siyaset bilimi

■
Prof.Dr. Davut DURSUN
S‹YASET B‹L‹M‹
■
T›pk› 5. Bas›m
1
2
Yay›n No
Politika Dizisi
: 2053
:
3
1. Bas› - Ekim 2001 - ‹STANBUL
2. Bas› - Ekim 2004 - ‹STANBUL
3. Bas› - Ocak 2006 - ‹STANBUL
4. Bas› - Kas›m 2008 - ‹STANBUL
T›pk› 5. Bas›m - Eylül 2010 - ‹STANBUL
ISBN 978 - 975 - 295 - 950 - 7
Copyright© Bu kitab›n bu bas›s› için Türkiye’deki yay›n haklar› BETA Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi.’ye aittir. Her hakk› sakl›d›r. Hiçbir bölümü ve paragraf› k›smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço¤alt›lamaz,
da¤›t›lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap›lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda
kaynak gösterilmesi zorunludur.
Dizgi
Bask› - Cilt
: B e t a B a s › m A . fi . - GRAF‹ST PRE-PRESS Hizmetleri
: Kahraman Neflriyat Ofset San. Tic. Ltd. fiti. (Sertifika No: 12084)
Yüzy›l Mah. Matbaac›lar Cad. Atahan No: 34 K: 4
Ba¤c›lar/‹stanbul (0-212) 629 00 01
Kapak Tasar›m : GRAF‹ST PRE-PRESS Hizmetleri
Beta BASIM YAYIM DA⁄ITIM A.fi.
Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15
Ca¤alo¤lu - ‹STANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 511 36 50
www.betayayincilik.com
■
3
Davut Dursun, 1954’te Artvin/Borçka’da do¤du. Maral ‹lkokulu’nu
(1966), Borçka Ortaokulu’nu (1969), Artvin ‹lkö¤retmen Okulu’nu
(1972) ve Rize Lisesi’ni bitirdi (1977). ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat
Fakültesi Gazetecilik ve Halkla ‹liflkiler Yüksek Okulu’nda (bugünkü
‹letiflim Fakültesi) lisans, (1981), ‹ktisat Fakültesi Siyaset ‹lmi
Enstitüsü’nde Yüksek lisans (1983), Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde
Doktora (1987) ö¤renimini tamamlad›. 1992 y›l›nda Doçent unvan› ald›.
2005 y›l›nda Profesörlü¤e yükseltildi. Milli E¤itim Bakanl›¤›’nda s›n›f
ö¤retmeni (1972-1984), Uluda¤ Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler
Fakültesi’nde araflt›rma görevlisi (1984-1987) olarak çal›flt›. Ansiklopedi
ve kitap yay›nc›l›¤› alan›nda (1988-1994) editörlük ve redaktörlük yapt›.
Televizyonlarda Pazardan Pazara; Siyaset ve Toplum; Tart›flma Zemini
ve May›n Tarlas› gibi tart›flma programlar›n›n ve Ertesigün belgeselinin
yap›m ve sunuculu¤unu yürüttü. Bunlar›n yan›nda günlük gazete ve
dergilerde yaz›lar› yay›mland›. Yeni fiafak’ta yaz›lar› devam etmektedir.
1994 y›l›ndan bu yana Sakarya Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler
Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü’nde ö¤retim üyesi olarak çal›flmaktad›r. 13 Temmuz 2005 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi genel
kurulu taraf›ndan Radyo ve Televizyon Üst Kurulu üyeli¤ine seçildi.
Halen RTÜK üyeli¤i görevini sürdürmektedir.
Telif ve tercüme eserleri:
• Osmanl› Devletinde Siyaset ve Din, (‹stanbul, ‹flaret Yay›nlar›, 1989)
• Din Bürokrasisi, (‹stanbul, ‹flaret Yay›nlar›, 1992)
• ‹slam Dünyas›nda Dayan›flma Hareketleri, (‹stanbul, A¤aç Yay›nlar›,
1992)
• Laiklik, Siyaset ve De¤iflim, (‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1995)
• Ortado¤u Neresi?, (‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1995)
• Türkiye’de ‹slam ve Laiklik, (derleme, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1995)
• De¤iflim ve Süreklilik, (‹stanbul, ‹klim Yay›nlar›, 1995)
• Yol Ayr›m›ndaki Türkiye, (‹stanbul, Emre Yay›nlar›, 1996)
• Devlet Siyaset ve Toplum, (‹stanbul, Emre Yay›nlar›, 1996)
• Türkiye’de Yönetim Gelene¤i, (derleme; ‹stanbul, ‹lke Yay›nlar›,
1998)
• Ça¤dafl Ortado¤u/Araflt›rma K›lavuzu, (Guy Feuer’den çeviri; ‹stanbul, ‹flaret Yay›nlar›, 1992)
■
•
•
•
•
•
•
•
•
•
4
‹slam Dünyas›nda Entegrasyon Hareketleri, (‹stanbul, ‹flaret Yay›nlar›, 1999)
Demokratikleflemeyen Türkiye, (‹stanbul, ‹flaret Yay›nlar›, 2000)
Ertesigün/Demokrasi Krizlerinde Bas›n ve Ayd›nlar, (‹stanbul, ‹flaret
Yay›nlar›, 2000)
27 May›s Darbesi/Hat›ralar Gözlemler Düflünceler, (‹stanbul, fiehir
Yay›nlar›, 2001)
Demokrasi Sorunu ve Türk Demokrasisi, (‹stanbul, fiehir Yay›nlar›,
2001)
Siyaset Bilimi, (‹stanbul, Beta Yay›nlar›, 1. Bask›: 2001, 2. Bask›: 2004,
Üçüncü Bask›: 2006)
12 Mart Darbesi, (‹stanbul, fiehir Yay›nlar›, 2003)
12 Eylül Darbesi, (‹stanbul, fiehir Yay›nlar›, 2005)
Dönüflüm Sürecindeki Türkiye (H. Al ve B. Duran ile birlikte, ‹stanbul, Alfa Yay›nlar›, 2007)
■
5
DÖRDÜNCÜ BASI’YA ÖNSÖZ
S
osyal ve idari bilimlerin farkl› alanlar›nda ö¤renim görenlerin Siyaset Bilimi’ne duyduklar› ilginin giderek artmakta olmas›, içinde yaflad›¤›m›z siyasal toplumun demokratik ilkeler temelinde örgütlenmesi ve vatandafllar›n siyaset sürecine daha çok kat›lmalar›n›n bir sonucu olarak de¤erlendirilebilir. Sosyal yap›m›z›n geçirmekte oldu¤u de¤iflim tar›m toplumundan sanayi ve bilgi
toplumuna do¤ru evrilmemizi h›zland›r›rken kentleflen, sanayileflen, k›rsal a¤›rl›kl› nitelikten kentsel a¤›rl›kl› nitelik kazanan toplumsal iliflkiler, klasik siyasi
iktidar iliflkilerini de de¤ifltirmekte ve yeni flartlara uygun bir siyaset ve iktidar
örgütlenmesini gündeme getirmektedir. Toplumsallaflan siyaset ve iktidar iliflkileri siyasal toplum üyelerinin siyaset sürecine daha aktif kat›lmalar›na uygun
bir ortam› oluflturmaktad›r. Art›k bireylerin temsilcileri eliyle siyaset sürecine
kat›lmas›yla yetinilmemekte her türlü kolektif soruna iliflkin tart›flmalarda toplum bireylerinin aktif flekilde müzakere sürecinde yer almalar› ve siyasetin kat›l›mc› bir ortamda icra edilmesi arzulanmaktad›r. Kat›l›m taleplerinin, kimlik
ve farkl›l›¤›n ifade edilmesi arzular›n›n bu kadar yüksek yo¤unlukta dile getirildi¤i bir ortamda siyasete iliflkin bilgilenme ihtiyac›n›n artmas›n› normal karfl›lamak gerekir. Yüksekö¤retim kurumlar›nda Siyaset Bilimi derslerine gösterilen ilgiyi bu ba¤lamda de¤erlendirmek do¤ru olacakt›r. Bu ilginin giderek artaca¤›n›, sadece yüksekö¤retim kurumlar›nda de¤il sivil alanlarda da siyasete
iliflkin bilgilenme arzusunun yüksek olaca¤›n› tahmin etmek zor de¤il.
‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültelerinin baz› bölümlerinde lisans düzeyinde
okutulan Siyaset Bilimi veya Siyaset Bilimine Girifl dersi gözetilerek haz›rlanan
bu kitab›n yeniden yay›nlanmas›nda 22 Temmuz 2007 tarihinde yap›lan erken
genel seçimine iliflkin bilgiler ve konuyla ilgili de¤erlendirmeler ilave edildi.
Ayr›ca eserin tashihi yeniden yap›larak gözden kaçan yanl›fllar›n düzeltilmesi
yoluna gidildi. Girifl niteli¤indeki bu kitaba baz› yeni bölümlerin ilave edilmesi mümkün olmakla beraber hacmin iyice kabaraca¤› kayg›s›yla mevcut durum
korunmaya çal›fl›ld›.
Elinizdeki eserin siyasal toplumda yaflayan bireylerin belli konulardaki bilgilenme ihtiyac›n› karfl›lamaya yönelik mütevaz› bir ad›m olarak görülmesi gerekir. E¤er bu yönde bir ihtiyaca cevap verebilirse çal›flma amac›na varm›fl olacakt›r.
Davut DURSUN
Çaml›ca/ Ekim 2008
6
■
■
7
‹K‹NC‹ BASI’YA ÖNSÖZ
oplum hayat›m›z›n büyük bir bölümünün iktidar iliflkileri içerisinde
geçmesi bizi siyaset gerçe¤iyle yüz yüze getirir. Hem günlük hayat›m›zda, hem de literatürde siyasetin birbirinden farkl› anlamlarda kullan›lmas› bu alan›n ne kadar genifl bir yelpazeye yay›lm›fl oldu¤unu gösteriyor. Siyasetin, kültürümüzde yaflad›¤›m›z hayat›n bir gerçekli¤i olarak de¤il de kendisinden uzak durulmas› gereken tehlikeli bir alan veya kurnazl›k, açgözlülük ve ilkesizlik gibi olumsuz davran›fl formlar›yla
birlikte an›lan üst tabaka mensuplar›n›n ilgilenecekleri bir u¤rafl olarak
görülmesi bu konuda yap›lmas› gereken çok fleyin oldu¤unu anlatmaktad›r.
T
Sosyal bilimler alan›nda ö¤renim veren fakültelerin baz› bölümlerinde
temel bir ders olarak okutulan Siyaset Bilimi ile bu bofllu¤un k›smen kapat›lmaya çal›fl›ld›¤› söylenebilir. Bu anlamda Siyaset Bilimi, gençlerin
siyasal sosyalleflmelerinde önemli rol oynayan ve onlar› siyaset olgusuyla tan›flt›ran bir disiplin olarak öne ç›kmaktad›r.
Türkiye'de de defalarca seyredilen "Baba" filminin bir sahnesinde Carleoni ile siyasete at›lmay› düflünen muhatab› aras›nda geçen bir konuflmada muhatab›n›n finans alan›nda kalmas› için "finans en güçlü silaht›r" diye dikkatini çekmek isteyen Carleoni'ye muhatab›n›n verdi¤i cevap onun anlayaca¤› dildedir: "Siyaset, teti¤i ne zaman çekece¤ini bilmektir".
Muhyiddin ibn Arabi de siyaset gerçe¤ini farkl› bir örnekle anlatm›flt›r.
Rivayete göre ‹skenderiye liman›na yanaflan gemiden un boflaltmakta
olan hamallara, yüksekçe yerde duran hamalbafl›, "o¤lum çuval› siyasetle tut, evlad›m çuval› siyasetle tafl›, yavrum çuval› siyasetle indir, çuval›
siyasetle yerine koy!" gibi emirler vermektedir. Bu sahneyi seyreden ‹bn
Arabi hamalbafl›na yaklaflarak "çuval› siyasetle indirme, siyasetle tafl›ma,
siyasetle yerine koyma"n›n ne anlama geldi¤ini sorar. Hamalbafl›n›n verdi¤i cevap siyaset olgusunun nas›l hayat›n ayr›lmaz bir yan› oldu¤unu
göstermektedir: "Çuval› siyasetle indirmek, çuval› patlatmamakt›r; çuval patlad›ktan sonra dö¤ünmenin bir faydas› yoktur"!
8
■
Bütün mesele Siyaset Bilimi ö¤reniminde siyaset olgusunun, toplumsal
hayat›m›z›n ayr›lmaz bir yan› ve toplumsal düzeyde kolektif sorunlar›
çözerken en makul ve rasyonel çözümü bulma çabas› oldu¤unu ortaya
koyabilmektir. Türkiye'de hem akademik camiada, hem de farkl› toplum kesimleri aras›nda siyasetin daha çok konufluldu¤u gözlenmektedir. Farkl› toplum kesimleri kendi geleceklerini ilgilendiren karar alma
süreçlerine kat›lmak, kendi kanaatlerinin dinlenmesini sa¤lamak, tüm
dünyada yükselme e¤iliminde olan demokrasi, insan haklar›, hukukun
üstünlü¤ü gibi de¤erleri hakim k›lmak için mücadele etmektedirler. Bu
süreçte özellikle mekanik ve normatif düflünce çemberine s›k›flm›fl olan
kesimlerin, siyasetin ontolojisiyle bar›fl›k olmalar› ve hayat›n ayr›lmaz
bir yan› olarak kabul etmeleri zor olmaktad›r.
Siyaset Bilimi derslerinde ö¤rencilerin kaynak ihtiyac›n› karfl›lamak
amac›yla haz›rlanan kitab›m›z›n ikinci bask›s›n› yapmas›, akademik ve
siyasi çevrelerin ilgisi ve takdirlerinin bir sonucudur. Yeni bask›s›nda
fazla bir de¤ifliklik yapma yoluna gitmedik. Baz› de¤ifliklikler için yeteri kadar tart›flma yap›lm›fl de¤il. Bununla birlikte baz› tashih hatalar›n›
düzeltmenin yan›nda Beflinci Bölüm'ün sonuna 3 Kas›m 2002 genel seçimleriyle ilgili bir ilave yapt›k. Bundan sonra yap›lacak yeni bask› için
baz› takdim ve tehirlerle bölüm ilaveleri düflünülebilir. Bu flekliyle kitab›n, sosyal bilim ö¤renimi gören üniversite ö¤rencileri ile siyasetle profesyonelce ilgilenenlerin temel ihtiyac›na mütevazi bir cevap oldu¤unu
düflünmekteyiz.
Kitab›n Siyaset Bilimi ö¤renimi gören veya siyasetle ilgilenenlere yararl› olmas› eme¤in bofla gitmedi¤inin bir göstergesidir.
Davut DURSUN
Çaml›ca/ Ekim 2004
■
9
ÖNSÖZ
aflanan toplumsal hayat›n en önemli gerçeklik alanlar›ndan biri olan
iktidar iliflkileri temelinde flekillenen siyaset olgusuna iliflkin kavramlar›, kurumlar›, örgütleri, süreçleri, inanç ve de¤erleri, çat›flmalar› ve
uzlaflmalar› kendisine konu olarak seçmifl olan Siyaset Bilimi, sosyal bilim ö¤renimi veren ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültelerinin baflta Kamu
Yönetimi ve Uluslararas› ‹liflkiler bölümleri olmak üzere di¤er baz› bölümlerde de okutulan derslerden biridir. Girifl niteli¤indeki Siyaset Biliminde ö¤rencilerin siyaset olgusunu genel çizgileriyle tan›malar›, yaflad›klar› toplumun iktidar iliflkileriyle ilgili geliflmeleri ve olaylar› do¤ru
anlamalar› ve de¤erlendirebilmeleri için gerekli teorik bilgi ve aç›klamalar› elde etmeleri hedeflenmektedir.
Y
Veliler üniversite ö¤renimine bafllayan çocuklar›na “sak›n siyasete bulaflma (!)” diye tenbihte bulunurlarken biz gençlerin daha çok siyasetle
ilgilenmelerini, daha çok siyaset yapmalar›n›, iktidar iliflkilerini anlamalar› ve kolektif sorunlar›n çözümüne katk›da bulunmaya çal›flarak, toplumun mukadderat›nda etkili olmalar›n› tavsiye ediyoruz. Elinizdeki kitab›n bir amac› da siyasetin “bulafl”maktan korkulan, tehlikeli bir alan
olmad›¤›n› gençlere göstermektir.
Dersin amac› ve ö¤rencilerin ihtiyac› dikkate al›narak haz›rlanan Siyaset
Bilimi kitab› befl ana bölüm fleklinde tasarland›. Birinci Bölüm’de Bilim,
Bilimsel Bilgi ve Siyaset Bilimi konular› ele al›nd›. Bu bölümde ele al›nan konularla ilgili kavramsal bir analiz yürütülerek Siyaset Biliminin tarihsel serüvenine genifl bir yer ayr›ld›. Hem Bat›da, hem de ‹slam dünyas›nda Siyaset Biliminin geliflimine katk›da bulunan baz› önemli isimlerin temel tezleri özetlenmeye çal›fl›ld›. ‹kinci Bölüm’de Siyasal Kavramlar ve Kurumlar ifllendi. Bir bak›ma siyasetin dili ve temel kavramlar› bu bölümde incelendi. ‹ktidar, siyasal iktidar ve devlet konular› genifl bir yelpazede ele al›nd›. Üçüncü Bölüm’de ça¤dafl bir yönetim biçimi olarak Demokrasi konusu üzerinde duruldu. Konu hem teorik çerçevede hem de tarihsel geliflimi ve güncel sorunlar›yla birlikte incelen-
10
■
meye çal›fl›ld›. Dördüncü Bölüm’de toplumlar›n siyasal hayat› ve bu
alanda etken olan aktörler incelendi. Baflta birey, siyasal hayat›n aktif
bir aktörü olarak incelenirken bireyin siyasal eylemleri ve siyasal sürece kat›lmas›n›n ard›ndan siyasal hayattaki organizasyonlar üzerinde duruldu. Bu çerçevede etkin birer siyasal güç olarak öne ç›kan siyasal partiler, bask› gruplar›, kamuoyu ve bürokrasi üzerinde duruldu. Nihayet
son bölüm olan Beflinci Bölüm’de de Seçim Sistemleri ve Türkiye’de Seçimler konular› incelenmeye çal›fl›ld›. Seçim ve seçim sistemleriyle ilgili analizden sonra Türkiye’deki seçimler, genel çizgileriyle, ta Osmanl›
Devletinden itibaren incelendi.
Kitapta baz› bölümlerin niçin olmad›¤› sorulabilir. Mesela Siyasal Geliflme, ‹deolojiler, Uluslararas› ‹liflkiler, Siyasal Sistem, Siyasal Kültür gibi
bölümlere yer verilmemifltir. Bu konular›n kimisi Siyaset Sosyolojisi,
Uluslararas› Politika ve Ça¤dafl Siyasal Düflünceler gibi derslerde ele
al›nmaktad›r. Ayr›ca bu konular›n bir k›sm› mevcut bafll›klar alt›nda nispeten ele al›nm›fl ve incelenmifltir. Di¤er yandan bütün bu konular›n
al›nmas›yla kitap hacim olarak iyice büyüyecek ve kullan›fll› olma özelli¤ini de kaybedecekti. Bu çerçevede ö¤renci ve ö¤retim üyelerinden
gelecek elefltiriler kitab›n yeni bask›lar›nda de¤erlendirilecektir.
Kitab›n ortaya ç›kmas›nda burada isimlerini sayamayaca¤›m kadar çok
kiflinin do¤rudan veya dolayl› katklar› olmufltur. Özellikle evi bir tür
çal›flma ofisi gibi kullanan ve mesai mefhumuna ba¤l› olmaks›z›n çal›flan bizim gibi kifliler için aile bireylerinin buna tahammül etmeleri
bafll› bafl›na büyük bir fedakarl›kt›r. Anlay›fllar›ndan dolay› kendilerine
minnet borçluyum. S›k›c› otomobil seyahatlerini verimli bir bilimsel ortama dönüfltüren Mahmut Karaman ile Bilâl Ery›lmaz’›n katk›lar› benim
için çok önemlidir. Her birine ayr› ayr› teflekkür etmek ifas› gerekli bir
görevdir.
Kitaptaki hatalardan sadece benim sorumlu oldu¤umu belirtmeme gerek yok. Bu kitab›n her düzeydeki ö¤renciye ve ilgilenenlere yararl› olmas› en büyük dile¤imdir.
Davut DURSUN
Çaml›ca/ Eylül 2002
■
11
‹Ç‹NDEK‹LER
DÖRDÜNCÜ BASI’YA ÖNSÖZ........................................................................................ 5
‹K‹NC‹ BASI’YA ÖNSÖZ .................................................................................................. 7
ÖNSÖZ ...............................................................................................................................9
B‹R‹NC‹ BÖLÜM: B‹L‹M B‹L‹MSEL B‹LG‹ VE S‹YASET B‹L‹M‹ ....................................17
I. B‹L‹M VE B‹L‹MSEL B‹LG‹ .....................................................................................19
A. B‹L‹M NED‹R?.....................................................................................................19
B. B‹LG‹ DÜNYAMIZ VE B‹L‹MSEL B‹LG‹ ...........................................................21
C. B‹L‹MLER‹N SINIFLANDIRILMASI VE TOPLUMSAL B‹L‹MLER.......................23
D. TOPLUMSAL B‹L‹MLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ VE SORUNLARI ...................24
E. B‹L‹MSEL B‹LG‹N‹N DE⁄ER‹ ............................................................................27
II. S‹YASET B‹L‹M‹ .....................................................................................................29
A. TOPLUMSAL GERÇEKL‹K VE S‹YASET OLGUSU............................................29
1. Siyaset Nedir?.................................................................................................29
2. Aristoteles’te Politika Kavram› ......................................................................30
3. Devlet Yönetimine ‹liflkin Faaliyetler Anlam›nda Siyaset ...........................31
4. ‹ktidar Mücadelesi Anlam›nda Siyaset .........................................................32
5. De¤erlerin Otorite Yoluyla Da¤›t›m› Anlam›nda Siyaset ............................34
B. S‹YASET OLGUSUNUN TOPLUMSAL TEMELLER‹...........................................35
III. S‹YASET B‹L‹M‹N‹N SERÜVEN‹ ..........................................................................38
A. ESK‹ YUNAN DÜfiÜNÜRLER‹NDE S‹YASET ....................................................38
1. Platon .............................................................................................................38
2. Aristoteles ......................................................................................................39
B. MODERN DÖNEM ÖNCES‹NDE S‹YASET ANLAYIfiI .....................................40
1. Cicero .............................................................................................................40
2. St. Augustinus ................................................................................................40
3. Aquinolu Thomaso........................................................................................40
C. MODERN DÖNEMDE S‹YASET ........................................................................41
1. N. Machiavelli ..............................................................................................41
2. Montesquieu ..................................................................................................43
D. 19.YÜZYILDA S‹YASET.....................................................................................44
1. A. Comte ........................................................................................................45
2. K. Marx ..........................................................................................................47
3. A. De Tocqueville .........................................................................................48
4. M. Weber .......................................................................................................49
E. ‹SLAM DÜNYASI VE S‹YASET B‹L‹M‹ ..............................................................50
1. ‹slam ve Siyaset .............................................................................................51
2. Siyasetnâmeler ...............................................................................................52
3. Farabî .............................................................................................................54
4. Mâverdî ..........................................................................................................56
5. Nizamülmülk .................................................................................................57
6. ‹bn Teymiye ..................................................................................................58
7. ‹bn Haldun ....................................................................................................59
8. Layihalar.........................................................................................................65
Siyasete Dair Eserler ..................................................................................................67
IV. S‹YASET B‹L‹M‹N‹N KONUSU, KAPSAMI, YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹ ..........70
A. ÇA⁄DAfi S‹YASET B‹L‹M‹N‹N KONUSU..........................................................71
1. Bir Devlet Bilimi Olarak Siyaset Bilimi........................................................71
12
■
2. Bir ‹ktidar Bilimi Olarak Siyaset Bilimi........................................................72
B. S‹YASET B‹L‹M‹N‹N KAPSAMI..........................................................................74
1. UNESCO’ya Göre Siyaset Biliminin Kapsam› ..............................................74
2. Amerikan Siyaset Bilimi Derne¤ine Göre Siyaset Biliminin Kapsam›........75
C. S‹YASET B‹L‹M‹N‹N AMACI..............................................................................76
D. S‹YASET B‹L‹M‹ VE D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI...................................................77
1. Toplumbilim ..................................................................................................78
2. ‹ktisat..............................................................................................................78
3. Tarih ...............................................................................................................79
4. Psikoloji..........................................................................................................80
5. Matematik ve ‹statistik ..................................................................................80
6. Hukuk ...........................................................................................................81
7. Co¤rafya ve Jeopolitik ..................................................................................81
8. ‹lahiyat ...........................................................................................................82
E. S‹YASET B‹L‹M‹NDE YÖNTEM.........................................................................83
1. Tümevar›m Yöntemi .....................................................................................84
2. Tümdengelim Yöntemi .................................................................................84
F. S‹YASET B‹L‹M‹NDE KULLANILAN TEKN‹KLER .............................................87
1. Deney Tekni¤i ..............................................................................................87
2. Karfl›laflt›rmal› Analiz Tekni¤i .......................................................................88
3. Alan Araflt›rmas›.............................................................................................88
4. Örnek Olay Tekni¤i ......................................................................................89
G. S‹YASET B‹L‹M‹N‹N TEMEL ZORLUKLARI......................................................89
‹K‹NC‹ BÖLÜM: S‹YASAL KURUMLAR ...........................................................................93
I. ‹KT‹DAR ..................................................................................................................95
A. GENEL OLARAK ‹KT‹DAR KAVRAMI...............................................................95
B. ‹KT‹DARIN Ö⁄ELER‹.........................................................................................98
1. Güç ve Zorlama ............................................................................................98
2. Benimseme ....................................................................................................99
C. ‹KT‹DAR ARAÇLARI.........................................................................................100
1. Kuvvet Kullanma .........................................................................................100
2. Ekonomik ‹mkanlar.....................................................................................101
3. Ödüllendirme...............................................................................................101
4. Propaganda..................................................................................................101
5. Meflruiyet......................................................................................................102
D. ‹KT‹DARI ELDE ETMEN‹N YOLLARI .............................................................102
1. Hakimiyet Yoluyla ‹ktidar...........................................................................102
2. ‹tibar Yoluyla ‹ktidar...................................................................................103
3. Otorite Yoluyla ‹ktidar ...............................................................................103
II. S‹YASAL ‹KT‹DAR ...............................................................................................104
A. TANIM ..............................................................................................................104
1. Siyasal ‹ktidar›n Kapsam› ............................................................................105
2. En Üstün ‹ktidar Oluflu ...............................................................................105
3. Cebir Kullanma Tekeline Sahip Olmas›.....................................................105
4. R›zaya Dayal› Olmas› ..................................................................................106
B. S‹YASAL ‹KT‹DAR VE OTOR‹TE ....................................................................107
C. S‹YASAL ‹KT‹DAR VE EGEMENL‹K................................................................108
D. S‹YASAL ‹KT‹DAR VE MEfiRU‹YET ................................................................110
E. S‹YASAL ‹KT‹DARIN TEMEL ‹fiLEVLER‹ .........................................................115
1. Siyaset Belirleme ‹fllevi ...............................................................................117
2. Siyaset Uygulama ‹fllevi .............................................................................118
3. Siyaset Denetimi ‹fllevi ................................................................................120
Siyasal Hayat›n Aktörleri
■
13
F. S‹YASAL ‹KT‹DARIN SINIRLANDIRILMASI.....................................................121
1. Siyasal ‹ktidar› S›n›rland›ran Genel Faktörler ............................................122
a. Ekonomik Yap› (Üretim ‹liflkileri) ..........................................................122
b. Toplumun Sosyo-Ekonomik Yap›s› .......................................................123
c. Teknolojik Düzey ...................................................................................123
d. ‹deolojik ‹nanç Sistemi ...........................................................................124
2. Siyasal ‹ktidar› S›n›rland›ran Kurum ve Araçlar.........................................125
a. Anayasa ...................................................................................................125
b. Kuvvetler Ayr›l›¤› ‹lkesi ..........................................................................128
c. Çift Meclis Sistemi ...................................................................................130
d. ‹nsan Hak Ve Özgürlükleri ....................................................................132
e. Kanunlar›n Anayasaya Uygunlu¤unun Denetlenmesi...........................135
f. Uluslararas› Sistem ve Küreselleflme Olgusu..........................................138
III. DEVLET ...............................................................................................................145
A. DEVLET KAVRAMI VE GENEL N‹TEL‹KLER‹.................................................145
1. Devletin Tan›m› ...........................................................................................145
2. Devletin Temel Nitelikleri .........................................................................148
B. DEVLET‹N UNSURLARI ...................................................................................149
1. Halk..............................................................................................................149
2. Ülke..............................................................................................................150
3. Siyasal Otorite..............................................................................................151
4. Tan›nma ......................................................................................................151
C. DEVLET TÜRLER‹.............................................................................................153
1. Tekçi Devlet ................................................................................................153
2. Birleflik devlet..............................................................................................154
D. DEVLET FAAL‹YETLER‹ ..................................................................................155
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: DEMOKRAS‹ ..................................................................................161
I. GENEL OLARAK DEMOKRAS‹ ............................................................................163
A. ESK‹ YUNANDAN Y‹RM‹NC‹ YÜZYILA DEMOKRAS‹ ..................................163
B. DEMOKRAS‹N‹N TANIMI ..............................................................................165
C. DEMOKRAT‹KLEfiME DALGALARI .................................................................166
D. Y‹RM‹NC‹ YÜZYILDA DEMOKRAS‹N‹N GEL‹fi‹M‹ .......................................167
II. DEMOKRAS‹N‹N DAYANDI⁄I ‹LKELER ............................................................170
A. ÖZGÜRLÜK ‹LKES‹..........................................................................................171
B. Efi‹TL‹K ‹LKES‹.................................................................................................171
III. DEMOKRAS‹N‹N TEMEL N‹TEL‹KLER‹ .............................................................171
A. ÖZGÜR, ÂD‹L VE DÜZENL‹ SEÇ‹MLER ........................................................175
B. ÇO⁄UNLUK YÖNET‹M‹, ÇO⁄UNLU⁄UN DE⁄‹fi‹RL‹⁄‹ VE
AZINLIK HAKLARININ GARANT‹ ALTINA ALINMIfi OLMASI .........................176
C. S‹V‹L/MEDEN‹ HAKLAR VE S‹YASAL ÖZGÜRLÜKLER ...............................177
D. ÇO⁄ULCULUK ...............................................................................................178
E. SEÇ‹LM‹fiLER‹N ÜSTÜNLÜ⁄Ü ........................................................................179
F. EKONOM‹K ÖZGÜRLÜKLER...........................................................................179
IV. UYGULAMADA DEMOKRAS‹ ............................................................................181
V. DEMOKRAS‹ MODELLER‹ ..................................................................................188
A. KLAS‹K/DO⁄RUDAN DEMOKRAS‹ MODEL‹ ...............................................188
B. TEMS‹LÎ/L‹BERAL DEMOKRAS‹ ......................................................................191
C. YARI DO⁄RUDAN DEMOKRAS‹ MODEL‹.....................................................193
1. Referandum ................................................................................................193
2. Halk Vetosu .................................................................................................194
3. Halk›n Teflebbüsü .......................................................................................195
D. KATILIMCI DEMOKRAS‹ MODEL‹ .................................................................195
E. RAD‹KAL DEMOKRAS‹ MODEL‹.....................................................................197
14 ■ Siyaset Bilimi / Davut DURSUN
VI. TÜRK‹YE VE DEMOKRAS‹ SORUNU ...............................................................201
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: S‹YASAL HAYATIN AKTÖRLER‹ .............................................205
I. S‹YASET OLGUSU VE S‹YASAL HAYAT .............................................................207
II. S‹YASAL HAYATIN AKT‹F AKTÖRÜ OLARAK B‹REY .....................................209
A. S‹YASET OLGUSU VE B‹REY‹ S‹YASETE YÖNELTEN TEMEL FAKTÖRLER...209
1. Varl›¤›n› Koruma Ve Güvenlik ‹çinde Yaflama ‹htiyac› ............................210
2. Daha ‹yi Yaflama Arzusu ............................................................................210
3. Z›t Duygulara Sahip Olma ..........................................................................211
4. ‹ktidar Arzusu .............................................................................................212
5. Hürriyet ‹çinde Yaflama Arzusu ................................................................212
B. B‹R EYLEM OLARAK S‹YASET VE S‹YASAL DAVRANIfi ..............................213
1. Siyasal Davran›fl Nedir? ...............................................................................213
2. Siyasal Davran›fl ve Kiflilik Yap›s› .............................................................214
3. Freud ve Siyasal Davran›fl...........................................................................215
4. Siyasal Davran›fl ve Çevresel Faktörler ......................................................216
5. Siyasal Davran›fl ve Tutum .........................................................................217
6. Tutumlardaki De¤iflme ve Siyasal Davran›fl .............................................219
C. B‹REY‹N S‹YASAL AKTÖR HAL‹NE GELMES‹ SÜREC‹
(S‹YASAL TOPLUMSALLAfiMA)............................................................................220
1. Genel Olarak Toplumsallaflma ..................................................................220
2. Siyasal Toplumsallaflma .............................................................................221
3. Siyasal Toplumsallaflman›n Ajanlar› ...........................................................223
a. Siyasal Toplumsallaflma ve Aile ............................................................224
b. Siyasal Toplumsallaflma ve Arkadafl Grubu ..........................................225
c. Siyasal Toplumsallaflma ve ‹kincil Gruplar ..........................................227
d. Siyasal Toplumsallaflma ve Siyasal/Toplumsal Dernek ve Örgütler....230
e. Siyasal Toplumsallaflma ve Haberleflme Araçlar› ..................................231
III. B‹REY‹N S‹YASAL HAYATA KATILMASI ..........................................................233
A. B‹R EYLEM OLARAK S‹YASAL KATILMA ......................................................233
B. S‹YASAL KATILMA B‹Ç‹MLER‹ (MODELLER‹) ...............................................237
1. Eylemin Yo¤unluk ve Zorluk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri ..237
2. Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma Biçimleri .......................................238
C. S‹YASAL KATILMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ............................................240
1. Sosyo-Ekonomik Etkenler .........................................................................241
a. Gelir .........................................................................................................242
b. E¤itim.......................................................................................................243
c. Meslek ......................................................................................................243
d. Siyasal Kaynaklar ve Siyasal Kat›lma .....................................................244
i. Yafl ........................................................................................................245
ii. Cinsiyet ................................................................................................246
iii. Yerleflim Yeri......................................................................................247
2. Psikolojik Etkenler.......................................................................................249
3. Siyasal ve Hukuksal Etkenler .....................................................................250
IV. S‹YASAL HAYATTA ROL OYNAYAN ÖRGÜTLER (S‹YASAL GÜÇLER) .........253
A. S‹YASAL PART‹LER ..........................................................................................253
1. Siyasal Partilerin Tan›mlanmas› Sorunu .....................................................253
a. Tek Parti Parti Olarak Kabul Edilebilir mi?............................................254
b. Parti Sürekli ve Ülke Düzeyinde Yay›lm›fl Bir Örgüttür.......................254
c. Parti Halk›n Deste¤i ‹le ‹ktidara Gelmeyi Hedefleyen Bir Örgüttür ....255
2. Siyasi Partilerin Do¤uflu ..............................................................................257
a. Temsili Ve Sorumlu Hükümet Sisteminin Geliflmesi.............................258
b. Modernleflme Ve Siyasal Partilerin Do¤uflu...........................................259
c. Toplumsal Bunal›mlar ve Siyasal Partilerin Do¤uflu .............................260
Siyasal Hayat›n Aktörleri
■
15
d. Partilerin Birleflme veya Bölünme fieklinde Do¤malar›........................262
3. Siyasal Partilerin Temel ‹fllevleri.................................................................262
a. Menfaatlerin ‹fade Edilmesi ve Birlefltirilmesi .......................................263
b. Siyasal Devflirme ‹fllevi ..........................................................................264
c. Siyasal Toplumsallaflt›rma ‹fllevi ............................................................264
4. Siyasal Parti Tipleri......................................................................................266
a. Kadro Partileri..........................................................................................266
b. Kitle Partileri ..........................................................................................267
c. Elefltiri ve Farkl› Tipolojiler.....................................................................267
5. Parti Sistemleri .............................................................................................269
a. Tek Parti Sistemi......................................................................................271
b. ‹ki Parti Sistemi .......................................................................................273
c. Çok Parti Sistemi .....................................................................................274
Türkiye’de Siyasal Partilerin Geliflimi......................................................................277
B. BASKI GRUPLARI.............................................................................................288
1. Bask› Gruplar›n›n Tan›m› ...........................................................................288
2. Bask› Gruplar›n›n Çeflitleri..........................................................................289
a. Anomik Bask› Gruplar› ...........................................................................290
b. Örgütlenmemifl Bask› Gruplar› .............................................................290
c. Örgütlenmifl Bask› Gruplar› ...................................................................290
d. Kurumsal Bask› Gruplar› .......................................................................291
3. Bask› Gruplar›n›n Siyaseti Etkileme Ve Bask› Yöntemleri .......................293
a. Lobicilik ..................................................................................................293
b. Propaganda ............................................................................................295
c. Tehdit ......................................................................................................296
d. Para Yard›m› ve Rüflvet .........................................................................297
e. Grev, Boykot ve Gösteriler.....................................................................297
4. Bask› Gruplar› ve Siyasal Partiler ...............................................................299
V. KAMUOYU ...........................................................................................................303
A. GENEL OLARAK KAMUOYU ..........................................................................303
B. KAMUOYU OLUfiUMUNDA ETK‹L‹ OLAN FAKTÖRLER ..............................305
C. S‹YASAL S‹STEMLER VE KAMUOYU ............................................................307
1. Demokratik Sistemlerde Kamuoyu.............................................................307
2. Totaliter Sistemlerde Kamuoyu ..................................................................308
D. B‹R S‹YASAL GÜÇ VE AKTÖR OLARAK KAMUOYU ...................................309
E. KAMUOYU ARAfiTIRMALARI ..........................................................................311
Türk Kamuoyu ve Uluslararas› ‹liflkiler ..................................................................313
VI. BÜROKRAS‹ ........................................................................................................319
A. BÜROKRAS‹N‹N TANIMI VE GENEL ÖZELL‹KLER‹......................................319
B. S‹YASAL KARARLARI UYGULAMA AYGITI OLARAK BÜROKRAS‹ .............321
C. BÜROKRAS‹-S‹YASET ‹L‹fiK‹S‹N‹N GEL‹fi‹M‹ ................................................323
D. BÜROKRAS‹N‹N GÜCÜ VE KAYNAKLARI ....................................................327
E. TÜRK‹YE’DE BÜROKRAS‹N‹N S‹YASAL ROLÜ..............................................330
BEfi‹NC‹ BÖLÜM: SEÇ‹M S‹STEMLER‹ VE TÜRK‹YE’DE SEÇ‹MLER ..........................335
I. SEÇ‹MLER ..............................................................................................................337
A. SEÇ‹M KAVRAMI VE SEÇ‹M‹N S‹YASAL ‹fiLEV‹ ...........................................337
1. Siyasal Kararlar› Kim Alacak? ....................................................................337
2. Seçim Kavram›.............................................................................................339
3. Seçimin Tarihsel Geliflimi ...........................................................................339
4. Kim Seçiyor, Kimler Seçiliyor?....................................................................341
B. SEÇME HAKKININ DEMOKRAT‹K GEL‹fi‹M‹ ...............................................342
1. K›s›tl› Oy ......................................................................................................342
a. Servete Ba¤l› K›s›tl›l›k .............................................................................342
16 ■ Siyaset Bilimi / Davut DURSUN
b. Cinsiyete Ba¤l› K›s›tl›l›k ..........................................................................343
c. Irka Ba¤l› K›s›tl›l›k ...................................................................................343
d. E¤itim Ve Yetene¤e Ba¤l› K›s›tl›l›k ........................................................344
2. Genel Oy .....................................................................................................344
3. Eflit oy ..........................................................................................................345
4. Serbest Oy ...................................................................................................346
5. Gizli Oy........................................................................................................346
6. Seçme Yeterlili¤i..........................................................................................347
a. Vatandafll›k .............................................................................................347
b. Seçme ve Seçilme Yafl› ...........................................................................347
c. K›s›tl› Olmamak .......................................................................................348
d. Kamu Hizmetlerinden Mahrum Olmamak ............................................348
e. Baz› Mesleklere Mensup Olmamak .......................................................348
f. Seçmen Kütü¤üne Yaz›l› Olmak .............................................................348
7. ‹ki Dereceli Seçimden Tek Dereceli Seçime .............................................349
II. SEÇ‹M S‹STEMLER‹ ..............................................................................................350
A. GENEL OLARAK SEÇ‹M S‹STEM‹ ..................................................................350
B. ÇO⁄UNLUK S‹STEM‹ ......................................................................................351
1. Ço¤unluk Sisteminin Tan›m› ve Baz› Kavramlar.......................................351
a. Ço¤unluk Kavram›...................................................................................351
b. Seçim Çevresi .........................................................................................351
c. Dar Bölge ve Genifl Bölge (liste usulü, blok oy) Kavramlar› .............352
2. Tek ve ‹ki Turlu Ço¤unluk Sistemi............................................................353
3. Ço¤unluk Sisteminin Avantajlar› ve Mahzurlar›.........................................354
C. N‹SPÎ TEMS‹L S‹STEM‹ ....................................................................................356
1. Nispî Temsil Sisteminin Tan›m› ve Genel Özellikleri ...............................356
2. Barajl› Nispî Temsil Sistemi ........................................................................356
3. Seçim Çevresi ve Seçim Say›s› ..................................................................357
4. Seçim Çevrelerinde Milletvekillerinin Partilere Da¤›t›lmas› ......................358
5. Millî Bakiye Sistemi .....................................................................................361
6. Nispî Temsil Sisteminin Avantajlar› ve Mahzurlar› ...................................362
D. KARMA S‹STEMLER .........................................................................................363
III. TÜRK‹YE’DE SEÇ‹MLER .....................................................................................364
A. OSMANLI DEVLET‹NDE SEÇ‹MLER................................................................364
1. Klasik Dönemde Seçimler ve Türkiye’nin Seçim Olgusuyla Tan›flmas›...364
2. Birinci Meflrutiyet Döneminde Seçimler ....................................................367
3. ‹kinci Meflrutiyet Döneminde Seçimler......................................................370
4. Mütareke ve Kurtulufl Savafl› Döneminde Seçimler .................................372
B. CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE SEÇ‹MLER........................................................373
1. Tek Parti Döneminde Seçimler ..................................................................374
2. Çok Partili Dönemde Seçimler ...................................................................376
a. 1946-1960 Aras›ndaki Seçimler ...............................................................378
b. 1960-1980 Aras›ndaki Seçimler
(‹kinci Cumhuriyet döneminde seçimler) ..................................................383
c. 1980’den Bu Yana Seçimler
(Üçüncü Cumhuriyet döneminde seçimler)...............................................393
KAYNAKÇA ....................................................................................................................419