nin
Fransa
boratlar
pazar payı düşmüş olsa da, Türkiye hakim
pazarındaki payını İtalya almış durumdadır
durumunu korumaktadır. Türkiye 122,906
(1999
Fransa
tonluk borat/perborat pazarında ise %28
borat/perborat pazarı da daralmakta olan
civarında olan pazar payını korumakta
bir pazardır.1994 yılında 130,647 ton olan
(11,270,000 $) olup; ABD'den sonra ikinci
ülke ithalatı 1999 yılında 90,367 tona
önemli tedarikçi konumundadır. İthalat
düşmüştür.
ülkeye
miktarı daha az olan ve 1994'ten beri üçte
dönemde
bir oranında küçülen borik asit/bor oksit
yılında
payı
tabii
%80).
Türkiye'nin
borat/perborat
ihracatı
aynı
dalgalı bir seyir izlemiş olup, pazar payı
pazarında
fazla değişmemiş, 1994'te %23 ve 1999'da
konumundadır (21,924 ton ithalatın 10,773
%27
tonu
olarak
gerçekleşmiştir
(sırasıyla
10,625,000 $ ve 8,202,000 $). Ülkenin
ise
Türkiye
(3,872,000
ana
$)
tedarikçi
Türkiye'den
yapılmaktadır).
1999 yılında 37,487 ton olan borik asit/bor
oksit ithalatında ise Türkiye'nin payı %14
7- Hindistan
civarında olup (ihracat değeri=2,268,000
$), ana tedarikçi ABD'dir. Fransa'nın borik
Hindistan'daki
bor
sanayi
asit/bor oksit ithalatının 1994'ten beri 3
tamamen ithal hammaddeye dayalı olup,
katından
1997/98
fazla
arttığı
göz
önünde
bulundurulursa Türkiye'nin bu pazardaki
payını
artırma
imkanının
itibariyle
Türkiye
pazara
hakimdir.
olabileceği
Dış
Ticaret
Müsteşarlığı
verilerine göre 2002 yılında Türkiye
ülkeye 644,075 $'lık tabii borat, 2,241,502
$'lık borat/perborat, 553,395 $'lık borik
6- Almanya
asit/bor oksit ihracatı yapmıştır.
Almanya'nın tabii boratlar ve
borik asit ithalatı azalmakta, borat/perborat
8- İtalya
ithalatı ise az miktarda da olsa artmaktadır.
Ülkenin 1994 yılında 43,159 ton olan tabii
boratlar
ithalatının
da
bor
mineralleri
tonu
madenciliği yapılmamakta olup, ülkenin
Türkiye'den yapılmaktayken, 2001 yılında
önemli miktardaki bor ürünleri üretimi için
ülkenin 10,187 ton olan tabi boratlar
gerekli
ithalatının
karşılanmaktadır. Türkiye ülkenin tabii
6772
tonu
36,328
İtalya'da
(2,303,000
$)
Türkiye'den yapılmıştır. Son sekiz yılda
boratlar,
19
hammadde
borik
asit/bor
ithalatla
oksit
ve
20
Japonya
borat/perborat
ithalatında
büyük
ton), bu pazarda en önemli tedarikçi
tedarikçisi konumundadır. Tabii boratlarda
ABD'dir. Türkiye ABD'den sonra ikinci
1990 yılında 174,351 ton olan ülke ithalatı
tedarikçidir; ancak pazar payı 2001 yılı
2000
yılında
düşmüştür.
105,107
Türkiye'nin
en
tona
kadar
itibariyle
%7
ülkeye
2000
(değer=921,500 $); bu, 1996'da %16,4 olan
pazar
(21,394,000 $) olup Türkiye pazarın
göstermektedir. Ülkenin ithalatı artan tek
tamamına hakim durumdadır. Ülkenin
bor bileşikleri pazarı olan borik asit/bor
borat/perborat ithalatı ise 1990-2000 yılları
oksit pazarında (1991 yılında 28,562 ton ve
arasında
2001
ton
arasında
yarı
kalmaktadır
yılında yapmış olduğu ihracat 103,499 ton
80,000-100,000
payının
civarında
yılında
yarıya
37,565
azaldığını
ton
ithalat)
dalgalı bir seyir izlemiş olup, 2000 yılında
Türkiye'nin 1994'te %10 civarında olan
86,412 ton
olarak gerçekleşmiştir. 2000
pazar payı 2001 yılı itibariyle %1'den aza
yılında Türkiye'nin ülkeye borat/perborat
düşmüştür (değer=178,600 $). Pazarın en
ihracatı 24,547 ton (8,954,000 $) olup,
önemli tedarikçileri ABD ve Rusya'dır.
pazar payı %28'dir. İtalya'nın borik asit/bor
oksit pazarı küçük bir pazar olup, 2000 yılı
10 - Rusya
ithalatı 9780 tondur. Türkiye 3982 ton
(1,427,000 $) ihracatıyla bor asit/bor oksit
Üretici/ihracatçı ülkelerden olan
pazarının %40'ına sahip olup, birinci
Rusya, önemli miktarda tabii boratlar
tedarikçidir.
ithalatı da yapmaktadır. Bu ülkenin ithalat
ve
ihracatına
olarak
elimizde
kullanılabilir bilgi bulunmamaktadır; ancak
9 - Japonya
ülke
Japonya'da
ilişkin
da
tabii
ithalatın
tamamına
yakınının
Kazakistan'dan yapılmakta olduğu, sadece
boratlar
üretimi olmadığından talebin tümü ithalatla
borat/perborat
karşılanmaktadır. Türkiye Japonya'nın tabi
payının
boratlar ithalatının (2001 yılı itibariyle
bilinmektedir.
pazarında
%10
Türkiye'nin
civarında
olduğu
44,679 ton) %90'ını gerçekleştirmektedir
(14,040,000 $). Ülkenin tabi boratlar
11 - İspanya
ithalatı az da olsa düşme eğilimi içindedir
Ülkenin
(1994'de 53,444 ton ve 2001'de 44,679
2001
yılı
itibariyle
ton). Japonya'nın borat/perborat ithalatı da
73,072 tona ulaşan tabii boratlar ithalatının
aynı
tamamına
yakını
yapılmaktadır
(değer=13,130,400
şekilde
düşme
eğiliminde
olup
(1994'te 59,821 ton ve 2001'de 40,202
20
Türkiye'den
$).
21
Hollanda
Türkiye tabii boratlarda büyüyen pazarın
yıllarda Türkiye'nin ülkeye borat/perborat
büyüyen tedarikçisi konumundadır. 2001
ihracatı yok denecek kadar az iken, 2001
yılında 25,734 ton olan ve 1994'ten bu
yılında
yana 2,5 kat büyüyen İspanya borik
borat/perborat
asit/bor
Türkiye
(değer=435,800 $). Ülkenin bor asit/bor
ABD'nin ardından ikinci tedarikçidir ancak
oksit pazarı ise büyümekte olup 2001 yılı
pazar payı %7 civarındadır (değer=749,000
ithalatı 56,002 tona ulaşmıştır. Ancak
$). Büyüklüğü yıllar içinde 85,000-100,000
Türkiye'nin ülkeye bor asit/bor oksit
ton
ihracatı bulunmamaktadır.
oksit
arasında
pazarında
değişen
ise
borat/perborat
Türkiye
ülkeye
1142
ihraç
ton
etmiştir
pazarında da Türkiye ABD'den sonra ikinci
tedarikçidir ancak pazar payı %10-15
İngiltere
13-
arasında değişmektedir (değer=2,745,600
Üretici
$).
ülkelerden
olan
İngiltere'nin 2000 yılı itibariyle 16,450 ton
12-
miktarındaki
Hollanda30
tabii
tamamına
Ülkenin tabii boratlar ithalatı
boratlar
yakını
karşılanmaktadır
ithalatının
Türkiye'den
(değer=2,260,000
$).
1991 yılındaki 24,985 ton seviyesinden
İngiltere tabii boratlar pazarı küçülmekte
2001
düşmüştür.
olan bir pazardır. Ülkenin 1990'da 53,462
Türkiye'nin ülkeye tabi boratlar ihracatı da
ton olan tabii boratlar ithalatı 2000 yılında
pazarla beraber küçülmüş olup, 1991
16,450 tona düşmüştür.
yılında
2914
tona
yılında 13,295 ton olan ihracat 2001
yılında
2004
(değer=293,000
tona
$).
düşmüştür
Diğer taraftan, İngiltere'nin borik
Hollanda'nın
asit/bor
oksit
ithalatı
artmakta
olup,
borat/perborat ithalatı da 1991 yılından bu
Türkiye'nin bu pazara ihracatı daha yüksek
yana yarıya yakın azalmıştır. 1991 yılı
oranda artmış ve Türkiye'nin
ihracatı 360,407 ton iken 2001 yılında
borik asit pazarındaki payı 1990-2000
174,405 ton olarak gerçekleşmiştir. Önceki
yılları arasında %4'den %43'e çıkmıştır
(ihracat
30
Hollanda'nın son yıllara ilişkin verilerinde
500
tondan
İngiltere
5800
tona
(değer=2,023,000 $) çıkmıştır). Türkiye
ABD'den yapılan alımların kapsanmaması sorunu
pazarın en büyük tedarikçisi olma sıfatını
bulunmaktadır ve ithalatın büyük çoğunluğunun
muhtemelen US Borax firmasından yapılıyor
Hollanda'dan devralmıştır. Büyüyen bir
olması sebebiyle rakamları yorumlamak yanıltıcı
pazar
olabilmektedir.
21
olan
İngiltere
borat/perborat
22
Türkiye’nin İhracat Yapmadığı Pazarlar
Brezilya
pazarında
payı
borik asit/ bor oksit ithalatında da Türkiye
azalmaktadır. Ülkenin 1997 yılında 35,023
(14,336 ton=5,996,500 $ ihracatı ile)
ton
ise
Türkiye'nin
olan borat/perborat
ithalatı
2000
Şili'nin ardından ikinci büyük tedarikçi
yılında 53,310 tona kadar çıkmıştır. Ancak,
konumundadır
Türkiye'nin bu pazarda 1997 yılında %29
dolayındadır.
ve
pazar
payı
%36
olan payı 2000 yılında %24'e düşmüş
(ihracat değeri=4,077,500 $), pazar lideri
Diğer
taraftan,
ülkenin
Hollanda ile arasındaki pazar payı farkı
borat/perborat ithalatı da 1995 yılındaki
artmıştır.
19,238 ton seviyesinden 2000 yılında
34,153 tona çıkarak iki katına yakın
artmıştır. Türkiye bu büyüyen pazarda
14- ABD
payını %29'dan %5'e düşürmüştür (5564
Amerika bor minerallerinde brüt
ton=1,583,800 $'dan 1785 ton=865,000
ağırlık bazında ikinci önemli üreticidir
(Türkiye'den
bazında
sonra)
(B2O3)
en
ancak
büyük
bor
$'a).
oksit
üreticidir.
B) TÜRKİYE'NİN İHRACAT
Amerika'nın bor mineralleri üretimi borik
YAPMADIĞI PAZARLAR31
asit ve büyük ölçüde rafine borat olarak
ihraç edilmektedir. Amerika aynı zamanda
1- Brezilya
dünyanın en büyük bor pazarı olup, ülkede
büyük ve çeşitli bor ürünleri sanayileri
Brezilya
bulunmaktadır.
bor
pazarı
Güney
Amerika'nın en büyük bor pazarıdır.
Ülkede
ABD tabii boratlar pazarı 1990
bor
bulunmadığından
minerali
tüm
talep
üretimi
ithalatla
yıllındaki 525 ton seviyesinden 1996
karşılanmaktadır. En çok tabii boratlar ve
yılında 79,544 tona kadar çıkmış, bu
borik asit ithal edilmektedir. Arjantin, Şili,
başlamıştır.
Peru, Bolivya ve ABD'nin en büyük
İthalatın tamamına yakını Türkiye'den
tedarikçiler olduğu pazara Türkiye'nin
yapılmakta olup, ülkenin 2000 yılında
ihracatı bulunmamaktadır.
tarihten
sonra
azalmaya
63,584 ton olan tabii boratlar ithalatının
56,500
tonu
(değer=9,845,000
$)
Türkiye'den karşılanmıştır. ABD'nin 1994
yılından bu yana 2 katından fazla artan ve
2000 yılı itibariyle 39,232 tona ulaşan
22
23
Dünya Bor/Bor Ürünleri Tüketimi
kullanılmaktadır. Deterjan sanayi tüketimi
2- Güney Kore
toplamının %16'sı kadardır. Mine/sırlama
Çok büyük bir pazar olmayan
tarım ve diğer kullanım alanları sırasıyla
Güney Kore'de borik asit ve borat/perborat
toplamın %13, %5 ve %23'ü dolayındadır.
pazarında ABD, tabii boratlar pazarında ise
Belçika,
İspanya
ve
ABD
hakim
Türkiye'de ise bor tüketimi çok
durumdadır. 2001 yılı itibariye ülke 14.395
düşük seviyede olup, dünya tüketiminin
ton tabii boratlar, 18.653 borik asit/bor
%1-2'si civarındadır. 2000 yılı itibariyle
oksit, 27.209 ton borat/perborat ithalatı
Türkiye'de
yapmaktadır. Güney Kore pazarının dikkat
%12'si cam ve cam elyafı, %38'i seramik
çekici özelliği tabii boratlar ve borik
ve firit, %12'si deterjan, %5'i kimya ve
asit/bor oksit ithalatının 1996 yılından bu
%6'sı diğer sektörlerde tüketilmiştir.
bor'un
%27'si
demir-çelik,
yana iki kat artmış olmasıdır.
Bor
sanayiler
madeninin
bölgeden
kullanıldığı
bölgeye
farklılık
göstermektedir. Batı Avrupa ülkeleri bor'u
V. DÜNYA BOR/BOR ÜRÜNLERİ
en çok deterjan sanayinde kullanırken
TÜKETİMİ32
ABD en çok fiber cam üretiminde ve
Dünya bor üretim ve tüketimi
Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri cam
1970 yılından bu yana iki katından fazla
sanayinde kullanılmaktadır.
artmıştır. 2001 yılı itibariyle bor tüketimi
B2O3 bazında 1,5 milyon tondur. Batı ve
Son on yılda Batı Avrupa'nın bor
Doğu Avrupa %46 toplam payları ile
tüketiminde
tüketimde ilk sırada yer almaktadır. Kuzey
Amerika, Asya ve Latin Amerika
payı
sektör payı %1'den %11'e, tarımın payı
%2'den %5'e, borsilikat camın payı %8'den
paya sahip bulunmaktadır.
%10' a çıkmıştır.
Dünya toplam bor tüketiminin
ABD'nin bor tüketiminde son
20%'si yalıtım camı elyafı, %15'i tekstil
yirmi yılda fiber cam sektörünün payı
cam elyafı, %8'i borsilikat cam üretiminde
%36,4'ten
olmak üzere toplam %43'ü cam sanayinde
32
sanayinin
%35'ten %27'ye düşerken tekstil fiber camı
onu
izlemekte ve sırasıyla %25, %11 ve %10
31
deterjan
%65,1'e
çıkarken,
yanmayı
geciktiricilerin payı %13,4'ten %3,6'e, bor
silikat camın payı %11,7'den %6,8'e
İstatistikler-OECD
İstatistikler-DPT
23
24
Bor Madeninin Stratejik Önemi
düşmüştür. Bor'un sabun/deterjan, mine,
Diğer taraftan, bor ürünlerinin
tarım sektörleri ile nükleer çalışmalarda
tüketiminin yaklaşık %70'ini endüstriyel
kullanım oranı aşağı yukarı aynı kalmıştır.
bazda üretim yapan, önemli pazarlık
gücüne sahip, sektörlerinde lider veya
Batı
derişimini
Avrupa,
sulardaki
azaltmayı,
deterjanlarda
bu
borat
bor
sektörlerine yön veren, teknoloji üretimi
amaçla
yapan organizasyonlar olduğu göz önünde
kullanımından
Bu
da
bor/bor
uzaklaşmayı amaçlamaktadır. Bu, Batı
ürünlerinde pazar payını artırabilmek ve
Avrupa'da talebin düşeceği anlamına gelir.
koruyabilmek
Ancak, bunu telafi edebilecek bir gelişme
artırmaktadır.
ABD'nde
ABD'nin
karşılayacak, uluslar arası standartlara
çamaşır
uygun mal üretmek, ürün çeşidini artırmak,
yıkama
katma
enerji
gözlemlenmektedir.
tasarrufu
makinelerinde
amacıyla
daha
sıcaklıklarına
düşük
yönelmesi
deterjan
için
kalitenin
Tüketici
değeri
yüksek
önemini
beklentilerini
rafine
ürünler
üretmek dünya pazarında tutunmanın temel
sektöründe daha fazla bor kullanılması
şartı haline gelmiştir.
ihtimalini güçlendirmektedir.33
VI. BOR MADENİNİN STRATEJİK
Bor ve bor ürünlerinin dünya
ÖNEMİ
piyasalarındaki talebi fiyatın yanı sıra girdi
olarak
kullanıldığı
endüstrilerdeki
Bor ve borlu yakıtlar, 1950'li
teknolojik gelişmelere, üretici ve kullanıcı
tercihleri
ile
ikame
imkanına
yılların
bağlı
olmaktadır. Özellikle fiber cam, deterjan
gibi
sanayilerde
fiyata
bağlı
olarak
başında
ABD
Programında
geleceğin
adlandırılmış
ve
Savunma
yakıtı
nükleer
olarak
silahlanma
dışında 2. önemli stratejik malzeme olarak
üreticilerin ikame mallara yönelmeleri
nitelendirilmiştir.36
sebebiyle talep değişmeleri yaşanmaktadır.
1958-1961
yılları
arasında ABD ve NATO tarafından bor,
Konsantre bor ve rafine bor ürünleri
stratejik bir maden olarak ilan edilmiş,
kullanım alanlarının yaklaşık %80'inde
pazarlaması kontrol altına alınmış ve
birbirini ikame edebilmektedir.34
COCOM olarak nitelendirilen tedbirler
kapsamında
Varşova
Paktı
ülkelerine
33
Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum,
Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi,
Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim",
TÜBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara,
Mayıs 2003
34
DPT, 1999, A.g.e.
35
A.g.e.
Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve
Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001.
36
24
25
ihracı yasaklanmıştır.37 1963 yılında bor
sebeple, bor bileşiklerinin hidrojen taşıma
NATO'nun stratejik maddeleri listesinden
kapasiteleri, bu bileşiklerin yakıt taşıyıcısı
çıkarıldıysa da, ABD'nin bor alanındaki
olarak yeni bir öneme kavuşabileceğine
bazı stratejik çalışmaları gizlilik içinde
işaret etmektedir. ABD'ndeki Millenium
yürüttüğü bilinmektedir.
Cell firmasınca prototip bir araba üzerinde
denenen yöntemde, hidrojen ve su bazlı
Bor madeninin önemi, ülkeleri
sodyum bor hidrid (NaBH4) bileşeni
bu konuda çıkarlarını düşünmeye ve planlı
halinde depolanmaktadır. Yanıcı olmayan
davranmaya sevk etmektedir. Bor hakkında
bu
sürdürülen
geçtiğinde
araştırmaların,
bileşiklerinin
yüksek
bor
çözelti,
bir
hidrojen
katalizörle
temasa
vermektedir
(aksi
teknolojili
halde hidrojen üretilmemektedir). Hidrojen
alanlarını
üretiminden sonra borohidrid yakıt bir bor
keşfetmesi, bu madeni gelecekte, petrol
çözeltisine dönüşmekte, bu çözelti bir
gibi üzerinde uluslararası mücadelelerinin
tankta saklanıp tekrar borohidrid yakıta
yaşandığı
dönüştürülebilmektedir. Diğer bir deyişle
ürünlerdeki
yeni
kullanım
bir
ürün
konumuna
bor, bu ve benzeri uygulamalarda yakıt
getirebilecektir.
değil,
Bor
madeninin
kullanım
yakıt
yapmakta
taşıyıcısı
ve
olarak
tekrar
görev
tekrar
miktarındaki asıl önemli artış, bor'un yakıt
kullanılabilmektedir.38 Sodyum bor hidritli
taşıyıcısı
otomobiller, normal otomobillerin yaptığı
olarak
kullanılmasıyla
sağlanabilecektir. Bir çok pil, akümülatör
kilometrenin
vs. enerji üretim aygıtında yakıt olarak
çıkabilmektedir. Akaryakıtla çalışana göre
kullanılan hidrojenin elde edilme, nakil ve
daha güvenli olmakta, çevre kirliliği
depolama
yaratmamaktadır.39
yöntemleri
bu
aygıtların
iki
katına
kadar
verimliliğinin artırılması karşısındaki en
önemli sorunlardır. Çünkü hidrojen çok
Bu teknolojilerin bor element ve
düşük sıcaklıklarda sıvılaşmakta, (-252
bileşiklerine
santigrad derece), gaz halindeyken çok yer
şimdiden
kaplamakta, patlayıcı bir gaz olması
teknolojilerin
sebebiyle taşıma ve depolama işlemleri
kullanımında ulaşılacak yaygınlığa bağlı
sırasında
bulunmaktadır.
tehlike
arz
etmektedir.
Bu
37
38
rraporu.htm
39
getireceği
kestirmek
talep
güç
göstereceği
artışını
olup,
talep,
başarıya,
Altın, V., 2003, A.g.e
Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet
Gazetesi, Ankara, 07.06.2002
25
26
Amerika'lı firmaların, çıkardıkları borun
Borun
çıkarılması
ve
ham halde ihracını tercih ettiği, bu
işletilmesinde dünya oligopolünü oluşturan
firmaların
boru
Türkiye'de
işleyecek
az sayıdaki çok uluslu şirketler ( Rio Tinto
entegre tesisler vs kurmadıkları, Türkiye'ye
Borax-US Borax (ABD, yıllık üretimi 560
bor konusunda her hangi bir teknoloji
bin ton)), Borax Argentina (Arjantin, yıllık
transferinde
üretimi 27 bin ton), JSC Bor (Rusya, yıllık
rezervlerinin miktarını küçük, madenin
üretimi 73 bin ton), NACC (ABD, yıllık
değerini
üretimi 60 bin ton), Quiborax (Şili, yıllık
tespit edilmiştir. Bunun da büyük ölçüde
üretimi 60 bin ton), Sucersal Argentine
borun stratejik öneminden
ve dünya
(Arjantin, yıllık üretimi 30 bin ton), SQM
çapındaki
firmaların
salar (Şili, yıllık üretimi 16 bin ton), İnca
Türkiye'deki
bor (Peru, yıllık üretimi 13 bin ton),
ilgilerinden kaynaklandığı açıktır.
bulunmadıkları,
bor
düşük göstermeye çalıştıkları
bor
üreticisi
bor
yataklarına
olan
Diğerleri (57 ton))dir. Çin yıllık 140 bin
ton üretimini devlet organizasyonları eliyle
yapmakta,
Bu konuda İngiltere kaynaklı
Türkiye ise ABD'nden sonra
olup, daha sonra Rio Tinto Zinc'in bir alt
dünyanın ikinci büyük bor üreticisi olarak
kuruluşu haline gelen Borax Consolidated
yıllık 475.000 ton üretimi yine devlet eliyle
Ltd.'nin Türkiye bor sahaları üzerindeki
gerçekleştirmektedir.40
faaliyetleri dikkat çekicidir. TMMOB bor
raporuna göre41 daha önce Desmond Abel
Avrupa ve Amerikalı büyük
Smith'in elinde bulunan Sultançayırı ve
üreticilerin Türkiye'deki bor yataklarına
yeni bor sahaları 27 Ekim 1950 tarihinde
daha
son
3/12002
bor
Consolidated Ltd'e devredilmiştir. Şirket o
madenleri 1978 yılında kamulaştırıldıktan
dönemde dünya tekeli niteliğindedir. Şirket
sonra
Bor
daha sonra, Türkiye'deki bazı yasalardan
madenlerinin özelleştirilmesi 1999'da IMF
daha fazla yararlanmak için 25 Kasım
ile
1955 tarihinde isim değiştirmiş, adının
Osmanlı
dönemlerinde
da
yapılan
İmparatorluğunun
başlayan
azalmadan
stand
ilgileri
sürmüştür.
by
anlaşmasının
taahhütleri arasında da yer almıştır.
başına
sayılı
kararname
Türk
kelimesi
ile
Borax
koyarak,
sermayesinin %94'ü merkezi İngiltere'de
Bor madenleri
1978
yılında
bulunan Borax Consolidated Ltd. şirketine,
devletleştirilmeden önce Türkiye'de de bor
40
madenciliği ile uğraşan Avrupa'lı ve
Çınkı, M., 2001, A.g.e.
41
rraporu.htm
26
27
%2'si Türk ortaklara, %4'ü de İngiliz
-
Avrupa piyasasının borik asit üretimi
ortaklara ait olmak üzere, "Türk Boraks
45 bin ton cevhere karşılık gelen 30 bin
Madencilik A.Ş." adını almış, 6 Ocak 1956
ton bor cevheri ile sabittir.
tarihinde Sultançayır Bor maden imtiyazını
-
Türkiye ancak zararına bor endüstrisi
bu şirket üzerine tescil ettirmiştir. Bu
kurabilir, 3 bin tonluk rafineri ancak
tarihten sonra da şirket, Türkiye'de ciddi
sübvansiyonla yaşar.
bir
arama
faaliyetinde
bulunmamış,
-
Türkiye'nin bor rezervlerine Borax
bulduğu bazı rezervlerin de miktarlarını
Consolidated Ltd. ortak edilirse bor
düşük
endüstrisi kurulacaktır.
göstermiştir.
Şirket,
Kırka'nın
Sarıcakaya bölgesinde yaptığı sondajlar
-
Avrupa endüstrisinde Türk cevheri
sonucu tespit ettiği rezervi 10 milyon ton
kullananlar, fiyat rekabeti ile Amerikan
olarak beyan etmiş, 45 yıllık imtiyaz talep
cevherine
etmiştir. Şüpheler üzerine aynı bölgede
sahayı kaybeder.
MTA'nın yaptığı araştırmalarda rezervin
-
400 milyon ton olduğu, sonraki çalışmalar
dönerlerse,
Türkiye
bu
Türkiye Amerikan rekabetini üstüne
çekmemelidir.
sonucunda ise Kırka bor sahasının 1 milyar
-
Amerikan bor cevherleri sodyumludur,
ton rezervli, dünyanın en büyük ve en
Türk bor cevherleri kalsiyumludur, bu
zengin yatakları olduğu ortaya çıkmıştır.
da
Türkiye'nin
rekabet
imkanını
ortadan kaldırır.
1958-1961
yılları
arasında
Şirketin kehanetlerinin (!) hepsinin yanlış
çıkmış olması ilgi çekicidir.
NATO'nun bor'u stratejik hammadde ilan
etmesinin
ardından
Türkiye'de
sahalarının
millileştirilmesi
bor
tartışmaları
Etibank bor piyasasına 1960-68
gündeme gelmiş, Borax Consolidated Ltd.
yılları arasında girmiş ve bu dönemde
hazırladığı raporda aşağıdaki görüşlere
yabancı
vurgu yapmıştır. Şirkete göre 1963 yılı
belirleme savaşı yaşanmıştır. Ticaret ve
itibariyle;
Enerji Bakanlığı 1974 yılında, bu rekabet
firmalarla
kıyasıya
bir
fiyat
-
Türkiye'de bor mineralleri tükenmiştir.
sonucunda tonu 30 $'a kadar düşen bor
-
Türkiye'nin en çok 20 bin ton satış
cevherinin fiyatını taban fiyat uygulayarak
şansı vardır.
70 $/ton'a yükseltmiştir. Ton fiyatı daha
Türkiye'de ancak 3 firma 60 bin ton
sonra 90 $'a kadar yükselmiş, ancak, bu
üretim yapabilir.
fiyatla
Türkiye Avrupa piyasasına yalnız borik
piyasalarında 120 $/ton olan değerinin çok
asit üretimi için bor cevheri verebilir.
altında
-
-
27
bile
bor,
kalmıştır.
o
dönemde
Bu
sebeple
dünya
bor
28
madeninin
1978
devletleştirilmesindeki
amaçlardan
biri
en
yılında
dışında hiçbir işlem yapılmamış, satılan
önemli
bor
madenin
dünya
cevherleri
Avrupa
ve
ABD'nde
işlenerek rafine ürünler çok daha pahalıya
piyasasındaki gerçek değerinden satılarak
Türkiye'ye ithal edilmiştir.
Eti Holding,
yurt dışına kaynak transferi yapılmasının
rafine ürün üretimi çalışmalarına 1978'den
önüne geçmek olmuştur.42
sonra başlamış olmasına ve rakibi US
Borax'ın 140 yıldan fazla bir süredir
Devletleştirmenin faydaları kısa
pazarda teknik üstünlüğe ve geniş dağıtım
sürede görülmeye başlamış, Türkiye'nin
ağlarına sahip olmasına rağmen, Avrupa
Dünya Bor üretiminde (B2O3 bazında)
pazarının
1970 yılında % 16 olan payı; 1980 yılında
%36'sını
% 26, 2001 yılında %33.4’e yükselmiştir.
konularında oldukça deneyimli elemanlar
1978 yılında 83,4 milyon $ olan Bor
yetişmiş,
gelirleri 2000 yılında 208 milyon $’a
konumuna
gelinmiştir.
ulaşmış, Dünyanın en kaliteli kolemanitleri
birikimi
doğrultusunda
olan Emet, Bigadiç Kestelek kolemanitleri
gerçekleştirilmekte,
1978 yılı öncesi 40-60 $/Ton fiyatla
hedeflenen üretim ve satış miktarlarına
satılırken 290-295 $/Ton fiyatla satılabilir
ulaşmaktadır.
%51'ini,
almayı
özgün
dünya
pazarının
başarmıştır.
teknoloji
Bugün,
geliştirme
Edinilen
Eti
bilgi
yatırımlar
Holding
hale gelmiştir.43 Bugün, Eti Holding'in ürün
portföyündeki
ham
bor
ürünleri
için
Devletleştirmeden
şirketlerin
sonra
da
ortalama brüt kar marjı %50 civarında
yabancı
olup, bazı bor ürünlerinde brüt kar marjı
madenciliğine
%500'ü aşmaktadır.44
yılında dönemin Türkiye Cumhuriyeti
ilgisi
Türkiye
bor
sürmüştür.
1986
hükümeti tarafından, "global ekonomiye,
TMMOB
bor
raporunda
yeni
dünya
düzenine
entegrasyonu
belirtildiği üzere, devletleştirme sonrası
sağlamak üzere kamu kuruluşlarının nasıl
bulunan rezerv, daha öncesinde özel
özelleştirilmesi gerektiğinin araştırılması
sektörce ilan edilen rakamın 115 katı kadar
J.P. Morgan Bank'a ihale edilmiş, Morgan
artmıştır. 1978 yılına kadar Türkiye'nin bor
Bank'ın hazırladığı "Özelleştirme Ana
cevheri
Planı"nda:"Etibank'ın bir holding şirket
pazarlamasında
kaba
yıkama
olacak şekilde reorganize edilmesi ve karlı
42
43
DPT, 1999, A.g.e
CHP Bor Raporu
44
rraporu.htm
28
29
müesseselerdeki
(bor,
krom)
öz
zamanında devletleştirilmiştir. Şimdi de
kaynakların satılması" önerilmiştir.45
yine Ecevit Hükümetinin bor madenlerinin
özelleştirilemeyeceği konusundaki iradesi
2001
yılı
Ocak
ayında
kesin
olarak
ortaya
çıkmıştır
(...)
Türkiye'ye ani bir ziyarette bulunan ABD
Madenlerin
Hazine Bakan Yardımcısı John Taylor
bulunmasının stratejik önemi vardır (...)
dünya
olan
Çinkur özelleştirildikten sonra kapandı.
Dodge&Cox ve Rio Tinto Holding'in eski
Oradan çıkarılan işçilere hala yer bulmaya
yönetim kurulu üyesidir ve ilk ziyaretini
çalışıyoruz. (...) Özelleştirme amaç değil
dönemin özelleştirmeden sorumlu Devlet
araç olması gerekir, IMF ne derse desin,
Bakanına yapmıştır. Rio Tinto'nun 1978
özelleştirme
yılından
madenlerinin özelleştirilmesi üzerinde bu
bor
piyasasına
hakim
(bor
madenleri
tekelde
bir
ve
araçtır.
Bor
denli
firma
bor
başlanılan rafine ürünlerle bu yıl İspanya
%80'ini işlettiği, şu anda
ve İtalya'daki bazı tesislerin kapanacak
madenlerinin
Türkiye'de
faaliyet
bankaların
Türkiye'deki
gösteren
bazılarında
bulunduğu
yabancı
olmasıdır.
hisselerinin
göz
Bu
nedeni
(...)
devletleştirilmeden) önce Türk Borax adlı
aracılığıyla
durulmasının
devlette
yüzden
üretime
özelleştirmenin
yapılması için bazı çevreler tarafından
önünde
baskı yapılmaktadır."47
Dünya bor üretimi %100 B2O3
Bor'dan
kaldırılması
devlet
ve
Eti
Bor
tekelinin
bazında 1,5 milyon ton civarındadır. Bu
A.Ş.'nin
üretimin %42'si ABD sermayeli US Borax
özelleştirilmesi tartışmalarının gündeme
(ya da
diğer adıyla Rio Tinto), %33,4'ü
geldiği 2001 yılı başlarında Devlet Bakanı
Eti
Holding
Şükrü Sina Gürel'in bor madenlerinin
gerçekleştirilmektedir. Değer olarak ise
bulunduğu Kütahya ve Eskişehir'e yaptığı
dünyada yaklaşık yıllık 1,2 milyar ABD
ziyaretler sırasında yaptığı açıklamalar
doları kadar B2O3 pazarı bulunmaktadır.
önemlidir: "Hükümet bor madenlerinin
Eti Holding bu pazarın parasal olarak %20-
özelleştirme
çıkarılması
23'üne, US Borax ise %65-70'ine sahiptir.
almıştır(...)Bor
Bor gibi 21. Yüzyılın petrolü olarak
yönünde
madenleri
45
kapsamından
ilke
kararı
1978'de
Ecevit
Hükümeti
A.Ş.
tarafından
adlandırılan bir madenin en büyük rezerv
Çınkı, M., 2001, A.g.e.
46
47
http://www.boraxtr.com/boraxtr/Basin/ysafak02030
1.htm
rraporu.htm
29
30
kaynağı olan Türkiye'nin, bor ihracatından
Türkiye, dünyanın en zengin bor
yılda yalnızca 102 milyon dolar, bor
yataklarına sahip olduğu halde, yurt dışına
ürünleri ihracatından ise 106 milyon dolar
ihraç ettiği tinkal ve borakstan üretilen
kazanıyor olması, önemli bir kapasitenin
sodyum
israf edildiğine işaret etmektedir.
konumundadır.
per
boratın
ithalatçısı
Slovenya,
Türkiye'den
satın aldığı boraksa karşılık Türkiye'ye
Türkiye bor madenini tam rafine
sodyum per borat satmakta, Slovenya'dan
işlenmiş olarak değil, ham veya yarı rafine
yapılan per borat ithalatı bu ülkeye
halde satmasından dolayı çok önemli döviz
yaptığımız boraks satışının hemen hemen
kazandırıcı fırsatları kaçırmaktadır. Çınkı
%25'ine ulaşmaktadır.49
(2001)
bunun
çeşitli
örnekleri
verilmektedir. "Örneğin, ortalama FOB
TMMOB
bor
raporunda
50
Bandırma 200 dolar/ton dan sattığımız
Türkiye'den Avrupa piyasasına yapılan bor
%42 B2O3 tenörlü kolemanit cevherini
satışlarının ham bor ağırlıklı olmasının
(Türkiye
tek
Citicorp Venture gibi bazı firmaların Eti
üreticisi ve ihracatçısı konumundadır) alan
Holding A.Ş.'nden ham bor satın alıp,
bir ihracatçı firma söz konusu ürünü
işledikten sonra Eti Holding'in karşısına
öğüttükten sonra 600-650$/ton fiyatla nihai
dünya pazarlarında rakip olarak çıkmasına
kullanıcıya satmaktadır.48
yol açtığını bildirilmektedir.
bu
cevherde
dünyanın
DPT-VIII. Beş Yıllık Kalkınma
Planı
Kimya
Raporunda,
kolemanit
ABD'deki
Sanayi
Türkiye'den
ve
en
uleksit
önemli
Dünya piyasası
Hammaddeleri
ithal
milyar
dolar
civarında
yıllık 80-90
olan
bor
uç
edilen
ürünlerinde Türkiye'nin pazar payı %1'i
madenlerinin
bile bulamamaktadır.51 Oysa Türkiye'de
alıcısı
Owens
halihazırda
bor'un
sanayideki
çeşitli
Corning Fiberglass Co.'nun bir yan şirketi
kullanım alanlarına ilişkin teknolojik bilgi
olan American Borat Co'nin Death Valley
birikimi oluşmaktadır.
National Monument'de bulunan Billie yer
altı işletmesinin, Türkiye'den ithal edilen
Türkiye en büyük rezerv sahibi
uleksitin ucuza gelmesi nedeniyle 1986 yılı
olarak bor dünya piyasasını ve fiyatlarını
sonlarına doğru üretimi durdurduğunu
48
belirtmektedir.
49
Çınkı, M. (2001), A.g.e.
http://www.boraxtr.com/anasayfa.html
50
rraporu.htm
30
31
belirleyebilecek konumda olma imkanına
tecrübe kazanılmıştır.52 Diğer taraftan, Eti
sahiptir. Ancak, dünyadaki örnekler maden
Holding A.Ş.'nin dünya pazarlarındaki en
zengini gelişmekte olan ülkelerin bu
büyük rakibi US Borax ise 80'den fazla
madenlerden yeterince yararlanamadığını,
ülkede
ham madene sahip olan ülkelerden ziyade,
sonlarından
bu madenle ilgili teknolojiye sahip olan
sürekli
gelişmiş
kontrol
alanlarının
ettiğini göstermektedir. Türkiye de, 1978
çalışmalar
yılında yapılan devletleştirmeden sonra bu
dağıtım ve pazarlama faaliyetleri ile dev
konuda önemli yol katetmiş olsa da,
bir kuruluştur. US Borax'ın sahibi Rio
kalkınmakta olan ülke statüsünün getirdiği
Tinto, dünya maden üretiminde %12,5'luk
sorunlar
payı ile birinci sıradadır.53
ülkelerin
ve
piyasaları
teknolojik
eksiklikleri
örgütlenmiş,
beri
1800'lü
üretim
geliştiren,
yılların
teknolojisini
bor'un
kullanım
genişletilmesi
yapan,
yönünde
üretim,
depolama,
sebebiyle bor dünya piyasasında rezervleri
ile
orantılı
bir
olamamaktadır.
hakimiyete
Gelişmiş
sahip
Rio
ülkeler
yerleşik
Tinto'nun
İngiltere'de
Chesington-Survey'de
Borax
sanayilerinin pek çok alanında alternatifi
Consolidated Ltd, ABD'nde California-
olmayan, ikamesi zor bir hammaddede
Anaheim'de US Borax Research olmak
büyük oranda Türkiye'ye bağımlıyken,
üzere
Türkiye
iyi
göstermektedir ve firma bu faaliyetler için
değerlendirememekte, bordan kazandığı
yılda 70 milyon $ para harcamaktadır. US
ihracat geliri düşük oranlarda kalmaktadır.
Borax'ın
bu
avantajını
gizlenmekte,
bu
faaliyetlerinde
bilgilere
ülkelerden
önemli
kapasiteleri,
faaliyet
firmaya
ölçek
ekonomilerinden
yararlanarak piyasaya kaliteli ve ucuz ürün
kolaylıkla ulaşılamamaktadır. Bu sebeple
diğer
büyük
merkezi
hazırlama, zenginleştirme ve pazarlama
üreten ülkelerce
konudaki
araştırma
arama, araştırma, maden işletme, cevher
Bor ürünlerine ait teknolojiler
genellikle teknolojiyi
iki
sunabilme imkanı sağlamaktadır.54
teknoloji
transferleri yapılamamıştır. Eti Holding
A.Ş.'nin
teknik
çalışmaları
ve
elemanlarının
özverili
üniversitelerle
yaptığı
Bu kadar büyük bir monopolün
karşısına küçük küçük bor şirketleri ile
çıkmak, Türkiye'nin piyasada güce sahip
işbirliği sonucu üretim sorunlarına çözüm
getirilebilmiş,
özgün
teknolojiler
dahi
52
geliştirerek
51
önemli
bilgi
birikimi
ve
rraporu.htm
53
A.g.e.
54
DPT, 1999, A.g.e
http://www.boraxtr.com
31
32
Yasal Çerçeve
olasını imkansız kılar. Nitekim 1978
küçük ölçekli firmaların dünya çapındaki
yılında bor madenleri devletleştirilmeden
oligopol piyasasının büyük aktörleriyle
önceki durum da budur. Devletleştirmeden
başa çıkamadığı, birbirleriyle rekabete
sonra tek elden yapılan yatırımlar, Ar-Ge
girerek
çalışmaları
düşürdükleri
ve
pazarlama
faaliyetleri
bor'un
dış
satım
fiyatını
gözlemlendiğinden,
bu
sonucu (her ne kadar Türkiye'ye hala
önemli üründen ülkemizin en fazla faydayı
getirebileceğinden daha az gelir getiriyor
sağlayabilmesi için üretim, işletme ve
olsa da) Eti Holding A.Ş., US Borax'ın
pazarlamanın
ardından dünyanın ikinci önemli bor
ihtiyacı doğmuş, 1978 yılında çıkarılan
üreticisi haline gelmiştir.
2172 sayılı yasa ile bor'la ilgili tüm
tek
elden
yürütülmesi
faaliyetler tamamen devlet adına üretilmek,
işletilmek ve pazarlanmak üzere Etibank
VII. YASAL ÇERÇEVE
A.Ş.'nin tasarrufuna verilmiş, "Devlete ait
Endüstriyel anlamda ilk boraks
bor ruhsat sahalarının hiçbir hakkı, gerçek
madenciliği 1852'de Şili'de başlamıştır.
ve tüzel kişilere devretme yetkisi verilmez
"Nevada, California, Caliko Mountain ve
kaydı" getirilmiştir. 56
Kramer yöresindeki yatakların bulunarak
işletilmeye alınmasıyla ABD Dünya bor
"2172
Sayılı
yasa
ile
gereksinimini karşılayan birinci ülke haline
beklentilerin aksine, bor madenlerinin
gelmiştir. Türkiye' de ilk işletmenin, 1861
devletçe işletilerek pazarlanmasının ülke
yılında çıkartılan "Maadin Nizamnamesi"
yararına olumlu sonuçlar verdiği, ..... kabul
uyarınca 1865 yılında bir Fransız şirketine
edilmiş, hazırlanan 2840 Sayılı Yasa, 4
İşletme imtiyazı verilmesiyle, başladığı
Nisan 1983 tarihinde Danışma Meclisi'nde
bilinmektedir."55
kabul edilerek, 12 Nisan 1983 tarihinde
Milli Güvenlik Konseyi'nin onayı ile
Bu tarihten itibaren, özellikle
yürürlüğe
girmiştir.
Böylece
halen
Cumhuriyet öncesi dönemlerde verilen
yürürlükte olan bu yasa ile bor sahalarının
taviz ve ayrıcalıklarla bor madenleri büyük
kamu tarafından işletilmesi ve tek elden
ölçüde yabancı şirketlerin eline kalmıştır.
yönetilmesi bir kez daha yasal güvence
altına alınmıştır. Bu yasanın yürürlüğe
1960'lı yıllardan itibaren ise
girmesinden 6 ay sonra 2172 Sayılı yasa
sektörde bazı dağınık ve küçük ölçekli
yürürlülükten kaldırılmıştır. 15 Haziran
Türk firmaları da boy göstermiş, ancak,
55
56
32
Ölçen, N. E., 2001, A.g.e.
CHP Bor Raporu
33
Yasal Çerçeve
1985 tarihinde kabul edilerek yayınlanan
İdaresinde devredilmiştir. Kalan Etibank
3213
49.
Madencilik Genel Müdürlüğü ise 4 Şubat
Maden
1998 tarih ve 23248 sayılı Resmi Gazete'de
Kanunu Hükümleri saklıdır. Ancak, bu
yayımlanan 26 Ocak 1998 tarihli Bakanlar
Kanunun
kurulunun 98/10552 sayılı kararı ile Eti
Sayılı
Maden
Kanununun
maddesinde ise “2840 Sayılı
yürürlük
bulunacak
bor,
tarihinden
trona
ve
sonra
asfaltit
Holding
A.Ş.
unvanı
ile
madenlerinin aranması ve işletilmesi bu
yapılandırılmıştır.
yasa
Bunların
değişiklikler sonucu; Eti Holding A.Ş., 7
ihracatına ait usul ve esaslar Bakanlar
bağlı ortaklık (Eti Bor A.Ş., Eti Dış
Kurulunca
Ticaret ve Pazarlama A.Ş., Eti Alüminyum
hükümlerine
tabidir.
tespit
edilir”
hükmü
getirilmiştir"57.
Yapılan
yeniden
yapısal
A.Ş., Eti Gümüş A.Ş., Eti Bakır A.Ş., Eti
Krom A.Ş., Eti Elektrometalurji A.Ş.), 12
"16
Şubat
tarihinde
işletme ve Maden Müdürlüğü ile 3
yürürlüğe giren 3971 Sayılı Yasa ile 2840
iştirakten oluşmuştur. 5 adet Bor İşletmesi
Sayılı
ise
Yasa’nın
1994
ikinci
maddesi
değiştirilerek, “Bor tuzları ile uranyum ve
toryum
madenlerinin
aranması
Bandırma'daki
Eti
Bor
A.Ş.'ye
bağlanmıştır.59
ve
işletilmesi Devlet eliyle yapılır.” hükmü
"(Özelleştirme işlemine) gelen
getirilmiş, trona ve asfaltit madenlerinin
tepkiler
özel
ve
Kararıyla Etibank Genel Müdürlüğünün
işletilmesine olanak sağlanmış, fakat bor
"Eti Holding A.Ş." olarak bu şekilde
tuzları
yeniden yapılanmasının 233 sayılı Kamu
sektör
tarafından
yine
aranması
devlet
tekelinde
bırakılmıştır."58
İktisadi
üzerine,
Bakanlar
Kurulu
Teşebbüsleri Hakkında kanun
Hükmünde Kararnamesinin 3. Maddesine
Etibank 'ın özelleştirmesi planı
aykırılık oluşturup oluşturmadığı hususu
gereğince, önce 1993 yılında Etibank
ile,
bünyesindeki bankacılık bölümü Etibank
zenginleştirmek, ve bor bileşikleri üretmek
Bankacılık
adıyla
üzere adı geçen teşebbüse bağlı olarak
bağımsız bir bölüm halinde Özelleştirme
kurulan Eti Bor A.Ş.'nin sermayesinde
İdaresinde
yıl,
bulunan özel şahıs hisseleri nedeni ile bor
Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş., Çinkur
tuzu sahalarının bu şirketçe işletilmesinin
Anonim
Ortaklığı
devredilmiştir.
Aynı
bor
cevheri
aramak,
işletmek,
A.Ş. de özelleştirilmek üzere Özelleştirme
59
57
58
A.g.e.
A.g.e.
rraporu.htm
33
34
Yasal Çerçeve
2840 sayılı Kanuna uygun olup olmadığı
ve Eti Elektrometalurji A.Ş.'nin Özelleşme
hususlarında Enerji ve Tabi Kaynaklar
İdaresine devri ile devam edilmiştir. Daha
Bakanlığının talebi üzerine Başbakanlıkça
sonra sıra Eti Alüminyum A.Ş. ile Eti Bor
Danıştay'dan
A.Ş.'ne gelmiş, kamuoyunun ve meslek
istişari
görüş
isteminde
bulunulmuştur.
kuruluşlarının büyük tepki göstermesine ve
VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-
olarak,
İstişari görüş istemiyle ilgili
2005) Madencilik Özel İhtisas Komisyonu
Danıştay
Raporu- Bor Madenleri Alt Komisyonu
Birinci
Dairesi'nin
1999/66 Esas, 1999/93 no'lu kararında
Raporunda
konu detaylı olarak irdelenerek "(...)2840
kamu yararı açısından sakıncalı olarak
Sayılı Kanunun 2. Maddesinde Bor tuzları,
görülmektedir. Çünkü borların kullanım
Uranyum
madenlerinin
alanları çok yaygın, katma değeri ve marjı
Devletçe işletileceği hükmü yer aldığına
çok yüksek ve Türkiye yüksek kaliteli
göre bu madenlerin sermayesinde özel
rezervlere sahip olması nedeniyle tekel
kişilerin de pay sahibi olduğu bir Anonim
durumundadır."
Şirket eliyle işletilmesinden söz edilemez
çıkartılan 20 Aralık 2000 tarih ve 2000/92
(...) Etibank Genel Müdürlüğünün Eti
sayılı Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK)
Holding A.Ş. şeklinde yapılanmasının 233
Kararı'nda bazı diğer işletmeci KİT'lerle
sayılı
Maddesine uygun
birlikte Eti Holding A.Ş.'nin özelleştirme
Holding
kapsamına
ve
Toryum
KHK'nin
bulunmadığına;
3.
Eti
A.Ş.'nin
"Borların
özelleştirilmesi,
denmesine
alınması
ve
rağmen,
hazırlık
sermayesinde bulunan özel şahıs hisseleri
işlemlerinin 6 ay içinde tamamlanması
nedeni ile bor tuzu sahalarının bu şirketçe
kararı alınmıştır. Ancak, 6 aylık hazırlık
işletilmesinin 2840 sayılı yasaya aykırılık
süresince kamuoyundan gelen şiddetli
teşkil edeceği(ne) oy birliği ile karar
tepkiler üzerine bu karar geri alınmış,
verildi"
kurum
kararın
şeklindeki
görüşüne
düzeltilmesi
rağmen,
yoluna
özelleştirme
çıkarılmıştır.
gidilmemiştir."60
kapsamından
Özelleştirme
Yüksek
Kurulu'nun 16.07.2001 tarihli kararıyla Eti
Holding
Eti Holding'in özelleştirilmesi
A.Ş.
eski
statüsüne
iade
edilmiştir.61
çalışmalarına, önce Eti Bakır A.Ş'nin, daha
sonra ise Eti Gümüş A.Ş., Eti Krom A.Ş.
60
61
rraporu.htm
rraporu.htm
34
35
Yasal Çerçeve
Diğer taraftan, Etibank'ın ham
Holding A.Ş. tarafından ham bor ve
bor'u iç piyasaya, dış piyasaya sattığından
işlenebildiği ölçüde rafine bor olarak yurt
daha pahalıya sattığına, bunun yurt içinde
dışına ihraç edilerek satılan bor tuzlarının,
bor kullanan sanayilerin, bor uç ürünleri
aynı biçimde ham bor ve rafine bor olarak
üreten tesislerin kurulmasına ve rekabet
yurt içinde isteyen Türk vatandaşı kişi ve
gücü kazanmasına engel oluşturmakta
firmalara da satılabileceği, Türk vatandaşı
olduğuna ilişkin tartışmaların gündeme
kişi ve firmaların satın aldığı bor'u ülke
gelmesiyle konu hakkında Danıştay'ın
içinde kuracağı tesislerde işleyip elde
görüşüne başvurulmuştur.
edeceği ürünleri yurt içinde veya yurt
dışında satabilmesinde hukuki bir engel
Danıştay'ın 2840 sayılı Kanunda
bulunmadığı sonucuna ulaşılarak dosyanın
yer alan "Bor madenleri ile ilgili "işletme
Danıştay
Başkanlığına
sunulmasına
ifadesi" için"2000/50 Esas,2000/67 Karar
01/05/2000 gününde oybirliğiyle karar
no.lu istişari görüşünde: "Bor tuzlarının
verildi" denilmektedir.
Türk vatandaşlarına satılması halinde,
Türk vatandaşı yurt içinde istediği tesisi
Danıştay'ın bu kararından 3 yıl
kurabilecek ve bor'un uç ürünlerini elde
sonra,
ederek bunları yurt içinde veya yurt
Ajansından alınan bir habere göre62, Bor
dışında satabilecektir. Bor'un yurt içinde
Sanayi Dış Ticaret Limited Şirketi, Eti
Türk vatandaşlarına satışı yapılmadığı için
Holding A.Ş.'nin bor pazarındaki hakim
ham bor'u alan yabancı yurt dışında bu
durumunu kötüye kullandığı iddiasıyla
tesisleri
4054
kurarak
elde
ettiği
bor
uç
25.06.2003
sayılı
tarihinde
Rekabetin
Anadolu
Korunması
ürünlerini istediği fiyatla dünyaya ve
Hakkında Kanun uyarınca soruşturma
Türkiye'ye satabilmekte ve dünya bor
açılarak
piyasasını
çarptırılması talebiyle Rekabet Kuruluna
dilediği
gibi
yönlendirebilmektedir.
Kurumun
para
cezasına
başvurmuş, Rekabet Kurulu Eti Holding'in
yasal tekel hakkına sahip bulunduğu,
Sonuç
olarak
açıklanan
hakim durumun kötüye kullanılmasının söz
nedenlerle 2840 sayılı Yasanın değişik
konusu olmadığı, herhangi bir yasanın
2'nci maddesi uyarınca bor tuzlarının
uygulanmasından kaynaklanan işlem ve
aranması ve işletilmesinin Devlet eliyle
eylemlerin 4054 sayılı Kanun kapsamına
yapılması zorunluluğunun, bu madenin
girmediği gerekçesiyle talebi reddetmiştir.
zenginleştirilmesini, rafine edilmesini ve
Bunun üzerine şirket, Rekabet kurulunun
pazarlamasını da kapsadığı, ancak Eti
35
36
Gelişmeler ve Planlar
kararının iptali talebiyle Danıştay'da dava
karıştırmıştır. Halihazırda Eti Bor A.Ş.'nin
açmış,
ürettiği konsantre ve rafine bor ürünlerini
Danıştay,
Rekabet
Kurulunun
kararının iptali talebini bire karşı dört oyla
çeşitli
reddetmiştir.
1.
sanayiler mevcuttur. 2002 yılı itibariyle Eti
Dairesinin anılan kararında belirtildiği
Holding bu sanayilere 16,5 milyon ABD
üzere, 2840 sayılı Kanun'un amacının bor
doları değerinde bor satmıştır. Yeni kararla
tuzlarının maden sahasından çıkarılması,
bu sanayilerin durumunun ne olacağı
zenginleştirilmesi, rafinasyonu, bunlardan
sorusu gündeme gelmektedir.
Kararda
"Danıştay
ürünlerin
üretiminde
kullanan
her türlü uç ürün elde edilmesi ve
pazarlanmasının tek elden yapılmasıyla
VII.
GELİŞMELER VE PLANLAR
ülkenin dünya bor pazarında etkinliğinin
artarak
borun
en
verimli
şekilde
sağlamak
olduğu
uygarlıkların beşiği olmuş Anadolu, maden
dikkate alındığında, davacı şirketin Eti
açısından zengin bir coğrafyadır. "Türkiye,
Holding'in tekel hakkının bor cevherlerinin
başta bor mineralleri olmak üzere toryum,
topraktan
konsantre
perlit, ponza, mermer, trona, volkanik
edilmesiyle sınırlı olduğu, bundan sonraki
tuzlar, volkanik killer, manyezit, feldspat,
rafinasyon ile uç ürün elde edilmesi
altın ve kromit'te dünya ölçeğinde önemli
safhalarını kapsamadığı yolundaki iddiaları
olan ve dış pazarlarda ciddi pay sahibi
yerinde görülmemiştir." denilmektedir.
olabileceğimiz rezervlere sahiptir"63 .
değerlendirilmesini
çıkarılması
ve
Bin
Danıştay'ın ilk kararında 2840
sayılı
Kanun
hükümlerine
göre,
Ülkemizin
bor
tekelinde
olduğu,
ancak
kaynaklarımız
yerli
yeterli
sanayicilerin Eti Bor A.Ş.'nin ürettiği bor
ürünlerine
girmesinin
dayalı
her
serbest
türlü
yatırıma
olduğu
yorumu
konsantre
62
kapsadığını
araştırmalar
araştırılmamış,
ve
yatırımlar
%1'ler oranında kalmıştır. Son beş yıllık
dönemde GSMH yılda ortalama %0,2
edilmesinin
belirtmesi
yeterince
değerin GSMH içindeki payı ortalama
oranında büyürken madencilik sektörünün
yanında uç ürün elde edilmesi safhalarını
da
kaynakları
ve taşocakçılığı sektöründe yaratılan katma
tekel hakkının bor cevherlerinin topraktan
ve
maden
çeşitli
yapılmamış olması sebebiyle, madencilik
yapılırken, ikinci kararda Eti Holding'in
çıkarılması
boyunca
açısından zengin olmasına rağmen, maden
madenlerinin aranmasının ve işletilmesinin
devlet
yıllar
yılda ortalama %1,5 oranında küçülmesi
kafaları
63
http://www.ntvmsnbc.com, 25.06.2003
36
CHP Bor Raporu
37
Gelişmeler ve Planlar
Eti Holding A.Ş.’nin Hedefleri ve Yatırımları
sektörün ihmal edilmişliğinin önemli bir
başlanmasını, uluslar arası pazarlama ve
göstergesidir.
satış ağının oluşturulmasını, rafine bor
ürün rafine bor ve özel bor ürünlerine
Ancak, son yıllarda kamuoyunun
yatırım yapılmasını hedeflemektedir. Bu
da konuya ilgi göstermesi sebebiyle,
çerçevede, Emet Yeni Borik Asit Tesisi,
madenlerimize olan ilgi artmış, Türkiye'nin
Kırka 3. Bor Türevleri
maden
Kademede Penta Üretim Tesisi yatırımları
zenginliğinden
yararlanabilmesine
daha
yönelik
fazla
tartışmalar
Tesisi,
Tek
yapılmaktadır.64
yoğunlaşmıştır.
Yeni Borik Asit Tesisi borik asidin
Türkiye'nin en büyük rezerv
ülkesi
olduğu,
önemli
olan
kolemanit
sanayi
madenciliğinin yapıldığı Emet/Kütahya'da
hammaddesi olan bor, özellikle dikkat
100.000 ton/yıl üretim kapasiteli olarak
çekmektedir.
madenlerinin
kurulmaktadır. Tesislerin yatırım tutarı
çıkarılmasında ve işletilmesinde devlet
yaklaşık 110 milyon ABD dolarıdır. 2003
tekelini elinde bulunduran Eti Holding
yılında
A.Ş.'nin yatırım ve Ar-Ge faaliyetleri
tesislerin 213 kişilik istihdama yol açacağı
yoğunlaşmış, 18.06.2003 tarih ve 25142
ve 40 milyon ABD doları döviz getirisi
sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 4865
sağlayacağı tahmin edilmektedir.65
Bor
bir
hammaddesi
devreye
girmesi
planlanan
sayılı Kanunla "Ulusal Bor Araştırma
Enstitüsü" kurulmuştur.
3. Bor Türevleri
Tesisi
Boraks
Pentahidrat ürününe olan yurt dışı talebin
A) Eti
Holding
artışına paralel olarak üretim kapasitesinin
A.Ş.'nin
artırılması amacıyla 160.000 ton/yıl BPH
Hedefleri ve Yatırımları
üretim kapasitesine sahip olmak üzere
Eti Holding A.Ş., kurumun,
2840
sayılı
pazarında
Kanun
çerçevesinde
belirleyici
gerçekleştirilmesi,
rafine
bor
kurulmuştur. Projenin sabit yatırım tutarı
bor
25 milyon ABD doları olup, 194 kişiye
olmasının
istihdam sağlaması ve yıllık 48 milyon
ürünleri
ABD
doları
döviz
getirisinin
olması
kapasitesinin bor pazarındaki öncelikler
beklenmektedir. Ana üretim tesisleri 2001
dikkate
program
yılında tamamlanmış ve deneme üretimine
dahilinde süratle 1.2 milyon ton/yıl'a
başlanmış olup, yardımcı tesislerden bir
alınarak
belirli
bir
çıkarılmasını, mevcut tesislerin gözden
64
geçirilerek
yenileme
yatırımlarına
65
37
A.g.s.
38
Ar-Ge Çalışmaları
kısmı tamamlanma, bir kısmı ise hazırlık
asit
aşamasında bulunmaktadır.66
değişebilecektir.
Tek
penta
kademede
tesislerinin
üretimi
devreye
girmesiyle
Eti Holding A.Ş.'nce ayrıca,
tesisleri ile tüvenan tinkalden doğrudan
pazarlama ve satış
boraks
tüketicilere holdingin tek elden satış
pentahidrat
üretimi
konusunda bütün
amaçlanmaktadır. Proje ile halen Kırka
yapabilmesini
Bor İşletmesinde iki kademde üretilen
pazarlama yapısının değiştirilerek ABD ve
boraks
verimini
Uzakdoğu
artırmak, maliyetini ve çevre sorunlarını
konusunda
azaltmak
hedeflenmektedir.69
pentahidratın
üretim
amaçlanmaktadır.
Tesislerin
teminen
satış
Avrupa'daki
ağının
kurulması
örgütlenilmesi
de
yatırım tutarı 15 milyon ABD doları olup,
proje sonucu %13 civarında verimlilik
B) Ar-Ge Çalışmaları
artışı sağlaması hedeflenmektedir. Tesisin
1. Ünitesi tamamlanarak 2000 yılının
Eti Holding A.Ş. Ar-Ge Dairesi
Ağustos ayında geçici kabulü yapılmış
bünyesinde ve diğer kuruluşlarla ortaklaşa
olup, kırma, ara stok ve şalt tesisinin
olarak son 5 yılda tamamlanmış olan
yapımı çalışmaları sürdürülmektedir.67
projeler şöyledir:70
Rafine bor ürünlerinde 1.2 milyon
ton/yıl
ilave
rafine
bor
1- Solubor'un
ürünleri
(Disodyum
Tetrahidrat)
kapasitesine ulaşmak için 200 milyon $
Pilot
Ölçekte
Üretimi
insan
sağlığı
(1998)
yatırım gerekmekte olup, özel bor ürünleri
2- Bor
Minerallerinin
üretimine de yapılacak yatırımlarla birlikte
üzerindeki etkileri
Eti Holding A.Ş.'nce yılda 50-60 milyon
2.1.Yiyecek
$'lık
Alınan
yatırım
Oktaborat
gerçekleştirilmesi
ve
Bor'un
İçeceklerle
Sağlığa
Etkilerinin Araştırılması (1997)
hedeflenmektedir.68
2.2.
ABD bor firmaları uluslar arası
Yiyecek
ve
İçeceklerle
Alınan Bor ve Arseniğin Sağlık
ticarete borik asitin temel tedarikçisidir.
ve
Sağkalıma
Ancak, bu durum, Türkiye'de yeni borik
Araştırılması (1998)
Etkilerinin
69
66
A.g.s.
68
A.g.s.
rraporu.htm, Cumhuriyet Gazetesi, 25.12.2000)
70
67
38
39
Ar-Ge Çalışmaları
2.3. Bor Bileşiklerinin İnsan
Sağlığına
12- Emet Bor İşletmesi Hisarcık Eski Atık
Etkilerinin
Barajının Boşaltılması ve Barajdaki
Epidemiyolojik Yöntemler ve
Malzemenin Değerlendirilmesi Projesi
Bazı
(2002)
Biyolojik
Markerlerle
13- Tinkal'den Borik Asit ve Sodyum
3- Kırka Tinkal Cevherinin Scrubbina
Sülfat Üretimi (2002)
Koşullarının araştırılması (1999)
14- Borik Asitten Bor Oksit Üretimi (2002)
4- Emet Bor İşletmesi Espey Ocağı
15- Çinko Borat Üretimi (2002)
Kolemant Cevher ve Konsantrelerinde
Greigite
Mineralinin
Araştırılması
Halihazırda Eti Holding A.Ş. ArGe Dairesi tarafından sürdürülmekte olan
Projesi (2000)
5- Kestelek Konsatratör Tesisi Ara Ürün
Stokları
B2O3
çalışmalar ise şöyledir:71
İçeriklerinin
İyileştirilmesi Çalışmaları (2000)
1- Sinterlenmiş Boksit Üretimi
6- Fındık, Ayçiçeği, Şeker Pancarı ve
Mısır
Bitkilerinde
Borlu
2- Nadir ve Soy Metaller Projesi
Gübre
3- İkincil Bor Türevleri Üretimi
Kullanımı Üzerine Araştırmalar (2001)
3.1. Sodyum Bor Hidrür Üretimi
7- Borik Asit Ana Çözeltisinin İyon
Değiştirici
Kolonda
3.2. Bor Karbür Üretimi
Temizlenmesi
3.3. Bor Nitrür Üretimi
Pilot Çalışması (2001)
4- Atıklardan
8- Bandırma Bor Bileşikleri Tesisi Atık
Etkilerinin Azaltılması
Çalışması (2001)
4.1.
Kolemanit
Yönelik
ve
Yöresindeki
İçme
ve
Lityum
ve
İçeriğinin
Değerlendirme
ve
Proseslerin
Geliştirilmesi
5.1.
Yankayaçlarında
Belirlenmesi
Problemlerin
Çözümlenmesi
Bor Yükünün Tayini (2001)
Cevher
Atıklarının
Kullanıma
5- Tesislerdeki
Kullanma Suları ile Topraktaki Yıllık
11- Bor
Gölet
Kazandırılması
Laboratuvar Ölçekli Deneyler (2001)
10- Kırka
Kırka
Yeniden
Cevherlerinin
Zenginleştirilmesine
Maddelerin
Kazanılması ve Atıkların Çevresel
Su Arıtım ve Geri Kazanma Pilot
9- Kestelek
Kıymetli
Borik Asitin
Kekleşme
Probleminin Araştırılması
ve
5.2.
Olanaklarının
Kırka Susuz Boraks Ürünü
Safsızlıkların Belirlenmesi
71
39
40
Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü
5.3.
Probertit'in
Çözeltisindeki
Borik
Kanununda
Asit
Çözünürlüğün
dünya pazarında, sahip olduğu zenginliğe
Hisarcık
ve
Espey
koşut bir konuma gelebilmesi için kısa,
Tesislerinin
orta ve uzun dönem bor uç ürünleri pazar
Verimliliğinin
ve teknolojilerine ilişkin politika ve strateji
Konsantratör
Konsantrasyon
Artırılması Çalışmaları
6- Sulubor'un
şekilde;
"Türkiye'nin, bor kimyasalları konusunda
Araştırılması
5.4.
belirtildiği
kararlarını almaya ışık tutacak bilgileri
(Disodyum
Oktaborat
oluşturmak, bor ürünlerinin geniş bir
Kullanım
Alanlarının
şekilde kullanımı, yeni bor, ürün ve
Tetrahidrat)
Araştırılması
teknolojilerinin geliştirilmesi ve üretilmesi
7- Bor ve Bileşikleri ile Temasın İnsan
amacıyla temel ve uygulamalı araştırma
Sağlığına ve Çevre Üzerine Etkilerinin
yapmak, yaptırmak, (...) Eti Holding A.Ş.
Araştırılması
ve bağlı ortaklıkları ile bor konusunda
8- Düşük
Tenörlü
Zenginleştirme
Cevherlerin
araştırma alt yapısı olan üniversitelerde
Olanaklarının
araştırma merkezleri kurmak, (...) bor ve
Araştırılması
ürünlerini kullanan ve bu alanda araştırma
8.1. Tülü Açık Ocak Cevherinin
yapan kamu ve özel hukuk tüzel kişileri ile
Zenginleştirilmesi
işbirliği yaparak koordinasyonu sağlamak,
9- Boraks Penta-Deka Hidrat Tozları,
(....)
bu
alandaki
teknolojilerin
yurt
Borik Asit, Bor Oksit ve Disodyum
dışından transferi için gerekli çalışmaları
Oktaborat Tetrahidrat'ın Kompaktlama
yürütmek, (...) sanayi sektörünün Enstitü
Yöntemi ile Peletlenmesi ve Boyut
ile
Ayarlanması
programlar
işbirliği
yapmasını
geliştirmek,
sağlayacak
(...)
araştırma
yapan gerçek ve tüzel kişileri finansman,
C) Ulusal
Bor
personel ve teçhizat ile desteklemek, (...)
Araştırma
görev alanına giren konularda ulusal ve
Enstitüsü
uluslar arası kongre, seminer gibi bilimsel
"Ulusal
Bor
Araştırma
toplantılara
bilimsel
ve
maddi
katkı
Enstitüsü" 18.06.2003 tarih ve 25142 sayılı
sağlamak, desteklemek, düzenlemek ve
Resmi Gazetede yayımlanan 4865 sayılı
bunlara katılmak,(...) bilgi toplama ve
Kanunla kurulmuştur. Enstitünün kısa adı
yayma, bilgi bankaları, kütüphane ve arşiv
BOREN olup, ilişkili olduğu Bakanlık
gibi bilimsel destek hizmetleri sağlamak,
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığıdır.
(...)"dır.
Enstitünün
görevlerinden
bazıları
40
41
Sonuç ve Değerlendirme
Enstitü,
Başkanlık,
Yönetim
Araştırma
Koordinatörlüğü,
ve
Kurulu,
üzere Etibank'a bırakılmasından sonra
Geliştirme
önemli ilerlemeler sağlanmışsa da bor ve
Endüstriyel
İlişkiler
bor
ürünlerinin
Türkiye'nin
döviz
Koordinatörlüğü, Bilgi Toplama, İdari ve
gelirlerini azamileştirecek bir araştırma,
Mali İşler Koordinatörlüğü olmak üzere
üretim
beş birimden oluşmaktadır.
oluşturulamamıştır.
ve
Bor
pazarlama
stratejisi
madenlerinin
değeri
ve
önemi göz önünde bulundurulduğunda,
IX. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
devlet tarafından, tek elden işletilmesinin,
özellikle
Türkiye, yüzyılımızda petrol
yabancı
firmaların
eline
kadar önemli olabileceği düşünülen bor
bırakılmamasının kamu yararı açısından
madeninin dünyadaki en büyük rezerv
büyük önem taşıdığı düşünülmektedir.
ülkesidir.
Gerek
Ancak
avantajlarını
bu
konumunun
tam
uluslar
piyasasının
anlamıyla
arası
bor
büyük
oligopol
oyuncularının
değerlendirememekte, gerek rafine bor
Türkiye'deki bor yataklarını ülkemizin
ürünleri,
ürünleri
çıkarlarını göz ardı ederek, kendi karlarını
ihracatından potansiyelinin altında gelir
azamileştirecek şekilde işletmesinin önüne
elde etmektedir. Özellikle sanayinin pek
geçilebilmesi,
çok alanında kullanılan bor uç ürünleri
işleticilerin kendi aralarında rekabet ederek
üretiminde
borun yurt dışı fiyatını düşürmesinin
gerekse
bor
Türkiye
uç
epeyce
geri
gerekse
engellenebilmesi,
durumdadır.
Türk
vatandaşı
üretim,
işletme,
araştırma, pazarlama faaliyetlerinin tek
Türkiye'nin bor madenlerinden
elden yürütülerek uluslar arası piyasada tek
yeterince yararlanamaması bu güne kadar
oyuncu olarak Türkiye'nin çıkarlarının
konuya stratejik bir yaklaşım getirilememiş
korunabilmesi için devlet tekelinin önemli
olmasından
olduğu düşünülmektedir.
yılında
kaynaklanmaktadır.
bor
1978
yataklarının
Bor
devletleştirilmesine kadar sektör büyük
madeninin
çıkarılması,
ölçüde yabancı firmaların ve bazı küçük
işletilmesi, pazarlaması devlet tekelindedir.
ölçekli Türk firmalarının elinde kalmış,
Ancak, yerli sanayicilerin bor uç ürünleri
kamu yararı amacı güden bir üretim
üreten
sistemi kurulmamıştır. Bor madenlerinin
sanayileri kurulmasında herhangi bir yasal
devletleştirilerek devlet adına işletilmek
engel
41
işletmeleri
olup
ve
olmadığı
bor
kullanan
konusunda
42
Danıştay'ca
verilmiş
iki
farklı
karar
ürünleri
üreten
firmalar
arasından
bulunmaktadır. Bu konudaki belirsizliğin
seçilmelidir. Serbest bölgenin gümrük
giderilmesi gerekmektedir.
kapısı
ihtisas
gümrüğü
olarak
yapılandırılmalı, gerekli laboratuar vs. test
Bor uç ürünlerine dayalı ileri
teknoloji
gerektiren
cihazları alt yapısı sağlanmalıdır. Aralık
yatırımların
2001'den beri faaliyette olan TÜBİTAK-
yapılmasının, Türkiye'yi katma değeri
Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji
düşük ham cevher satmak yerine katma
Serbest
değeri çok yüksek rakamlara ulaşabilen
uygulamalarının (ki özellikle bölgenin
(dünya pazarı yıllık 60-80 milyar dolar) uç
kamu kurumu niteliğinde bir araştırma
ürünleri
merkezinin çevresinde yer alması, bölge
üretip
gelirlerini
satmasının
artırmada
oynayabileceği
ihracat
önemli
rol
kurucu
Bölgesi
işleticiliğinin
(TEKSEB)
de
bu
kurum
tarafından yapılmasının olumlu sonuçları
Halihazırda İstanbul Teknik Üniversitesi
kısa sürede görülmüştür) bor teknoloji
(İTÜ) laboratuarlarında geliştirilen 20'nin
serbest
üzerinde ileri bor ürünü olduğu ve Eti
işletilmesinde
Holding A.Ş.'nin tüm bu yatırımları tek
bölgesinin
kurulmasında
ve
model
olabileceği
Bor
Araştırma
başına yapabilecek mali ve idari güce sahip
olmadığı göz önünde bulundurulmalıdır.
Ulusal
Enstitüsünün
kurulmuş
olması
bor
Özel sektörün bor kullanan ileri
madeninin bilinen kullanım alanlarının
teknolojili sanayilere yatırım yapmasının
araştırmasını ve yeni kullanım alanlarının
devletçe teşvik edilmesi, bu konuda etkin
keşfedilmesini sağlamak için önemli bir
bir
işbirliği
devlet-sanayi
sağlanması,
gelişmedir.
Bu
enstitü
bünyesindeki
ülkemizin bu doğal zenginliğinden azami
araştırma gruplarınca uluslar arası bor
faydayı sağlayabilmesi için önemlidir. Bu
pazarı
amaçla çeşitli teşviklerin sağlandığı bor
dünyadaki en büyük rezerve sahip ülke
teknoloji serbest bölgeleri kurulabilir. Bu
olarak gücünü, etkinliğini artırıcı önlemler
serbest bölgelerde, yüksek teknolojili bor
geliştirilmelidir. Ulusal Bor Araştırma
uç
Enstitüsü
ürünlerinin
araştırılması,
patentli
takip
ile
edilerek
geliştirilecek
Türkiye'nin
ürünleri
ürünlerin üretilmesi ve ihraç edilmesi
kullanacak sektörlerin, yurt içindeki ve
teşvik
faaliyet
yurt dışındaki üniversitelerin, araştırma
gösterecek firmalar yüksek teknolojiye
kurumlarının ve teknoparkların işbirliğinin
yatırım yapan, katma değeri yüksek bor uç
sağlanması önemlidir. Enstitünün öncelikli
edilmelidir.
Bölgede
42
43
hedefi katma değeri yüksek yeni ürünlerin
Türkiye, ancak bor'da yüksek
geliştirilmesi olmalıdır.
teknolojiyi üreten ve yüksek teknolojili uç
ürünleri satan ülke konumuna gelince
Türkiye'nin halihazırda ihracat
pazarın lideri olabilecek, fiyatları kontrol
yaptığı pazarlardaki durumunun ve ihracat
edebilecektir. En büyük rezerv ülkesi olan
yapmadığı
potansiyelin
Türkiye'nin bor ihracatından azami geliri
yapılması
elde edebilmesi ancak teknolojiye ve
detaylı
pazarlardaki
bir
araştırmasının
gerekmektedir. Özellikle bor/bor ürünleri
ithalatı
artan
ülkelerdeki
değerlendirilebilmesi
yapılmalıdır.
fırsatların
için
Geleneksel
pazara
çalışmalar
pazarlardan
Türkiye'nin pazar payı azalmakta olanlarda
düşüşün
sebepleri
araştırılmalıdır.
Türkiye'nin ihracat yapmadığı ülkelerde
pazar araştırmaları yapılarak bu ülkelere de
ihracat
yapma
imkanları
üzerinde
çalışılmalıdır.
Bor madenlerini Devlet adına
işleten Eti Bor A.Ş. personelinin AR-GE
çalışmalarına etkin katılımının sağlanması,
kurumun verimliliği ve etkinliği büyük
önem arz etmektedir. Eti Bor tesislerinin
modernizasyonuna
tesisleri,
önem
standartlara
verilmesi,
uygun
kaliteli
ürünleri üretebilecek seviyeye getirecek
yatırımların
yapılması
gerekmektedir.
Dünya talebinin ham bordan rafine bor
ürünlerine kaymakta olduğu göz önünde
bulundurularak rafine ürünleri üretecek
tesislere
yatırım
yapılması
önem
kazanmaktadır.
43
hakimiyet
ile
sağlanabilir.
44
Son Söz
X.
SON SÖZ
"Memleketimizin ekonomik kaynakları bütün dünyanın hırslarını çekecek verim ve
servete maliktir."
M. K. ATATÜRK
"Evvela yabancı teşebbüslerin, yabancı maksatların bize telkin ettiği endişeler
tamamen yok olmuş değildir. Eğer bazen ihtiyatlı hareket ediyorsak, aşırı derecede
şüpheli davranıyorsak, bize çok pahalıya mal olan hürriyetimizi kaybetmek
hususundaki korkumuzdandır."
M. K. ATATÜRK
"Tabidir ki, dışarıdan gelecek sermayeye, irşada, çalışma usulüne ihtiyacımız vardır.
Fakat bu, birliğimize, bağımsızlığımıza son verecek bir vesayet tarzı demek olamaz."
M. K. ATATÜRK
44
45
Kaynakça
KAYNAKÇA
Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum, Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi,
Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara,
Mayıs 2003.
CHP Bor Raporu
Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası,
Ankara, 2001.
DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı-Madencilik Özel İhtisas Komisyonu
Raporu", Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999.
Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use",
San Diego Academic Press, 1998.
http://usgs.gov
http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Türkiye Mühendis ve
Mimarlar Odaları Birliği (TMMOB'un sayfası)
http://www.ntvmsnbc.com
Kara Kuvvetleri Komutanlığı, (1982) "Atatürk'ün Ekonomi Görüşü", K.K.K.-Yayın
No:, Ankara, 1982. (Alıntı: Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü
Yayınları).
Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi
Makine Müh. , Tez, 2001
Roskill, (2002), "The Economics of Boron" Tenth Edition, Londra, 2002.
Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet Gazetesi, Ankara, 07.06.2002
Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik
Dergisi, Ankara, Mayıs 2002
45
46
Toryum Madeni ve Geleceğe İlişkin Beklentiler
Giriş
TORYUM MADENİ VE GELECEĞE İLİŞKİN BEKLENTİLER
potansiyeli taşımaktadır. Toryum hakkında
I. GİRİŞ
yapılan değerlendirmeler bu çerçevede
Bilindiği
gibi,
yapılırsa
özelleştirme
Bu
maden” olduğu gerekçesiyle bu kapsamdan
Bu
süreçte
alanları
hakkında
olarak
kullanılma
yoğunlaştığı
Ülkemizde, toryum madeninin
konusunda yapılan çalışmalar oldukça
çalışma
kullanım
alanı
sınırlı
nadir
bulunan
Berzelius tarafından keşfedilmiştir. İsmini
İskandinav mitolojisinde savaş tanrısı olan
Thor’dan almaktadır. Atom numarası 90
toryum arama ve işletmeye yönelik önemli
olan bu madenin atom ağırlığı 232,0381
bir faaliyet yürütülmemektedir. Ancak,
nükleer
yapılan
1828 yılında İsveçli kimyacı Jöns Jacob
olduğundan
taşıdığı söylenememektedir. Bu nedenle
ülkelerde
alanda
üzerinde
Aktinitler sınıfında yer alan toryum (Th)
itibariyle
ekonomik olarak çok fazla bir değer
çeşitli
bu
Yeryüzünde
bulunmaktadır.
bugün
için,
imkanları
II. GENEL ÖZELLİKLER
yetersiz düzeydedir. Bilimsel temellere
Toryumun
verilmektedir.
çalışmalara ayrıca değinilmiştir.
ekonomik mahiyeti ve kullanım alanları
sayıda
bilgi
geleceği büyük ölçüde enerji hammaddesi
büyük spekülasyonlar yapılmıştır.
az
toryumun
gelişmeler değerlendirildiğinde, toryumun
madenlerden biri olan toryum hakkında da
çok
çalışmada
Mevcut kullanım alanları konusundaki
yararlanılmadığı
sorularını da beraberinde getirmiştir. Bu
dayanan
elde
rezervler, üretim, fiyat, ticaret ve kullanım
bulunan bazı değerli madenlerden ne
yararlanılıp
sonuçlar
özelliklerine kısaca değinildikten sonra
yaşanan
tartışmalar ülkemizde önemli miktarlarda
ölçüde
sağlıklı
edilebilir.
kapsamına alınmış olan bor “stratejik
çıkarılmıştır.
daha
amu’dur (atomic mass unit). Erime noktası
reaktörlerde
1750, kaynama noktası 4790 0C olan
toryum kullanılmasına yönelik çok ciddi
toryumun
çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar
yoğunluğu
seviyesindedir.
olumlu sonuç verdiği taktirde, toryum
gelecekte “stratejik” bir maden olma
46
11,72
g/cm3
47
Rezervler ve Üretim
TABLO 1: TORYUMUN KİMLİK KARTI
Adı:
Toryum
Bulunuş Tarihi:
1828
Buluşu Yapan:
Jöns Jacob Berzelius
Sembol:
Th
Atom Numarası:
90
Atomik Yığın:
232,0381 amu
Erime Noktası:
1750 °C (2023,15 °K, 3182 °F)
Kaynama Noktası:
4790 °C (5063,15 °K, 8654 °F)
Proton ve Elektron Sayısı:
90
Nötron Sayısı:
142
Sınıfı:
Aktinitler
Kristal Yapısı:
Kübik
Yoğunluk:
11,72 g/cm3
Asıl rengi gümüş beyazı olan
III. REZERVLER VE ÜRETİM
toryum, eğer okside tabi tutulursa önce
grileşip daha sonra siyah bir renge
Toryum
dünyada
temel
olarak
bürünmektedir. Toryum radyoaktif bir
monazitin rafine edilmesi sonucu bir yan
element
elementin
ürün olarak elde edilmektedir. Monazitin
yapısında bulunmaktadır. Toryum, dünya
toryum içeriği yüzde 4 ile 12 arasında
yer
değişmektedir. Nadir toprak elementlerine
olup
kabuğunda
yaklaşık
yüzbinde
60
7
oranında
bulunan torit (ThSiO4), torianit (ThO2) ve
talep
olmaksızın
monazitten elde edilmektedir. Toryum-232
genelde
doğada bulunan dört toryum izotopundan
yapılmamaktadır.
en yaygın olanıdır. Toryum-232 radyoaktif
dikkat çekici bir şekilde artarsa, bu talep
alfa partikülleri yaymakta olup uzun bir
toryum içeriği daha çok olan torit gibi
yarılanma süresine sahiptir.
diğer
toryum
monazit
için
madenciliği
Toryuma
maden
karşılanmaktadır.
47
sadece
olan
talep
cevherlerinden
48
TABLO 2: DÜNYA TORYUM REZERVLERİ*
ÜLKELER
TON
Avustralya
340.000
Hindistan
300.000
ABD
300.000
Norveç
180.000
Kanada
100.000
Güney Afrika
39.000
Brezilya
18.000
Malezya
4.500
Diğer Ülkeler
Toplam
100.000
1.381.500
Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity
Summaries, January 2003
*Tahmin
Dünyada kesin toryum rezervleri
konusunda
sağlıklı
bulunmamaktadır.
düşük olması, dünya rezervleri içinde
bilgiler
Eldeki
gösterilmemesine neden olmaktadır.
veriler
Ülkemizin
toryum
rezervlerinin
tahminden öteye geçmemektedir. Arjantin,
tespitine yönelik çalışmalar 1959 yılından
Avustralya,
Brezilya,
Güney
Afrika
itibaren başlamıştır. O yıllarda Maden
Kanada,
Mısır,
Norveç,
Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) tarafından
Tayland ve Türkiye Uluslararası Atom
havadan prospeksiyon yöntemiyle yapılan
Enerjisine (IAEA) kilogramı 80 dolara
aramalar
kadar maledilebilen toryum rezervine sahip
Sivrihisar ilçesinin kuzeybatısında bulunan
olduklarını bildirmişlerdir.
Kızılcaören yöresinde toryum bulunduğu
Cumhuriyeti,
ABD
kayıtlarına
göre
dünya
sonucunda,
anlaşılmıştır.
1970’li
yıllarda
toryum
amaçlı,
Bu kayıtlara göre 340 bin ton rezerve sahip
toryuma ilaveten florit, barit ve nadir
olan Avustralya dünyada ilk sırada yer
toprak
almakta, ikinci sırada olan Hindistan ve
tamamlanmıştır.
ABD’nin 300 bin ton, üçüncü sırada olan
işletilecek madenler yasasına göre bu
Norveç’in
yatakların işletim hakkı, bulma hakkı saklı
bulunmaktadır.
bin
ABD
ton
rezervi
kayıtlarında
kalmak
Türkiye’ye ait veriler yer almamaktadır.
elementlerine
48
2840
kaydıyla
devredilmiştir.
Türkiye’deki toryumun tenörünün çok
yılları
ili
toryum rezervi 1,4 milyon ton civarındadır.
180
1981-84
Eskişehir
arasında
yönelik
sayılı
Eti
ise
etütler
devletçe
Holdinge
49
Sivrihisar’daki
nadir
toprak
400 metre derinliğe kadar ulaşmaktadır. Bu
elementleri ve toryum kompleks cevher
çalışmalar sonucu bulunan yaklaşık 380
yatağında yaklaşık 380 bin ton görünür
bin ton toryumun ortalama tenörünün
ThO2 rezervi saptanmıştır. Sözkonusu
binde
yatağın
yataklardaki
Yaylabaşı
sektörlerinde
ve
yeterli
Kocayayla
sayıda
sondaj
da
olduğu
homojen
tenörü
yüzde
çıkabilmektedir.
toryum
saptanmıştır.
toryum
numunelerde
yapılmamıştır. Diğer taraftan, MalatyaHekimhan-Kuluncak’ta
21
kadar
Tenörün
tüm
sahayı
kapsayacak
çalışmalar tamamlandığında Türkiye’nin
hesaplamalarda her bir damardan alınan
toplam toryum rezervinin iki katına çıkma
örneklerin kimyasal analiz sonuçlarının
ihtimali bulunmaktadır.
geometrik ortalaması alınmıştır. Sivrihisar
minerallerden
cevher
yatağı
oluştuğu
olarak
çok
için
cevher kompleksi içinde diğer minerallerin
kompleks
dağılımı ise florit yüzde 37,44, barit yüzde
adlandırılmaktadır.
0-50
metre
çıkarılamamış,
çeşitli
Bu
31,04 ve bastnazit yüzde 3,14 şeklinde
yatakta florit, barit ve bastnazit amaçlı
çalışmalar
harita
dağılımı
bulunduğu tahmin edilmektedir. Bütün bu
Sivrihisar
bir
seçme
3’e
olmadığından
Bu
gerçekleşmiştir.
derinlikte
yürütülmekte, toryum amaçlı çalışmalar ise
TABLO 3: SİVRİHİSAR TORYUM REZERVLERİ* (TON)
ThO2 Rezervi
Ortalama Tenör (%)
97.560
0,196
Koca Devebağırtan Sektörü
286.424
0,217
Toplam
383.984
0,212
Küçük Höyüklü Sektörü
Kaynak: MTA, ETİ HOLDİNG, TAEK
*Tahmin
Cevherin zenginleştirilmesiyle ilgili
değerlendirilmesinin
şimdilik
mümkün
teknolojik sorunlar henüz tam olarak
olmadığını göstermiştir. Bu çalışmalarda
çözülmüş değildir. MTA, Türkiye Atom
kompleks
Enerjisi Kurumu (TAEK) ve Eti Holding
uygulandığında
tarafından yapılan teknolojik deneyler,
fraksiyonda toplanamayacağı görülmüştür.
yatağın
Sadece toryum elde etmeye yönelik cevher
doğrudan
toryum
olarak
49
cevhere
klasik
toryumun
yöntemler
belli
bir
50
çözündürme işlemi uygulandığında ise
TAEK,
Devlet
Planlama
yüksek verimli toryum elde edilebilmesine
Teşkilatına
rağmen
oldukça
rezervlerinin kesin olarak tespit edilmesi
yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Saha,
ve kullanım imkanlarının araştırılması için
nadir
florit
bir “Toryum Projesi” sunmuştur. Proje
içerdiğinden, yatağın kompleks cevher
kabul edildiği taktirde, toryum rezervleri
olarak değerlendirilmesine ve toryumun
TAEK ve MTA tarafından yerden ve
yan ürün olarak kazanılmasına yönelik
havadan araştırılacak ve daha önce yarım
çalışmaların
kalmış çalışmalar tamamlanacaktır.
işletme
maliyetinin
elementler
ile
barit,
desteklenmesi
önem
Türkiye’nin
toryum
kazanmaktadır.
TABLO 4: DÜNYA MONAZİT ÜRETİMİ*(TON)
ÜLKELER
1998
1999
2000
2001
Hindistan
5.000
5.000
5.000
5.000
Malezya
517
1.147
818
510
Brezilya
200
200
200
200
Sri Lanka
200
200
-
-
5.920
6.550
6.020
5.710
Toplam
Kaynak: World Mineral Statistics, British Geological Survey, 1995-99
*Tahmin
Toryumun kullanım alanlarının
olan bazı ülkelerin de monazit ürettiği
son derece sınırlı olması ve son yıllarda bu
tahmin edilmekle birlikte kesin veriler
alanların
toryum
bulunmamaktadır. Büyük miktarda rezerve
gittikçe
sahip olan ABD 1994 yılından beri
alanındaki
monazit üretimi yapmamaktadır. Dünya
daha
üretiminin
azaltmaktadır.
da
azalması
cazibesini
Enerji
araştırmalar bir sonuç verdiği taktirde
talebinin
üretimin büyük artışlar kaydedeceği bir
yetersiz
maliyetlerinin
oluşu
ve
yüksekliği
çıkarma
nedeniyle
Fiyat ve Ticari Gelişim
gerçektir. Mevcut kayıtlara göre dünya
Türkiye de toryum üretimi yapmamaktadır.
toryum üretiminin büyük çoğunluğunu
Hindistan gerçekleştirmektedir. Yukarıdaki
IV.
tabloda gösterilen ülkelere ilaveten, Çin,
GELİŞİM
Endonezya, Nijerya, Güney Kore, Kuzey
Kore ve eskiden Sovyetler Birliğine bağlı
50
FİYAT
VE
TİCARİ
Toryumun
yan
ürünlerinin
sayıdaki firma tarafından belirlenmesini
statüsü ve arzının talepten fazla oluşu, fiyat
sağlamaktadır. Fiyat toryumun saflığına ve
dalgalanmalarını oldukça düşük düzeyde
kalitesine göre farklılık gösterebilmektedir.
tutmaktadır. Toryum endüstrisinin dar
kapsamlı oluşu kote edilmiş fiyatların az
TABLO 5: ABD’DE TORYUM FİYATLARI ($/KG)
Yıl
Toryum Oksit
%99,9 Saflıkta
%99,99 Saflıkta
Toryum Nitrat
82,5
107,25
27
1998-2002
Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003
Toryum fiyatları ABD’de 1958
verilmiştir. Bu dönemde, 1959 yılında
yılından itibaren 1980 yılına kadar kote
kilosu cari fiyatlarla 200 doların üzerinde
edilmiştir.
olan saf toryumun fiyatı 1979 yılında 70
1957
yılında
ABD
Atom
Enerjisi Komisyonunun geliştirdiği ileri
doların altına inmiştir.
metalinin
1980’li yıllardaki araştırmalar
yüksek saflıkta (%99,9) elde edilmesindeki
toryuma alternatif ürünlerin geliştirilmesini
maliyetler
ölçüde
sağladığından, dikkate değer fiyat oluşumu
düşmüştür. Bu ilerleme toryum fiyatlarının
sadece magnezyum-toryum alaşımı (%80
düşmesine neden olmuştur. 1960’ların
magnezyum ve %20 toryum) gibi az
sonu ve 1970’lerin başında Vietnam
sayıdaki
savaşına bağlı olarak havacılık alanında
görülmektedir. 1990’lı yılların ortalarında
teknoloji
sayesinde
kg
toryum
başına
önemli
talebin artması fiyatların yükselmesine
ABD’li
yüzde 50 oranında düşmesi
radyoaktivitesi,
tarafından
kullanılan
noktasına gelmiştir.
1998-2002
döneminde
yüzde
etkiler
99,9 saflıktaki toryum oksidin kilogram
konusundaki endişeleri de beraberinde
fiyatı 82,5 dolar, saflık derecesi yüzde
getirmiş ve bu madenin ticari gelişimini
99,99
olumsuz etkilemiştir. Bütün bu gelişmeler
seviyesinde
üzerine
saf
dönemde, toryum nitratın kilogram fiyatı
son
ise 27 dolar seviyesinde seyretmiştir.
toryumun
1980
çevresel
alaşımlarda
toryum karışımı metaller neredeyse durma
fiyatlara da yansımıştır. Ayrıca, toryumun
doğal
firmalar
içerikli
Fiyat ve Ticari Gelişim
neden olmuştur. Savaştan sonra talebin
yaklaşık
toryum
yılından
fiyat
itibaren
kotasyonuna
51
olanların
ise
107,25
gerçekleşmiştir.
dolar
Aynı
52
TABLO 6: ABD’NİN TORYUM İSTATİSTİKLERİ (TON)
Tüketim
İthalat
İhracat
1992
35,4
201
5,25
1993
8,26
18
0,14
1994
3,59
2,31
2,32
1995
5,39
18
0,06
1996
4,92
26,5
0,18
1997
13,0
11,4
0,18
1998
7
5,51
0,84
1999
7
3,91
1,86
2000
6
8,2
3,43
2001
-
1,37
5,4
2002
-
0,13
0,8
Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003
En büyük kullanıcı olan ABD’nin
azaltmaya gidilmesidir. 2001 yılı sonu
toryuma olan talebinin düşmesi toryum
itibariyle NDS’de bulunan toplam 3.218
ticaretini olumsuz etkilemektedir. 1980’li
ton toryum nitratın 273 tonunun ihtiyaç
yıllarda yıllık ortalama 45 ton olan ABD
için yeterli olduğu diğerlerinin elden
tüketimi 2000’li yıllarda 6 tona kadar
çıkarılması gerektiği belirtilmiştir. Ancak,
gerilemiştir. Tüketim ve buna bağlı olarak
2002 yılında herhangi bir stok azaltmaya
ithalat son yıllarda sürekli bir düşüş seyri
gidilmemiştir. ABD Enerji Bakanlığının
izlerken
envanterinde ise 96 ton toryum oksit
ihracatta
küçük
artışlar
gerçekleşmiştir. 1992 yılında 201 ton olan
bulunmaktadır.
ABD’nin toryum ithalatı 2002 yılında 130
Türkiye’de ticari amaçlı toryum
kg’a kadar gerilemiştir. İhracat ise 1996
üretimi yapılmadığı gibi ihracat ve ithalatı
yılından itibaren 2001 yılına kadar düzenli
da yapılmamaktadır. Radyoaktif Maddeler
bir şekilde artmıştır. Üretim yapılmazken
İle
1996-2001 dönemindeki ihracat artışının
İthaline İlişkin Tebliğ hükümleri gereğince
nedeni
Stoklarında
monazit, içinde ağırlık itibariyle yüzde
Stockpile-NDS)
20’den fazla toryum bulunan urano-torianit
(National
Ulusal
Savunma
Defense
52
Bunların
Kullanıldığı
Cihazların
Enerji Dışı Alanlarda Kullanımı
ve
diğer
toryum
zenginleştirilmiş
cevherlerinin
Enerjisi
cevherleri
diğer
seryum
ilave
edilerek
sarı
toryum
bölgelere uyumlaştırılabilen yoğun beyaz
Türkiye
Atom
ışık sağlamaktadır. Ayrıca, toryum nitrat
uygunluk
yazısı
tungsten
ithalinde
Kurumunun
miktarda
ve
aranacağı hükme bağlanmıştır.
kaynak
elektrodu
üretiminde
kullanılmaktadır. Bu elektrodlar paslanmaz
çelik ve nikel alaşımlarını kaynatmak için
kullanılmaktadır.
V. TORYUMUN KULLANIM
elektronik
ALANLARI
Televizyon
araçlarda
gibi
bulunan
tungsten
filamanların kaplanmasında da toryum
1.
Enerji
Dışı
kullanılmaktadır.
Alanlarda
Kullanımı
Toryum nitrat, TWT (traveling
Toryum, ilk olarak 1884 yılında
Avusturyalı
kimyacı
Carl
Auer
wave tubes) olarak bilinen hareketli dalga
tüpleri ile magnetronun eksi kutbunda
von
Welsbach tarafından “Welsbach mantle”
(katot)
ya da “Auerlicht” olarak bilinen akkor gaz
üretiminde kullanılmaktadır. Bu tüpler
lambalarının keşfedilip geliştirilmesinden
mikro
sonra kullanılmaya başlanmıştır. Welsbach
yaydıklarından hava trafik kontrol, gözlem,
lambalarındaki
ve
hava tahmini radar sistemlerinde, silah
parlaklığını sağlamak için az miktarda
sistemlerinde ve mikro dalga fırınlarda
seryum, berilyum ve magnezyum nitrat
kullanılmaktadır.
gömleğin
direncini
içeren toryum nitrat karışımı kullanılmıştır.
kullanılan
dalga
toryumlu
tungsten
frekansında
elektron
Toryum kimyasal katalizör olarak
O yıllarda dünya üretimi büyük ölçüde
da
İsveç ve Norveç’ten sağlanırken sonraki
tüplerde,
yıllarda ABD (1893), Brezilya (1895) ve
hidrojen ve oksijen ile çalışıp elektrik
Hindistan (1911) da bu ülkelere katılmıştır.
akımı veren cihazlarda, yüksek kaliteli
Yüksek erime noktasına sahip olan
mercek yapımında, fotoiletken filmlerde,
toryum oksit, maden eritme kabı ve ısıya
radyasyon detektörü yapımında ve x-ray
dayanıklı
tüplerde
seramik
dayanıklılık
gibi
yüksek
gerektiren
ısıya
kullanıldığı
özel
gibi,
elektron
kullanımlı
kullanılmaktadır.
yayıcı
lambalarda,
Metalürji
ürünlerin
alanındaki kullanımlarda toryum başta
üretiminde kullanılmaktadır. Toryum nitrat
magnezyum olmak üzere diğer metallerle
doğal gaz ve petrol lambaları ile kamp
karıştırılmaktadır.
fenerlerinde
lamba
alaşımı hafifliği, dayanıklılığı ve yükselen
gömleklerinin yapımında kullanılmaktadır.
ısıda sürtünmeye karşı direnci sayesinde
Toryumdan
havacılık endüstrisinde kullanılmaktadır.
kullanılan
yapılmış
gömlekler,
az
53
Magnezyum-toryum
Toryumun
enerji dışı
kullanım
Nükleer
güç,
füzyon
(fission)
alanları son derece sınırlıdır. Radyoaktif
denilen ve nükleer reaktörün merkezinde
olması nedeniyle son yıllarda mevcut
meydana gelen nükleer reaksiyon sonucu
kullanımı da gittikçe azalmaktadır. Ayrıca,
oluşmaktadır.
sıkı
toryumun
sırasında enerji açığa çıkmaktadır. Nükleer
işletilmesini ve kullanılmasını oldukça
çekirdek yakıt millerinden oluşmaktadır.
pahalı hale getirmiştir. Örneğin, ABD’de
Yakıt milleri doğada bulunan toryum ve
yerli monazit üretimi 1994 yılından beri
uranyumdan
yapılmamaktadır. Kullanılan az miktardaki
uranyum
toryum ithal yoluyla ya da devletin ve
parçalanmaya
şirketlerin önceki yıllardaki stoklarından
uranyum-235 ihtiva etmektedir. Toryum
karşılanmaktadır.
sekiz
ise doğal olarak fisil olmadığından nükleer
civarında ABD firması toryumu yüksek
enerji elde etmek için önce suni olarak fisil
ısıya dayanıklı seramik, katalizör ve
uranyum-233’e
kaynak
gerekmektedir. Toryum-232 uranyum-235
çevre
düzenlemeleri
2002
yılında
elektrodu
yapımında
kullanmaktadır.
veya
Toryumunun,
enerji
Atomların
elde
parçalanması
edilmektedir. Doğal
kendi
başına
atomik
olan
(fissile)
uygun
dönüştürülmesi
plütonyum-239
ile
birlikte
dışında
kullanıldığında uranyum-233 fisil maddesi
önümüzdeki yıllarda kimyasal katalizör
üretmektedir. Tek başına fisil olmaması ve
olarak
etmesi
dolayısıyla uranyum ve plütonyum gibi
alanlardaki
maddelerle birlikte kullanılmak zorunda
kullanımlarda ise başarılı ikame malları
olmasına rağmen, doğada bol miktarda
geliştirildiği için özellikle ABD’de talebin
bulunması ve bazı yapısal avantajları
daralmaya
edeceği
nedeniyle nükleer reaktörlerin kurulmasına
düşünülmektedir. Enerji dışındaki talep
yönelik çalışmaların ilk evrelerinde toryum
daralmasında en önemli etkenler toryumun
oldukça
doğal radyoaktivitesi nedeniyle oluşan
görülmüştür.
kullanılmaya
beklenmektedir.
devam
Diğer
devam
çevresel kaygılara bağlı tepki ile kullanım
cazip
1955-60
bir
maden
olarak
döneminde
General
ve depolamada sıkı kuralların yarattığı aşırı
Atomics, Babcock and Wilcox, Allis
maliyet olarak sıralanabilir.
Chalmers, Westinghouse gibi birçok ABD
şirketi Oak Ridge Ulusal Lâboratuarı (Oak
54
Ridge National Laboratory-ORNL) başta
olmak
üzere
enstitülerinden
2. Enerji Alanında Kullanımı
üretimi
54
çeşitli
toryuma
konusunda
araştırma
dayalı
bilimsel
enerji
araştırma
talebinde bulunmuştur. Sonraki yıllarda
şekilde kullanılamaması, uranyumun ucuz
ABD’yi
Fransa,
ve yeterli miktarda elde edilebilmesi gibi
İngiltere, Hindistan, Rusya, Çin, Güney
faktörler ilk çabaların başarılı olmasını
Kore gibi ülkeler izlemiştir. Bu santrallerin
engellemiştir.
bazıları uzun süre faaliyet göstermiştir.
reaktöründe gerçekleştirilen Hafif Sulu
Almanya,
Toryuma
Japonya,
Üretici Reaktör (Light Water Breeder
kullanımı homojen ve heterojen olmak
Reactor-LWBR) programı 1977 yılından
üzere iki farklı düzenekte denenmiştir.
1982 yılına kadar faaliyet göstermiştir.
Homojen olarak dizayn edilen santrallerde
LWBR teknolojisinin Hafif Sulu Reaktör
gerekli yanma ve dönüşüm uzunluğunu
(Light
elde etmek için THO2 ve UO2 karışımı
teknolojilerine göre düşük güç yoğunluğu,
kullanılmaktadır. Heterojen sistemde ise
yüksek
çekirdek ve yatak olmak üzere iki farklı
zenginleştirme ihtiyacı, hareketli çekirdek
bölüm bulunmakta ve toryum ile uranyum
bölgesinin
mekansal olarak ayrılmaktadır. ABD’de
uranyum
gösteren
yılları
yıllarında
BORAX-IV
nükleer
Shippingport
yakıt
1956-58
dayalı
ABD’de
faaliyet
reaktörü,
1962-68
Water
Reactor-LWR)
miktarda
uranyum-235
dizaynının
karmaşıklığı,
ve
toryumun
dönüşümünün,
uranyum
ve
plütonyuma
karmaşık
olması
gibi
arasında denenen Kaynayan Sulu Reaktör
olduğu tespit edilmiştir.
(Boiling Water Reactor- BWR) tipi Elk
1970’lerin
göre
daha
eksikliklerinin
ortalarında,
Elektrik
Enstitüsü
(Electric
River reaktörü ve 1962-65 yılları arasında
Enerjisi
denenen
Reaktör
Power Research Institute-EPRI) yapılacak
(Pressurized Water Reactor-PWR) tipi
çok az değişiklikle LWR’lerde toryum
Indian
başlıca
kullanılması durumunda bu reaktörlerin
örneklerini teşkil ettiği homojen düzenekte,
etkinliğinin tespit edilmesi konusunda bir
toryum oksit zenginleştirilmiş uranyumla
araştırma yapmıştır. Söz konusu araştırma,
karıştırılmıştır. Shippingport reaktöründe
toryum
yapılan deneme ile 2005 yılına kadar
artırdığını,
faaliyete geçmesi beklenen Radkowsky
olduğunu ve adaptasyonun reaktörlerde
Toryum Reaktörü (Radkowsky Thorium
esaslı
Reactor-RTR) çekirdek ve yataktan oluşan
sağlanabileceğini
belirtmiştir.
araştırmaya
ilk
Sıkıştırılmış
Point
heterojen
I
Sulu
reaktörünün
yapıların
en
55
önemli
örneklerindendir.
Araştırma
kullanımının
toryum
enerji
yakıtının
değişiklikler
göre
çıktısını
fizibil
yapılmaksızın
yıllardaki
Ancak,
yakıt
talebinin yüksek oluşu ve tasarrufun
sonraki yıllarda oluşması nedeniyle toryum
Teknolojik eksiklikler nedeniyle
toryumun nükleer reaktörlerde etkin bir
devrelerinin
55
ekonomik
olarak
çekici
olmayabileceği,
tamamen
yeni
bir
döneminde
ABD’de
faaliyetini
değiştirici sistemin geliştirilmesinin ise
sürdürmüştür. Almanya’daki BWR tipi
daha fazla çaba ve para gerektireceği
Lingen reaktörü toryum/plütonyum yakıt
sonucuna varılmıştır.
elementini denemiştir. 1983 yılına kadar
Toryumun nükleer yakıt olarak
faaliyet
gösteren
kullanılması konusunda LWR’ler dışında
Avrupa
Komisyonu
Yüksek
(High
Enstitüsü
Temperature Reactor-HTR) türünde de
Research
çalışmalar yapılmıştır. 1967-1988 yılları
toryum
arasında faaliyet gösteren Almanya’nın
yürütülmüştür.
Julich
Sıcaklıklı
AVR
Reaktör
reaktöründe
Ortak
Araştırma
(European Commission Joint
tarafından
Centre-EUJRC)
versiyonu
üzerinde
çalışmalar
1980’li yıllarda bütün dünyada
(Arbeidsgemeinschaft
reaktöründe
Orgel
1967-69
nükleer reaktörlerde toryum kullanılmasına
yıllarında toryum kullanılmıştır. ABD’de
yönelik çalışmalarda bir duraklama olduğu
General Atomics’in Peach Bottom reaktörü
görülmektedir. Bunun en büyük sebebi
1966-72 yılları arasında zenginleştirilmiş
nükleer enerjiye karşı oluşan olumsuz
uranyumla
kullanmıştır.
kamuoyudur. Toryumun uranyum-233’e
EURATOM
çevrilmesinde ortaya çıkan teknik sorunlar
Versuchsreactor)
toryum
İngiltere’de
OECD
ile
ortaklığında
kurulan
ve
yakıt
olarak
ve
bununla
ilgili
maliyetler
de
bu
toryumun kullanıldığı Dragon deneme
duraklamada önemli bir rol oynamıştır.
reaktörü
Bugün itibariyle teknik sorunlar büyük
1966-73
yıllarında
faaliyette
bulunmuştur.
ölçüde aşılmış olmakla birlikte maliyetle
1974-77 yılları arasında KEMA
tarafından
Hollanda’nın
ilgili soru işaretleri hala devam etmektedir.
Arnhem
Ayrıca, uranyum temininde hiçbir güçlükle
bölgesinde işletilen ve KSTR (KEMA
karşılaşılmaması toryuma yönelik ilginin
Suspension Test Reactor) olarak bilinen
önemi
reaktörde
oksit
bulunmuştur.
mikro partikülleri kullanılmıştır. ABD’de
Bütün
uranyum
oksit/toryum
açısından
olumsuz
dezavantajlara
etkide
rağmen
ORNL tarafından 1964-69 yılları arasında
toryumun sahip olduğu avantajlar onun
işletilen Erimiş Tuz Deneme Reaktörü (the
gelecekte vazgeçilmez bir nükleer enerji
Molten Salt Reactor Experiment-MSRE)
kaynağı olma potansiyelini sürdürmesini
toryumun yakıt olarak denendiği başka bir
sağlamıştır. Üç nükleer yakıt (uranyum-
örneği teşkil etmektedir. Gaz soğutmalı
235, plütonyum-239, uranyum-233) içinde
reaktör özelliği gösteren ve AVR’den
toryumdan
geliştirilen Fort St. Vrain reaktörü 1976-89
nötronik açıdan en iyi olanıdır. Yeni
56
elde
edilen
uranyum-233
teknolojilerin
de
yardımıyla
1990’lı
Radkowsky
Toryum
Reaktörü
yıllardan itibaren toryuma dayalı nükleer
(Radkowsky
reaktör
hız
olarak bilinen proje toryumun nükleer
kazanmıştır. Yeni teknolojiler maliyetleri
yakıt olarak kullanılması konusundaki
düşürdüğü gibi, mevcut reaktörlerde fazla
önemli çabalardan biridir. 1957 yılında
bir yapısal değişiklik yapma gereğini de
dünyanın ilk sivil amaçlı nükleer reaktörü
azaltmıştır. Toryumla çalışan reaktörlerde
Shippingport’un başına getirilen ABD
oluşan atıkların saklanması için daha az
Deniz
maliyet gerektiği görülmüştür. Ayrıca, bu
Radkowsky, 1972 yılında emekli olduktan
atıkların nükleer silaha dönüşme ihtimali
sonra
de bulunmadığından daha barışçı bir yönü
akademik çalışmalarını İsrail Tel Aviv
bulunmaktadır.
üniversitesinde 17 Şubat 2002 tarihinde 86
kurma
çalışmaları
tekrar
Thorium
Kuvvetlerinden
nükleer
Reactor-RTR)
fizikçi
reaktörler
Alvin
alanındaki
Nobel ödüllü İtalyan fizikçi Prof. C.
yaşında ölene kadar sürdürmüştür. Alvin
Rubbia 1994 yılında başladığı çalışma
Radkowsky RTR’lerin avantajlarını şu
sonucu
şekilde sıralamıştır:
Avrupa
Nükleer
Araştırma
Merkezinde (CERN) Enerji Yükseltici
isimli
yeni
tip
bir
enerji
-Standart LWR’ler 250-300 kg
santralını
plütonyumu atık olarak çıkardığı ve bunun
geliştirmiştir. Prototip bir santralın 2005
5-7 kg’ı sadece 3-4 kişi tarafından bir
yılına kadar kurulması planlanmaktadır. Bu
bombaya dönüştürülebildiği halde RTR’ler
reaktörlerin klasik PWR’lerden 250 kat
hiçbir
daha verimli olduğu iddia edilmektedir.
çıkarmamaktadır.
şekilde
plütonyum
açığa
Doğal toryum yakıtı ile çalışan enerji
-RTR’lerde radyoaktif ve toksik
yükselticiden çıkan atıklar, eski PWR’den
atıklar ile ısı emisyonunda çok önemli
çıkanlardan çok daha azdır. 3GW’lık enerji
düşüşler olmaktadır.
üretmek için PWR tipi reaktör 200 ton
uranyum yakıtı kullanılırken, aynı enerji
yeterli
olmaktadır.
-Doğal
Bundan
camlaştırıp/betonlanıp
ocakları
ve
derin
okyanusun
uranyum
kullanma
-Yakıt çevrim maliyeti yüzde 20-30
radyoaktif atık çok azdır. Ortaya çıkan çok
radyoaktiviteli
ileri
gereksinimi yüzde 20 daha düşüktür.
dolayı, yeni reaktörlerin çevreye saldığı
düşük
daha
seviyededir.
için yeni reaktörlerde 780 kg toryum
kullanımı
sistemi
-Güvenlik
daha düşüktür.
Enerji Alanında Kullanımı
atıkların
-Yakıtın tekrar işlenmesine gerek
maden
yoktur.
dibinde
Radkowsky
depolanmasına gerek kalmayabilecektir.
geliştirmiş
olduğu
toryum bazlı projenin patent haklarını 1992
57
yılında Radkowsky Thorium Power (RTP)
üzere Massachusetts Teknoloji Enstitüsü
Şirketine tahsis etmiştir. RTP Şirketi 1994
(Massachusetts Institute of Tchnology-
yılında
Merkezi
MIT) ve İsrail’in Negev Ben Gurion
Kurchatov Enstitüsü (Russian Research
Üniversitesi de bir PWR varyantının
Center Kurchatov Institute-RRC-KI) ile
dizaynı
işbirliği
anlaşması
yürütmektedir.
Anlaşmaya
göre
Rusya
Araştırma
imzalamıştır.
RTR’nin
üzerinde
ek
bir
çalışma
Rusya’da
Toryuma dayalı enerji santralleri
PWR’nin Rusya versiyonu olan bir VVER-
üzerinde uzun süredir çalışan diğer bir ülke
1000
de Hindistan’dır. Uranyum rezervlerinin
reaktöründe
test
edilmesi
kararlaştırılmıştır. ABD Enerji Bakanlığı
kısıtlı
olması,
buna
karşılık
(Department of Energy-DOE) projeye
rezervleri
Brookhaven
Ulusal
Laboratuarı
sıralarda yer alması, 1 milyarı aşan
(Brookhaven
National
Laboratory)
nüfusun enerji sorununa kalıcı çözüm
aracılığıyla 1995 yılından itibaren maddi
bulma yolunda Hindistan’da toryumu son
destek sağlamaktadır.
derece cazip kılmaktadır. 1980’li yıllarda
bakımından
toryum
dünyada
ilk
VVER-100
dünyada görülen yavaşlamaya rağmen, bu
reaktörlerinde olumlu sonuç vereceğine
ülke toryuma dayalı reaktör çalışmalarına
ilişkin
yılında
devam etmiştir. Hindistan’da geniş çaplı
tamamlamıştır. Böylece, yeni reaktörler
enerji üretimine yönelik toryum kullanan
inşa edilmesine gerek kalmaksızın mevcut
reaktör yapımı üç ayrı konseptte ele
LWR’lerin küçük değişikliklerle toryum
alınmıştır. CANDU (Canadian Deuterium-
kullanabilir hale gelebileceğinden, büyük
Uranium) olarak da bilinen Sıkıştırılmış
maliyetlerle yeni yatırımlar yapılmasına
Ağır Sulu Reaktörlerde (Pressurised Heavy
gerek kalmayacağı görülmüştür.
Water
RRC-KI
ilk
projenin
raporunu
1995
1996 yılında RTP şirketi RTR’lerin
iki
Reactor-PHWR)
kullanılmakta
ve
ilk
reaktör
reaktörde
nihai
yakıt atıklarını ve uzun dönem radyotoksik
kullanım için toryum-232 uranyum-233’e
kirlenmeyi önemli ölçüde düşüreceğine
dönüştürülmektedir.
ilişkin bir rapor hazırlamıştır. 1999 yılında
Reaktörlerde (Fast Breeder Reactor-FBR)
RTR’nin
kısmen
toryumdan uranyum-233 üretmek için
başlanmıştır.
Denemelerden
denemelerine
tamamen
plütonyum
yakıtı
Hızlı
Üretici
kullanılmakta
olumlu sonuç alındığı taktirde, RTR tipi ilk
uranyum-233
reaktörün 2002 yılından itibaren 2005
sistemiyle
yılına
tamamlanması
dönüştürülmektedir. Üçüncü konseptte ise
beklenmektedir. Bu projeye destek olmak
Gelişmiş Ağır Sulu reaktör (Advanced
kadar
58
gelişmiş
nükleer
nükleer
ve
güç
enerjiye
Heavy
Water
Reactor-AHWR)
dayanmaktadır.
ve
Türkiye’de
henüz
Hızlandırıcıya Dayalı Sistem (Accelerator-
kurulmuş bir nükleer santral olmadığı gibi
Driven Systems-ADS) olmak üzere iki
bu yönde bir çalışma da bulunmamaktadır.
seçenek bulunmaktadır.
Bu
1996
yılında
Kalpakkam
nedenle
nükleer
nükleer
kurulması mümkün gözükmemektedir.
Kamini deneme reaktörü Hindistan’da
çalışan
dayalı
teknolojinin Türkiye’de yakın bir gelecekte
yakınlarında faaliyete geçen küçük çaplı
toryumla
toryuma
Uranyum
ve
plütonyum
gibi
reaktörler
toryum da sadece maden olarak çok büyük
konusundaki çabalardan biridir. Toryum
bir değer ifade etmemektedir. Dünyada
yakıtı kullanan Kakrapar-1 ve Kakrapar-2
ham olarak yeterince toryum madeni
reaktörleri 1995 yılında sırasıyla 300 ve
bulunduğu için, eğer Türkiye toryuma
100 gün faaliyette bulunmuştur. Yapım
dayalı
aşamasında olan Kaiga-1 ve Kaiga-2 ile
geliştiremezse büyük toryum rezervlerine
Rajasthan-3 ve Rajastan-4 reaktörlerinde
sahip olması kendisine önemli bir avantaj
de toryum kullanılması planlanmaktadır.
sağlamayacaktır.
Ayrıca, Hindistan Brezilya ile toryum
teknolojisinin
geliştirilmesi
nükleer
teknolojisini
kurup
Boğaziçi Üniversitesinden Prof.Dr.
konusunda
Engin Arık’ın yaptığı hesaba göre enerji
birlikte çalışmak üzere 1996 yılında bir
üretimi açısından 1 ton toryum 1 milyon
anlaşma yapmıştır.
ton
Japonya Atom Enerjisi Araştırma
İngiltere’de
eşdeğerdir.
Bu
önemli
potansiyel enerji kaynağından yeterince
Enstitüsü (Japan Atomic Energy Research
Institute-JAERI)
petrole
faydalanabilmek
denenmiş
geçirmeksizin
için,
Türkiye
vakit
toryum
tabanlı
yakıt
olan Dragon reaktörünün gelişmiş halinin
çalışmalarına kaynak ayırmalı ve dünya ile
prototipini tamamlamıştır. Çin ve Rusya da
olan açığını kapatmaya çalışmalıdır.
bu konudaki çalışmalarını sürdürmektedir.
Hollanda
küçük
bir
proje
üzerinde
çalışmaktadır.
Toryum
tabanlı
nükleer
yakıt
çalışmaları yapan ülkelerin ortak özelliği
daha
önce
nükleer
teknolojiye
sahip
Sonuç
olmalarıdır. Toryuma dayalı santraller
tamamen yeni tipte dizayn edilmemekte,
varolan reaktörlerin yapısında küçük çaplı
değişiklikler
yapılması
VI. SONUÇ
esasına
59
60
Radyoaktif
bir
element
olan
-Toryumun radyoaktif bir element
toryumun rezervler, üretim, ticaret, fiyat ve
olması
kullanım alanlarının incelenmesiyle ortaya
alanlarının
çıkan sonuçları aşağıdaki gibi özetlemek
azalmasına neden olmaktadır.
mümkündür:
enerji
dışındaki
her
geçen
-Toryumun
-Dünya toplam toryum rezervinin
olmaması
yaklaşık 1,4 milyon ton olduğu tahmin
enerji
kullanım
yıl
daha
tek
başına
alanında
tek
da
fisil
başına
kullanılmasını engellemektedir.
edilmektedir.
teknolojinin
-Nükleer
Brezilya,
başlangıcından beri nükleer yakıt olarak
Güney Afrika Cumhuriyeti, Kanada, Mısır,
kullanılma imkanları araştırılan toryum,
Norveç, Tayland ve Türkiye toryum
önümüzdeki dönemde temel bir enerji
rezervi bildiren ülkelerdir.
kaynağı olma yolundadır. Bu konuda son
-Arjantin,
Avustralya,
-Türkiye’nin yaklaşık 380 bin ton
derece başarılı çalışmalar yürütülmektedir.
ispatlanmış toryum rezervi bulunmaktadır.
-Toryum bazlı yakıtlardan çıkan
-Dünya monazit üretimi yıllık 5-6
atıkların silah yapımına müsait olmaması
bin ton civarındadır.
-Türkiye
ticari
bu yöndeki çalışmalara güç vermektedir.
amaçlı
toryum
-Zengin toryum rezervlerine sahip
üretiminde bulunmamaktadır.
-Yüzde
99,9
saflıktaki
olan
toryum
Türkiye
toryum
tabanlı
yakıt
teknolojisine sahip olma imkanlarını vakit
oksidin kilogram fiyatı 82,5 dolar, saflık
geçirmeksizin araştırmalıdır.
derecesi yüzde 99,99 olanların ise 107,25
dolar seviyesinde seyretmektedir.
60
61
Kaynakça
KAYNAKÇA:
1- Friedman, John S., More power to thorium?, Bulletin of The Atomic Scientists,
September/October 1997, Vol. 53, No. 5.
2- Grae, Seth, The Nuclear Non Proliferation Treaty's Obligation To Transfer Peaceful
Nuclear Energy Technology: One Proposal Of A Technology, Fordham International
Law Journal, Volume 19, June 1996, NO: 5.
3- Higatsberger, Michael J., The Non-Proliferative Commercial Radkowsky Thorium
Fuel Concept, IAEA Technical Meeting on “Utilization of Thorium Fuel; Options in
Emerging Nuclear Energy System”, Vienna, 15-17 November 1999.
4- Kaya, Muammer, Prof.Dr., Yeni Nükleer Arayışlar “Toryum Gerçeği”, Eskişehir2002.
5- Kazimi, M.S.- Czerwinski, K. R.- Driscoll, M.J.- Hejzlar, P. and Meyer, J.E., On
The Use Of Thorium In Light Water Reactors, Department of Nuclear Engineering
Massachusetts Institute of Technology Cambridge, Massachusetts 02139, April 1999.
6- Lung, Michel, Perspectives Of The Thorium Fuel Cycle, Seminar at JRC-Ispra 2nd
July 1996
7- Mineral Commodity Summaries 2003, U.S. Geological Survey.
8- Morozov, Alexei- Galperin, Alex and Todosow, Michael, A Thorium-Based Fuel
Cycle For VVERs & PWRs – A Nonproliferative Solution To Renew Nuclear Power,
Nuclear Engineering International, January 1999.
9- NUKEM Market Report 1997, A 'Proliferation-Proof' Reactor?, NUKEM Nuclear
Technologies.
10- Radkowsky, Alvin, Using Thorium In A Commercial Nuclear Fuel Cycle: How To
Do It.
11- Thorium Fuel for Light Water Reactors - Reducing Proliferation Potential of
Nuclear Power Fuel Cycle, Science & Global Security, 1997, Volume 6, pp. 265-290,
Princeton University.
12- Tümer, Aykut- Zararsız, Sema- Tanrıkut, Ali, Dr., Türkiye’nin Nadir Toprak
Elementleri-Toryum Kompleks Cevheri İle İlgili Yapılmış Olan Çalışmalar Ve İleriye
Yönelik Öneriler, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu.
61

bor madeni - Cevher Hazırlama

Transkript

Benzer belgeler

Günlük Bülten

ABD – TÜRKİYE İLİŞKİLERİNİN DÖNÜŞÜMÜ John McCain* Türkiye

günlük bülten

günlük bülten

Günlük Bülten

günlük bülten

günlük bülten

günümüzün ve geleceğin enerji kaynağı bor

Global bazda görülen tedirgin hava Borsa İstanbul`u etkisi altına

DESTEK MENKUL DEĞERLER A.Ş. GÜNLÜK FOREX BÜLTENİ