Olası İklim Değişimi ve Diyarbakır Tarımına Etkileri

Olasi Iklim Deglsimlnln Diyarbakir Tarmuna Etkileri
The effects ofprobable climate changing into the agriculture in Diyarbaktr
' . 2
I
Ilhan Doran ,Yakup Kenan Koca , Taner
I
Kth~
2
Dic/e Universitesi, Ziraat Fakiiltesi, Toprak Boltimi; Diyarbaktr
Universitesl, Egitim Fakiiltesi. Cografya Boliimii, Diyarbakir
2 Dic/e
Oz:
Turkiye , kiiresel tstnmaya baglt olarak g6riilebilecek bir iklim degisikliginden en Jazla etkilenecek iilkeler
icerisinde yer almaktadtr. Ozellikle s tcakltk arttstndan daha cok Giiney Dogu ve it; Anadolu gibi kurak ve yart
kurak bolgelerle. yeterli suya sahip olmayan yan nem/i Ege ve Akdeniz Bolgeleri daha fazla etkilenecektir. GAP
Bolgesi tarim alant 3.2 milyon hektar olup, bunun yaklastk %25 'i (803.789 hay Diyarbaktr 'a aittir.
Diyarbaktr'daki tartm isletmelerinin onemli bir kismtnda bitkisel iiretim yaptltrken yalntz hayvansal iiretimin
yaptldtgt isletmeler %5 diizeyindedir. Basltca tarim iiriinleri bugday, arpa, mercimek, pam uk, mtstr ve
karpuz'dur. Diyarbaktr 'da 2002 yilt itibariyle sulu tarim alam; 101.518 hektar olup , GAP'm sulama projeleri
tamamlandtgtnda 506.556 hektara ulasacakttr. Diyarbaktr, kl~ mevsiminde Akdeniz iizerinden gelen cephelerin
etkisi alunda kaldtgtndan en Jazla yagts bu mevsimde dilser . Yaz mevsiminde ise gene//ikle Basra alcak basinc
merkezinin etkisinde kaldtgtndan cok yiiksek stcakltklar g6rii/iir. Potansiyel buharlasmantn fazla olmast nedeni
ife ortaya ctkan su actgtnt karstlamak amactyla sulamaya ihtiyac duyulur. Diyarbaktr iklimindeki olast degisim ,
kurakltga neden olursa tarim deseninde hububat agtrlikh iiretim artacak, damla sulama sisteminin
yaygtnlasmast olciisiinde endiistri bitkileri iiretimi de yaptlacakttr.
Anahtar Kelimeler: lklim degisimi, tartmsal kuraklik, arazi kullantmi , GAP, Diyarbakir.
Abstract: Turkey takes part in the countries of which effect very much a climate changing; can be seen with a
spherical warming. From the increasing oj heat, especially, southeast and central Anatolia which is arid and
semi-arid and the others Aegean and the Mediterranean which haven't enough water and semi-humid will be
more effected. The area ofagriculture in the GAP (The Southeast Anatolian Project) is 3.2 million hectare.from
this 25% approximately belongs to Diyarbakir. While in the large part oj the agriculture enterprise oj
Diyarbakir is making vegetable production, the amount oj livesto ck managements is about 5%. The principal
agriculture products are ; Wheat, barley, lentil, cotton , maize and the watermelon. In DiyarbakirJrom the year
2002, the area oj wet agriculture is 101.5 I 8 hectare, when the irrigation project oj GAP completes, this number
reaches 506.556 hectare. In winter season, Diyarbakir has got too much raining because Diyarbakir is effected
fronts raining which come over the Mediterranean but in the summer season, very high heats can be seen
because Diyarbakir is gen eraffy effected the low pressure oj Basra. Because of having too much potential
evaporation, for covering the water deficit, it needs irrigation. if the probable changing in the climate oj
Diyarbakir cause drought, in the agriculture, the production ofgrains will increase and with the drop irrigation
system will make the production ojindustry plant.
Keywords: Climate changing, the drought ojagricultural, land use, GAP, Diyarbakir.
• Iletisim yazan:
i. Doran, e-posta: ilhand @dicle.edu.lr
369
1. Giri~
Dunyarrnz ilk olusurnundan bu yana dogal bir isleyis cercevesinde cesitli iklim degisimleri
yasarmstir. Ancak son yillarda sikca bahsedilen kiiresel iklim degisikligi; dogal bir akis icerisinde
degil , hizh niifus arusi, sanayilesme ve daha konforlu bir yasam isteginin sonucunda ortaya cikrmstir,
Iklirn degisikligi, Hiikiimetler Arasi iklim Degisikligi Paneli'nde "Karsilastmlabilir bir zaman
periyodunda gozlcmlcnen dogal iklim degisikligine ek olarak, dogrudan ya da dolayli kiiresel
atmosferin bilesimini bozan, insan etkileri sonucu olusan iklimde bir degisikliktir" biciminde
tammlanrrustir (Ozturk, 2002:47-65). Sozkonusu panelde, 20. yuzyilda ortalama 0.4-0.8°C artan hava
sicakhklannm; gecen 1000 yilm herhangi bir donemindeki artistan daha biiyiik oldugu ve kiiresel
ismmaya enerji kullarummm %49, endustrilesmenin %24, ormansizlasmanm %14 ve tanrmn %13
oranmda etki yaptigr bildirilmistir (Anonim, 2007b:37).
Kuresel iklim degisikligi denince akla once "ismma" gelse de asil problem yagislardir, Farkh
iklim modcllcri, 2050 yihna kadar Tiirkiye' de beklenen degisiklikleri; yilhk ortalama sicakhkta 1-3 DC
artis, yagislarda 0-1 mm/giin azalma, akarsulann yilhk akimlannda %20-50 oranmda azalma ve
tanmsal iiretimde %0-2,5'lik bir azalma biciminde olacagmi gostermektedir (Bastug, 2007:5). Son
olarak Ekim 2007-Haziran 2008 arasmdaki yagislann %18 azalmasi sonucu 36 ilin kurakhk
kapsamma alinarak iireticilere para ve tanmsal girdi destegi yapilmasi planlanrmstir.
lklim degisikligi, kiiresel ismma, su kithgi, kurakhk ve ekonomik gelisme zincirleme olarak
birb irlerini etkileyen sureclerdir, 2008 yilmda yasanan kurakhk oncesi iilkemizde kisi basma dusen su
3
3
miktan 1.480 m iken, kuraklikla birlikte bu miktar 1.000 m civanna inmistir. YI1da kisi basma dusen
su miktan 1.000-3.000 rrr' arasmda olan iilkeler su sikmtisma sahip sayildigmdan Turkiyc'de su
acismdan fakir sayilabilir (Bastug, 2007:5; Tuncer, 2007: 1). Bu veriler suyun iilkemizde daha verimli
kullamlmasi gercegini ortaya koymasi bakimmdan onemlidir.
Diinya'da sicakhklar 1940'lardan soma genel olarak artis gosterirken Tiirkiye'de sicakhk
artist 1980'lerin ortasindan itibaren yasanmaya baslarmstir. 1990'lara gelindiginde ise kiire sicaklrgi
ile birlikte Tiirkiye'nin de sicakligt artrmstir. Bu nedenle Diinya ile Tiirkiye'nin hava sicakhklan
arasmda 1990'lara kadar bir korelasyon olmadigi belirlenmistir (Anonim 2008b:38-44).
Diinyada islenen tanm alanlannm yaklasik %20 'si sulanmakta olup, dunya bcsin ihtiyacmm
yaklasik %40'1 bu alanlardan saglanmaktadir. Ulkernizde de sulama ile bitkisel iiretim 1 ile 5 kat,
yilhk gelir ise yaklasik 6 kat kadar arttirabilmektedir. Bu durum, tanmsal sulamamn insanlann besin
ihtiyacinin karsilanmasmda ve gelirin arttmlmasmda ne denli stratejik bir oneme sahip oldugunu
gostermektedir (Cetin ve ark ., 2008:269-286).
Ulkemizde islenebilir tanm alanlanrun yaklasik % 85' inde halen kuru tanm yontemi ile uretim
yapilmakta olup, birim alandan elde edilen verim oldukca dusuktur. Olasi bir kurakhk durumunda bu
verim daha da dusecek hatta felaket boyutlanna ulasilabilecektir. Nitekim Ulkernizde Guneydogu
Anadolu ve i y Anadolu Bolgelerinde 2000 ve 2001 yillannda meydana gelen kayiplar nedeniyle
tanmsal iiretimde yilhk kayip 5 milyar dolar kadar olmustur (Ekiz, 2007:66). Bu arada sulu tanm
yapilan alanlarda da, suyun azalmasma bagh olarak iiriin kayiplan yasanabilecektir.
2. Arasnrma Bulgulan
2.1. Tiirkiye Arazi Varligi ve Sulama Durumu
Tiirkiye'nin yuzolcumunun yaklasik olarak 1/3' unu teskil eden 28 milyon hektarhk ekilebilir
arazilerin 25 milyon hektan teknik acidan sulanabilir ozelliktedir. Ancak, yapilan arazi etiitleri
neticesinde bugunku sartlarda ekonomik olarak sulanabilir arazi miktan 8,5 milyon hektar olarak
belirlenmistir. Halen sulanan alan miktan ise 4 .5 milyon hektardir. Ulkemizde sulanan alanlarda %85
oramnda yiizey sulama, % 12 oramnda yagmurlama vc %3 orarnnda damla sulama yontemi
370
kullarulmaktadir. Yiizey sulama yontemlerinin uygulandigi alamn yaklasik %60'mda sulama
verimliligi 90k dusuk olan salma sulama yontemi uygulanmaktadir (Bastug, 2007 :6).
Ulkemizin 98 milyar m),ii yer ustti ve 12 milyar m 3 'ii yer alti suyu olmak uzere toplam su
potansiyeli 110 milyar rrr' kadardir. Bu su potansiyelinin yaklasik %75'i tanmda, %15'i sanayide,
%lO'u da icme ve kullanma suyu olarak konutlarda kullamlmaktadir. Yurdumuzdaki sulama sulanmn
%53'ii barajlardan, % 19'u yeralti suyundan, % 18'i nehirlerden, % IO'u gol ve goletlerden
saglanmaktadir (Anonim, 2007c:27). 2030 yilmda tanmda su kullamm oranmm ozellikle basmch
sulama sistemlerine gecisle birlikte %65'e dusurulmesi ongorulmektedir (Bastug, 2007 :5).
Isletmelerde su iletim sistemleri agirhkh olarak klasik sistemler ve kanaletler ile
yapilmaktadir. Borulu su iletim sistemleri ise ancak % II civanndadir. Bu da ozellikle kurak iklim
bolgelerinde verilen suyun oncmli bir kismmm buharlasma yolu kaybma neden olmaktadir . Bu
olurnsuz durumu gidermek amaciyla basta Guneydogu Anadolu ve i9 Anadolu bolgeleri olmak iizere
kapah boru sistemleri uygulamasma gecilmistir (Anonim, 2007c:30).
2.2. Olasi iklim degisimi ve Tiirkiye
Olasi kuresel iklim degisimi sonucunda, ozellikle su kaynaklanmn zayiflamasi, orman
yangmlan, kuraklik ve 9011e~me ile bun lara bagh ekolojik bozulmalardan etkilenerek risk grubu
iilkeler arasma girecek olan Ulkemizin daha sicak ve daha kurak iklim kusagmm etkisinde kalacagi
tahmin edilmektedir. Ozellikle sicakhk arusmdan en fazla 9011e~me tehdidi altmda bulunan Giiney
Dogu ve i9 Anadolu gibi kurak ve yan kurak bolgelerle, yeterli suya sahip olmayan yan nemli Ege ve
Akdeniz Bolgeleri etkilenecektir (Ozturk, 2002 :47-65).
Nitekim IPCC Kiiresel Iklim Modelleri ile yapilan projeksiyonlara gore; 2030 yihnda
Tiirkiye'nin buyuk bir kisrrn oldukca kuru ve sicak bir iklimin etkisine girecegi, Tiirkiye 'de
sicakhklann kism 2 °C, yazm ise 2 °Cile 3 "C arasmda bir degerde artacagi, yagislann kism az bir artis
gosterirken yazm %5 ila % 15 kadar azalacagi, aynca yazm toprak neminin de %15 ila %25 arasmda
bir azalma gosterecegi bildirilmekte ve bu dcgisimler sonucu, Akdeniz Bolgesinde tanmsal iiretimde
buyuk kayiplar ortaya cikacagi ve tanm kusagmm kuzeye kayacagmm tahmin edildigi rapor edilmistir
(Kadioglu; 2007:325).
Yagislarda gorulen ani azalma 1970'li yillardan itibaren Dogu Akdeniz havzasmda ve
Tiirkiye'de etkili olmaya baslamisnr. Yagislardaki onemli azalma ve kurakhk olaylan, kis mevsiminde
daha belirgin olarak ortaya cikmaya baslarmstir. 1970'li ve 1990'h yillann basi arasmdaki kurak
kosullardan en fazla Ege, Akdeniz, Marmara ve Guneydogu Anadolu Bolgeleri etkilenrnis ve en
siddetli kurakhklar 1973, 1977, 1989 ve 1990 yillannda yasanrmstir (Anonim, 2004:4; Turkes,
2007 :21).
Diizensiz bir yagis rejimine sahip olan iilkemizde yagislardaki degiskenl ikler anlamh bir seyir
takip etmemektedir. Bu da iilkemizin siddeti degismekle birlikte 2007 yihnda oldugu gibi zaman
zaman kurakhk riskiyle karst karsiya kalabilecegini gostermektedir. Nitekim Ekim 2007-Haziran 2008
arasmdaki donemde Tiirkiye son 37 yilm en kurak besinci donemini yasarmstir. Yilhk yagl~
ortalamasi 642mm olan yurdumuz, bu sezonu 548rnm ile tamamlarmstir. Bu donemde dusen
yagislarda normale gore % 15'lik dii~ii~ yasanrmstir. Bu azahs Marmara Bolgesinde %9; Ege
Bolgesinde % 18; Akdeniz Bolgesinde % 19; i9 Anadolu Bolgesinde % 14; Dogu Anadolu Bolgesinde
%23 ve Guneydogu Anadolu Bolgesinde %49 oranmda olrnustur (Anonim, 2008c).
iklimlerdeki degisimlerden en fazla etkilenecek olan Tiirkiye'de, tanm sektoru bu degisimden
en fazla etkilenecek sektorlerin basmda gelmektedir. Ancak bu etkilenme denize kiyisi olan ve
olmayan bolgelerde farkh etkilerle kendini gosterecektir. Tiirkiye'de yapilan cahsrnalarda en goze
carpan ozellik yaz sicakhklannda yasanan artislan olup, sicakhk artislan cogunlukla bat! ve giiney bat!
bolgelerinde gerceklesmektedir. Son 50 yil icinde; kis mevsiminde Tiirkiye'nin bah illerine dusen
yagl~ miktan onemli olcude azahrken, sonbahar mevsiminde i9 Anadolu'nun kuzey bolgelerine dusen
yagl~ miktan artnustir. Yagislar, Tiirkiye'nin Ege ve Akdeniz kiyilan boyunca azalmakta ve
Karadeniz kiyisi boyunca artrnaktadir. Yaz aylarmda turn Tiirkiye'de yagl~ miktan acismdan 90k
/
biiyiik degisiklikler beklenmemektedir. Sonbahar mevsimin de ise toplam yagis miktannda az bir artis
beklenmektedir. Sonbahardaki yagism Firat-Dicle Havzasmda biraz daha artacagi tahmin
edilmektedir. Mann-Kendall trend testinin sonuclanna gore, 1951- 2004 yillan arasmdaki mevsimsel
yagl~ trendlerine bakildigmda, Guneydogu Anadolu Bolgesi icin onemli diizeyde artma yada azalma
olmadigi gorulmektedir. Aym durum sicakhk degerleri icin de gecerlidir (Kadioglu, 2007:287-342;
Anonim, 2007a:182). Ancak bu durum ileriki donemlerde kiiresel iklim degisikliginin, Diyarbakir icin
bir sorun teskil etmeyecegi yamlgisma sebep olmamahdir.
Kurakhk; uzun bir zaman icerisinde yagism belirgin sekilde normal degerlerin altma dusmesi
olarak tammlanan meteorolojik kurakhk; meteorolojik kurakhgm uzamasi durumunda yeralti sulan,
nehirler ve gollerin seviyesinde keskin bir dtisuse sebep olan hidrolojik kurakhk; toprakta bitkinin
ihtiyacmt karsilayacak miktarda su bulunmamasi olarak tammlanan tanmsal kurakhk olarak ii~ cesittir
(Anonim, 2007c:23). Kurakhk tammlamalan icerisinde en son asama olan ve ciddi anlamda felaketle
sonuclanabilecek olaylara sebep olan hidrolojik kurakhk, ozellikle i~ Anadolu Bolgesi'nde,
barajlardaki su seviyesinin sifir noktasma dusmesi, gollerin kurumasi ve taban suyunun tiikenmesi
seklinde kendini gostermistir, Diger bolgelere nazaran ozellikle i~ Anadolu ve Guneydogu Anadolu
gibi asm sicak ve kurak iklime sahip olan bolge ve yorelerde sulama cok daha onem arz etmektedir
Sulama sulanmizm onemli bir kisrmrun baraj ve gollerden saglandigr dusunulurse felaketin boyutlan
daha iyi anlasilacaktir.
Tiirkiye'de yapilan arastirmalarda, havzalardaki yiizey sulanrun neredeyse %20'sinin 2030
tarihinde kaybedilecegi tahmin edilmektedir. Bu oran 2050 ve 2100 yillannda gelindiginde sirasiyla
%35 ve %50'ye crkacaktir. Havzalardaki yiizey suyu potansiyelinde yasanan azalmalar tanm, konut ve
sanayi sektorlerindeki su tiiketicileri acismdan onemli su sikmtilarma sebep olacaktir. Buna ek olarak
bitkilerde yasanan buharlasma yoluyla su kayiplarmm artmasi (2030 ve 2100 yillan icin sirasiyla %10
ve %54) sulama suyu ihtiyacim ciddi boyutlarda artiracaktir. Su sikmtisi sorunlanna ek olarak, arazi
kullarurrn ve havzalardaki arazi ortusu de iklim degisikliginden onemli olcude etkilenecektir. Tiirkiye
genelinde birim alandan elde edilen verim diizeylerinde %2-13 orarunda dusus beklenmekte olup,
verimlilikteki bu dii~ii~, iiretim miktannda dususe ve dolayisiyla tiiketiciye fiyat artist olarak
yansiyacagi tahmin edilmektedir (Anonim, 2007a:275).
Kurakhktan dolayi verimlerde azahs ozellikle yan kurak ve kurak bolgelerde son yillarda
onemli sorunlara sebep olmustur, Ozellikle i~ Anadolu Bolgesi'nde 2000 yilmda verimde %30-40
oramnda verim kaybi yasanrms; 2001 yihnda ise bu kayip bazi alanlarda %70-80'lere kadar crkrmstir
(Ekiz, 2007 :65). Toprakta suyun yetersiz bulunmasmdan dolayi nadasa birakilan arazilerde ozellikle
riizgiir erozyonu ciddi boyutta felakete sebep olacaktir.
Konya Ovasi 'nda 25 dekar bir pancar tarlasinda uygulanan cesitli sulama yontemleri ile verim
degerleri karsilastmlrmstrr. Bu denemede salma sulama ile yapilan tanmsal faaliyette, 39 ton su
kullamhrken, enerji harcamasi 2.500 YTL ve verim 7 ton/da olrnustur. Aym alanda yagmurlama
sistemi ile sulama yapildigmda kullamlan su miktan 28 tona ve enerji harcamasi 2.000 YTL'ye
duserken verim 9 ton/da'a yuksclmistir. Damla sulama sistemi uygulandigmda ise harcanan su rniktan
18 tona ve enerji harcamasi 1.300 YTL ye duserken verim 11 ton/da 'a yukselmistir. Yani damla
sulama ile salma sulama arasmda harcanan su ve enerji kullammmda %50 azahs; verimde ise %50
artis meydana gelmistir (Oguz, 2007) .
2.3. Olasi iklim degisiminin GAP Bolgesine etkisi
Kiiresel iklim degisimi ile birlikte alt tropiklerdeki yiiksek basmc kusaginm kuzeye dogru,
Tiirkiye iizerine kaymasi ile Tiirkiye 'nin guney kismmm giderek ismmasi ve oldukca sicak-kurak bir
iklimin etkisine girmesi beklenmektedir. Bunun sonucunda Guneydogu Anadolu Bolgesini kapsayan
25-35 derece enlemlerinde yagislann azalacagi tahmin edilmektedir (Kadioglu, 2007 :323).
Ulkemizin bugune kadar gerceklestirdigi en buyuk bolge planlama projesi olan GAP; Firat ve
Dic1e nehirleri iizerinde yapmu ongorulen 13 projeden (21 baraj ve 17 Hidroelektrik santrah) meydana
gelmektedir. Bu 13 projeden 7 adedi Firat Havzasmda; 6 adedi de Dic1e havzasmda yer almaktadir,
372
..
GAP Bolgesinde toplam tanm alam 3.2 milyon hektar olup, bunun 1.7 milyon hektan sulamaya
acilacaktir. Ancak kiircsel ismma ile birlikte bu hesaplann tekrar gozden gecirilmesi gerekmektedir.
Cunku Dicle ve Firat nehirlerinin tasrdig: su miktanndaki dususler bunlar ile beslenen barajlardaki
doluluk oramm da dustirecektir. Akarsular ile beslenmesi zayif kalan barajlarda asm sicaklar ile
birlikte yiizeyden buharlasma artacagi icin ileriki donemlerde barajlardaki doluluk seviyelerinde
onemli dususler yasanabilecektir. Barajlardaki bu dii~ii~ dogrudan sulamayi etkileyeceginden tanm
alanlarmm sulanmasmda sikmtilara sebep olabilecektir. Kadioglu (2007:325), yapay biiyiik su
kiitlcleri nedeniyle GAP Bolgesindeki kar yagislannda ve kar crglannda artislar gorulebilccegini, GAP
bolgesindeki yapay gollerin kryilan daha nemli, kislan daha ihk, yazlan daha serin bir iklime sahip
olacagiru ve artan nem miktanmn bolgedeki don ve sis olaylanyla birlikte gol civanndaki riizgarlann
siddetlerinde artislara ncden olabilecegini bildirmistir,
GAP bolgesinden birkac istasyona ait sicakhk ve yagl~ zaman serilerinin analizinden, son
altmrs yildir ozellikle ilkbahar aylannda gece sicakhklanrnn arttigi gozlemlenirken, gunduz
sicakhklannda onemli bir degisim olmadrgi tespit edilmistir. Yagislarda ise, onemsiz de olsa ozellikle
kis aylannda bir azahs egiliminin bulundugu gorulmustttr (Kadioglu, 2007:329).
Kiirescl olcekte atmosferin giderek ismmasi ile alt tropiklerdeki yiiksek basmc kusagmm
kuzcye dogru kayrnasi sonucu GAP ile birlikte turn Guneydogu Anadolu'yu cok kuru ve steak bir
iklimin etkilemesi muhtemeldir. Bu tiir bir iklim dcgisiminde GAP, planlanan bircok teknik ve sosyal
islevini yerine getirerneyecegi gibi, GAP'tan smir disma verilmesi uluslararasi anlasmalarla tespit
edilecek su miktannm da saglanamamasi tehlikesi ortaya cikabilecektir (Kadioglu, 2007:326).
2.4. Olasi iklim degisimi ve Diyarbakir
Diyarbakir ve cevresi kis mevsiminde Orta Akdeniz'den gel en cephelerin etkisi altmda
kaldigmdan en fazla yagisi bu mevsimde ahr. Yaz mevsiminde ise genellikle Basra alcak basmc
merkezine yerlesmis olan kuru ve sicak tropikal hava kiitlesinin etkisi altmda kahr (Atalay, 2008:399).
Diyarbakir'da yilhk yagism %3Tsi ilkbahar; %1,Tsi yaz, %17,9'u sonbahar ve %43,4'ii kis aylannda
duser (Giirgen, 2002 :96) .
Diyarbakir'm uzun yillar ortalama sicakhgi 15 .SoC oldugu, en yuksek ortalama
sicakligi 3 1,1 °C, en dusuk ortalama sicakhgi I.SoC dir. Diyarbakir'm uzun yillar ortalamasi
nispi nemi ise Arahk ve Ocak aylannda en yuksek (%76), Temmuz ve Agustos aylannda en
d~lik (%26) seviyededir (Anonim, 2006). Nispi nemin cok dusuk olmasi buharlasmayi artirmakta
olup, Diyarbakir'da yilhk toplam buharlasma miktan 1775 mm, yaz aylanndaki buharlasma miktan
ise 1036 mm 'dir (%58) (Giirgen, 2002:69).
Diyarbakir'da 57 yillik zaman serisinin yagl~ ortalamasi 493,3mm olarak belirlenmis olup,
1958-62; 1970-78 ve 1995-2002 arasmdaki bircok yilda uzun yillar ortalarnasirun altmda yagl~
olmustur. Sozkonusu siirenin 29 yihnda meydana gelen yagislar uzun yillar ortalamasmm altmda, 28
yilda ise ortalamanm iizerinde olmustur (Grafik 1) (Anonim, 2008a:5). Bu bulgulara gore 1970'li
yillardan soma Anadolu' da iklim degisimi oldugunu bildiren goruse Diyarbakir iii uymarnaktadir.
2007 yilmda Diyarbakir'm toplam yagl~ miktan 397 mm olup, uzun yillar ortalamasmdan 91
mm dusuktur, Bu nedenle 2007 yihnda meteorolojik kurakhktan soz edilebilir. Ancak Arahk 2006 ve
Ocak 200Tde yagan kar dusttk sicaklik (-23.4 °C'ye kadar dusen) nedeniyle 45-50 gun yerde
kalrmsttr. Bilahare eriyen bu kar tanmsal iiriinlcrin uzun donem su ihtiyacmi karsilarmstir. Bundan
dolayi 2006-2007 tanm yih (Ekim 2006-Eyliil 2007) kurakhk haritasmda Norrnallestirilmis Yagis
lndeksi'ne gore Diyarbakir hafif nemli olarak gosterilmistir (Anonim, 2006:Ek 1). Bu nedenlc uzun
yillar meteorolojik verilerine gore kurak bir iklime sah ip olan Diyarbakir'da iklim degisirni degil, bazi
donemlerde ortaya cikan tanmsal kurakhk soz konusudur. Bu arada ekstrem yillardan biri olan 2008
yih Ocak-Haziran donerninde dusen toplam yagl~ miktan 139.2 mm olup, ayrn donemin uzun yillar
ortalamasmdan (328 mm) dusuk olrnustur, Bu durumda 2008 yihnda meteorolojik kurakligm yamsira
tanmsal kurakhkta sozkonusu olup, yagl~ yetersizliginin yamsira aym donemin ortalama sicakhk
degerlerinin uzun yillar ortalamasmdan yuksek, nispi nem degerlerinin dusuk oldugu belirlenmistir,
2008 yilmda Diyarbakir iii tanmsal tlretiminde bitkiye gore degismekle beraber onemli
miktarda tlrtin kaybi meydana gelrnistir. Ancak bu limn kaybi daha ziyade Merkez ilce, Bismil,
Ergani, Egil, Silvan ve Cinar gibi ova bolgesi ilcelerinde meydana gelirken (%40-80 arasmda),
Guneydogu Toros Daglanrnn eteklerinde bulunduklan icin yagl~ miktan ve dagihrm daha uygun olan
Kocakoy, Lice, Kulp, Hani ve Hazro gibi ilcelerde daha dusuk olrnustur (%15-35 arasmda) (Anonim,
2008d:8). Bu arada Diyarbakir iii tanm topraklanrnn %66'sl farkh derecede egimli olup, yagmur
suyunun toprakta tutulmasim onleyen bir faktor olarak bitkisel uretimi olumsuz etkilemektedir. Biitiin
bunlara ragmen Diyarbakir'da 2008 yilindaki gibi bir tanmsal kurakliga resmi kayitlarda
rastlanmamistrr. Bazi yillarda bitkilerin vegetatif veya generatif donemlerinde beklenenin altmda
gerceklesen dusuk yagislar veya yuksek sicaklar nedeniyle verimde dusmelerin yasandigi rapor
edilmistir (Anonim, 2008a:5-9).
Crank 1. 1950-2006 zaman serisinde Diyarbaklr'da ytllar ilibariyle
d(j ~cn yagl~m
uzun ytllar orlalamasma gore durumu
OIVARBAKIR'In UZUN VILLARVAGI~ OEGI~IMI
2 Islasyon, 493 .3 Ortalama, Period: 1950 -2006
-­237,2··---····-­--·­--- ­
300 .,- ­ - - -
-241i '
.."
-.--- -- ~ -
_..
250 ;
17~,2
200 j
150
I
169,8
68,9
24,7
105,2
loof,l
50 p: _5'0o.rr...l,U,=r-Aon-n-rmU
' E
1.5.
: !!!'
0
-50 ,
-32,4
-100 ·1
i lW-1 50 1
!
>- -zoo]
-250 ~
-204,5
-221,8
-233,1
-300 i
~3 50
_
!
~~
I
~-N~~~~ ~~ m~-
N~~ ~~~~mO-Nnq~~~~m ~-
N n~~~~~mo-NM~~~~
~~~-NM~~8
~~~~ ~ ~~~~~~~~~e~~~~~~~~;~;~~~e~~!~~;;~ ~~~ffi;~~;~~~~~~~~~~~
Ylliar
Kaynak: Diyarb akir Valiligi , Tarim
iJ Mudu rlugu,
2008
2
15.551 km ytlzolcumtlne sahip Diyarbakir'da guncel arazi kullarnmlanna bakilacak olunursa
684 .289 ha olan tanm alanmm; 614.711 hektan kuru tanmda, 69.578 hektan ise sulu tanmda
kullamlmaktadir (Cizelge 1) (Anonim, 2008a: I0-12). Ekonomik aktiviteler icerisinde %22 ' lik pay ile
ilk sirada yer alan tanmsal uretimde; isletmelerin %50'sinde yalmz bitkisel uretim, %45' inde bitkisel
+ hayvansal uretim, %5'inde ise sadece hayvansal tiretim faaliyeti yapilmaktadir (Anonim, 2008d :4).
C;izelge I. Diyarbakir ili arazi dagihrru
ciNSI
Tanm Alarn
a. Kuru tarim alarn
b. Sulu tanm alam
<;ay,r-Mcra
Orman
Tanma Elverissiz Alan
Kaynak: Diyarbakir Tarim
Miktan (ha)
684 .289
614 .71 1
69 .578
230,092
335 .094
301.717
Oran (%)
44
90
10
15
22
19
iI Miidiirliigii Brifing Dosyasi
GAP'm ilerlemesine bagh olarak sulanan alanlar artmaktadir. Diyarbakirda nst tarafmdan
baraj ve goletlerdeki sular vasitasiyla top lam 16.639 (%26) ha'hk alan sulanabilirken, ureticiler kendi
imk anlan ile Dicle Nehri'nden ya da derin kuyulardan cektikleri suyla 101.518 (%74) ha alan
sulamaktadirlar (Cizelge 2) (Anonim, 2008a:12). Ancak kilresel isinrna sonucu yagislanna azalmasi
ile birlikte derin kuyudan ahnan su, taban suyu seviyesini dusureceginden, Konya Ovasi 'nda yasandrg:
gibi yer alti sulanmizi kaybetme riski ile karst karsiya kalmmasi muhtemeldir.
374
...
<;izelge 2. Toplam tarim alantrun sulama durumu
Sulama durumu
Toplam sulama alam
Halk sulamasi
ost (isletmede olan biiyiik ve kii£iik su isletmeler)
Kay hizmetleri sulamalan
Kooperatif sularnalan
Kaynak: Tarnn
iI Miidiirliigii
Alan ( hektar )
Oran (%)
69 .578
36.907
23.579
8.911
190
100
53
34
13
0.3
Brifing Dosyasi, 200 8
Diyarbakir' m tanmsal iiretiminde bugday (323.270 ha), arpa (150.470 ha), mercimek
(87.927 ha) , pamuk (58.420 ha), scbze (18.149 ha) ve celtik (1471 ha) ilk siralarda gelmekte olup,
iklim degisikliklerinden etkilenecek en onemli sektor tanm sektoru olacagmdan tanmsal iiriinlerin
uretiminin onemli diizeyde azalacagirn soyleyebiliriz. Nitckim Kadioglu (2007:323), alt tropiklerdeki
yuksek basmcm iilkemizde etkili olmasi ile birlikte oncelikle ve en fazla etkilenecek yerlerin basmda
bolgemiz ve ilimizin gelecegini bildirmistir, Ozellikle sulu tanmm yapildigi alanlarda bitkilerin su
ihtiyacmi karsilayacak diizeyde suyun bulunamamasi halinde verim ve kalitede onemli duzeyde
dususler olacagi 2008 yih verilerindc gorulmektedir (Cizelge 3) (Anonim, 2008d). Yagism son yillann
en dusuk seviyesine ulastig: 2008 yilmda Diyarbakir'da tanmsal iiretimlerin hemen hemen tamarm
zarar gormus olup, bazi ilcelerde basta bugday, arpa, mercimek ve nohut olmak iizcrc bircok iiriinde
hasat bile yapilamarmstir.
<;izelge 3. Haziran 2008 itibari ile ekilis ve hasar
Toplam ekilis alant (da)
Tanmsal Qriin
Bugday
3.459.182
Arpa
420 .054
Mercimek
382. 181
Nohut
15.686
Yem bitkisi
42 .215
Kaynak: Diyarbakir Ta n m
raporu
Sulu Alan (da)
106.725
8.000
5.000
Kuru Alan (da)
3.352.457
412 .054
377.181
15.686
42 .215
Ortalama zarar (%)
71
63
56
55
62
11 Miidiirliigii . 200 8
Kurakhgm bir diger olumsuz etkisi de tuzluluk olacaktir. Kiiresel ismmadan dolayi su istekleri
artan bitkilere verilen su ile topraga tuz ilavesi yapilmakta ve bu arada topragm derinliklerinde
bulunan tuzlarda kapillar yiikselme ile toprak yuzeyine cikarak birikmektedir. Toprakta biriken tuzlar
bitkide fizyolojik kurakhga sebep olur vc bitki strese girerek verimde onemli dususler mcydana gelir.
Diyarbakir'da kurakhk nedeniyle bitki deseninde de oncmli degisimler meydana gelecektir.
Urun desenine bakildrgi zaman ozell iklc pamuk, misir, bugday, mercimek on plana cikrnaktadir.
Pamuk ve rmsir suyu cok seven bitkiler olup, sulamamn yetersiz olmasi halinde bu iki urunun verim
ve kalitesinde onemli azahslar meydana gclecektir. Diyarbakir'da tanrm yapilan endiistri bitkileri
icerisinde iiretim payi %97 olan pamugun iiretiminden kurak sartlardan dolayt vazgecilmesi ciftci ve
sanayiciler acismdan oldukca biiyiik sikmtilara sebep olacaktir. Ayru durum misir ve celtik icinde soz
konusu olup, her iki bitkinin iiretimi de kurakliktan cok fazla etkilenecektir.
Iklim degisimi ve kurakliga karst en iyi onlemlerden birisi damlama sulama sistemi olup,
tanmsal kurakligin ctkisini onlemek icin damlama sulama sisteminin kullamlmasi ve
yaygmlastmlmasi gerekir. Nitekim Israil, ABD ve ispanya damlama sulama yontemiyle, su
kullarnmmda %30-70 arasmda tasarruf saglarken verimlilikte %20-90 oramnda artis saglarruslardir
(Basrug, 2007 :6) . Hatah kullammlar sonucu topragm coraklasmasma en buyuk etken olan giibre
kullarummda ise daha dikkatli olunup gubrelemenin fertigation (Sulama ile birlikte giibreleme)
yonterni ile uygulanmasi bitkilerin verim ve kalitesinde artism yarusira toprakta meydana gelebilecek
fiziksel ve kimyasal bozulmalan da minimum diizeyde tutacaktIr.
Ozellikle su sikmusi ceken veya asm sicaklardan dolayi buh arlasmanm (evapotranspirasyon)
fazla oldugu ya da olacagi yorelerde suyun damlama sulama sistemi ile uygulanmasi hem su israfim
azaltacak, hem de asm sulama sonucu Sanliurfa topraklannda yasanan tuzluluk sorunu gibi olumsuz
etkileri onleyecektir. Bunun icin Tanm ve Koyisleri Bakanhgr'nm Hazine Mustesarlrgi ve Ziraat
Bankasi ile ortaklasa yaptiklan calismada, kirsal kalkmrna projelerine dahil edilen damlama sulama
sisteminin %50' si devlet tarafmdan karsilanmak suretiyle 5 yilhk kredilendirrne yapilmaktadrr
(Anonim, 2008d).
Diyarbakirda damlama sulama sisteminin kullamrrurn yaygmlastirmak amaciyla 2008 yilt
icerisinde toplam 328 adet proje desteklenmistir, Desteklenen bu projelerin 262 adedi (%80) basmch
sulama sistemleri ile ilgili olup, bu projeler tamamlandigmda 19.406 da alan basmch sulama sistemleri
(yagmurlama ve damla sulama yontemleri) ile sulanacaktir, Desteklenen bu projelerin 12 adedi sulama
birliklerine; 250 adedi citcilere yoneliktir, Toplam 13 milyon YTL olan proje odeneginin 9 milyon
YTL'si ciftcilerc; 4 milyon YTL'si sulama birliklerine aittir (Anonim 2008d: 11).
Sudan daha fazla yararlanabilmenin diger bir yolu da 1 damla suyun 2 kez kullamrmdir,
Drenaj kanallanna, dere yataklanna, nehirlere verilen atik ve drenaj sulannm antilarak yeniden
kullammi saglanabilir. Tanm alanlannm su ihtiyacmm %30'unu bu sekilde karsilayan israil, bu oram
%80'lere cikarma cahsmalarmi surdurmektedir (Bastug, 2007:7). Ancak bu konuda GAP bolgesindc
ya da Yurdumuzda yapilrrus herhangi bir cahsma bulunmamaktadir.
3. Sonue vc onerller
GAP'm tamammm devreye girrnesiyle birlikte ilimizde sulanan alanm %80'lere ulasacagi ve
bu arazilerde yogun tanmm yapilacagi ongortilmektedir. Bu nedenle GAP Bolgesi ile ilgili toprak etut
raporlan tekrar gozdcn gecirilerek revize edilmelidir.
Yapilmasi gereken en onemli islerin basmda guncel arazi kullammlanrun belirlenmesi ve arazi
planlannm yapilmasidir, Arazi toplulasnrmasi konulannda yapilacak detayh toprak etutlerinin ve arazi
kullanimlannm belirlenmesinde ozellikle uzaktan algi lama biliminden yararlamlmahdir. Ozellikle
gelecege yonelik tanm politikalannm olusturulrnasmda hazirlanan bu haritalar cok iyi birer veri
olacaktir. GAP Bolgesine ve Diyarbakir'a uygun arazi kullamm planlan olusturulduktan soma bolgeye
uygun altematifbitki desenleri belirlenerek tlreticilere onerilmelidir.
Olasi iklim degisimi ve tanmsal kurakhgin bolgemizi ve ilimizi de etkileyecegini dikkate
aldigirmzda tanmla ilgili kurum ve kuruluslann yapacagi cahsmalar daha da onem kazanacakur, Bu
anlamda Ar-Ge cahsmalan icin gerekli kaynak ve destekler saglanmah, tanmla ilgili kurum ve
kuruluslar koordineli bir sekilde cahsmali, yem bitkisi uretim alanlannda yetistirilecek cesitler
gelistirilmeli, altematif bitki olarak daha az su kullanan bitkiler yetistirilmeli, kurakhga ve tuzluluga
dayamkh yeni cesitler islah edilmelidir. Bu arada ozellikle altematif tanm urilnlerinde pazar
arastirmasi cok iyi yapilmah ve gerektiginde kimi urunlere devlet destegi verilmelidir.
Tanmda ileri gitmis iilkelerde tarim araz ilerinin yansma yakm: yem bitkilerine aynlrms
durumda iken iilkemizde bu oran % 1-2 seviyesindedir. Ilimizde cayir-mera alanlan kalite ve miktar
olarak azalmasma ragmen yem bitkileri ekilis alanlan ihtiyac duyulan miktarda genislememistir,
Suyun yetersiz oldugu durumlarda aCI bakla ve liipen gibi kokleri derine giden yem bitkileri (yilhk
yagism 250 mm'ye kadar dU~rugu alanlarda) ile her ortama adaptasyon yetenegi iyi olan, yazhk-kishk
cesitleri bulunan, onemli bir yag ve biyodizel bitkisi olan kolzanm kishk cesitleri ile kokleri 2.5-3 .0 m
derinlere kadar gidebilen, kurak kosullara dayamkh biyodizel bitkisi aspirde bugday ile ekim nobetine
sokularak kurak alanlarda altematifbitki olarak ciftcilere sunulrnahdir (Ozturk, 2002).
Su ve tanm yonetimini elimizdeki potansiyele gore kurgulamaliyiz. Bir damla suyun iki kere
kullarulmasi gerekirken, biz halen varolan suyumuzu patlak borulann kullamrm nedeniyle
kaybetmekteyiz. Basmch sulama sistemlerinden ozellikle damlama sulama sistemi uygun kredilerle
bolgede yaygmlastmlmalrdir. Bunun yam sira ureticilerimizin derin kuyulardan su almalannm onune
gecilmeli, sulama suyu nst tarafmdan kapah born sistemleri ile ureticiye ulastmlarak su kaybi en aza
indirilmelidir. Diyarbakir'da yaz mevsiminde guneslenme suresinin uzun olmasi ve sicakhklann
genellikle 40°C'nin iizerine crkmasi evapotranspirasyonu artirdigi icin tanmsal uretimde su aylgl
ortaya cikar. Su acigun kapatmak amaciyla sulama yaparken bitkinin ihtiyac duydugu donmemde ve
376
miktarda su vennemiz gerekir. Asin su kullarurru topragm coraklasmasma neden oldugundan tireticiler
sulama konusunda aydrnlatilmah ve damlama sulama yonteminin kullarulmasi tesvik edilmelidir.
Bunlar dismda illke capmda Tanmsal Sigorta Sistemleri gelistirilrneli ve uretici bu konuda
tesvik edilmel idir. Ciftcilerin dolu, don, sel, siddetli yagislar vb . doga olaylanndan kaynaklanacak
zaran bu yolla karsilanmahdir. Yine bir doga olayi olan tanmsal kurakhktan zarar goren ciftcilerin
zaran da Tanmsal Sigorta Sistemi ve Devlet desteklemeleri ile karsilanmahdir.
Tanmsal Kurakligm baskisi altmda, tanmsal uretimin dusmesi gelecekteki nufus artislanyla
beraber gida ihtiyacim artiracagmdan tanmsal kurakhkla mucadele daha da onern kazanacaktir.
Tanmsal kurakhkta, kuru tanm alanlannda yagism toprakta daha fazla tutulmasi ana hedef
oldugundan , toprak islerne teknikleri onem arz etmektedir. Ekimin kontur (duzec egrilerine paralel)
yapilmasi ile yakit tasarrufunun yamnda ortalama 20 kg/da daha fazla iiriln almabilir, ulke
topraklannda yilda 76 milyar m 3 su de po edilebilir. Sozkonusu su miktannm ilimizdeki toplam su
potansiyelinin yaklasik 10 katma esdeger oldugu dusunulurse, toprak islemenin kuraklikla mucadelede
onemi daha iyi anlasilrms olacaktir (Soykan, 1967:34-38).
Referanslar
Anonim, (2004) lklim Degi:jikligin in Etkilerinin Arasurtlmast Caltsma Grubu Raporu. Ekim-2004, Ankara
(hltp://www.iklim.eevrcomJa n.gov.tr/rapo rlar/grup.htm).
Anonim, (2006 ) Devlct Meteoroloj i lsleri Diyarbakir Bolge MtidtirltigU, Diyarbakir (http: //www.meteoroloji.gov.tr).
Anonim, (2007 a) Cevre ve Orman Bakanltgt , 200 7. lklim Degi~'ikligi I. Ulusal Bildirimi.
Anonim, (2007b) lklim Degisikligi ve Kuresel Ismma. Su Dunyasi, Mart -2007. Devlet Su lsleri Vak ft Yayinl an, SaYl:44.
Anonim, (2007e) Tartmsal Kurakhk ve Bilincli Sulama. Su Dunyasi, Haziran-2007 . ost Vakfi Yaymlan, Sayi : 47
Anonim, (2008a) Diyar bakir Tartmsal Kurakltk Ey/em Plant Taslagt. Diyarbakir Valil igi, Tanm MtidtirlUgil. Diyarbaku.
Anonim, (2008b) Ycni AktUel dergisi. Marl 200 8. Sayi :141.
Anonim, (2008e) Kurakltk Biiyiiyor Acil Onlem Sort, 07.07.20011 tarihli Sab ah Gazetesi.
Anonim, (2008d) Tanm ve Koyisleri Bakanhgr, Diyarbakir Tanm Miidiirliig ii Brifing Dosyasi.
Atalay, (2008) TUrkiyc Bolgescl Cografyasi. lnkrl ap Kitabev i. istanbul.
Basiug, R. (2007) Kiiresel lklim Degisiminin Ulkemiz Tartmt ve Tanmda Su Kullantm Ozerinde Olusturacagt Etkiler.
Tanmm Ses i. Sayr : 15, Eyliil-2007.
Cetin, o., Eylen , M. ve Uzen, N. (2008) lklim degi~'ikligine karst GAP Bolgesinde Elkin Su/anma Strat ejileri. TMMOB iklim
Degisimi Sempozyumu Bildiriler Kitabr. Mart-2008, Ankara.
Ekiz, H. (2007) Kurakltga Dayamklt Bitki Cesit Islahi . Kurakhk ve Tiirkiye Tanrm. Tema Vakfi. Yaym No: 52 ; istanbul.
Giirgen, G. (2002) Guncydogu Anadolu Bolgesi'nin lkl irni. D.O. Ziya Gokalp Egt , Fak. Yay No : 12 . Diyarbakrr.
Kadioglu, M. (2007) Kiiresel lklim Degisimi ve Tiirkiy e. Bildiginiz Havalartn Sonu. Glincel Yaymcihk : II 0 , istanbul.
Oguz, S. (2007) Damla Damla Bereket. 08.09.2007 tarihli MiJliyet gazelesi.
Ozturk, K. (200 2) Kiirese/ iklim Degi:jik/igi ve Tiirkiye ye Olast Etkileri. G. O. Gazi Egitim Fakiiltesi Dergisi. Cilt 22, Sayi I
47-65 .
Soykan, i. (1967) Hidroloji ve TOPRAKSU Calismalanndaki Yeri ve Onem i. TO I' RAKS U Tekn ik Derg isi, Sayi 26 Sayfa 34­
38 , Ankara.
Tunecr , V. (2007) SII Kaynaklartmtzt Salmak Yerine Elkin Bir SII Yonetimi ve Su Bilinc i Olusturulmaltdir. Tanrrnn Sesi.
Sayi : 15, Eyliil-2007 .
Turkes, M. (2007) lklim Degisikligi. Kurakltk, C;ulle~"III e Siirecleri ve Tartma Etkileri. Kurakltk ve Tiirkiye Tanmt. Tem a
Vakf Yaymlan. Yaym No:52 . istanbul.
n
n
377