17_Nazim_Hikmet_

Nazim Hikmet
Rubailer
Rubajaty
Nazim Hikmet
Rubailer
Rubajaty
Çeviri
Przekład
Shahla Kazimova
Janusz Krzyżowski
Önsöz
Przedmowa
Öztürk Emiroğlu
Instytut Ibn Chalduna - Ibn Khaldun Institute
Redaksiyon
Redakcja
Shahla Kazimova
5
Nazim Hikmet
Şarkiyat istişaresi
Konsultacja orientalistyczna
Bogusław R. Zagórski
Dizgi
Sklad komputerowy
Marek Jarosik
Musahhih
Korekta
Małgorzata Kacperek
Kapak tasarım
Projekt okładki
Marek Jarosik, Gypsy Girl mosaic, Zeugma, from ECP Olam Archive
Warszawa 2014
No copy right
Instytut Ibn Chalduna
Ibn Khaldun Institute
ul. Teofila Lenartowicza 6
05-820 Piastów
[email protected]
ISBN 978-83-86105-02-1
Bu kitap yazarlar, editör kurulu ve yayımevi tarafından
Türk-Polonya İlişkilerinin 600. Yıl Dönümüne ithaf edilmiştir.
Autorzy, zespół redakcyjny i wydawca poświęcają niniejszą pracę jubileuszowi 600-lecia nawiązania stosunków
dyplomatycznych między Turcją a Polską.
Verdiği destek ve bulunduğu katkılar dolayı İbn-Haldun Enstitütü Müdürü Bogusław R. Zagórski'ye ve Enstitütün
Yayınevine teşekkür ederiz.
Panu Bogusławowi R. Zagórskiemu, dyrektorowi Instytutu ibn Chalduna dziękujemy za konsultacje książki i życzliwej jej przyjęcie przez Wydawnictwo.
Shahla Kazimova
Janusz Krzyżowski
Nazim Hikmet
Türk edebiyatında rubai
A. Biçim Yönünden Rubai
Rubainin sözlük anlamı; „dörtlük, dörtlü” demek
olup Arapça kökenli bir kelimedir. Fars edebiyatında ortaya çıkan Rubai için „çar-mısra” veya „du-beyit” de
denir. İlk iki mısrası fikrin hazırlayıcısı olup asıl söylenmek istenen düşünce 3. veya 4. mısrada dile getirilir.
Genelde birinci, ikinci, dördüncü mısraları kafiyeli,
üçüncü mısrası ise serbesttir. Kafiye düzeni aaxa şeklindedir. İki beyit halinde kıta biçiminde yazılmış rubailer
de vardır. Her mısrası birbiriyle kafiyeli aaaa şekline
yazılmış olanlara "rubai-i musarra" veya “terane” adı verilir. Nadiren xaxa şeklinde kafiyelenen rubailer de
yazılmıştır.
Rubaiyi, diğer nazım şekillerinden ayıran temel farklardan biri aruz ölçüsünün Hezec bahrinin iki farklı
kalıbıyla yazılmasıdır. Mef 'ûlü ile başlayan 12 kalıba
"ahreb", mef 'ûlün ile başlayan diğer 12 kalıba da "ahrem"
denir. Ahreb kalıplarının sonu "fâ", ahrem kalıplarının
sonu ise "fe’ul" şeklinde biter. Türk edebiyatında genelde
“mef ’ulü” ile başlayan ahreb kalıpları kullanılmıştır. Rubailer, dört mısradan ibaret oldukları için genellikle
6
Nazim Hikmet
Rubajaty w literaturze tureckiej
A Rubajaty ze względu na budowę
Słowo rubajat (tr. rubai) pochodzi z języka arabskiego i jego
dosłowne znaczenie to poczwórny, zawierający cztery elementy,
czterowiersz. Rubajat pojawił się w literaturze perskiej i bywał
również nazywany çar-mısra lub du-beyit. Jego pierwsze dwa
wersy to wstęp do głównego tematu, który pojawia się w 3 lub
4 wersie. Zazwyczaj wers pierwszy, drugi oraz czwarty rymują
się, a wers trzeci jest wolny. Rymy są regularne i powtarzają się
według wzorca aaxa. Spotyka się również rubajaty składające
się z dwóch dwuwierszy, które tworzą czterowiersz. Rubajaty,
w których rymuje się każdy wers według wzorca aara nazywane
bywają ruba-i musarra lub terane. Bardzo rzadko pisano rubajaty, w których rym powtarzał się według wzorca xaxa.
Rubajat od innych systemów wersyfikacji różni się przede
wszystkim tym, że jest zapisany przy użyciu dwóch różnych rodzajów metrum (tr. aruz) hezec bahri. Ahreb to nazwa 12 metrów,
które rozpoczynają się od mef’ulü, ahrem natomiast to 12 innych
rozpoczynających się od mef’ulün. Metra ahreb kończą się formą
fa, natomiast metra ahrem kończą się formą fe’ul. W literaturze
tureckiej używano zazwyczaj metrum ahreb, który rozpoczyna
się od mef’ulü. Rubajaty, jako wiersze składające się tylko z 4
7
Nazim Hikmet
mahlassız (takma ad) şiirlerdir. Ancak Azmizade Haleti
ve Erzurumlu İbrahim Hakkı gibi birkaç şair mahlaslı rubailer yazmıştır. Rubailer, genellikle divanların veya şiir
kitaplarının sonunda “rubaiyyat” başlığı kısmında yer
alır. Başlığı Rubai veya Rubailer olan müstakil şiir
kitapları yayımlamış şairler de vardır.
B. Konu Yönünden Rubai
Rubailerde konu bakımından anlam bütünlüğü vardır.
Şairler, duygularını dört mısrada yoğun ve özlü bir şekilde
dile getirir. Esas olan, ince bir düşünce ile dini, tasavvufi,
felsefi, toplumsal bir gerçeği hikmetli, nükteli ve hicivli
tarzda söylemektir. Gerçekleri aklın ve duygunun gücüyle
ifade etmektir. Kısa, derin ve veciz bir şekilde söylenen
düşündürücü şiirler rubai olur. Rubai yazmak yüksek bir
dikkat ister. Düşünceyi çarpıcı bir şekilde ifade etmeyi,
bir dörtlüğe pek çok anlamı sığdırmayı gerektirir. Rubailer descriptif (tasviri) bir şiir değildir (Çelebi, 2011, s.22).
Sade ve sadeliğin içinde heyecan verici etkili şiirlerdir.
8
Nazim Hikmet
wersów, nie wymagały od poety użycia pseudonimu. Jednak kilku
poetów, między innymi Amizade Haleti i Ibrahim Hakkı z Erzurumu, pisząc rubajaty używało pseudonimów. Rubajaty zazwyczaj umieszczano na końcu dywanów lub tomików poezji pod
nagłówkiem rubaiyyat. Spotyka się również samodzielne książki
pod tytułem Rubajat lub Rubajaty, na które składają się tylko
wiersze tego właśnie gatunku.
B Rubajat pod względem tematyki
W rubajatach podejmowano każdy temat. Poeci w zaledwie
czterech wersach wyrażali swe uczucia w sposób zwięzły i oryginalny. W takich rodzajach rubajatu jak hikmetli, nükteli oraz hicivli
poruszano tematy religijne, mistyczne, filozoficzne i społeczne.
Opinie wyrażano w sposób erudycyjny i silnie nacechowany uczuciowo. Rubajaty to wiersze krótkie, ale jednocześnie zwięzłe i głębokie, skłaniające czytelnika do przemyśleń. Stworzenie rubajatu
wymaga ogromnego skupienia. Należy wyrazić swoje myśli w sposób, który przyciągnie uwagę czytelnika, ale równocześnie zawrzeć
w czterech wersach wiele znaczeń. Rubajaty to nie wiersze opisowe
(Patrz: Çelebi, 2011, str. 9), to utwory o prostej formie i dzięki tej
9
Nazim Hikmet
Hem gerçek hem mecazi anlam taşıyan felsefi sistemi olan
bedbin ve nikbin ruh halini yansıtan şiirler rubai niteliği
taşır. Bu tür özellikleri dolayısıyla geleneksel edebiyatın
en seçkin nazım türleri arasında yer alır. Günlük hayat,
aşk, zevk, üzüntü, ayrılık, iyilik, kötülük, haksızlık, dostluk, dünya nimetleri, hayat felsefesi ve ölüm, yaygın işlenen temalardır (Aça-Gökalp-Kocakaplan, 2011, s.231).
Rubainin dünyaca tanınmış en meşhur şairi Ömer
Hayyam’d ır (1048-1131). Onun etkisiyle dünya
edebiyatında pek çok rubaide epiküryen felsefe, rindane
ve aşıkane söyleyiş gelişmiştir.
C. Klasik Türk Edebiyatında Rubai
Türk ve Urdu edebiyatında rubainin İran edebiyatından
daha eski olduğunu kaydedenler vardır (Bakınız: Çelebi, 2011,
s.9). İran’da rubainin ortaya çıkmasında İslamiyet’ten önceki
Türk şiirinin etkisinin olduğunu savunanlar da vardır (Albayrak, 2008, 178). Ancak XIX. yüzyıl şair ve yazarı Muallim Naci,
rubainin tamamen İran edebiyatına ait olduğunu belirtir. Türk
şairlerinden bazılarının dört mısralık şiirler yazarak rubai
yazdıklarını zannettikleri kanaatindedir (Naci, 1311, s.82).
10
Nazim Hikmet
prostocie poruszające. Mogą mieć znaczenie dosłowne, albo metaforyczne, mogą mieć przekaz optymistyczny lub pesymistyczny.
Ze względu na tę uniwersalność, rubajat należy do najczęściej stosowanych systemów wersyfikacji w tradycyjnej literaturze tureckiej.
Najczęściej w rubajatach podejmowano tematykę dotyczącą życia
codziennego, miłości, przyjemności, smutku, rozstania, dobra, zła,
niesprawiedliwości, przyjaźni, ziemskich rozrywek, filozofii życia
i śmierci (Aça, Skalp, Kocakaplan, 2011, str. 231). Najbardziej znanym twórcą rubajatów jest Omar Chajjam, poeta perski (10481131). Pod wpływem jego poezji zaczęto częściej poruszać tematy
takie jak filozofia epikurejska, uniesienia miłosne i stan upojenia.
C Rubajaty w klasycznej literaturze tureckiej
Niektórzy twierdzą, że rubajat w literaturze tureckiej i urdu
pojawił się wcześniej niż w literaturze perskiej (Patrz: Çelebi, 2011,
str. 9). Niektórzy stawiają tezę, że na pojawienie się rubajatu w
Iranie miała wpływ turecka poezja przedmuzułmańska (Albayrak, 2008, str. 178). Jednak XIX-wieczny pisarz i poeta Muallim
Naci podkreślił, że rubajat stanowczo należy do literatury perskiej.
Uważał on, że niektórzy tureccy poeci pisali po prostu czterowersy,
a nie, jak im się wydawało, rubajaty (Naci, 1311, str. 82).
11
Nazim Hikmet
Eski Türk şiirinde nazım biriminin dörtlük olması,
rubainin Türk şairleri tarafından rahat benimsenmesine
yol açmıştır. Rubai’nin Anadolu sahasındaki ilk temsilcisi Mevlana Celaleddin Rumi’d ir (1207-1273). Divan-ı
Kebir başlıklı eserinde bulunan dini, tasavvufi ve felsefi
rubaileri, sonraki asırlarda pek çok Türk şairini etkilemiştir.
Şadım ben, çünkü cihan sevincinden azadım,
Mey içmediğim halde, sarhoş olmaktan şadım!
Hiç kimsenin durumunu aşağı görmedim,
Gizli saltanatım kutlu olsun, yok muradım!
Divan edebiyatı şairleri, nazım türü olarak rubaiyi kolay
benimsemiş ve pek çok şair rubai yazmıştır: Bağdatlı Ruhi,
Kara Fazli, Fuzuli, Azmizade Haleti, Nahifi, Nef ’i, Nedim,
Esrar Dede, Şeyh Galip, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Damat
Mahmut Celaleddin Paşa rubai tarzında dikkat çeken
önemli isimlerdir.
XVI. yüzyıl divan edebiyatının önemli şairlerinden biri
Bağdatlı Ruhi’dir (?-1605). Devrine damgasını vurmuş güçlü
bir şair olup rubailerinde de bu gücü görmek mümkündür:
12
Nazim Hikmet
W literaturze starotureckiej najczęściej używano formy czterowiersza, stąd tureccy poeci nie mieli trudności związanych
z przejęciem formy rubajatu. W Anatolii pierwszym twórcą rubajatów stał się Mewlana Dżelaleddin Rumi (1207-1273), tworzący zresztą w języku perskim. Rubajaty o tematyce religijnej,
mistycznej i filozoficznej zawarte w utworze zatytułowanym
Divan-ı Kebir, zainspirowały wiele pokoleń tureckich poetów.
Jestem szczęśliwy, ponieważ jestem wolny od szczęścia ziemskiego.
W sytuacji gdy nie piłem wina, jestem szczęśliwy z bycia pijanym.
Na nikogo nie patrzyłem z góry.
Niech będzie szczęśliwy mój tajny skarb błogosławiony,
nie mam pragnienia.
Poeci literatury dywanowej szybko przejęli rubajat jako system wersyfikacji. Rubajaty tworzyli między innymi: Ruhi
z Bagdadu, Kara Fazli, Fuzuli, Azmizade Haleti, Nahifi, Nef ’i,
Nedim, Esrar Dede, Şeyh Galip, İbrahim Hakkı z Erzurumu,
Damat Mahmut Celaleddin Paşa.
Ruhi z Bagdadu (?-1605) to jeden z najważniejszych twórców XVI-wiecznej literatury dywanowej. Poeta o dużej sile oddziaływania pozostawił ślad na swojej epoce. Tę siłę widzimy
również w jego rubajatach.
13
Nazim Hikmet
Ol göz ki yüzün görmeye göz dime ona
Şol yüz ki tozun silmeye yüz dime ona
Şol söz ki içinde sanema vasfun yok
Sen bad-ı heva tut onu söz deme ona.
14
Nazim Hikmet
To oko, które nie ujrzało twojej twarzy, nie nazwę okiem.
Tą twarz, co nie wytarła kurzu u twych stóp, nie nazwę twarzą.
Słowo, które nie zawiera twojego opisu,
uważaj za dmuchnięcie powietrza, nie nazywaj je słowem
Şair, sevgiliyi görmeyen gözü göz, sevgilinin yüzünün tozunu silmeyen yüzü yüz, sevgilin niteliklerini anlatmayan sözü
de söz olarak kabul etmez.
Ona göre bir sözün değeri, sevgili ile bağlantısının
bulunmasıyla ölçülür. Ruhi, pek çok rubaisinde sevgili, aşk,
güzellik konularını işlemiştir. Tıpkı aşağıdaki rubaisinde
olduğu gibi:
Poeta uważał, że słowo nie jest słowem, jeśli dokładnie nie opisuje
cech ukochanej, na przykład oka nie można nazwać okiem, Poeta, nie
akceptuje oka, które ujrzawszy ukochaną twarz, nie starło kurzu spod
jej stóp, ani nie uznaje słów, które nie opisują właściwie ukochanej.
Według niego miarą wartości słowa jest możliwość opisania za jego
pomocą ukochanej. Ruhi w wielu rubajatach podejmuje temat ukochanej, miłości, piękna. Dobrym tego przykładem jest poniższy rubajat.
Sevgilinin dudağının tatlı söylemesi, belinin ince olması
sebebiyle şair canını sevgilinin saçı için vereceğini söyler. Lakin
sevgili ona karşı çıkar. Çünkü sevgili, sevenden canını kendisine adamasını istemez.
Klasik Türk edebiyatının pek meşhur olmayan fakat
Poeta w wierszu stwierdza, że dla ust tak słodko mówiących,
dla tak wąskiej talii odda swą duszę za choćby włosy ukochanej. Lecz ukochana się na to nie zgadza. Ukochana nie może
żądać od zakochanego człowieka tak wielkiego poświęcenia.
Czarny Fazlı (tr. Kara Fazlı, ?-1564) to autor wielu rubajatów, ale
równocześnie jeden z mniej znanych poetów zaliczonych do twórców
Didim ki lebün didi ne şirin söyler
Didim ki belün didi ne narin söyler
Didim ki canun cümle fedadur saçuna
Didi ki bu miskin hele varın söyler.
Powiedziałem, ależ twoje usta słodko mówią.
Powiedziałem, ależ talia twa jest wiotka.
Powiedziałem, wszyscy uwielbiają twoje włosy.
Powiedziała: ten nieszczęsny wciąż mówi o tobie.
15
Nazim Hikmet
çok rubai yazmış şairlerden biri Kara Fazli’dır (?-1564).
Ancak, Aşık Çelebi ve Latifi, tezkirelerinde ondan velud
(çok yazan) bir şair olarak söz edilir (Köprülü, 2004,
s.492). 1000’e yakın rubaisiyle, Türk edebiyatında en fazla
rubai yazan şairlerden biridir. Hüma ve Hümayun, Gül ü
Bülbül mesnevileri de onun velud bir şair olduğunun
kanıtıdır. Divan edebiyatının XVI. yüzyıldaki meşhur şairlerinden Zati, Fazli’nin ustasıdır. Fakat Baki’nin şiirdeki
gücü, Fazli’nin etkisini azaltmıştır. Divan tertip etmediği
için daha sonraki devirlerde pek isminden söz edilmemiştir. Rubaileri, daha çok dini, tasavvufi konular
ağırlıktadır.
Fuzuli (?-1556), bütün devirlerde Divan edebiyatının
en güçlü şairlerinden birdir. 81 rubai yazmıştır. Diğer türlerde olduğu gibi rubai alanında da çok başarılı örnekler
vermiştir.
“Ruhsarına ayb etme nigah ettiğimi
Göz yaşı döküp nale vü ah ettiğimi
Ey padişeh-i hüsn terahhum çağıdır
Avf eyle ki bilmişim günah ettiğimi”
XVII. yüzyıl, rubainin Türk edebiyatında altın çağı olarak
kabul edilir. Çünkü bu yüzyılda 1000’e yakın rubai yazan Az-
16
Nazim Hikmet
klasycznej literatury tureckiej. Jednocześnie wymienia się Aşıka Çelebiego i Latifiego, jako twórców, którzy w swoich tezkire (zbiorach
poezji) napisali więcej wierszy od niego (Köprülü, 2004, s. 492). Z napisanym blisko tysiącem rubajatów jest on z pewnością jednym z najpłodniejszych twórców rubajjatów w historii literatury tureckiej. Dwie
napisane przez niego mesnevi (poematy dwuwierszowe): Hüma ve
Hümayun, Gül ü Bülbül, również tę ocenę potwierdzają. Mistrzem
Fazliego był Zati, który zaliczany jest do najsławniejszych poetów XVI
wiecznej poezji dywanowej. Wpływ Fazliego osłabiła siła wierszy Bakiego. W następnych stuleciach nie kontynuowano tradycji divanu,
w związku z czym wymienia się niewielu twórców. W rubajatach zaczęto podejmować więcej tematów religijnych, mistycznych.
Fuzuli (?-1556), to najwybitniejszy poeta wszystkich pokoleń
tworzący w nurcie literatury dywanowej. Napisał 81 rubajatów.
W gatunku rubajatu, podobnie jak w innych, stworzył wiele
udanych utworów.
Nie uważaj tego za złe, iż patrzę na twoją twarz.
To, że płaczę i wzdycham.
Ach, piękna królowo, teraz jest czas miłosierdzia.
Wybacz, że uznałem, to, co zrobiłem, za grzech.
Wiek XVII to złoty wiek rubajatu w literaturze tureckiej. Żyjący
w tym czasie Azmizade Haleti (1570-1631) otrzymał tytuł „najlep-
17
Nazim Hikmet
mizade Haleti (1570-1631), „en başarılı Osmanlı rubai şairi”
unvanını almıştır. Bu türde onun yaptığı farklılıklardan biri,
aynı rubaide birden fazla aruz kalıbı kullanmasıdır.
“Esrarını dil zaman zaman söyler imiş
Hengame-i gamda dastan söyler imiş
Aşk ehli olup da mihnet-i hicrana
Ben sabrederim diyen yalan söyler imiş”
18
Nazim Hikmet
szego osmańskiego twórcy rubajatów”. Jedną z nowości, którą
wprowadził w tym gatunku było użycie więcej niż jednego schematu metrum w jednym utworze.
Język od czasu do czasu o twej tajemnicy opowiadał.
W czasie smutku cały jej epos opowiadał.
Będąc zakochanym cierpiałem męki rozłąki.
Wytrzymam, bo mówiący prawdy nie opowiadał.
Bu rubainin 1. 2. ve 4. mısrasında “mef ’ulü / mefailün /
mefailün / feul” kalıbı, 3. mısrasında ise “mef ’ulü / mefailün
/ mefailün / fa” vezni kullanılmıştır. Haleti, rubai söyleyiş
tekniği ve işlediği konular yönünden hem Ömer Hayyam hem
de Mevlana Celaleddin Rumi’yi hatırlatır. Bazı rubailerini
onlarınkinden ayırt etmek zordur.
W 1, 2 i 4 wersie wykorzystano metra mef ’ulü / mefailün /
mefailün / feul, natomiast w wersie 3 mef ’ulü / mefailün / mefailün / fa. Haleti, ze względu na technikę pisania oraz podejmowane tematy, przypomina twórczość Omara Chajjama i
Dżelaleddina Rumiego. Czasem trudno jest odróżnić jego
utwory od ich wierszy.
Bu rubainin altında Haleti’nin ismi yazılmış olmasa
Ömer Hayyam veya Mevlana söylemiş denilebilir. XVIII.
Gdyby ten rubajat był anonimowy, to można by przyjąć, że
został napisany przez Omara Chajjama lub Mewlanę (Naszego
“Ahvâl-i cihânı her zaman söyleşelim
Amma gam-ı aşkımız nihân söyleşelim
Ey vâkıf-ı râz-ı aşk olan ârif-i cân
Ney gibi seninle bî-zebân söyleşelim”
O rzeczach ziemskich stale mówimy.
O nieszczęsnej miłości, tylko w tajemnicy mówimy.
O, mędrcu dusz, znający tajemnice miłości,
z tobą, tylko jak flet, bezgłośnie mówimy.
19
Nazim Hikmet
yüzyılın büyük şairi Nedim, Azmizade Haleti’nin rubaide
ne kadar önemli yer edindiğini şöyle dile getirir: “Haleti
evc-i rubaide uçar anka gibi”. XIX. yüzyıl şair ve yazarı
Ziya Paşa da Nedim’in ifadesini tekrar ederek; “Haleti evci rubaide uçar anka gibi” Haleti’nin bu alandaki önemini
vurgular.
XVII. yüzyılın hiciv şairi Nef ’i (1572-1635) de rubailer
yazmıştır. Rubailerinde de tıpkı hicivlerindeki gibi sivri dil
kullanmıştır.
“Ya Rab dilimi sehv-ü hatâdan sakla
Endîşemi tezvîr-ü riyâdan sakla
Basdım reh-i vâdî-i rubâîye kadem
Tan'ı har-ı nâdân-ı dü-pâdan sakla”
Jicivlerindeki kapalı ve iğneleyici söyleyiş bu mısralarda
görmek mümkündür. Çünkü bütün şiirlerinde hiciv tarzı söyleyiş hakimdir. Tıpkı aşağıdaki ruaisinde olduğu gibi.
“Ey dil hele alemde bir adem yoğ imiş
Var ise de ehl-i dile mahrem yoğ imiş
Gam çekme hakikatte eger arif isen
Farz eyle ki el’an yine alem yoğ imiş”
20
Nazim Hikmet
Pana - takim tytułem honorowym obdarzano Rumiego). Nedim,
wybitny poeta XVIII wieku, mówi o tym, jak ważnym twórcą w gatunku rubajatu jest Azmizade Haleti: „Haleti w gatunku rubajatu jest jak lecący feniks”. Za Nedimem te słowa powtarza
XIX-wieczny pisarz i poeta Ziya Paşa, podkreślając jego ważną
rolę w tej dziedzinie.
Poeta-satyryk Nef ’i (1572-1635), tworzący w XVII wieku,
również pisał rubajaty. Używał w nich, zupełnie jak w satyrze,
ostrego języka.
O, Boże, uchroń mój język od pomyłki.
Moje zmartwienie uchroń od perfidnej dwulicowości.
Wstąpiłem na drogę tworzenia rubajatów.
Podtrzymuj ignoranta, by pewnie stał na nogach.
W tych wersach możemy zobaczyć zwięzły styl satyryczny,
który dominuje we wszystkich jego utworach. Kolejnym na to
dowodem może być poniższy rubajat.
O serce, jeszcze na świecie nie ma takiego człowieka.
Nawet, jeżeli, dla ludzi serca, nie jest przyjacielem.
Nie smuć się, jeżeli w rzeczywistości jesteś mędrcem.
Wyobraź sobie, że jeszcze nie ma świata.
21
Nazim Hikmet
Dünyanın faniliğini hatırlatan şair sadece gönlüne değil,
başkalarına da bu dünyada kalıcı olunmadığını hatırlatır.
XVII. yüzyıl şairlerinden Yusuf Nabi (1642-1712) de rubailer
kaleme almıştır. Onun 218 rubaisi olduğu kaynaklarda
vurgulanmaktadır (Albayrak, 2008, s.178). Şiirlerinde eğitici
ve öğretici yön öne çıkar. Sebk-i Hindi tarzı söyleyişi benimseyenlerden biridir. Bu yüzden şiirlerinde lirizm yüksek, fakat
dil çok süslüdür:
Haleti’den sonra en çok rubai yazan şairlerden biri Süleyman Nahifi’dir (1643-1778). Mevlana’nı Mesnevi’sini Türkçeye
çevirmiş ve etkisinde kalmıştır. Bu sebeple şiirlerinde Mevlana
etkisi kuvvetlidir. Kolay söyleyişte derinleşmeyi beceren sevgi
konusu ağırlıklı şiirler yazmıştır. İnsanın benliğine seslenmeyi
başarmış bir şairdir.
Divan şiirinin XVIII. yüzyılda önemli şairlerinden
olan Nedim (1681-1730) de rubailer söylemiştir. Rubaileri,
diğer şiirlerinde olduğu gibi yaşamak ve hayat felsefesi
üzerinedir.
“Zahirde eğerçi cümleden ednayız
Erbab-ı nazar yanında lik alayız
Saymazsa hisaba nola ahbab bizi
Biz zümre-i şairanda müstesnayız”
22
Nazim Hikmet
Poeta w tym wierszu przypominając sercu o przemijalności świata,
jednocześnie przypomina, że dla wszystkich świat jest czymś ulotnym.
Spod pióra XVII-wiecznego poety Yusufa Nabiego (16421712) wyszło także wiele rubajatów. Źródła wspominają, że
napisał on aż 218 utworów tego typu (Albayrak, 2008,
s.178). Jego wiersze mają charakter dydaktyczny. Przez
swoją liryczność i zdobny język przypominają gatunek
sebk-i hindi.
Jednym z bardziej twórczych poetów po Haletim stał się Süleyman Nahifi (1643-1778). Przetłumaczył i pozostawał pod
wpływem Mesnevi Mewlany. Ten silny wpływ widzimy w jego
wierszach. Pisał utwory o prostej formie, ale głębokim przekazie, podejmujące tematykę miłości. To poeta, któremu udało
się poruszyć ludzkie serca.
Nedim (1681-1730), ważna postać osiemnastowiecznej poezji dywanowej, również pisywał rubajaty. Rubajaty, które
stworzył, podobnie jak inne jego wiersze, dotyczą życia i filozofii życia.
Nawet jeśli od wszystkich jesteśmy biedniejsi,
dla ludzi myślących jesteśmy lepsi.
No i co jeżeli lekceważą nas przyjaciele.
My wśród poetów jesteśmy wyjątkowi.
23
Nazim Hikmet
XVIII. yüzyılın bir diğer şairi Ahmet Neyli (1662-1748),
yazdığı rubailer ile Hayyam’la boy ölçüşebileceğini iddia
etmiştir. Şiirlerinde akıcılık, duygu derinliği ve simge
bolluğu dikkat çeker. Dil, hukuk, tarih alanlarında
araştırmalarına rağmen şiirleriyle daha çok tanınır.
Divan’ı onun tek eseridir.
Bu yüzyılda tasavvufi şiirleri ile dikkat çeken isimlerden biri Erzurumlu İbrahim Hakkı’dır (1703-1780). Diğer
şiirlerinde olduğu gibi rubailerinde dini tasavvufi tema
hakimdir.
“Hakkı nice bin safi ki ettin düştür
Her ne ki görüp deyüp işittin düştür
Etrafa segirdüp başa gittin düştür
Bu kim oturup rahata yettin düştür”
XVIII. yüzyılda Esrar Dede’nin (1748-1797) ve Şeyh Galib’in
(1757-1798) divanlarında çok sayıda rubai bulunmaktadır.
Esrar Dede daha çok Mevleviler arasında meşhur olmuş bir
mutasavvıf şairdir. Tasavvuf anlayışını bütün şiirlerinde
yansıtmaya çalışmış ve sevgiyi esas almıştır. Mısralarında duygulu, şefkatli, derinlikli, akıcı ve simgelerindeki bolluk dikkat
çeker. Rubailerinde de aynı derinlik vardır.
24
Nazim Hikmet
Inny poeta tworzący w osiemnastym stuleciu, Ahmet Neyli
(1662-1748), tworzył rubajaty porównywane z rubajatami Omara
Chajjama. W jego wierszach uwagę zwraca potoczystość stylu,
głębia uczuć i mnogość symboli. Mimo iż zajmował się również
innymi dziedzinami, językiem, prawem, historią, to najbardziej
znany jest z wierszy. Jedynym jego dziełem jest jego Divan.
Kolejny twórca, piszący w tym stuleciu, na którego warto zwrócić uwagę, to İbrahim Hakkı z Erzurumu (1703-1780). W rubajatach i innych utworach podejmował on głównie tematykę
mistyczną.
Hakki, ileż byś tylko poddał się rozrywce, to jest sen.
Wszystko coś widział, mówił, usłyszał, to jest sen.
Biegnąc dookoła, dochodzisz do początku i to jest sen.
Siedząc, oddałeś się wygodzie i to jest sen.
W dywanach Esrara Dede (1748-1797) oraz Şeyha Galibiego
(1757-1798) znajduje się wiele rubajatów. Esrar Dede był poetą
popularnym głównie wśród mewlewitów (uczniów Dżelaleddina Rumiego). Tematem przewodnim jego twórczości jest miłość, a we wszystkich swoich wierszach odwołuje się do filozofii
mistycznej. Jego utwory, również rubajaty, charakteryzują się
uczuciowością, delikatnością, głębią, płynnością i obfitością
symboli.
25
Nazim Hikmet
“Sinemde yanar nar-ı tecellidir bu
Tekrim olunan adem-i manadır bu
Fethinde Felatun-ı hıred acizdir
Dil namına bir nükte-i garadır bu”
XIX. yüzyılın şairlerinden Osman Vasıf (?-1824) döneminin en popüler şairlerinden biri olarak bilinir. Şiirlerini sade, İstanbul’d a konuşulan dille yazmıştır. Bu
sebeple şiirleri halk arasında yaygınlık kazanmıştır. Şu
rubaisindeki ilk iki mısra günümüz Türkiyesinde bile
popülerdir.
“O gül endam bir al şale bürünsün yürüsün
Ucu gönlüm gibi ardınca sürünsün yürüsün
Alub ağuşa bu çağında o nazik bedeni
Saran ol serv-i kaddi Vasıf ögünsün yürüsün”
Yenişehirli Avni (1826-1884), rubailerinde farklı ses
ahengini yakalamak için aynı rubaide farklı aruz bahri
kullanmıştır. Ömrünün son günlerinde yazdığı bir rubaisinde dünyanın faniliğini şöyle anlatır.
26
Nazim Hikmet
27
Ten żar, co pali się w mej piersi, to ogień.
On jest sensem poważanego człowieka.
W podboju takiego, Platon jest bezsilny.
W języku takiego, to jest jak czarna kropka.
XIX-wieczny poeta Osman Vasıf (?-1824) znany jest
jako jeden z najpopularniejszych twórców swojej epoki.
Pisał wiersze prostym językiem, w języku tureckim używanym w Stambule. Z tego powodu wiersze zyskały popularność wśród ludu. Dwa pierwsze wersy z poniższego
rubajatu są szeroko znane we współczesnej Turcji.
Podobne do kwiatu ciało, niech owinie się w jaskrawy szal i chodzi.
Kraj szala, jak moje serce, za nim niech się wlecze.
Wziąwszy w ramiona twe filigranowe ciało,
objąwszy ją, zgrabną jak cyprys, Vasif, chwaląc się, dumnie
niech chodzi.
Avni z Yenişehiru (1826-1884) chciał w swoich rubajatach
uzyskać inną melodykę. W tym celu używał dwóch różnych metrum aruz. W rubajacie, który napisał tuż przed śmiercią, w następujący sposób opisuje przemijalność świata.
Nazim Hikmet
“Bu deyr-i fenadan ki mükedder gitdim
Dil-haste vü dil-figar u muğber gitdim
Bu amed ü şüdde ihtiyarım yokdur
Mecbur gelip cihana muztar gitdim”
(Bu geçici dünyadan kederli, gönlü hasta ve yaralı gittim. Bu geliş-gidiş benim elimde olmadığından, cihana
gelişim mecburi olduğu gibi, ayrılışım da sıkıntılıdır)
Damad Mahmut Celaleddin Paşa (1853-1903) XIX. yüzyılda rubaileri
ile dikkat çeker. Devrinde devlet işlerindeki bozuklukları, hayat ve insanlar
üzerine pek çok rubai yazmıştır. Bir rubaisinde devlet yöneticilerinden şikayetini dile getirir.
“Devlet vükelası eşkıyadan da beter
Bunlarda ne ar var, ne de havf-ı Huda
Bir defa soyar şaki bir insanı fakat
Hergün soyuyor milleti hırsız vükela”
D. Cumhuriyet Devri Edebiyatında Rubai
Cumhuriyet döneminde Türk şairler rubai geleneğini sürdürmüşlerdir. Bu devirde rubai yazmış önemli isimler şöyle
sıralanabilir: İhsan Hamamizade, Orhan Veli Kanık, Yahya
28
Nazim Hikmet
Z tego przemijającego świata odchodzę
w cierpieniu, zraniony i z bolącym sercem.
Na świat przyszedłem przymuszony,
odchodzę w goryczy i rozstanie z nim jest bolesne.
Inny dziewiętnastowieczny twórca, Damad Mahmut Celaleddin Paşa (1853-1903) przyciąga uwagę
swoimi rubajatami, które dotyczyły nieprawidłowości
w zarządzaniu państwem. W jednym z rubajatów
w następujący sposób narzeka na jednego z wysokich
urzędników państwowych.
Rządzący są gorsi od rozbójników.
Nie mają oni ani wstydu, ani strachu przed Bogiem.
Rozbójnik ograbi człowieka raz, ale
złodzieje-ministrowie rabują naród codziennie
D Rubajaty w literaturze czasów republiki
Poeci czasów republiki nadal kontynuowali tradycję pisania rubajatów. Najważniejsi twórcy tej epoki to: İhsan Ha-
29
Nazim Hikmet
Kemal Beyatlı, Nazım Hikmet, Rıfkı Melul Meriç, Arif Nihat
Asya, Cemal Yeşil, Ümit Yaşar Oğuzcan, Fuat Bayramoğlu,
Bekir Sıtkı Erdoğan, Turgut Uyar, Sefa Erdük, Vedat Varol,
Nevin Emgen, Talat Sait Halman, Yılmaz Karakoyunlu, Hilmi
Yavuz… Bu isimler arasında Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat
Asya, Fuat Bayramoğlu, Talat Sait Halman ve Yılmaz Karakoyunlu rubailer başlığı altında müstakil kitap yayımlamışlardır.
Bunlar aynı zamanda Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatında
en fazla rubai yazan şairler olarak dikkat çeker.
XX. yüzyıl Türk edebiyatının büyük şairlerinden biri
olan Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958) rubailerinde de
farklılığını gösterir.
“Bilmem kime yahut neye uyduk gittik
Gâhi meye gâhi neye uyduk gittik
Erbâb-i zekâ riyayı mezhep bildi
Bizler dili divâneye uyduk gittik”
Arif Nihat Asya (1904-1975) rubailerini Rubaiyyat-ı
Arif (1964) başlıklı eserinde toplamıştır. Her konuda rubailer yazdığı söylenebilir.
30
Nazim Hikmet
mamizade, Orhan Veli Kanık, Yahya Kemal Beyatlı, Nazım
Hikmet, Rıfkı Melul Meriç, Arif Nihat Asya, Cemal Yeşil,
Ümit Yaşar Oğuzcan, Fuat Bayramoğlu, Bekir Sıtkı
Erdoğan, Turgut Uyar, Sefa Erdük, Vedat Varol, Nevin
Emgen, Talat Sait Halman, Yılmaz Karakoyunlu, Hilmi
Yavuz. Wspólną książkę pt. Rubajaty wydali poeci: Yahya
Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya, Fuat Bayramoğlu, Talat Sait
Halman oraz Yılmaz Karakoyunlu. Jednocześnie zalicza się
ich do twórców, którzy napisali najwięcej rubajatów w czasie
republiki.
Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958), jeden z najwybitniejszych
poetów XIX-wiecznej literatury tureckiej, w swoich rubajatach
zwraca uwagę oryginalnością.
Nie wiem komu albo czemu poświęcając się, poszliśmy,
albo za winem, albo za fletem poszliśmy.
Mędrcy uznali hipokryzję za zawód.
My poszliśmy za szalonym sercem.
Poeta Arif Nihat Asya (1904-1975) swoje rubajaty zgromadził w tomiku Rubaiyyat-ı Arif (1964). Możemy zaryzykować
twierdzenie, że pisał na każdy temat.
31
Nazim Hikmet
“Sessizce düşünsek duyacaklar bir gün
Olamazları olmuş sayacaklar bir gün
Onlar bu vehimle ellerinden gelse
Rüyalara sansür koyacaklar birgün”
Nazım Hikmet (1902-1963) de fazla olmamakla birlikte
rubailer yazmıştır. İçerik yönünden ve başlık olarak rubai
adı taşısa da Nazım Hikmet’in rubaileri ölçü/vezin
bakımından klasik rubaiye benzemez.
“Kim bilir belki bu kadar sevmezdik birbirimizi
uzaktan seyredemeseydik ruhunu birbirimizin.
Kim bilir felek ayırmasaydı bizi birbirimizden
belki bu kadar yakın olmazdık birbirimize...
Nazım Hikmet’ten sonra bu tarz rubai yazanlar
arasında Cengiz Alpay, Azmi Güleç, Feyyaz Sağlam, Yusuf
Ahıskalı, Recep Bulut sayılabilir. XX. yüzyıl Türk
edebiyatında lirik şiirleriyle dikkat çeken isimlerden Ümit
Yaşar Oğuzcan (1926-1984) da rubailer yazmıştır. Rubailerinde daha çok hayat ve ölüm konularını işlemiştir.
32
Nazim Hikmet
Jeżeli będziemy myśleć i milczeć, usłyszą to pewnego dnia.
To, co nie mogło być, uznają, że było pewnego dnia.
Oni, z tą swoją podejrzliwością, jeżeli tylko będą mogli,
nałożą na sny cenzurę, pewnego dnia.
W dorobku Nazıma Hikmeta (1902-1963) również znajdziemy rubajaty, choć niewiele. Mimo że ich treść i tytuł wskazuje na to, iż są to rubajaty, to pod względem wykorzystania
metrum nie przypominają one klasycznego utworu.
Kto wie, może aż tak nie kochaliśmy się.
Gdybyśmy, co dzień nie byli razem, kto wie…
Gdyby zły los nie rozdzielił nas wtedy…
Nie bylibyśmy, dzisiaj, tak bliscy, kto wie…
Po Nazımie Hikmecie podobne utwory pisywali między innymi Cengiz Alpay, Azmi Güleç, Feyyaz Sağlam, Yusuf Ahıskalı
oraz Recep Bulut. Wśród twórców literatury tureckiej XX wieku
lirycznymi wierszami wyróżnia się Ümit Yaşar Oğuzcan (19261984). Napisane przez niego rubajaty dotyczą przede wszystkim tematyki życia i śmierci.
33
Nazim Hikmet
“Duyduk kaçınılmaz sonucun geldiğini
Ömrün azalıp gitgide eksildiğini
Gözyaşları yalvarmalar artık boşuna
Bir Hakim-i mutlak okuyor bildiğini”
İkinci Yeni şairlerinden Turgut Uyar’ın (1927-1985) rubaileri daha çok aşk temalıdır. Onun rubaileri tıpkı
aşağıdaki mısralarda olduğu gibi geleneksel örneklerden
farklıdır.
“Hazırladım hazıra durdum giydirdim gölgemi
kuş çığlığı senin bölgen sorma benim bölgemi
aşklar telef olup gider sokak köpeği gibi
gitsin. Harcansın bazı şeyler. Sen dur e mi?”
Fuat Bayramoğlu (1912-1996), Türk kültür hayatına diplomat, araştırmacı, şair ve yazar olarak emek vermiştir. XX.
yüzyıl Türk edebiyatında rubaileri ile dikkat çekmiş bir isimdir. 1943 yılında Yahya Kemal Beyatlı ile tanıştıktan sonra
onun etkisinde kalarak rubailer yazmaya başlar (Alpaslan,
2002, 17). Cumhuriyet devri Türk edebiyatının 700’den fazla
rubai yazan şairi olarak ilk sırlarda yer alır. Rubailerinde
aşktan dostluğa, ayrılıktan yaşama sevincine, iyilikten
34
Nazim Hikmet
35
Dowiedzieliśmy się, że nie da się uniknąć nadejścia końca.
Marnowanie życia przez to, że ono stopniowo się skraca,
na marne idą łzy, błagania.
Tylko Pan ogłasza to, co wie – Opatrzność o wszystkim decyduje.
Natomiast wiersze Turgut Uyara (1927-1985), którego zaliczam
do „Drugich Nowych Poetów”, opowiadały w większym stopniu
o miłości. Jak widzimy na przykładzie poniższych wersów, znacząco różniły się od rubajatów tradycyjnych.
Jestem gotowy – ubrałem się w swój cień.
Słyszę przenikające krzyki ptaków z mych stron – nie pytaj o nie.
Zmarnowane miłości przepadają jak psy uliczne.
Niech przepadają. Wyczerpią się niektóre rzeczy, lecz ty zostań.
Fuat Bayramoğlu (1912-1996) zapisał się w tureckiej kulturze
jako dyplomata, naukowiec, poeta i pisarz. To jeden z bardziej
znanych twórców rubajatów. W 1943 roku poznał Yahyę Kemala
Beyatlıego i pod jego wpływem zaczął pisać rubajaty (Alpaslan,
2002, str. 17). Jako poeta, który napisał ponad 700 rubajatów, zajmuje czołowe miejsce w okresie republiki. W swoich rubajatach
podejmował bardzo różną tematykę, od miłości do przyjaźni, od
Nazim Hikmet
vefasızlığa, dini ve dünyevi olmak üzere pek çok konuya yer
vermiştir. Aşk konusunda yazdığı bir rubaisi.
Hem tatlı gelen, hem yıkan iksirli ilaç
Zengin ya da yoksul ona herkes muhtaç
Aşk öyledir işte, hem yıkar hem onarır
Bir gün çiğner, eder öbür gün başa taç”
Bekir Sıtkı Erdoğan (1926), Cumhuriyet devri Türk
edebiyatında lirik değeri yüksek şiirler yazmıştır. Halk
şiiri ile divan şiiri geleneğini birleştirmiştir. Modern şehirli bir şair olarak şiir dili sadedir. Bu sadeliği rubailerinde de görmek mümkündür.
“Bir yol bilirim; Adem’e Havva’ya gider
Bir yol bilirim; aşka ve sevdaya gider…
Bir yol ki ömür bahçelerinden geçerek
Yaşlarla, figanlarla musallaya gider”
Nevin Emgen (1928), öğretmen kadın şairlerdendir.
Allah’ın gücü, dünyanın faniliği, felsefi, tasavvufi, sevginin ve dostluğun değeri gibi konuları işlediği rubiler
yazmıştır. Şiirlerini Rubailer (1993) başlıklı eserinde
toplamıştır.
36
Nazim Hikmet
rozstania po radość życia, od dobra po zdradę, od tematów
religijnych po ziemskie przyjemności. Poniżej jeden z rubajatów dotyczący miłości.
Smakujący jak słodycz i eliksir może cię rozstroić.
Bogaty czy biedny, każdy jest uzależniony od niego.
Miłość jest właśnie taka, i rozstraja, i naprawia.
Jednego dnia zgniecie, drugiego może dać koronę.
Bekir Sıtkı Erdoğan (1926) w literaturze tureckiej okresu
republiki zapisał się jako twórca wierszy o wysokiej liryczności.
Połączył poezję ludową z poezją dywanową. Jako współczesny
poeta pochodzący z miasta używał języka tureckiego bez obcych naleciałości, co widać również w jego rubajatach.
Znam jedną drogę; prowadzi do Adama i Ewy
Znam jedną drogę; prowadzi do miłości, kochania
Jedna droga, co przechodząc przez ogrody życia,
łzami, jękami prowadzi do domu pogrzebowego.
Nevin Emgen (1928), poetka i nauczycielka, pisała rubajaty
o wielkości Boga, przemijalności tego świata, filozofii, mistycyzmie, miłości, wartości przyjaźni. W 1993 roku wydała
tomik Rubailer, w którym zgromadziła napisane przez siebie
37
Nazim Hikmet
Yılmaz Karakoyunlu (1936), son dönem Türk
edebiyatında roman ve rubai yazarı olarak dikkat çekmiştir. Rubailer (2002) başlıklı eserindeki ilk rubaiyi, kendisi
gibi rubailer yazan Fuat Bayramoğlu’na ithaf etmiştir.
Mana ile lafzında musavi, üstad
Alemdeki seslerde semavi, üstad
Bak! Bahr-ı hezec sahili şenlendi şükür
Her dalgada binlerce rubai, üstad..
Türk edebiyatında felsefi şiirleriyle dikkat çeken şairlerden
biri Hilmi Yavuz’dur (1936). Rubailerinde felsefi söyleyiş
derinliği vardır. XVI. yüzyıl şairi Baki için yazdığı rubaide felsefi söyleyişi görmek mümkündür.
“Ey bakışlar ustası umutlar pehlivanı
Sen anlattın bir gülde anlatılmaz olanı
Biz bir hüzne başlarken sana çıkaklık ettik
Uçurduğun kuşlardır şimdi Baki Divanı”
38
Nazim Hikmet
rubajaty.
Yılmaz Karakoyunlu (1936) to pisarz i poeta tworzący najnowszą turecką literaturę. W tomiku Rubailer (2002) pierwszy
wiersz zadedykował Fuatowi Bayramoğlu, który również jest
twórcą rubajatów.
Tyś równy w sensie i słowie, mistrzu,
wśród dźwięków na świecie, niebiański mistrzu,
patrz! Wybrzeże niebieskiego morza uradowało się,
w każdej fali tysiącami rubajatów, mistrzu.
Hilmi Yavuz (1936) pisał wiersze filozoficzne, co również
widać w jego rubajatach. W rubajacie, który poświęcił XVIwiecznemu poecie Bakiemu, również można zauważyć elementy filozoficzne.
O, ty, mistrzu spojrzeń, bohaterze nadziei.
Ty wyjaśniłeś nam to, co niepojęte w małym kwiatku.
My, poznając smutek, zostaliśmy twoimi uczniami.
Ptaki, które wypuściłeś, teraz są dywanem Bakiego.
39
Nazim Hikmet
Sonuç
Dörtlüklerden oluşması sebebiyle halk edebiyatı nazım biçimine çok uygun söyleyişi olan rubai tarzına her devirde Türk
şairleri ilgi göstermişlerdir. Divan edebiyatında çok başarılı ve
orijinal rubai örnekler verilmişlerdir. Cumhuriyet devri şairlerinin çoğu önceki şairleri tekrar etmişlerdir. XX. yüzyıl şairleri aruz vezninin farklı kalıplarıyla ve hece vezniyle de rubailer
yazmışlardır. Son dönemde rubai yazan şair sayısı iyice
azalmıştır.
Bibliyografya
Aça M., Gökalp H., Kocakaplan İ., Tür ve Şekil Bilgisi, Kesit
Yayınları, İstanbul 2011.
Albayrak N., “Rubai”, İslam Ansiklopedisi, C. 35,
İstanbul 2008, s. 178.
Alpaslan A., “Rubai ve Rubai Yazanlar”, F. Bayramoğlu, Rubailer, İstanbul 2002, s. 12-27.
Bayramoğlu F., Rubailer, İstanbul 2002.
Ceylan Ö., Hanedanda Bir Âsî: Âsaf Dîvânı, Ankara 2003.
40
Nazim Hikmet
Podsumowanie
W każdym okresie tureckiej literatury poeci wykazywali zainteresowanie pisaniem rubajatów, ponieważ ich system wersyfikacji przypominał ten stosowany w literaturze ludowej.
Najwybitniejsze i najbardziej oryginalne rubajaty powstawały w
nurcie literatury dywanowej. Okres republiki nie wprowadził do
tego gatunku żadnej nowości, autorzy jedynie eksperymentowali
z wykorzystaniem różnych schematów metrum. W ostatnich latach liczba poetów tworzących rubajaty znacząco się zwiększyła.
Bibliografia
Aça M., Gökalp H., Kocakaplan İ., Tür ve Şekil Bilgisi, Kesit
Yayınları, İstanbul 2011.
Albayrak N., Rubai, [w:] İslam Ansiklopedisi, t. 35,
İstanbul 2008, s. 178.
Alpaslan A., Rubai ve Rubai Yazanlar, [w:] F. Bayramoğlu, Rubailer, İstanbul 2002, s. 12-27.
Bayramoğlu F. , Rubailer, red.: İlhami Turan, İstanbul 2002.
41
Nazim Hikmet
Çelebi A.H., Seçme Rubailer, Ankara 2011.
Gölpınarlı A., Mevlana Seçme Rubailer, 2. baskı, İstanbul 1968.
Köprülü M. F., Klasik Türk Nazmında ‘Rubai’ Şeklinin Eskiliği,
"Türkiyat Mecmuası", C. 2, İstanbul 1926, s. 437-440.
Köprülü M.F., Edebiyat Araştırmaları 2, Ankara 2004.
Muallim Naci, Muhaveret ve Muhaberat,
İstanbul 1311 [1893-1894].
Olgun, "Tahir’ül Mevlevi", Edebiyat Lügatı,
İstanbul 1994, s.126-127.
Şentürk A., Kartal A., Eski Türk Edebiyatı Tarihi,
İstanbul 2013.
Doç. Dr Öztürk Emiroğlu
Varşova Üniversitesi
Şarkiyat Fakültesi
Yunus Emre Enstitüsü
Türk Kültür Merkezi
Varşova
42
Nazim Hikmet
Ceylan Ö., Hanedanda Bir Âsî: Âsaf Dîvânı, Ankara 2003.
Çelebi A.H., Seçme Rubailer, Ankara 2011.
Gölpınarlı A., Mevlana Seçme Rubailer, İstanbul 1968.
Köprülü M. F., Klasik Türk Nazmında ‘Rubai’ Şeklinin Eskiliği,
"Türkiyat Mecmuası", t. 2, İstanbul 1926, s. 437-440.
Köprülü M.F., Edebiyat Araştırmaları 2, Ankara 2004.
Muallim Naci, Muhaveret ve Muhaberat,
İstanbul 1311 [1893-1894 r.].
Olgun, Tahir’ül Mevlevi, [w:] Edebiyat Lügatı,
İstanbul 1994, s.126-127.
Şentürk A., Kartal A., Eski Türk Edebiyatı Tarihi,
İstanbul 2013.
Dr hab. Öztürk Emiroğlu
Uniwersytet Warszawski
Wydział Orientalistyczny
Yunus Emre Enstitüsü
Centrum Kultury Tureckiej
w Warszawie
43
Nazim Hikmet
Polonya pasaportu olan Türk şairi
44
Seçkin türk şairi, oyun yazarı ve senarist, Nazım Hikmet Ran
15 Ocak 1902’de Selanik’te eşref bir ailenin çocuğu olarak dünyaya
geldi. Hem babası hem de annesi tarafından gelen ataları Türk tarihinde önemli rol oynamışlardır. Babasının babası Osmanlı
İmparatorluğu’nun bir kaç ilçelerinde kaymakamlık eden şair
Mehmed Nazım Paşa idi. Annesinin dedesi ise Mustafa Celaleddin
Paşa adında tanınan Türk ordusu generalı, büyük Türk vatansever
ve Türk nasyonalism kurucularından biri olan Konstantyn Borzęcki idi. Şairin annesi, çok iyi eğitim görmüş Celile Hanım,
Osmanlı Devletinde az sayıda rastlanan bir ressamdı. Hem
Fransızca bilir hem de piyano çalardı. Görüşleri çok liberal idi. Gelecekteki şairimizin çocukluktan beri iki kültüre mensup olduğunu
söyleyebiliriz. Şüphesiz bu iki kültürün ortak noktası ruhun
özgürlüğü ve ülkülere olan vefası idi. Daha bir çocukken bile
Osmanlı tasavvuf şairlerinin arasında tasavvuf edebiyatının ustası
olan Mevlana Celaleddin Rumi’nin eserleriye tanık olmuştu. Sonraki yazdıklarında tasavvuf şairlerinin mirasına defalarca ima etmiştir. O şairlerin yazdıkları ise kişiliğinin oluşturulmasına büyük
ölçüde etkilemiştir.
Avrupa aydınlar sınıfında olduğu gibi yeni yüzyıla adım atarak
tahsilli Türk gençliği de Avrupa ve Rusya sosyalistleri tarafından
devam ettirilen Fransız İhtilali ülkülerine karşı tepkisiz kalmamıştı.
Eşitlik ülküsünü destekleyen esaslı islam değerleri üzerine teşkil
olunan müslüman aydınları tabakası, sosyalizm dövizlerine hassas
Nazim Hikmet
Turecki poeta z polskim paszportem
Wybitny turecki poeta, dramaturg, scenarzysta Nazim Hikmet Ran
urodził się 15 stycznia 1902 roku w tureckim mieście Selânik (dziś Saloniki
w Grecji) w rodzinie arystokratycznej. Jego przodkowie, zarówno po stronie
matki, jak i ojca, odegrali istotną rolę w historii Turcji. Jego dziadkiem po
linii ojca był poeta Mehmed Nazim Pasza, który pełnił funkcję gubernatora w kilku prowincjach Imperium Osmańskiego. Po stronie matki pradziadkiem Nazima był Konstanty Borzęcki, Polak, znany nad Bosforem
jako Mustafa Dżelaleddin Pasza, generał armii tureckiej, wielki patriota
Turcji oraz jeden z twórców nacjonalizmu tureckiego. Matka poety Dżelile
Hanym jako jedna z nielicznych kobiet w osmańskiej Turcji była malarką,
dobrze wykształconą osobą, władała francuskim, grała na fortepianie i
miała liberalne poglądy. Można powiedzieć, że od dziecka przyszły poeta
należał do dwóch kultur, wspólnym mianownikiem niewątpliwie były wolność ducha i wierność ideałom. Już w dzieciństwie Nazim poznał dzieła
osmańskich poetów sufickich, między innymi Dżelaleddina Rumiego,
mistrza sufickiej literatury trzynastego wieku. W późniejszej twórczości
Nazim nie raz odwoływał się do dziedzictwa sufickich poetów, których
twórczość z pewnością wpłynęła na formowanie się jego osobowości.
Podobnie jak postępowa inteligencja europejska na przełomie stuleci
turecka wykształcona młodzież nie była obojętna wobec ideałów francuskiej rewolucji, kontynuowanej przez socjalistów europejskich oraz rosyjskich. Muzułmańska inteligencja, która kształtowała się na gruncie
podstawowych wartości islamu promujących zasady równości społecznej,
była szczególnie wrażliwa na hasła socjalistyczne. Na początku XX wieku
45
Nazim Hikmet
kalırdı. 20. yüzyılın başında Nazım iki tarihsel olayın şahidi
olmuştu: bütün millerlerin eşitliği ve adalet dövizlerinin altında
gerçekleştirilen 1917’deki Rus Devriminin, ve diğer taraftan Osmanlı
İmparatorluğunun I. Dünya Savaşı’nda yenildikten sonra ortaya
çıktığı sonuçlardan biri olan ve 10 Ağustos 1920 tarihinde yazılan
Sèvres antlaşmasının ki bundan itibaren İtilaf Devletleri İstanbul’a
bile girerken vatanını kendi aralarına paylaşmaya kalkıştılar. Komünistlerin emperyalizme zıt olan dövizlerini istekle kabul ettiği
şaşıracak değil. Gelecekte kendi seçeneğinin sonuçlarını da kabul
etmek zorunda idi : yıllarca hapis, sürgün ve sevdiği Türkiye’den
uzakta, gurbette ölüm.
İstanbul Bahriye Mektebini 1918’de bitirdikten sonra Hamidiye
adındaki kruvazörün güvertesinde subaylık yaptı. Hastalık sebebiyle
1920’de vazifesinden uzaklaştırıldı. 1921’de Nazım direniş hareketini
destekleyip Kurtuluş Savaşı’na katılmak için Ankara’ya çıktı. Ancak
iyi eğitim gördüğü için cepheye değil Bolu’da öğretmen olarak bir
okula vazifelendirilmiştir . Oradan da 30 Eylül 1921’de Batum yoluyla
Moskova’ya çıkıp, yeni kurulmuş Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi’nde (Коммунистический университет трудящихся
Востока) okumaya başladı. Eğitim esnasında Rus şairlerinin deneysel tarzıyla tanık olup, özellikle Vladimir Mayakovski’nin kademeli tonlu şiire ve Vsevolod Meyerhold’un yaratıcılığına bayılıyordu
. 1924’te Nazım Türkiye’ye dönüyor ve yasadışı Türk komünist partisinin “Aydınlık” dergisinde editörlük yapmış olup, “Yoldaş”, “Orak
Çekiç” gibi bir kaç başka devrimci gazetelerle de çalışmıştır. 1925’te
Türkiye hükûmeti Aydınlık dergisini kapatıp onun işçilerine karşı
46
Nazim Hikmet
Nazim był świadkiem dwóch historycznych wydarzeń: rewolucji październikowej 1917 roku, która przebiegła pod hasłem równości i sprawiedliwości dla wszystkich narodów, z jednej strony, i konsekwencjami
przegranej Imperium Osmańskiego w I wojnie światowej. W porozumieniach z Sèvres z 10 sierpnia 1920 roku, w dniu, gdy państwa Ententy
przystąpiły do rozbioru jego ojczyzny, okupując nawet Stambuł. Nic więc
dziwnego, że Nazim szczerze przyjął antyimperialistyczne hasła komunistów, ponosząc w przyszłości konsekwencje swojego wyboru – lata więzienia, wygnania i śmierć na obczyźnie poza ukochaną Turcją.
Po skończeniu w 1918 roku wojenno-morskiej szkoły (Bahriye Mektebi) w Stambule, Nazim Hikmet służył jako oficer na wojskowym krążowniku „Hamidiye”. W 1920 roku z przyczyny choroby został
zwolniony ze służby. W 1921 roku wyjechał do Ankary, żeby dołączyć
do ruchu narodowowyzwoleńczego w wojnie wyzwoleńczej. Jednak ze
względu na dobre wykształcenie zdecydowano nie wysyłać go na front,
lecz do jednego z liceum w mieście Bolu jako nauczyciela . Stamtąd 30
września 1921 roku przez Batumi udał się do Moskwy, gdzie rozpoczął
studia w nowopowstałym Komunistycznym Uniwersytecie Pracujących
Wschodu (KUTW – Коммунистический университет трудящихся
Востока). Podczas studiów w Rosji Nazim poznał eksperymentalny styl
rosyjskich poetów, był pod wrażeniem tzw. intonacyjnego „schodkowanego” wiersza Włodzimierza Majakowskiego oraz twórczości reżysera
Wsiewołoda Meyerholda. W 1924 roku Nazim wrócił do Turcji, zajął
się redagowaniem pisma nielegalnej partii komunistów tureckich
„Aydınlık” („Jasność”) oraz współpracą z innymi pismami o treści rewolucyjnej, takimi jak „Yoldaş” („Towarzysz”), “Orak Çekic” („Sierp
Mołot”). Rząd turecki w 1925 roku zamknął redakcję dziennika
47
Nazim Hikmet
devlet karşıtı faaliyetler şüphesiyle süreci başlattı. 15 hapis ile
cezalandırılmış olan Nazım Hikmet Sovyet Birliği’ne kaçmıştır.
1928’de Bakü’de, Azerbaycanda, şiirlerinin ilk mecmuası Güneşi
İçenlerin Türküsü yayımlanır. O yılda aftan faydalanarak ülkeye
döner. Dönünce tutuklanır ve sekiz ay geçtikten sonra serbest
bırakılır.
Sovyet Rusya’dan döndükten sonra Nazım Türkiye edebiyat
hayatına devrim heyecanı yanında Rus fütürizm unsurlarına dayalı
yeni bir tarz kattı. Serbest vezni kullanan ilk Türk şairlerinden biri
idi. 1929’da yayımlanan 835 Satır adlı şiir mecmuası sayesinde edebiyat dünyasında ün kazandı. 1930 ve 1932 arasında Nazım beş şiir
mecmuası ile iki oyun yayımlanır. Türk komünistleri aktif muharebeye teşvik eden Gece Gelen Telgraf adlı şiir mecmuası dolayısıyla
Bursa’da üç yıl hapis ile cezalandırıldı. Hapiste Simavne Kadısı Oğlu
Şeyh Bedreddin Destanı adlı devrimci epik şiiri yazdı. Bu kitap (1936
y.) daha yaşadığı zaman Türkiye’de yayımlanan kitaplarının sonu
idi. İçinde tasavvuf felsefesi kurallarıyla karışık olan kendi komünist
ülkülerini ilginç şekilde sergiliyordu. Destanın baş kahramanı,
kadının oğlu ve mutasavvıf vaiz Şeyh Mahmut Bedreddin, Adem ve
Havva’nın mirasını kimsenin dinine köküne bakmadan herkese paylaşmaya dayalı yeni sosyal nizamını oluşturmak için düzenlenen
isyanın lideri olur.
1938’de Nazım Hikmet güya ordu ve donanmayı isyana
kışkırttığı için askeri mahkeme tarafından 28 yıl ve 4 ay hapis ile
cezalandırıldı . Tutukluyken Cezaevinden Mektuplar adlı bir dizi
şiir ve Memleketimden İnsan Manzaraları destanını yazıp Tol-
48
Nazim Hikmet
„Aydınlık” oraz wytoczył proces pracownikom dziennika za działalność
antypaństwową. Skazany na 15 lat więzienia Nazim uciekł do Związku
Radzieckiego. W 1928 roku w Baku, w Azerbejdżanie ukazał się pierwszy zbiór jego wierszy Güneşi ıçenlerin türküsü (Pieśń pijących słońce).
W tym samym roku, skorzystawszy z amnestii wrócił do kraju. Po powrocie został aresztowany, ale po ośmiu miesiącach wyszedł na wolność.
Po powrocie ze Związku Radzieckiego obok zapału rewolucyjnego
Nazim wniósł do życia literackiego Turcji nowy styl oparty na elementach futuryzmu rosyjskiego i jako jeden z pierwszych tureckich poetów
zaczął pisać wierszem wolnym, werlibrem. Wydany w 1929 roku w Stambule zbiór pt. 835 wierszy przyniósł mu uznanie świata literackiego. W
1930-1932 Nazim wydaje pięć zbiorów wierszy i dwie sztuki. Za zbiór
wierszy Gece gelen telegram (Telegram, który nadszedł nocą), w której
autor wzywał tureckich komunistów do zdecydowanej walki, został skazany w 1933 roku na pięć lat więzienia w Bursie. W więzieniu napisał
rewolucyjny poemat Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı (Destan o szajchu Bedreddinie, synu kadiego Simawny). To ostatnia książka
wydana za jego życia w Turcji (1936 r.), gdzie w interesujący sposób
przedstawia swoje ideały komunistyczne w połączeniu z zasadami filozofii sufickiej. Głównym bohaterem poematu jest Szajch Machmud
Bedreddin, syn sędziego, kaznodzieja suficki, który staje na czele powstania w celu utworzenia nowego ustroju społecznego W jego ramach
całe dziedzictwo Adama i Ewy ma być równo podzielone pomiędzy
wszystkich ludzi niezależnie od pochodzenia i wiary.
W 1938 roku sąd wojskowy skazał Nazima Hikmeta na 28 lat i 4
miesiące więzienia za podjudzanie do buntu żołnierzy piechoty i marynarki . W areszcie Nazim napisał cykl wierszy z Listy z więzienia, epo-
49
Nazim Hikmet
stoy’un Savaş ve Barış’ını da çevirdi. 1949’da Nâzım Hikmet’i Kurtarma ve Eserlerini Yayma Komitesi kuruldu. Jean-Paul Sartre,
Pablo Picasso ve bir çok başka Batı ve Türkiye aydın fikirleri o teşebbüse katıldı. 1950’de genel af sayesinde Nazım Hikmet serbest
bırakıldı. 1951’de Kara Denizi aşarak Romanya yoluyla Moskova’ya
kaçtı . 1951’de Türk vatandaşlığından çıkartıldığı için kökleri sayesinde Nazım Hikmet’e Polonya vatandaşlığı verildi, o da büyük dedesinin soyadı Borzęcki’yi kabul etti. Aynı yılda Uluslararası Barış
Ödülü’nü kazandı.
Moskova’dayken Nazım Hikmet aktif olarak kültürel hayata
katılır: filmlere senaryo yazar, tiyatroda oyun hazırlar, konferanslara
katılırdı. Onun eserleri birçok dile çevrilmiştir. Ancak Moskova’da
onu büyük hayal kırıklığı bekliyordu. Stalinizm dönemindeki “devrimci hürriyet” gözlerini açtı. Stalin’i öven tatsız methiyeler onun
takdir ettiği Rus fütürist şiirleinin yerini aldı. Josef Stalin’in
öldüğünden sonra Nazım Hikmet ülke’nin totaliterlikten vaz
geçeceğini umuyordu. Bu münasebetle İvan İvanoviç Var mıydı, Yok
muydu? adlı tiyatro oyunu yazdı. Maalesef, komünizm ülkülerine
tamamen inanan ve solcu ülküleri olan bir çok başka aydın fikirler
gibi, hayatın faciasını yaşadı. 1950’lerin sonuna dönen son şiirleri
yalnızlık, hicran ve ölüm ile doludur. Topluluklara yönetilen devrimci şiirin yerini İstanbul’a olan sevgisi ve özlemi ile dolu durgun
bir lirik aldı.
Nazım Hikmet Ran kalp krizi sonucunda 3 Haziran 1963’te ölmüştür. Moskova’da Novodeviçi Mezarlığı’na (Новодевичье кладбище) gömüldü. 2009’da Türk Cumhuriyeti, kaybettiği vatandaşlığını ona
yeniden verdi.
50
Nazim Hikmet
peję Memleketimden insan manzaraları (Ludzka panorama z mojego
kraju), przełożył Wojnę i Pokój Lwa Tołstoja. W 1949 roku powstał międzynarodowy komitet przedstawicieli światowej kultury na rzecz wyzwolenia Nazima Hikmeta. Włączyli się do tej akcji Jean-Paul Sartre,
Pablo Picasso oraz wielu innych intelektualistów zachodnich i tureckich.
W 1950 roku w ramach ogólnopaństwowej amnestii, Nazim Hikmet
wyszedł na wolność. W 1951 roku przez Morze Czarne i przez Rumunię
uciekł do Moskwy. Pozbawiony w 1951 roku obywatelstwa tureckiego,
w związku z polskim pochodzeniem otrzymał polskie obywatelstwo
i przyjąl nazwisko pradziadka Borzęckiego. W tym samym roku poeta
został laureatem Międzynarodowej Stalinowskiej Nagrody Pokoju.
W Moskwie Nazim Hikmet aktywnie włączył się w życie kulturalne,
pisał scenariusze do filmów, wystawiał sztuki, brał udział w konferencjach, a jego działa tłumaczono na wiele języków. Jednocześnie spotkało
go tu ogromne rozczarowanie, poznał „rewolucyjną wolność” w latach
stalinizmu. Utwory wysoko cenionych przez niego futurystów rosyjskich
zastąpiły pozbawione gustu chwalebne ody do Stalina. Po śmierci Józefa
Stalina Nazim Hikmet miał nadzieję, że kraj pozbędzie się totalitaryzmu, napisał sztukę A czy był Iwan Iwanowicz? Niestety, jak wielu
innych intelektualistów o lewicowych poglądach, szczerze wierzących
w ideały komunizmu, przeżył dramat życia. Jego ostatnie wiersze
z końca lat pięćdziesiątych są nasiąknięte motywami samotności, rozłąki, śmierci. Rewolucyjne wiersze skierowane do mas zastąpiła liryka
pełna cichej miłości oraz tęsknoty za ukochanym Stambułem.
Nazim Hikmet Ran zmarł na zawał serca 3 czerwca 1963 roku i został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie. W 2009
roku Republika Turecka przywróciła poecie obywatelstwo.
51
Nazim Hikmet
Bu konu hakkında geniş bilgi için bkz. S. Göksu, E. Times, Nazım Hikmet: poetry and politics in Kemalist Turkey: Visions and Blueprints: Avant-garde Culture
and Radical Politics in Early Twentieth-century Europe, Manchester University
Press 1988, s. 177-192.
1
52
Nazim Hikmet
S. Göksu, E. Times, Nâzım Hikmet: poetry and politics in Kemalist Turkey, w: Visions and Blueprints: Avant-garde Culture and Radical Politics in
Early Twentieth-century Europe, Manchester University Press, Manchester
1988, s. 177-192
1.
B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy,
Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern
Europe) Routledge, 2006, s. 43.
B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy,
Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern
Europe), Routledge, London 2006, s. 43.
B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy,
Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern
Europe) Routledge, 2006, s. 46.
B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy,
Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern
Europe), Routledge, London 2006,s. 46.
2
N. Ertürk, Grammatology and Literary Modernity in Turkey, Oxford University
Press 2011, s. 159.
3
4
5
Nâzım Hikmet. Son şiirleri (1959-1963), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013, s. 1.
Arşiv vesikalarına dayanarak Azerbaycan tarihçisi Cemil Hasanlı Nazım Hikmet’in kaçış ve Sovyet Birliği’nde yaşamı ile ilgili ayrıntıları öne sürdü, bkz: Джамиль Гасанлы. Хрущевская «оттепель» и национальный вопрос в
Азербайджане (1954-1959). Москва 2009.
6
2.
N. Ertürk, Grammatology and Literary Modernity in Turkey, Oxford University
Press, Oxford 2011, s. 159.
3.
4.
5.
Nâzım Hikmet. Son şiirleri (1959-1963), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013, s. 1.
Дж. Гасанлы, Хрущевская “оттепель” и национальный вопрос в Азербайджане (1954—1959), Москва 2009.
6.
53
Nazim Hikmet
Yazarlar
Shahla Kazımova 1978 yılında Bakü, Azerbaycan'da doğdu.
Bakü Slav Üniversitesinden 2002 yılında mezun olan Shahla
Kazimova, 2004 yılında Polonya Hükümeti burslusu olarak
Studium Europy Wschodniej UW (Varşova Üniversitesi Doğu
Avrupa Enstitüsü)'nde yüksek lisans eğitimini tamamlayarak,
2010 yılında Varşova Üniversitesinden Beşeri Bilimler dalında
Doktora ünvanı almıştır. Halen aynı Üniversitenin Türkoloji
Anabilim Dalında öğretim görevlisi olarak çalışmalarını sürdürmektedir.
Janusz Krzyzowski, hekim olmanın yanısıra, Doğu kültürüne hayran bir seyyahtır. Hindistan'ın kültürel mirasına dair
bir kaç fotoğraf albümü ile geleneksel Fars, Türk, Özbek ve
Urdu şiiri tercümelerini yayınlamıştır. Doğu masallarını konu
eden çocuk kitaplarının yazarıdır. Yıllardan beri, HindistanPolonya Kültür Bağlarını Geliştirme Derneğinde Varşova Ofisi
Başkanlığını yürütmektedir.
54
Nazim Hikmet
O autorach
Shahla Kazimova urodziła się w Baku (Azerbejdżan), gdzie
ukończyła w 2002 roku Bakiński Uniwersytet Słowiański. W
roku 2002 otrzymała stypendium rządu polskiego, które
umożliwiło jej dalsze studia na Studium Europy Wschodniej
na Uniwersytecie Warszawskim. Dyplom UW otrzymała w
2004 roku. Tu również uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych w roku 2010. Obecnie pracuje na Uniwersytecie
Warszawskim jako wykładowca w Zakładzie Turkologii i
Ludów Azji Środkowej Wydziału Orientalistycznego.
Janusz Krzyżowski jest lekarzem i podróżnikiem zafascynowanym Orientem. Wydał kilka albumów poświęconych kulturze Indii oraz przekładów tradycyjnej poezji perskiej,
tureckiej, uzbeckiej i urdu. Jest również autorem książek dla
dzieci przedstawiających bajki Wschodu. W Indyjsko-Polskim
Stowarzyszeniu na rzecz Rozwoju Kultury pełni od lat funkcję
prezesa oddziału warszawskiego.
55
Nazim Hikmet
Rubailer
56
Nazim Hikmet
Rubajaty
57
Nazim Hikmet
Bir gerçek âlemdi gördüğün ey Celâleddin, heyûlâ filân değil,
uçsuz bucaksız ve yaratılmadı, ressamı illetî-ûlâ filân değil.
Ve senin kızgın etinden kalan rubailerin en muhteşemi :
«Suret hemi zıllest...» filân diye başlayan değil...
58
59
Nazim Hikmet
Do Rumiego
Świat, który widzisz Dżelaleddinie, jest realny, to nie żadna złuda.
On trwa wiecznie, nie ozdabiany, i nie stoi za nim żadna przyczyna.
Jest prawdziwszy niż twój rubajat – podniosły twór twego ciała i ducha,
który zacząłeś słowami: „Wyobrażenie nie daje cienia”.
Nazim Hikmet
Ruhum ne ondan önce vardı, ne ondan ayrı bir sırrın kemâlidir,
ruhum onun, o dışımdaki âlemin bende akseden hayâlidir.
Ve aslından en uzak ve aslına en yakın hayâl
bana ışığı vuran yârimin cemâlidir...
60
61
Nazim Hikmet
Do Rumiego
Jaka była moja dusza przed nim? Głupstwem są inne sekrety.
Moja dusza to cień, która tylko odzwierciedla stale inne światy:
w rzeczywistości najbardziej odległe i bliskie wyobrażenia.
To światło ukochanej, które padło na mnie…
Nazim Hikmet
Sevgilimin hayâli dile geldi aynanın üzerinde :
«— O yok, ben varım,» — dedi bana günün birinde.
Vurdum, düştü parçalandı ayna, kayboldu hayâl
ve lâkin çok şükür sevgilim duruyor yerli yerinde...
62
63
Nazim Hikmet
Do Rumiego
Zjawa mej ukochanej przemówiła w lustrze.
„Jej nie ma, ja jestem” – powiedziała mi chytrze.
Strzeliłem w lustro, rozbiłem je i zjawa znikła!
A moja dziewczyna była ze mną jak zwykle.
Nazim Hikmet
Muşambanın üstüne resmini bir kerecik çizdim ama
günde bin kere resmin çıktı bende tepemden tırnağıma,
fakat ne tuhaf şey hayâlin onda daha çok kalacak
benden uzun ömürlüdür muşamba...
64
Nazim Hikmet
Pewnego dnia na kanwie obraz namalowałem.
On poruszył mnie! Po wielokroć go oglądałem.
To dziwne, pamięć o tobie bardziej na nim zostanie.
Kanwa ma dłuższy żywot ode mnie…
65
Nazim Hikmet
66
Sarılıp yatmak mümkün değil bende senden kalan hayâle.
Halbuki sen orda, şehrimde gerçekten varsın etinle kemiğinle
ve balından mahrum edildiğim kırmızı ağzın, kocaman gözlerin
gerçekten var
ve âsi bir su gibi teslim oluşun ve beyazlığın ki dokunamıyorum bile...
Nazim Hikmet
67
Do Rumiego
Nie mogę sobie ciebie wyobrazić, tak, abym mógł cię przytulić.
Lecz ty jesteś cała we mnie, w mym mieście, w mym ciele! Ach, przytulić
cię, twoje oczy, twe usta słodkie, których jestem pozbawiony
gdy jak woda się poddajesz, i twoją biel, której nie mogę dotknąć…
Nazim Hikmet
68
Öptü beni : «— Bunlar, kâinat gibi gerçek dudaklardır,» — dedi.
«Bu ıtır senin icâdın değil, saçlarımdan uçan bahardır,» — dedi.
«İster gökyüzünde seyret, ister gözlerimde :
«körler onları görmese de, yıldızlar vardır,» — dedi...
Nazim Hikmet
69
Do Rumiego
Pocałowała mnie! „Me usta są prawdziwe jak wszechświat” – rzekła.
„Czyż moje włosy nie pachną jak geranium na wiosnę?” – zapytała.
„Aby to wszystko pojąć, musisz patrzeć w niebo lub w moje oczy!
Przecież gwiazdy istnieją, choć biedni ślepcy ich nie widzą!” – rzekła.
Nazim Hikmet
70
Bu bahçe, bu nemli toprak, bu yasemin kokusu, bu mehtaplı gece
pırıldamakta devâmedecek ben basıp gidince de,
çünkü o ben gelmeden, ben geldikten sonra da bana bağlı olmadan vardı
ve bende bu aslın sureti çıktı sadece...
Nazim Hikmet
Ten ogród, zapach jaśminu w księżycową noc, będzie
czarował nadal swym pięknem, kiedy mnie już nie będzie.
Ona była, nim się pojawiłem. Nadal tu będzie,
bo odbiła się we mnie jak kopia oryginału…
71
Nazim Hikmet
«— Paydos...» — diyecek bize bir gün tabiat anamız, —
«gülmek, ağlamak bitti çocuğum...»
Ve tekrar uçsuz bucaksız başlayacak :
görmeyen, konuşmayan, düşünmeyen hayat...
72
Nazim Hikmet
„Koniec dnia!” – mówi wieczorem Matka Natura.
„Koniec śmiechu i płaczu!” – tak rzekła do dziecka.
A później, od początku zaczniecie, bez końca,
nie patrzeć, nie myśleć, nie mówić – to ma wola!
73
Nazim Hikmet
Ayrılık yaklaşıyor her gün biraz daha,
güzelim dünya elvedâ,
ve merhaba
kâinat...
74
Nazim Hikmet
Rozłąki jest z każdym dniem coraz więcej.
Żegnaj ukochany świecie,
a ty, Wszechświecie…
witaj…
75
Nazim Hikmet
Balla dolu petek
yani gözlerin güneşle dolu...
Gözlerin, sevgilim, gözlerin toprak olacak yarın,
bal başka petekleri doldurmakta devâmedecek...
76
Nazim Hikmet
Plaster jest całkowicie wypełniony miodem.
Zaś twoje oczy, miła, połyskują słońcem.
Lecz oczy te piękne jutro staną się prochem.
Miód dalej będzie się cieszył słońca promieniem…
77
Nazim Hikmet
Ne nurdan
ne çamurdan,
sevgilim, kedisi ve kedinin boynundaki boncuk
yuğrumlarındaki farkla hepsi aynı hamurdan...
78
Nazim Hikmet
Co jest nimbem,
a co prochem – błotem?
Dziewczyna, koraliki na szyi kota, kot, co skacze żywo,
różnica niewielka – to samo tworzywo!
79
Nazim Hikmet
Lahana, otomobil, veba mikrobu ve yıldız
hep hısım akrabayız.
Ve ey güneş gözlü sevgilim, «Cogito, ergo sum» değil
bu haşmetli ailede varız da düşünebilmekteyiz...
80
Nazim Hikmet
Kapusta, samochód, bakterie i rój ciał gwiezdnych
– miła – pamiętaj, że są to tylko krewni krewnych,
I ty, moje słońce, mówisz: „Cogito ergo sum”.
Możemy myśleć, bo jesteśmy wśród tych krewnych…
81
Nazim Hikmet
Aramızda sadece bir derece farkı var,
işte böyle kanaryam,
sen kanatları olan, düşünemeyen kuşsun,
ben elleri olan, düşünebilen adam...
82
Nazim Hikmet
Między mną a tobą jest pewna drobna różnica.
Tak już jest, mój kanarku, i to cię nie zachwyca!
Ty masz skrzydła, które nie mogą myśleć, ptaszku.
Jam człowiek, mam ręce i myślę – i to różnica!
83
Nazim Hikmet
84
«– Şarapla doldur tasını, tasın toprakla dolmadan,» – dedi Hayyam.
Baktı ona gül bahçesinin yanından geçen uzun burunlu, yırtık pabuçlu adam:
«– Ben, bu nimetleri yıldızlarından çok olan dünyada açım,» – dedi,
«şaraba değil, ekmek almaya bile yetmiyor param...»
85
Nazim Hikmet
do Chajjama
„Napełnij swój puchar zanim sobą napełnisz ziemię”
– mówi Chajjam. Człowiek w podartych butach, co jest cieniem
samego siebie, mówi: „Na tym świecie nie ma jadła.
Ty mówisz o winie, a marny miedziak – mym życzeniem”.
Nazim Hikmet
Ölümü, ömrün kısalığını tatlı bir kederle düşünerek
şarap içmek lâle bahçesinde, ayın altında...
Bu tatlı keder doğduk doğalı nasibolmadı bize :
bir kenar mahallede, simsiyah bir evde, zemin katında...
86
Nazim Hikmet
Śmierć w słodkim smutku dumała o krótkości życia
tulipana w ogrodzie pod okręgiem księżyca.
Tak słodko-gorzki smutek budzi się często w nas.
Nasz dom utracony – ten piękny fragment życia…
87
Nazim Hikmet
88
Ömür gelip geçiyor, vakti ganimet bil uyanılmaz uykulara varmadan :
yâkut şarabı billûr kadehe doldur, seher vaktidir ey delikanlı uyan...
Perdesiz, buz gibi odasında uyandı delikanlı,
gecikmeyi affetmeyen fabrikanın canavar düdüğüydü uğuldayan...
89
Nazim Hikmet
do Chajjama
Chłopcze! „Życie ucieka! Ciesz się snem bez snów
i porankiem, gdy puchar wina wychylisz znów”.
A chłopak budzi się w mroźnej izbie bez zasłon,
bo fabryczna syrena kradnie mu resztkę snów…
Nazim Hikmet
Geçmiş günün hasretini çekmem
– yalnız bir yaz gecesi bir yana –
ve gözümün son mavi pırıltısı bile
gelecek günün müjdesini verecek sana...
90
Nazim Hikmet
Nie mów, bym nie opłakiwał dni, co mijają
– oprócz pewnej nocy letniej. – Ty znasz ją!
Bo nawet ostatnie błyski dnia i mych oczu
zapewnią cię, miła, że dni takie wracają…
91
Nazim Hikmet
İnsan
ya hayrandır sana, ya düşman.
Ya hiç yokmuşsun gibi unutulursun
ya bir dakka bile çıkmazsın akıldan...
92
Nazim Hikmet
Człowiek
może cię podziwiać lub nienawidzić,
albo najpewniej może cię zapomnieć,
albo nie może ci chwili poświęcić…
93
Nazim Hikmet
Çürüksüz ve cam gibi berrak bir kış günü
sımsıkı etini dişlemek sıhhatli, beyaz bir elmanın.
Ey benim sevgilim, karlı bir çam ormanında nefes almanın
bahtiyarlığına benzer seni sevmek...
94
Nazim Hikmet
Dzień zimowy, niezmącony, przejrzysty jak szkło,
przenikający ciało. Schrupać cię jak jabłko
pełne soku! O, moja miła! Bycie z tobą
jest jak spacer wśród sosen, co pną się wysoko…
95
Nazim Hikmet
Kim bilir belki bu kadar sevmezdik birbirimizi
uzaktan seyredemeseydik ruhunu birbirimizin.
Kim bilir felek ayırmasaydı bizi birbirimizden
belki bu kadar yakın olmazdık birbirimize...
96
Nazim Hikmet
Kto wie, może aż tak nie kochaliśmy się.
Gdybyśmy, co dzień nie byli razem, kto wie…
Gdyby zły los nie rozdzielił nas wtedy…
Nie bylibyśmy, dzisiaj, tak bliscy, kto wie…
97
Nazim Hikmet
Gün iyiden iyiye ışıdı artık,
tortusu dibe çöken bir su gibi duruldu, berraklaştı ortalık.
Sevgilim, sanki seninle yüz yüze geldim birdenbire :
aydınlık, alabildiğine aydınlık...
98
Nazim Hikmet
Poranek oświetla świat i jak woda, co pozwala
opaść wszystkim zmętnieniom od swego źródła z dala,
tak ty, znajdując się ze mną niespodzianie, twarzą przy
twarzy, opromieniasz mnie swą jasnością, co zniewala…
99
Nazim Hikmet
Ben bir bahçıvanım sen benim
Yedi yılda açan gülümsün
Erişilmez oluşun yıldırmıyor beni
Belki bilhassa bundan dolayı makbülsün
100
Nazim Hikmet
Tyś jest różą, ja jestem twoim ogrodnikiem.
Tyś jest co siedem lat ozdobiona kwitnieniem.
Nie zniechęcony jestem twą nieobecnością
długą, i dlatego tyś darzona szacunkiem.
101
Nazim Hikmet
102
Nazim Hikmet
İçindekiler
Spis treści
Türk edebiyatında rubai
Rubajaty w literaturze tureckij
Polonya pasaportu olan Türk şairi
Turecki poeta z polskim paszportem
Yazarlar
O autorach
Rubailer
Rubajaty
103
6
7
44
45
54
55
56
57
Nazim Hikmet
104