01-ozgur akduran 4-19

Makale
E¤itimin Dünya Ticaret
Örgütü(DTÖ) / Hizmet
Ticareti Genel Anlaflmas›
(Gats) Arac›l›¤›yla
Düzenlenmesi1
Angela C. De Siqueira (*)
Çeviren: Özgün AKDURAN (**)
Düzelti: Mutahhar AKSARI (***)
Özet
Bu makale “giriflimci gruplar›n” e¤itim sektörü üzerindeki artan ilgileri üzerine odaklanmaktad›r. Bu do¤rultuda çal›flmada Bir Dünya Ticaret Örgütü(DTÖ) direktifi olan Hizmet
Ticareti Genel Anlaflmas›(GATS, General Agreement on Trade in Services) taraf›ndan
e¤itimin bir 'hizmet' gibi tan›mlanmas›n›n elefltirel bir analizi yap›lmakta ve e¤itimle ilgili
genifl miktarda kayna¤a at›fta bulunulmaktad›r.
Bu amaçla, çal›flma DTÖ ve GATS metinlerinin yan› s›ra farkl› ülkeler taraf›ndan sunulan
ve bu ülkelerin e¤itim alan›ndaki “engel”lerin ortadan kald›r›lmas›yla “serbest ticaret”in
sa¤lanmas› konusundaki niyetlerini a盤a vuran önerilerini analiz etmektedir. Metin
ayr›ca DTÖ'nün ifl gruplar›n›n kamu kaynaklar›n› ve di¤er faydalar› talep etmesine verdi¤i
onaya ve bu onaya tabi bir flekilde art›k e¤itimle ilgili ulusal düzenlemelerin, hatta milli
e¤itimin varl›¤›n›n bile, ilgili hizmetlerin “serbest”çe sunulmas›na zarar veren pratikler
olarak reddedilebilir görüldü¤üne iflaret etmektedir. GATS'›n baflar›l› olmas›, e¤itimin sübjektif bir kamu hakk› olma özelli¤inden kaba bir ticarilefltirme süreciyle bir e¤itim
paketi(dersler, de¤erlendirme ve mezuniyet sistemleri, ders kitaplar›, haritalar, üniformalar vs.) haline dönüflmesi anlam›na gelmektedir. Çal›flma böyle bir anlay›fl›n kültürel
homojenlik sürecinin faydalar› ad›na, kültürel çeflitlilik ve yerel de¤erlerin büyük ölçüde
* Brezilya Federal Fluminense Üniversitesi, Dr. / [email protected]
** ‹stanbul Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Arfl. Gör.
4
*** Ankara Bat›kent Lisesi ‹ngilizce Ö¤retmeni / [email protected]
Makale
kaybolmas›na yol açaca¤›, ulusal egemenlik ve özerkli¤i tehlikeye düflürece¤i sonucuna
ulaflmaktad›r. Bununla birlikte çal›flmada tüm bu e¤ilimlere karfl› geliflen hareketlere de
vurgu yap›lm›flt›r.
Anahtar Kelimeler: E¤itimin ticarilefltirilmesi, özellefltirme, DTÖ, GATS
Abstract
This paper focuses on the growing interest of `entrepreneurial groups´ in the field of education. It refers to the large amount of resources involved in education, and critically
analyses the inclusion of education as a `service' on the current agenda of the General
Agreement on Trade in Services, as a World Trade Organisation directive.
To this end, the paper analyses the WTO and GATS' documents, as well as proposals presented by various countries, demonstrating their interests in eliminating “barriers” to “free
trade” in education. The text points out that the existence of national regulations and
even the offer of public education can be challenged as practices that are harmful to
the “free” offer of educational services and subject to WTO sanctions, allowing business
groups to demand public resources and other benefits. Should GATS succeed, it runs the
risk of converting education from a subjective public right into a process of simple commercialisation of educational packages (e.g. courses, evaluation and certification systems, textbooks, maps, uniforms, etc). It concludes that such a perspective clearly
endangers national sovereignty and autonomy, leading potentially to the loss of cultural diversity and local values, to the benefit of a process of cultural homogeneity.
Notwithstanding, the emergence of movements opposed to this tendency is also highlighted.
Keywords: commercialisation of education; privatisation; World Trade Organisation;
General Agreement on Trade in Services.
Girifl
Bu metin GATS'›n neden ve nas›l ticari düzenlemelere kar›flt›¤›n› anlama, e¤itim sistemine adapte edilmesindeki ç›kar› araflt›rma ve bu durumun getirece¤i olas› sak›ncalar›
aç›klama çabas›d›r. Buna göre sak›ncalardan biri e¤itimin ticaretin genel kurallar›na
dayand›r›larak s›radan bir ticari hizmet kategorisine indirgenmesidir. Bu durum sadece
e¤itimin bir insan hakk› olmas› fikrini de¤il ayn› zamanda kat›l›mc› ülkelerin kimliklerini ve
egemenliklerini de tehdit etmektedir. Çal›flmada son olarak bu tip tasar›mlara karfl›
geliflen bir tak›m ani reaksiyonlar ve daha genifl bir kolektif harekete duyulan ihtiyaçtan
bahsedilecektir.
Günümüzde kamu ve özel harcamalar› da kapsayacak flekilde küresel e¤itim sektörünün 2 trilyon dolarl›k bir piyasa oldu¤u tahmin edilmektedir(Patrinos, 2002). Bu anlaml›
miktardaki kaynak çeflitli gruplar›n özellikle de iletiflim, bilgisayar bilimleri, hizmetler ve karl›
e¤itim yönetimi gibi alanlarda faaliyet yürüten ifl çevrelerinin ilgisini çekmektedir.2
Nüfuslar›n›n büyük bir ço¤unlu¤u zaten e¤itimli olan zengin ülkeler, düflük do¤um oranlar› ve ifllemekte olan genifl e¤itim a¤lar› ile e¤itim sektöründe faaliyet gösteren firmalar
için gittikçe daralan bir pazar haline gelmektedir. Di¤er taraftan nüfusunun ço¤unlu¤u
okul yafl›nda olan ve bu nedenle de farkl› düzeylerde arz edilecek e¤itim için büyük bir
5
Makale
potansiyel talep sunan geliflmekte olan ülkeler, yeni pazarlar arayan ifl çevreleri için
öncelikli hedeflerdir.
Bununla birlikte ço¤u ülkede e¤itim devlet taraf›ndan sunulan ve denetlenen bir insan
hakk› ve vatandafllar›n sosyal haklar›ndan biri olarak kurumsallaflt›¤›ndan bu durumun
e¤itim tüccarlar›n›n ticari genifllemeleri önünde bir tak›m s›n›rlamalar oluflturdu¤u görünmektedir. Bu s›n›rlamalar flimdilerde önlenmesi gereken “engeller” olarak tan›mlanmaktad›r. Sonuç olarak, e¤itimin yerel düzenlemelerden(bariyerler) gelen müdahale
olmadan ama kamusal finansman›n meyvelerinden faydalanma olanaklar›n›n artt›¤› bir
ortamda, piyasan›n sözde “tarafs›z ve genel” kurallar› taraf›ndan düzenlenen bir mal gibi
muamele görmesi yönünde büyüyen bir bask› mevcuttur.
‹zleyen bölüm ticaretin düzenlenmesi üzerine özet bir tarihsel bak›fl sunmaktad›r.
II. Dünya Savafl›'ndan Sonra Ticaretin Düzenlenmesi
II. Dünya Savafl›'n›n bitimiyle birlikte (1940'lar›n sonu) dünya liderleri Bretton Woods'da bir
araya geldiler ve iki kurum yaratt›lar: Dünya Bankas›(DB) ve Uluslararas› Para Fonu(IMF).
Kurumlardan ilki olan DB, savafl esnas›nda zarar gören ülkelerin yeniden yap›land›r›lmas›
için fon sa¤lama amac›yla ortaya ç›kt›. Bu fon yoklu¤undan ileri gelmedi. Çok geçmeden DB, Yeniden Yap›land›rma Bankas›'ndan çok geliflmekte olan ülkelere ödünç kaynak aktaran bir Kalk›nma Bankas› oldu. IMF ise, ülkelerin para birimlerinin ve parasal rezervlerinin garantisi olarak “alt›n standard›”n› kullanarak finansal yap›lar›n› kontrol edecekti. Ayr›ca, uluslararas› bir Ticaret Örgütü kurma niyeti vard›. Fakat ülkelerin farkl›laflan
fikirlerine ba¤l› olarak bu gerçekleflmedi. Bununla birlikte GATT diye bilinen Gümrük
Tarifeleri ve Ticareti Genel Anlaflmas› hayata geçmiflti. Bir kurum de¤il bir anlaflma olarak
adland›r›lmas›na ra¤men GATT kendi ofisine, personeline ve sekreteryas›na sahipti. Fakat
geliflmekte olan ülkeler, GATT'›n farkl›l›klar›na veya geliflme düzeylerine bak›lmadan her
ülke için eflit muameleyi öngören, tar›msal ürünler için koflul seti gibi(fiyat, ölçü, renk,
sa¤l›kla ilgili talepler v.b.) ilkelerine karfl› ç›kt›lar. Bu ülkeler GATT'›n sanayileflmifl ülkelere
daha fazla fayda getirece¤ini hissettiler ve sonunda ilk etapta anlaflmay› sadece birkaç
ülke onaylad›(Williams, 1994).
Bu özet tarihi hikâyede sözünü etmeye de¤er bir baflka fley, ayn› zaman periyodunda
her ikisi de ülkeler aras›nda rekabetten uzak dayan›flma ve karfl›l›kl› iflbirli¤ini öngören
Birleflmifl Milletler'in (BM) kurulmas› ve ‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi'nin onaylanmas›d›r.
6
1960'larda geliflmekte olan ülkeler politik ve ticari alanda güç kazand›lar. 1964'de BM
içinde Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalk›nma Konferans›'n›(UNCTAD, United Nations
Conference on Trade and Development: geliflmekte olan ülkelerin daha uygun
sözleflme flartlar› ile ve daha etkili bir flekilde ticaret yapabilmelerini sa¤lamak için çal›flan
bir kurum) oluflturmay› baflard›lar. Fakat geliflmifl ülkelerin büyük bölümü taraf›ndan bu
geliflme hofl karfl›lanmad›. Bununla birlikte UNCTAD 1974'de BM Genel Kurul'unda
görüflülen “Yeni Uluslararas› Ekonomik Düzen-The New International Economic Order”
adl› belgenin onaylanmas›nda önemli rol oynad›. Belge ülkelerin birbirlerinin egemenliklerine, sosyal, kültürel, dinsel, ve politik farkl›l›klar›na sayg› gösterdi¤i, her tür ticari
ayr›cal›¤›n, sömürgecili¤in ve yeni-sömürgecilik uygulamas›n›n son buldu¤u bir ortam için
ülkeler aras›nda daha fazla iflbirli¤i, al›flverifl ve dayan›flma öngörüyordu(UN,1974).
Makale
1973-1979 aras›nda Tokyo'da gerçekleflen GATT raundunda geliflmekte olan ülkeler
taraf›ndan yukar›da sözü geçen ilkeler savunuldu ve Tokyo raundu geliflmekte olan ve
fakir ülkelerin ihtiyaçlar›n›n ve sorunlar›n›n tan›nmas› ve onlara yönelik farkl› ve özel
muamele ilkesinin ortaya konmas› ile son buldu.
OPEC'in kuruluflu ve iki petrol krizi(1974 ve 1979'daki), ABD'nin Vietnam savafl›ndaki yenilgisi, fiili'de Salvador Allende hükümetinin devrilmesinin yaratt›¤› etki ve müdahale karfl›t›
hareketin büyümesi baz› zengin ülkelerin 1980'lerde kaynaklar› azaltma arac›l›¤›yla BM'yi
ve onun kurumlar›n› zay›flatmay› deneyen bir pozisyon almay› kabul etmelerine neden
olan di¤er faktörlerdi(UN,1999). Ayn› süreçte, Bretton Woods kurumlar› sa¤lamlaflt›r›ld› ve
IMF ile DB birlikte çal›flmaya bafllad›lar. DB bir Kalk›nma Bankas› gibi çal›flmaya son verdi
ve borçlu ülkeleri bafll›ca kamu iflletmelerini özellefltirmelerini ve piyasalar›n› d›flar›ya
açmalar›n› sal›k veren SALS ve SECALS (s›ras›yla Yap›sal ve Sektörel Uyum Kredileri,
Structural and Sectoral Adjustment Loans) gibi krediler arac›l›¤›yla yap›sal uyumu kabul
etmeye zorlayan, d›fl borçlardan sorumlu bir yard›mc› (asistan) gibi ifllev görmeye
bafllad›(Fried ve Owen, 1982).
1986'da 1995'e kadar süren ve Uruguay Raundu diye bilinen yeni bir GATT raundu müzakeresi bafllat›ld›. Bu raundda az geliflmifl ülkeler için özel ve farkl› muameleyi reddeden ve
bunun büyük flirketler taraf›ndan ra¤bet edildi¤i flekliyle “serbest” ticaret yasalar›yla
ikame edilmesini öngören bir fikriyat hakimdi. Gerçekten de bu flirketler kendi devletlerinin pazarlar› açmak ve genel kurallar› yerlefltirmek konusundaki deste¤ine güvendiler.
Uruguay Raundu'nun sonunda Dünya Ticaret Örgütü'nün(DTÖ) kurulmas› kararlaflt›r›ld›.
DTÖ sadece GATT'›n tüzel kiflili¤i olarak mal ticaretinin yönetilmesinin genel anlaflmas› gibi
çal›flmad› ayn› zamanda TRIPS(fikri mülkiyet haklar›n›n ticaretle ilgili yönleri) ve
TRIMS(ticaretle ilgili yat›r›m ölçümleri) ve GATS(Hizmet Ticareti Genel Anlaflmas›) gibi
s›ras›yla bilgi, yat›r›m ve hizmetler, gibi baflka alanlarda da anlaflmalar tesis etti. DTÖ'nün
kurulmas›n›n anlam› ve etkisi afla¤›daki al›nt›larda görülebilir:
DTÖ (daha önce GATT'›n sahip olmad›¤›)kal›c› bir organizasyon yap›s› ve BM, DB ve IMF
taraf›ndan kullan›labilecek bir çeflit “tüzel kiflilik” tayin etmektedir. DTÖ'nün “uzlaflmazl›k
çözüm sistemi”nde … uzlaflmazl›klar atanm›fllar›n aras›ndan demokratik bir flekilde seçilmifl memurlar taraf›ndan de¤il, yabanc› ticaret bürokratlar›ndan oluflan gizli bir
mahkeme taraf›ndan mevcut isim listesinden seçilenlerle karara ba¤lanmaktad›r.
Uzlaflmazl›k mahkemeleri üyelerinde aranan nitelikler…bir ülkenin ticaret heyetinde veya
daha önce yaflanm›fl ticaret anlaflmazl›klar›nda bir hukukçu olarak deneyim sahibi
olmakt›r. Bu nitelikler tek tip ticaret yanl›s› bir yaklafl›ma sahip panelistler
yaratmaktad›r(Nader ve Wallach, 1996, s.102-103).
DTÖ içindeki her üye ülkenin, bir di¤er ülkenin herhangi bir yasas›n›n kendi fayda beklentisini düflürdü¤ü inanc›yla itiraz hakk›… olmas›na ra¤men … bu itirazlar bir ülkeden
ç›k›p bütün di¤er ülkelere yönelmekte ve buradaki itiraz için bask› genellikle belirli bir
yasan›n kendine dezavantaj yaratt›¤›n› düflünen bir çok uluslu flirketten gelmektedir…
DTÖ'ye yerel ya da ulusal bir yasa ile ilgili itiraz geldi¤inde, çat›flan taraflar önce gizli bir
duruflmada kendi tezlerini sunarlar sonra üç ticaret uzman›n›n kat›ld›¤› bir aç›k oturum
yap›l›r…san›¤›n ispatlamakla yükümlü oldu¤u fley, soruflturulan yasan›n GATT taraf›ndan
tan›mlanan ticari s›n›rlamalardan biri olmad›¤›d›r(Korten, 1996, s.174-176).
Bu noktada benim niyetim TRIPS, TRIMS veya GATT'› de¤il sadece GATS'› tart›flmak.
Burada flunu belirtmek önemli: DTÖ'deki hakim ak›l kar ve rekabeti artt›rman›n hedeflen-
7
Makale
di¤i ticaret ve piyasa yönelimlidir. Buna ek olarak sözünü etmeye de¤er bir baflka fley,
DTÖ'nün ticaret veya hizmetler hakk›nda farkl› bir mant›¤› onaylayabilecek baflka forum
giriflimlerini, diskalifiye etmek için “ticaret ve serbestleflmenin global kurallar›n›n olgunlaflt›r›lmas› için tek forum” olarak belirtilmesidir(WTO, 2001, Kas›m, p.1).
GATS'›n Hedefleri, Disiplini ve Kapsam›
GATS, DTÖ üye ülkeleri taraf›ndan 01/01/1995 tarihinde 10 y›ll›k bir müzakere süreci içinde
(01/01/2005'e kadar) hizmetlerin aflamal› bir flekilde serbestlefltirilmesini baflarmak(WTO,
1995, s.278) amac›yla imzaland›. Ancak bu ço¤unlukla geliflmekte olan ülkelerden kaynaklanan bir tak›m uyuflmazl›klara ba¤l› olarak baflar›lamad›. Müzakere sürecinde ülkeler ilk olarak çeflitli hizmetlerin serbestlefltirilmesi ile ilgili tekliflerini bildirecekler daha sonra
30 Haziran 2002'ye kadar taahhütlerini sunacaklar, bu süreci de 31 Mart 2003'e kadar
verilecek öneriler izleyecekti. Bu müzakere süreci esnas›nda, biri Kas›m 2001'de Doha,
Katar'da, di¤eri Eylül 2003'de Cancun, Meksika'da olmak üzere birbirini izleyen baz›
Bakanlar toplant›lar› gerçeklefltirildi. Bir sonraki DTÖ Bakanlar toplant›s› Hong Kong, Çin'de
Aral›k 2005'de yap›lacak.
Bu müzakerelerin çerçevesi ‹nsan Haklar› Belgesi'nin bir parças› olarak genellikle Devlet
taraf›ndan sürdürülen ve düzenlenen, vatandafllar›n uzun dönemdeki düzenli taleplerine
(e¤itim, sa¤l›k, çevre temizli¤i, kanalizasyon, kamu tafl›mac›l›¤›, elektrik ve su arz› gibi)
ba¤l› olarak vücuda getirilen bir tak›m hizmetlerin GATS kapsam›na al›nmas›n› içermektedir. Ve bu müzakereler sözde “serbest” piyasan›n özellikleri olan kar, rekabet, arz/talep,
fayda-maliyet mant›¤› do¤rultusunda ifllemektedir.
GATS pek çok baflka alt dala bölünebilen12 hizmet türünü kapsamaktad›r: 1-‹fl
(muhasebe, bilgisayar bilimleri ve ilgili konular, hukuk, pazarlama ve ba¤lant›l› hizmetler,
t›p ve difl hekimli¤i, mimarl›k vs.), 2- ‹letiflim (telekomünikasyon, posta, görsel-iflitsel iletiflim
hizmetleri, radyo, sinema, vs.), 3- ‹nflaat ve ba¤lant›l› mühendislik hizmetleri; 4- Da¤›t›m
(imtiyaz hakk›, toptan ve perakende sat›fl vs.), 5- E¤itim (‹lkokul, ortaokul, lise, yetiflkin
e¤itimi ve di¤erleri), 6- Çevresel Hizmetler (Kanalizasyon, çöp toplama, sa¤l›kla ilgili vb.
hizmetler), 7- Finansal Hizmetler (sigortac›l›k, bankac›l›k, kiralama (leasing), finansal varl›k
yönetimi, vb.), 8- Sa¤l›k ve ba¤lant›l› sosyal hizmetler (hastane, di¤er insan sa¤l›¤› hizmetleri, vb.), 9-Turizm ve seyahat ba¤lant›l› hizmetler(otel, restoran, seyahat acentac›l›¤›,
vb.), 10-E¤lence, kültür ve spor (haber ajanslar›, kütüphaneler, arflivler, müzeler, tiyatro,
spor, vb.), 11-Ulafl›m (deniz tafl›mac›l›¤›, havac›l›k, tren yolu, nakliye, bak›m ve onar›m,
çekici, boru hatt›, depolar vb.),ve sonuncusu, 12- “di¤er maddelerin herhangi bir yerinde
geçmeyen di¤er hizmetler”(WTO, 2003). Anlafl›laca¤› gibi son maddeyle flimdilik listede
yer almayan veya gelecekte ortaya ç›kabilecek herhangi bir hizmetin GATS kapsam›na
al›nmas›n›n yolu aç›lmaktad›r.
8
GATS'›n bafllang›ç sürecinde, DTÖ'ne üye ülkeler, ticari bir temelde ve bir ya da daha
fazla hizmet sunucusu aras›nda gerçekleflen rekabet içinde arz edilemeyen kamusal
otoritenin uygulama alan› içindeki hizmetler istisna olmak üzere Anlaflma'da geçen
bütün hizmetlerin kapsama dahil edilmesi konusunda fikir birli¤ine vard›lar(WTO, 1995,
Madde 1.,3,b-c,vurgu bana ait). Bunun anlam›, e¤er bir devlet örne¤in e¤itime herhangi bir vergi veya ücret yüklerse, do¤rudan ya da kurumsal ortakl›klar veya anlaflmalar
yoluyla ücretli dersler sunar, araflt›rma gelifltirir ve karfl›l›¤›nda -bir çok ülkede gittikçe
artarak yer ald›¤› üzere- finansal karfl›l›k kabul ederse, bu devlet hizmetleri ticari temelde
Makale
sunuyor demektir ve böylelikle e¤itim istisnan›n d›fl›nda b›rak›lm›fl olacakt›r. Gerçekten
e¤er bir devlet örne¤in uzaktan e¤itimi, dil kurslar›n› veya MBA'leri para karfl›l›¤› yaparsa,
özel sektör de ayn›s›n› yapacak ve böylece devletin özel hizmet sa¤lay›c›lar› ile rekabete
girmesiyle de e¤itim istisna d›fl›nda kalacakt›r.
Ayn› 1nci maddenin 3.ncü f›kras› GATS'›n kural ve taahhütlerinin -yerel ve ulusal düzeydekamu faaliyetleri yürütülürken, imzac› devletlerin yan› s›ra sivil toplum örgütleri taraf›ndan
da kabul edilece¤ini belirtmektedir. Anlaflma ayr›ca bir tak›m “genel kurallar” -bunlar
aras›nda flunlar vurgulanacakt›r: En Çok Kay›r›lan Ülke (EKÜ) (Most Favoured Nation),
fieffafl›k, Ulusal Mevzuat/Yurtiçi Düzenleme, Tan›ma ve Ödemeler Dengesini Korumaya
Yönelik K›s›tlamalar- ve Pazara Girifl ve Ulusal/Milli Muamele'de geçen “gönüllü” kat›l›m
kurallar›n› içermektedir.
Genel Kurallar
Genel Kurallar'›n birincisi EKÜ kural›d›r ve hiçbir ülkenin baflka bir ülkeye karfl› gerçeklefltirilen kötü muameleyi kabul edemeyece¤ini karara ba¤lamaktad›r. Bunun anlam› e¤er
bir ülke belli bir bölgede rekabete izin verecek olursa ya da belirli bir konuda ikili
(Brezilya-Fransa, Amerika-fiili gibi) ve/veya bir grup ülke ile(Mercosur, Avrupa Birli¤i, Nafta
gibi) anlaflma yaparsa ayn› haklar bütün ülkelere sunulmak durumundad›r. Burada flunu
belirtmekte yarar var ki, GATS imzaland›¤›nda üye ülkeler 01/01/2005'e dek EKÜ
Kural›'ndan sadece bir muafiyet talep etme olana¤›na sahiptiler. Fakat Ek Madde 2'ye
göre, müzakerelerin bitifl tarihinden önce(bugün itibariyle May›s 2005'e dek uzat›ld›) mevcut muafiyetlerin kalkabilece¤i de vurgulanmakla birlikte bu muafiyetlerin uygunlu¤u
yürürlükteki müzakerelerin bir parças› olarak daima denetimine tabi olacakt›.
Örne¤in Brezilya ve Fransa Santos Dumont diye bilinen özel bir Anlaflma ile al›fl ülkesinin
yetkili mercii taraf›ndan verilen belge ve diplomalar›n tafl›mas› gereken konsolosluk
mührünü muaf tutarak mezuniyetlerin tan›nma sürecini kolaylaflt›rm›fllard›r. Bu anlaflma ile
program denkli¤i ve ulusal geçerlili¤i olan unvanlar›n tasdik edilmesinde(mesela master
dereceleri, araflt›rma talepleri, akademik tart›flma ve tezlerin) enstitülerin güvenilirli¤inin
karfl›l›kl› tan›naca¤› imzaland›. Bununla birlikte böyle bir Anlaflma'n›n farkl› ülkelere
geniflletilmesi, hedefleri kar elde etme olan kurs ve enstitülerin yay›lmas› ile ulusal
geçerlili¤i olmayan güvenilmez program ve enstitüler taraf›ndan verilen bir y›¤›n diploma
ve unvan›n ortaya ç›kmas› sonucunu do¤urabilir. Bu flimdiden bir çok ülkede görülmektedir. Gerçekten 2000 Dünya Bankas› ve UNESCO kat›l›m belgesinde iflaret edildi¤i gibi
(The Task Force/Çal›flma Kolu 2000)geliflmifl ülkelerin prestijli üniversiteleri geliflmekte olan
fakir ülkelerde ünlü adlar›n› kullanarak ve denk bir kaliteyi garanti etmeden berbat kurslar
açmaktad›rlar.
fieffafl›k Kural›'na gelince (Madde 2) ülkeler en k›sa zamanda hizmetleri etkileyebilecek
ilgili bütün kanun ve önlemlerini ilan etmek ve bir di¤er ülke taraf›ndan belirtilmifl herhangi bir sektörde ald›klar› önlemler hakk›ndaki özel bilgi taleplerine cevap vermek
durumundad›rlar. Üyeler ayr›ca e¤er mevzuatlar›nda herhangi bir de¤ifliklik(geneti¤i
de¤ifltirilmifl ürünler, kirlenme düzeyleri ve toplumsal hareketlerle ilgili yasaklama veya
serbestlefltirmeler gibi) yaparlarsa bunu itiraz gelebilme ihtimaline karfl› DTÖ'ne bildirmekle yükümlüdürler. Burada sorulmas› gereken önemli sorular var: Hangi çerçeve
temelinde? ve neyin önemli oldu¤una kim karar verecek? Tekil olarak ülkeler mi? DTÖ
mü? Kuflkusuz cevap, sermaye birikimi ve dünya ticaretini sosyal haklar ve insan haklar›
9
Makale
(bar›nma, g›da temini, e¤itim, sa¤l›k, istihdam, bofl zaman vb.) zarar›na düzenlemek için
yarat›lm›fl bir organizasyon arac›l›¤›yla piyasa hakimiyetini en yüksek düzeye ç›karma
(maksimize etme) temelinde, giriflimci gruplar›n ç›karlar›d›r.
Ulusal Mevzuat'a referansla (Madde 6), GATS metninde bu mevzuat›n “akla uygun,
objektif ve adil” bir flekilde yönetilece¤ini belirtilmektedir. Ayr›ca “nitelik ve ön flart
prosedürleri, teknik standartlar ve lisans verme” ile ilgili önlemlerden kaç›n›lmas› için
“hizmet ticaretine karfl› gereksiz engeller oluflturulamayaca¤› ve uygun organlar
arac›l›¤›yla gerekli her türlü düzenlemeyi gelifltirebilecek bir Hizmet Ticareti Konseyi
oluflturulaca¤›” belirtilmektedir. Ek olarak “hizmetlerin sunumunda yetki ve ehliyet gibi
flartlar›n hizmet kalitesi sa¤larken gere¤inden fazla külfet yüklemeyen objektif ve fleffaf
kriterlere” dayand›¤› kurallar temin edilmeli denmektedir(WTO, 1995, s.290). Bu maddeye
dayanarak flirketler DTÖ tart›flma oturumunda e¤itim konusunda neyin “gere¤inden
fazla külfet yüklemeyen flart ve prosedür” ve “gereksiz engel” oldu¤u münakaflas›na
giriflebilirler. Bunlar asgari düzeyde nitelikli ö¤retmen, programlar için yetki ve ifllem kurallar›, diplomalar›n geçerlili¤i ve mezuniyetler ile ilgili flartlar ve personel ifle alma/ç›karma
normlar›n› kapsayan talepler olabilmektedir.
Tan›ma ile ilgili olarak (Madde 7) Anlaflma “hizmet sunucular›n mezuniyet, lisans ya da
diploma vermede standart veya kriterleri tutturma hedefi için …üyeler(ülkeler) belirli bir
ülkede uygulanan halihaz›rdaki deneyimi veya e¤itimi, yerine getirilen koflullar›, garanti
edilen lisans ya da diplomalar› tan›yabilirler” fleklinde bir aç›klama getirmektedir. Ayr›ca
herhangi bir üyenin Tan›ma'y› baflka ülkelere karfl› bir ayr›mc›l›k yolu veya hizmet ticaretini k›s›tlamay› amaçlayan gizli bir prosedür olarak kullanmamas› tavsiye edilmifltir.
Son olarak Anlaflma, Tan›ma'da “çok tarafl› anlaflma kriteri”nin temel al›nmas›n› ve
tan›maya iliflkin ortak uluslararas› standartlar›n ve kriterlerin oluflturulmas› ve benimsenmesi için üyelerin ilgili uluslararas› kurulufllar ve sivil toplum örgütleri ile iflbirli¤i içinde
çal›flmas›n›, ayr›ca belirlenen kriterlerin söz konusu ifl ve hizmetlerin pratiklerine uygulanabilir olmas›n› önermektedir(WTO, 1995, s.291). GATS'›n bu maddesi ülkelerin kendi ders,
unvan ve mesleki izin gibi tasdik gereksinimlerinin ortadan kald›r›lmas› (elimine edilmesi)
ve yerine bir uluslararas› tan›man›n konmas› için çaba sarf etmektedir. UNESCO, Bologna
Anlaflmas›'ndan ç›kan Avrupa Üniversiteleri Rektörler Konseyi (CRUE -Council of Rectors
of the European Universities) ile birlikte özellikle Avrupa'da ulusal tan›ma kurallar›n›n
ortaklaflt›r›lmas› yönünde çal›flmalarda bulunan bafll›ca çok tarafl› ajan ortaya ç›km›flt›r.
Gerçekten 2000'den beri UNESCO e¤itim alan›nda Dünya Bankas› taraf›ndan ifade
edilenlere benzer fikirleri savunmufltur(The Task Force-Çal›flma Kolu…2000). Bu e¤itime
gün geçtikçe evrensel bir hak olmaktan öte daha fazla yat›r›m gibi yaklafl›ld›¤› anlam›na
gelmektedir. Bu ba¤lamda dünya genelinde e¤itim “ticaret”ini kolaylaflt›rmak için “globalleflmifl”, daha homojen ve farkl› ülkeler aras›nda daha kolay ticareti yap›labilir bir
e¤itimin ortaya ç›kmas›na sa¤layarak, ulusal kurallar› ve yerel kimlik özelliklerini sona
erdirmek temel zorunluluktur. fiüphesiz bu süreç de ülkelerin egemenliklerini etkileyecektir.
10
Ödemeler Dengesini Korumaya Yönelik K›s›tlamalar'a gelince, (Madde 12) bu düzenlemede ciddi ödemeler dengesi güçlükleri ve d›fl finansal zorluklar yaflayan ülkelerin
hizmet ticaretine k›s›tlamalar getirebilecekleri veya bunlar› sürdürebilecekleri belirtilmektedir. Ancak bu k›s›tlamalar IMF'nin koydu¤u kurallarla uyum sa¤lamal›d›r. Ayr›ca baflka
Makale
bir ülkenin ticari, ekonomik ve mali ç›karlar›na zarar vermekten kaç›n›lmal› ve belirli bir
sektörü korumak için kullan›lmamal›d›r(WTO, 1995, s.293).
Fakir ülkelerin farkl›l›klar› ve karfl›laflt›klar› güçlükler belirtilmesine ra¤men hedeflenen
düzenleme ile -ço¤unlukla EKÜ, Ulusal Mevzuat/Milli Düzenleme ve Ödemeler Dengesini
Korumaya Yönelik K›s›tlamalar' a iliflkin bir tane bile olsa- sözde “objektif ve fleffaf” piyasa
kriterlerinden ve onun kar amac› aray›fl›ndan uzaklaflan kriter ve ihtiyaçlara dayanan
herhangi bir farkl› muamele kesinlikle engellenmektedir. Hakikaten, bunlar Anlaflma'n›n
bütün imzac›lar›n› etkileyen genel kurallard›r.
“Gönüllü” Kat›l›m Kurallar›
Bu kurallar kibarca “özel taahhütler” diye adland›r›lm›flt›r ve Pazara Girifl ve Milli Muamele
fleklinde iki ana talep içermektedir.
Pazara Girifl (Madde 16) bir üye ülkenin benimseyemeyece¤i veya sürdüremeyece¤i bir
tak›m tedbirleri içermektedir: hizmet sunucular›n›n say›s›, (kotalar, tekeller, münhas›r
hizmet sunucular› veya ekonomik ihtiyaç testleri yoluyla) hizmetle ilgili ifllemlerin veya
varl›klar›n toplam de¤eri, hizmetle ilgili ifllemlerin toplam say›s› veya hizmet ç›kt›s›n›n
toplam miktar›, belirli bir hizmet sektöründe istihdam edilebilen veya bir hizmet sunucusunun istihdam edebilece¤i ve bu hizmet arz› için gereken gerçek kiflilerin (WTO dilinde bu
insan demektir) say›s›, ulusal firmalara yabanc› sermaye kat›l›m› veya bireysel ya da toplu
yat›r›mlar›n toplam de¤eri, belirli bir tipteki hukuki kurum veya ortak giriflimleri k›s›tlayan
veya bunlar› gerektiren tedbirler(WTO, 1995, s.297). Bu kural temel hizmetlerin (e¤itim ve
ulafl›m gibi) birlefltirilme, devral›nma ve özellefltirilme süreçlerini h›zland›rabilir. Bu ayr›ca
maliyetlerini azaltmay› hedefleyen kimi hizmet sunucular›n›n birbirleri ile vahfli bir rekabete giriflmelerine yol açabilir. Bu da daha düflük kalitede hizmetler ( daha az nitelikli
ö¤retmenlerle k›sa süreli programlar veya sadece uzaktan e¤itim), iflçilerin daha fazla
sömürülmesi ( ifl ve verimlilik ödemelerinin yap›lmamas›, hiç tatil izni veya ücretli izin verilmemesi) ve çevrenin kirletilmesi ( korumal› alanlarda inflaat yap›lmas›, toplum sa¤l›¤›n›
riske atacak ürün ve/veya teçhizat kullan›lmas›) sonucunu ortaya ç›karabilir.
Milli Muamele kural› (Madde 17), yabanc› hizmetlere ve hizmet sunucular›na, hizmet
arz›n› etkileyen bütün tedbirlerle ilgili olarak, kendi hizmetlerine ve hizmet sunucular›na
uygulad›¤›ndan “daha az kay›r›c› bir muamele” uygulamayaca¤›n› ifade eder.
Madde'de ayr›ca, resmi olarak benzer veya farkl› muamelenin; e¤er rekabet flartlar›n› bir
üye ülkenin hizmetlerine veya hizmet sunucular›na k›yasla, di¤er bir üye ülkenin hizmetlerinin veya hizmet sunucular›n›n lehine de¤ifltiriyorsa daha az kay›r›c› say›laca¤› belirtilmektedir. Bu flu anlama gelmektedir: bir devlet ulafl›m, e¤itim veya sa¤l›k gibi bir kamu
hizmeti sundu¤unda bu rekabete girmek ya da ticari bir flekilde arz yapmak gibi
anlafl›lmaktad›r, o halde devlet ya bu hizmetleri sunmaya son verecek flekilde düzenlenmelidir ya da yabanc› hizmet sunucular›na ayn› flartlar› sa¤lamaya mecburdur (binalar,
personel maafllar›, burslar, araflt›rma ödülleri, yakacak, bak›m vb. gibi).
Son olarak müzakereler esnas›nda e¤itim sektörünü içeren hizmet ticaretinin dört arz
modelinde grupland›¤›n› belirtmek gerekmektedir(WTO, 1995, Madde I, 2): Model 1- S›n›r
Ötesi Arz: bir üye ülkenin hizmet sunucusundan di¤er bir üye ülkeye hizmet arz› ( uzaktan
e¤itim, veya s›nav yapmak gibi); Model 2- Yurtd›fl›nda Tüketim: bir üye ülkede yaflayan
baflka üye ülke vatandafllar›n›n yapt›¤› hizmet tüketimi(yabanc› dil kurslar›, teknik veya
11
Makale
mesleki ö¤retim, lisans, master ve doktora düzeyinde dersler gibi); Model 3- Ticari Varl›k:
bir ülkenin hizmet sunucusunun herhangi bir di¤er ülkede yerel flube kampüsleri,
ortakl›klar(ortak giriflimler), “ikiz” düzenlemeler(acenteler) yaratma yoluyla ticari varl›k
oluflturmas›; Model 4- Gerçek Kiflilerin Varl›¤›: bir ülkenin hizmet sunan vatandafllar›n›n
di¤er ülkedeki varl›klar› (dan›flmanlar, ö¤retmenler, idareciler, s›nav ve bilgisayar elemanlar› gibi). Ülkeler hizmet kategorilerinin / alt kategorilerin her birine at›fla bu
Model'lerin her birini ne kadar üstlenmeyi kabul/talep ettiklerine dair taahhüt düzeylerini
(bütünüyle-k›s›tlama yok-, k›smen veya taahhüt yok-ret fleklinde) deklare etmek durumundad›rlar.
E¤itim Hizmetlerinin Özel Nitelikleri3
1998'de DTÖ Sekreterli¤i taraf›ndan e¤itim hizmetleri üzerine ayr›nt›l› flekilde haz›rlanm›fl
olan bir belge aç›kland›(WTO, 1998 Eylül). Belge sadece ço¤unlukla çok say›da yabanc›
ö¤renci kabul eden ülkeler için (ABD, Fransa, Almanya, ‹ngiltere, Rusya Federasyonu,
Japonya, Avustralya, Kanada, Belçika ve ‹sviçre) e¤itimin ekonomik önemine dikkat
çekmekle kalm›yor, ayn› zamanda genifl bir okul ça¤› (5'ten 29'a) nüfusuna sahip ülkelerde beklenen e¤itim harcamalar›n› da ortaya koyuyordu. Belge ayr›ca e¤itim sektöründe kaydedilen de¤iflimlerin de alt›n› çiziyordu. Bu de¤iflimler, artan alternatif fon
aray›fllar›n› teflvik eder biçimde kamu kaynaklar›n›n daralmas›n› ve ifl yönetimi pratiklerinin
benimsenmesini içermektedir. Ayn› metin ABD'nin Bat› Bölgesi'nde yer alan 17 eyalet
yönetimi ve IBM, AT&T, Cisco, Microsoft ve Thomson gibi özel ortaklar taraf›ndan kurulan
West Governor's Üniversitesi örne¤ine vurgu yaparak kamu ve özel hizmet sunucular›
aras›ndaki iflbirli¤i flekillerini ve yeni kurumlar›n ortaya ç›k›fl›n› anlatmaktad›r. Belge sözü
edilen Üniversite'nin hiç ö¤retmen çal›flt›rmad›¤›n› veya kendine ait dersler gelifltirmedi¤ini fakat akademik içeri¤ini baflka kamu veya özel kurumlarda çal›flan “fakülte
tedarikçilerinden” elde etti¤ini aç›k bir biçimde ortaya koymaktad›r. Bu Üniversite ö¤rencilerine internet ve di¤er uzaktan ö¤renim teknolojileri arac›l›¤› ile ulaflmaktad›r(WTO,
1998, Eylül, s.5). Bunun anlam› bu okulun sanal bir üniversite ifllevini gördü¤üdür: ne fakülteler, ne büyük binalar veya kampuslar, ne de etrafta dolaflan ö¤renciler, hiçbiri yok.
Metin DTÖ ve GATS kapsam›nda e¤itim hizmetlerini flu flekilde s›n›fland›rmaktad›r: 1-‹lkokul
E¤itimi (okul öncesi e¤itimi de içererek); 2- Ortaokul E¤itimi (genel e¤itim, teknik ve
üniversite çal›flmalar›na haz›rl›k, ö¤rencilerin geneli veya engelli ö¤rencilere at›fta bulunarak özel ihtiyaçlar› olanlar için teknik ve mesleki e¤itim); 3- Lise E¤itimi (ortaokul sonras›,
teknik ve mesleki e¤itim yan›nda mezuniyet ve araflt›rma programlar›); 4- Yetiflkin E¤itimi
( gayri resmi e¤itim, okuma yazma, genel ve mesleki e¤itim, radyo, tv vb arac›l›¤›yla
e¤itim); 5- Di¤er e¤itim hizmetleri, e¤itim destek hizmetleri veya ilgili e¤itim hizmetleri
(yetiflkin resmi e¤itimi, dan›flmanl›k, e¤itim dan›flmanl›¤›, özel e¤itim, s›nav hizmetleri, okul
idaresi/yönetimi, ö¤retmenlerin e¤itimi, kitaplar ve ö¤retici materyaller, okul yap›m›,
bak›m› ve yemek hizmetleri vb.).(WTO, 1998, Eylül, Annex I). Asl›nda “di¤er e¤itim hizmetleri” tan›m› biraz tart›flmal›d›r. Bu e¤itimin bütün düzey ve biçimlerde kapsanmas› gibi
anlafl›labilir ama bundan baflka “e¤itsel destek hizmetleri ve ilgili e¤itsel hizmetler”
etiketiyle ve piyasac› yaklafl›m ve hedeflerle özetle kar bak›fl aç›s› ile ticari mant›k
temelinde sunulmas› anlam›na gelmektedir.
12
Metin ticari k›s›tlamalardan bahsederek bunlar› daha önce ifade edilen e¤itim “hizmetleri” s›n›fland›rmalar›na iliflkin Arz Modelleri'ne göre grupland›rm›flt›r. Yurtd›fl›nda Tüketim'le
Makale
ilgili olarak (Model 2) göç koflullar› ve döviz kontrolleri gibi do¤rudan k›s›tlamalar› ve
yurtd›fl›ndan sa¤lanan unvanlar›n ulusal denkli¤i gibi dolayl› k›s›tlamalar› iflaret etmektedir. Ticari Varl›k (Model 3) ile ilgili olarak e¤itim kurumunun verdi¤i diploma / derecenin
tan›nmas› gibi ulusal lisanslar›n elde edilmesinin olanaks›zl›¤›ndan, al›nan tedbirlerin (varl›k
üst s›n›r› belirlenmesi gibi) yabanc› hizmet sunucular› taraf›ndan gerçeklefltirilecek
do¤rudan yabanc› yat›r›mlar› k›s›tlad›¤›ndan, vatandafll›k flartlar›ndan, gerekli s›navlardan, yabanc› ö¤retmen çal›flt›rma üzerindeki s›n›rlamalardan, devlet tekellerinin ve yüksek düzeyde sübvanse edilen ulusal kurumlar›n varl›¤›ndan bahsedilmektedir. Gerçek
Kiflilerin Varl›¤›'na dair (Model 4) metin özellikle göçmen hizmetlerindeki k›s›tlamalar›,
vatandafll›k koflullar›n›, mali kapasite ve kimlik kartlar›n›n tan›nmas›n› içermektedir(WTO,
1998, s.8). Metin S›n›r Ötesi Arz, Model 1'e herhangi bir at›f yapmamakta fakat unvanlar›n
tan›nmas›, hizmet sunucular›n›n say›s›, mali ve akademik güvenirlik, içerik ve nitelikler ile
bilgisayar ekipman› ve okul kitab› ithalat› ve tedariki üzerindeki baz› k›s›tlamalara yer vermektedir.
Metin ayr›ca 1998'de e¤itim hizmetleri ticaretine iliflkin bir tak›m taahhütlerde bulunan 30
ülkenin listesini sunmaktad›r. Bu ülkelerin 21'i temel e¤itim, 23'ü ortaokul e¤itimi, 21'i yüksek, 20'si yetiflkin e¤itimine ve 12'si de di¤er hizmetlere dair taahhütlerde
bulunmufllard›r(WTO, 1998, Eylül, Tablo 5).
DTÖ taraf›ndan sadece üç ülkenin teklifleri aç›klanm›flt›r: Amerika Birleflik Devletleri(1988
ve 2000), Yeni Zelanda ve Avusturalya (2001) ve Japonya(2002).
Amerika Birleflik Devletleri'nin tasar›s›nda yüksek ö¤renim ve yetiflkin e¤itimini(WTO, 2000,
s.1), ö¤retim hizmetlerini ve e¤itimle ilgili s›nav hizmetlerini(s.2), ülkelerin ulusal muamele
ve pazara girifl düzenlemelerinde benimsemelerini isteyerek (s.3) vurgulam›flt›r. Metin bu
ülke taraf›ndan sorgulanan baz› “engellere” iflaret etmektedir: Bahsi geçen üç hizmet alt
kategorisinin sunumunda yabanc› hizmet sunucusuna yasak konmas› ve /veya bir üye
ülke içinde hizmet tesis etmesine ve/veya diploma veren kurum ehliyetine izin verilmemesi; ders materyallerinin elektronik gönderimi üzerindeki yersiz k›s›tlamalar; hizmet
sunucusunun ekonomik güvenirlik belgesi; yerel ortaklar›n kullan›mlar› hakk›nda talep
edilen önlemler; özel hizmet sunucular›na serbestçe sözleflme yapma veya bozma ve
ulusal veya yabanc› partnerlerle ortak giriflimler kurmak için verilen iznin iptal edilmesi;
ihtiyaç duyuldu¤unda ve aç›klama yap›lmadan onay›n iptal edildi¤inde devlet izni temininin gecikmesi; yabanc›lar için elveriflsiz vergi muameleleri; ortak giriflimlerde yabanc›
ortaklara yerlilere tan›nandan daha az kay›r›c› muamele tan›nmas›; acentelere baflka
formlardaki giriflimci organizasyonlar›na tan›nandan daha az kay›r›c› muamele
tan›nmas›; yasalar›n ve iç kurallar›n adil olmayan bir flekilde yönetilmesi; üç alt kategoride sa¤lanan subvansiyonlar›n aç›k ve fleffaf bir yolla duyurulmamas›; yerel ifle al›m
için son derece yüksek asgari flartlar belirlenmesi; geçici hizmetler için gereken uzman
personelin girifl ve ç›k›fl izninin elde edilmesinde zorluk (yöneticiler, bilgisayar uzmanlar›,
uzman konuflmac›lar gibi); kazançlar›n ülkelerine geri dönüflü s›ras›nda para
dönüflümünde fena halde maliyetli harç / vergiler yüklenmesi; ve ruhsat ve telif hakk›
ödemeleri üzerine yüksek harç /vergiler yüklenmesi(WTO, 2000, s. 3 - 4).
Yeni Zelanda'n›n tasar›s›nda ise yat›r›m alanlar› olarak “di¤er hizmetlerin” alt› çizilmifl ve
ilkokul, ortaokul ve yüksek ö¤renim düzeyinde özel e¤itime izin verilece¤i taahhüt edilmifltir. Böylelikle Yeni Zelanda'n›n teklifi “de¤iflik konularda k›sa dönemli ö¤renim kurslar›,
13
Makale
dil ö¤renimi ve pratik / mesleki kurslar” (bilgisayar kullan›m›, konukseverlik, kaynak yönetimi, hammadde üretimi gibi), yan›nda sürücü kursu ve flirket e¤itimi hizmetlerini içerme
fikrini ileri sürmektedir. Teklif ayr›ca e¤itim hizmetlerinin pazarlama ve reklâm›n›n
yap›lmas›, baflvuru ödemesi ve baflvuru sürecini de kapsayan ö¤renci al›m› ve yerlefltirilmesinde çal›flan e¤itim hizmetlerinin eklenmesini önermektedir(WTO, 2001, Haziran).
Avustralya'n›n tasar›s› yurtd›fl›nda tüketim'i (model 2) vurgulayarak ortaokul e¤itimi, yüksek ö¤renim ve di¤er e¤itim hizmetlerinden söz etmektedir. Göçmen vizesi meselelerini
vurgulaman›n yan›nda e¤itimin telekomünikasyon / görsel-iflitsel sektör ve gerçek kiflilerin
hareketleri gibi di¤er sektörlerle iliflkisine iflaret ederek ABD taraf›ndan dile getirilenlere
benzer biçimde bir tak›m k›s›tlamalar› listelemektedir bu nedenle de e¤itim sektörünün
“kapsaml› hizmetler ba¤lam›nda” görülmesi gere¤ine iflaret etmektedir(WTO, 2001,
Ekim). Bir Dünya Bankas› uzman› taraf›ndan sunulan bir rapora göre yabanc› ö¤renci
kay›t etmede Avustralya ABD'nin güçlü bir rakibi durumundad›r. Avustralya 1980'lerde 25
bin, 1990'da 100 bin, 1999'da ise 410 bin yabanc› ö¤renci say›s›na ulafl›rken, ABD 2000
y›l›nda 450 bin yabanc› ö¤renci kaydetmifltir(Holm-Nielsen, 2002).
Japonya'n›n tasar›s› (WTO, 2002, Mart) daha önce bahsi geçen “Anglo-Sakson” tasar›lardan farkl›laflmaktad›r. Tasar› “belli bir düzeyde serbestleflmenin” teflvik edilmesi ihtiyac›n›
belirtir fakat devlet politikalar›n›n etkilerine ve e¤itim sektörünün göz önünde bulundurulmas› gereken özgüllüklerine iflaret eder: her üye ülkede e¤itimin ve araflt›rma etkinliklerinin kalitesinin süreklili¤i ve ilerlemesi; tüketici(ö¤renici) ö¤rencilerin düflük kaliteli
hizmetlerden etkilenmemelerini sa¤layacak önlemlerle korunmas›; unvanlar›n ve diplomalar›n denkli¤i ile ilgili önlemlerin al›nmas›, bu özgüllükler aras›nda say›lmaktad›r. Belge
ayr›ca bir ülkenin “diploma fabrikas›” taraf›ndan baflka bir ülkede e-ö¤renme yoluyla
hizmet sunumunu elefltirmektedir. Bununla birlikte bu ticari kapsam içinde at›fta
bulunulan “kalite”nin anlam› belirtilmemifltir: bu kalite, e¤itimle ilgili ISO'lar (çok özel ülke
ya da gruplar›n de¤erleri, dil, din ve etnisite özellikleri hesaba kat›lmadan dünya genelindeki bütün ö¤rencilere uygulanabilecek uluslararas› standartlar) yarat›lmas› ile standartlaflm›fl testler vas›tas›yla ölçülebilecek, standartlaflm›fl bir kalite midir?
Sözü edilen tasar›lar genel bir niyet mektubu fleklinde sunulmakta ve ülkeler ikili müzakerelerde gizlilik içinde saklanacak talep ve özel tekliflerini ortaya koymaktad›rlar. ABD
taraf›ndan yap›ld›¤› gibi baz› talepler aç›klanabilmektedir. Aç›klanan ABD belgesi 31
ülkeyi (Avrupa Birli¤i'ni bir blok olarak al›p) listeleyerek e¤itim alan›na iliflkin talepleri sunmaktad›r. Buna göre Model 1, 2 ve 3'de yer ald›¤› gibi yüksek e¤itim ve ö¤retimde,
yetiflkin e¤itiminde, “di¤er hizmetlerde” ve s›navlarda pazara girifl ve milli muamele kurallar›na tam ba¤l›l›k talep edilmektedir(Sharma, 2002).
14
Burada sözünü etmek gerekirse, FTAA'da (Free Trade Area of the AmericasAmerikal›lar›n Serbest Ticaret Alan›) süren e¤itim müzakereleri de ayn› yaklafl›m yani
aflamal› ve geniflletilmifl serbestleflme temelinde flekillenmektedir(Aboites, 1999,
Grieshaber-Otto and Sanger, 2002). Dünya Bankas›, Uluslararas› Finans Birli¤i/Edinvest
(IFC, 2001) arac›l›¤›yla geliflmekte olan ülkelerde e¤itim “ifli” ile ilgilenen gruplarla etkileflimi sa¤lamak ve onlar› teflvik etmek için etkinlikler (ilki 1999'da Afrika'dayd›)düzenlemekle u¤raflmaktad›r(Squeira, 2001; Sehoole, 2004). “E¤itim iflini” teflvik etmeye dair uluslararas› bir pazar zaten mevcuttur: Dünya E¤itim Pazar›(WEM, 2002), devletlerin e¤itim
“hizmet sat›c›lar›n›”(Yeni Zelanda, Avustralya, Amerika, Kanada, Finlandiya, Fransa gibi)
Makale
ve “potansiyel al›c›lar›n›”(Brezilya, Brunei, Çin, fiili, Nijerya, Rusya gibi) devflirmektedir,
e¤itim sektörü iflletmeleri (Apollo International, Sylva Learning Systems gibi), e¤itim
hizmeti yöneticileri (Centre d'etude et recherches sur les qualifications gibi), çok uluslu
kurumlar (Uluslararas› Finans Birli¤i -IFC/Edinvest arac›l›¤›yla Dünya Bankas›, UNESCO,
OECD), bilgisayar ve iletiflim sektöründeki firmalar (Cisco Systems, IBM, Sun Systems gibi)
ve üniversiteler (Auckland Üniversitesi- Yeni Zelanda, British Columbia ÜniversitesiKanada, Sanal Finlandiya Üniversitesi-Finlandiya, Paris III Universitesi-Sorbonne NouvelleTele 3 gibi).
Tepkiler
E¤itimin GATS'›n düzenlemelerine dahil edilmesine karfl› en güçlü tepki Avrupa Birli¤i'nin
içinden yükselmektedir. 2002'deki ilk Avrupa Sosyal Forumu (European Social Forum-ESF)
esnas›nda Avrupa E¤itim Forumu(European Education Forum-EEF) oluflturulmas› fikri dile
getirilmiflti ve bu Avrupa E¤itim Bakanlar› Konferans›'na bir alternatif olarak 18-19 Eylül
2003'te Berlin, Almanya'da gerçekleflti. EEF'nin baflar›lmas› için farkl› ülkelerde bir dizi
planl› toplant› gerçeklefltirilmiflti: Haziran'da Almanya'da, Temmuz'da ‹sviçre'de, A¤ustos'ta Fransa'da. Ayr›ca 20 Eylül'de Berlin'de a¤›rl›kla akreditasyon ve kalite standartlar›n›n
yarat›lmas›na(Bologna Anlaflmas›) karfl› bir eylem düzenlendi. Kas›m'da Fransa'daki ikinci
Avrupa Sosyal Forumu'nda e¤itimi bir sosyal hak olarak tarif eden gruplar GATS'›n e¤itimi
içermesini sorgulad›lar.
23 A¤ustos 2003'de e¤itimin GATS d›fl›na ç›kar›lmas› için uluslararas› bir dilekçe kaleme
al›nd›. Çeflitli ülkelerden gruplar websiteleri ve tart›flma e-gruplar›4 oluflturarak e¤itimin
GATS içinde hizmet gibi düzenlenmesine muhalif güçlü bir karfl› hareket yaratmaya
çal›flt›lar.
Di¤er taraftan e¤itimin ticarilefltirilmesinde ç›kar› olan -Girifl bölümünde bahsi geçen- gruplar devletlerine ek olarak Ulusötesi Global E¤itim Anlaflmas›(Global Alliance for
Transnational Education- GATE); Dünya E¤itim Pazar›; Dünya Bankas›; Uluslararas› Finans
Birli¤i-Edinvest/ IFC; Heritage Vakf›; ABD Hizmet Sanayisi Koalisyonu( US Coalition of
Service Industries- USCSI) gibi oluflumlar›n deste¤ine ve gücüne güvendiler.
10-14 Eylül 2003 tarihlerinde Cancun, Meksika'da gerçekleflen GATS Bakanlar
Toplant›s›'nda 22 geliflmekte olan ülkeden co¤rafi ve nüfus aç›s›ndan en büyük 5 tanesi
(Brezilya, Arjantin, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) bir araya gelerek, tar›m ürünleri için
müzakere talep eden G-22'ler ad›nda bir grup oluflturdular. Bu ABD ve Avrupa Birli¤i
taraf›ndan onaylanmam›flt›. Sonuçta, hizmet ticareti genel listesinde bir ç›kmaz ortaya
ç›kt› ve müzakereler t›kand›. fiu anda ABD ikili anlaflmalar›n yürümesini sa¤lamak için
G-22'ye kat›lan geliflmekte olan ülkelere bask› yapmaktad›r. Bu senaryoda e¤itim ve
“hizmet” olarak tan›mlanma riski tafl›yan di¤erleri, ABD ve Avrupa Birli¤i'nin tar›m sektöründe sa¤layaca¤› ayr›cal›klar karfl›l›¤›nda pazarl›k arac› olarak kullan›labilir.
Sonuç
GATS'›n ajandas›nda yer alan e¤itim yaklafl›m›, e¤itimin bir ticari hizmet olarak “serbest
ticareti” için var olan engellerin ortadan kalkmas›n› talep etmektedir. Ayn› ajandada
bütün imzac› ülkeleri kapsayan en çok kay›r›lan ülkeye tan›nanlarla ayn› muamele hakk›,
“iç kurallar” üzerinde fazla talepkar olmadan yurtd›fl›nda edinilen nitelik ve unvanlar›n
15
Makale
onaylanmas› gibi üye ülkelerin otomatik olarak maruz kalaca¤› genel kurallar vard›r. E¤er
ABD'nin ne istedi¤i belli ise, “Gönüllü” kat›l›m kurallar› (milli muamele ve pazara girifl)
k›s›tlama olmadan kabul edilmek zorundad›r. Bunun anlam›, yerel veya yabanc› gruplar
aras›nda muamele fark› olmayaca¤›d›r: ülke içindeki fiziksel varl›klar›n› sürdürüp
sürdürmediklerine bak›lmaks›z›n, yerli iflgücünü kullan›r, yerel gerçeklik, dil veya geleneklerle ilgili kurslar açarlar. GATS taraf›ndan önerilen kurallara göre, yerli bir özel kurum için
hâlihaz›rda sa¤lanan sübvansiyonlar, vergi muafiyetleri, burslar ve araflt›rma ödülleri
e¤itimle u¤raflan bütün yabanc› ifl gruplar› taraf›ndan talep edilebilirler.
Kamu sektörü ise yerleflmifl kamu faaliyetlerini sürdürmek için üçüncü flah›slar›n sundu¤u
hizmetleri(yemek sunumu, ulafl›m, ö¤retmenlerin e¤itimi, de¤erlendirme gibi) kulland›¤›
kadar; hizmet de satar (ücretli kurslar ve muameleler, belirli flirketlerin menfaatine karfl›l›¤›
ödenmifl araflt›rmalar); ilgili insanlar› çekmek için ticari pazarlamay› kullan›r, kamu sektörü
e¤itimin kamu otoritesinin k›r›lgan uygulamalar›ndan uzaklafl›larak, DTÖ/GATS arac›l›¤›yla
bir ticari hizmet gibi düzenlenmesinden dolay› fazlas›yla savunmas›z kalmaktad›r. Çünkü
e¤itim ticari bir temelde ve di¤er hizmet sunucular›yla rekabet içinde arz edilecektir. Bu
nedenle, giriflimci gruplar ülkelere e¤itim hizmetlerinin “serbest sunumuna” karfl› “zararl›
uygulamalar” benimsedikleri suçlamas›yla dava açabilirler. Böylelikle bu gruplar ayn›
muameleyi talep edebilirler: kamu kaynaklar› ya bütün kurumlara ya da hiçbirine.
E¤itimin GATS kapsam›nda yer almas›, onun baya¤› bir ticarilefltirme sürecine girmesi riskini do¤urmaktad›r, birbiriyle ortakl›k eden uluslararas› gruplar veya yerel gruplar sat›fl elemanlar› olurken, ülkeler, ço¤unlukla da geliflmekte olanlar do¤rudan hizmetler(mesleki,
lisans, master ve doktora dereceleri gibi), tamamlay›c› hizmetler(de¤erlendirme ve
mezuniyet sistemleri), art› “e¤itimle ilgili tüketim mallar›”(kitaplar, tükenmez kalemler,
kurflun kalemler, haritalar, bilimsel teçhizat, üniformalar gibi) paketlerinin sadece al›c›s›
olmaktad›rlar. GATS'›n e¤itimi denetleme ve yönetmesi, kültürel farkl›l›klar›n ve yerel
de¤erlerin kaybedilmesine neden olabilecek bir yola sokarak uluslar›n egemenlik ve
özerkliklerini tehdit etmektedir; böylelikle homojenli¤in desteklenmesi ve kültürel/e¤itimsel sömürgecili¤in yeni bir formuna yer aç›lmas›yla ülkelerin ve halklar›n›n yaflamlar›
zorlaflt›r›lmaktad›r.
16
Makale
D‹PNOTLAR
1 The Regulation of Education Through the WTO/GATS , Journal for Critical Education Policy Studies (ISSN
1740-2743), Mart-2005, Cilt: 3, Say›: 1'de yay›mlanm›flt›r. Bu çal›flman›n ilk versiyonu, Mart 2004'de Salt Lake
City, Utah, ABD'de 48. Comperative International Education Society toplant›s›nda sunulmufltur.
2 Mesela; General Electric, Motorola, McDonalds, Sun Microsystems, Fordstar, Microsoft, Appolo Group,
Sylvan Learning Systems, De Vry Inc., Open Learning Agency of Australia, Open University Worldwide,
Universitas21, U21 & Thompson learning, Ecornell, NYU's School of Continuing and Professional Studies, etc
(ROSENBURG, 2002; SALVÉ, 2002; WEM, 2002).
3 Burada Jane Knight'›n GATS düzenleme ve e¤itim üzerine yaz›s›n› flükranla an›yorum.
4 GATScrit; GATSwatch; Education is not for sale; Right-to-education; Global Services Network;
Challengeglobalization; ITAPI-tradeobservatory; Polaris Institute; Third World Network; Jubileesouth;
Corpwatchindia; Transattac; Alternative Liste Duisburg (Germany); Appel pour une école démocratique
(Bélgica); Asociacón de Estudiantes de Derecho, Universidad Autonoma de Madrid (Spain); AstA Uni
Düsseldorf, Essen, Kassel, Mainz, Münster, Wuppertal, (Germany); Attac Berlin, Hamburg, Düsseldorf,
Potsdam (Germany); Attac France; Attac-Universiteit Gent (Belgium); Campaign for Free Education
(United Kingdom); Casa Diritti Sociali (Italy); Sindicato de Enseñanza de Sevilla (Spain); DIDAweb Comunità di educatori in rete (Italy); die sozialistische Jugend (Germany); Escuela Libre Paideia (Spain);
Movimento Di Cooperazione Eductiva (Italy); Focus on the Global South,(Thailand); Il Gruppo Saperi del
Social Forum di Firenze (Italy); Initiative Berliner Sozialforum (Germany); Internacional de la Educación
(Belgium); Internationale Socialisters Ungdom (Denmarck); Kritische StudentInnen Utrecht (The
Netherlands); Kulturattac (Germany); Laent- laboratorio apprendimento e nuove tecnologie, Capoterra
(Italy); Lithuanian National Union of Students (Lithuania); Movement for Modern School (Bulgaria); Public
Interest Advocacy Centre (Australia); Redazione della rivista italiana di scuola “écolle” (Italy);
ReferentInnenRat der Humboldt Universität zu Berlin (Germany); Scudag Network (Germany); SDAJ
Münster (Germany); Sindacato Italiano Unicobas Scuola (Italy); Socialist Worker Student Society (Reino
Unido; Studentska sekcija Foruma mladih SDP-a Hrvatska (Croatia); Klub studenata Hrvatskih studija
Sveucilista u Zagrebu (KSHS), Hrvatska (Croatia); Syndicat Franceis SUD Etudiant (France); UNES - Union des
Etudiantes de Suisse (Switzerland); UPSF - Universal Proutist Student Federation (Worldwide); USU - Unione
Svizzera degli Universitari (Switzerland); Verband Sozialistischer StudentInnen Österreich (Austria); World
Development Movement, Londres (England).
17
Makale
KAYNAKÇA
----- Aboites, H. (1999). Viento del Norte. TLC y privatización de la Educación Superior en México. México:
Universidade Autônoma Metropolitana-Xochimilco/Plaza Y Valdez, 2ª ed.
----- Dias, M.A.R. (2002). Educação Superior: bem público ou serviço comercial regulamentado pela OMC?
Porto Alegre: Paper presented at IIIa Cumbre Iberoamericana de Rectores de Universidades Estatales.
----- Egan, A.. (2002) Whither Education?: Human rights law versus trade law. Right to education.org. Available
on line at http://right-to-education.org/ content/strategy/whiter_education.html
----- Grieshaber-Otto, J. e Sanger, M. (2002). Perilous Lessons: The impact of the WTO Service Agreement (GATS)
on Canadian Public Education. Canada: Canadian Center for Policy Alternatives.
----- Fried, E. and Owen, H.D. (Eds). (1982). The Future Role of The World Bank. Washington, D.C.: The Brookings
Institution.
----- Friedman, M. (1962/1982). Capitalism and freedom. Chicago: University of Chicago Press.
----- HOLM-NIELSEN, L. (2002, March). Trade in education... why are we here? Paper presented at OECD-US
Forum, panel How can the global demand for post-secondary education be met... :Washington, D.C.
----- IFC - International Finance Corporation (2001, June). Investing in private education: IFC's Strategic
Directions. Washington, DC: The World Bank Group.
----- Korten, D. C. (1996). When corporations rule the world. Connecticut: Kumarian Press Inc; San Francisco, Ca:
Berrett-Koehler Publishers Inc.
----- KNIGHT, J. (2003, May). GATS, trade and higher education. Perspective 2003- where are we? London, UK:
The Observatory on Bordless Higher Education (www.obhe.ac.uk)
----- Nader, R. e Wallach, L. (1996). GATT, NAFTA, and the subversion of the democratic process. In MANDER, J.
e GOLDSMITH E. (Eds.), The case against the global economy. San Francisco: Sierra Club, p. 92-107.
----- Patrinos, H. A. (2002) Promoting access to postsecondary education: meeting the global demand. Paper
presented at US-OECD Forum Traits of a Global Market for Advanced Human Capital: Washington, DC:
World Bank.
----- Rosenburg, C. (2002, April). “O meganegócio da educação”. Revista Exame. São Paulo, ano 36, nº 7, 3.
----- Sauvé, P. (2002). Trade, education and the GATS: What's in, What's out, What's all the fuss about. Higher
Education Management and Policy, vol.14, n.3.
----- SEHOOLE, M.T. (2004, March). Higher education in Africa and the challenges of trade in education. Paper
presented at the Comparative International Education Society 48th Annual meeting, Salt Lake City, Utah,
US.
----- Sharma,S. (2002, November). GATS Education Requests - US. [email protected] mailing list.
"Shefali Sharma" [email protected]
----- SIQUEIRA, A. (2001). The new economic global order and its effects on higher education policies.
Tallahassee: Florida State University/ College of Education. (Unpublished Ph.D. dissertation)
----- The Task Force on Higher Education and Society. (2000). Higher education in developing countries: peril
and promise. Washington, DC: IBRD/ The World Bank Group.
----- UN. (1974). Declaration on the Establishment of a New International Economic Order. Resolution 3201 (SVI). New York: Unites Nations, General Assembly, Sixth Special Session.
----- UN. (1999, June). The UN financial crisis. Setting the record straight, DPI/1815/Rev.16. New York: United
Nations Department of Public Information. Available at http://www.un.org/News/facts/finance.htm.
----- WEM - World Education Market (2002). World Education Market Conference- Program Presentation. Lisboa,
Portugal. Available at www.wemex.com
----- WILLIAMS, M. (1994). International Economic Organisations and the Third World. Great Britain:
Harverster/Wheatsheaf.
18
----- WTO - World Trade Organisation (1995). The General Agreement on Trade and Services (GATS): objectives,
coverage and disciplines. Available at www.wto.org/tratop_e/serv_e/gatsqa_e.htm
Makale
----- WTO (1998). Education Services. Background Notes by the Secretariat- S/C/W/49-Available on line at
www.wto.org/tratop_e/serv_e/sanaly_e.htm
----- WTO (1998b). Communication from the United States- Education Services. S/C/W/55. Available on line at
www.wto.org/tratop_e/serv_e
----- WTO (2000). Communication from the United States- Higher (Tertiary) Education, Adult Education and
Training. S/CSS/W/23. Available at www.wto.org/tratop_e/serv_e
----- WTO (2001, June). Communication from New Zealand. . Negotiating Proposal for Education Services.
S/CSS/W/93. Available at www.wto.org/ tratop_e/serv
----- WTO (2001, October). Communication from Australia. Negotiating Proposal for Education Services.
S/CSS/W/110. Available at www.wto.org/ tratop_e/serv
----- WTO (2001, November). Ministerial Declaration (Doha) WT/MIN(01)/DEC/1. Available on line at
www.wto.org
----- WTO (2002, March). Communication from Japan. Negotiating Proposal for Education Services.
S/CSS/W/137. Available at www.wto.org/ tratop_e/serv
----- WTO
(2003).
Services
Sectoral
Classification
http://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/gns_w_120_e.doc
List.
Available
on
line
at
19